دڵدار

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="ckb">
  <siteinfo>
    <sitename>ویکیپیدیا</sitename>
    <dbname>ckbwiki</dbname>
    <base>https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%DB%95%D8%B3%D8%AA%D9%BE%DB%8E%DA%A9</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.8</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">میدیا</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">تایبەت</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">وتووێژ</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">بەکارھێنەر</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">لێدوانی بەکارھێنەر</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">ویکیپیدیا</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">لێدوانی ویکیپیدیا</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">پەڕگە</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">وتووێژی پەڕگە</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">میدیاویکی</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">وتووێژی میدیاویکی</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">داڕێژە</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">وتووێژی داڕێژە</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">یارمەتی</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">وتووێژی یارمەتی</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">پۆل</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">وتووێژی پۆل</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">دەروازە</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">لێدوانی دەروازە</namespace>
      <namespace key="102" case="first-letter">ویکیپرۆژە</namespace>
      <namespace key="103" case="first-letter">لێدوانی ویکیپرۆژە</namespace>
      <namespace key="118" case="first-letter">ڕەشنووس</namespace>
      <namespace key="119" case="first-letter">لێدوانی ڕەشنووس</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">مۆدیوول</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">لێدوانی مۆدیوول</namespace>
      <namespace key="1728" case="first-letter">Event</namespace>
      <namespace key="1729" case="first-letter">Event talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>دڵدار</title>
    <ns>0</ns>
    <id>375</id>
    <revision>
      <id>1457592</id>
      <parentid>1438629</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T11:37:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ari Qasm</username>
        <id>57423</id>
      </contributor>
      <origin>1457592</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8411" sha1="ajl4ecjggnc9pxlaw9s2dlzcjh3bjht" xml:space="preserve">[[پەڕگە:Kurdish poet Dildar Rauf in Ranya, Kurdistan, Iraq - 1944.jpg|وێنۆک|دڵدار لە ساڵی ١٩٤٤ لە ڕانیە]]
'''یوونس ڕەئووف''' ناسراو بە '''دڵدار''' (١٩١٨ لە [[کۆیە]]، [[باشووری کوردستان]] – ٢٠ی تشرینی یەکەمی ١٩٤٨ لە [[ھەولێر]]) هەڵبەستوان، پارێزەر و چالاکوانێکی سیاسیی [[کورد]] بوو.&lt;ref&gt;[http://www.iranicaonline.org/articles/deldar-yunes دڵدار لە ئینسایکڵۆپیدیای ئیرانیکا] (بە ئینگلیزی)&lt;/ref&gt; بەناوبانگترین شیعری دڵدار، [[ئەی ڕەقیب]]ە کە لە تەمەنی ٢٨ ساڵیدا و ٢ ساڵ پێش مردنی، کرا بە [[سروودی نەتەوەیی|سروودی نیشتمانیی]] [[کۆماری کوردستان|کۆماری مەھاباد]] و تا ئێستاش ھەر لەلایەن زۆربەی [[کورد]]ەکانەوە وەک سروودی نیشتمانی دەناسرێتەوە.

== ژیان ==
دڵدار، یوونس کوڕی مەلا ڕەئووف کوڕی مەلا مەحموود ئەفەندی کوڕی مەلا سەعدی خادیم ئەلسەجادە و لە ڕۆژی ٢٠ی شوباتی ١٩١٨ لە شاری [[کۆیە]] لە دایک بووە.&lt;ref name=&quot;knwe&quot;&gt;[http://www.knwe.org/Direje.aspx?Jimare=14118&amp;Cor=2&amp;Besh=Witar کوردستانی نوێ] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160623180440/http://www.knwe.org/Direje.aspx?Jimare=14118&amp;Cor=2&amp;Besh=Witar |date=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠١٦}} کەس نەڵێ دڵدار مردووە ھەر زیندوە. دواسەردان ٢١/٣/٢٠١٥&lt;/ref&gt; پاش ماوەیەک باوکی کراوە بە فەرمانبەری سەرژمێریی [[ڕانیە]] و بە بنەماڵەوە چوون بۆ ئەوێ. دڵدار لەبارەی ژیانی ڕانیەوە دەڵێت: «ھەرچەند ڕۆژێکی چاک و چوار ڕۆژانیش نەخۆش بووم، سەرەڕای ئەوەش ڕانیەم ھەر لەلا خۆش بوو، بەتایبەتی سەوداسەری قوللە بووم. ھەر کاتێک چاک بووبامایەوە، مەلەم لە ڕووبارەکە و لە بن دار بییەکان ڕاوەچۆلەکەم دەکرد».
لە تەمەنی دە ساڵیدا دڵدار نێردراوەتە قوتابخانە و پۆلی یەک و دووی سەرەتایی لە ڕانیە تەواو کردووە.
دوای ماوەیەک باوکی لەسەر فەرمانەکەی لابراوە و ناچار بە ماڵەوە گەڕاونەتەوە بۆ کۆیە و خوێندنی سەرەتایی لە کۆیە تەواو کردووە
لە ساڵی ١٩٤٠دا لە شاری [[کەرکووک]] قۆناغی دواناوەندی تەواو کردووە و ئینجا ڕووی کردووەتە [[بەغدا]] و چووەتە زانکۆی یاسا و ساڵی ١٩٤٥ بڕوانامەی زانکۆی یاسایی وەرگرتووە و بووە بە پارێزەر.&lt;ref name=&quot;knwe&quot;/&gt; لە بەغدا بووە بە ئەندامی [[حیزبی ھیوا]]. دوای ماوەیەک بەھۆی کارە سیاسییەکانییەوە خراوەتە زیندان.

== مردن ==
لە ئێوارەی ڕۆژی ١٢ی تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٤٨ لە [[ھەولێر]] بە نەخۆشیی دڵ لە یانەی فەرمانبەرانی ھەولێر کۆتایی بە ژیانی ھاتووە و تەرمەکەی گواستراوەتەوە بۆ کۆیە و لەوێ لە گۆڕستانی کەکۆن بە خاک سپێردراوە کە دەکەوێتە پشت قشلەی کۆیە (قەڵای کۆیە).

== بەرھەمەکان ==
دڵدار، یەکەمین ھۆنراوەی لە ساڵی ١٩٣٥دا داناوە و لە ژمارەی ٢ی ساڵی ١٩٣٥ی گۆڤاری ڕووناکیدا بڵاوی کردووتەوە.
لەبارەی سەرەتای خۆ تاقیکردنەوە بە شیعر دەڵێت: «لە ١٩٣٥دا لە پۆلی یەکی ناوەندیدا بووم، کە دیوانی نالیم زۆر بەوردی خوێندەوە، ھەڵبەستە جوانەکانی نالی لەگەڵ ھەڵبەستە ئاگرینەکانی حاجی قادری لەسەر پێشەوایەتی وێژەی لە [[مێشک]]مدا شەڕیان بوو. ئەو کێشەکێشە دەرگای ھونەری شاعیری لێ کردمەوە، زۆر کەڵکەڵەی وام لە کەلەدا بوو، حەزم دەکرد لە {{قت|بۆتەی}} ھەڵبەستەدا دایڕیژم. ئەوجا بەناو خەڵکیاندا بڵاو بکەمەوە و ئیتر ھەر خۆم تاقی کردەوە».

شیعرەکانی [[نالی]]، لە گۆڕەپانی دڵداریدا و [[حاجی قادری کۆیی]]، لە نەتەوایەتی و کۆمەڵایەتیدا کاریگەرییان لەسەری بووە.
لەبارەی خولیای ھۆنراوەی و چێژ لێ وەرگرتنی خۆیەوە دەڵێت: «ھێشتا لە قوتابخانەی سەرەتاییدا بووم، کە دیوانی [[حاجی قادری کۆیی]]م زۆرتری لەبەر کردبوو، ھەمیشە بەوردی سەرنجم لە ھەڵبەستەکانی [[عەونی]] و [[ڕاجی]] و [[عاسی]] و [[حسێنی]] و [[ھیرانی]] دەدا و لەبەریشم دەکردن، بەوانەش دابین نەبووم ھەڵبەستی ھەر کەسێکم دەست بکەوتایە دەمنووسییەوە و لەبەریشم دەکردن. بەتایبەتی ھەڵبەستی [[وەفایی]]، [[کوردی (شاعیر)|کوردی]]، [[فایەق بێکەس]]، [[پیرەمێرد]]م زۆر لەبەرکردن و ھەر لەو ساڵەدا ھەستم بەوە دەکرد، کە چێژ لە ھەڵەبەست وەرگرم و زۆر گیرۆدەی بووم».

=== چاپکراوەکان ===
*
*
*
*
* وتارێک دەربارەی عومەری خەییام
* [[زمانی کوردی]] و ئەدەبیات
* نارکۆزی کۆمەڵایەتیمان
* اقتصادنا الوطنی
* بیرەوەرییەکانی یونس ڕەئوف دڵدار

=== ئەی ڕەقیب ===
بەناوبانگترین شیعری دڵدار [[ئەی ڕەقیب|سروودی نیشتیمانیی کوردستانە]]:
{{شیعر}}
{{ب|ئەی ڕەقیب ھەر ماوە قەومی کورد زومان|نایشکێنێ دانەیی تۆپی زەمان}}
{{ب|ئێمە ڕۆڵەی ڕەنگی سوور و شۆڕشین|سەیری کە خوێناوییە ڕابووردومان}}
{{ب|ئێمە ڕۆڵەی میدیا و کەی خوسرەوین|دینمان ئایینمانە ھەر نیشتمان}}
{{ب|کەس نەڵێ کورد مردوە کورد زیندووە|زیندووە ھیچ نانەوێ ئاڵاکەمان}}
{{ب|چەند ھەزار لاوانی کوردی نەڕڕەشێر|بوون بە قوربانی و ھەموویان نێژران}}
{{ب|لاوی ئێستاش حازر و ئامادەیە|جانفیدانە جانفیدانە جانفیدان}}
{{ب|لاوی کورد ھەڵسانە سەرپێ وەک دلێر|سا بە خوێن نەقشی دەکەن تاجی ژیان}}
{{ب|کەس نەڵێ کورد مردووە کورد زیندووە|زیندووە ھیچ نانەوێ ئاڵاکەمان}}
{{کۆتاییی شیعر}}

== ئەمانەش ببینە ==
* [[ئەی ڕەقیب]]
* [[ئەو ھاوارەی نەبیسترا]]

== سەرچاوەکان ==
{{پەراوێزەکان}}
* ماڵپەڕی خۆزگا [https://web.archive.org/web/20170529091716/http://xozga.com/]

== بەستەرە دەرەکییەکان ==
* {{ڤەژینبوکس | ٦٠}}
{{تووڵی دەروازە|شیعر|وێژەی کوردی|وێژە|ژیاننامە|عێراق|کوردستان}}
{{شیعری کلاسیکی کوردی}}

[[پۆل:خەڵکی کۆیە]]
[[پۆل:شاعیران بە زمانی کوردی]]
[[پۆل:شاعیرانی عێراقی بە زمانی کوردی]]
[[پۆل:کوردەکانی باشووری کوردستان]]
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩١٨]]
[[پۆل:مردووانی ١٩٤٨]]
[[پۆل:شاعیرانی عێراقی سەدەی ٢٠ەم]]
[[پۆل:ناسیۆنالیستە کوردەکان]]
[[پۆل:کورد]]
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩١٧]]
[[پۆل:شاعیرەکانی کوردیی ناوەندی]]
[[پۆل:پارێزەرانی کورد]]
[[پۆل:کوردەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان]]
[[پۆل:نووسەرانی سرودی نەتەوەیی]]</text>
      <sha1>ajl4ecjggnc9pxlaw9s2dlzcjh3bjht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ئینسایکڵۆپیدیا</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1365</id>
    <revision>
      <id>1457577</id>
      <parentid>1274047</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T09:15:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Nariman.halabjai</username>
        <id>70144</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>گوندی کانی خانی شەمێران</comment>
      <origin>1457577</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4239" sha1="3bi60nk82cxgh15ue9ikjf0sershwpi" xml:space="preserve">&quot;'''گوندی کانی خانی شەمێران'''

سرووشتی سەرنجڕاکێش، ڕاوەماسی و ئاژەڵداری، سەرچاوەی ئابووری ئەم گوندە دڵڕفێنە

42 ماڵ، خەڵکێکی میواندۆست و دڵسۆز

کانی خان، شوێنێک بۆ پشوودان و هەڵمژینی جوانی سرووشتی کوردستان

&lt;nowiki&gt;#&lt;/nowiki&gt;کانیخان #شەمێران

&lt;nowiki&gt;https://maps.app.goo.gl/cvCVY42whjBbUrDj6&lt;/nowiki&gt;

== وشەڕەتناسی ==
ئینسایکڵۆپیدیا لە [[زمانی یۆنانی|یۆنانی]]ی کۆن گیراوە (ἐγκύκλιος παιδεία - enkyklios paideia) کە بە مانای خوێندەواریی گشتی دێت. وشەی ''ئینسایکلۆ'' enkyklios واتە «گشتی، حازر، ھەمیشە بەردەست»&lt;ref&gt;[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3De)gku%2Fklios Ἐγκύκλιος], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek–English Lexicon'', at Perseus project&lt;/ref&gt; و ''پیدیا'' (παιδεία)، بە مانای &quot;پەروردە، بەخێوکردنی منداڵ&quot;.&lt;ref&gt;[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dpaidei%2Fa Παιδεία], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek–English Lexicon'', at Perseus project&lt;/ref&gt; کەواتە enkyklios paideia واتە «خوێندەواری گشتی» یان «پەروردەی گشتی».

== تایبەتمەندییەکان ==
زۆر جار ئینسایکلۆپیدیا لەگەڵ [[فەرھەنگ]] تەماشاکراون و لێیان کۆڵراوەتەوە، بەڵام جیاوازن، فەرھەنگ لە زمان ورد ئەبێتەوە، [[وشە]] و زاراوە بابەتە سەرەکییەکانییەتی لەکاتێکدا ئینسایکلۆپیدیا گشتگیرترە. بەپێی ویکی ئینگلیزی ناو ویکیپیدیا ئەم چوار تایبەتمەندییەی ھەیە کە سەرچاوەدار نەکراون:
* ئینسایکڵۆپیدیا ئەکرێ گشتگیر بێت، و بابەتی لە ھەموو بوارێکدا تێدا بێت.
* گرنگی کاری ئینسایکڵۆپیدیا ئەوەیە کە کۆکراوەی زانینگە گرنگەکان بخاتە ڕوو، بۆ نموونە ئینسایکڵۆپیدیایەکی پزیشکی یاخود فەلسەفی.
* جۆرێک لە ڕێکخستنی تێدابێت، لە دێر زەمانەوە یان بە شێوازی ئەلف و بێ ڕێکخراوە یاخود بەپێی بابەت و پۆلێنکردن، بەڵام لە دنیای نوێدا بەھۆی ھەبوونی توانکانی وەک [[پێرست]]کردن (indexing) و ھاوسەرچاوەکردن (cross reference) شێوازێکی زیاتر [[مۆتۆری گەڕانی وێب|گەڕانی]] لەخۆ گرتوە، وەک لە ویکی سۆرانی یاخود زمانەکانی تری [[ویکیپیدیا]]دا ھەیە.
* دەوڵەمەنتر بوونی ئینسایکڵۆپیدیا بە بابەتی فرەناوەند(multimedia) تەواو گۆڕاوە بۆ کۆکردنەوە، پشتڕاستکردنەوە و پوختەکردن و ھەروەھا نیشاندانی زانیاری جۆراوجۆر.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
* [//en.wikipedia.org/w/index.php?oldid=589905108 ویکی ئینگلیزی]، دوا سەردان ٩ی کانوونی دووەمی ٢٠١٤

== بەستەرە دەرەکییەکان ==
* [https://web.archive.org/web/20010721001234/http://www.kurdistanica.com/ ئینسایکڵۆپیدیای کوردستان، کوردستانیکا]
* [http://www.bakhawan.com/kurdipedia/default.aspx ئینسایکڵۆپیدیای کوردیپێدیا] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091026180932/http://www.bakhawan.com/kurdipedia/default.aspx |date=٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩ }}

{{کۆلکە}}

{{تووڵی دەروازە|ئینتەرنێت|چاند|وێژە|ھونەرەکان|مێژوو|سیاسەت|زانست|کۆمەڵگا|وەرزش|تەکنۆلۆژیا}}
{{پۆلی کۆمنز|Encyclopedias}}

[[پۆل:ئینسایکڵۆپیدیاکان]]
[[پۆل:بەرھەمەکان سەبارەت بە مێژوو]]</text>
      <sha1>3bi60nk82cxgh15ue9ikjf0sershwpi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>عەبدوڵڵا ئۆجەلان</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4518</id>
    <revision>
      <id>1457589</id>
      <parentid>1444829</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T11:27:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>212.237.119.29</ip>
      </contributor>
      <comment>زیادکردنی هوزەکەی</comment>
      <origin>1457589</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51381" sha1="fuka8n4q29c6670s037p82tx69o75ry" xml:space="preserve">{{کەسایەتی
| ناو                   = عەبدوڵڵا ئۆجەلان
| وێنە                  = Abdullah Öcalan.png
| ناوی کاتی لەدایکبوون  =عەبدوڵڵا عومەر ئۆجەلان
| شوێنی لەدایکبوون      = گوندی [[ئامەرا]]، [[پارێزگای ڕحا|ڕحا]]، [[باکووری کوردستان]]
| ڕێکەوتی لەدایکبوون    = {{ڕێکەوتی لەدایکبوون و تەمەن|١٩٤٨|٤|٤}}
| نیشتەجێ               = زیندانیی [[ئیمرالی|دوورگەی ئیمرالی]] تورکیا
| نەتەوە                = [[کورد]]
| ناوەکانی تر           = ئاپۆ
| نەژاد                 =[[کورد]]
| پیشە                  = سەرکردە{{ھن}}نووسەر
| ساڵانی چالاکی          = ١٩٩٩–١٩٧٨
| ئایین                = ئیسلام (سونە)
| سەرناو                = سەرۆکی [[پارتی کرێکارانی کوردستان]]
| جێگر                  = [[موراد قەرەیلان]]
| حیزب                  = {{flagicon image|Flag of Kurdistan Workers Party (PKK).svg}} [[پارتی کرێکارانی کوردستان]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Koma Civakên Kurdistanê.svg}} [[کۆما جڤاکێن کوردستان]]
| ھاوسەر                = [[کەسیرە یڵدرم]] {{-}} (١٩٧٨–١٩٨٨)
| دایک و باوک           =عومەر (باوک){{ھن}}ئیڤەیش (دایک)&lt;ref name=&quot;لە نێوان ئۆجەلان و ئەردۆغان&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=۹ی کانوونی دووەمی ۲۰۲۰|سەردێڕ=لە نێوان ئۆجەلان و ئەردۆغان|ناونیشان=https://m.youtube.com/watch?v=E7PDYKPXfuY&amp;feature=youtu.be|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو|ڕێکەوتی سەردان=۳ی شوباتی ۲۰۲۱|وێبگە=بزاف-Bzav}}&lt;/ref&gt;
|باوان=عومەر (باوک){{ھن}}ئیڤەیش (دایک)&lt;ref name=&quot;لە نێوان ئۆجەلان و ئەردۆغان&quot;/&gt;}}
'''عەبدوڵڵا ئۆجەلان''' ناسراو بە '''ئاپۆ'''&lt;ref name=&quot;US State Dept&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|سەردێڕ=Political Violence against Americans 1999|بڵاوکەرەوە=[[Bureau of Diplomatic Security]]|ژپنک=٩٧٨-١-٤٢٨٩-٦٥٦٢-١|پەڕە=[https://books.google.com/books?id=B٦aqciIXBdQC&amp;pg=PA١٢٣&amp;dq=Abdullah+%C٣%٩٦calan+Apo&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=FfrhUajbHcW٣٤AOvv٤CYCQ&amp;ved=٠CDgQ٦AEwAg#v=onepage&amp;q=Abdullah%٢٠%C٣%٩٦calan%٢٠Apo&amp;f=false ١٢٣]|ڕێکەوت=کانوونی یەکەمی ٢٠٠٠}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|title=Kurdistan Workers' Party (PKK)|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/325238/Kurdistan-Workers-Party-PKK#ref1106877|encyclopedia=[[زانیارینامەی بریتانیکا]]|accessdate=٢٥ی تەممووزی ٢٠١٢}}&lt;/ref&gt; (لەدایکبووی ٤ی نیسانی ١٩٤٩ لە دێی [[ئامەرا]]ی قەزای [[خەلفەتی]] پارێزگای [[پارێزگای ڕحا|ڕحا]])، سەر بە هوزی هەرکی، کەسایەتی ڕامیاری و زیندانیی ڕامیاری کوردی خەڵکی [[باکووری کوردستان]]&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ڕێکەوت=٢ی ئازاری ٢٠١٣|سەردێڕ=Locked in a fateful embrace: Turkey's PM and his Kurdish prisoner|ئیش=The Guardian|ناونیشان=https://www.theguardian.com/world/2013/mar/01/turkey-pm-kurdish-prisoner-peace|ڕێکەوتی سەردان=١٧ی شوباتی ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ڕێکەوت=٦ی ئازاری ٢٠٢٠|سەردێڕ=Turkey slams honorary citizenship for Ocalan|ئیش=ANSA.it|ناونیشان=https://www.ansa.it/english/news/2020/03/06/turkey-slams-honorary-citizenship-for-ocalan_70a9d3ee-fee9-4207-b49c-989e86255987.html|ڕێکەوتی سەردان=١٧ی شوباتی ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt; و ھەروەھا دامەزرێنەر و ڕێبەری پێشووی [[پارتی کرێکارانی کوردستان]]ە.&lt;ref name=&quot;USTerrorList2&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| ناونیشان=https://2001-2009.state.gov/s/ct/rls/crt/2006/82738.htm|ئیش=Country Reports on Terrorism|سەردێڕ=Chapter 6—Terrorist Groups| ڕێکەوت=٢٧ی نیسانی ٢٠٠٥| بڵاوکەرەوە=[[وەزارەتی کاروباری دەرەوەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا]] |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی تەممووزی ٢٠٠٨}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;DoS&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Powell |یەکەم=Colin |سەردێڕ=2001 Report on Foreign Terrorist Organizations |ناونیشان=https://2001-2009.state.gov/s/ct/rls/rpt/fto/2001/5258.htm |ئیش=Foreign Terrorist Organizations |بڵاوکەرەوە=Bureau of Public Affairs, U.S. State Department |شوێن=Washington, DC |ڕێکەوت=٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠١|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی حوزەیرانی ٢٠١٧}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|دوایین١=Traynor|یەکەم١=Ian|دوایین٢=Istanbul|یەکەم٢=Constanze Letsch|ڕێکەوت=١ی ئازاری ٢٠١٣|سەردێڕ=Locked in a fateful embrace: Turkey's PM and his Kurdish prisoner|زمان=en-GB|ئیش=The Guardian|ناونیشان=https://www.theguardian.com/world/2013/mar/01/turkey-pm-kurdish-prisoner-peace|ڕێکەوتی سەردان=٢١ی ئایاری ٢٠٢٠|issn=0261-3077|وتەگێڕانەوە=&quot;We have to manage public opinion. Öcalan is a political prisoner who still has influence over his organisation.&quot; – [[Hüseyin Çelik]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ڕێکەوت=٢٠ی ئازاری ٢٠١٩|سەردێڕ=AMs criticise Kurdish leader's treatment|زمان=en-GB|ئیش=BBC News|ناونیشان=https://www.bbc.com/news/uk-wales-politics-47646773|ڕێکەوتی سەردان=٢١ی ئایاری ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt;

ئۆجەلان لە ساڵی ١٩٧٩ ھەتا ١٩٩٨ لە [[سووریا]] نیشتەجێ بوو.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ڕێکەوت=٣ی ئازاری ٢٠٢٠|سەردێڕ=Jailed PKK leader Abdullah Ocalan granted rare family visit|ئیش=[[تۆڕی میدیاییی ڕووداو]]|ناونیشان=https://www.rudaw.net/english/middleeast/turkey/030320202|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; ئەو لە دامەزراندنی پەکەکە لە ساڵی ١٩٧٨ بەشدارییەکی زۆر گرنگی ھەبوو و ئەو پارتەی لە [[ناکۆکیی تورکیا و کورد (١٩٧٨ - ئێستا)|ناکۆکیی نێوان تورکیا و کورد]] بەشدار کرد. لە زۆرتری سەردەمی ڕێبەری خۆی لە [[سووریا]] نیشتەجێ بوو کە ھەتا کۆتایییەکانی دەیەی ١٩٩٠ پەناگەی پەکەکە لەوێ بوو.

== ژیان ==
=== خێزان ===
ئۆجەلان لەدایکبووی [[ئامەرا]]یە،&lt;ref name=&quot;BIRTH&quot;&gt;{{بەستەری مردوو|date=August 2010|bot=RjwilmsiBot}}&lt;/ref&gt; گوندێک کە دەکەوێتە شاری [[خەلفەتی]]، [[پارێزگای ڕحا]] لە [[باکووری کوردستان]]/ڕۆژھەڵاتی تورکیا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=A Short Biography|ناونیشان=http://www.pkkonline.com/en/index.php?sys=article&amp;artID=22|وێبگە=Partiya Karkerên Kurdistan / Kurdistan Workers Party|ڕێکەوتی سەردان=٢ی شوباتی ٢٠١٥|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20150924073807/http://www.pkkonline.com/en/index.php?sys=article&amp;artID=22|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٤ی ئەیلوولی ٢٠١٥|ڕەوشی ناونیشان=مردوو|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt; بەپێی ھەندێک سەرچاوە ئۆجەلان لە ڕۆژی ٤ی نیسانی ١٩٤٨ لەدایکبووە، بەڵام ھیچ سەرچاوەیەکی فەرمی ئەوەی نەسەلەماندووە، و خودی خۆشی لەبارەی ڕۆژی لەدایکبوونییەوە نازانێت، ساڵی لەدایکبوونیشی بە نزیکی ١٩٤٦ یان ١٩٤٧ دانراوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.chris-kutschera.com/A/Ocalan%20Last%20Interview.htm|سەردێڕ=Abdullah Ocalan's Last Interview|دوایین=Kutschera|یەکەم=Chris|ساڵ=١٩٩٩|ڕێکەوتی سەردان=١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20131017171527/http://www.chris-kutschera.com/A/Ocalan%20Last%20Interview.htm|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣|ڕەوشی ناونیشان=مردوو|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt; ئۆجەلان لەخێزانەکەیدا برا گەورەی حەوت [[خوشک و برا]] بووە.&lt;ref&gt;Aliza Marcus, ''Blood and Belief,'' New York University Press, 2007. (p.16)&lt;/ref&gt; بەپێی ھەندێک سەرچاوە ھەروەھا جارێکیش لەسەر زاری خودی ئۆجەلان ئەوە ئاشکرابووە کە داپیرە و دایکی بە ڕەگەز کورد بوون.&lt;ref&gt;Blood and Belief: The Pkk and the Kurdish Fight for Independence, by Aliza Marcus, p.15, 2007&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Perceptions: journal of international affairs – Volume 4, no.1, SAM (Center), 1999, p.142&lt;/ref&gt; بەقسەی ئەمیکەم ناچمانی مامۆستای زانکۆی بار ئیلان لە [[ئیسرائیل]]، ئەوکاتەی چاوی بە ئۆجەلان کەوتووە لە ساڵی ١٩٩١ ئەوا ناوبراو [[زمانی کوردی|کوردی]] نەدەزانی. ناچمانی لەمبارەیەوە دەڵێت «ئەو (ئۆجەلان) بەمنی وت کە ئەو بە تورکی قسەدەکات، بە تورکی فرمان دەدات و بە تورکیش بیردەکاتەوە.»&lt;ref&gt;Turkey: Facing a New Millennium: Coping With Intertwined Conflicts, Amikam Nachmani, p.210, 2003&lt;/ref&gt;

برای ئۆجەلان، [[عوسمان ئۆجەلان|عوسمان]] ئەویش ماوەیەک فەرماندەبووە لە ھێزەکانی [[پارتی کرێکارانی کوردستان|پەکەکە]]، دوای وازھێنانی چووەتە [[باشووری کوردستان]].&lt;ref name=&quot;CK&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|ناونیشان=http://www.chris-kutschera.com/A/pkk_dissidents.htm |ڕێکەوتی سەردان=٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٨|ڕێکەوت=تەممووزی ٢٠٠٥|دوایین=Kutschera |یەکەم=Chris |سەردێڕ=PKK dissidents accuse Abdullah Ocalan |journal=The Middle East Magazine |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20090207012503/http://www.chris-kutschera.com/A/pkk_dissidents.htm |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٧ی شوباتی ٢٠٠٩ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |df=dmy-all}}&lt;/ref&gt; براکەی دیکەی، محەممەد ئۆجەلان ئەندامی [[پارتی ناوچە دێموکراتیکەکان]] (بەدەپە) بووە.&lt;ref&gt;[https://archive.today/20120701122531/http://archive.hurriyetdailynews.com/n.php?n=bdp-wants-autonomy-for-kurds-in-new-constitution-2011-09-04 &quot;BDP wants autonomy for Kurds in new Constitution&quot;], ''[[Hürriyet Daily News]]'', 4 September 2011&lt;/ref&gt; عومەر ئۆجەلان و دیلەک ئۆجەلان، لە خزمانی ئەودا ئەوانیش ئەندام پەرلەمانی [[پارتی دیموکراتی گەلان|ھەدەپە]] بوون.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://m.bianet.org/english/politics/194777-hdp-mp-dilek-ocalan-sentenced-to-2-years-6-months-in-prison|سەردێڕ=HDP MP Dilek Öcalan Sentenced to 2 Years, 6 Months in Prison|ڕێکەوت=١ی ئازاری ٢٠١٨|وێبگە=Bianet}}{{بەستەری مردوو|url=https://m.bianet.org/english/politics/194777-hdp-mp-dilek-ocalan-sentenced-to-2-years-6-months-in-prison |date=ئازاری ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://anfenglish.com/news/hdp-urfa-candidate-Oecalan-we-are-a-house-for-all-peoples-27302|سەردێڕ=HDP Urfa candidate, Öcalan: We are a house for all peoples|وێبگە=ANF News|زمان=en|ڕێکەوتی سەردان=١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200301070341/https://anfenglish.com/news/hdp-urfa-candidate-Oecalan-we-are-a-house-for-all-peoples-27302|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ١ی ئازاری ٢٠٢٠|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://anfenglish.com/features/different-identies-enter-parliament-with-the-hdp-27719|سەردێڕ=Different identities enter Parliament with the HDP|وێبگە=ANF News|زمان=en|ڕێکەوتی سەردان=١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200301070342/https://anfenglish.com/features/different-identies-enter-parliament-with-the-hdp-27719|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ١ی ئازاری ٢٠٢٠|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;

=== خوێندن ===
ئۆجەلان لە دواناوەندیی/پەیمانگایەکی ھونەری (بەتورکی: Ankara Tapu-Kadastro Meslek Lisesi) لە [[ئەنقەرە]] خوێندنوویەتی. دواتر لە بەشی خانووبەرە و موڵکی ئامەد کاری کردووە. دوای مانگێک دەچێتە ناوچەی باقرکۆی لە [[ئەستەمبوڵ]]، دواتریش دەچێتە بەشی یاسا لەزانکۆی [[زانکۆی ئەستەمبوڵ]] بەڵام دوای ساڵێک دەگوازرێتەوە بۆ [[زانکۆی ئەنقەرە]] بۆ خوێندنی زانستە سیاسییەکان،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=-513250 |ڕێکەوتی سەردان=٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٨|سەردێڕ=Too many questions, but not enough answers |بڵاوکەرەوە=[[Hürriyet]] |ڕێکەوت=٨ی حوزەیرانی ١٩٩٩|ئیش=[[Turkish Daily News]] |یەکەم=Fehmi |دوایین=Koru |authorlink=Fehmi Koru |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20090213080434/http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=-513250 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی شوباتی ٢٠٠٩}}&lt;/ref&gt; گەڕانەوەی ئۆجەلان شتێکی ئاسایی نەبوو لەوکاتە ڕوویدا بەھۆی کەسێتی ناوبراوەوە ئەمەش لەبەرئەوەی ئۆجەلان ئەندامی گەنجانی شۆڕشگێر بوو کە گرووپێکی ماڕکسی-لێنینی بوون، دەسەڵاتی ئەوکاتە دەیویست ئەو کەسانە دابەش بکات. لە گەنجیدا موسڵمانێکی زۆر ئایینی بوو و نەجیب فازڵ کیساکورەکی خۆشدەویست.&lt;ref&gt;''Uğur Mumcu (Haziran 2020). Kürt Dosyası. SBF'de Şafak Bildirisi Dağıtılıyor. Uğur Mumcu Araştırmacı Gazetecilik Vakfı. page 7.'' &lt;nowiki&gt;ISBN 9786054274512&lt;/nowiki&gt;''.''&lt;/ref&gt; دواتر سەرۆککۆماری تورکیا سولەیمان دەمیرەل لەو بڕیارەی پەشیمان بوویەوە ئەمەش کاتێک کە [[پارتی کرێکارانی کوردستان|پەکەکە]] دامەزرا وەک ھێزێکی کاریگەرتر لەوان.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.taraf.com.tr/haber.asp?id=13608|ڕێکەوتی سەردان=٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩|سەردێڕ='Pilot Necati' sivil istihbaratçıymış|ئیش=[[Taraf]]|نووسەر=Nevzat Cicek|ڕێکەوت=٣١ی تەممووزی ٢٠٠٨|زمان=tr|وتەگێڕانەوە=Abdullah Öcalan'ın İstanbul'dan Ankara'ya gelmesine keşke izin verilmeseydi. O zamanlar Dev-Genç'i bölmek için böyle bir yol izlendi... Kürt gençlerini Marksistler'in elinden kurtarmak ve Dev-Genç'in bölünmesi hedeflendi. Bunda başarılı olundu olunmasına ama Abdullah Öcalan yağdan kıl çeker gibi kaydı gitti. Keşke Tuzluçayır'da öldürülseydi!|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080809132845/http://www.taraf.com.tr/haber.asp?id=13608|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٩ی ئابی ٢٠٠٨|ڕەوشی ناونیشان=مردوو|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt; لە ١٩٧٢، ئۆجەلان دەستگیرکرا بەھۆی بەشداریکردنی لە ناڕەزایییەکان لە کووشتنی لەکەسایەتی شۆڕشگێری ماڕکسی [[ماھیر چایان]]، بۆ ماوەی ٧ مانگ لە زیندانی ماماک ڕاگیرا.&lt;ref name=&quot;:02&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://tr.boell.org/sites/default/files/ays-tarihvakfi-18x24-boll-r7-eng.pdf|سەردێڕ=Who is who in Turkish politics|وێبگە=Heinrich Böll Stiftung|پەڕەکان=١١–١٣|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191115005654/https://tr.boell.org/sites/default/files/ays-tarihvakfi-18x24-boll-r7-eng.pdf|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=١٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt; لە ساڵی ١٩٧٣، یەکێتیی دیموکراتی ئەنقەڕە بۆ خوێندنی باڵا دامەزرا، دوای ماوەیەکی کەم لە دامەزراندنی کۆمەڵەکە ئەوا ئۆجەلان ھەڵبژێردرا بۆ دەستەی بۆڕدی کۆمەڵەکە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|دوایین=Jongerden|یەکەم=Joost|دوایین٢=Akkaya|یەکەم٢=Ahmet Hamdi|ڕێکەوت=١ی حوزەیرانی ٢٠١٢|سەردێڕ=The Kurdistan Workers Party and a New Left in Turkey: Analysis of the revolutionary movement in Turkey through the PKK's memorial text on Haki Karer|ناونیشان=http://journals.openedition.org/ejts/4613|journal=European Journal of Turkish Studies. Social Sciences on Contemporary Turkey|زمان=en|issue=14|issn=1773-0546|ڕێکەوتی سەردان= ٤ی ئازاری ٢٠٢٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200216022147/https://journals.openedition.org/ejts/4613|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی شوباتی ٢٠٢٠|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt; لە کانوونی یەکەمی ١٩٧٤ کۆمەڵەکە داخرا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|دوایین=Jongerden|یەکەم=Joost|دوایین٢=Akkaya|یەکەم٢=Ahmet Hamdi|ڕێکەوت=١ی حوزەیرانی ٢٠١٢|سەردێڕ=The Kurdistan Workers Party and a New Left in Turkey: Analysis of the revolutionary movement in Turkey through the PKK’s memorial text on Haki Karer|ناونیشان=http://journals.openedition.org/ejts/4613|journal=European Journal of Turkish Studies. Social Sciences on Contemporary Turkey|زمان=en|issue=14|issn=1773-0546|ڕێکەوتی سەردان= ٤ی ئازاری ٢٠٢٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200216022147/https://journals.openedition.org/ejts/4613|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی شوباتی ٢٠٢٠|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;

== سیاسەت ==
=== دامەزراندنی پەکەکە ===
لە ساڵی ١٩٧٨، ئۆجەلان [[پارتی کرێکارانی کوردستان]] دامەزراند کەئەمەش لەناوەڕاستی مەلملانێی چەپ و ڕاستڕەوەکانی تورکیا بوو، کە ئەم ململانێیە بە [[کودەتای ١٩٨٠ی تورکیا]] کۆتایی ھات. ئۆجەلان پەکەکەی دامەزراند لەدژی حکوومەتی تورکیا ئەمەش بۆئەوەی وڵاتێکی سەربەخۆی بۆ کورد دروستبکات.&lt;ref name=&quot;BIRTH&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;cnn-apology&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.cnn.com/WORLD/meast/9905/31/ocalan.02/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠١ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20011209065557/http://www.cnn.com/WORLD/meast/9905/31/ocalan.02/ |سەردێڕ=Kurdish leader Ocalan apologizes during trial |ئیش=CNN |ڕێکەوت=٣١ی ئایاری ١٩٩٩|ڕێکەوتی سەردان=١١ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٨|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt; لە تەممووزی ١٩٧٩ دەچێتە سووریا، لەوێ دەمێنێتەوە تاکوو تشرینی یەکەمی ١٩٩٨ ئەمەش کاتێک حکوومەتی سووریا بڕیاریدا چیتر داڵدەی نەدات لەوڵاتەکەی.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|نووسەر=Andrew Mango|سەردێڕ=Turkey and the War on Terror: For Forty Years We Fought Alone (Contemporary Security Studies)|ڕێکەوت=٢٠٠٥|بڵاوکەرەوە=Routledge|ژپنک=٩٧٨-٠-٤١٥-٣٥٠٠٢-٠|پەڕە=٣٤|ناونیشان=http://bookzz.org/ireader/889212|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئەیلوولی ٢٠١٥|ڕەوشی ناونیشان=مردوو|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20150925130201/http://bookzz.org/ireader/889212|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی ئەیلوولی ٢٠١٥|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt;

=== دەستگیرکردن و دادگایی ===
تا ساڵی ١٩٩٨ ئۆجەلان لە وڵاتی [[سووریا]] بوو، لە ساڵی ١٩٩٣ بۆ ماوەیەک لەلایەن دەزگای ھەواڵگری گشتی سووریا دەستبەسەربوو بەڵام دواتر ئازادکرا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=(unknown original Turkish title)|trans-title={{!(}}https://hdl.handle.net/2027/uiug.30112106671198?urlappend=%3Bseq=214 PKK Leader Abdullah Ocalan Arrested in Syria{{)!}}|journal=[[Günaydın (newspaper)|Günaydın]]|ڕێکەوت=١٦ی کانوونی یەکەمی ١٩٩٣|id=FBIS-WEU-93-240|پەڕە=٧٢|زمان=Turkish|بڵاوکەرەوە=translated by [[Foreign Broadcast Information Service]]}}&lt;/ref&gt; دواتر کە پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و سووریا تێکچوو، تورکیا ھەڕەشەی لە سووریا کرد بە وەی کە پشتگیری لە پەکەکە دەکەن،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|نووسەر٢=BB Coskun |نووسەر١=G. Bacik|سەردێڕ=The PKK problem: Explaining Turkey's failure to develop a political solution|journal=Studies in Conflict &amp; Terrorism|ڕێکەوت=٢٠١١|بەرگ=٣٤|issue=3|ناونیشان=https://wiki.zirve.edu.tr/sandbox/groups/economicsandadministrativesciences/wiki/52058/attachments/387bf/Week4.pdf?sessionID=cb5e8fbb6733b16789a0ffb6bbc66d7c647ec52c|ڕێکەوتی سەردان=١٣ی تەممووزی ٢٠١٦}}{{بەستەری مردوو|date=October 2016 |bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}&lt;/ref&gt; بۆیە سووریا ئۆجەلانی ناچار کرد کە سووریا یەجێ بھێلێت بێ ئەوەی بیداتە دەست دەسەڵاتدارانی تورکی. پاش ئەوە ئۆجەلان ڕوویکردە [[ڕووسیا]]، پاشان ڕوویکردە چەند وڵاتێکی تر لەوانە [[ئیتالیا]] و [[یۆنان]]، لە ساڵی ١٩٩٨ لەو کاتەی کە لە [[یۆنان]] بوو. لە ساڵی ١٩٩٩، حکوومەتی تورکی داوای ڕادەستکردنی ئۆجەلانی لە حکوومەتی ئیتالیا کرد.&lt;ref&gt;Italian diplomacy tries to free herself from the tangle in which it is located, between Turks and Kurds, &quot; internationalizing &quot; the crisis:{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|دوایین١=Buonomo|یەکەم١=Giampiero|سەردێڕ=Ocalan: la suggestiva strategia turca per legittimare la pena capitale|journal=Diritto&amp;Giustizia Edizione Online|ڕێکەوت=٢٠٠٠|ناونیشان=https://www.questia.com/projects|ڕێکەوتی سەردان=١٦ی ئازاری ٢٠١٦|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120801002834/http://www.questia.com/projects#!/project/89262141|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ١ی ئابی ٢٠١٢|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}{{خۆتۆمارکردن پێویستە|via=[[Questia]]}}&lt;/ref&gt; ئەوکاتە ئۆجەلان لەلایەن بریتا بوھلەر، [[پارێزەر]]ی ئەڵمانی و شارەزا لە یاسای نێودەوڵەتیی پشتگیری دەکرا، بریتا داوای دەکرد کە ئەو تۆمەتانەی لەسەر ئۆجەلانن دەبێت لەدادگا بسەلمێندرێن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|دوایین=WELT|ناونیشان=https://www.welt.de/print-welt/article565718/Von-der-RAF-Sympathisantin-zur-Anwaeltin-Oecalans.html|سەردێڕ=Von der RAF-Sympathisantin zur Anwältin Öcalans|ڕێکەوت=٣ی شوباتی ١٩٩٩|ئیش=DIE WELT|ڕێکەوتی سەردان=٦ی ئازاری ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt;

ئۆجەلان لە ١٥ی شوباتی ١٩٩٩ لە [[کینیا]] دەستگیر کرا لە ئۆپەراسیۆنێکی ھاوبەش لە نێوان دەزگای سیخوڕی مەرکەزی ئەمریکی [[دەزگای ھەواڵگریی ناوەندی|سی ئای ئەی]]&lt;ref name=&quot;nytimes-capture&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9E03E3D8143DF933A15751C0A96F958260|سەردێڕ=U.S. Helped Turkey Find and Capture Kurd Rebel|ئیش=[[نیویۆرک تایمز]]|نووسەر=Weiner, Tim |ڕێکەوت=٢٠ی شوباتی ١٩٩٩|ڕێکەوتی سەردان=١٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٧}}&lt;/ref&gt; و دەزگای سیخوڕی تورکی [[ڕێکخراوەی ھەواڵگریی نیشتمانی (تورکیا)|میت]] و دەزگای سیخوڕی ئیسرائیلی [[موساد]]، ئەمەش ئەوکاتەبوو ئۆجەلان لە باڵیۆزخانەی یۆنان بەڕێگاوەبووە بچێتە فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتیی جۆمۆ کینیاتا. پاشان لە ڕێگەی ئاسمانەوە گوازرایەوە بۆ تورکیا بۆ دادگاییکردنی. جۆرج کۆستولاس، کونسڵی یۆنانی کە ئۆجەلانی پاراستبوو، ئەوەی ڕاگەیاند کە ژیانی لەمەترسیدابووە لەدوای ئۆپەراسیۆنەکە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.sabah.com.tr/2007/07/17/haber,025EFB746B684ED8B16B1759BE71DE6F.html |ڕێکەوتی سەردان=١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٨|سەردێڕ=Türkiye Öcalan için Kenya'ya para verdi |ڕێکەوت=١٧ی تەممووزی ٢٠٠٧|ئیش=Sabah |زمان=tr |یەکەم=Ferhat |دوایین=Ünlü |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080112170002/http://www.sabah.com.tr/2007/07/17/haber%2C025EFB746B684ED8B16B1759BE71DE6F.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٨ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;

لەقسەکردنی بۆ پێشکەشکار و ڕۆژنامەوان جان دوندەر لەکەناڵی ئێن تیڤی تورکی، یەکێک لە کاربەدەستەکان و جێگری سکرتێری میت، جەواد ئونیش ئەوەی ڕاگەیاند کە ئۆجەلان لەلایەن ئەمریکییەکانەوە قۆڵبەستکرا و ڕادەستی دەسەڵاتی تورکیا کراوە بۆدادگاییکردن&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://haber.vatanim.com.tr/haberdetay.asp?detay=Kurt_sorununun_cozumu_teroru_bitirir_203724_1&amp;Newsid=203724|ڕێکەوتی سەردان=١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٨|سەردێڕ=Öcalan bağımsız devlete engeldi|ڕێکەوت=١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٨|ئیش=[[Vatan]]|وتەگێڕانەوە=Öcalan yakalandığında ABD, bağımsız bir devlet kurma isteğindeydi. Öcalan, konumu itibariyle, araç olma işlevi bakımından buna engel bir isimdi. ABD bölgede yeni bir Kürt devleti kurabilmek için Öcalan'ı Türkiye'ye teslim etti.|زمان=tr|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20081018140436/http://haber.vatanim.com.tr/haberdetay.asp?detay=Kurt_sorununun_cozumu_teroru_bitirir_203724_1&amp;Newsid=203724|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٨|ڕەوشی ناونیشان=مردوو|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt; ئەمەش بۆ کار و چالاکییەکانی ناوبراو بووە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردی. لەدوای دەستگیرکردنی ئۆجەلان، بە ھەزاران کورد لە وڵاتانی جیھان ئیدانە و گردبوونەوەیان ڕێکخست لەبەردەم باڵیۆزخانەکانی یۆنان و ئیسرائیل. کوردانی ئەڵمانیا ھەڕەشەیان لێکرا کە دیپۆرتدەکرێنەوە ئەگەر بەردەوامبن لە گردبوونەوە بۆ پشتگیرکردنی ئۆجەلان. ئەم ھەڕەشەیەش لەدوای ئەوە ھات کە سێ کورد کووژران و ١٦ کەسیش برینداربوون لە ھێرشی ١٩٩٩ی کونسڵخانەی ئیسرائیل لە [[بەرلین]].&lt;ref name=PROTESTS&gt;[http://www.cnn.com/WORLD/europe/9902/17/ocalan.protest.01/ &quot;Kurds seize embassies, wage violent protests across Europe&quot;], CNN.com, 17 February 1999&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;PROTESTS-ATHENS&quot;&gt;[[Yannis Kontos]], [http://www.akakurdistan.com/kurds/stories/kontos/ &quot;Kurd Akar Sehard Azir, 33, sets himself on fire during a demonstration outside the Greek Parliament in Central Athens, Greece, on Monday, 15 February 1999&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180919101706/http://www.akakurdistan.com/kurds/stories/kontos/|date=١٩ی ئەیلوولی ٢٠١٨}}, ''Photostory'', July 1999&lt;/ref&gt;

لە کاتی دەستگیرکردنیەوە، ئۆجەلان خراوە زیندانێکی تاکەکەسیی لە دوورگەی [[ئیمرالی]] لە [[دەریای مەڕمەڕە]] لە تورکیا، ئۆجەلان تاکە زیندانی ئەو شوێنەبوو و زیندانییەکانی دیکە گواسترانەوە بۆ زیندانییەکانی دیکەی تورکیا، ھەروەھا زیاتر لە ١٠٠٠ چەکدار بۆ پاسەوانیکردن لە ئۆجەلان دانران. دادگاییکردنی ئۆجەلان لەلایەن سێ قازی سەربازی دەستیپێکرد، ئۆجەلان بەتۆمەتی خیانەتی نیشتمانی و جوداخوازی لەڕۆژی ٢٩ی حوزەیرانی ١٩٩٩ فەرمانی لەسێدارەدانی بۆ دەرچوو.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://news.google.com/newspapers?nid=1988&amp;dat=19990629&amp;id=uEYiAAAAIBAJ&amp;sjid=pKwFAAAAIBAJ&amp;pg=1200,5352234&amp;hl=en|سەردێڕ=The Argus-Press – Google News Archive Search|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئایاری ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt; ھەروەھا فەرمانی بانکردنی لە کارکردنی حکوومی بۆ ھەمیشەیی بۆدەرچوو.&lt;ref name=&quot;bbcnews-verdict&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/monitoring/380845.stm|سەردێڕ=Text of the Ocalan verdict|ئیش=[[بی بی سی نیووز]]|ڕێکەوت=٢٩ی حوزەیرانی ١٩٩٩|ڕێکەوتی سەردان=١١ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٨}}&lt;/ref&gt; لە کانوونی دووەمی ٢٠٠٠، بڕیاریدا فەرمانی لەسێدارەدانی ئۆجەلان دوابخات تاکوو دادگای [[مافەکانی مرۆڤ]] لە یەکێتیی ئەورووپا پێداچوونەوە بۆ بڕیارەکە دەکات.&lt;ref name=&quot;cnn-excecutiondelay&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://archives.cnn.com/2000/WORLD/meast/01/12/ocalan.01/|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20060526031932/http://archives.cnn.com/2000/WORLD/meast/01/12/ocalan.01/|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی ئایاری ٢٠٠٦|سەردێڕ=Turkey delays execution of Kurdish rebel leader Ocalan|بڵاوکەرەوە=CNN|ڕێکەوت=١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٠|ڕێکەوتی سەردان=١١ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٨}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060526031932/http://archives.cnn.com/2000/WORLD/meast/01/12/ocalan.01/ |date=٢٦ی ئایاری ٢٠٠٦}}&lt;/ref&gt; لە ئابی ٢٠٠٢، تورکیا سزای لەسێدارەدانی لەوڵاتەکەی نەھێشت،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.independent.co.uk/news/world/europe/turkey-abolishes-death-penalty-171956.html|سەردێڕ=Turkey abolishes death penalty|ڕێکەوت=٣ی ئابی ٢٠٠٢|وێبگە=The Independent}}&lt;/ref&gt; ھەربۆیە لە تشرینی یەکەمدا سزای ئۆجەلان گۆڕدرا بۆ زیندانی ھەتاھەتایە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|ناونیشان=https://books.google.com/?id=NAXfDgAAQBAJ&amp;pg=PT433&amp;lpg=PT433&amp;dq=öcalans+sentence+commuted+to+life+in+prison#v=onepage&amp;q=öcalans%20sentence%20commuted%20to%20life%20in%20prison&amp;f=false|سەردێڕ=International and Transnational Criminal Law|دوایین=Luban|یەکەم=David|ڕێکەوت=١١ی تەممووزی ٢٠١٤|بڵاوکەرەوە=Wolters Kluwer Law &amp; Business|ژپنک=٩٧٨١٤٥٤٨٤٨٥٠٩|زمان=en}}&lt;/ref&gt;

دوابەدوای ئەم ڕووداوانە، ئۆجەلان لە زیندانی ئیمرالی بەتاکەکەسی مایەوە. لە تشرینی دووەمی ٢٠٠٩، دەسەڵاتی تورکیا ئەوەی ڕاگەیاند کە ئۆجەلان دەگوازنەوە بۆ بەشێکی دیکەی ھەمان زیندان و لەوێوە دەتوانێت حەفتانە بۆ دە کاتژمێر چاوی بە زیندانییەکانی دیکەی پەکەکە بکەوێت. ئەم بەشە زیندانە بەمدواییانە دروست کرا ئەمەش کاتێکبوو کە لیژنەی نەھێشتنی ئەشکەنجەدانی ئەورووپا سەردانی دوورگەی ئیمرالی کرد و ڕەخنەی لە ڕەوشی ئۆجەلان گرت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://thescotsman.scotsman.com/world/Company-at-last-for-Kurdish.5833050.jp |ڕێکەوتی سەردان=٢٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٩|سەردێڕ=Company at last for Kurdish inmate alone for ten years |ڕێکەوت=١٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٩|ئیش=The Scotsman |یەکەم=Ibon |دوایین=Villelabeitia |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110813195513/http://thescotsman.scotsman.com/world/Company-at-last-for-Kurdish.5833050.jp |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی ئابی ٢٠١١}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/features/2009/11/10/feature-02|ڕێکەوتی سەردان=٢٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٩|سەردێڕ=Turkey building new prison for PKK members|ڕێکەوت=١٠ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٩|ئیش=Southeast European Times|یەکەم=Esra|دوایین=Erduran|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20091119150253/http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/features/2009/11/10/feature-02|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٩|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

لە ساڵی ٢٠٠٥، دادگای مافەکانی مرۆڤی یەکێتیی ئەورووپا ئەوەی ڕاگەیاند کە تورکیا پێشێڵی بەندەکان ٣٬٥ و ٦ی ڕێککەوتننامەی [[مافەکانی مرۆڤ]]ی لەیەکێتیی ئەورووپا کردووە بەوەی کە ئۆجەلانی دەستگیرکردووە بەزیندانیکردنی ھەتاھەتایی بەبێ ئەوەی لە دادگایەکی دادپەروەرانە دادگایی بکات.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/view.asp?action=html&amp;documentId=773602&amp;portal=hbkm&amp;source=externalbydocnumber&amp;table=F69A27FD8FB86142BF01C1166DEA398649|سەردێڕ=HUDOC Search Page|ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥}}&lt;/ref&gt; دادگای تورکیا داوای ئۆجەلانیشی ڕەتکردەوە لەبارەی دووبارە دادگاییکردنەوەی.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.dailysabah.com/turkey/2013/03/29/justice-minister-abdullah-ocalan-will-in-no-way-be-given-a-retrial|سەردێڕ=There will absolutely be no retrial for Abdullah Öcalan|وێبگە=DailySabah|ڕێکەوتی سەردان=١٨ی ئابی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt;

=== باروودۆخی زیندان ===
لە ٢٧ی تەممووزی ٢٠١١ تاکوو ٢ی ئایاری ٢٠١٩، پارێزەرانی ئاپۆ نەیاندەتوانی ئەو ببینن.&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://anfdeutsch.com/aktuelles/Oecalan-anwaelte-kontaktverbot-faktisch-in-kraft-11430|سەردێڕ=Öcalan-Anwälte: Kontaktverbot faktisch in Kraft|وێبگە=ANF News|زمان=de|ڕێکەوتی سەردان=١٧ی ئایاری ٢٠١٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20190517074613/https://anfdeutsch.com/aktuelles/Oecalan-anwaelte-kontaktverbot-faktisch-in-kraft-11430|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی ئایاری ٢٠١٩|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt; لە تەممووزی ٢٠١١ تاکوو کانوونی یەکەمی ٢٠١٧ پارێزەرەکانی ئۆجەلان زیاتر لە ٧٠٠ داواکارییان بەرزکردەوە بۆ سەردانیکردنی ئەو، بەڵام ھەمووی ڕەتکرانەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://anfenglish.com/human-rights/lawyers-appeal-to-visit-Oecalan-rejected-for-the-710th-time-23510|سەردێڕ=Lawyers' appeal to visit Öcalan rejected for the 710th time|ئیش=ANF News|ڕێکەوتی سەردان=١٧ی شوباتی ٢٠١٨|زمان=en|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20181226184202/https://anfenglish.com/human-rights/lawyers-appeal-to-visit-Oecalan-rejected-for-the-710th-time-23510|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt; ھەموو ئەوانە ناڕەزایی خەڵکی کوردی لێکەوتەوە لەوڵاتە جیھانییەکان بۆئەوەی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی ئاگاداری ڕەوشی ئۆجەلان بن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://anfenglish.com/news/demonstrations-for-Oecalan-in-europe-28818|سەردێڕ=Demonstrations for Öcalan in Europe|وێبگە=ANF News|ڕێکەوتی سەردان=٢٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20181226133949/https://anfenglish.com/news/demonstrations-for-Oecalan-in-europe-28818|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt; لە تشرینی یەکەمی ٢٠١٢، سەدان لە زیندانییە سیاسییە کوردەکان مانگرتنیان لەخواردن ڕاگەیاند لەپێناو چاککردنی باروودۆخی زیندانی ئۆجەلان، ھەروەھا بۆ [[مافی خوێندن]] بەزمانی کوردی. مانگرتنەکە ٦٨ ڕۆژی خایاند، بەردەوامبوو تاکوو لەسەر داوای ئۆجەلان مانگرتنەکەیان شکاند.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین١=White |یەکەم١=Paul |سەردێڕ=The PKK |ڕێکەوت=٢٠١٥|بڵاوکەرەوە=Zed Books |شوێن=London |ژپنک=٩٧٨١٧٨٣٦٠٠٣٧٣|پەڕە=٨٨}}&lt;/ref&gt; ئۆجەلان ماوەی دوو ساڵان دیداری خەڵکی لێ قەدەغەکرابوو لە ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ تاکوو ١١ی ئەیلوولی ٢٠١٦ کاتێک براکەی [[محەممەد ئۆجەلان]] سەردانیکرد لە [[جێژنی قوربان|جەژنی قوربان]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.spiegel.de/politik/ausland/abdullah-oecalan-inhaftierter-pkk-chef-darf-nach-zwei-jahren-besuch-empfangen-a-1111890.html|سەردێڕ=Inhaftierter PKK-Chef: Erstmals seit zwei Jahren Familienbesuch für Öcalan|ڕێکەوت=١٢ی ئەیلوولی ٢٠١٦|ئیش=Spiegel Online|ڕێکەوتی سەردان=١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt;

لە٦ی ئەیلوولی ٢٠١٨، سەردانیکردنی پارێزەرەکانی لێ قەدەغەکرا بۆماوەی شەش مانگان لەبەر سزاکەی پێشووی کە لەساڵانی ٢٠٠٥–٢٠٠٩ بەسەریدا سەپێنرابوو، لەڕاستیدا ئەم سزایەش بەبۆنەی ئەوەبوو پارێزەرەکانی ئۆجەلان گفتووگۆیەکەیان لەگەڵ ئۆجەلان بۆڕای گشتی بڵاوکردبوویەوە و کە لەپەیامەکەشیدا ڕێبەرایەتیکردنی پەکەکەی لەخۆ گرتبوو.&lt;ref name=&quot;:3&quot;/&gt; دواتر جارێکی دیکە ئۆجەلان سەردانیکردنی لێ قەدەغەکرایەوە تاکوو ١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩، کاتێک براکەی بۆ دودووەمجار مۆڵەتی پێدرا کەسەردانی بکات. براکەی ئەوەی ئاشکراکرد کە تەندروستی ئۆجەلان باشبوو.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.kurdistan24.net/en/news/5c5849bf-3f4b-48fb-8c79-0f61260c3a8c|سەردێڕ=PKK's Ocalan visited by family in Turkish prison, first time in years|دوایین=Kurdistan24|وێبگە=Kurdistan24|زمان=en|ڕێکەوتی سەردان=١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20190830191129/https://www.kurdistan24.net/en/news/5c5849bf-3f4b-48fb-8c79-0f61260c3a8c|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی ئابی ٢٠١٩|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt; قەدەغەکردنی سەردانی پارێزەرەکانی لە نیسانی ٢٠١٩ ھەڵگیرا، ئۆجەلان لە ٢ی ئایاری ٢٠١٩ چاوی بە پارێزەرەکانی کەوت.&lt;ref name=&quot;:3&quot;/&gt;

== گرتن و دادگایی ==
ئۆجەلان لە ساڵی ١٩٩٩، لەلایەن [[ڕێکخراوەی ھەواڵگریی نیشتمانی (تورکیا)|دەزگای میت]] (ھەواڵگری تورک) بە ھاوکاری [[دەزگای ھەواڵگریی ناوەندی|سی ئای ئەی]] لەشاری [[نایرۆبی]] لە [[کینیا]] دەستگیردەکرێت و دەگەڕێندرێتەوە بۆ تورکیا و زیندانی دەکرێت بۆ ھەتاھەتایە لەژێر بەندی ١٢٥ی دەستووری تورکیا بەتێوەگلانی بۆ چالاکییەکانی لە ڕێکخراوە چەکدارییەکان.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.cia.gov/library/center-for-the-study-of-intelligence/csi-publications/csi-studies/studies/vol53no1/fiasco-in-nairobi.html|سەردێڕ=Fiasco in Nairobi|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئایاری ٢٠١٦|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٦ی ئایاری ٢٠٠٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20090506033648/https://www.cia.gov/library/center-for-the-study-of-intelligence/csi-publications/csi-studies/studies/vol53no1/fiasco-in-nairobi.html|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.ibtimes.com/abdullah-ocalan-famed-kurdish-leader-double-agent-working-turkish-intelligence-against-his-own-party|سەردێڕ=Abdullah Ocalan: Is the Famed Kurdish Leader a Double Agent Working for Turkish Intelligence against His Own Party, the PKK?|ئیش=International Business Times|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئایاری ٢٠١٦|ڕێکەوت=٢٢ی شوباتی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.gazetevatan.com/abdullah-ocalan-i-kim-yakaladi--188558-gundem/|سەردێڕ=Abdullah Öcalan'ı kim yakaladı?|ڕێکەوت=١٠ی تەممووزی ٢٠٠٨|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئایاری ٢٠١٦|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160625140404/http://www.gazetevatan.com/abdullah-ocalan-i-kim-yakaladi--188558-gundem/|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی حوزەیرانی ٢٠١٦|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|نووسەر١=Miron Varouhakis |سەردێڕ=Greek Intelligence and the Capture of PKK Leader Abdullah Ocalan in 1999 |ناونیشان=https://www.cia.gov/library/center-for-the-study-of-intelligence/csi-publications/csi-studies/studies/vol53no1/pdfs/U-%20Varouhakis-The%20Case%20of%20Ocalan.pdf |وێبگە=cia.gov |ڕێکەوتی سەردان=٤ی ئازاری ٢٠٢٠ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٤ی ئازاری ٢٠١٦ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160304080848/https://www.cia.gov/library/center-for-the-study-of-intelligence/csi-publications/csi-studies/studies/vol53no1/pdfs/U-%20Varouhakis-The%20Case%20of%20Ocalan.pdf |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt; حوکمدانی ئۆجەلان بۆ [[زیندانی ھەتاھەتایی]] بۆئەوە دەگەڕێتەوە تورکیا لە سزای لەسێدارەدان کشاوەتەوە بەمەبەستی بردنەوەی ئەو داوایەی کە تورکیا ببێتە ئەندام لە [[یەکێتیی ئەورووپا]]. ئۆجەلان لەماوەی ١٩٩٩ بۆ ٢٠٠٩، لەزیندانی تاکەکەسی ژیانی بەسەربردووە&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ| ناونیشان=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/303045.stm |ئیش=BBC News | سەردێڕ=Prison island trial for Ocalan | ڕێکەوت=٢٤ی ئازاری ١٩٩٩}}&lt;/ref&gt; لە دوورگەی [[ئیمرالی]] لە [[دەریای مەڕمەڕە]].&lt;ref&gt;Marlies Casier, Joost Jongerden, ''Nationalisms and Politics in Turkey: Political Islam, Kemalism and the Kurdish Issue'', Taylor &amp; Francis, 2010, [https://books.google.com/books?id=_sG-NVapmrkC&amp;pg=PA146&amp;dq=Öcalan+İmralı&amp;hl=tr&amp;ei=XF3gTLC4AYWSuwO7xsW8Dg&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=7&amp;ved=0CEIQ6AEwBjgU#v=onepage&amp;q=Öcalan%20İmralı&amp;f=false p. 146.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Council of Europe, ''Parliamentary Assembly Documents 1999 Ordinary Session (fourth part, September 1999), Volume VII'', Council of Europe, 1999, [https://books.google.com/books?id=EkgXi4vNFjAC&amp;pg=PA18&amp;dq=#v=onepage&amp;q&amp;f=false p. 18]&lt;/ref&gt;

بیرکردنەوەکانی ئێستای ئۆجەلان بۆئەوەن کە بەکارھێنانی چەک بۆ پرسی چارەسەری کورد ئەوا ڕابردووبووە و لەئێستادا دەبێت دەستکرێت بە چارەسەری دۆزی کورد لەڕێگای چارەسەری سیاسییەوە.&lt;ref name=&quot;MKK&quot;&gt;Mag. Katharina Kirchmayer, ''The Case of the Isolation Regime of Abdullah Öcalan: A Violation of European Human Rights Law and Standards?'', GRIN Verlag, 2010, [https://books.google.com/books?id=E8ACMAY1rRgC&amp;pg=PA37&amp;dq=#v=onepage&amp;q&amp;f=false p. 37]&lt;/ref&gt; پێکدادان و ناکۆیییەکانی نێوان پەکەکە و حکوومەتی تورکیا بووە ھۆی کووژرانی ٤٠ ھەزار کەس، لەنێویشاندا ئەندامانی پەکەکە، سەربازانی تورکیا، خەڵکی سڤیلی کورد و تورک ھەن.&lt;ref name=hurriyet9914612&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.hurriyet.com.tr/gundem/9914612.asp?gid=0&amp;srid=0&amp;oid=0&amp;l=1 |ڕێکەوتی سەردان=١٧ی ئەیلوولی ٢٠٠٨|سەردێڕ=Bir dönemin acı bilançosu |ئیش=[[Hürriyet]] |ڕێکەوت=١٦ی ئەیلوولی ٢٠٠٨|زمان=tr}}&lt;/ref&gt; لە زیندان ئۆجەلان چەند کتێبێکی نووسی. ژنلۆجی، کە ناسراوە بە زانستی ژنان وەک فۆڕمێک بۆ فێمێنیزم لالەیان ئۆجەلانەوە پێشنیار کراوە.&lt;ref name=&quot;reuters-argentieri&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ| ناونیشان = http://blogs.reuters.com/great-debate/2015/02/03/the-pro-woman-ideology-battling-islamic-state/ | ڕێکەوت = ٣ی شوباتی ٢٠١٥| ڕێکەوتی سەردان = ٢٤ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦| یەکەم = Benedetta | دوایین = Argentieri |ئیش= [[ڕۆیتەرز]] | سەردێڕ = One group battling Islamic State has a secret weapon – female fighters | ناونیشانی ئەرشیڤ = https://web.archive.org/web/20190822043827/http://blogs.reuters.com/great-debate/2015/02/03/the-pro-woman-ideology-battling-islamic-state/ | ڕێکەوتی ئەرشیڤ = ٢٢ی ئابی ٢٠١٩ | ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;

== کتێبەکان ==
{{وتاری سەرەکی|کتێبناسیی عەبدوڵڵا ئۆجەلان}}
# [[ھونەری سەرۆکایەتی]]
# [[سووربوون لەسەر سۆسیالیزم سووربوونە لەسەر بە مرۆڤ بوون]]
# [[لە دەوڵەتی ڕاھیبی سۆمەرەوە بەرەو شارستانییەتی دیموکراسییانە]]، (لە ٢ بەرگ)
# [[بەرگریکردن لە گەلێک]]
# [[ئیسلام و نیشتمانپەروەری]]
# [[وەرچەرخانی مەزن]]
# [[دادگای مێژوو]]
# [[داستانی ژیانەوە]]
# [[ڕۆڵی ڕۆشنبیران لە شۆڕشی نەتەوەییدا]]
# [[ژنۆلۆژی]]
# [[ئایدۆلۆژیای ژن ئایدۆلۆژییەکی کۆمەڵایەتییە]]
# [[کێشەی دیموکراتیزەبوون لە تورکیا]]
# [[مێژوو لە حەوزی دیجلە - فوڕاتدا]]
# [[نەخشەرێگای ئۆجەلان بۆ چارەسەرکردنی کێشەی کورد]]
# [[عەشقی کورد]]&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=سەرجەم کتێبەکانی ئۆجەلان بە پیدی ئێف|ناونیشان=http://kota-hal.blogspot.com/2016/11/blog-post_22.html|ڕێکەوتی سەردان=١ی حوزەیرانی ٢٠٢١|وێبگە=Kotahal}}&lt;/ref&gt;
# [[مانیفێستۆی شارستانێتی دیموکراتیک]] (لە ٥ بەرگ)

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان|٢}}

== بەستەرە دەرەکییەکان ==
{{پۆلی کۆمنز|Abdullah Öcalan}}

{{بزووتنەوەی ژنان لە کوردستان}}
{{تووڵی دەروازە|ژیاننامە|سیاسەت|فەلسەفە|کوردستان|تورکیا|سۆشیالیزم}}

[[پۆل:عەبدوڵڵا ئۆجەلان| ]]
[[پۆل:خەڵکی خەلفەتی]]
[[پۆل:ناسیۆنالیستە کوردەکان]]
[[پۆل:زیندووان]]
[[پۆل:کوردەکانی باکووری کوردستان]]
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٤٨]]
[[پۆل:سیاسەتوانانی کورد]]
[[پۆل:سیاسییەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان]]
[[پۆل:ئەندامانی پارتی کرێکارانی کوردستان]]
[[پۆل:کۆمۆنیستە کوردەکان]]
[[پۆل:فێمینیستە کوردەکان]]
[[پۆل:پیاوە فێمینیستەکان]]
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٤٦]]
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٤٩]]
[[پۆل:کوردەکانی تورکیا]]
[[پۆل:سۆسیالیستەکان]]
[[پۆل:بیردۆزە مارکسییەکان]]
[[پۆل:کۆمۆنیستە تورکیاییەکان]]
[[پۆل:تورکیاییەکانی بە ڕەچەڵەک کورد]]
[[پۆل:فەیلەسووفانی سەدەی ٢١ەم]]</text>
      <sha1>fuka8n4q29c6670s037p82tx69o75ry</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>دەوڵەتی ئەمەوی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9367</id>
    <revision>
      <id>1457563</id>
      <parentid>1452689</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T01:34:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>مامۆستا</username>
        <id>39489</id>
      </contributor>
      <comment>شائەمراز، چاکسازیی نووسە عەرەبییەکان</comment>
      <origin>1457563</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35833" sha1="g8aenmuv5rtqostblnzncifw03enzb8" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox&quot; style=&quot;width:20.5em; line-height:11pt; text-align:right; &quot; cellspacing=&quot;5&quot; cellpadding=&quot;5&quot;
|+
|-
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color: #DCDCDC&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:larger;&quot;&gt; {{چینی ناوەند}}خەلافەتی ئەمەوی{{کۆتایی}}&lt;/span&gt;
|-
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color: #DCDCDC&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:larger;&quot;&gt; {{چینی ناوەند}}الخلافة الأمویة{{کۆتایی}}&lt;/span&gt;
|-----
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;white&quot; | [[پەڕگە:Umayyad Flag.svg|120x120پیکسڵ]]{{ھن}}ئاڵای دەوڵەت
|-----
! colspan=&quot;2&quot; bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; | {{چینی ناوەند}}نەخشە{{کۆتایی}}
|-----
| colspan=&quot;2&quot; align=center bgcolor=&quot;white&quot;| [[پەڕگە:Umayyad750ADloc-cs.svg|250x250پیکسڵ]]{{ھن}}دەوڵەتی ئەمەوی
|-----
! colspan=&quot;2&quot; bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; |{{چینی ناوەند}} زانیاریی گشتی{{کۆتایی}}
|-----
| '''پایتەخت''' ||&quot; border: 0px align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| [[دیمەشق]]، [[کۆردۆبا (ئیسپانیا)|کۆردۆبا]]
|-
| '''زمانی فەڕمی''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| عەرەبی
|-
|'''جۆری حوکم''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| خەلافەتی ئیسلامی
|-
|'''مێژووی دامەزراندن''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| ٦٦١ ز
|-
|'''مێژووی ڕوخان''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| ٧٥٠ ز
|-
|'''دامەزرێنەر''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| [[موعاویە کوڕی ئەبووسوفیان|معاوییەی کوڕی ئەبوسوفیان]]
|-
|'''دوایین خەلیفە ''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| مەڕوانی کوڕی محەممەد
|-
|'''ئایین''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| ئیسلام
|-
|'''دراو''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| دیناری ئەمەوی
|-
|'''ڕووبەر''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| ١٣٬٠٠٠٬٠٠٠ کم²
|-
|'''دانیشتووان''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| ٦٢٬٠٠٠٬٠٠٠ کەس (خەمڵێنراو)
|-----

|}
'''دەوڵەتی ئەمەوی'''، سەردەمی دەسەڵاتی بەنی ئومەیە، کە یەکەم خێزانی فەرمانڕەوای [[ئیسلام]] بوون، حوکمیان کرد لە نێوان ساڵی ٦٦٢ بۆ ٧٥٠ز، و [[دیمەشق]] پایتەختی دەوڵەتەکەیان بوو لە سەرەتادا، پاشان دەوڵەتەکەیان بنیاتنایەوە لە [[ئەندەلوس]] دوای شۆرشی [[خەلافەتی عەباسی|عەباسییەکان]] و [[کۆردۆبا (ئیسپانیا)|کۆردۆبایان]] کردە پایتەخت.

== نەژادیان ==
نەژادی بەنی ئومەیە دەگەڕێتەوە بۆ [[قوڕەیش]]، و لە ماڵە سەرکردەکانی بوون، و ئومەیەی کوڕی عەبد شەمس کوڕی عەبد مەناف کوڕی قوسەی کوڕی کیلاب باپیرە گەورەی ئەمەوییەکانە.

دیارترین پێشەواکانی بەنی ئومەیە ئەبوسوفیان بوو، کە پێشەوای قوڕەیش بوو لە سەردەمی پێغەمبەری ئیسلام [[محەممەد]] و موسڵمان بوو لە ساڵی فەتحی [[مەککە]]دا.

دامەزرێنەری زنجیرەی دەوڵەتی ئەمەوی لە دیمەشق [[موعاویە کوڕی ئەبووسوفیان|معاوییەی کوڕی ئەبوسوفیان]] بوو، یەزیدی کوڕی ئەبوسوفیانی برای معاوییە والی [[شام]] بوو لە سەردەمی خەلیفەی یەکەم ([[ئەبووبەکری سدیق|ئەبوبەکر]]) و لە دوای مردنی یەزید، معاوییە نێردرا بۆ والی شام لەلایەن خەلیفەی دووەم [[عومەر کوڕی خەتتاب|عومەری کوڕی خەتابەوە]] و دواتر معاوییە بوو بە دامەزرێنەری خەلافەتی ئەمەوی.

== خەلافەتی ئەمەوی ==
=== دامەزرینەری خەلافەتی ئەمەوی ===
[[پەڕگە:Age of Caliphs.png|وێنۆک|300px|ڕاست|فەتحی ئیسلامی لە سەردەمی پێغەمبەرەوە تا کۆتایی سەردەمی ئەمەوی]]
خەلافەتی ئەمەوی دامەزرا لەسەر دەستی [[موعاویە کوڕی ئەبووسوفیان|معاویەی کوڕی ئەبوسوفیان]] و خۆی خەلافەتی گرتە دەست لە ساڵی ٦٦٢ تا ٦٨٠ز، دوای ئەوەی موسلمانان کۆبوون لەسەر خەلافەتی معاویە و حەسەنی کوڕی عەلی وازی ھینا لە خەلافەت بۆی لە ساڵی ٤١ک، معاویە دیمەشقی کردە پایتەختی خەلافەتە ئیسلامیەکەی، بەوەش خەلافەت چووە دەستی لقی سوفیانی لە بەنی ئومەیە، معاویە خەلافەتی ئەمەوی دامەزراند وەکو خەلافەتێکی بەھێز و وای لە ڕکەبەرەکانی کرد گوێڕایەڵی بن، و ھەروەک ئیشی کرد بۆ یەکخستنی ڕیزی موسڵمانان، و دەسەڵاتەکەی جیا دەکرێتەوە بە دادپەروەری و دانایی{{ژێدەر پێویستە}}. شارستانییەتی ئیسلامی لە دیمەشقەوە گەیشتە ناوچە دوورەکانی جیھان. لە دوای معاوییە خەلافەت کەوتە دەستی یەزیدی کوڕی.

=== یەزیدی یەکەم کوڕی معاوییە ===
موعاویە دوای خۆی کوڕەکەی [[یەزید کوڕی معاویە|یەزیدی]] دەستنیشان کرد وەک خەلیفە لە ساڵی ٥٦ی کۆچی دا&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|ناونیشان=https://ia600206.us.archive.org/27/items/FP158116/08_158119-2.pdf|سەردێڕ=البدایە و النھایە|دوایین=ابن کثیر|بڵاوکەرەوە=مکتب المعارف|ساڵ=١٩٩٢|شوێن=بەیروت|پەڕەکان=مجلدی ٨: پەڕەی ٧٩–٨٠}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|ناونیشان=http://ia600300.us.archive.org/18/items/waq110790/04_110793.pdf|سەردێڕ=مێژووی ئیسلامی|دوایین=شاکر|یەکەم=مەحموود|بڵاوکەرەوە=مەکتەبی ئیسلامی|ساڵ=٢٠٠٠|پەڕەکان=بەشی ٤ خەلافەتی ئەمەوی: پەڕەی ١٠٧–١٠٨}}&lt;/ref&gt; بەڵام لە دوای باوکی وەک خەلیفە تەواو ناسرا لە ساڵی٦٠ی کۆچی دا.&lt;ref name=&quot;:0&quot;/&gt; لەم سەردەمەشدا پێشکەوتنی دەوڵەتی ئیسلامی بەردەوام بوو، و ھەوڵیدا بۆ یەکخستنی دەوڵەت و ڕووداوی کەربەلای بەناوبانگ ڕوویدا، کە حەفیدی پێغەمبەری ئیسلام [[محەممەد]] (حسەینی کوڕی عەلی و خێزانەکەی و ھاوەڵەکانی) شەھید کران لەو ڕووداوەدا دوای ئەوەی حسەین ھاتبوو بۆ ڕووبەڕونەوەی یەزید{{ژێدەر پێویستە}}، و ئەوانەی خیانەتیان لە حسەین کرد ئەوانە بوون کە بەڵێنی سەرکەوتنیان پێدابوو لە [[کووفە]]، دوای ئەو ڕووداوە موسڵمانی عێراقیش موبایەعەیان دا بە یەزید، شۆڕش و یاخیبوونەکان زۆر بوون، و یەزید دوای یاخببوەکان کەوت لە [[عێراق]] بۆ یەکخستنی ئاڵای [[ئیسلام]] وبەھێزکردنی یەکەم دەوڵەتی ئیسلامی کە دەوڵەتی ئەمەوی بوو.
* لە دوای ئەو معاویەی یەکەم کوڕی یەزیدی یەکەم وازی لە حەقی خۆی لە خەلافەت ھێنا لەبەر ئەوەی زۆر زانست و ئەدەب و شیعری خۆشئەویست و ئارەزووی خەلافەتی نەبوو لەگەڵ ئەوەی ٦ مانگ گرتیە دەست پاشان بە جێی ھێشت بۆ ڕاوێژ لە نێو [[موسڵمان|موسڵمانان]].{{ژێدەر پێویستە}}
* خەلیفە مەڕوانی یەکەم کوڕی حەکەم، بە یەکەم دامەزرێنەری لقی مەڕوانی دائەنریت لە زنجیرەی ئەمەوییەکان لە [[دیمەشق]]، کە لە دوای خۆی کوڕەکانی حوکمیان گرتە دەست و فەتحی ئیسلامی بەردەوام بوو وڵاتەکە فراوان بوو لە ڕۆژھەڵاتەوە، مەڕوانی کوڕی حەکەم بە ژاراوی بوون مرد و عەبدول مەلیکی کوڕی دەسەڵاتی گرتە دەست.

=== عەبدول مەلیکی کوڕی مەڕوان ===
[[پەڕگە:Ummayad Mosque at night.jpg|وێنۆک|300px|ڕاست|مزگەوتی بەنی ئومەیەی گەورە لە دیمەشق، وەلیدی کوڕی عەبدەل مەلیک بنیاتینا]]
لە دوای مردنی [[مەروان کوڕی حەکەم]]، خەلافەت درا بە کوڕەکەی عەبدول مەلیکی کوڕی مەڕوان ساڵی (٦٨٥ تا ٧٠٥)ز، کە بە دامەزرێنەری ڕاستەقینەی دەوڵەتی ئەمەوییە بە ھێزەکە دا دەنرێت، عەبدول مەلیکی کوڕی مەڕوان توانی دست بەسەر کاروبارەکاندا بگرێت و ملی بە [[خەواریج]]یەکان کەچ کرد، شۆڕشەکانی عێراقی خامۆش کرد و ئەوانەی لە لە دەوڵەتەکە دەرچوون لەناوی بردن وەک عەبدولڵای کوڕی زوبێر لەسەر دەستی حەجاجی کوڕی یوسف دوای گەمارۆدانی [[مەککە]] بۆ ماوەی شەش مانگ.

و سەردەمەکەی سەردەمی گەشەسەندن بوو بۆ دەوڵەتی ئەمەوی، زانست گەشەی سەند و سکەی لێدا و یەکەم دراوی ئیسلامی دەرکرد کە پارەی ئیسلامی ئەمەوی بوو لە دیمەشق، کتێبخانەی کردەوە و ھانی زانایانی دەدا، و لە دیمەشق زۆر خولی زانست و فێرگایان کردەوە و ھەروەک زۆر چاکسازی تری بە ئەنجام گەیاند.

=== وەلیدی کوڕی عەبدول مەلیک ===
لە دوای خەلیفە عەبدول مەلیکی کوڕی مەڕوان خەلافەت درا بە کوڕە گەورەکەی وەلید (٧٠٥ تاکو ٧١٥)ز، فەتحی ئیسلامی بەردەوام بوو و ئەمەوییەکان زۆر وڵاتیان فەتح کرد لە [[ئاسیا]] لە ڕۆژھەڵاتەوە و لە [[ئەورووپا]] لە ڕۆژاواوە، لە ساڵی ٧١١ز لە ڕۆژاواوە گەیشتە [[ئیسپانیا]] لە ئەورووپا، و لە ڕۆژھەڵاتەوە گەیشتە [[ھیندستان]] و [[چین]] لە ناوەڕاستی ئاسیا، تا لە ساڵی ٧١٥ز بوخاری و سەمەرقەندیان گرت و فەتحی ئەندەلوسیان تەواو کرد، و [[مزگەوتی ئەمەوی]] (مزگەوتی گەورەی دیمەشق)ی پێش خست و گرنگی بە تەلارسازییەکەی دا و ڕازاندیانەوە، و زانایان و زانست و ئەدیب و شاعیرەکان جێگەیەکی تایبەتیان ھەبوو لە گرنگی پێدانی وەلید.
{{خەلافەت}}
خەلافەت پێشکەوت لە ھەموو ڕوویەکەوە؛ و خەلیفە ئەمەوییەکان بەردەوام بوون، لە دوای وەلید سولەیمانی کوڕی عەبدول مەلیک خەلافەتی گرتە دەست، و خەلیفەی دادپەروەر [[عومەر کوڕی عەبدولعەزیز|عومەری کوڕی عەبدول عەزیز]] خەلافەتی گرتە دەست دواتر کە ئەو خەلیفە ئەمەوییەیە ناونراوە بە پێنجەم [[خەلافەتی ڕاشدین|خەلیفەی ڕاشدین]] و ناسراوە بە دادپەروەری و و لە خواترسی و بەخشندەیی لەگەڵ خەڵکدا، و لە سەردەمیا کەسێک نەما کە شایەنی زەکات بێت، لە دوای ئەو خەلیفە یەزیدی کوڕی عەبدول مەلیک ھات کە دەیویست لەسەر ڕیبازی عومەر بڕوات بەڵام نەیتوانی، پاشان خەلیفە ھیشامی کوڕی عەبدول مەلیک ھات.

=== ھیشامی کوڕی عەبدول مەلیک ===
خەلیفەی ھیشامی کوڕی عەبدول مەلیک (٧٢٤–٧٤٣)ز خەلافەتی گرتە دەست بۆ تەواوکردنی پەیامی شارستانی خەلافەتی ئەمەوی، گرنگی دا بە ئاسایشی ھەموو ولایەتە ئیسلامییەکان و سەردەمەکەی جیا دەکرێتەوە بە پێشکەوتن لە ھەموو بوارەکاندا و گەشەسەندنی زانست و زانیاری و تەلارسازی و [[خواپەرستی]]، و لە دوای ھیشامی کوڕی عەبدول مەلیک ئەمانە خەلافەتیان گرتە دەست.

[[پەڕگە:Spain Andalusia Cordoba BW 2015-10-27 13-54-14.jpg|وێنۆک|ڕاست|مزگەوتی کۆردۆبای گەورە لە ئەندەلوس|300px]]
* خەلیفە وەلیدی دووەم کوڕی یەزیدی دووەم کوڕی عەبدول مەلیک، و یەکەم خەلیفەی سەردەمی لاوازی دەوڵەتی ئەمەوی بوو، کەمتەرخەم بوو، گوێی نەئەدا بە ھەڵس وکەوت جوانی (بە کوژران کۆچی دوایی کرد)
* خەلیفە یەزیدی سێیەم کوڕی وەلیدی یەکەم کوڕی عەبدول مەلیک، کەسایەتییەکی باش بوو ھەوڵی ڕزگارکردنی دەوڵەتەکی دا بەڵام کار لە کار دەرچوو بوو.
* خەلیفە ئیبراھیم کوڕی وەلیدی یەکەم کوڕی عەبدول مەلیک، لە دوای براکەی یەزیدی سێیەم خەلافەتی گرتە دەست، کە نزیکەی شەش مانگ دەسەڵاتی لە دەستا بوو، مەڕوانی دووەم کوڕی محەممەد کوڕی مەڕوان کوڕی حەکەم شۆڕشی بەسەراکرد.
* دوایین خەلیفەی ئەمەوییەکان مەڕوانی دووەم کوڕی محەممەد بوو (٧٤٤–٧٥٠)ز کە ڕووبەڕوی پیلانێکی [[خەلافەتی عەباسی|عەباسییەکان]] بوویەوە کە توانیان دەست بەسەر ڕووداوەکاندا بگرن و [[خەلافەتی عەباسی|دەوڵەتی عەبباسییان]] لە خۆراسان دامەزراند، و مەڕوان کۆتایی پێھات بە کوژرانی لە دەیر لە [[میسر]] دوای ئەوەی ڕای کرد لە دەستی سەربازە عەباسییەکان، و سەردەمی خەلافەتی ئەمەوی پێ کۆتایی ھات لە ڕۆژھەڵات لە ساڵی ٧٥٠ز دا کە بۆ ماوەی ٩٠ ساڵ بەردەوام بوو.

== خەلافەت ئەمەوی لە ئەندەلوس ==
[[عەبدولڕەحمان داخل|عەبدول ڕەحمان داخل]] کوڕی معاوییە کوڕی ھیشام کوڕی عەبدول مەلیک توانی ڕابکات لە دەستی عەباسییەکان و توانی دەسەڵات دابمەزرێنێت لە [[ئەندەلوس]] و لایەنگرانی ئەمەوییەکان لێی کۆبوونەوە و سوپایەکی بەھێزی پێکەوەنا کە توانی دواتر دەوڵەتی ئەمەوی جارێکی تر لە ئەندەلوس بنیات بنێت، عەبدول ڕەحمان داخل بەربەرەکانێی عەباسییەکانی کرد و سەرکەوت بە سەریاندا، و [[ئەبووجەعفەری مەنسوور|ئەبوجەعفەری مەنسوور]] دووەم خەلیفەی عەباسی نازناوی (صقر القریشی) لە عەبدول ڕەحمان داخل نا بە مانای (بازی قوڕەیش)، لە ساڵی ٧٥٦ز توانی دەسەڵاتێکی ئەمەوی نوێ لە [[ئەندەلوس]] دامەزرێنێت، و ڕای گەیاند کە ئەم درێژەی خەلافەتی ئەمەوییە و شاری [[کۆردۆبا (ئیسپانیا)|کۆردۆبای]] کردە پایتەختی.

== لیستی ناوی خەلیفەکان و ھەندێک ڕووداوی گرنگ ==
=== لە دیمەشق ===
# [[موعاویە کوڕی ئەبووسوفیان|معاوییەی کوڕی ئەبوسوفیان]] (٦٦٢–٦٨٠)ز/ خەلافەتی ئەمەوی دامەزرا و [[دیمەشق]] کرایە پایتەختی، وڵاتە ئیسلامییەکان یەکخران و [[جەنگی سەفین]] لە ساڵی ٣٩ک ڕوویدا و یەکەم کەشتیگەلی دەریایی ئیسلامی لە سەردەمی معاوییە دروست کرا.
# یەزیدی کوڕی معاوییە (٦٨٠–٦٨٣)ز/ دەوڵەتی ئیسلامی فراوانبوو، و شوێن یاخی بووەکانی خەلافەت کەوت؛ و [[کارەساتی کەربەلا]]ی ئازاراوی ڕوویدا لە ساڵی ٦١ک.
# معاوییەی کوڕی یەزید (٦٨٣–٦٨٤)ز
# مەڕوانی کوڕی حەکەم (٦٨٤–٦٨٥)ز
# عەبدول مەلیکی کوڕی مەڕوان (٦٨٥–٧٠٥)ز/ زیاتر فراوانبوونی دەوڵەتی ئیسلامی و بەردەوام بوونی فەتحی ئیسلامی و بنیاتنانی مزگەوتی قوبە سەخڕە لە [[قودس]]، و فەتحی ئەمەوی گەیشتە [[چین]]، و [[ھیندستان]] فەتح کرا بە سەرکردایەتی محەممەدی کوڕی قاسمی سەقەفی، و سکەی پارەی ئیسلامی ئەمەوی لێدرا (دیناری عەبدول مەلیکی کوڕی مەڕوان).
# وەلیدی کوڕی عەبدول مەلیک (٧٠٥–٧١٥)ز/ بوخاری و سەمەرقەند فەتح کران، ھەروەھا فەتحی ئەندەلوس کرا و ئەمەوییەکان گەیشتنە [[ئەورووپا]] [[مزگەوتی ئەمەوی]] لە دیمەشقی پایتەخت بنیاتنرا، وڵاتەکانی [[ئاسیای ناوەندی|ئاسیای ناوەڕاست]] فەتح کران، وگرنگی درا بە زانست و زانایان.
# سولەیمانی کوڕی عەبدول مەلیک (٧١٥–٧١٨)ز
# عومەری کوڕی عەبدول عەزیز (٧١٧–٧٢٠)ز/ دادپەروەری بڵاوبوویەوە لە سەرانسەری خەلافەتدا
# یەزیدی کوڕی عەبدول مەلیک (٧٢٠–٧٢٤)ز
# ھیشامی کوڕی عەبدول مەلیک (٧٢٤–٧٤٣)ز/ سەردەمی گەشەسەندنی دەوڵەتی ئەمەوی بوو، و دیوانەکان بە عەرەبی نوسرانەوە، زانست گەشەی سەند و گرنگی درا بە زانایان و تەلارسازی و دەرکەوتنی ھونەری بیناسازی ئەمەوی بەشێوەیەکی دیار، و سەرکپ کردنی شۆرشی خەواریج و دەستگرتن بەسەر ئاژاوەدا.
# وەلیدی کوڕی یەزید (٧٤٣–٧٤٤)ز
# یەزیدی کوڕی وەلید ٧٤٤ز
# ئیبراھیمی کوڕی وەلید ٧٤٤ز
# مەڕوانی کوڕی محەممەد (٧٤٤–٧٥٠)ز/ عەبدول ڕەحمان داخل گەیشتە [[ئەندەلوس]] و سەرکەوت بەسەر عەباسییەکان و دەوڵەتی ئەمەوی لە ئەندەلوس دامەزراند.

[[پەڕگە:ئەمەویەکان.png|وێنۆک|درەختی خزمایەتی خەلیفەکانی ئیسلام بە عەرەبی]]

=== لە ئەندەلوس ===
# [[عەبدولڕەحمان داخل|عەبدول ڕەحمان داخل]] (بازی قوڕەیش)/ زیندوو کردنەوەی دەوڵەتی ئەمەوی لە ئەندەلوس
# [[ھیشام کوڕی عەبدولڕەحمان داخل]]
# حەکەمی کوڕی ھیشام
# [[عەبدولڕەحمانی دووەم|عەبدول ڕەحمانی دووەم]]
# محەممەدی کوڕی عەبدول ڕەحمان
# مونزیری کوڕی محەممەد
# عەبدولڵای کوڕی محەممەدی کوڕی عەبدول ڕەحمان
# عەبدول ڕەحمانی سێیەم (ناسر)
# حەکەم موستەنسیر بیلا
# ھیشام مووەید بیلا
# ھیشام ڕەشید
# محەممەد مەھدی بیلا
# سولەیمان موستەعین بیلا
# عەلی متوەکیل عەلەلڵا
# عەبدول ڕەحمان مورتەزا
# عەبدول ڕەحمان کوڕی ھیشام موستەھزیر بیلا
# محەممەد موستەکەفی
# ھیشام موعتەمید عەلەلڵا

== ھاوەڵە ئەمەوییەکان ==
ژمارەیەکی زۆر لە ھاوەڵەکانی پێغەمبەری ئیسلام ([[محەممەد]]) ئەمەوی بوون، لەوانە، [[عوسمان کوڕی عەفان|عوسمانی کوڕی عەفان]]، کە یەکێک بوو لەوانەی لە سەرەتاوە [[ئیسلام]] بوو و سێیەم خەلیفەی ڕاشدینە؛ و ئەبوسوفیانی کوڕی حەرب، یەکێک بوو لە پێشەواکانی قوڕەیش موسڵمان بوو پاش [[فەتحی مەککە]]. موعاوییەی کوڕی ئەبوسوفیان، یەکێک لە سەرکردەکانی لەشکرەکان بوو لە فەتحی شامدا، خەلیفە [[عومەر کوڕی خەتتاب|عومەری کوڕی خەتاب]] کردی بە والی [[دیمەشق]] و بەعلبەک و بەلقاء، پاشان عوسمان کردییە والی ھەموو [[شام]].
یەزیدی کوڕی ئەبوسوفیان، موسڵمان بوو لە ڕۆژی [[فەتحی مەککە]]، یەکێک لە سەرکردەکانی لەشکرەکان بوو لە فەتحی شامدا، خەلیفە عومەری کوڕی خەتاب کردی بە والی دیمەشق.

== تایبەتمەندییەکانی خەلافەتی ئەمەوی ==
خەلافەتی ئەمەوی دامەزرا و بەنی ئومییە دیمەشقیان کردە پایتەختی، و بووە سەرچاوەیەک بۆ زانست و زانایان، و خەلیفە ئەمەوییەکان گرنگیان دا بە بیناسازی و دروستکردنی مزگەوت، و فەتحی زۆر وڵاتیان کرد لە سنوورەکانی [[چین]] لە ڕۆژھەڵاتەوە بۆ [[ئەندەلوس]] لە ڕۆژاواوە، و دەسەڵاتی فراوان بوو لە ھەموو لایەکەوە، شاری دیمەشقی پایتەختی بووە بە یەکێک لە گرنگترین شارە ئیسلامییەکان.

=== ھۆیەکانی ڕ وخانی دەڵەتی ئەمەوی ===
# زەفتکردنی دەسەڵات.
# بە کارھێنانی توندوتیژی لەگەڵ خەڵک.
# خەڵکی خراپ و بێسودیان لە خۆ نزیک کردبووەوە.
# زۆر لە والی و کاربەدەستەکانیان دڵڕەق و ستەمکاربوون.{{ژێدەر پێویستە}}
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

== کتێبنامە ==
{{refbegin|30em}}
* {{The End of the Jihad State}}
* {{cite book|last=Beckwith|first=Christopher I.|year=1993 |title=The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power Among Tibetans, Turks, Arabs, and Chinese During the Early Middle Ages |publisher=[[Princeton University Press]] |isbn=978-0-691-02469-1 |url=https://books.google.com/books?id=oeI9DwAAQBAJ}}
* {{EI2 |article=Muʿāwiya II |last=Bosworth |first=C.E. |authorlink=Clifford Edmund Bosworth |volume=٧ |pages=٢٦٨–٢٦٩}}
* {{EI2 |article=ʿUkba b. Nāfiʿ |last=Christides |first=Vassilios |volume=١٠ |pages=٧٨٩–٧٩٠}}
* {{cite book |last1=Crone |first1=Patricia |url=https://books.google.com/books?id=Ow-mV50c2TUC&amp;pg=PA7 |title=God's Caliph: Religious Authority in the First Centuries of Islam |last2=Hinds |first2=Martin |date=1986 |publisher=Cambridge University Press |isbn=0-521-32185-9 |location=Cambridge}}
* {{cite journal |last1=Crone |first1=Patricia |title=Were the Qays and Yemen of the Umayyad Period Political Parties? |date=1994 |journal=Der Islam |volume=71 |issue=1 |publisher=Walter de Gruyter and Co. |pages=1–57 |issn=0021-1818 |doi=10.1515/islm.1994.71.1.1 |s2cid=154370527}}
* {{EI2 |last=Cobb |first=P. M. |author-link=Paul M. Cobb |title=ʿUmar (II) b. ʿAbd al-ʿAzīz |volume = ١٠ |pages=٨٢١–٨٢٢ |url=https://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_COM_1282}}
* {{cite book |last1=Cobb |first1=Paul M. |title=White Banners: Contention in 'Abbasid Syria, 750–880 |date=2001 |publisher=SUNY Press |isbn=978-0-7914-4880-9 |url=https://books.google.com/books?id=2C6KIBw4F9YC}}
* {{EI2 |article=Al-Ḥadjdjādj b. Yūsuf |last=Dietrich |first=Albert |volume=٣ |pages=٣٩–٤٣}}
* {{cite book|last1=Donner|first1=Fred M.|author-link=Fred M. Donner|title=The Early Islamic Conquests|date=1981|publisher=Princeton University Press|location=Princeton|url=https://books.google.com/books?id=l5__AwAAQBAJ |isbn=978-1-4008-4787-7}}
* {{EI2 |article=Dīwān |last=Duri |first=Abd al-Aziz |volume=٢ |pages=٣٢٣–٣٢٧}}
* {{cite book |last1=Duri |first1=Abd al-Aziz |translator=Razia Ali |title=Early Islamic Institutions: Administration and Taxation from the Caliphate to the Umayyads and ʿAbbāsids |date=2011 |publisher=I. B. Tauris and Centre for Arab Unity Studies |location=London and Beirut |isbn=978-1-84885-060-6 |url=https://books.google.com/books?id=ImIBAwAAQBAJ}}
* {{cite thesis |last=Dixon |first='Abd al-Ameer |title=The Umayyad Caliphate, 65–86/684–705: (A Political Study) |date=August 1969 |publisher=University of London, SOAS |location=London}}
* {{EI2 |article=Sulaymān b. ʿAbd al-Malik |last=Eisener |first=R. |authorlink= |volume=٩ |pages=٨٢١–٨٢٢}}
* {{cite book |last1=Elad |first1=Amikam |title=Medieval Jerusalem and Islamic Worship: Holy Places, Ceremonies, Pilgrimage |date=1999 |publisher=Brill |location=Leiden |isbn=90-04-10010-5 |edition=2nd |url=https://books.google.com/books?id=CDz_yctbQVgC}}
* {{EI2 |article=Dimashk |last=Elisséeff |first=Nikita |volume=٢ |pages=٢٧٧–٢٩١}}
* {{cite book |last=Flood |first=Finbarr Barry |url=https://books.google.com/books?id=r5f8kxIyykQC |title=The Great Mosque of Damascus: Studies on the Makings of an Umayyad Visual Culture |publisher=Brill |year=2001 |isbn=90-04-11638-9 |location=Boston}}
* {{The Arab Conquests in Central Asia}}
* {{EI2 |article=ʿAbd Allāh ibn al-Zubayr |last=Gibb |first=H. A. R. |authorlink=H. A. R. Gibb |volume=١ |pages=٥٤–٥٥ |ref={{sfnref|Gibb|1960a}}}}
* {{EI2 |article=ʿAbd al-Malik b. Marwān |last=Gibb |first=H. A. R. |authorlink=H. A. R. Gibb |volume=١ |pages=٧٦–٧٧ |ref={{sfnref|Gibb|1960b}}}}
* {{cite thesis |last=Gilbert |first=Victoria J. |date=May 2013 |title=Syria for the Syrians: the rise of Syrian nationalism, 1970–2013. |type=MA |publisher=Northeastern University |doi=10.17760/d20004883 |url=https://repository.library.northeastern.edu/files/neu:1848/fulltext.pdf |access-date=7 May 2022}}
* {{EI2 |article=Kubbat al-Ṣakhra |last=Grabar |first=O. |authorlink=Oleg Grabar |volume=٥ |pages=٢٩٨–٢٩٩}}
* {{cite book | last = Griffith | first = Sidney H. | year = 2016 | chapter = The Manṣūr Family and Saint John of Damascus: Christians and Muslims in Umayyad Times | pages = 29–51 |editor1= Antoine Borrut |editor2=Fred M. Donner | title = Christians and Others in the Umayyad State | location = Chicago | publisher = The Oriental Institute of the University of Chicago | isbn = 978-1-61491-031-2}}
* {{cite book | last = Hathaway | first = Jane | title = A Tale of Two Factions: Myth, Memory, and Identity in Ottoman Egypt and Yemen | publisher = SUNY Press | year = 2012 | isbn = 978-0-7914-8610-8 | url = https://books.google.com/books?id=L-lPC7DgepEC&amp;pg=PA97}}
* {{The First Dynasty of Islam |edition=Second}}
* {{EI2 |article=Umayyads|last=Hawting|first=G. R.|volume=١٠|pages=٨٤٠–٨٤٧|ref={{sfnref|Hawting|2000a}}}}
* {{The History of al-Tabari|volume=٢٦|url={{Google Books|MxTWmfKEloAC|plainurl=y}}}}
* {{cite book |last1=Hillenbrand |first1=Robert |title=Islamic Architecture: Form, Function and Meaning |date=1994 |publisher=[[Columbia University Press]] |location=New York |isbn=0-231-10132-5 |url=https://books.google.com/books?id=81uo8Vc04gQC}}
* {{EI2 |article=Muʿāwiya I b. Abī Sufyān |last=Hinds |first=M. |authorlink=Martin Hinds |volume=٧ |pages=٢٦٣–٢٦٨}}
* {{cite book| last=Holland| first=Tom| year=2013| title=In the Shadow of the Sword The Battle for Global Empire and the End of the Ancient World| publisher=Abacus| isbn=978-0-349-12235-9}}
* {{cite journal |last1=Johns |first1=Jeremy |s2cid=163096950 |title= Archaeology and the History of Early Islam: The First Seventy Years|journal= Journal of the Economic and Social History of the Orient|date=January 2003 |volume=46 |issue=4 |pages=411–436 |doi=10.1163/156852003772914848}}
* {{cite book |title=Byzantium and the Early Islamic Conquests |last=Kaegi |first=Walter E. |author-link=Walter Kaegi |date=1992 |publisher=[[Cambridge University Press]] |location=Cambridge |isbn=0-521-41172-6 |url=https://books.google.com/books?id=IvPVEb17uzkC}}
* {{cite book |last1=Kaegi |first1=Walter E. |author-link=Walter Kaegi |title=Muslim Expansion and Byzantine Collapse in North Africa |date=2010 |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |isbn=978-0-521-19677-2 |url=https://books.google.com/books?id=zexq5Hl42mQC}}
* {{Kennedy-The Armies of the Caliphs}}
* {{EI2 |article=Al-Walīd (I) |last=Kennedy |first=Hugh N. |volume=١١ |pages=١٢٧–١٢٨}}
* {{cite book | last=Kennedy| first=Hugh N. | author-link=Hugh N. Kennedy | year=2004 | title=The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the 6th to the 11th Century | edition = 2nd | publisher=Longman | location=Harlow |isbn=978-0-582-40525-7 | url = https://books.google.com/books?id=Wux0lWbxs1kC}}
* {{Kennedy-The Great Arab Conquests}}
** {{cite book |last1=Kennedy |first1=Hugh |year=2007a |title=The Great Arab Conquests: How the Spread of Islam Changed the World We Live In |publisher=Hachette, UK |isbn=978-0-306-81728-1 |chapter=1. The Foundations of Conquest}}
* {{EI2 |article=Yazīd (II) b. ʿAbd al-Malik |last1=Lammens |first1=H. |authorlink=Henri Lammens |last2=Blankinship |first2=Kh. Y. |authorlink2=Khalid Yahya Blankinship |volume=١١ |page=311}}
* {{Cite book|last=Lapidus|first=Ira M.|author-link=Ira M. Lapidus|title=A History of Islamic Societies|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.com/books?id=kFJNBAAAQBAJ|year=2014|isbn=978-0-521-51430-9}}
* {{The Prophet and the Age of the Caliphates |edition=3rd}}
* {{EI2 |article=Umayya b. Abd Shams |last1=Levi Della Vida |first1=Giorgio |authorlink1=Giorgio Levi Della Vida |last2=Bosworth |first2=C. E. |volume=١٠ |pages=٨٣٧–٨٣٩}}
* {{EI2 |article=Mūsā b. Nuṣayr |last=Lévi-Provençal |first=E. |authorlink=Évariste Lévi-Provençal |volume=٧ |pages=٦٤٣–٦٤٤}}
* {{cite book |last=Lilie |first=Ralph-Johannes | authorlink = Ralph-Johannes Lilie |title=Die byzantinische Reaktion auf die Ausbreitung der Araber. Studien zur Strukturwandlung des byzantinischen Staates im 7. und 8. Jhd. |language=de |publisher=Institut für Byzantinistik und Neugriechische Philologie der Universität München |location=Munich |year=1976 |oclc=797598069}}
* {{Cambridge History of Iran | volume = ٤ | last = Madelung | first = W. | authorlink = Wilferd Madelung | chapter = The Minor Dynasties of Northern Iran | pages = ١٩٨–٢٤٩ | chapter-url=https://books.google.com/books?id=hvx9jq_2L3EC&amp;pg=PA198}}
* {{Encyclopaedia Iranica|volume=٦|fascicle=٥|title=DABUYIDS|last=Madelung|first=Wilferd|author-link=Wilferd Madelung|url=http://www.iranicaonline.org/articles/dabuyids-the-dynasty-of-espahbads-ruling-tabarestan-until-its-conquest-by-the-muslims-in-144-761|pages=٥٤١–٥٤٤}}
* {{cite book |last1=Madelung |first1=Wilferd |author-link=Wilferd Madelung |title=The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate |date=1997 |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |isbn=0-521-56181-7 |url=https://books.google.com/books?id=2QKBUwBUWWkC}}
* {{The History of al-Tabari|volume=١٨}}
* {{EI2 |article=Ḥassān b. al-Nuʿmān al-Ghassānī|last=Talbi |first=M. |authorlink=Mohamed Talbi |volume=٣ |page=271}}
* {{cite book|last=Ochsenwald|first=William|author-link=William L. Ochsenwald|title=The Middle East, A History|year=2004|publisher=McGraw Hill|isbn=978-0-07-244233-5}}
* {{The History of al-Tabari |volume=٢٤ |url={{Google Books|m15CKZc-TMAC|plainurl=y}}}}
* {{cite book |author-link=Charles William Previté-Orton|last=Previté-Orton |first=C. W. |year=1971 |title=The Shorter Cambridge Medieval History |place=Cambridge |publisher=Cambridge University Press}}
* {{cite book |last=Rahman |first=H.U. |year=1999 |title=A Chronology Of Islamic History 570–1000 CE}}
* {{cite book |last=Sanchez |first=Fernando Lopez |year=2015 |chapter=The Mining, Minting, and Acquisition of Gold in the Roman and Post-Roman World |title=Ownership and Exploitation of Land and Natural Resources in the Roman World |editor1=Paul Erdkamp |editor2=Koenraad Verboven |editor3=Arjan Zuiderhoek |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-179583-1}}
* {{cite journal |last1=Sprengling |first1=Martin |title=From Persian to Arabic |journal=The American Journal of Semitic Languages and Literatures |date=April 1939 |volume=56 |issue=2 |pages=175–224 |publisher=The University of Chicago Press |jstor=528934 |doi=10.1086/370538|s2cid=170486943}}
* {{The Arab Emirates in Bagratid Armenia}}
* {{A History of the Byzantine State and Society}}
* {{The Arab Kingdom and its Fall}}
{{refend}}

== زیاتر بخوێنەوە ==
* {{cite encyclopedia |last=Al-Ajmi |first=Abdulhadi| title=The Umayyads |encyclopedia=Muhammad in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia of the Prophet of God |editor-first1=C. |editor-last1=Fitzpatrick |editor-first2=A. |editor-last2=Walker |location=Santa Barbara |publisher=ABC-CLIO |year=2014 |isbn=978-1-61069-177-2}}
* {{cite book |isbn=978-1-870582-56-8 |title=Muʻawiya: Restorer of the Muslim Faith |last1=Bewley |first1=Aisha Abdurrahman |date=2002 |publisher=Dar Al Taqwa}}
* {{cite encyclopedia|last=Boekhoff-van der Voort |first=Nicolet |title=Umayyad Court |encyclopedia=Muhammad in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia of the Prophet of God |editor-first1=C. |editor-last1=Fitzpatrick |editor-first2=A. |editor-last2=Walker |location=Santa Barbara |publisher=ABC-CLIO |year=2014 |isbn=978-1-61069-177-2}}
* {{cite book |isbn=978-0-521-22961-6 |title=Slaves on Horses: The Evolution of the Islamic Polity |last1=Crone |first1=Patricia |year= 1980 |publisher=Cambridge University Press}}
* {{cite book |isbn=978-0-521-21133-8 |title=Hagarism: The Making of the Islamic World |last1=Crone |first1=Patricia |last2=Cook |first2=M. A. |last3=Cook |first3=Michael |date=1977 |publisher=CUP Archive}}
* پوختەی [[مێژووی ئیسلام]]ی، ن/د. سھیل طقوش.

{{تووڵی دەروازە|مێژووی ئیسلام|مێژوو|ئیسلام}}
{{پۆلی کۆمنز|Umayyad Caliphate}}

[[پۆل:ئیمپراتۆریەتییە پێشووەکان]]
[[پۆل:ئەندەلوس]]
[[پۆل:وڵاتە پێشووەکانی ئاسیا]]
[[پۆل:مێژووی ئێران]]
[[پۆل:مێژووی ئەفریقای باکوور]]
[[پۆل:مێژووی عەرەبستانی سعوودی]]
[[پۆل:مێژووی دەریای ناوین]]
[[پۆل:ویلایەتەکان و مەڵبەندەکان، ھەڵوەشانەوەی سەدەی ٨ەم]]
[[پۆل:ویلایەتەکان و مەڵبەندەکان، دامەزرانی ٦٦١]]
[[پۆل:ھەڵوەشانەکانی ٧٥٠]]
[[پۆل:مێژووی ئیسلام]]
[[پۆل:خەلافەت]]
[[پۆل:خەلافەتی ئەمەوی]]
[[پۆل:دەوڵەتی ئەمەوی]]</text>
      <sha1>g8aenmuv5rtqostblnzncifw03enzb8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457564</id>
      <parentid>1457563</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T01:34:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>مامۆستا</username>
        <id>39489</id>
      </contributor>
      <comment>/* کتێبنامە */</comment>
      <origin>1457564</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="35669" sha1="4to4hvcuwnxarch4gnm69e67l3v40hj" xml:space="preserve">{| class=&quot;infobox&quot; style=&quot;width:20.5em; line-height:11pt; text-align:right; &quot; cellspacing=&quot;5&quot; cellpadding=&quot;5&quot;
|+
|-
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color: #DCDCDC&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:larger;&quot;&gt; {{چینی ناوەند}}خەلافەتی ئەمەوی{{کۆتایی}}&lt;/span&gt;
|-
! colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background-color: #DCDCDC&quot; | &lt;span style=&quot;font-size:larger;&quot;&gt; {{چینی ناوەند}}الخلافة الأمویة{{کۆتایی}}&lt;/span&gt;
|-----
| colspan=&quot;2&quot; align=&quot;center&quot; bgcolor=&quot;white&quot; | [[پەڕگە:Umayyad Flag.svg|120x120پیکسڵ]]{{ھن}}ئاڵای دەوڵەت
|-----
! colspan=&quot;2&quot; bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; | {{چینی ناوەند}}نەخشە{{کۆتایی}}
|-----
| colspan=&quot;2&quot; align=center bgcolor=&quot;white&quot;| [[پەڕگە:Umayyad750ADloc-cs.svg|250x250پیکسڵ]]{{ھن}}دەوڵەتی ئەمەوی
|-----
! colspan=&quot;2&quot; bgcolor=&quot;#DCDCDC&quot; |{{چینی ناوەند}} زانیاریی گشتی{{کۆتایی}}
|-----
| '''پایتەخت''' ||&quot; border: 0px align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| [[دیمەشق]]، [[کۆردۆبا (ئیسپانیا)|کۆردۆبا]]
|-
| '''زمانی فەڕمی''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| عەرەبی
|-
|'''جۆری حوکم''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| خەلافەتی ئیسلامی
|-
|'''مێژووی دامەزراندن''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| ٦٦١ ز
|-
|'''مێژووی ڕوخان''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| ٧٥٠ ز
|-
|'''دامەزرێنەر''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| [[موعاویە کوڕی ئەبووسوفیان|معاوییەی کوڕی ئەبوسوفیان]]
|-
|'''دوایین خەلیفە ''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| مەڕوانی کوڕی محەممەد
|-
|'''ئایین''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| ئیسلام
|-
|'''دراو''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| دیناری ئەمەوی
|-
|'''ڕووبەر''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| ١٣٬٠٠٠٬٠٠٠ کم²
|-
|'''دانیشتووان''' || align=&quot;right&quot; bgcolor=&quot;white&quot;| ٦٢٬٠٠٠٬٠٠٠ کەس (خەمڵێنراو)
|-----

|}
'''دەوڵەتی ئەمەوی'''، سەردەمی دەسەڵاتی بەنی ئومەیە، کە یەکەم خێزانی فەرمانڕەوای [[ئیسلام]] بوون، حوکمیان کرد لە نێوان ساڵی ٦٦٢ بۆ ٧٥٠ز، و [[دیمەشق]] پایتەختی دەوڵەتەکەیان بوو لە سەرەتادا، پاشان دەوڵەتەکەیان بنیاتنایەوە لە [[ئەندەلوس]] دوای شۆرشی [[خەلافەتی عەباسی|عەباسییەکان]] و [[کۆردۆبا (ئیسپانیا)|کۆردۆبایان]] کردە پایتەخت.

== نەژادیان ==
نەژادی بەنی ئومەیە دەگەڕێتەوە بۆ [[قوڕەیش]]، و لە ماڵە سەرکردەکانی بوون، و ئومەیەی کوڕی عەبد شەمس کوڕی عەبد مەناف کوڕی قوسەی کوڕی کیلاب باپیرە گەورەی ئەمەوییەکانە.

دیارترین پێشەواکانی بەنی ئومەیە ئەبوسوفیان بوو، کە پێشەوای قوڕەیش بوو لە سەردەمی پێغەمبەری ئیسلام [[محەممەد]] و موسڵمان بوو لە ساڵی فەتحی [[مەککە]]دا.

دامەزرێنەری زنجیرەی دەوڵەتی ئەمەوی لە دیمەشق [[موعاویە کوڕی ئەبووسوفیان|معاوییەی کوڕی ئەبوسوفیان]] بوو، یەزیدی کوڕی ئەبوسوفیانی برای معاوییە والی [[شام]] بوو لە سەردەمی خەلیفەی یەکەم ([[ئەبووبەکری سدیق|ئەبوبەکر]]) و لە دوای مردنی یەزید، معاوییە نێردرا بۆ والی شام لەلایەن خەلیفەی دووەم [[عومەر کوڕی خەتتاب|عومەری کوڕی خەتابەوە]] و دواتر معاوییە بوو بە دامەزرێنەری خەلافەتی ئەمەوی.

== خەلافەتی ئەمەوی ==
=== دامەزرینەری خەلافەتی ئەمەوی ===
[[پەڕگە:Age of Caliphs.png|وێنۆک|300px|ڕاست|فەتحی ئیسلامی لە سەردەمی پێغەمبەرەوە تا کۆتایی سەردەمی ئەمەوی]]
خەلافەتی ئەمەوی دامەزرا لەسەر دەستی [[موعاویە کوڕی ئەبووسوفیان|معاویەی کوڕی ئەبوسوفیان]] و خۆی خەلافەتی گرتە دەست لە ساڵی ٦٦٢ تا ٦٨٠ز، دوای ئەوەی موسلمانان کۆبوون لەسەر خەلافەتی معاویە و حەسەنی کوڕی عەلی وازی ھینا لە خەلافەت بۆی لە ساڵی ٤١ک، معاویە دیمەشقی کردە پایتەختی خەلافەتە ئیسلامیەکەی، بەوەش خەلافەت چووە دەستی لقی سوفیانی لە بەنی ئومەیە، معاویە خەلافەتی ئەمەوی دامەزراند وەکو خەلافەتێکی بەھێز و وای لە ڕکەبەرەکانی کرد گوێڕایەڵی بن، و ھەروەک ئیشی کرد بۆ یەکخستنی ڕیزی موسڵمانان، و دەسەڵاتەکەی جیا دەکرێتەوە بە دادپەروەری و دانایی{{ژێدەر پێویستە}}. شارستانییەتی ئیسلامی لە دیمەشقەوە گەیشتە ناوچە دوورەکانی جیھان. لە دوای معاوییە خەلافەت کەوتە دەستی یەزیدی کوڕی.

=== یەزیدی یەکەم کوڕی معاوییە ===
موعاویە دوای خۆی کوڕەکەی [[یەزید کوڕی معاویە|یەزیدی]] دەستنیشان کرد وەک خەلیفە لە ساڵی ٥٦ی کۆچی دا&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|ناونیشان=https://ia600206.us.archive.org/27/items/FP158116/08_158119-2.pdf|سەردێڕ=البدایە و النھایە|دوایین=ابن کثیر|بڵاوکەرەوە=مکتب المعارف|ساڵ=١٩٩٢|شوێن=بەیروت|پەڕەکان=مجلدی ٨: پەڕەی ٧٩–٨٠}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|ناونیشان=http://ia600300.us.archive.org/18/items/waq110790/04_110793.pdf|سەردێڕ=مێژووی ئیسلامی|دوایین=شاکر|یەکەم=مەحموود|بڵاوکەرەوە=مەکتەبی ئیسلامی|ساڵ=٢٠٠٠|پەڕەکان=بەشی ٤ خەلافەتی ئەمەوی: پەڕەی ١٠٧–١٠٨}}&lt;/ref&gt; بەڵام لە دوای باوکی وەک خەلیفە تەواو ناسرا لە ساڵی٦٠ی کۆچی دا.&lt;ref name=&quot;:0&quot;/&gt; لەم سەردەمەشدا پێشکەوتنی دەوڵەتی ئیسلامی بەردەوام بوو، و ھەوڵیدا بۆ یەکخستنی دەوڵەت و ڕووداوی کەربەلای بەناوبانگ ڕوویدا، کە حەفیدی پێغەمبەری ئیسلام [[محەممەد]] (حسەینی کوڕی عەلی و خێزانەکەی و ھاوەڵەکانی) شەھید کران لەو ڕووداوەدا دوای ئەوەی حسەین ھاتبوو بۆ ڕووبەڕونەوەی یەزید{{ژێدەر پێویستە}}، و ئەوانەی خیانەتیان لە حسەین کرد ئەوانە بوون کە بەڵێنی سەرکەوتنیان پێدابوو لە [[کووفە]]، دوای ئەو ڕووداوە موسڵمانی عێراقیش موبایەعەیان دا بە یەزید، شۆڕش و یاخیبوونەکان زۆر بوون، و یەزید دوای یاخببوەکان کەوت لە [[عێراق]] بۆ یەکخستنی ئاڵای [[ئیسلام]] وبەھێزکردنی یەکەم دەوڵەتی ئیسلامی کە دەوڵەتی ئەمەوی بوو.
* لە دوای ئەو معاویەی یەکەم کوڕی یەزیدی یەکەم وازی لە حەقی خۆی لە خەلافەت ھێنا لەبەر ئەوەی زۆر زانست و ئەدەب و شیعری خۆشئەویست و ئارەزووی خەلافەتی نەبوو لەگەڵ ئەوەی ٦ مانگ گرتیە دەست پاشان بە جێی ھێشت بۆ ڕاوێژ لە نێو [[موسڵمان|موسڵمانان]].{{ژێدەر پێویستە}}
* خەلیفە مەڕوانی یەکەم کوڕی حەکەم، بە یەکەم دامەزرێنەری لقی مەڕوانی دائەنریت لە زنجیرەی ئەمەوییەکان لە [[دیمەشق]]، کە لە دوای خۆی کوڕەکانی حوکمیان گرتە دەست و فەتحی ئیسلامی بەردەوام بوو وڵاتەکە فراوان بوو لە ڕۆژھەڵاتەوە، مەڕوانی کوڕی حەکەم بە ژاراوی بوون مرد و عەبدول مەلیکی کوڕی دەسەڵاتی گرتە دەست.

=== عەبدول مەلیکی کوڕی مەڕوان ===
[[پەڕگە:Ummayad Mosque at night.jpg|وێنۆک|300px|ڕاست|مزگەوتی بەنی ئومەیەی گەورە لە دیمەشق، وەلیدی کوڕی عەبدەل مەلیک بنیاتینا]]
لە دوای مردنی [[مەروان کوڕی حەکەم]]، خەلافەت درا بە کوڕەکەی عەبدول مەلیکی کوڕی مەڕوان ساڵی (٦٨٥ تا ٧٠٥)ز، کە بە دامەزرێنەری ڕاستەقینەی دەوڵەتی ئەمەوییە بە ھێزەکە دا دەنرێت، عەبدول مەلیکی کوڕی مەڕوان توانی دست بەسەر کاروبارەکاندا بگرێت و ملی بە [[خەواریج]]یەکان کەچ کرد، شۆڕشەکانی عێراقی خامۆش کرد و ئەوانەی لە لە دەوڵەتەکە دەرچوون لەناوی بردن وەک عەبدولڵای کوڕی زوبێر لەسەر دەستی حەجاجی کوڕی یوسف دوای گەمارۆدانی [[مەککە]] بۆ ماوەی شەش مانگ.

و سەردەمەکەی سەردەمی گەشەسەندن بوو بۆ دەوڵەتی ئەمەوی، زانست گەشەی سەند و سکەی لێدا و یەکەم دراوی ئیسلامی دەرکرد کە پارەی ئیسلامی ئەمەوی بوو لە دیمەشق، کتێبخانەی کردەوە و ھانی زانایانی دەدا، و لە دیمەشق زۆر خولی زانست و فێرگایان کردەوە و ھەروەک زۆر چاکسازی تری بە ئەنجام گەیاند.

=== وەلیدی کوڕی عەبدول مەلیک ===
لە دوای خەلیفە عەبدول مەلیکی کوڕی مەڕوان خەلافەت درا بە کوڕە گەورەکەی وەلید (٧٠٥ تاکو ٧١٥)ز، فەتحی ئیسلامی بەردەوام بوو و ئەمەوییەکان زۆر وڵاتیان فەتح کرد لە [[ئاسیا]] لە ڕۆژھەڵاتەوە و لە [[ئەورووپا]] لە ڕۆژاواوە، لە ساڵی ٧١١ز لە ڕۆژاواوە گەیشتە [[ئیسپانیا]] لە ئەورووپا، و لە ڕۆژھەڵاتەوە گەیشتە [[ھیندستان]] و [[چین]] لە ناوەڕاستی ئاسیا، تا لە ساڵی ٧١٥ز بوخاری و سەمەرقەندیان گرت و فەتحی ئەندەلوسیان تەواو کرد، و [[مزگەوتی ئەمەوی]] (مزگەوتی گەورەی دیمەشق)ی پێش خست و گرنگی بە تەلارسازییەکەی دا و ڕازاندیانەوە، و زانایان و زانست و ئەدیب و شاعیرەکان جێگەیەکی تایبەتیان ھەبوو لە گرنگی پێدانی وەلید.
{{خەلافەت}}
خەلافەت پێشکەوت لە ھەموو ڕوویەکەوە؛ و خەلیفە ئەمەوییەکان بەردەوام بوون، لە دوای وەلید سولەیمانی کوڕی عەبدول مەلیک خەلافەتی گرتە دەست، و خەلیفەی دادپەروەر [[عومەر کوڕی عەبدولعەزیز|عومەری کوڕی عەبدول عەزیز]] خەلافەتی گرتە دەست دواتر کە ئەو خەلیفە ئەمەوییەیە ناونراوە بە پێنجەم [[خەلافەتی ڕاشدین|خەلیفەی ڕاشدین]] و ناسراوە بە دادپەروەری و و لە خواترسی و بەخشندەیی لەگەڵ خەڵکدا، و لە سەردەمیا کەسێک نەما کە شایەنی زەکات بێت، لە دوای ئەو خەلیفە یەزیدی کوڕی عەبدول مەلیک ھات کە دەیویست لەسەر ڕیبازی عومەر بڕوات بەڵام نەیتوانی، پاشان خەلیفە ھیشامی کوڕی عەبدول مەلیک ھات.

=== ھیشامی کوڕی عەبدول مەلیک ===
خەلیفەی ھیشامی کوڕی عەبدول مەلیک (٧٢٤–٧٤٣)ز خەلافەتی گرتە دەست بۆ تەواوکردنی پەیامی شارستانی خەلافەتی ئەمەوی، گرنگی دا بە ئاسایشی ھەموو ولایەتە ئیسلامییەکان و سەردەمەکەی جیا دەکرێتەوە بە پێشکەوتن لە ھەموو بوارەکاندا و گەشەسەندنی زانست و زانیاری و تەلارسازی و [[خواپەرستی]]، و لە دوای ھیشامی کوڕی عەبدول مەلیک ئەمانە خەلافەتیان گرتە دەست.

[[پەڕگە:Spain Andalusia Cordoba BW 2015-10-27 13-54-14.jpg|وێنۆک|ڕاست|مزگەوتی کۆردۆبای گەورە لە ئەندەلوس|300px]]
* خەلیفە وەلیدی دووەم کوڕی یەزیدی دووەم کوڕی عەبدول مەلیک، و یەکەم خەلیفەی سەردەمی لاوازی دەوڵەتی ئەمەوی بوو، کەمتەرخەم بوو، گوێی نەئەدا بە ھەڵس وکەوت جوانی (بە کوژران کۆچی دوایی کرد)
* خەلیفە یەزیدی سێیەم کوڕی وەلیدی یەکەم کوڕی عەبدول مەلیک، کەسایەتییەکی باش بوو ھەوڵی ڕزگارکردنی دەوڵەتەکی دا بەڵام کار لە کار دەرچوو بوو.
* خەلیفە ئیبراھیم کوڕی وەلیدی یەکەم کوڕی عەبدول مەلیک، لە دوای براکەی یەزیدی سێیەم خەلافەتی گرتە دەست، کە نزیکەی شەش مانگ دەسەڵاتی لە دەستا بوو، مەڕوانی دووەم کوڕی محەممەد کوڕی مەڕوان کوڕی حەکەم شۆڕشی بەسەراکرد.
* دوایین خەلیفەی ئەمەوییەکان مەڕوانی دووەم کوڕی محەممەد بوو (٧٤٤–٧٥٠)ز کە ڕووبەڕوی پیلانێکی [[خەلافەتی عەباسی|عەباسییەکان]] بوویەوە کە توانیان دەست بەسەر ڕووداوەکاندا بگرن و [[خەلافەتی عەباسی|دەوڵەتی عەبباسییان]] لە خۆراسان دامەزراند، و مەڕوان کۆتایی پێھات بە کوژرانی لە دەیر لە [[میسر]] دوای ئەوەی ڕای کرد لە دەستی سەربازە عەباسییەکان، و سەردەمی خەلافەتی ئەمەوی پێ کۆتایی ھات لە ڕۆژھەڵات لە ساڵی ٧٥٠ز دا کە بۆ ماوەی ٩٠ ساڵ بەردەوام بوو.

== خەلافەت ئەمەوی لە ئەندەلوس ==
[[عەبدولڕەحمان داخل|عەبدول ڕەحمان داخل]] کوڕی معاوییە کوڕی ھیشام کوڕی عەبدول مەلیک توانی ڕابکات لە دەستی عەباسییەکان و توانی دەسەڵات دابمەزرێنێت لە [[ئەندەلوس]] و لایەنگرانی ئەمەوییەکان لێی کۆبوونەوە و سوپایەکی بەھێزی پێکەوەنا کە توانی دواتر دەوڵەتی ئەمەوی جارێکی تر لە ئەندەلوس بنیات بنێت، عەبدول ڕەحمان داخل بەربەرەکانێی عەباسییەکانی کرد و سەرکەوت بە سەریاندا، و [[ئەبووجەعفەری مەنسوور|ئەبوجەعفەری مەنسوور]] دووەم خەلیفەی عەباسی نازناوی (صقر القریشی) لە عەبدول ڕەحمان داخل نا بە مانای (بازی قوڕەیش)، لە ساڵی ٧٥٦ز توانی دەسەڵاتێکی ئەمەوی نوێ لە [[ئەندەلوس]] دامەزرێنێت، و ڕای گەیاند کە ئەم درێژەی خەلافەتی ئەمەوییە و شاری [[کۆردۆبا (ئیسپانیا)|کۆردۆبای]] کردە پایتەختی.

== لیستی ناوی خەلیفەکان و ھەندێک ڕووداوی گرنگ ==
=== لە دیمەشق ===
# [[موعاویە کوڕی ئەبووسوفیان|معاوییەی کوڕی ئەبوسوفیان]] (٦٦٢–٦٨٠)ز/ خەلافەتی ئەمەوی دامەزرا و [[دیمەشق]] کرایە پایتەختی، وڵاتە ئیسلامییەکان یەکخران و [[جەنگی سەفین]] لە ساڵی ٣٩ک ڕوویدا و یەکەم کەشتیگەلی دەریایی ئیسلامی لە سەردەمی معاوییە دروست کرا.
# یەزیدی کوڕی معاوییە (٦٨٠–٦٨٣)ز/ دەوڵەتی ئیسلامی فراوانبوو، و شوێن یاخی بووەکانی خەلافەت کەوت؛ و [[کارەساتی کەربەلا]]ی ئازاراوی ڕوویدا لە ساڵی ٦١ک.
# معاوییەی کوڕی یەزید (٦٨٣–٦٨٤)ز
# مەڕوانی کوڕی حەکەم (٦٨٤–٦٨٥)ز
# عەبدول مەلیکی کوڕی مەڕوان (٦٨٥–٧٠٥)ز/ زیاتر فراوانبوونی دەوڵەتی ئیسلامی و بەردەوام بوونی فەتحی ئیسلامی و بنیاتنانی مزگەوتی قوبە سەخڕە لە [[قودس]]، و فەتحی ئەمەوی گەیشتە [[چین]]، و [[ھیندستان]] فەتح کرا بە سەرکردایەتی محەممەدی کوڕی قاسمی سەقەفی، و سکەی پارەی ئیسلامی ئەمەوی لێدرا (دیناری عەبدول مەلیکی کوڕی مەڕوان).
# وەلیدی کوڕی عەبدول مەلیک (٧٠٥–٧١٥)ز/ بوخاری و سەمەرقەند فەتح کران، ھەروەھا فەتحی ئەندەلوس کرا و ئەمەوییەکان گەیشتنە [[ئەورووپا]] [[مزگەوتی ئەمەوی]] لە دیمەشقی پایتەخت بنیاتنرا، وڵاتەکانی [[ئاسیای ناوەندی|ئاسیای ناوەڕاست]] فەتح کران، وگرنگی درا بە زانست و زانایان.
# سولەیمانی کوڕی عەبدول مەلیک (٧١٥–٧١٨)ز
# عومەری کوڕی عەبدول عەزیز (٧١٧–٧٢٠)ز/ دادپەروەری بڵاوبوویەوە لە سەرانسەری خەلافەتدا
# یەزیدی کوڕی عەبدول مەلیک (٧٢٠–٧٢٤)ز
# ھیشامی کوڕی عەبدول مەلیک (٧٢٤–٧٤٣)ز/ سەردەمی گەشەسەندنی دەوڵەتی ئەمەوی بوو، و دیوانەکان بە عەرەبی نوسرانەوە، زانست گەشەی سەند و گرنگی درا بە زانایان و تەلارسازی و دەرکەوتنی ھونەری بیناسازی ئەمەوی بەشێوەیەکی دیار، و سەرکپ کردنی شۆرشی خەواریج و دەستگرتن بەسەر ئاژاوەدا.
# وەلیدی کوڕی یەزید (٧٤٣–٧٤٤)ز
# یەزیدی کوڕی وەلید ٧٤٤ز
# ئیبراھیمی کوڕی وەلید ٧٤٤ز
# مەڕوانی کوڕی محەممەد (٧٤٤–٧٥٠)ز/ عەبدول ڕەحمان داخل گەیشتە [[ئەندەلوس]] و سەرکەوت بەسەر عەباسییەکان و دەوڵەتی ئەمەوی لە ئەندەلوس دامەزراند.

[[پەڕگە:ئەمەویەکان.png|وێنۆک|درەختی خزمایەتی خەلیفەکانی ئیسلام بە عەرەبی]]

=== لە ئەندەلوس ===
# [[عەبدولڕەحمان داخل|عەبدول ڕەحمان داخل]] (بازی قوڕەیش)/ زیندوو کردنەوەی دەوڵەتی ئەمەوی لە ئەندەلوس
# [[ھیشام کوڕی عەبدولڕەحمان داخل]]
# حەکەمی کوڕی ھیشام
# [[عەبدولڕەحمانی دووەم|عەبدول ڕەحمانی دووەم]]
# محەممەدی کوڕی عەبدول ڕەحمان
# مونزیری کوڕی محەممەد
# عەبدولڵای کوڕی محەممەدی کوڕی عەبدول ڕەحمان
# عەبدول ڕەحمانی سێیەم (ناسر)
# حەکەم موستەنسیر بیلا
# ھیشام مووەید بیلا
# ھیشام ڕەشید
# محەممەد مەھدی بیلا
# سولەیمان موستەعین بیلا
# عەلی متوەکیل عەلەلڵا
# عەبدول ڕەحمان مورتەزا
# عەبدول ڕەحمان کوڕی ھیشام موستەھزیر بیلا
# محەممەد موستەکەفی
# ھیشام موعتەمید عەلەلڵا

== ھاوەڵە ئەمەوییەکان ==
ژمارەیەکی زۆر لە ھاوەڵەکانی پێغەمبەری ئیسلام ([[محەممەد]]) ئەمەوی بوون، لەوانە، [[عوسمان کوڕی عەفان|عوسمانی کوڕی عەفان]]، کە یەکێک بوو لەوانەی لە سەرەتاوە [[ئیسلام]] بوو و سێیەم خەلیفەی ڕاشدینە؛ و ئەبوسوفیانی کوڕی حەرب، یەکێک بوو لە پێشەواکانی قوڕەیش موسڵمان بوو پاش [[فەتحی مەککە]]. موعاوییەی کوڕی ئەبوسوفیان، یەکێک لە سەرکردەکانی لەشکرەکان بوو لە فەتحی شامدا، خەلیفە [[عومەر کوڕی خەتتاب|عومەری کوڕی خەتاب]] کردی بە والی [[دیمەشق]] و بەعلبەک و بەلقاء، پاشان عوسمان کردییە والی ھەموو [[شام]].
یەزیدی کوڕی ئەبوسوفیان، موسڵمان بوو لە ڕۆژی [[فەتحی مەککە]]، یەکێک لە سەرکردەکانی لەشکرەکان بوو لە فەتحی شامدا، خەلیفە عومەری کوڕی خەتاب کردی بە والی دیمەشق.

== تایبەتمەندییەکانی خەلافەتی ئەمەوی ==
خەلافەتی ئەمەوی دامەزرا و بەنی ئومییە دیمەشقیان کردە پایتەختی، و بووە سەرچاوەیەک بۆ زانست و زانایان، و خەلیفە ئەمەوییەکان گرنگیان دا بە بیناسازی و دروستکردنی مزگەوت، و فەتحی زۆر وڵاتیان کرد لە سنوورەکانی [[چین]] لە ڕۆژھەڵاتەوە بۆ [[ئەندەلوس]] لە ڕۆژاواوە، و دەسەڵاتی فراوان بوو لە ھەموو لایەکەوە، شاری دیمەشقی پایتەختی بووە بە یەکێک لە گرنگترین شارە ئیسلامییەکان.

=== ھۆیەکانی ڕ وخانی دەڵەتی ئەمەوی ===
# زەفتکردنی دەسەڵات.
# بە کارھێنانی توندوتیژی لەگەڵ خەڵک.
# خەڵکی خراپ و بێسودیان لە خۆ نزیک کردبووەوە.
# زۆر لە والی و کاربەدەستەکانیان دڵڕەق و ستەمکاربوون.{{ژێدەر پێویستە}}
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

== کتێبنامە ==
{{refbegin|30em}}
* {{cite book|last=Beckwith|first=Christopher I.|year=1993 |title=The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power Among Tibetans, Turks, Arabs, and Chinese During the Early Middle Ages |publisher=[[Princeton University Press]] |isbn=978-0-691-02469-1 |url=https://books.google.com/books?id=oeI9DwAAQBAJ}}
* {{EI2 |article=Muʿāwiya II |last=Bosworth |first=C.E. |authorlink=Clifford Edmund Bosworth |volume=٧ |pages=٢٦٨–٢٦٩}}
* {{EI2 |article=ʿUkba b. Nāfiʿ |last=Christides |first=Vassilios |volume=١٠ |pages=٧٨٩–٧٩٠}}
* {{cite book |last1=Crone |first1=Patricia |url=https://books.google.com/books?id=Ow-mV50c2TUC&amp;pg=PA7 |title=God's Caliph: Religious Authority in the First Centuries of Islam |last2=Hinds |first2=Martin |date=1986 |publisher=Cambridge University Press |isbn=0-521-32185-9 |location=Cambridge}}
* {{cite journal |last1=Crone |first1=Patricia |title=Were the Qays and Yemen of the Umayyad Period Political Parties? |date=1994 |journal=Der Islam |volume=71 |issue=1 |publisher=Walter de Gruyter and Co. |pages=1–57 |issn=0021-1818 |doi=10.1515/islm.1994.71.1.1 |s2cid=154370527}}
* {{EI2 |last=Cobb |first=P. M. |author-link=Paul M. Cobb |title=ʿUmar (II) b. ʿAbd al-ʿAzīz |volume = ١٠ |pages=٨٢١–٨٢٢ |url=https://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_COM_1282}}
* {{cite book |last1=Cobb |first1=Paul M. |title=White Banners: Contention in 'Abbasid Syria, 750–880 |date=2001 |publisher=SUNY Press |isbn=978-0-7914-4880-9 |url=https://books.google.com/books?id=2C6KIBw4F9YC}}
* {{EI2 |article=Al-Ḥadjdjādj b. Yūsuf |last=Dietrich |first=Albert |volume=٣ |pages=٣٩–٤٣}}
* {{cite book|last1=Donner|first1=Fred M.|author-link=Fred M. Donner|title=The Early Islamic Conquests|date=1981|publisher=Princeton University Press|location=Princeton|url=https://books.google.com/books?id=l5__AwAAQBAJ |isbn=978-1-4008-4787-7}}
* {{EI2 |article=Dīwān |last=Duri |first=Abd al-Aziz |volume=٢ |pages=٣٢٣–٣٢٧}}
* {{cite book |last1=Duri |first1=Abd al-Aziz |translator=Razia Ali |title=Early Islamic Institutions: Administration and Taxation from the Caliphate to the Umayyads and ʿAbbāsids |date=2011 |publisher=I. B. Tauris and Centre for Arab Unity Studies |location=London and Beirut |isbn=978-1-84885-060-6 |url=https://books.google.com/books?id=ImIBAwAAQBAJ}}
* {{cite thesis |last=Dixon |first='Abd al-Ameer |title=The Umayyad Caliphate, 65–86/684–705: (A Political Study) |date=August 1969 |publisher=University of London, SOAS |location=London}}
* {{EI2 |article=Sulaymān b. ʿAbd al-Malik |last=Eisener |first=R. |authorlink= |volume=٩ |pages=٨٢١–٨٢٢}}
* {{cite book |last1=Elad |first1=Amikam |title=Medieval Jerusalem and Islamic Worship: Holy Places, Ceremonies, Pilgrimage |date=1999 |publisher=Brill |location=Leiden |isbn=90-04-10010-5 |edition=2nd |url=https://books.google.com/books?id=CDz_yctbQVgC}}
* {{EI2 |article=Dimashk |last=Elisséeff |first=Nikita |volume=٢ |pages=٢٧٧–٢٩١}}
* {{cite book |last=Flood |first=Finbarr Barry |url=https://books.google.com/books?id=r5f8kxIyykQC |title=The Great Mosque of Damascus: Studies on the Makings of an Umayyad Visual Culture |publisher=Brill |year=2001 |isbn=90-04-11638-9 |location=Boston}}
* {{The Arab Conquests in Central Asia}}
* {{EI2 |article=ʿAbd Allāh ibn al-Zubayr |last=Gibb |first=H. A. R. |authorlink=H. A. R. Gibb |volume=١ |pages=٥٤–٥٥ |ref={{sfnref|Gibb|1960a}}}}
* {{EI2 |article=ʿAbd al-Malik b. Marwān |last=Gibb |first=H. A. R. |authorlink=H. A. R. Gibb |volume=١ |pages=٧٦–٧٧ |ref={{sfnref|Gibb|1960b}}}}
* {{cite thesis |last=Gilbert |first=Victoria J. |date=May 2013 |title=Syria for the Syrians: the rise of Syrian nationalism, 1970–2013. |type=MA |publisher=Northeastern University |doi=10.17760/d20004883 |url=https://repository.library.northeastern.edu/files/neu:1848/fulltext.pdf |access-date=7 May 2022}}
* {{EI2 |article=Kubbat al-Ṣakhra |last=Grabar |first=O. |authorlink=Oleg Grabar |volume=٥ |pages=٢٩٨–٢٩٩}}
* {{cite book | last = Griffith | first = Sidney H. | year = 2016 | chapter = The Manṣūr Family and Saint John of Damascus: Christians and Muslims in Umayyad Times | pages = 29–51 |editor1= Antoine Borrut |editor2=Fred M. Donner | title = Christians and Others in the Umayyad State | location = Chicago | publisher = The Oriental Institute of the University of Chicago | isbn = 978-1-61491-031-2}}
* {{cite book | last = Hathaway | first = Jane | title = A Tale of Two Factions: Myth, Memory, and Identity in Ottoman Egypt and Yemen | publisher = SUNY Press | year = 2012 | isbn = 978-0-7914-8610-8 | url = https://books.google.com/books?id=L-lPC7DgepEC&amp;pg=PA97}}
* {{The First Dynasty of Islam |edition=Second}}
* {{EI2 |article=Umayyads|last=Hawting|first=G. R.|volume=١٠|pages=٨٤٠–٨٤٧|ref={{sfnref|Hawting|2000a}}}}
* {{The History of al-Tabari|volume=٢٦|url={{Google Books|MxTWmfKEloAC|plainurl=y}}}}
* {{cite book |last1=Hillenbrand |first1=Robert |title=Islamic Architecture: Form, Function and Meaning |date=1994 |publisher=[[Columbia University Press]] |location=New York |isbn=0-231-10132-5 |url=https://books.google.com/books?id=81uo8Vc04gQC}}
* {{EI2 |article=Muʿāwiya I b. Abī Sufyān |last=Hinds |first=M. |authorlink=Martin Hinds |volume=٧ |pages=٢٦٣–٢٦٨}}
* {{cite book| last=Holland| first=Tom| year=2013| title=In the Shadow of the Sword The Battle for Global Empire and the End of the Ancient World| publisher=Abacus| isbn=978-0-349-12235-9}}
* {{cite journal |last1=Johns |first1=Jeremy |s2cid=163096950 |title= Archaeology and the History of Early Islam: The First Seventy Years|journal= Journal of the Economic and Social History of the Orient|date=January 2003 |volume=46 |issue=4 |pages=411–436 |doi=10.1163/156852003772914848}}
* {{cite book |title=Byzantium and the Early Islamic Conquests |last=Kaegi |first=Walter E. |author-link=Walter Kaegi |date=1992 |publisher=[[Cambridge University Press]] |location=Cambridge |isbn=0-521-41172-6 |url=https://books.google.com/books?id=IvPVEb17uzkC}}
* {{cite book |last1=Kaegi |first1=Walter E. |author-link=Walter Kaegi |title=Muslim Expansion and Byzantine Collapse in North Africa |date=2010 |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |isbn=978-0-521-19677-2 |url=https://books.google.com/books?id=zexq5Hl42mQC}}
* {{Kennedy-The Armies of the Caliphs}}
* {{EI2 |article=Al-Walīd (I) |last=Kennedy |first=Hugh N. |volume=١١ |pages=١٢٧–١٢٨}}
* {{cite book | last=Kennedy| first=Hugh N. | author-link=Hugh N. Kennedy | year=2004 | title=The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the 6th to the 11th Century | edition = 2nd | publisher=Longman | location=Harlow |isbn=978-0-582-40525-7 | url = https://books.google.com/books?id=Wux0lWbxs1kC}}
* {{Kennedy-The Great Arab Conquests}}
** {{cite book |last1=Kennedy |first1=Hugh |year=2007a |title=The Great Arab Conquests: How the Spread of Islam Changed the World We Live In |publisher=Hachette, UK |isbn=978-0-306-81728-1 |chapter=1. The Foundations of Conquest}}
* {{EI2 |article=Yazīd (II) b. ʿAbd al-Malik |last1=Lammens |first1=H. |authorlink=Henri Lammens |last2=Blankinship |first2=Kh. Y. |authorlink2=Khalid Yahya Blankinship |volume=١١ |page=311}}
* {{Cite book|last=Lapidus|first=Ira M.|author-link=Ira M. Lapidus|title=A History of Islamic Societies|publisher=Cambridge University Press|url=https://books.google.com/books?id=kFJNBAAAQBAJ|year=2014|isbn=978-0-521-51430-9}}
* {{The Prophet and the Age of the Caliphates |edition=3rd}}
* {{EI2 |article=Umayya b. Abd Shams |last1=Levi Della Vida |first1=Giorgio |authorlink1=Giorgio Levi Della Vida |last2=Bosworth |first2=C. E. |volume=١٠ |pages=٨٣٧–٨٣٩}}
* {{EI2 |article=Mūsā b. Nuṣayr |last=Lévi-Provençal |first=E. |authorlink=Évariste Lévi-Provençal |volume=٧ |pages=٦٤٣–٦٤٤}}
* {{cite book |last=Lilie |first=Ralph-Johannes | authorlink = Ralph-Johannes Lilie |title=Die byzantinische Reaktion auf die Ausbreitung der Araber. Studien zur Strukturwandlung des byzantinischen Staates im 7. und 8. Jhd. |language=de |publisher=Institut für Byzantinistik und Neugriechische Philologie der Universität München |location=Munich |year=1976 |oclc=797598069}}
* {{Cambridge History of Iran | volume = ٤ | last = Madelung | first = W. | authorlink = Wilferd Madelung | chapter = The Minor Dynasties of Northern Iran | pages = ١٩٨–٢٤٩ | chapter-url=https://books.google.com/books?id=hvx9jq_2L3EC&amp;pg=PA198}}
* {{Encyclopaedia Iranica|volume=٦|fascicle=٥|title=DABUYIDS|last=Madelung|first=Wilferd|author-link=Wilferd Madelung|url=http://www.iranicaonline.org/articles/dabuyids-the-dynasty-of-espahbads-ruling-tabarestan-until-its-conquest-by-the-muslims-in-144-761|pages=٥٤١–٥٤٤}}
* {{cite book |last1=Madelung |first1=Wilferd |author-link=Wilferd Madelung |title=The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate |date=1997 |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge |isbn=0-521-56181-7 |url=https://books.google.com/books?id=2QKBUwBUWWkC}}
* {{The History of al-Tabari|volume=١٨}}
* {{EI2 |article=Ḥassān b. al-Nuʿmān al-Ghassānī|last=Talbi |first=M. |authorlink=Mohamed Talbi |volume=٣ |page=271}}
* {{cite book|last=Ochsenwald|first=William|author-link=William L. Ochsenwald|title=The Middle East, A History|year=2004|publisher=McGraw Hill|isbn=978-0-07-244233-5}}
* {{The History of al-Tabari |volume=٢٤ |url={{Google Books|m15CKZc-TMAC|plainurl=y}}}}
* {{cite book |author-link=Charles William Previté-Orton|last=Previté-Orton |first=C. W. |year=1971 |title=The Shorter Cambridge Medieval History |place=Cambridge |publisher=Cambridge University Press}}
* {{cite book |last=Rahman |first=H.U. |year=1999 |title=A Chronology Of Islamic History 570–1000 CE}}
* {{cite book |last=Sanchez |first=Fernando Lopez |year=2015 |chapter=The Mining, Minting, and Acquisition of Gold in the Roman and Post-Roman World |title=Ownership and Exploitation of Land and Natural Resources in the Roman World |editor1=Paul Erdkamp |editor2=Koenraad Verboven |editor3=Arjan Zuiderhoek |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-179583-1}}
* {{cite journal |last1=Sprengling |first1=Martin |title=From Persian to Arabic |journal=The American Journal of Semitic Languages and Literatures |date=April 1939 |volume=56 |issue=2 |pages=175–224 |publisher=The University of Chicago Press |jstor=528934 |doi=10.1086/370538|s2cid=170486943}}
{{refend}}

== زیاتر بخوێنەوە ==
* {{cite encyclopedia |last=Al-Ajmi |first=Abdulhadi| title=The Umayyads |encyclopedia=Muhammad in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia of the Prophet of God |editor-first1=C. |editor-last1=Fitzpatrick |editor-first2=A. |editor-last2=Walker |location=Santa Barbara |publisher=ABC-CLIO |year=2014 |isbn=978-1-61069-177-2}}
* {{cite book |isbn=978-1-870582-56-8 |title=Muʻawiya: Restorer of the Muslim Faith |last1=Bewley |first1=Aisha Abdurrahman |date=2002 |publisher=Dar Al Taqwa}}
* {{cite encyclopedia|last=Boekhoff-van der Voort |first=Nicolet |title=Umayyad Court |encyclopedia=Muhammad in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia of the Prophet of God |editor-first1=C. |editor-last1=Fitzpatrick |editor-first2=A. |editor-last2=Walker |location=Santa Barbara |publisher=ABC-CLIO |year=2014 |isbn=978-1-61069-177-2}}
* {{cite book |isbn=978-0-521-22961-6 |title=Slaves on Horses: The Evolution of the Islamic Polity |last1=Crone |first1=Patricia |year= 1980 |publisher=Cambridge University Press}}
* {{cite book |isbn=978-0-521-21133-8 |title=Hagarism: The Making of the Islamic World |last1=Crone |first1=Patricia |last2=Cook |first2=M. A. |last3=Cook |first3=Michael |date=1977 |publisher=CUP Archive}}
* پوختەی [[مێژووی ئیسلام]]ی، ن/د. سھیل طقوش.

{{تووڵی دەروازە|مێژووی ئیسلام|مێژوو|ئیسلام}}
{{پۆلی کۆمنز|Umayyad Caliphate}}

[[پۆل:ئیمپراتۆریەتییە پێشووەکان]]
[[پۆل:ئەندەلوس]]
[[پۆل:وڵاتە پێشووەکانی ئاسیا]]
[[پۆل:مێژووی ئێران]]
[[پۆل:مێژووی ئەفریقای باکوور]]
[[پۆل:مێژووی عەرەبستانی سعوودی]]
[[پۆل:مێژووی دەریای ناوین]]
[[پۆل:ویلایەتەکان و مەڵبەندەکان، ھەڵوەشانەوەی سەدەی ٨ەم]]
[[پۆل:ویلایەتەکان و مەڵبەندەکان، دامەزرانی ٦٦١]]
[[پۆل:ھەڵوەشانەکانی ٧٥٠]]
[[پۆل:مێژووی ئیسلام]]
[[پۆل:خەلافەت]]
[[پۆل:خەلافەتی ئەمەوی]]
[[پۆل:دەوڵەتی ئەمەوی]]</text>
      <sha1>4to4hvcuwnxarch4gnm69e67l3v40hj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ویکیپیدیا:ڕاپۆرتی بنکەدراوە/پێڕستی نووسەرانی ویکیپیدیا بەپێی ژمارەی دەستکارییەکان (بە بۆتەوە)</title>
    <ns>4</ns>
    <id>25122</id>
    <revision>
      <id>1457552</id>
      <parentid>1457360</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T00:03:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CdRBot</username>
        <id>8950</id>
      </contributor>
      <comment>Updated by Bot *** لەگەڵ دەقەکەیدا جێگۆڕ کرا ***</comment>
      <origin>1457552</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8357" sha1="an559zy76wt0e2kgqfjetki4pmuyprs" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;background: #E5E4E2; padding: 0.5em; font-size: 130%;  -moz-border-radius: 0.3em; border-radius: 0.3em;&quot;&gt;
&lt;center&gt;

پێرستی ١٠٠ بەشداربووی بەرزتر بە پێی ژمارەی دەستکارییەکان (بە بۆتەوە).

ھەروەھا بڕوانە: [[ویکیپیدیا:ڕاپۆرتی بنکەدراوە/پێرستی نووسەرانی ویکیپیدیا بە پێی ژمارەی دەستکارییەکان|ئەم ئامارە بەبێ بۆت]]

'''دوایین نوێکردنەوە لە لایەن [[user:CdRBot|CdRBot]]''': ''٠٠:٠٣، ٩ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)''
{| 
|- style=&quot;vertical-align:text-top;&quot;
|
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;margin:0px;&quot;
|- 
! زنجیرە
|-
| ١
|-
| ٢
|-
| ٣
|-
| ٤
|-
| ٥
|-
| ٦
|-
| ٧
|-
| ٨
|-
| ٩
|-
| ١٠
|-
| ١١
|-
| ١٢
|-
| ١٣
|-
| ١٤
|-
| ١٥
|-
| ١٦
|-
| ١٧
|-
| ١٨
|-
| ١٩
|-
| ٢٠
|-
| ٢١
|-
| ٢٢
|-
| ٢٣
|-
| ٢٤
|-
| ٢٥
|-
| ٢٦
|-
| ٢٧
|-
| ٢٨
|-
| ٢٩
|-
| ٣٠
|-
| ٣١
|-
| ٣٢
|-
| ٣٣
|-
| ٣٤
|-
| ٣٥
|-
| ٣٦
|-
| ٣٧
|-
| ٣٨
|-
| ٣٩
|-
| ٤٠
|-
| ٤١
|-
| ٤٢
|-
| ٤٣
|-
| ٤٤
|-
| ٤٥
|-
| ٤٦
|-
| ٤٧
|-
| ٤٨
|-
| ٤٩
|-
| ٥٠
|-
| ٥١
|-
| ٥٢
|-
| ٥٣
|-
| ٥٤
|-
| ٥٥
|-
| ٥٦
|-
| ٥٧
|-
| ٥٨
|-
| ٥٩
|-
| ٦٠
|-
| ٦١
|-
| ٦٢
|-
| ٦٣
|-
| ٦٤
|-
| ٦٥
|-
| ٦٦
|-
| ٦٧
|-
| ٦٨
|-
| ٦٩
|-
| ٧٠
|-
| ٧١
|-
| ٧٢
|-
| ٧٣
|-
| ٧٤
|-
| ٧٥
|-
| ٧٦
|-
| ٧٧
|-
| ٧٨
|-
| ٧٩
|-
| ٨٠
|-
| ٨١
|-
| ٨٢
|-
| ٨٣
|-
| ٨٤
|-
| ٨٥
|-
| ٨٦
|-
| ٨٧
|-
| ٨٨
|-
| ٨٩
|-
| ٩٠
|-
| ٩١
|-
| ٩٢
|-
| ٩٣
|-
| ٩٤
|-
| ٩٥
|-
| ٩٦
|-
| ٩٧
|-
| ٩٨
|-
| ٩٩
|-
| ١٠٠
|}
|
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!بەکارھێنەر!!ژ. دەستکارییەکان
|-
| [[Special:Contributions/AramBot|AramBot]] || ٢٧٣١٣٤
|-
| [[Special:Contributions/CalakBot|CalakBot]] || ١٧٧٣٩٤
|-
| [[Special:Contributions/InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] || ٧٨٠١٧
|-
| [[Special:Contributions/Aram|Aram]] || ٥٥٣٣٥
|-
| [[Special:Contributions/Tessla|Tessla]] || ٥٣٥١٩
|-
| [[Special:Contributions/Sakura emad|Sakura emad]] || ٤٤٤٦٩
|-
| [[Special:Contributions/EmausBot|EmausBot]] || ٤٢٢٥٠
|-
| [[Special:Contributions/Calak|Calak]] || ٣٣٨٣٠
|-
| [[Special:Contributions/Épine|Épine]] || ٢٦٦٧٨
|-
| [[Special:Contributions/Ahrir|Ahrir]] || ٢٤١٦١
|-
| [[Special:Contributions/Xqbot|Xqbot]] || ٢٠٩٨٧
|-
| [[Special:Contributions/MFTG|MFTG]] || ١٩٢١٥
|-
| [[Special:Contributions/Amine yousefi|Amine yousefi]] || ١٨٨١٠
|-
| [[Special:Contributions/SakuraBot|SakuraBot]] || ١٨٥٣٠
|-
| [[Special:Contributions/AlaaBot|AlaaBot]] || ١٧٦١٨
|-
| [[Special:Contributions/Kushared|Kushared]] || ١٥٧٤٦
|-
| [[Special:Contributions/MerlIwBot|MerlIwBot]] || ١٤٥١٢
|-
| [[Special:Contributions/Serchia|Serchia]] || ١٣٧٣١
|-
| [[Special:Contributions/New user message|New user message]] || ١٢١٩٩
|-
| [[Special:Contributions/مامۆستا|مامۆستا]] || ١٠٩٦٢
|-
| [[Special:Contributions/1silent scientist|1silent scientist]] || ١٠٩٥٤
|-
| [[Special:Contributions/ساکاتا گینتۆکی|ساکاتا گینتۆکی]] || ١٠٦٥٩
|-
| [[Special:Contributions/Aza|Aza]] || ١٠٥٥٤
|-
| [[Special:Contributions/Paraw|Paraw]] || ١٠٢٦١
|-
| [[Special:Contributions/Zemen|Zemen]] || ٩٨٢١
|-
| [[Special:Contributions/Pirehelokan|Pirehelokan]] || ٩٦٣٩
|-
| [[Special:Contributions/Addbot|Addbot]] || ٩١٢٠
|-
| [[Special:Contributions/Kurd2021|Kurd2021]] || ٨٨٤٨
|-
| [[Special:Contributions/Danial2703kurdistan|Danial2703kurdistan]] || ٨٦٥٨
|-
| [[Special:Contributions/Dexbot|Dexbot]] || ٨٢١٩
|-
| [[Special:Contributions/Min.neel|Min.neel]] || ٨٠٣٥
|-
| [[Special:Contributions/Legobot|Legobot]] || ٧٦١٨
|-
| [[Special:Contributions/Diyar se|Diyar se]] || ٧٤٧٩
|-
| [[Special:Contributions/-Haryad|-Haryad]] || ٧١٩٥
|-
| [[Special:Contributions/ئاسۆ|ئاسۆ]] || ٦٥٠٠
|-
| [[Special:Contributions/Hamaredha|Hamaredha]] || ٦٤٤٨
|-
| [[Special:Contributions/Luckas-bot|Luckas-bot]] || ٦١١٧
|-
| [[Special:Contributions/Broosk|Broosk]] || ٥٩٦٢
|-
| [[Special:Contributions/CdRBot|CdRBot]] || ٥٣١٧
|-
| [[Special:Contributions/Abdurhman Ahmad|Abdurhman Ahmad]] || ٥٠٩٠
|-
| [[Special:Contributions/Muhammed taha|Muhammed taha]] || ٤٨٣٤
|-
| [[Special:Contributions/Gejeluk|Gejeluk]] || ٤٦٦١
|-
| [[Special:Contributions/Aro Salar|Aro Salar]] || ٤٣٨٨
|-
| [[Special:Contributions/CommonsDelinker|CommonsDelinker]] || ٤٢٨٢
|-
| [[Special:Contributions/AsoBot|AsoBot]] || ٤١٢٧
|-
| [[Special:Contributions/Merkhas|Merkhas]] || ٤٠٣٦
|-
| [[Special:Contributions/Hivja|Hivja]] || ٣٧٥٦
|-
| [[Special:Contributions/WikitanvirBot|WikitanvirBot]] || ٣٧١١
|-
| [[Special:Contributions/Gyan333|Gyan333]] || ٣٦٥٩
|-
| [[Special:Contributions/Rannda|Rannda]] || ٣٣٧٩
|-
| [[Special:Contributions/ZéroBot|ZéroBot]] || ٣٣٦٢
|-
| [[Special:Contributions/فەرهاد|فەرهاد]] || ٣٣٢٩
|-
| [[Special:Contributions/DarafshBot|DarafshBot]] || ٣٣٢٤
|-
| [[Special:Contributions/Ibrahim aziz|Ibrahim aziz]] || ٣٢٥١
|-
| [[Special:Contributions/MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] || ٣١٩٤
|-
| [[Special:Contributions/دیاکۆ|دیاکۆ]] || ٣١٦٨
|-
| [[Special:Contributions/Diyako kazm|Diyako kazm]] || ٣١٦٣
|-
| [[Special:Contributions/Shahid tahir|Shahid tahir]] || ٢٩١٣
|-
| [[Special:Contributions/Nskoalj|Nskoalj]] || ٢٩٠٢
|-
| [[Special:Contributions/Marmzok|Marmzok]] || ٢٧٨٣
|-
| [[Special:Contributions/Keenîî|Keenîî]] || ٢٧٨٠
|-
| [[Special:Contributions/Sorou6sh|Sorou6sh]] || ٢٧٤٠
|-
| [[Special:Contributions/Escarbot|Escarbot]] || ٢٧٢٢
|-
| [[Special:Contributions/Arya sarhan|Arya sarhan]] || ٢٥٢٣
|-
| [[Special:Contributions/Barham|Barham]] || ٢٤٨١
|-
| [[Special:Contributions/هیوا|هیوا]] || ٢٣٧٨
|-
| [[Special:Contributions/Halbast1|Halbast1]] || ٢١٦٣
|-
| [[Special:Contributions/ChuispastonBot|ChuispastonBot]] || ٢١٤٦
|-
| [[Special:Contributions/Ari Qasm|Ari Qasm]] || ٢١٤١
|-
| [[Special:Contributions/TXiKiBoT|TXiKiBoT]] || ٢١١٦
|-
| [[Special:Contributions/Ebrambot|Ebrambot]] || ١٨٨٩
|-
| [[Special:Contributions/Twana.ismail|Twana.ismail]] || ١٦٨٢
|-
| [[Special:Contributions/کاردۆ جاف|کاردۆ جاف]] || ١٦٦٢
|-
| [[Special:Contributions/MelancholieBot|MelancholieBot]] || ١٦٣٤
|-
| [[Special:Contributions/Rebin galaly|Rebin galaly]] || ١٦٢٤
|-
| [[Special:Contributions/ElphiBot|ElphiBot]] || ١٥٩٧
|-
| [[Special:Contributions/TjBot|TjBot]] || ١٥٠٥
|-
| [[Special:Contributions/Rabar ajax1|Rabar ajax1]] || ١٤٢٥
|-
| [[Special:Contributions/RedBot|RedBot]] || ١٤٢٠
|-
| [[Special:Contributions/KamikazeBot|KamikazeBot]] || ١٣٩٩
|-
| [[Special:Contributions/Aminijian|Aminijian]] || ١٣٩٥
|-
| [[Special:Contributions/Kován|Kován]] || ١٣٧٦
|-
| [[Special:Contributions/Ismail.Sharifi|Ismail.Sharifi]] || ١٣٦٥
|-
| [[Special:Contributions/Saad Goran|Saad Goran]] || ١٣٥٥
|-
| [[Special:Contributions/SieBot|SieBot]] || ١٣٣٩
|-
| [[Special:Contributions/FoxBot|FoxBot]] || ١٣١٠
|-
| [[Special:Contributions/VolkovBot|VolkovBot]] || ١٢٩٩
|-
| [[Special:Contributions/Ali Sardar 06|Ali Sardar 06]] || ١٢٩٤
|-
| [[Special:Contributions/タチコマ robot|タチコマ robot]] || ١٢٩٢
|-
| [[Special:Contributions/Khabat4545|Khabat4545]] || ١٢٨٨
|-
| [[Special:Contributions/Ahmad.Kurdistan|Ahmad.Kurdistan]] || ١١٨٧
|-
| [[Special:Contributions/Ferxwaz|Ferxwaz]] || ١١٣١
|-
| [[Special:Contributions/GoRaN909|GoRaN909]] || ١١٢٩
|-
| [[Special:Contributions/Blqk yeloow|Blqk yeloow]] || ١١٢٣
|-
| [[Special:Contributions/Ayoub Majeed|Ayoub Majeed]] || ١١٢٣
|-
| [[Special:Contributions/Eng.dilan86|Eng.dilan86]] || ١٠٣٦
|-
| [[Special:Contributions/Burhan br|Burhan br]] || ١٠٣٢
|-
| [[Special:Contributions/Ilamxan|Ilamxan]] || ١٠٢١
|-
| [[Special:Contributions/Ibrahim N. Qader|Ibrahim N. Qader]] || ٩٨٢
|-
| [[Special:Contributions/Khoshhat|Khoshhat]] || ٩٧٤
|}
|}
&lt;/center&gt;
&lt;/div&gt;
[[پۆل:ڕاپۆرتی بنکەدراوەی ویکیپیدیا]]</text>
      <sha1>an559zy76wt0e2kgqfjetki4pmuyprs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ویکیپیدیا:ڕاپۆرتی بنکەدراوە/پێڕستی نووسەرانی ویکیپیدیا بەپێی ژمارەی دەستکارییەکان</title>
    <ns>4</ns>
    <id>25128</id>
    <revision>
      <id>1457553</id>
      <parentid>1457361</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T00:03:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CdRBot</username>
        <id>8950</id>
      </contributor>
      <comment>Updated by Bot *** لەگەڵ دەقەکەیدا جێگۆڕ کرا ***</comment>
      <origin>1457553</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8545" sha1="1f7o7ymk78p3o8mlle7dlyhru8jgs2u" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;background: #E5E4E2; padding: 0.5em; font-size: 130%;  -moz-border-radius: 0.3em; border-radius: 0.3em;&quot;&gt;
&lt;center&gt;

پێرستی ١٠٠ بەشداربووی بەرزتر بە پێی ژمارەی دەستکارییەکان (بەبێ بۆت).

ھەروەھا بڕوانە: [[ویکیپیدیا:ڕاپۆرتی بنکەدراوە/پێرستی نووسەرانی ویکیپیدیا بە پێی ژمارەی دەستکارییەکان (بە بۆتەوە)|ئەم ئامارە بە بۆتەوە]]

'''دوایین نوێکردنەوە لە لایەن [[user:CdRBot|CdRBot]]''': ''٠٠:٠٣، ٩ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)''
{| 
|- style=&quot;vertical-align:text-top;&quot;
|
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;margin:0px;&quot;
|- 
! زنجیرە
|-
| ١
|-
| ٢
|-
| ٣
|-
| ٤
|-
| ٥
|-
| ٦
|-
| ٧
|-
| ٨
|-
| ٩
|-
| ١٠
|-
| ١١
|-
| ١٢
|-
| ١٣
|-
| ١٤
|-
| ١٥
|-
| ١٦
|-
| ١٧
|-
| ١٨
|-
| ١٩
|-
| ٢٠
|-
| ٢١
|-
| ٢٢
|-
| ٢٣
|-
| ٢٤
|-
| ٢٥
|-
| ٢٦
|-
| ٢٧
|-
| ٢٨
|-
| ٢٩
|-
| ٣٠
|-
| ٣١
|-
| ٣٢
|-
| ٣٣
|-
| ٣٤
|-
| ٣٥
|-
| ٣٦
|-
| ٣٧
|-
| ٣٨
|-
| ٣٩
|-
| ٤٠
|-
| ٤١
|-
| ٤٢
|-
| ٤٣
|-
| ٤٤
|-
| ٤٥
|-
| ٤٦
|-
| ٤٧
|-
| ٤٨
|-
| ٤٩
|-
| ٥٠
|-
| ٥١
|-
| ٥٢
|-
| ٥٣
|-
| ٥٤
|-
| ٥٥
|-
| ٥٦
|-
| ٥٧
|-
| ٥٨
|-
| ٥٩
|-
| ٦٠
|-
| ٦١
|-
| ٦٢
|-
| ٦٣
|-
| ٦٤
|-
| ٦٥
|-
| ٦٦
|-
| ٦٧
|-
| ٦٨
|-
| ٦٩
|-
| ٧٠
|-
| ٧١
|-
| ٧٢
|-
| ٧٣
|-
| ٧٤
|-
| ٧٥
|-
| ٧٦
|-
| ٧٧
|-
| ٧٨
|-
| ٧٩
|-
| ٨٠
|-
| ٨١
|-
| ٨٢
|-
| ٨٣
|-
| ٨٤
|-
| ٨٥
|-
| ٨٦
|-
| ٨٧
|-
| ٨٨
|-
| ٨٩
|-
| ٩٠
|-
| ٩١
|-
| ٩٢
|-
| ٩٣
|-
| ٩٤
|-
| ٩٥
|-
| ٩٦
|-
| ٩٧
|-
| ٩٨
|-
| ٩٩
|-
| ١٠٠
|}
|
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!بەکارھێنەر!!ژ. دەستکارییەکان
|-
| [[Special:Contributions/Aram|Aram]] || ٥٥٣٣٥
|-
| [[Special:Contributions/Tessla|Tessla]] || ٥٣٥١٩
|-
| [[Special:Contributions/Sakura emad|Sakura emad]] || ٤٤٤٦٩
|-
| [[Special:Contributions/Calak|Calak]] || ٣٣٨٣٠
|-
| [[Special:Contributions/Épine|Épine]] || ٢٦٦٧٨
|-
| [[Special:Contributions/Ahrir|Ahrir]] || ٢٤١٦١
|-
| [[Special:Contributions/MFTG|MFTG]] || ١٩٢١٥
|-
| [[Special:Contributions/Amine yousefi|Amine yousefi]] || ١٨٨١٠
|-
| [[Special:Contributions/Kushared|Kushared]] || ١٥٧٤٦
|-
| [[Special:Contributions/Serchia|Serchia]] || ١٣٧٣١
|-
| [[Special:Contributions/New user message|New user message]] || ١٢١٩٩
|-
| [[Special:Contributions/مامۆستا|مامۆستا]] || ١٠٩٦٢
|-
| [[Special:Contributions/1silent scientist|1silent scientist]] || ١٠٩٥٤
|-
| [[Special:Contributions/ساکاتا گینتۆکی|ساکاتا گینتۆکی]] || ١٠٦٥٩
|-
| [[Special:Contributions/Aza|Aza]] || ١٠٥٥٤
|-
| [[Special:Contributions/Paraw|Paraw]] || ١٠٢٦١
|-
| [[Special:Contributions/Zemen|Zemen]] || ٩٨٢١
|-
| [[Special:Contributions/Pirehelokan|Pirehelokan]] || ٩٦٣٩
|-
| [[Special:Contributions/Kurd2021|Kurd2021]] || ٨٨٤٨
|-
| [[Special:Contributions/Danial2703kurdistan|Danial2703kurdistan]] || ٨٦٥٨
|-
| [[Special:Contributions/Min.neel|Min.neel]] || ٨٠٣٥
|-
| [[Special:Contributions/Diyar se|Diyar se]] || ٧٤٧٩
|-
| [[Special:Contributions/-Haryad|-Haryad]] || ٧١٩٥
|-
| [[Special:Contributions/ئاسۆ|ئاسۆ]] || ٦٥٠٠
|-
| [[Special:Contributions/Hamaredha|Hamaredha]] || ٦٤٤٨
|-
| [[Special:Contributions/Broosk|Broosk]] || ٥٩٦٢
|-
| [[Special:Contributions/Abdurhman Ahmad|Abdurhman Ahmad]] || ٥٠٩٠
|-
| [[Special:Contributions/Muhammed taha|Muhammed taha]] || ٤٨٣٤
|-
| [[Special:Contributions/Gejeluk|Gejeluk]] || ٤٦٦١
|-
| [[Special:Contributions/Aro Salar|Aro Salar]] || ٤٣٨٨
|-
| [[Special:Contributions/CommonsDelinker|CommonsDelinker]] || ٤٢٨٢
|-
| [[Special:Contributions/Merkhas|Merkhas]] || ٤٠٣٦
|-
| [[Special:Contributions/Hivja|Hivja]] || ٣٧٥٦
|-
| [[Special:Contributions/Gyan333|Gyan333]] || ٣٦٥٩
|-
| [[Special:Contributions/Rannda|Rannda]] || ٣٣٧٩
|-
| [[Special:Contributions/فەرهاد|فەرهاد]] || ٣٣٢٩
|-
| [[Special:Contributions/Ibrahim aziz|Ibrahim aziz]] || ٣٢٥١
|-
| [[Special:Contributions/دیاکۆ|دیاکۆ]] || ٣١٦٨
|-
| [[Special:Contributions/Diyako kazm|Diyako kazm]] || ٣١٦٣
|-
| [[Special:Contributions/Shahid tahir|Shahid tahir]] || ٢٩١٣
|-
| [[Special:Contributions/Nskoalj|Nskoalj]] || ٢٩٠٢
|-
| [[Special:Contributions/Marmzok|Marmzok]] || ٢٧٨٣
|-
| [[Special:Contributions/Keenîî|Keenîî]] || ٢٧٨٠
|-
| [[Special:Contributions/Sorou6sh|Sorou6sh]] || ٢٧٤٠
|-
| [[Special:Contributions/Arya sarhan|Arya sarhan]] || ٢٥٢٣
|-
| [[Special:Contributions/Barham|Barham]] || ٢٤٨١
|-
| [[Special:Contributions/هیوا|هیوا]] || ٢٣٧٨
|-
| [[Special:Contributions/Halbast1|Halbast1]] || ٢١٦٣
|-
| [[Special:Contributions/Ari Qasm|Ari Qasm]] || ٢١٤١
|-
| [[Special:Contributions/Twana.ismail|Twana.ismail]] || ١٦٨٢
|-
| [[Special:Contributions/کاردۆ جاف|کاردۆ جاف]] || ١٦٦٢
|-
| [[Special:Contributions/Rebin galaly|Rebin galaly]] || ١٦٢٤
|-
| [[Special:Contributions/Rabar ajax1|Rabar ajax1]] || ١٤٢٥
|-
| [[Special:Contributions/Aminijian|Aminijian]] || ١٣٩٥
|-
| [[Special:Contributions/Kován|Kován]] || ١٣٧٦
|-
| [[Special:Contributions/Ismail.Sharifi|Ismail.Sharifi]] || ١٣٦٥
|-
| [[Special:Contributions/Saad Goran|Saad Goran]] || ١٣٥٥
|-
| [[Special:Contributions/Ali Sardar 06|Ali Sardar 06]] || ١٢٩٤
|-
| [[Special:Contributions/Khabat4545|Khabat4545]] || ١٢٨٨
|-
| [[Special:Contributions/Ahmad.Kurdistan|Ahmad.Kurdistan]] || ١١٨٧
|-
| [[Special:Contributions/Ferxwaz|Ferxwaz]] || ١١٣١
|-
| [[Special:Contributions/GoRaN909|GoRaN909]] || ١١٢٩
|-
| [[Special:Contributions/Blqk yeloow|Blqk yeloow]] || ١١٢٣
|-
| [[Special:Contributions/Ayoub Majeed|Ayoub Majeed]] || ١١٢٣
|-
| [[Special:Contributions/Eng.dilan86|Eng.dilan86]] || ١٠٣٦
|-
| [[Special:Contributions/Burhan br|Burhan br]] || ١٠٣٢
|-
| [[Special:Contributions/Ilamxan|Ilamxan]] || ١٠٢١
|-
| [[Special:Contributions/Ibrahim N. Qader|Ibrahim N. Qader]] || ٩٨٢
|-
| [[Special:Contributions/Khoshhat|Khoshhat]] || ٩٧٤
|-
| [[Special:Contributions/ئاریا سالار|ئاریا سالار]] || ٩٦٤
|-
| [[Special:Contributions/Baneh k|Baneh k]] || ٩٦٠
|-
| [[Special:Contributions/ArkanEN123|ArkanEN123]] || ٩٤١
|-
| [[Special:Contributions/Hamedvahid|Hamedvahid]] || ٩٢٦
|-
| [[Special:Contributions/Hastyar Abdullah|Hastyar Abdullah]] || ٩١٤
|-
| [[Special:Contributions/Hîwa Seqiz|Hîwa Seqiz]] || ٨٨٨
|-
| [[Special:Contributions/ئاراس نوری|ئاراس نوری]] || ٨٦٧
|-
| [[Special:Contributions/Rasan emprator page|Rasan emprator page]] || ٨٦٢
|-
| [[Special:Contributions/Halvada|Halvada]] || ٧٨٠
|-
| [[Special:Contributions/Qezwan|Qezwan]] || ٧٥٩
|-
| [[Special:Contributions/Kareeeeem|Kareeeeem]] || ٧٤٦
|-
| [[Special:Contributions/Ara Qadir|Ara Qadir]] || ٧٣٧
|-
| [[Special:Contributions/Mamozk|Mamozk]] || ٧٢٠
|-
| [[Special:Contributions/Shaxstan|Shaxstan]] || ٦٨٠
|-
| [[Special:Contributions/Eyubm|Eyubm]] || ٦٣١
|-
| [[Special:Contributions/444radio|444radio]] || ٦٢٢
|-
| [[Special:Contributions/Sako Nanakli|Sako Nanakli]] || ٦١٥
|-
| [[Special:Contributions/MuhammadKamaran|MuhammadKamaran]] || ٦١٣
|-
| [[Special:Contributions/Qan4il|Qan4il]] || ٦٠٧
|-
| [[Special:Contributions/Cwtiyar|Cwtiyar]] || ٥٩٧
|-
| [[Special:Contributions/Rojhalatkurdistan|Rojhalatkurdistan]] || ٥٩٥
|-
| [[Special:Contributions/Bilalinfo|Bilalinfo]] || ٥٧٠
|-
| [[Special:Contributions/Sina Khezrii|Sina Khezrii]] || ٥٦٧
|-
| [[Special:Contributions/شنەی ئازادی|شنەی ئازادی]] || ٥٥٧
|-
| [[Special:Contributions/Barrazinji|Barrazinji]] || ٥٥٢
|-
| [[Special:Contributions/د. توانا ع. بەرزنجی|د. توانا ع. بەرزنجی]] || ٥٤٨
|-
| [[Special:Contributions/Cyrus abdi~ckbwiki|Cyrus abdi~ckbwiki]] || ٥٤٤
|-
| [[Special:Contributions/KLBot2|KLBot2]] || ٥٢٥
|-
| [[Special:Contributions/گرووپی قوتابخانە|گرووپی قوتابخانە]] || ٥٢١
|-
| [[Special:Contributions/RasberryPedia|RasberryPedia]] || ٥٠٩
|-
| [[Special:Contributions/Jarah Design|Jarah Design]] || ٤٩١
|}
|}
&lt;/center&gt;
&lt;/div&gt;
[[پۆل:ئاماری ویکیپیدیا]] 
[[پۆل:ڕاپۆرتی بنکەدراوەی ویکیپیدیا]]</text>
      <sha1>1f7o7ymk78p3o8mlle7dlyhru8jgs2u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ھاوزایەندخوازی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>73329</id>
    <revision>
      <id>1457558</id>
      <parentid>1445204</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T00:40:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Épine</username>
        <id>19745</id>
      </contributor>
      <comment>دوایین وتووێژ ئەمە قبووڵە لە کۆمەڵگەی ویکی</comment>
      <origin>1457558</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="241317" sha1="1femhbevk1pdlv81llcq07b5qk2en66" xml:space="preserve">{{پپ}}
{{ڕەوانەکەر|ھاوڕەگەزبازی||ھاوڕەگەزخوازی (ڕوونکردنەوە)}}
{{ئاڕاستەی زایەندی}}
{{زانیاریدانی ھاوزایەندخوازی|ڕووتێکردن}}

'''ھاوزایەندخوازی''' (پێشووتر '''ھاوڕەگەزخوازی'''؛ {{بە ئینگلیزی|Homosexuality}}) بریتییە لە پەیوەندییەکی [[ڕۆمانس (ئەوین)|ڕۆمانتیکی]] و سێکسی لە نێوان ئەندامانی ھەمان [[زایەند]]دا. ھاوزایەندخوازی «نەخشێکی ھەتاھەتایی سەرنجی سۆزداری و سێکسیی و ڕۆمانسییە» لە نێوان ئەندامانی ھاوزایەند. ھەروەھا «ئاماژەیەکە بۆ ھەستی شوناسی کەسێک لەسەر بنەمای ئەو سەرنج و ڕەفتارە پەیوەندیدارانە و ئەندامییەتی لە [[کۆمەڵەی پەلکەزێڕینە|کۆمەڵگەیەک]] کە ھەمان ھەست تیایاندا ھاوبەشە.»&lt;ref name=apahelp/&gt;&lt;ref name=amici/&gt;

لە پاڵ [[جیاڕەگەزخوازی]]{{تێبینی|جیاڕەگەزخوازی بە واتای ھێترۆسێکشواڵتی ھاتووە، واتە کەسێک کە پەیوەندی سۆزداری و سێکسی لەگەڵ [[زایەند]]ێکی جیا لەوەی خۆی دەبەستێت}} و [[دووڕەگەزخوازی]]دا، ھاوزایەندخوازی یەکێکە لە سێ پۆلە سەرەکییەی [[ئاڕاستەی زایەندی]]&lt;ref name=&quot;apahelp&quot;/&gt; زاناکان ھۆکاری سەرەکیی ئاڕاستەی زایەندی نازانن، بەڵام پێیان وایە بەھۆی کاریگەرییەکی دوولایەنەی [[جێنەتیک|بۆماوەیی]] و [[ھۆرمۆن]]ییەوە دروست دەبێت، لە پاڵ ئەوانیشدا، کاریگەری کۆمەڵگا لەوانەیە ڕۆڵێک بگێڕێت.&lt;ref name=Frankowski/&gt;&lt;ref name=Lamanna/&gt;&lt;ref name=Stuart/&gt; زاناکان پێیان وانییە ھاوزایەندخوازی ھەڵبژاردەی کەسەکە خۆی بێت.&lt;ref name=&quot;Frankowski&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Lamanna&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Kersey-Matusiak&quot;/&gt; ھەرچەندە ھیچکام لە بیردۆزەکان پاڵپشتییەکی گشتییان نییە، بەڵام زاناکان پشت بەو بیردۆزانە دەبەستن کە لە سایەی [[ژینناسی]]دا ھاتوونەتە ئاراوە&lt;ref name=&quot;Frankowski&quot;/&gt; و دەچنەوە سەر ھۆکارە بۆماوەیییەکان.&lt;ref name=&quot;rcp2007&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Långström2010&quot;/&gt; ھیچ بەڵگەیەکی باوەڕپێکراو یان پشتگیراو لەلایەن زانستەوە نییە ئەوە بسەلمێنێت کە خێزان و تەمەنی منداڵی کاریگەرییان لەسەر ئاڕاستەی زایەندی ھەیە.&lt;ref name=&quot;rcp2007&quot;/&gt; ھەرچەندە ھەندێک خەڵک پێیان وایە کە ھاوزایەندخوازی کردارێکی نا-سروشتییە، بەدواداچوونی زانستی سەلماندوێتی کە ھاوزایەندخوازی جیاوازییەکی ئاسایی و سروشتییە و دەرئەنجامێکی خراپ یان نەخۆشیی دەروونی نییە،&lt;ref name=&quot;apahelp&quot;/&gt;&lt;ref name=PAHO/&gt; خۆیشی لە خۆیدا شتێکی خراپ نییە. بەڵگە و لێکۆڵینەوەی پێویست لەبەردەستدا نییە ئەوە بسەلمێنێت کە دەستێوەردانی دەروونی توانای گۆڕینی ئاڕاستەی زایەندی ھەیە.&lt;ref name=&quot;apa2009&quot;/&gt;

باوترین ئەو دەستەواژانەی کە بۆ کەسانی ھاوزایەندخواز بەرکاردەھێنرێن [[لێزبیەن|لێزبیان]]{{تێبینی|بۆ ھاوزایەندخوازە مێینەکان لێزبیان بەکاردێت}} و [[گەی]]ن،{{تێبینی|بۆ ھاوزایەندخوازە نێرینەکان گەی بەکاردێت}} بەڵام ''گەی'' بە شێوەیەکی بەرچاو و دیار بۆ ئاماژەکردن بە ھەردوو مێ و نێرە ھاوزایەندخوازەکان بەکاردەھێنرێت. ئەستەمە زاناکان بتوانن بە وردیی یاخود بە نزیککراوەیی ڕێژەی سەدیی کەسانی ھاوزایەندخواز یاخود ئەوانەی کرداری سێکسییان لەگەڵ ئەندامانی ھەمان دیاری بکەن، لەبەر چەند ھۆکارێک، لەوانە؛ کەسانی ھاوزایەندخواز نایانەوێت شوناسی خۆیان ئاشکرابکەن، بەھۆی ئەو [[ھۆمۆفۆبیا]] و جیاکاری و کینە و توندڕەوی کە لەوانەیە، بەتایبەتی لە دەوڵەتە [[ئیسلام]]ییەکاندا ڕووبەڕوویان ببێتەوە.&lt;ref name=&quot;levay&quot;/&gt; ڕەفتاری ھاوزایەندخوازی بە شێوەیەکی بەربڵاو لە ئاژەڵانیشدا بینراوە و دیاری کراوە.&lt;ref name=hawragazxwazi271927/&gt;&lt;ref name=hawragazxwazi371827/&gt;&lt;ref name=hawragazxwazi372937/&gt;&lt;ref name=Bagemihl/&gt;

زۆرێک لە گەی و لێزبیانەکان، ھەر وەک جیاڕەگەزخوازەکان، لە پەیوەندیی خۆشەویستی و ھاوسەرگیری پاک و دروست دان.{{تێبینی|پەیوەندی نێوان ھاوزایەندخوازان، بەتایبەتی پەیوەندی نێوان گەیەکان، ھەر بۆ [[سێکس]] نییە. ئەوانیش ئارەزووی پێکھێنانی پەیوەندی درێژخایەنیان ھەیە.}} ھەرچەندە ماوەیەکی کەمیشە [[سەرژمێریی دانیشتووان]] ئەوان لە ئاماری ھاوسەرگیری و پەیوەندییەکاندا پیشان دەدات.&lt;ref name=&quot;Committed&quot;/&gt; پەیوەندییەکانی نێوان ھاوزایەندخوازان لە ڕووی سایکۆلۆجییەوە ھەر وەک ھی جیاڕەگەزخوازەکان وایە و ھیچ جیاوازییەکیان تێدا بەدی ناکرێت.&lt;ref name=amici/&gt; کرداری ھاوزایەندخوازی بە درێژایی مێژوو ھەبووە و ھەندێک جار پەسەند کراوە و ھەندێک جاری تریش بەپێی ئەو کۆمەڵگەیەی ئەو کەسانەی تێدا ژیاون ئەم دیاردەیە نەفرینی لێکراوە.&lt;ref name=psych2010/&gt; لە کۆتایییەکانی سەدەی نۆزدەھەمەوە، جووڵە جیھانییەکان بۆ داواکردنی مافی یاسایی بۆ ھاوزایەندخوازان زیادی کرد. داواکارییەکانیان بریتیبوون لە دەستەبەرکردنی مافی [[ھاوسەرگیریی ھاوزایەند|شارستانی و ھاوسەرگیری]] و پاراستن و بەخێوکردنی مناڵە بێسەرپەرشتەکان و پاراستنیان لە توندوتیژی. لە ئێستادا ھیچ مافێک لەلایەن حکوومەتی [[عێراق|ئێراق]] و [[ھەرێمی کوردستان]]ەوە بە فەرمی بۆ ھاوزایەندخوازان دانەندراوە، [[ئێن ئاڕ تی]] لە ڕاپۆرتێکدا لەسەر ھاوزایەندخوازان ئەمەی دڵنیا کردووەتەوە.&lt;ref name=&quot;nrtsreport3619&quot;/&gt; لە کۆمەڵگەی کوردیدا، ھاوزایەندخوازان بە ھەڵە لەگەڵ [[لەشفرۆشی|لەشفرۆشەکان]] و [[مناڵبازی|مناڵباز]] و [[کوڕبازی|نێربازاندا]] تێکەڵ دەکرێن، بە تایبەتی ھاوزایەندخوازە نێرەکان یاخود [[گەی]]ەکان،&lt;ref name=nrtsreport3619/&gt; زۆرجار وەک سووکایەتییەک پێیان بە «ھەتیوباز»یان «دوودەگی» بانگ دەکرێن، بەڵام لەڕاستیدا ھاوزایەندخوازی ھیچ پەیوەندییەکی بە لەشفرۆشی و مناڵبازی و نێربازییەوە نییە و پەیوەندییەکی ڕۆمانسی و سۆزدارانەی نێوان دوو مرۆڤی پێگەیشتووە.

== وشەڕەتناسی ==
===زمانی کوردی ===
پێشووتر وشەی ھاوزایەندخوازی لە زمانی کوردیدا بەکار دەھات، لەبەر نەبوونی وشەیەکی باشتر. ئەم وشەیە لە ڕووی زمانەوانییەوە کێشەی ھەیە، لەبەر ئەوەی وشەی ڕەگەز بەرامبەر بە وشەی (race) بەکارھاتووە، بۆیە ھاوزایەندخواز دەقاودەق بە کەسێک دەوترێت کە ڕەگەزپەرستە (تەنیا ھاوزایەندی خۆی دەخوازێ). وشەی زایەند لە کوردیی باکووردا بەرامبەر بە وشەی (sex) بەکارھاتووە، وشەی (ھاوزایەندخواز) دەقاودەق مانای ئەوە دەدات کە کەسێک ھاوزایەندی خۆی (same-sex) لە ڕووی جنسییەوە دەخوازێت.

=== وشەی ھۆمۆسێکسیوال ===
[[پەڕگە:Erastes eromenos Staatliche Antikensammlungen 1468.jpg|وێنۆک|150px| پارچەیەک وێنەی مێژوویی کە دوو گەی پیشان دەدات، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ٥٤٠ی پێش مەسیح.]]
بەپێی زانستی [[وشەڕەتناسی]] وشەی ''ھۆمۆسێکشواڵ''، کە لە زمانە بیانییەکاندا بە واتای ھاوزایەندخواز دێت، تێکەڵەیەکی [[زمانی یۆنانی|یۆنانی]] و [[زمانی لاتینی|لاتینییە]]، یەکەم پێکھاتەی لە گریکییەوە وەرگیراوە، ὁμός (ھۆمۆس) کە بەواتای «ھەمان» دێت، و بۆ وەسفکردنی کردار و سەرنجی سێکسی لە نێوان ئەندامانی ھەمان ڕەگەزدا بەکاردێت، و لێزبیانیزمیش دەگرێتەوە.&lt;ref name=homodef46198/&gt;&lt;ref name=homodef37193/&gt; یەکەم دەرکەوتنی وشەی ''ھۆمۆسێکشواڵ'' لە نووسیندا لە نامیلکەیییەکی ساڵی ١٨٦٩ی ڕۆماننووسی نەمسایی کارل-ماریا کێرتبێنیدایە، کە نازانرێت کێ بڵاوی کردووەتەوە.&lt;ref name=glbtq/&gt; نامیلکەکە دژی ھەندێک یاسای شانشینی پڕوسیا وەستاوەتەوە کە ھەندێک کرداری سێکسیی قەدەغە کردبوو.&lt;ref name=glbtq/&gt;&lt;ref name=homolegal3619/&gt; لە ١٨٨٦دا دەروونناس ڕیچارد ڤۆن کرافت-ئیبن لە کتێبەکەیدا بەناوی ''سایکۆپاتیا سێکسیوالیس'' ھەردوو ناوی ''ھۆمۆسێکشواڵ'' و ''ھێترۆسێکشواڵ''ی بەکارھێناوە. کتێبەکەی ئەو ھێندە بەناوبانگ بوو لە نێو خەڵکیدا، بوویە ھۆی ئەوەی ئەم دوو ناوە بە فەرمی بەکاربھێنرێن و ببن بە دوو ناوی گشتی.&lt;ref name=von-kraft3628/&gt;&lt;ref name=psexualis/&gt;

زۆرێک لە ڕێنیشاندەرەکانی نووسینی [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ویلایەتە یەکگرتووەکان]] پێشنیاری ئەوە دەکەن کە کە ''ھۆمۆسێکشواڵ'' وەک ناو بۆ کەسێک بەکارنەھێنرێت و لەجێی ئەوە ''گەی'' یان ''لێزبیان'' بەکار بھێندرێت.&lt;ref name=glaad/&gt; ھەندێکی تر پێشنیازیان کردووە کە بە تەواوەتی دەست ھەڵبگیرێت لە بەکارھێنانی ئەو وشەیە لەبەر ئەوەی مێژوویەکی تاریکی ھەیە و وەک سووکایەتییەک وایە، چونکە دەستەواژەکە زیاتر بۆ خووڕەوشتی سێکسی کەسەکە بەکاردێت نەک ھەستە ڕۆمانسییەکانی. گەی و لێزبیان ناودارترین جێگرەوەی وشەکەن کە لە کۆمەڵگەدا بە شێوەیەکی خراپ بەکارنایەن.&lt;ref name=glaad/&gt; پیتی سەرەتای ھەر یەک لە وشەکانی لێزبیان، گەی، بایسێکشواڵ و ترانسسێکشواڵ بۆ دروستکردنی وشەی ''LGBT'' ([[ئێڵ جی بی تی]]) بەکارھێنراون، کە ئاماژەیە بۆ کۆمەڵەی پەلکەزێڕینە.

''گەی'' خۆی ئاماژەیە بە ھاوزایەندخوازیی نێرینە،&lt;ref name=haiey3618/&gt; دەشکرێت بۆ ئاماژەکردن بە تەواوی کەسانی ئێڵ جی بی تی بەبێ گوێدان بە زایەندیان بەکاربھێنرێت. بەڵام ''لێزبیان'' تەنھا تایبەتە بە ھاوزایەندخوازانی مێینە. وشەی لێزبیان لە دوورگەی ''لێسبۆسی'' یۆنایییەوە وەرگیراوە، لەوێ ھۆزانڤانی یۆنانی [[سافۆ]] ھۆزانی سەبارەت بە پەیوەندییە سۆزدارییەکانی لەگەڵ کچانی گەنجدا دەھۆنییەوە.&lt;ref name=Mj3737/&gt;&lt;ref name=hayw26193/&gt;

[[پەڕگە:Hyakinthos.jpg|وێنۆک|زێفیرەس و ھاییسنت لەسەر کوپێکی ئاتیکی، ٤٥٠ی پ.م. کارەکە لە مۆزەخانەی ھونەرە جوانەکانی بۆستن دەدۆزرێتەوە|150px]]

ھەرچەندە نووسەرانی کۆن دەستەواژەی ''ھۆمۆسێکشواڵیان'' بۆ چوارچێوەیەک بەکارھێناوە کە تەنیا یەک ڕەگەزی تێدا بێت (بۆ نموونە قوتابخانەیەک تەنیا کچی تێدا بێت)، بەڵام لە ئێستادا وشەکە لە ڕێڕەوەکەی لای داوە و تەنھا بۆ ئاڕاستەی زایەندی و ھەستی سێکسیی کەسێک بەرامبەر بە ڕەگەزی خۆی بەکاردێت.

بە گشتی لەجێی وشەی ھۆمۆسێکشواڵێتی چەند وشەیەکی دیکە بەکارھێنراون، لەوانە؛ [[گەی|ئەو پیاوانەی سێکس لەگەڵ پیاو دەکەن]]، (MSM) کە لە پزیشکیدا بۆ ئاماژەکردن بە چالاکیی سێکسی بەکارھێنراوە. ''ھۆمۆئیرۆتیک،'' بۆ کاری [[ھونەر]]یی بەکاردێت.&lt;ref name=UNAIDS/&gt;&lt;ref name=hayiaj261862/&gt; چەند وشەیەکی دیکە کە وەک سووکایەتی بەکاردھاتوون: کویر، فاگێت، فەیری، پووف و ھۆمۆ.&lt;ref name=naown1726/&gt;&lt;ref name=haowm19364/&gt;&lt;ref&gt;{{harv|Dalzell|2008|p=1104}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=terms/&gt; لە سەرەتاکانی ١٩٩٠ەکاندا ئەم وشانە لەلایەن کۆمەڵگەی ئێڵ جی بی تییەوە ئاماژە خراپەکانیان لێکرایەوە، وشەی ''کویر'' لە ''لێکۆڵینەوەی کویر'' و ''بیردۆزەی کویر'' و تەنانەت لە زنجیرەی تەلیفیزیۆنی ''چاوێکی کویر بۆ کوڕێکی سترەیت''دا بەکارھاتووە.&lt;ref name=haownsh351937/&gt; (سترەیت بەو کەسانە دەوترێت کە ھاوزایەندخواز نین و جیاڕەگەزخوازن). ھەرچۆنێک بێت، گەر کەسێک مەبەستی خراپ بێت لە بەکارھێنانی ئەم وشەیە بە شێوازی لێدوانەکانیدا دیار دەبێت.&lt;ref name=ajowm36197/&gt;

ھەندێک جار، لەبری وشەی «ھاوزایەندخواز» (کە وشە ڕاستەکەیە)، «ھاوزایەندباز» بەکار دەھێندرێت. لە [[زمانی کوردی]]دا وشەی شیاوی پەیوەندیدار بە [[جێندەر]] و [[زایەند]]ەوە دانەندراوە، بۆیە ئەو ناوانەی ئێستا لە جێی ھاوزایەندخوازی بەکاردێن، دروست نین.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://speemedia.com/dreja.aspx?Jmare=35775&amp;Jor=25 |سەردێڕ=ھاوزایەندباز |ڕێکەوتی سەردان= ٢ی حوزەیرانی ٢٠١٧ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160804214337/http://speemedia.com/dreja.aspx?Jmare=35775&amp;Jor=25 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٤ی ئابی ٢٠١٦ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

== مێژوو ==
ڕەوشتی کۆمەڵگە بەرامبەر بە ھاوزایەندخوازان و مامەڵەکردن لەگەڵیان بەپێی کات و ناوچە جوگرافییاکان گۆڕاوە، شوێن ھەبووە کە ھەموو نێرەکان تێیدا بەشداری پەیوەندی ھاوزایەندیان کردووە، لە ھەندێک شوێنیش دیاردەکە پشتگوێ خراوە و پەسەند کراوە، لە ناوچە ئایینییەکانیش بە کفر ناوبراوە و سزای کوشتنی بۆ داندراوە.
[[پەڕگە:Gustave Courbet - Le Sommeil (1866), Paris, Petit Palais.jpg|ڕاست|وێنۆک|تابلۆی ''خەوتووەکان''، کێشراو لەلایەن گوستاڤ کۆربێرت، ساڵی ١٨٦٦]]
لە کۆکراوەیەکی مرۆڤناسی وردی مێژوویی تایبەتە بە وەسفی چاندی گەلانی پێش-پیشەسازیی، «ھاوزایەندخوازی بەبەھێزی پەسەندنەکراوە بە ڕێژەی ٤١٪‏ لە ٤٢ چانددا؛ پەسەند کراوە یانیش پشتگوێ خراوە لەلایەن ٢١٪‏ی خەڵکی و، ١٢٪‏ ئامارێکی وایان نەداوە لەسەر ئەو دیاردەیە. لە ٧٠ گرافی مرۆڤزانیدا، ٧٠٪‏ وا پیشانی دەدەن کە ھاوزایەندخوازی نادیارە یان دەگمەنە. ٤١٪‏ش وای نیشان دەدەن کە ھەیە و شتەکە دەگمەن نییە.&lt;ref&gt;Adolescence and puberty By John Bancroft, June Machover Reinisch, p.162&lt;/ref&gt;

لەو چاندانەی کە کاریگەری [[ئایینە ئیبراھیمییەکان]]یان لەسەرە، یاسا و کڵێساکان ھاوزایەندخوازیان بە لادان لە ئایین و وەستان دژی یاسا و سروشت ناوبرد. ناپەسەند کردن و خراپ سەیری کردنی سێکسی کۆم لە نێوان دوو پیاودا دەگەڕێتەوە بۆ پێش [[مەسیحییەت]] بەھەرحاڵ. ئەوە شتێکی دیار بووە لە [[یۆنان|یۆنانی کۆندا]]، ناو بردنیشی بە نائاسایی یان ناسروشتی دەگەڕێتەوە بۆ فەیلەسوفی یۆنانی بەناوبانگ [[ئەفلاتوون]].&lt;ref&gt;&quot;... sow illegitimate and bastard seed in courtesans, or sterile seed in males in defiance of nature.&quot; Plato in THE LAWS (Book VIII p.841 edition of Stephanus) or p.340, edition of Penguin Books, 1972.&lt;/ref&gt;

زۆرێک لە کەسایەتییە مێژوویییەکان وەک [[سوقرات]]، [[لۆرد بایرۆن]]، ئێدواردی دووەم و ھادریان&lt;ref&gt;Roman Homosexuality By Craig Arthur Williams, p.60&lt;/ref&gt; بە ''دووڕەگەزخواز'' یان ''گەی'' بانگ کراون؛ ھەندێک لە زاناکان، وەک [[میشێل فووکۆ|میشێل فوکۆ]]، ئەمەیان بە پێشەکییەکی نەگونجاوی مێژووی ناوبردووە کە ئاژۆکی ئاڕاستەی زایەندی بیانی دەخاتە مەترسییەوە.&lt;ref name=foucault&gt;{{harv|Foucault|1986}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|نووسەر= Hubbard Thomas K |سەردێڕ= Review of David M. Halperin, ''How to Do the History of Homosexuality.'' | journal = Bryn Mawr Classical Review |ڕێکەوت=٢٢ی ئەیلوولی ٢٠٠٣}}&lt;/ref&gt;

=== ئەفریقا ===
کۆنترین تۆماری دوو خۆشەویستی ھاوزایەندخواز لە ئەفریقا دەگەڕێتەوە بۆ ٢٤٠٠ ساڵ پێش مەسیح لە لە [[میسر]]، ھەردووک [[:en:Khnumhotep and Niankhkhnum|خاناماوھاتپیو و نیەداناخاناماو]] بە کۆنترین کەپڵی ھاوزایەندخوازی ناوچەی ئەفریقیا داندراون. وێنەکەیان ئەوان پیشان دەدات کە لووتیان ناوە بە لووتی یەکەوە و خەریکە ماچ دەکەن، ئەمە یەکێکە لە ناودارترین ئەو شێوازی وێنانە کە ھونەری میسری پێی ناسراوە. لە وێنەکەدا وادیارە ئەوان دەورووبەریان گیراوە بە میراتگرەکانیان. ھەردوو ئاسترۆپۆلۆجیست ستیڤن مورەی و ویڵ ڕۆسکۆ دەڵێن کە ژنەکانی [[لیسۆتۆ]] پەیوەندی سێکسی و ئیرۆتیکیان بەستووە لەگەڵ یەکتری کە بە ماتزۆێل ناوبراوە.&lt;ref name=murrayroscoe&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|سەردێڕ=Boy Wives and Female Husbands: Studies of African Homosexualities |ناونیشان=https://archive.org/details/boywivesfemalehu00murr |دوایین=Murray |یەکەم=Stephen (ed.) |authorlink=Stephen O. Murray |نووسەر٢=Roscoe, Will (ed.) |ساڵ=١٩٩٨|بڵاوکەرەوە=St. Martin's Press |شوێن=New York |ژپنک=٠-٣١٢-٢٣٨٢٩-٠}}&lt;/ref&gt; لە کۆنگۆی کۆنیش تۆمارکراوە کە شۆڕشگێڕانی ئازاندێ کوڕیان بە کرێ گرتووە بۆ ئەوەی یارمەتیان بدەن لە کاروباری گشتی ماڵەوە لەگەڵ [[سێکس]]کردن لەگەڵیان.&lt;ref name=evanspritchard&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|دوایین١= Evans-Pritchard |یەکەم١= E. E. | authorlink = E. E. Evans-Pritchard |ساڵ= ١٩٧٠|سەردێڕ= Sexual Inversion among the Azande |ناونیشان=https://archive.org/details/sim_american-anthropologist_1970-12_72_6/page/1428| journal = American Anthropologist |بەرگ= ٧٢| issue = 6|پەڕەکان= ١٤٢٨–١٤٣٤| doi=10.1525/aa.1970.72.6.02a00170}}&lt;/ref&gt;

=== ئەمریکاکان ===
پێش داگیرکردنی لەلایەن [[ئەورووپا]]وە، لەنێوان [[سوورپێستەکان|ئەمریکییە سوورپێستەکاندا]] لە [[ئەمریکاکان]]دا شێوازێکی ھاوزایەندخوازی و سێکسی ھەمانڕەگەز بەرڵاوبووە لەلایەن کەسایەتییەکان. ئەوان کاتێک مناڵەکانیان پەروەردە دەکرد و گەورە دەکرد، لە تەمنێکی لاوێتیدا ھەڵبژاردنێکیان پێ دەدرا لەلایەن باوانەکانیانەوە کە ڕێگەیەک ھەڵبژێرێت تاکو ژیانی پێ بەسەر بەرێت، ئەگەر مناڵەکە ھەر کامێک لە دوو زایەندەکی ھەڵبژاردایە ئەوان بە پەروەردەیەکی تایبەت بەخێویان دەکرد و گەورەیان دەکرد و فێری خووڕەوشتی ئەو زایەندەیان دەکرد کە ھەڵی بژاردووە. ئەم کەسایەتییانە بە گشتی شامان بوون و واش بڵاوبوو کە گوایە ئەوان لە مرۆڤێکی ئاسایی بەھێزتر و باشتر بوون.

ھاوزایەندخوازان و ترانسجێندەرەکان لە شارستانێتەکانی تری [[ئەمریکای لاتینی]] زۆربوون پێش داگیرکردنیان، وەک [[ئەزتێک]]، [[شارستانیەتیی مایا|مایا]]، کوێنچاز، مۆچس، زاپۆتێکس و تەپینامبای [[بەڕازیل]].&lt;ref name=glbtqlatinamerica&gt;{{بیرخستنەوە|یەکەم=Ben |دوایین=Pablo |ساڵ=٢٠٠٤|ناونیشان=http://www.glbtq.com/social-sciences/latin_america_colonial.html |سەردێڕ=Latin America: Colonial |periodical=glbtq.com |ڕێکەوتی سەردان=١ی ئابی ٢٠٠٧|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20071211012339/http://www.glbtq.com/social-sciences/latin_america_colonial.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٧}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071211012339/http://www.glbtq.com/social-sciences/latin_america_colonial.html |date=١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٧}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=glbtqmex&gt;{{cite encyclopedia|last=Murray |first=Stephen |authorlink=Stephen O. Murray |editor=Claude J. Summers |encyclopedia=glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |title=Mexico |url=http://www.glbtq.com/social-sciences/mexico.html |accessdate=1 August 2007 |year=2004 |publisher=glbtq, Inc. |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071102132531/http://www.glbtq.com/social-sciences/mexico.html |archivedate=2 November 2007 |df=dmy-all}}&lt;/ref&gt; داگیرکەرانی [[ئیسپانیا]] لەو ڕاستییە تۆقی بوون لە کرداری ھاوزایەندخوازی بە کراوەیی ئەنجام دەدرا لەلایەن دانیشتووانە ڕەسەنەکان، و ھەوڵی لەناوبردنی دیاردەکەیان دا بە ھەڕەشەکردن لەو کەسانە و ڕووبەڕووی کردنەوەیان لەگەڵ سزای سەخت وەک کوشتنی بە سووتان و سەگ تێ بەردان تێیان.&lt;ref name=coello&gt;Mártir de Anglería, Pedro. (1530). ''[http://www.udel.edu/LAS/Vol3-2Coello.html#Introduction Décadas del Mundo Nuevo] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100529042703/http://www.udel.edu/LAS/Vol3-2Coello.html#Introduction |date=٢٩ی ئایاری ٢٠١٠}}''. Quoted by Coello de la Rosa, Alexandre. &quot;Good Indians&quot;, &quot;Bad Indians&quot;, &quot;What Christians?&quot;: The Dark Side of the New World in Gonzalo Fernández de Oviedo y Valdés (1478–1557), ''Delaware Review of Latin American Studies'', Vol. 3, No. 2, 2002.&lt;/ref&gt;
لە ساڵی ٢٠١٣دا ھاوسەرگیری ھاوزایەندخوازان یاسایی کرا لە ئەمریکا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ=Haw. Atty. Gen. Op. No. 13-1 | ڕێکەوت=١٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣| ناونیشان=http://ag.hawaii.gov/wp-content/uploads/2012/11/AG-Opinion-13-1.pdf | ڕێکەوتی سەردان=١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠١٣| ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20131112173620/http://ag.hawaii.gov/wp-content/uploads/2012/11/AG-Opinion-13-1.pdf | ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠١٣ | ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;

=== ئاسیا ===
[[پەڕگە:Suzuki Harunobu Shunga.jpg|وێنۆک|upright|چەپ| دوو [[گەی]] لە وێنەیەکی ژاپۆنیدا.]]
لە [[ڕۆژھەڵاتی ئاسیا]]، ئەوین و سێکسی ھاوزایەند ئاماژەی پێ کراوە ھەر لە سەرەتای دەستپێکردنی نووسینەوەی مێژووەوە.

ھاوزایەندخوازی لە [[چین]] بیندراوە و ئەوان لای خۆیان چەند ناوێکی تایبەتیان بۆ داناوە، چەند حاڵەتێکی لەو شێوەیە تۆمار کراوە لە ٦٠٠ی پێش مەسیحەوە. ھاوزایەندخوازی لە چەندین کاری بەناوبانگی وێژەی چینیدا ناوی ھاتووە. بۆ نموونە، باسی سێکسی ھەمانڕەگەز کراوە لە [[ڕۆمان]]ی کلاسیکی ''خەون لە ھۆبە سوورەکە''، کە ھەر لەو دەمدا کتێبی ھاوشێوە لەسەر پەیوەندییە سێکسییەکان نووسراوەتەوە. [[کۆنفووشیزم]]، کە فەلسەفەیەکی کۆمەڵایەتی و ڕامیاری بوو، زۆر بە کەمی تیشکی خستبووە سەر ئاڕاستەی زایەندی، ئەمە ھاوزایەندخوازی و جیاڕەگەزخوازیش دەگرێتەوە. وێژەی مینگ دایناستی، وەک ''بیان ئێر چای'' (弁而釵/弁而钗)، بە شێوەیەک پەیوەندی سۆزداری نێوان ھاوزایەندخوازان پیشان دەدات کە ئارامتر و خۆشترە وەک لەوەی جیاڕەگەزخوازەکان.&lt;ref&gt;Kang, Wenqing. ''Obsession: male same-sex relations in China, 1900–1950'', Hong Kong University Press. Page 2&lt;/ref&gt;

دژایەتیکردنی ھاوزایەندخوازی لە دەمی [[ئیمپراتۆرییەتی تانگ|خانەدانی تانگدا]] دەستی پێ کرد (٦١٨–٩٠٧)، کە دراوەتە پاڵ بەرزبوونەوەی کاریگەرییەکانی [[ئیسلام]] و [[مەسیحییەت]].&lt;ref name=&quot;Hinsch, Bret 1990 p. 77-78&quot;&gt;Hinsch, Bret. (1990). ''Passions of the Cut Sleeve''. University of California Press. p. 77-78.&lt;/ref&gt; لە [[سینگاپوور|سینگاپور]]، لە حوزەیرانی ٢٠١٤دا ٢٠٬٠٠٠ کەس پشتگیری خۆیان پیشان دا بۆ دامەزرانی مافی تایبەت بۆ ھاوزایەندخوازەکان.

=== ئەورووپا ===
==== دەمی کلاسیکی ====
کۆنترین دۆکیومێنتی ڕۆژاوایی (لە شێوەی کاری وێژەیی، ھونەریی و شتومەکی میتۆگرافیکی) کە ھاوزایەندخوازی لەخۆ دەگرێت دەگەڕێتەوە بۆ [[یۆنانی کۆن]].
جگە لە ھاوزایەندخوازی، ئەو دۆکیومێنتانە وای پیشان دەدەن کە پەیوەندی سۆزداری لەگەڵ ژنان و گەنجان سەرەکیترین بنیاتنەری ژیانی ئەوینی پیاوێکی ئاسایی ئەو کاتە بووە. پەیوەندی سۆزداری ھەمانڕەگەزەکان دەروازەیەکی کۆمەڵایەتی ئەو کاتە بووە کە بە شێوەیەکی جۆراوجۆر بوونیاتنراوە بە تێپەڕبوونی کات و لە شارێکەوە بۆ ئەوی تر. ھاوزایەندخوازی لە یۆناندا بە نرخ داندراوە بە مەبەستی پارێزگاریکردن لە گەشەسەندنی مرۆڤایەتیی. [[ئەفلاتوون]] لە نووسینە کۆنەکانیدا باسی لە لایەنە باشەکانی کردووە،&lt;ref name=plato1&gt;Plato, Phaedrus in the ''Symposium''&lt;/ref&gt; بەڵام لە نووسینە نوێترەکانیشیدا لەگەڵ قەدەغەکردنی بووە.&lt;ref name=plato2&gt;Plato, Laws, 636D &amp; 835E&lt;/ref&gt; [[ئەرەستوو|ئەرستۆ]] لە کتێبی ''پۆلیتیکس'' بیرۆکەکەی ئەفلاتوون لە لەناوبردنی ھاوزایەندخوازی پشتگوێ خستووە (٢٫٤)؛ ئەو ڕوونی دەکاتەوە کە بەڕبەڕی وەک [[کێلتەکان]] بە بۆنەیەکی تایبەت دایان ناوە (٢٫٦٫٦) لەکاتێکدا کە [[کریت]]ەکان بۆ کۆنترۆڵکردنی دانیشتووان بەکاریان ھێناوە.&lt;ref name=boswell1&gt;{{harv|Boswell|1980}}&lt;/ref&gt;

[[پەڕگە:Lafond Sappho and Homer.jpg|ڕاست|وێنۆک|ژنانی گەنج دەبیندرێن کە دەوری سافۆیان داوە لەم وێنەیەی لافۆند، «سافۆ گۆرانی بۆ ھۆمەر دەڵێت»، ١٨٢٤.]]

کەمتر زانراوە لەسەر ھاوزایەندخوازی نێوان ژنان لە یۆنانی کۆندا. [[سافۆ]]، لەدایکبوو لە دوورگەی لێسبۆس، کاریگەری کردووەتە سەر ئەو ناوانەی کە بۆ ژنە ھاوزایەندخوازەکان بەکاردێن، سافیک و لێزبیان بوون بە دووناوی فەرمی بۆ بەکارھێنان لەگەڵ ھاوزایەندە ژنەکاندا لە سەرەتاکانی سەدەی نۆزدەھەمدا.&lt;ref name=lesbian&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.etymonline.com/index.php?term=lesbian|سەردێڕ=Lesbian|ڕێکەوتی سەردان=٧ی شوباتی ٢٠٠٩|بڵاوکەرەوە=Online Etymology Dictionary|ساڵ=٢٠٠١|نووسەر=Douglas Harper|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080430141341/http://www.etymonline.com/index.php?term=lesbian|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی نیسانی ٢٠٠٨|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=sapphic&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.etymonline.com/index.php?term=Sapphic|سەردێڕ=Sapphic|ڕێکەوتی سەردان=٧ی شوباتی ٢٠٠٩|بڵاوکەرەوە=Online Etymology Dictionary|ساڵ=٢٠٠١|نووسەر=Douglas Harper|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170702034948/http://www.etymonline.com/index.php?term=Sapphic|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٢ی تەممووزی ٢٠١٧|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; ھۆنراوەکانی سافۆ تیشک دەخاتە سەر ئەوین و پەیوەندی سۆزداری بۆ ھەردوو زایەند. خوێنەرەوەکانی ھۆنراوەکانی ئەم ھۆزانڤانە بەناوبانگە باسی خۆشەویستی و پەیوەندییەکەی دەکەن لەگەڵ چەند ژنێک، بەڵام بەڵگە لەسەر پەیوەندی جەستەیی لەگەڵیان کەمە.&lt;ref&gt;Denys Page, ''Sappho and Alcaeus'', Oxford UP, 1959, pp. 142–146.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harv|Campbell|1982|p=xi–xii}}&lt;/ref&gt;

لە [[ڕۆمای کۆن]]دا، جەستەی نێرەکان ناوەندی سەرنجی سێکسی بووە، بەڵام پەیوەندی سۆزداری تەنھا لە نێوان پیاوی ئازادی پێگەیشتوو و کۆیلەکەی یان پیاوێکی گەورەتر و پیاوێکی گەنجی بەرەڵاکراو کە ڕۆڵی وەرگری ھەبووە لەکاتی سێکسدا ڕوویداوە. ئیمپڕاتۆری مەسیح تیۆدۆسییەسی یەکەم یاسایەکی دەرکرد لە ٦ی ئابی ٣٩٠ کە نێرە وەرگرەکان بسووتێندرێن. لە کۆتایی دەسەڵاتەکەی، جوستینیانی یەکەم قەدەغەکردنی ھاوزایەندخوازی زیاتر فراون کرد بەبیانووی ئەوەی کە دەبێتە ھۆی وێرانکردنی شارەکان و ئەویش «سزای خوا» دەبێت. دوای نەمانیشی لەسەر دەسەڵات سزادانی ھاوزایەندخوازان ھەر تا ماوەیەک بەردەوام بوو.

==== ڕێنێسانس ====
لە [[ڕینێسانس|ڕێنێسانسدا]]، شارە دەوڵەمەندەکانی [[ئیتاڵیا]] – بەتایبەتی [[فلۆرێنس]] و [[ڤێنیز]] – ناسرابوون بەو ژمارە زۆرەی ھاوزایەندخوازان کە ھەیانە، کە زۆرێک لە نێرەکانی ئەو کاتەی گرتبۆوە و بەردەوامبوون لەو نەخشەی کە ڕۆمانییەکان و یۆنانییەکان بەخشیبوویان بە ھاوزایەندخوازی.&lt;ref&gt;Rocke, Michael, (1996), ''Forbidden Friendships: Homosexuality and male Culture in Renaissance Florence'', ISBN 0-19-512292-5&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ruggiero, Guido, (1985), ''The Boundaries of Eros'', ISBN 0-19-503465-1&lt;/ref&gt; ھەرچەندە ڕێژەیەکی زۆری پیاوەکان ھاوزایەندخواز بوون، دەسەڵاتدارەکان بڕیاریان دا کە دەست بکەن بە کوشتن و غەرامەکردنی ڕێژەیەکی ئەو دانیشتووانانە.

لە نیوەی دووەمی سەدەی سێزدەھەم، کوشتن سزای ھاوزایەندخوازی بوو لە زۆربەی شوێنەکانی ئەورووپا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب| یەکەم = Lester R. | دوایین = Kurtz | سەردێڕ = Encyclopedia of violence, peace, &amp; conflict | ناونیشان = https://books.google.com/books?id=TG2kN033mDkC&amp;pg=PA140&amp;dq#v=onepage&amp;q=&amp;f=false | بڵاوکەرەوە = Academic Press | ساڵ = ١٩٩٩| پەڕە = ١٤٠| ژپنک = ٠-١٢-٢٢٧٠١٠-X| ڕێکەوتی سەردان = ٢ی حوزەیرانی ٢٠١٧ | ناونیشانی ئەرشیڤ = https://web.archive.org/web/20161130151621/https://books.google.com/books?id=TG2kN033mDkC&amp;pg=PA140&amp;dq#v=onepage&amp;q=&amp;f=false | ڕێکەوتی ئەرشیڤ = ٣٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦ | ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; چەند کەسایەتییەکی مێژووی وەک شا جەیمسی یەکەم و دوق بەکینھام لە چەند نامیلکەیەکدا زۆربوونی ڕێژەی ھاوزایەندخوازانیان باس کردووە.

==== دەمی نوێخواز ====
چەند نامەیەکی خۆشەویستی نێوان پیاوێکی خانەدان و کەسایەتی بەناوبانگ مستەر ویڵسن بڵاوکرانەوە لە ساڵی ١٧٢٣ لە [[ئینگلتەرا]] و لەلایەن چەند زانایەکی نوێخوازەوە ھاندرا تاکو ببێتە [[ڕۆمان]]ێک. ڕۆمانی بەناوبانگی ١٧٤٩ بەناوی ''فانی ھیڵ'' بەشێکی ھاوزایەندخوازی لەخۆ دەگرێت، بەڵام ئەمە لە گۆڕانکاری وەشانی ١٧٥٠کەیدا لابرا.&lt;ref&gt;Gladfelder, Hal (May 2006) ''In Search of Lost Texts: Thomas Cannon's 'Ancient and Modern Pederasty Investigated and Exemplified&quot;'', Institute of Historical Research&lt;/ref&gt; ھەروەھا لە ساڵی ١٧٤٩دا یەکەم پەڕتووکی پارێزگاریکردن لە ھاوزایەندخوازان بە [[زمانی ئینگلیزی]] بڵاو کرایەوە، کە لەلایەن تۆماس کانۆن نووسرابوو، بەڵام ھەر یەکسەر بڵاوکردنەوەی ڕاگیرا. لە دەورووبەری ١٧٨٥ەکاندا، جێریمی بێنتامیش پارێزگارییەکی تری نووسییەوە، بەڵام بڵاونەکرایەوە تاکو ساڵی ١٩٧٨.&lt;ref&gt;Journal of Homosexuality (ISSN 0091-8369) Volume: 3 Issue: 4, Volume: 4 Issue: 1&lt;/ref&gt; [[سزای مەرگ]]ی ھاوزایەندخوازان بەردەوام بوو لە [[ھۆڵەندا]] تا ساڵی ١٨٠٣، لە ئینگلتەراش تاکو ساڵی ١٨٣٥ ھەر بەردەوام بوو.

[[پەڕگە:Édouard-Henri Avril (29).jpg|وێنۆک|کوڕێکی [[دووڕەگەزخوازی|دووڕەگەزخواز]] (ناوەڕاست) لەکاتی [[سێکس]]کردن لەگەڵ ژنێک و پیاوێکدا؛ تابلۆکە کاری [[ئێدوارد ھێنری ئاڤریل]]ە (١٨٤٩–١٩٢٨).]]

لە نێوان ١٨٦٤ و ١٨٨٠ {{ئەڵمانی|کارل ھێنریک ئولریش}} زنجیرەیەک لە دوازدە کتێبی بڵاوکردەوە بەناوی ''بەدواداچوون لەسەر مەتەڵی خۆشەویستی پیاو-پیاوانە''. لە ١٨٦٧دا، ئەو بووبە یەکەم ھاوزایەندخواز کە بە کراوەیی بە ڕووی خەڵکدا قسەی کرد و پارێزگاری لە ھاوزایەندخوازەکان کرد کاتێک کە لە کۆنگرەی ئەڵمانی لە مونیک بەشداری کرد بۆ چارەسەرێک بۆ یاسای ئەنتی-ڕەگەزخوازەکان و لابردنی ئەو یاسایانە.&lt;ref name=&quot;levay&quot;/&gt; ''ھەڵگەڕانەوەی سێکسی'' کە لەلایەن ھاڤلۆک ئیلیسەوە نووسرابوو لە ساڵی ١٨٩٦دا بڵاوکرایەوە کە بەرەنگاری ئەو بیردۆزانە دەبۆوە کە دەیانوت ھاوزایەندخوازی شتێکی ناسروشتییە، ھەروەھا ھەوڵی شکاندنی پڕوپاگەندە و ستێریۆتایپەکانی دەدا. ئەو سوور بوو لەسەر ئەوەی کە ھاوزایەندخوازی شتێکی سروشتییە و حاڵەتێکی تایبەت بووە و پەیوەندیی ھەبووە بە زیرەکی و داھێنەری مرۆڤەکانەوە.&lt;ref name=sexualinversion&gt;{{بیرخستنەوە|سەردێڕ=Sexual Inversion |یەکەم=Havelock |دوایین=Ellis |یەکەم٢=John Addington |دوایین٢=Symonds |ساڵ=١٩٧٥|بڵاوکەرەوە=Arno Press |ژپنک=٠-٤٠٥-٠٧٣٦٣-١}} (reprint)&lt;/ref&gt;

ھەرچەندە خەڵکی کتێبی پزیشکی لەم شێوەیەیان نەدەخوێندەوە بە گشتی، ئەوان بوونە ھۆی دروستبوونی ''ساینتیفیک ھیومانتێریان کۆمیتیی'' ماگنەس ھیرشفیڵد، کە لە ساڵی ١٨٩٧ەوە بۆ ١٩٣٣ دژی سزای ئەنتی-ھاوزایەندخوازی وەستایەوە لە [[ئەڵمانیا]]، لەگەڵ دروستبوونی چەندین جووڵەی گەورە لای ڕۆشنبیران و نووسەرانی بەریتانیا کە لەلایەن ئێدوارد کارپێنتەر و جان ئادینگتن سیمندسەوە نوێنەرایەتی دەکرا. لەگەڵ کتێبێک بە ناوی ''خۆشەویستی ھۆمۆجێنیک'' لە ساڵی ١٨٩٤، توێژەری کۆمەڵایەتی ئێدوارد کارپێنتەر دەستی کرد بە نووسینەوەی زنجیرەیەک لە وتار و نامیلکە لەسەر ھاوزایەندخوازی و لە ساڵی ١٩١٦دا لە کتێبەکەیدا بە ناوی ''ڕۆژەکانم و خەونەکانم'' ڕوونی کردەوە کە ئەو ھاوزایەندخواز بووە.

=== ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ===
[[پەڕگە:Shah Abbas and Wine Boy.jpg|200px|وێنۆک|ڕاست|[[شا عەباسی یەکەم|شا عەباسی یەکەمی سەفەوی]] لەگەڵ کوڕێکدا. کێشراوە لەلایەن محەممەد قاسم (١٦٢٧).&lt;ref&gt;Nahavandi and Bomati, illustration opposite p.162&lt;/ref&gt;]]
چەند کۆچکردنێکی [[عەرەب]] ڕوویداوە لە [[ڕۆژھەڵاتی ناوین|ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستەوە]] بەرەو ئەورووپا لە ناوەندی ١٨٠٠کاندا. دوو لەو کۆچکەرانە، ڕافیعە ئەلتەحتاوی و محەممەد ئەلسەفەر سەرسووڕمانی خۆیان پیشان دا کە فەڕەنسییەکان زۆرجار بە ئەنقەست بە ھەڵە ئەو ھۆنراوانەیان وەرگێڕاوە کە لەسەر کوڕ نووسراون و ئەوان لەجێی کوڕ کچیان داناوە بۆ ئەوەی لە پێوەرە ڕەوشتییەکانیان و نەریتیان لانەدەن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=El-Rouayheb|یەکەم=Khaled|سەردێڕ=Before Homosexuality in the Arab-Islamic World, 1500–1800|ناونیشان=https://archive.org/details/beforehomosexual0000elro|ساڵ=٢٠٠٥|بڵاوکەرەوە=The University of Chicago Press|ژپنک=٠-٢٢٦-٧٢٩٨٨-٥|پەڕە=[https://archive.org/details/beforehomosexual٠٠٠٠elro/page/٢ ٢]}}&lt;/ref&gt;

[[ئیسرائیل]] بە باشترین وڵات ناسراوە لەگەڵ ھاوزایەندخوازان لە ھەموو ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و [[ئاسیا]]دا&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ| ڕێکەوت = ١٧ی ئەیلوولی ٢٠٠٨| ناونیشان = http://www.independent.co.uk/life-style/love-sex/taboo-tolerance/the-five-most-improved-places-for-gay-tolerance-932635.html| وتەگێڕانەوە = Israel is the only Middle-Eastern country to support gay rights legislation, and the country attracts gay people from Palestine and Lebanon.| ڕێکەوتی سەردان = ٢٩ی ئایاری ٢٠٠٩|ئیش= The Independent| سەردێڕ = The five most improved places for gay tolerance|شوێن= London| ناونیشانی ئەرشیڤ = https://web.archive.org/web/20170611133449/http://www.independent.co.uk/life-style/love-sex/taboo-tolerance/the-five-most-improved-places-for-gay-tolerance-932635.html| ڕێکەوتی ئەرشیڤ = ١١ی حوزەیرانی ٢٠١٧| ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; و [[تێل ئەڤیڤ]] ناسراوە بە «پایتەختی گەیەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست»،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=Was Arafat Gay?|نووسەر=James Kirchick|بڵاوکەرەوە=Out}}&lt;/ref&gt; و بە یەکێک لە ئارامترین و باشترین شارەکان بەرامبەر بە ھاوزایەندخوازان داندراوە. نواندنی شانازی ھاوزایەندخوازان ھەموو ساڵێک لە تێل ئەڤیڤ جێ دەگرێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://tmagazine.blogs.nytimes.com/2010/07/02/dispatch-gay-tel-aviv/|سەردێڕ=Gay Tel Aviv|یەکەم=Anthony|دوایین=Grant|ڕێکەوت=٢ی تەممووزی ٢٠١٠|ئیش=The New York Times|ڕێکەوتی سەردان= ٢ی حوزەیرانی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170630125434/http://tmagazine.blogs.nytimes.com/2010/07/02/dispatch-gay-tel-aviv/|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٧|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

لەلایەکی ترەوە، زۆرینەی حکوومەتەکانی تری ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست زۆرجار دیاردەی ھاوزایەندخوازی پشتگوێ دەخەن و دان بە ھەبوونیدا نانێن، ھەندێک جاریش بەتاوانبوونی دەکەن. ھاوزایەندخوازی لە نزیکەی ھەموو دەوڵەتە ئیسلامییەکان نایاسایییە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=Iran 'must stop youth executions' |نووسەر=Steven Eke |ڕێکەوت=٢٨ی تەممووزی ٢٠٠٥|newspaper=BBC News |ناونیشان=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/4725959.stm |ڕێکەوتی سەردان= ٢ی حوزەیرانی ٢٠١٧ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170824103849/http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/4725959.stm |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٤ی ئابی ٢٠١٧ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; جووتبوون لە نێوان ئەندامانی ھاوزایەند لە ھەندێک لە دەوڵەتە ئیسلامییەکان سزای کوشتنی ھەیە، وەک لە [[عەرەبستانی سعوودی]]، [[ئێران]]، [[مۆریتانیا]]، باکووری [[نێجیریا]]، [[سوودان]]، و [[یەمەن]]دا دیارە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.ilga.org/news_results.asp?LanguageID=1&amp;FileID=1111&amp;ZoneID=7&amp;FileCategory=50 |سەردێڕ=7 countries still put people to death for same-sex acts |بڵاوکەرەوە=ILGA |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20091029185853/http://www.ilga.org/news_results.asp?LanguageID=1&amp;FileID=1111&amp;ZoneID=7&amp;FileCategory=50 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091029185853/http://www.ilga.org/news_results.asp?LanguageID=1&amp;FileID=1111&amp;ZoneID=7&amp;FileCategory=50 |date=٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩}}&lt;/ref&gt; سەرۆککۆماری ئێران [[مەحموود ئەحمەدینەژاد]] لە یەکێک لە وتارەکانیدا لە ساڵی ٢٠٠٧دا لە زانکۆی کۆڵۆمبیا، بانگەشەی ئەوەی کرد کە لە ئێراندا کەسی گەی نەبووە. بەھەرحاڵ، ھەرچی ھاوزایەندخوازێکیش ھەبێت بە کراوەیی دان بەوەدا نانێت کە گەیە، لە ترسی ڕەتکردنەوەیان لەلایەن خێزانەکەیانەوە یانیش دەستدرێژی کردنە سەریان لەلایەن حکوومەتەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|یەکەم=Nazila|دوایین=Fathi|سەردێڕ=Despite Denials, Gays Insist They Exist, if Quietly, in Iran|ناونیشان=https://www.nytimes.com/2007/09/30/world/middleeast/30gays.html?_r=1&amp;hp&amp;oref=slogin|بڵاوکەرەوە=New York Times|ڕێکەوت=٣٠ی ئەیلوولی ٢٠٠٧|ڕێکەوتی سەردان=١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170630124400/http://www.nytimes.com/2007/09/30/world/middleeast/30gays.html?_r=1&amp;hp&amp;oref=slogin|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٧|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

==== کوردستان ====
[[پەڕگە:Kurdistan LGBT pride flag.png|thumb|دیزاینی نوێی ئاڵای کوردستان و سەربەرزیی کۆمەڵەی پەلکەزێڕینەی ھەرێمی کوردستان.]]
لە مێژووی [[کوردستان]]دا ھاوزایەندخوازی ھەر ھەبووە، وەک ھەموو ناوچەکانی تری جیھان، بەڵام ھەرگیز بە کراوەیی ماف بۆ ھاوزایەندخوازان دانەندراوە و دیاردەکە پشتگوێ خراوە. لە ئێستادا، ھاوزایەندخوازی لە ئێراقدا قەدەغە نەکراوە، بەڵام ھێشتا خەڵکی دژی دەوەستن و بە چاوێکی خراپ سەیری دەکرێت. لە ساڵی ٢٠١٠دا بڵاوکرایەوە کە یاسایەکی نوێ دادەندرێت بۆ یەکسانی نێوان زایەندەکان. بەڵام لە کۆمەڵگە ئایینییە ناوخۆیییەکان ناڕەزایی دەربڕدرا و وترا کە ئەمە یاسایەکە بۆ پەسەندکردنی ھاوزایەندخوازی.&lt;ref name=rudaw&gt;[http://www.rudaw.net/english/culture_art/3374.html ''Homosexuality Fears Over Gender Equality in Iraqi Kurdistan''] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120124162204/http://www.rudaw.net/english/culture_art/3374.html |date=٢٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢}}&lt;/ref&gt; کامیل حاجی عەلی، بەڕێوەبەری ئەوقاف و کاروباری ئایینی لە کوردستان وتی کە ئەم یاسایە «بەدڕەوشتی» بڵاودەکاتەوە و کۆمەڵگەی کوردی «تێک دەدات.» دوای کۆمەڵێک جووڵەی ئایینی، [[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان]] کۆنگرەیەکیان بەست و دانیشتووانیان ئاگادار کردەوە کە ئەم یاسایە ھاوسەرگیری ھاوزایەندخوازەکان یاسایی ناکات.&lt;ref name=rudaw/&gt;

لە ساڵی ٢٠١٧دا، کەناڵی تەلەڤیزیۆنی ناوخۆی کوردستان [[ئێن ئاڕ تی]] [[بەڵگەفیلم]]ێکیان بە ناو کوردستاندا پەخش کرد لەسەر ھاوزایەندخوازی کە بیرۆکەی گشتیی بابەتەکەیان خستە ڕوو، لە بەڵگەفیلمەکەدا چەند ھاوزایەندخوازێکی کورد بانگھێشت کرابوون بۆ ئەوەی قسە لەسەر بابەتەکە بکەن.&lt;ref name=nrtsreport3619/&gt; بەڵگەفیلمەکە بە گشتی وەڵامێکی خراپی درایەوە لەلایەن کوردستان و کۆمەڵگە ئایینییەکانەوە.

لە ١ی حوزەیرانی ساڵی ٢٠١٧، [[ڕێکخراوەی لاڤە|ڕێکخراوی لاڤە]] دامەزرا، کە یەکەم ڕێکخراوە لە ناوخۆی کوردستان بە ئاشکرا داوای مافی ھاوزایەندخوازان بکات. دواتر لاڤە داخراو و کار و چالاکییەکانیان گواستەوە بۆ [[ڕێکخراوەی ڕاسان]]. ڕێکخراوەی ڕاسان لە ساڵی ٢٠٢١دا لەلایەن ئەندام پەرلەمانێکی [[کۆمەڵی دادگەریی کوردستان]] بە ناوی عومەر گوڵپی سکاڵایان لەسەر تۆمار کرا. دواتر چەند ھەوڵێک درا بۆ دەستگیرکردن و دەرکردنی یاسا دژی ھاوزایەندخوازی، بەڵام گشت ھەوڵەکان شکستیان ھێنا.

==== دەمی پێش ئیسلام ====
[[پەڕگە:Édouard-Henri Avril (18).jpg|وێنۆک|وێنەیەکی خەیاڵیی ھادریان و ئەنتینۆس؛ تابلۆکە کاری [[ئێدوارد ھێنری ئاڤریل]] شێوەکاری سەدەی ١٩ و ٢٠ە کە زۆربەی کارەکانی دیمەنی ئیرۆتیکن.|230px]]
لە ئیمپڕاتۆرێتی ئاشووری کۆندا، ھاوزایەندخوازی ھەبووە و باو بووە؛ قەدەغەنەکراو بوو ھەروەھا بە بێڕەوشتی یان نەخۆشی دا نەئەندرا. ھەندێک لە تێکستە ئایینییەکان پاڕانەوەی تێدابووە بۆ ھاوزایەندخوازان. چەند کتێب ھەبوون کە بە شێوەیەکی یەکسان پاڕانەوەی تێدابووە بۆ پەیوەندییە سۆزدارییەکانی ھەر سێ ئاڕاستەی زایەندییەکە.&lt;ref&gt;Gay Rights Or Wrongs: A Christian's Guide to Homosexual Issues and Ministry, by Mike Mazzalonga, 1996, p.11&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;The Nature Of Homosexuality, Erik Holland, page 334, 2004&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Pritchard, p. 181.&lt;/ref&gt;

لە [[ئێرانی مەزن|ئاریانی مەزندا]]، ھاوزایەندخوازی و پەیوەندی سێکسی و ئرۆتیکی نێوان ئەوان ڕێگە پێدراو بووە، تەنانەت لە زۆربەی شوێنە گشتییەکانیشدا. لە سیمینار و بۆنە تایبەتەکانەوە بۆ کامپی سەربازان و گەرماو و کافێخانەکان. لە سەردەمی [[سەفەوییەکان]]دا (١٥٠١–١٧٢٣) تەنانەت خانەی [[لەشفرۆشی|لەشفرۆشی پیاوانیش]] یاسایی بووە.&lt;ref name=&quot;Wikipedia&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ویکی|بەستەر = https://en.wikipedia.org/wiki/Homosexuality#Modern_period|سەردێڕ =Homosexuality |زمان =ئینگلیزی |سەردان =٢٤ی ئەیلوولی ٢٠١٧}}&lt;/ref&gt;

ھەندێک لە زاناکان دەڵێن کە دەتواندرێت نموونەی ھاوزایەندخوازی لە وێژەی کۆندا بەدی بکرێت، وەک لە [[داستانی گلگامێش]] و چێرۆکی دەیڤد و جۆناتانی [[کتێبی پیرۆز|کتێبی پیرۆزی مەسیحییەکان]] دیارە. لە داستانی گلگامێشدا، پەیوەندی نێوان گلگامێش و کەسایەتییەک بە ناوی ئینکیدو ھاوزایەندخوازی بووە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Dynes|یەکەم=Wayne|سەردێڕ=Homosexuality in the Ancient World|ساڵ=١٩٩٢|بڵاوکەرەوە=Garland Publishing|ژپنک=٩٧٨-٠-٨١٥٣-٠٥٤٦-٠|پەڕەکان=vii–xv|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=JrpU6O3VnawC&amp;lpg=PP1&amp;dq=homosexuality%20in%20the%20ancient%20world&amp;pg=PP1#v=onepage&amp;q&amp;f=false|chapter=Introduction|ڕێکەوتی سەردان= ٢ی حوزەیرانی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20161130185857/https://books.google.com/books?id=JrpU6O3VnawC&amp;lpg=PP1&amp;dq=homosexuality%20in%20the%20ancient%20world&amp;pg=PP1#v=onepage&amp;q&amp;f=false|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Held|یەکەم=George F.|سەردێڕ=Parallels between The Gilgamesh Epic and Plato's Symposium|ساڵ=١٨٣|پەڕەکان=١٩٩–٢٠٧|editor=Wayne R. Dynes &amp; Stephen Donaldson}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Kilmer|یەکەم=Anne Draffkorn|سەردێڕ=A Note on an Overlooked Word-Play in the Akkadian Gilgamesh|ساڵ=١٩٩٢|بڵاوکەرەوە=Garland Publishing, Inc.|پەڕە=٢٦٤|editor=Wayne R. Dynes and Stephen Donaldson}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Thorbjørnsrud|یەکەم=Berit|سەردێڕ=What Can the Gilgamesh Myth Tell Us about Religion and the View of Humanity in Mesopotamia?|ساڵ=١٩٩٢|بڵاوکەرەوە=Garland Publishing, Inc.|پەڕە=٤٥٢}}&lt;/ref&gt; ھەروەک چۆن دەیڤد خۆشەویستییەکی بەھێزی ھەبووە بۆ جۆناتان.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Ackerman|یەکەم=Susan|بەستەری نووسەر=Susan Ackerman (biblical scholar)|سەردێڕ=When Heroes Love|ناونیشان=https://archive.org/details/whenheroesloveam0000acke|ساڵ=٢٠٠٥|بڵاوکەرەوە=Columbia University Press|ژپنک=٠-٢٣١-١٣٢٦٠-٣|پەڕەکان=xii}}&lt;/ref&gt;

== سروشت و کەسایەتی ==
=== کردار و ئارەزووەکان ===
[[کۆمەڵەی دەروونیی ئەمریکی|کۆمەڵەی دەروونی ئەمریکی]]، [[کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی]]، لەگەڵ کۆمەڵەی نەتەوەیی کارمەندانی کۆمەڵایەتی دەڵێن کە ئاڕاستەی زایەندی «تایبەتمەندییەکی کەسیی نییە کە بتواندرێت بە جودایی پێناسە بکرێت، بەڵکو ئاڕاستەی زایەندی جیھانی ئەو کەسە پێناسە دەکات کە ئەگەری دۆزینەوەی پەیوەندییەکی سۆزداری بەچێژی ھەیە تێیدا.»&lt;ref name=amici/&gt;

{{دەقی تایبەت|ئاڕاستەی زایەندی بە زۆری وەک خەسڵەتێکی کەسێک باس دەکرێت، وەک [[زایەند|سێکسی ژینناسیی]] و یانیش تەمەن. ئەم تێڕوانینە ناتەواوە لەبەرئەوەی ئاڕاستەی زایەندی بەردەوام بە زاراوەی ژیری پێناسە دەکرێت و پێویست بە پەیوەندی سۆزدارییە لەگەڵ تاکەکەسەکانی تر. کرداری سێکسی و سەرنجی ڕۆمانتیکی بە ھاوزایەندخوازی یان جیاڕەگەزخوازی پۆلێن دەکرێت لەسەر بنەمای زایەندی زیندەیی کەسەکەی کە پێیان ھەڵدەستێت. بە دڵنیایییەوە، پەیوەندی بە کردارەکەوە ھەیە – یان ویستنی کردنی کارەکە – لەگەڵ یەکێکی تر کە جیاڕەگەزخوازی، ھاوزایەندخوازی، یان دووڕەگەزخوازییەکەی خۆی دەنوێنێت. ئەمە کرداری ئاسایی وەک دەست گرتن و ماچکردنیش دەگرێتەوە.&lt;ref name=amici/&gt;}}

لە لێکۆڵینەوەیەکی ساڵی ٢٠٠٤دا، کە لەسەر ژنان بوو، ھەردووک ژنە لێزبیان و جیاڕەگەزخوازەکانیش لە ڕووی سێکسییەوە کاریگەرییان کرایە سەر کاتێک فیلمی ئیرۆتیکی و سێکسییان پیشاندرا، فیلمەکان لە ژن و ژن و پیا و ژن پێکھاتبوون و ھەردووکیان کاریگەرییان کردە سەر مەبەستەکان. بەڵام کاتێک ھەمان لێکۆڵینەوە لەگەڵ پیاوە جیاڕەگەزخوازەکان کرا، ئەوان تەنھا بە فیلمێک ئارەزووی سێکسییان بەرز دەبۆوە کە ژنی تێدا بوو، گەیەکانیش تەنھا بەوانەی کە پیاویان تێدابوو. نوێنەری لێکۆڵینەوەکە وتی کە ئاڕاستەی زایەندی ژنان کەمتر تیشکی خستووەتە سەر یەک زایەندی دیاری کراو لە چاو پیاوەکاندا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ| سەردێڕ = Why women are leaving men for other women| ناونیشان = http://www.cnn.com/2009/LIVING/personal/04/23/o.women.leave.menfor.women/| ڕێکەوت = ٢٣ی نیسانی ٢٠٠٩| ڕێکەوتی سەردان = ١٩ی ئایاری ٢٠٠٩|ئیش= CNN| ناونیشانی ئەرشیڤ = https://web.archive.org/web/20170614055442/http://www.cnn.com/2009/LIVING/personal/04/23/o.women.leave.menfor.women/| ڕێکەوتی ئەرشیڤ = ١٤ی حوزەیرانی ٢٠١٧| ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

=== پەیوەندی سۆزداری ===
[[پەڕگە:Old Male couple.jpg|وێنۆک|دوو خۆشەویستی ھاوزایەندخوازی پیر – پەیوەندی خۆشەویستی نێوان ھاوزایەندخوازان ھەر وەک ھەموو پەیوەندییەکانی تر دەکرێت درێژخایەن بێت.]]
ئەو کەسانەی کە ھاوزایەندخوازن دەتوانن بە چەند شێوەیەکی جیاواز خۆیان دەرببڕن، ئەگەریش ھەیە کە بە ڕەفتارەکانیاندا دیاربێت، وەک شێوازی ھەڵبژاردنی پۆشاک و ڕۆیشتن و قسەکردن، لەوانەشە بەو شتانەدا دیار نەبێت.&lt;ref name=apahelp/&gt; ئەوان لەوانەیە بە ناحەزی پەیوەندی لەگەڵ زایەندێکی جیاوازدا ببەستن (ئەگەر پیاو بوو لەگەڵ ژن و بەپێچەوانەوە)، بە سەرەکی بۆ ئەوەی ھەست نەکرێت بەوەی ئەوان کە ھاوزایەندخوازن، لەوانەشە لە پەیوەندی خۆشەویستی ئاسایی (ھاوزایەندخوازی) خۆیان بن، ھەندێکیشیان لەوانەیە ھیچ خۆشەویستییەک نەکەن بە مەبەستی ئایینی.&lt;ref name=apahelp/&gt; یەکێک لە ڕاپرسییەکان وای پیشان دەدات کە لە بەینی ٤٠٪‏ و ٦٠٪‏ گەیەکان لە پەیوەندی سۆزداریان و لە نێوان ٤٥٪‏ و ٨٠٪‏ لێزبیانەکانیش بە ھەمان شێوە.&lt;ref name=aparesolution&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Resolution on Sexual Orientation and Marriage – Research Summary |ناونیشان=http://www.apa.org/about/policy/gay-marriage.pdf |بڵاوکەرەوە=American Psychological Association |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20130603131046/http://www.apa.org/about/policy/gay-marriage.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; لە زانیارییەکانی ڕاپرسییەکەش دەبیندرێت کە لە بەینی ١٨٪‏ و ٢٨٪‏ی خۆشەویستە گەیەکان و لە بەینی ٨٪‏ و ٢١٪‏ی لێزبیانەکان بۆ ماوەی ١٠ ساڵ پێکەوە ماونەتەوە لە [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ویلایەتە یەکگرتووەکان]]. زۆرێک لەو بەدواداچوونانەی کە کراوە ڕوونی دەکاتەوە کە پەیوەندییە ھاوزایەندەکان و جیاڕەگەزەکانیش یەکسانن لە ڕووی توندی پەیوەندییەکانەوە و ھیچ جیاوازییەکیان نییە. زاناکان دەڵێن کە تەمەن و زایەند باشترە بۆ کردن بە پێوەر بۆ پێوانی درێژخایەنی پەیوەندییەک نەک ئاڕاستەی زایەندی تاکێک. ئەوانەی لە ناو پەیوەندییە ھاوزایەندخوازی و جیاڕەگەزخوازییەکانن وەک یەک ھەوڵی پاراستنی پەیوەندییەکەیان دەدەن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.eurekalert.org/pub_releases/2008-01/apa-elo011708.php |سەردێڕ=Relationship Satisfaction and Commitment |بڵاوکەرەوە=Eurekalert.org |ڕێکەوت=٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٨|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20100507073038/http://www.eurekalert.org/pub_releases/2008-01/apa-elo011708.php |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٧ی ئایاری ٢٠١٠ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Duffy&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|doi=10.1300/J082v12n02_01|سەردێڕ=Satisfaction and commitment in homosexual and heterosexual relationships|journal=Journal of Homosexuality|ساڵ=١٩٨٥|یەکەم=S.M/|دوایین=Duffy|نووسەر٢=C.E. Rusbult|بەرگ=١٢|issue=2|پەڕەکان=١–٢٣|ناونیشان=http://www.labmeeting.com/paper/17688909/duffy-rusbult-1985-satisfaction-and-commitment-in-homosexual-and-heterosexual-relationships|ڕێکەوتی سەردان=٢٩ی تەممووزی ٢٠٠٩|pmid=٣٨٣٥١٩٨|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20171019190212/http://www.labmeeting.com/paper/17688909/duffy-rusbult-1985-satisfaction-and-commitment-in-homosexual-and-heterosexual-relationships|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Baccman&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|سەردێڕ=Expectations of romantic relationships: A comparison between homosexual and heterosexual men with regard to Baxter's criteria|journal=Social Behavior and Personality|ساڵ=١٩٩٩|یەکەم=Baccman|دوایین=Charlotte|نووسەر٢=Per Folkesson|نووسەر٣=Torsten Norlander|ناونیشان=http://www.sbp-journal.com/index.php/sbp/article/view/976|ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20131104194406/http://www.sbp-journal.com/index.php/sbp/article/view/976|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٤ی تشرینی دووەمی ٢٠١٣|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

=== خۆئاشکراکردن ===
{{وتاری سەرەکی|خۆئاشکراکردن}}
[[پەڕگە:Johanna sigurdardottir official portrait.jpg|upright|وێنۆک|یۆھانا سیگیرادۆتیر، [[سەرۆک وەزیران]]ی پێشووی [[ئایسلەند]]ا، یەکەم [[لێزبیەن|لێزبیانی]] ئاشکرای سەری حکوومەت بووە لە کاتی مۆدێرندا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=ئایسلەنداو و پی ئێمە ھاوزایەندخوازەکەی|ئیش=TIME|نووسەر=موودی جۆناس|ناونیشان=http://content.time.com/time/world/article/0,8599,1875032,00.html|ڕێکەوت=٣٠ی کانوونی دووەم، ٢٠٠٩|ڕێکەوتی سەردان=١٣ی تشرینی دووەم، ٢٠١٣|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170717162851/http://content.time.com/time/world/article/0,8599,1875032,00.html|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی تەممووزی ٢٠١٧|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;|ڕاست]]
بە ئینگلیزی پێی دەڵێن ''ھاتنەدەرەوە لە دۆڵابی جلەکە''، دەستەواژەیەکە کە بۆ کەسێک بەکاردەھێندرێت کە ئاشکرای دەکات بۆ دەورووبەرەکەی کە ھاوزایەندخوازە. ئەمە پڕۆسەیەکی سەختی ژیانی ھاوزایەندخوازانە چونکە خەمی ئەوەیان دەبێت کە دەورووبەرەکەیان سروشتی ئەوان پەسەند نەکەن و ھەستان بەم کارە لەڕووی دەروونییەوە فشاریان دەخاتە سەر.&lt;ref name=&quot;Coming Out: A Journey&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://utahpridecenter.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=25&amp;Itemid=44 |سەردێڕ=Coming Out: A Journey |بڵاوکەرەوە=Utahpridecenter.org |ڕێکەوتی سەردان=٢٢ی تەممووزی ٢٠١٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20090825202112/http://utahpridecenter.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=25&amp;Itemid=44 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی ئابی ٢٠٠٩|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; بە گشتی، خۆئاشکراکردن بە سێ قۆناغ دادەندرێت. یەکەم قۆناغ ئەوەیە کە تاک تێیدا خۆی دەناسێت یانیش درک بەوە دەکات کە ھاوزایەندخوازە و چێژ لە پەیوەندی ھاوزایەندەکانی وەردەگرێت و ئەم ڕاستییە قبوڵ دەکات. ئەمە زۆرجار بە خۆئاشکراکردنێکی دەروونی ناو دەبرێت.&lt;ref&gt;In a joint statement with other major American medical organizations, the APA says that &quot;different people realize at different points in their lives that they are heterosexual, gay, lesbian, or bisexual&quot;.
{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.apa.org/pi/lgbc/publications/justthefacts.html
 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20070807205013/http://www.apa.org/pi/lgbc/publications/justthefacts.html
 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی ئابی ٢٠٠٧|سەردێڕ=Just the Facts About Sexual Orientation &amp; Youth: A Primer for Principals, Educators and School Personnel
 |ڕێکەوتی سەردان=٢٨ی ئابی ٢٠٠٧|ساڵ=١٩٩٩|بڵاوکەرەوە=American Academy of Pediatrics, American Counseling Association, American Association of School Administrators, American Federation of Teachers, American Psychological Association, American School Health Association, The Interfaith Alliance, National Association of School Psychologists, National Association of Social Workers, National Education Association}}&lt;/ref&gt; دووەم قۆناغیش بڕیاردانی کەسەکەیە لە ئاگادارکردنەوەی دەورووبەرەکەی (نم. خێزانەکەی و ھاوڕێکان) کە ئەو ھاوزایەندخوازە. سێیەم قۆناغیش تێکەڵبوون و ژیانە لەگەڵ کۆمەڵگەی ئێڵ جی بی تی.&lt;ref name=hrccontinuum&gt;{{بیرخستنەوە|ڕێکەوتی سەردان=٤ی ئایاری ٢٠٠٧|ناونیشان=http://dev.hrc.org/issues/3333.htm |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20071102101657/http://dev.hrc.org/issues/3333.htm |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٧|periodical=Human Rights Campaign |سەردێڕ=The Coming Out Continuum}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071102101657/http://dev.hrc.org/issues/3333.htm |date= ٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٧}}&lt;/ref&gt; لە ئێستادا لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، خەڵکی بە گشتی یان لە تەمەنی ١٥–١٨ خۆیان ئاشکرا دەکەن یان لە تەمەنێکی دواتردا کە دەگەنە کۆلێژ بۆ نموونە. لە کوردستان و ئێراق خۆئاشکراکردن بە ڕێژەیەکی زۆر کەم ھەیە و لەوانەیە خەڵکانی ئێڵ جی بی تی خۆیان ئاشکرا نەکەن چونکە ھیچ یاسایەک نییە بیانپارێزێت و ئەگەر ھەیە ژیانیان بکەوێتە مەترسییەوە. لەو تەمەنەدا لەوانەیە بڕوایان بە دەورووبەرەکەیان نەبێت و ئاگاداریان نەکەنەوە، بە تایبەتی چونکە کۆمەڵگە زۆرینەیان بەھۆی ھەڵە تێگەیشتنەوە بە خراپی دادەنێن؛ ھەندێکجار تەنانەت خێزانەکانی خۆشیان نازانن.

درک پێ کردن بە ھاوزایەندخوازی خود پرۆسەیەکی ئاسان نییە و بگرە زۆریش ئاڵۆزە. بە پێچەوانەی کۆمەڵەکانی ترەوە (وەک ئایینەکان بۆ نموونە) ھاوزایەندخوازان لە کۆمەڵگەیەکدا گەورە نابن کە یەکسەر ھەڵی بژێرن کە ھاوزایەندخواز بن وەک کەسانی دەورووبەریان،{{تێبینی|لەکاتێکدا کە ھەر مرۆڤێک دەتوانێت ئایین و خووڕەوشتی کۆمەڵگەکەی ھەڵبگرێ، ھاوزایەندخوازان لەتوانایاندا نییە کە ھەڵی بژێرن و بیگۆڕن.}} چونکە شتێک نییە ھەڵبژاردن بێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.washingtontimes.com/news/2014/dec/31/modern-science-says-homosexuality-not-choice/ |سەردێڕ=زانستی مۆدێرن دەڵێت کە ھاوزایەندخوای ھەڵبژاردن نییە |ڕێکەوتی سەردان= ٤ی حوزەیرانی ٢٠١٧ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170606041746/http://www.washingtontimes.com/news/2014/dec/31/modern-science-says-homosexuality-not-choice/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٦ی حوزەیرانی ٢٠١٧ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; واتە ھەر تاکێک دەتوانێت بە ئاسانی ھەڵگری ئایین و بیر و باوەڕی باوان و کۆمەڵگەکەی بێت و کەیش ویستی دەتوانێت بیانگۆڕێت، بەڵام لە ھاوزایەندخوازیدا وا نییە و ئەمیان شتێکی درک پێ کردنە نەک ھەڵبژاردن و ھەرگیزیش ناتواندرێت بگۆڕدرێت.&lt;ref&gt;http://truth-out.org/archive/component/k2/item/85575:american-psychology-declares-homosexuality-cant-be-cured{{بەستەری مردوو|url=http://truth-out.org/archive/component/k2/item/85575:american-psychology-declares-homosexuality-cant-be-cured |date=حوزەیرانی ٢٠١٨}}&lt;/ref&gt; باشترین بەڵگە لەسەر ئەوە ئەمەیە، ئەگەر پیاوێک جیاڕەگەزخواز بێت، واتە گەی نەبێت، ناتوانێت سێکس لەگەڵ پیاوێکی تردا بکات چونکە دژی سروشتی ئەوە، بە ھەمان شێوە بۆ گەیەک یان لێزبیانێک. ھەندێکجار لە کۆمەڵگەکاندا دەبیسترێت کە کەسێک «گەی بووە بەڵام بووەتەوە بە جیاڕەگەزخواز»، ئەمە لەڕاستیدا مەحاڵە، ئەو کەسە یان ھەر لە سەرەتاوە [[دووڕەگەزخوازی|دووڕەگەزخواز]] بووە یانیش ئێستاش ھەر گەیە. خەڵکانی ئێڵ جی بی (گەی و لێزبیان و دووڕەگەزخوازەکان) زۆرجار لە کۆمەڵگەیەکدا پەروەردە دەکرێن کە کۆنەپەرست و تێنەگەیشتوون بەرامبەر بە ھاوزایەندخوازی.&lt;ref name=&quot;Rosario et al.&quot;&gt;Rosario, M. , Schrimshaw, E. , Hunter, J. , &amp; Braun, L. (February 2006). Sexual identity development among lesbian, gay, and bisexual youths: Consistency and change over time. ''Journal of Sex Research'', 43(1), 46–58. Retrieved 4 April 2009, from PsycINFO database.&lt;/ref&gt; ئەوان کاتێک لە سروشتی خۆیان تێدەگەن کە سەیری کۆمەڵگەکانی تری دەورووبەریان دەکەن.{{تێبینی|چونکە کۆمەڵگەکانی خۆیان پەروەردەیان ناکەن لەسەر شتێکی وا، تا تەمەنێکی گەورەتر نازانن ئەوان بۆ جیاوازن، بەڵام ھەر لە مناڵییەوە ھەست بەم گۆڕانە دەکەن لە خۆیاندا کاتێک کە لەگەڵ کۆمەڵگە تێکەڵ دەبن و سروشتی خەڵکی تر دەزانن}}

ھەندێک لە ھاوزایەندخوازان بە گشتی و بە ڕووی جیھاندا خۆیان ئاشکرا دەکەن،&lt;ref name=glbtqouting&gt;{{بیرخستنەوە|دوایین=Neumann |یەکەم=Caryn E |ناونیشان=http://www.glbtq.com/social-sciences/outing.html |سەردێڕ=Outing |ساڵ=٢٠٠٤|periodical=glbtq.com |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20070609220520/http://www.glbtq.com/social-sciences/outing.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٩ی حوزەیرانی ٢٠٠٧}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070609220520/http://www.glbtq.com/social-sciences/outing.html |date= ٩ی حوزەیرانی ٢٠٠٧}}&lt;/ref&gt; زۆرێکیش لە کەسایەتی ناودار ھەیە لەو شێوەیە، بۆ نموونە [[لەیدی گاگا]]. خۆئاشکراکردن ئاوا بە کراوەیی دەکرێت چەند ھۆکارێکی لە پشتەوە بێت، وەک سیاسی یان ئاکاریی و، دەکەوێتە ناو مەودایەکی فراوانتری ھۆکارییەوە.&lt;ref name=biasfreeusage&gt;{{بیرخستنەوە|سەردێڕ=The Dictionary of Bias-Free Usage: A Guide to Nondiscriminatory Language |دوایین=Maggio |یەکەم=Rosalie |ساڵ=١٩٩١|بڵاوکەرەوە=Oryx Press |ژپنک=٠-٨٩٧٧٤-٦٥٣-٨|پەڕە=٢٠٨}}&lt;/ref&gt;

=== لێزبیانزم و ھاوزایەندخوازیی ژنان ===
{{ھەروەھا ببینە|لێزبیان}}
[[پەڕگە:Sappho and Erinna in a Garden at Mytilene.jpg|وێنۆک|ڕاست|[[سافۆ]] و ئیرینا لە باخچەیەک لە میتیلین.]]
لێزبیانەکان زۆرجار ئاڕاستەی زایەندییەکەی خۆیان بە شێوەیەکی جیا ڕووندەکەنەوە وەک لە پیاوە گەیەکان، و تێگەیشتنی جیایان ھەیە لەو ئیتۆلۆژیایانەی کە لە لێکۆڵینەوە لەسەر پیاوە گەیەکان ھاتوونەتە بەردەست. ئەوان لەوانەیە بە شێوەیەکی جیاتر بڕواننە ژیان وەک ھاوزایەندخوازێک وەک لە پیاوەکان.

کاتێک لە ویلایەتە یەکگرتووەکان لە ساڵی ١٩٧٠ لێکۆڵینەوەیەک کرا، لێزبیانەکان باسی ژیانی خۆیان کرد وەک ھاوزایەندخوازان. ئەمە تەنھا بەدواداچوونێکی گەورەیە کە لەسەر ئاڕاستەی زایەندی ژنان کراوە کە ڕوونی دەکاتەوە چۆن ژنەکان دەڕواننە ھاوزایەندخوازی لەوەتەی بەدواداچوونی کینسی کرا لە ١٩٥٣وە. لێکۆڵینەوەکە زانیارییەکی گشتی تێدابوو لەبارەی تێڕوانینی لێزبیانەکان لە پەیوەندی سۆزداری ھاوزایەند و ئاڕاستەی زایەندی ئەوان. لێزبیانەکان ئەو کوالیتییانەیان باس کرد کە لە ژنێکدا ھەیە بەڵام لە پیاوێکدا نییە، ئەوانەش کە وا دەکەن باشتر بن بۆ پەیوەندییەک لەچاو پیاوەکاندا، لەو کوالیتیانە کە ئەوان بەسۆزترن بەرامبەر ھەستی کەسانی تر جگە لە خۆیان وەک لە پیاوان.&lt;ref name=&quot;Hite-Rpt&quot;&gt;Shere Hite, ''The Hite Report: A Nationwide Study of Female Sexuality'' (N.Y. : Seven Stories Press, 2004 ed. pbk. [1st printing?] © 1976, 1981, 2004), pp. 325–328 &amp; 330 (ISBN 1-58322-569-2).&lt;/ref&gt;
لێزبیانەکان بە گشتی دوو جۆریان ھەیە، بەچ (پیاوانە) لەگەڵ فێم (ژنانە). بەچەکان وا دەبیندرێن کە قژیان کورتە و پۆشاکی پیاوان لەبەر دەکەن و ژنانەکانیش وەک ھەر خانمێکی ترن.

== دێمۆگرافیا ==
[[پەڕگە:Annise Parker.JPG|وێنۆک|ئانی پارکەر سەرۆکی [[شارەوانی]] شاری ھیوستن بوو لە ٢٠١٠ بۆ ٢٠١٦ و بە کراوەیی ھاوزایەندخوازە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Locke Concedes In Mayor's Race – Politics News Story – KPRC Houston
 |ڕێکەوتی سەردان=١٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٩|ناونیشان=http://www.click2houston.com/politics/21933862/detail.html
 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20091216054340/http://www.click2houston.com/politics/21933862/detail.html
 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٩|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091216054340/http://www.click2houston.com/politics/21933862/detail.html |date=١٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٩}}&lt;/ref&gt;]]

داتا و زانیاری لەسەر گەی و لێزبیانەکان پێویستە بۆ ئەوەی ڕێژەی ھاوزایەندخوازانی جیھان بە جێگیری بزانرێت و بەرچاو بکەوێت کە ھاوزایەندخوازان چۆن مامەڵەیان لەگەڵ دەکرێت لەلایەن کۆمەڵگەوە.&lt;ref name=black/&gt; ئەم داتایانە سوودی زیاتریان دەبێت؛ بۆ نموونە یارمەتی ژماردنی زەرەرەکان و سوودەکانی ئابووری [[پەیوەندیی نافەرمی|پەیوەندی نافەرمی]] دەدات،&lt;ref name=black/&gt; و کاریگەری یاسایی کردنی ڕێگەدان بە بەخێوکردنی ھەتیوەکان لەلایەن ھاوزایەندخوازان دەخاتە ڕوو، ھەروەھا ڕۆڵەکانیان لە نێوان سەربازیی دەوڵەتەکان؛ و لەلایەکی ترەوە، زانینی ڕێژەی «گەی و لێزبیان پەیمان ھەڵدەگرێت لە یارمەتیدانی زانایانی کۆمەڵناسی لە تێگەیشتنی مەودایەکی گەورە لە پرسیاری گرنگ—[وەک] پرسیارەکان لەبارەی ھەڵبژاردەی مارکێتیی گشتییەوە، یەکگرتووی شارستانییەتی مرۆڤایەتی، خانووبەرە، جیاکاری، لەگەڵ بڕیارەکان [لەبارەی ھەڵبژاردەی] نیشتەجێبوونی جوگرافییەوە.»&lt;ref name=black/&gt;

پێوانی دیاردەی ھاوزایەندخوازی کارێکی دژوارە، لەبەر ئەوەی دەبێت بایەخێکی زۆر بدرێت بە یەکەی پێوانەکەی بەکاردێت،&lt;ref name=&quot;levay&quot;/&gt; وڵاتەکانی جیھان، کە زۆربەیان ڕەتی دەکەنەوە قسە لەسەر ھاوزایەندخوازی بکەن (ئێران بە نموونە)، زانیاریی زیاتر لەسەر سروشتی [[ئاڕاستەی زایەندیی]] کەسەکانەوە، و ھتد. زۆرێک لە خەڵکی ھەن کە سۆزیان ھەیە بەرامبەر کەسانی تر کە لە ھاوزایەندی خۆیانن، بەڵام ڕەتی دەکەنەوە کە دان بەو ڕاستییەدا بنێن کە یان گەیین یان دووڕەگەزخواز. ئەمەش کێشەیەکی ترە. ھەروەھا شتێکی تر کە خەریکە بەدواداچوونەکە مەحاڵ دەکات، ئەوەیە کە دەبێت چەند خەسڵەتێک کە لەوانەیە پەیوەندی بە ئاڕاستەی زایەندییەوە نەبێت دەستنیشان بکات لە خەڵکیدا. لەوانەیە زۆرێک لەو کەسانەی کە خۆیان بە جیاڕەگەزخواز ناودەبەن ھاوزایەندخواز دەربچن.&lt;ref name=black/&gt;

[[پەڕگە:Tim Cook 2009 cropped.jpg|وێنۆک|[[تیم کووک]]، سەرۆکی بەڕێوەبەری فەرمانبەرانی کۆمپانیای [[ئەپڵ]] پیاوێکی ھاوزایەندخوازە.&lt;ref name=timcook2719/&gt;]]

لە ساڵەکانی ١٩٤٨ و ١٩٥٣دا، زیندەزان و پرۆفیسۆری [[وشەڕەتناسی|ئێتیمۆلۆژیا]] ئاڵفرێد کینسی، ڕای گەیاند کە نزیکەی ٤٦٪‏ خەڵکی لە ڕەگەزی نێر کاردانەوەی سێکسییان بەرامبەر بە ھەردوو زایەند ھەبووە لە تەمەنیاندا، و ٣٧٪‏ ئەو کەسانەش بە لایەنی کەمەوە یەک کاردانەوەی ھاوزایەندخوازییان ھەبووە.&lt;ref name=sexualbehavior37287/&gt;&lt;ref name=&quot;more-or-less-2010-10-01&quot;/&gt; دواتر ڕەوشتناسییەکەی کینسی ڕەخنەی لێ گیرا لەلایەن جان تەکیەوە، لەبەر بەکارھێنانی سامپڵی ھەڵبژاردوو لەجێی بەکارھێنانی سامپڵی ھەڵکەوتیی.&lt;ref name=idea-creative719/&gt;&lt;ref name=idea-creative628/&gt; بەدواداچوونێکی تر کرا بۆ بەدرۆخستنەوەی سامپڵەکانی کینسی، بەڵام لە کۆتاییدا ئەو بەدواداچوونەش بە ھەمان ئەنجامەکەی کینسی گەیشت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Book Review by Martin Duberman, ''The Nation'', November 3, 1997
 |ناونیشان=http://www.kinseyinstitute.org/publications/duberman.html
 |ڕەوشی ناونیشان=مردوو
 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20090111215816/http://www.kinseyinstitute.org/publications/duberman.html
 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١١ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090111215816/http://www.kinseyinstitute.org/publications/duberman.html |date=١١ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩}} Martin Duberman on Gebhart's &quot;cleaning&quot; of data&lt;/ref&gt; سایمن لاڤەی، کو لێکۆڵەرەوەی سروشتی [[مێشک]]ی ھاوزایەندخوازانە، ئەنجامەکانی کینسی بەکارھێنا وەک نموونەیەک بۆ ئەو ئاگادارییەی کە پێویستە لەکاتی بەدواداچوونی دێمۆگرافیکی، لەبەرئەوەی لەوانەیە ئەنجامی بە تەواوەتی بەدەست بێت لەسەر بنەمای ئەو سیاسەتانەی بەکارھێندراوە بۆ بەڕێوەبردنی بەدواداچوونەکە.&lt;ref name=levay/&gt;

بەپێی بەدواداچوونە گەورەکان، ٢٪‏ بۆ ١١٪‏ خەڵکی جۆرێک لە کۆنتاکتی ھاوزایەندییان ھەبووە لە ژیانیاندا؛&lt;ref name = Billy1993/&gt;&lt;ref name = Binson1995/&gt;&lt;ref name = Johnson1992/&gt;&lt;ref name = Laumann1994/&gt;&lt;ref name = Wellings1994/&gt;&lt;ref name = ACSF1992/&gt;&lt;ref name = Bogaert2004/&gt;&lt;ref name = Fay1989/&gt;&lt;ref name = Sell1995/&gt;&lt;ref name=SavinWilliams2009/&gt; ئەم ژمارەیە بەرزتر دەبێتەوە بۆ ١٦–٢١٪‏ کاتێک خووڕەوشتی ھەردوو لا خراونەتە ڕوو لەکاتی بەدواداچوونەکە.&lt;ref name=SavinWilliams2009/&gt; لە لێکۆڵینەوەیەکی ٢٠٠٦دا، ٢٠٪‏ی بەشداربووان بە نەناسراوی دانیان ناوە بە ھەبوونی ھەستی ھاوزایەند تێیان دا، بەڵام تەنھا ٢٪‏ بۆ ٣٪‏ لەو بەشداربووانە خۆیان بە ھاوزایەندخواز ناساندبوو.&lt;ref name=&quot;McConaghy et al&quot;&gt;McConaghy et al. , 2006&lt;/ref&gt; بەدواداچوونێکی تری ١٩٩٢ کە لە بەریتانیا کرا، ئاماژەی بەوە دا کە ٦٫١٪‏ی نێرەکان کردەوەیەکی ھاوزایەندخوازییان کردووە، و لە فەڕەنساش ڕێژەکەی ئەو کەسانە ٤٫١٪‏ بووە.&lt;ref name=gayfeelings2719/&gt;

بەپێی ڕاپۆرتێکی ''پەیمانگای ویلیامز'' کە لە ئازاری ٢٠١١ پێشکەش کرا، لە ٩ ملیۆن کەسی پێگەیشتوو لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، تەنھا ٣٫٥٪‏یان گەی، لێزبیان، یان دووڕەگەزخواز بوون.&lt;ref name=statsofusa2719/&gt;&lt;ref name=statsofusa3618/&gt; بەپێی سەرژمێری ساڵی ٢٠٠٠ی ویلایەتە یەکگرتووەکان، نزیکەی ٦٠١٬٢٠٩ خانوو ھەبووە کە کەپڵی ھاوزایەند تێیدا ژیاون.&lt;ref name=moresources2719/&gt; بەدواداچوونێکی تری ساڵی ٢٠١٣ کە لەلایەن سی-دی-سییەوە کرا و ٣٤٬٠٠٠ ئەمریکی تێیدا بەشدارییان کرد، ڕێژەی لێزبیان و گەیەکان بە ١٫٦٪‏ دەخەمڵێنێت، و ڕێژەی دووڕەگەزخوازەکانیش ٠٬٧٪‏ بوون.&lt;ref name=&quot;cdc.gov&quot;/&gt;

== دەروونناسی ==
[[دەروونناسی]] یەکێک بووە لە یەکەمین ئەو زانستانەی کە بە شێوەیەکی تایبەت و جیا لە ھاوزایەندخوازی کۆڵیوەتەوە. یەکەم ھەوڵدان بۆ ئەوەی ھاوزایەندخوازی بە نەخۆشی ناوببرێت لە سەدەی نۆزدەھەم درا لەلایەن چەند سێکسناسێکی تازەپێگەیشتووەوە لە جووڵەیەکی ئەورووپیدا. لە ساڵی ١٨٨٦، سێکسناس ڕیچارد ڤۆن کرافت-ئیبن، ھاوزایەندخوازی لەپاڵ ٢٠٠ بابەتی سێکسیی تر بە سەربەخۆیی باس کرد لە یەکێک لە کتێبەکانیدا لەژێر ناوی ''سایکۆپاتیا سێکسوالیس''. بەپێی کرافت-ئیبن ھاوزایەندخوازی یان لە «قۆناغی دروستبوونی کۆرپەلەدا پەیدا دەبێت»یانیش «دوای لەدایکبوونی.» لە کۆتا دوو دەیەی سەدەی نۆزدەھەمدا، بیرۆکەیەکی جیاواز لەبارەی ھاوزایەندخوازی دەستی گرت بەسەر بوارەکانی [[پزیشکی]] و [[دەروونپزیشکی|دەروونناسیدا]]، کە کردارەکەی بە «شێوەیەکی دروست کە لە کەسێکدا دەبیندرێت بە ئاڕاستەی زایەندییەکی جێگیرەوە» ناوی دەبرت.

کۆمەڵەی دەروونی ئەمریکی، کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی، لەگەڵ کۆمەڵەی نەتەوەیی کارمەندانی کۆمەڵایەتی دەڵێن:

{{دەقی تایبەت|لە ١٩٥٢دا، کاتێک کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی یەکەمین پێڕستی نەخۆشییە دەروونییەکانی بڵاوکردەوە، ھاوزایەندخوازیشی لەخۆ گرتبوو. ھەر یەکسەر دوای ئەمە، ئەم پۆلێنکردنە بەدواداچوونی سەختی بۆ کرا بۆ پشتڕاستکردنەوەی لە لێکۆڵینەوەیەکدا کە لەلایەن پەیمانگای نەتەوەیی تەندروستی دەروونییەوە سپۆنسەر کرابوو. بەھەرحاڵ، ئەم لێکۆڵینەوەیە و ھەموو ئەوانەشی کە بەدوایدا ھاتن شکستیان ھێنا لەوەی کە بتوانن بە بەڵگەی زانستییەوە بیسەلمێنن کە ھاوزایەندخوازی نەخۆشییە یان نائاسایییە و یەکێک لە ئاڕاستەی زایەندییە ئاسایییەکانی مرۆڤەکان نییە. لە ئەنجامی کۆکردنەوەی ئەم جۆرە بەدواداچوونانە، پرۆفیشناڵەکانی پزیشکی، تەندروستی دەروونی، و زانستی کۆمەڵایەتی و ڕەفتاری بەو دەرئەنجامە گەیشتن کە ناوبردنی ھاوزایەندخوازی بە نەخۆشی دەروونی نابەجێیە و ئەو پۆلێنکردنەی کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی خەمڵاندنێکی سەربەخۆیانە بووە و لەسەر بنەمای کۆمەڵایەتی و تێڕوانینی پزیشکیی ھەڵە ھاتووەتە ئاراوە.

بەھۆی ئەو بەڵگە زانستیانەی کە ڕووبەڕووی کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی بوونەوە دەربارەی ھەڵەکەیان، ئەوان ھاوزایەندخوازییان لە پێڕستی نەخۆشییە دەروونییەکان دەرکرد لە ساڵی ١٩٧٣دا. دوای ئەوەی کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی بەسەر زانیاری و داتا زانستییەکاندا چوونەوە لەم بارەیەوە، ئەوان ھەمان ڕێیان گرتە بەر لە ١٩٧٥{{تێبینی|کە ھاندانی لابردنی ھاوزایەندخوای بوو لە پێڕستی نەخۆشییەکان}}، ھانی ھەموو پرۆفیشناڵی تەندروستییە دەروونییەکانی دا کە «نوێنەرایەتی لابردنی ئەو نەخۆشییە دەروونییە بدەن کە ماوەیەکی زۆرە دراوەتە پاڵ ھاوزایەندخوازی.» کۆمەڵەی نەتەوەیی کارمەندانی کۆمەڵایەتییش ئێستا لەسەر یاسا و سیاسەتێکی ھاوشێوە کار دەکەن.

بۆیە، پرۆفیشناڵان و لێکۆڵەرەوەکانی تەندروستی دەروونی دەمێکە ئەو ڕاستییەیان خستووەتە ڕوو کە ھاوزایەندخوازی ھیچ کۆسپ و بەربەستێک دانانێت لەبەردەم ژیانێکی خۆش و تەندروست و بەپڕشت، و ھەروەھا زۆرینەی ھاوزایەندخوازانی جیھان بە شێوەیەکی دروست لە مەوداکانی کۆمەڵایەتی و پەیوەندییەکان دەبیندرێن.&lt;ref name=amici/&gt;|25px|25px|&lt;ref name=&quot;rcp2007&quot;/&gt;}}

[[پەڕگە:Richard von Krafft Ebing.jpg|وێنۆک|ڕاست|کرافت-ئیبن، نووسەری ''سایکۆپاتیا سێکسیوالیس''، ١٨٤٠–١٩٠٢.]]

ھەتاکو ئێستاش یەکدەنگی لەلایەن زانایانی تەندروستی بەردەوامە لەسەر ئەوەی کە پەیوەندی سێکسی و سۆزداری نێوان ھاوزایەندخوازان بە تەواوەتی سروشتی و ئاسایی و تەندروستە.&lt;ref name=response&gt;American Psychological Association: [http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/therapeutic-response.pdf Appropriate Therapeutic Responses to Sexual Orientation] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100615023708/http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/therapeutic-response.pdf |date=١٥ی حوزەیرانی ٢٠١٠}}&lt;/ref&gt; لە ئێستادا بەدواداچوونێکی گەورە و قووڵ ھەیە کە دەیسەلمێنێت کە کەسێک گەی، لێزبیان، یانیش دووڕەگەزخواز بێت، دەروونێکی ئاسایی و بێ کێشەی ھەیە و لە توانایدایە بە شێوەیەکی ئاسایی ژیان بباتە سەر.&lt;ref name=&quot;rcp2007&quot;/&gt; ڕێکخراوی ''تەندروستیی جیھانی'' لە یەکێک لە پێڕستەکانیدا بەھەمان شێوە سەرەتا ھاوزایەندخوازی بە نەخۆشی ناودەبرت، بەڵام دواتر لە پێڕستەکە لابرا دوای ئەوەی ٤٣ ڕێکخراوی تەندروستیی جیھانی دژی ئەمە وەستان لە ١٧ی ئایاری ١٩٩٠.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.euro.who.int/en/what-we-do/health-topics/communicable-diseases/hivaids/news/news/2011/6/stop-discrimination-against-homosexual-men-and-women |سەردێڕ=Stop discrimination against homosexual men and women |بڵاوکەرەوە=World Health Organisation — Europe |ڕێکەوت=١٧ی ئایاری ٢٠١١|ڕێکەوتی سەردان=٨ی ئازاری ٢٠١٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120709194330/http://www.euro.who.int/en/what-we-do/health-topics/communicable-diseases/hivaids/news/news/2011/6/stop-discrimination-against-homosexual-men-and-women |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٩ی تەممووزی ٢٠١٢ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.ilga.org/news_results.asp?LanguageID=1&amp;FileCategory=50&amp;FileID=546 |سەردێڕ=The decision of the World Health Organisation 15 years ago constitutes a historic date and powerful symbol for members of the LGBT community |بڵاوکەرەوە=ILGA |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20091030051630/http://www.ilga.org/news_results.asp?LanguageID=1&amp;FileCategory=50&amp;FileID=546 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091030051630/http://www.ilga.org/news_results.asp?LanguageID=1&amp;FileCategory=50&amp;FileID=546 |date=٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=pinknewsstigma&gt;{{بیرخستنەوە|سەردێڕ=Homophobic stigma&amp;nbsp;– A community cause |ناونیشان=http://www.pinknews.co.uk/news/articles/2005-1496.html |ڕێکەوت=١٧ی ئایاری ٢٠٠٦|periodical=PinkNews.co.uk |یەکەم=Marc |دوایین=Shoffman |ڕێکەوتی سەردان=٤ی ئایاری ٢٠٠٧|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20070419234733/http://www.pinknews.co.uk/news/articles/2005-1496.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٩ی نیسانی ٢٠٠٧}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070419234733/http://www.pinknews.co.uk/news/articles/2005-1496.html |date=١٩ی نیسانی ٢٠٠٧}}&lt;/ref&gt; ''کۆمەڵگەی دەروونپزیشکی چینی'' ھاوزایەندخوازی لە پێڕستی نەخۆشییە دەروونییەکان لادا لە ساڵی ٢٠٠١دا دوای پێنج ساڵ لە بەدواداچوون لەسەر ھاوزایەندخوازی.&lt;ref&gt;''The New York Times'': [https://www.nytimes.com/2001/03/08/health/08PSYC.html Homosexuality Not an Illness, Chinese Say] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160722131618/http://www.nytimes.com/2001/03/08/health/08PSYC.html |date=٢٢ی تەممووزی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt; کۆلێژی ڕۆیاڵی دەروونپزیشکان دەڵێت: «ئەم مێژووە بەدبەختە ڕوونی دەکاتەوە کە چۆن کۆمەڵێک لە خەڵکی بە تایبەتمەندییەکی کەسییەوە تووشی لێکۆڵینەوەی پزیشکی زیان بەخش دەبن و دەبنە بنەمای بە-کەم-سەیرکردن لە کۆمەڵگەدا.»&lt;ref name=&quot;rcp2007&quot;/&gt; ھەرچەندە کە زانست ئەوەی پشتڕاست کردووەتەوە کە ھاوزایەندخوازی سروشتێکی ئاسایی مرۆڤە، ھاوزایەندخوازان ھێشتا تووشی ڕەتکردنەوە دەبن لەلایەن ھەندێک لە ھاوڕێکانیان و ئەندامانی خێزانەکانیان، کە ئەمەش ڕوونی دەکاتەوە کە کەسانی ئێڵ جی بی تی لە ڕووی دەروونییەوە قورسیی زیاتریان دەخرێتە سەر وەک لە مرۆڤێکی باوی تر.

ھەندێک لەو لێزبیان و گەی و دووڕەگەزخوازانەی کە دەست درێژ دەکەن بۆ تێراپی و چارەسەری دەروونی، لەبەر ھەمان ئەو ھۆکارانەیە کە جیاڕەگەزخوازان ڕووی تێدەکەن (فشار و دڵەڕاوکێ، کێشەی پەیوەندی، کێشە لە کار و لەگەڵ ھاوڕێکانیدا، ھتد)؛ ئاڕاستەی زایەندی ئەوان ھیچ پەیوەندییەکی بەم کێشانەوە نییە و ھیچ پزیشکێکی دەروونی لە ئاڕاستەی زایەندی کەس ناپرسێت لەکاتی تیمارکردنیان. ئیتر ھەر کێشەیەکی ھەبێت کەسەکە، چانسێکی زۆر ھەیە کە ڕووبەڕووی [[ھۆمۆفۆبیا]] دەبێتەوە دوای وەرگرتنی تیمارەکەی، بەبیانووی ئەوەی کە ئەو کەسە بۆیە لەڕووی دەروونییەوە فشاری لەسەر بووە چونکە ھاوزایەندخواز بووە.&lt;ref name=textbook&gt;Cabaj, R; Stein, T. eds. ''Textbook of Homosexuality and Mental Health'', p. 421&lt;/ref&gt; بەھەرحاڵ، ئاڕاستەی زایەندی کەسێک ھیچ پەیوەندییەکی بە نەخۆشییە دەروونییەکانییەوە نییە.

== ھۆکارەکان ==
=== بۆماوەیییەکان بەرامبەر بە ژینگەیییەکان ===
ھەرچەندە زاناکان فاکتەرە بۆماوەیییەکانیان بەلاوە گرنگترە،&lt;ref name=&quot;Frankowski&quot;/&gt; ئەوان ئەگەریان بۆ ئەوە داناوە کە دەکرێت ھاوزایەندخوازی لە ھەردوو بۆماوەیی و ژینگەییشەوە دروست ببێت و باوەڕیان تەنھا بە یەک دانە نییە و ئەوی تریان پشتگوێ خستبێت. ئەوان دەڵێن کە ئاڕاستەی زایەندیی کەسێک ھەر زوو لە تەمەنی لاوێتییەوە دەردەکەوێت و، جێندررخوازی بەھۆی دەستتێوەردانێکی ئاڵۆزی [[:en:Nature versus nurture|سروشت و نەرچەر]] دروست دەبێت.&lt;ref name=&quot;apahelp&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Lamanna&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Stuart&quot;/&gt; فاکتەرە بایۆلۆژییەکان بۆماوەیی و ھۆرمۆنییە، کە ھەردووکیان ڕۆڵی سەرەکییان ھەیە لە پێگەیاندنی مێشک، و فاکتەرە ژینگەیییەکانیش لەوانەیە پەیوەست بە کۆمەڵایەتی و ژینگەی گەورەبوونی ھاوزایەندخوازەکە بێت.&lt;ref name=&quot;apahelp&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Frankowski&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Lamanna&quot;/&gt; ھەر کامێک لەوانە بێت، زاناکان پێیان وانییە کە ھاوزایەندخوازی ھەڵبژاردنی کەسەکەیە.&lt;ref name=&quot;Lamanna&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.rcpsych.ac.uk/pdf/PS02_2014.pdf|سەردێڕ=Royal College of Psychiatrists' statement on sexual orientation|بڵاوکەرەوە=Royal College of Psychiatrists' statement on sexual orientation|ڕێکەوتی سەردان=٣١ی ئازاری ٢٠١٥|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170809182830/http://www.rcpsych.ac.uk/pdf/PS02_2014.pdf|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٩ی ئابی ٢٠١٧|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

پەیمانگای ئەمریکیی پزیشکیی مناڵان دەڵێت:
{{وتە لەگەڵ سەرچاوە|ھیچ بەڵگەیەکی زانستی نییە [جەخت لەسەر ئەوە بکاتەوە] کە [[دایک و باوک]]ایەتی نائاسایی، دەستدرێژی سێکسی، یانیش ڕووداوە ناحەزەکانی تری ژیان کاریگەری ھەیە لەسەر [دروستبوونی] ئاڕاستەی زایەندی. ئەو بەڵگانەی ئێستا ھەن پیشانی دەدەن کە زۆرجار ئاڕاستەی زایەندی لە تەمەنی لاوێتیدا سەر ھەڵدەدات.|&lt;ref name=&quot;Frankowski&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;perrin2002&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب| دوایین = Perrin | یەکەم = E. C. | سەردێڕ = Sexual Orientation in Child and Adolescent Health Care | ناونیشان = https://archive.org/details/sexualorientatio0000perr_u2r7 | بڵاوکەرەوە = Kluwer Academic/Plenum Publishers | ساڵ = ٢٠٠٢|شوێن= New York | ژپنک = ٠-٣٠٦-٤٦٧٦١-٥}}&lt;/ref&gt;}}

کۆمەڵەی دەروونی ئەمریکی، کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی، لەگەڵ کۆمەڵەی نەتەوەیی کارمەندانی کۆمەڵایەتی لە ٢٠٠٦دا وتیان:
{{وتە لەگەڵ سەرچاوە|لە ئێستادا، ھیچ بەڵگەیەکی زانستی یەکدەنگ نییە لەسەر فاکتەرێکی دیاری کراو کە وا لە کەسێک دەکات ببێت بە جیاڕەگەزخواز، ھاوزایەندخواز، یانیش دووڕەگەزخواز–بە کاریگەرییە بایالۆژی و دەروونی و کۆمەڵایەتییەکانیشەوە کە لەوانەیە لەسەر باوان ھەیانبووبێت. بەھەرحاڵ، زۆرینەی بەڵگەکان وای پیشان دەدەن کە زۆرینەی گەی و لێزبیانەکان لەلایەن باوانی جیاڕەگەزخوازەوە گەورە کراون و زۆرینەی ئەو مناڵانەشی لەلایەن دایک و باوکی ھاوزایەندخوازە گەورە دەکرێن{{تێبینی|باوانی ھاوزایەندخواز مەبەست لە دوو دایک یان دوو باوکە. ھاوزایەندخوازان چونکە مناڵیان نابێت، ئەوان دەتوانن ھەتیوەکان بەخێوکەن}} لەکاتی گەورەبوونیاندا دەبن بە جیاڕەگەزخواز.|&lt;ref name=&quot;apahelp&quot;/&gt;}}

بەدواداچوون لەسەر ھاوزایەندخوازی کۆمەڵە دیبەیتێکی زانستی و سیاسی و کۆمەڵایەتی دەھێنێتە ئاراوە و ئەگەری زیاتر فەحسکردنی دوو کەس پێش ھاوسەرگیری بەرزتر دەکاتەوە.&lt;ref name=chicagotribune&gt;{{بیرخستنەوە|ناونیشان=http://archives.chicagotribune.com/2007/aug/12/news/chi-gaygene_bd12aug12 |سەردێڕ=Study of gay brothers may find clues about sexuality |یەکەم=Robert |دوایین=Mitchum |periodical=Chicago Tribune |ڕێکەوت=١٢ی ئابی ٢٠٠٧|ڕێکەوتی سەردان=٤ی ئایاری ٢٠٠٧|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20081023155659/http://archives.chicagotribune.com/2007/aug/12/news/chi-gaygene_bd12aug12 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٨}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081023155659/http://archives.chicagotribune.com/2007/aug/12/news/chi-gaygene_bd12aug12 |date=٢٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٨ }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.churchtimes.co.uk/content.asp?id=60752 |سەردێڕ=How much is known about the origins of homosexuality? |بڵاوکەرەوە=Church Times |ڕێکەوت=١٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٧|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20100406055257/http://www.churchtimes.co.uk/content.asp?id=60752 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٦ی نیسانی ٢٠١٠}}&lt;/ref&gt;
تاکو ئێستا ھیچ «جینێکی گەی» نەدۆزراوەتەوە، ھەرچەندە چەندجارێکیش ھەوڵی دۆزینەوەی دراوە. لەلایەکی ترەوە، چەند بەڵگەیەکی باشی بۆماوەیی ھەن کە لەسەر ھاوزایەندخوازی کراون، بە تایبەتی لە نێرەکاندا، کە لەسەر [[دووانە]]کان کراون. باسەکە دەچێتەوە سەر کرۆمۆسۆم ٨ لەگەڵ جینی XQ28 لەسەر کرۆمۆسۆمی ئێکس.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|دوایین١= Ngun |یەکەم١= TC |دوایین٢= Vilain |یەکەم٢= E |ساڵ= ٢٠١٤|سەردێڕ= The biological basis of human sexual orientation: is there a role for epigenetics? | journal = Adv Genet |بەرگ= ٨٦|پەڕەکان= ١٦٧–٨٤| doi = 10.1016/B978-0-12-800222-3.00008-5 | pmid = ٢٥١٧٢٣٥٠}}&lt;/ref&gt; ماوەیەک دەبێت کە ئاڕاستەی زایەندی دەدرێتە پاڵ ئێپیجێنێتیکس.

=== لە ڕووی ئێڤەلوشن و پەرەسەندنەوە ===
{{multiple image
 | align = vertical
 | width1 = 120
 | image1 = Double Mars symbol.svg
 | caption1 = نیشانەی ھاوزایەندخوازیی نێر
 | width2 = 120
 | image2 = Double Venus symbol.svg
 | caption2 = نیشانەی ھاوزایەندخوازیی مێ
 }}
بەڕێوەبەرانی لێکۆڵینەوەیەکی ساڵی ٢٠٠٨ ڕایان گەیاند کە «بەڵگەی باوەڕپێکراو ھەیە لەسەر ئەوەی کە ئاڕاستەی زایەندی مرۆڤەکان کاریگەری بۆماوەیی لەسەرە، لەبەر ئەوە نازانرێت ھاوزایەندخوازی، کە یارمەتی کەمکردنەوەی [[زاوزێ]] دەدات، چۆن بە ڕێژەیەکی زۆر لە کۆمەڵگەدا دەرکەوتووە.» ئەوان ئاماژەیان بەوە کرد کە لەکاتێکدا جێنەتیکی ھاوزایەندخوازەکان ڕێگرن لەبەردەم زاوزێ لەنێوانیاندا، ئەوان لەوانەیە سوود لە جیاڕەگەزخوازەکانی دەورووبەریان وەرگن بۆ زاوزێ.&lt;ref&gt;Zietsch et al. (2008)&lt;/ref&gt; بۆ نموونە، گەیەکان لە ڕێگەی چاندنی سپێرمی یەکێک لە پیاوەکان لە [[ژن]]ێکی دیاریکراودا کە لە تاقیگەدا دەکرێت، مناڵ دروست بکەن، لەوانەشە ھەتیو بەخێو بکەن، لێزبیانەکانیش لە [[ھێلکەدان]]ی یەکێکیان سپێرم دەچێندرێت و یەکێکیان دەبنە ھەڵگری مناڵەکە؛ ئەگەریشی ھەیە کە یەکێک بە کرێ بگرن مناڵێکیان بۆ دروست بکات. لێکۆڵینەوەیەکی ٢٠٠٩ش ئاماژەی دا بە زیادبوون لە دانیشتووانە ھاوزایەندخوازە ژنەکان.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|سەردێڕ=New Evidence of Genetic Factors Influencing Sexual Orientation in Men: Female Fecundity Increase in the Maternal Line |ناونیشان=https://archive.org/details/sim_archives-of-sexual-behavior_2009-06_38_3/page/393 |نووسەر١=Iemmola, Francesca |نووسەر٢=Camperio Ciani, Andrea|journal=Archives of Sexual Behavior|بڵاوکەرەوە=Springer Netherlands|ساڵ=٢٠٠٩|بەرگ=٣٨|doi=10.1007/s10508-008-9381-6|pmid=١٨٥٦١٠١٤|پەڕەکان=٣٩٣–٩}}&lt;/ref&gt; بەدواداچوونێکی ''بەیڵی و زەک'' دوای لێکۆڵینەوە لەسەر ھاوزایەندخوازی لە ئاژەڵاندا تووانی تەحەدای ئەو بیرۆکەیە بکات کە دەڵێت ھاوزایەندخوازی یارمەتی کەمکردنەوەی دانیشتووان دەدات. ھەروەھا ئەوان پێشنیار دەکەن کە بەدواداچوونەکانی داھاتوو تیشک بخاتە سەر ھۆکارە بۆماوەیییەکان لەجیاتی دەرکەوتن و ئۆریجنەکەی.&lt;ref name=&quot;Bailey et al.&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|دوایین١= Bailey |یەکەم١= N. W. |دوایین٢= Zuk |یەکەم٢= M. |ساڵ= ٢٠٠٩|سەردێڕ= Same-sex sexual behavior and evolution |ناونیشان= http://www.faculty.ucr.edu/~mzuk/Bailey%20and%20Zuk%202009%20Same%20sex%20behaviour.pdf | format = PDF | journal = Trends In Ecology &amp; Evolution |بەرگ= ٢٤| issue = 8|پەڕەکان= ٤٣٩–٤٤٦| doi = 10.1016/j.tree.2009.03.014 | pmid=١٩٥٣٩٣٩٦}}&lt;/ref&gt;

=== ھەوڵدان بۆ گۆڕینی ئاڕاستەی زایەندی کەسەکان ===
ھەتاکو ئێستا ھیچ لێکۆڵینەوەیەکی فەرمی زانستی نییە کە ئەوە ڕوونبکاتەوە کە دەکرێت ئاڕاستەی زایەندی کەسێک بگۆڕدرێت، ھەرچەندە ھەوڵی ئەم کردارە دراوە و دەدرێت لەلای ئەو کۆمەڵگایانەی کە لە ڕووی ئایینییەوە توندن و پێوەرێکی ڕەوشتیی جیاوازیان ھەیە وەک لە کۆمەڵگە پێشکەوتووەکان.&lt;ref name=&quot;apa2009&quot;/&gt; یەکدەنگی پڕۆفیشناڵەکانی زانستی کۆمەڵایەتی و ڕێکخراوە دەروونی و تەندروستییەکانی تر ئەوەیە کە ھاوزایەندخوازی شتێکی ئاسایییە و یەکێکە لە ئاڕاستەی زایەندییەکانی مرۆڤەکان و ھەتاھەتاییشە، بۆیە نەخۆشییەکی دەروونی نییە و کەواتە چارەسەریشی نییە.&lt;ref name=&quot;apa2009&quot;/&gt; کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی دەڵێت کە «زۆربەی کەسەکان ھەست بە ھیچ ھەڵبژاردنێک ناکەن لە ئاڕاستەی زایەندییەکەیان.»&lt;ref name=&quot;answers&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.apa.org/topics/sexuality/sorientation.pdf |سەردێڕ=Answers to Your Questions. For a Better Understanding of Sexual Orientation &amp; Homosexuality |ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠|بڵاوکەرەوە=American Psychological Association |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20140111050857/http://www.apa.org/topics/sexuality/sorientation.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٤ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; کۆمەڵێک کەس ئەو بیر و باوەڕەیان ھێناوەتە ئاراوە کە گوایە ھاوزایەندخوازی نەخۆشییەکی دەروونییە، کێشەیەکە لەکاتی دروستبوونی کۆرپەلە یانیش بەرھەمی سیستی ئایین و ڕەوشتە و دەمەقاڵێی ئەوە دەکەن کە گوایە ھاوزایەندخوازی دەتواندرێت «چارەسەر بکرێت» بە بەکارھێنانی سایکۆتێراپی یان ئایین و دەستتێوەردان لەم کردارە. زۆرێک لەو کەسانەی ھەڵگری ئەم بیر و باوەڕەن و ھەوڵی بڵاوکردنەوەی دەدەن، وەک بیندراوە، بەشێکن لە جووڵەیەکی سیاسیی ئایینی کە توندڕەوی و ستێریۆتایپ بەرامبەر بە کۆمەڵگەی ئێڵ جی بی تی بەرز دەکاتەوە.&lt;ref name=&quot;apa2009&quot;/&gt;

تاکو ئێستا ھیچ ڕێکخراوێکی دەروونی پرۆفیشناڵ و پێشکەوتوو ھەوڵی گۆڕینی ھاوزایەندخوازییان لە ھیچ کەسێکدا نەداوە و بەڵکو دژی ئەوەشن و سیاسەتەکانیان خەڵکی ئاگادار دەکاتەوە لە دوورکەوتنەوە لە شتێکی وا. لەو ڕێکخراوە پزیشکییە پێشکەوتووانەی کە دژی ھەوڵی گۆڕینی ئاڕاستەی زایەندی دەدەن پێکھاتوون لە: یەکێتی دەروونپزیشکی ئەمریکی، یەکێتی دەروونی ئەمریکی، یەکێتی ڕاوێژکاری ئەمریکی، کۆمەڵەی نەتەوەیی کارمەندانی کۆمەڵایەتی ویلایەتە یەکگرتووەکان،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.glad.org/uploads/docs/cases/2009-11-17-doma-aff-herek.pdf |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://www.webcitation.org/5sEshQkXj?url=http://www.glad.org/uploads/docs/cases/2009-11-17-doma-aff-herek.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی ئابی ٢٠١٠ |سەردێڕ=Expert affidavit of Gregory M. Herek, Ph.D. |format=PDF |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |df=dmy}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100828054600/http://www.glad.org/uploads/docs/cases/2009-11-17-doma-aff-herek.pdf |date=٢٨ی ئابی ٢٠١٠ }}&lt;/ref&gt; زانکۆی ڕۆیاڵی دەروونپزیشکان،&lt;ref name=royal2009&gt;Royal College of Psychiatrists: [http://www.rcpsych.ac.uk/press/pressreleasearchives/2009/statement.aspx Statement from the Royal College of Psychiatrists' Gay and Lesbian Mental Health Special Interest Group] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20100527055029/http://www.rcpsych.ac.uk/press/pressreleasearchives/2009/statement.aspx |date=27 May 2010}}&lt;/ref&gt; لەگەڵ کۆمەڵگەی دەروونپزیشکی ئوستراڵین.&lt;ref name=&quot;aps&quot;&gt;Australian Psychological Society: [http://www.psychology.org.au/publications/tip_sheets/orientation/ Sexual orientation and homosexuality] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20090717121843/http://www.psychology.org.au/publications/tip_sheets/orientation/ |date=17 July 2009}}&lt;/ref&gt; یەکێتی دەروونپزیشکی ئەمریکی و زانکۆی ڕۆیاڵی دەروونپزیشکان ناڕەزاێتی خۆیان دەربڕی لەبارەی ئەو ڕێکخراوانەی ھەوڵی گۆڕینی ھاوزایەندخوازییان داوە چونکە ئەوان بەبێ ھیچ بەدواداچوونێکی زانستی ئەم ھەوڵانە دەدەن و «بەڵگە» زانستییەکانیان لەسەر ئەوەی کە گوایە ھاوزایەندخوازی نەخۆشییە لاوازە و باوەڕپێنەکراوە. ئەوان ڕوونیان کردەوە کە ھەوڵێکی وا بە فیڕۆ دەڕوات و تەنھا کێشەی کۆمەڵایەتی دروست دەکات.&lt;ref name=&quot;royal2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;apaexgay&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/policy/ex-gay.pdf |سەردێڕ=Statement of the American Psychological Association |format=PDF |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110806095055/http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/policy/ex-gay.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٦ی ئابی ٢٠١١ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

یەکێتی دەروونپزیشکی ئەمریکی دەڵێت کە «ھاوزایەندخوازی ھەرگیز ھەڵبژاردنێک نییە کە بتواندرێت بگۆڕدرێت، و ئاڕاستەی زایەندی کاریگەرییەکی دوولایەنەی فاکتەرە زیندەیی و ژینگەیییەکانە [...] کە لە تەمەنێکی گەنجدا لە کەسێکدا دەردەکەوێت&lt;ref name=&quot;Lamanna&quot;/&gt; [...] و [بەڵگەکان پیشانی دەدەن] کە فاکتەرە زیندەیی و بۆماوەیی و ھۆرمۆنییەکان کاریگەرییەکی مەزنیان لەسەر ئاڕاستەی زایەندی ھەیە.» ئەوان دەڵێن کە «شوناسی زایەندیی{{تێبینی|شوناسی زایەندیی بە sexual identity ھاتووە، ئەمە بیرۆکەی کەسێکە لەسەر ئەوەی کە ئەو ئایا نێرە یان مێیە. ئەمە بە تەواوەتی جیاوازە لە ئاڕاستەی زایەندی کە بەرامبەر بە sexual orientation ھاتووە، ئەمەش ھۆکارێکە کە وادەکات کە بە ھەڵە ھاوزایەندخوازی بە نەخۆشی لەقەڵەم بدرێت، لەبەرئەوەی زۆرجار لەگەڵ شوناسی زایەندیی تێکەڵ دەکرێت.}} – نەک ئاڕاستەی زایەندی – دەتواندرێت لەڕێی سایکۆتێراپییەوە یان ڕووداوەکانی ژیانەوە بگۆڕدرێت»&lt;ref name=apa2009/&gt; واتە ھاوزایەندخوازی وەک شوناسی ڕەگەزیی نییە بگۆڕدرێت. ئەوان ھەروەھا وتوویانە کە «کەسەکان لەوانەیە ئاگاداربنەوە لە ئاستی جیاوازی ژیانیاندا کە ئەوان جیاڕەگەزخواز، گەی، لێزبیان، یان دووڕەگەزخوازن» و «دژی ھەر چارەسەرێکی دەروونی دەبێت، وەک تێراپی دووبارەبووەوە و 'گۆڕین'، کە لەسەر بنەمای ئەو لێکدانەوەیە ھاتووەتە ئاراوە کە گوایە ھاوزایەندخوازی لەخۆیدا نەخۆشی دەروونییە»

یەکێتی دەروونپزیشکی ئەمریکی ھەروەھا ھانی پرۆفیشناڵەکانی تەندروستی دەدات کە خۆیان لە بە-ھەڵە-بڵاوکردنەوەی زانیارییە پزیشکییەکان دەربارەی ھاوزایەندخوازی بەدوور بگرن و باسی شتێکی وەک ئاڕاستەی زایەندی نەکەن لەکاتی چارەسەرکردنی نەخۆشێکدا.&lt;ref name=&quot;apa2009&quot;/&gt;

== گەورەکردنی مناڵان ==
لەوەتەی ھاوزایەندخوازەکان لە ھەندێک لە شوێنەکانی جیھان مافی ھاوسەرگیری و بەخێوکردنی مناڵیان پێ دراوە، تێبینی کراوە کە باوانە ھاوزایەندخوازەکان ھێندەی باوانە جیاڕەگەزخوازەکان بەتوانان لە بەخێوکردنی مناڵەکانیان و توانیویانە بە شێوەیەکی تەندروست گەورەیان بکەن و لە ڕووی کۆمەڵایەتیی و دەروونییەوە ھەر وەک مناڵەکانی تر بوون کە لەلایەن باوانە جیاڕەگەزخوازەکانەوە گەورەکراون؛ بگرە باشتریش بوون.&lt;ref name=cpa2006&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.cpa.ca/cpasite/userfiles/Documents/Marriage%20of%20Same-Sex%20Couples%20Position%20Statement%20-%20October%202006%20(1).pdf |سەردێڕ=Marriage of Same-Sex Couples&amp;nbsp;– 2006 Position Statement Canadian Psychological Association |format=PDF |ڕێکەوتی سەردان=٢ی ئەیلوولی ٢٠١٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20090419195945/http://www.cpa.ca/cpasite/userfiles/Documents/Marriage%20of%20Same-Sex%20Couples%20Position%20Statement%20-%20October%202006%20(1).pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٩ی نیسانی ٢٠٠٩ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=apsp&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.psychology.org.au/Assets/Files/LGBT-Families-Lit-Review.pdf |سەردێڕ=Elizabeth Short, Damien W. Riggs, Amaryll Perlesz, Rhonda Brown, Graeme Kane: Lesbian, Gay, Bisexual and Transgender (LGBT) Parented Families&amp;nbsp;– A Literature Review prepared for The Australian Psychological Society |format=PDF |ڕێکەوتی سەردان=٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٠|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110304014530/http://www.psychology.org.au/Assets/Files/LGBT-Families-Lit-Review.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٤ی ئازاری ٢٠١١}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110304014530/http://www.psychology.org.au/Assets/Files/LGBT-Families-Lit-Review.pdf |date= ٤ی ئازاری ٢٠١١}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=amici2010&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.ca9.uscourts.gov/datastore/general/2010/10/27/amicus29.pdf |سەردێڕ=Brief of the American Psychological Association, The California Psychological Association, The American Psychiatric Association, and the American Association for Marriage and Family Therapy as Amici Curiae in support of plaintiff-appellees |format=PDF |ڕێکەوتی سەردان=٢١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20101226182332/http://www.ca9.uscourts.gov/datastore/general/2010/10/27/amicus29.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt; بەپێی لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونی وێژەی زانستیی، ھیچ بەڵگەیەک نییە کە بەپێچەوانەوە شتەکان نیشان بدات و بڵێت کە ئەو مناڵانەی لەلایەن باوانە ھاوزایەندخوازەکانەوە گەورەکراون ھیچ کێشەیەکیان ھەیە.&lt;ref name=&quot;amici&quot;/&gt;&lt;ref name=pediatrics&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|vauthors=Pawelski JG, Perrin EC, Foy JM, etal |سەردێڕ=The effects of marriage, civil union, and domestic partnership laws on the health and well-being of children |journal=Pediatrics |بەرگ=١١٨|issue=1 |پەڕەکان=٣٤٩–٦٤|ڕێکەوت=تەممووزی ٢٠٠٦|pmid=١٦٨١٨٥٨٥|doi=10.1542/peds.2006-1279}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;herek2006&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|نووسەر=Herek GM |سەردێڕ=Legal recognition of same-sex relationships in the United States: a social science perspective |journal=The American Psychologist |بەرگ=٦١|issue=6 |پەڕەکان=٦٠٧–٢١|ڕێکەوت=ئەیلوولی ٢٠٠٦|pmid=١٦٩٥٣٧٤٨|doi=10.1037/0003-066X.61.6.607 |ناونیشان=http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/AP_06_pre.PDF |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20100610164736/http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/AP_06_pre.PDF |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٠ی حوزەیرانی ٢٠١٠|df=dmy}} {{بیرخستنەوەی وێب |ناونیشان=http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/AP_06_pre.PDF |سەردێڕ=وەشانی ئەرشیڤکراو |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠١٧ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٠ی حوزەیرانی ٢٠١٠ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20100610164736/http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/AP_06_pre.PDF |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=stacey2010&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|ناونیشان=http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/fulltext/123248173/HTMLSTART?CRETRY=1&amp;SRETRY=0|سەردێڕ=How Does the Gender of Parents Matter|ڕێکەوتی سەردان=٢١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠|doi=10.1111/j.1741-3737.2009.00678.x|بەرگ=٧٢|journal=Journal of Marriage and Family|پەڕەکان=٣–٢٢|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٠ی حوزەیرانی ٢٠١٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20100610164736/http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/AP_06_pre.PDF|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}} {{بیرخستنەوەی وێب |ناونیشان=http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/AP_06_pre.PDF |سەردێڕ=وەشانی ئەرشیڤکراو |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠١٧ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٠ی حوزەیرانی ٢٠١٠ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20100610164736/http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/AP_06_pre.PDF |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=cpa2005&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.cpa.ca/cpasite/userfiles/Documents/advocacy/brief.pdf |سەردێڕ=Brief presented to the Legislative House of Commons Committee on Bill C38 by the Canadian Psychological Association – June 2, 2005. |format=PDF |ڕێکەوتی سەردان=٢ی ئەیلوولی ٢٠١٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20121013225547/http://www.cpa.ca/cpasite/userfiles/Documents/advocacy/brief.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;

بەدواداچوونەکان ئەوە پیشان دەدەن کە مناڵەکانی کە لەلایەن باوانە ھاوزایەندخوازەکانەوە گەورە دەکرێن کەمتر خەم لە ھاوزایەندخوازی دەخۆن و زیاتر کراوەن بە ڕوویدا.&lt;ref name=ABCNews&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=Census 2010: One-Quarter of Gay Couples Raising Children |یەکەم=SUSAN |دوایین=DONALDSON JAMES |ناونیشان=http://abcnews.go.com/Health/sex-couples-census-data-trickles-quarter-raising-children/story?id=13850332 |newspaper=ABC News |ڕێکەوت=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠١١|ڕێکەوتی سەردان=١١ی تەممووزی ٢٠١٣|وتەگێڕانەوە=&quot;Still, more than 80 percent of the children being raised by gay couples are not adopted, according to Gates.&quot; |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170630053712/http://abcnews.go.com/Health/sex-couples-census-data-trickles-quarter-raising-children/story?id=13850332 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٧ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; ھەروەھا ھەمان بەدواداچوون ڕوونی دەکاتەوە کە ئەو ھاوزایەندخوازانەی کە پێشووتر [[ھاوسەرگیری]]یان کردووە و مناڵیان لە ڕەگەزی بەرامبەر ھەبووە، مناڵەکانیشیان لەکاتی گەورەبوونیاندا توخمێکی ھاوزایەندخوازییان تێدا دەرکەوتووە، ئەمەش بەھۆی جێنێتیک و بۆماوەیییەوە ڕوودەدات، ھەرچەندە ئەوە حاڵەتێکی زۆر دەگمەنە و ئەو مناڵانەی کە لەلایەن باوانە ھاوزایەندخوازەکانەوە گەورە دەکرێن زۆرینەیان جیاڕەگەزخواز دەردەچن.&lt;ref name=&quot;Stacey_Biblarz&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ| vauthors = Stacey J, Biblarz TJ |ساڵ= ٢٠٠١|سەردێڕ= (How) Does the Sexual Orientation of Parents Matter? |ناونیشان= http://faculty.law.miami.edu/mcoombs/documents/Stacey_Biblarz.pdf | format = PDF | journal = American Sociological Review |بەرگ= ٦٦| issue = 2 |پەڕەکان= ١٥٩–١٨٣|وتەگێڕانەوە= This may be partly due to genetic and family socialization processes, but what sociologists refer to as &quot;contextual effects&quot; not yet investigated by psychologists may also be important...even though children of lesbian and gay parents appear to express a significant increase in homoeroticism, the majority of all children nonetheless identify as heterosexual, as most theories across the essentialistt&quot; to &quot;social constructionist&quot; spectrum seem (perhaps too hastily) to expect. | doi = 10.2307/2657413 |ڕێکەوتی سەردان= ٢٣ی حوزەیرانی ٢٠١٧ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٢٨ی ئەیلوولی ٢٠١١ |ناونیشانی ئەرشیڤ= https://web.archive.org/web/20110928195415/http://faculty.law.miami.edu/mcoombs/documents/Stacey_Biblarz.pdf |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt; لە ساڵی ٢٠٠٥دا، پڕۆفێسۆری دەروونناسی چارلۆت جەی پاترسن، بەدواداچوونێکی ئەنجام دا بۆ کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی و داتاکانیش ئەوەیان پشتڕاست کردەوە کە ڕێژەی ھاوزایەندخوازی لە نێوان مناڵەکانی ئەواندا کەم بووە.&lt;ref name=&quot;APAreport&quot;&gt;American Psychological Association [http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/parenting-full.pdf Lesbian &amp; Gay Parenting] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150923221332/http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/parenting-full.pdf |date=٢٣ی ئەیلوولی ٢٠١٥ }}&lt;/ref&gt;

== تەندروستی ==
=== فیزیکی ===
{{سیاسەتەکانی خوێندانی ھاوزایەندخوازان}}
ناوەکانی ''ئەو پیاوانەی سێکس لەگەڵ پیاو دەکەن'' لەگەڵ ''[[لێزبیەن|ئەو ژنانەی سێکس لەگەڵ ژن دەکەن]]'' بەکاردەھێندرێن بۆ ئەو کەسانەی کە سێکس لەگەڵ ھەمان ڕەگەزی خۆیان دەکەن بەبێ گوێدان بە شووناسی زایەندی ئەوان. زۆرێک لە خەڵکی ڕەتی دەکەنەوە کە خۆیان بەو ناوانەوە بگرنەوە کە کۆمەڵگە بۆیان دیاری دەکات و بەکاری بێنن بۆ پێناسەکردنی خۆیان، ناوەکانی وەک گەی و لێزبیان و بایسێکسوال (یان دووڕەگەزخوازی) ش ھەر کۆمەڵێکن لەو ناوانە.&lt;ref name=msmafrica&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.aidsportal.org/News_Details.aspx?id=5208&amp;nex=5 |سەردێڕ=MSM in Africa: highly stigmatized, vulnerable and in need of urgent HIV prevention |بڵاوکەرەوە=Aidsportal.org |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20070713125016/http://www.aidsportal.org/News_Details.aspx?ID=5208 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی تەممووزی ٢٠٠٧|df=dmy}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070713125016/http://www.aidsportal.org/News_Details.aspx?ID=5208 |date=١٣ی تەممووزی ٢٠٠٧}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=UNAIDS1&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=UNAIDS: Men who have sex with men
 |بڵاوکەرەوە=UNAIDS
 |ناونیشان=http://www.unaids.org/en/PolicyAndPractice/KeyPopulations/MenSexMen/default.asp
 |format=asp
 |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی تەممووزی ٢٠٠٨|ڕەوشی ناونیشان=مردوو
 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080618190907/http://www.unaids.org/en/PolicyAndPractice/KeyPopulations/MenSexMen/default.asp
 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی حوزەیرانی ٢٠٠٨|df=dmy}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=TGHIVINF&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Greenwood
 |یەکەم=Cseneca
 |نووسەر٢=Mario Ruberte
 |سەردێڕ=African American Community and HIV (Slide 14 mentions TG women)
 |بڵاوکەرەوە=East Bay AIDS Education and Training Center
 |ڕێکەوت=٩ی نیسانی ٢٠٠٤|ناونیشان=http://www.hawaii.edu/hivandaids/African_American_Transgenders_and_HIV.ppt
 |format=ppt
 |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی تەممووزی ٢٠٠٨|ڕەوشی ناونیشان=مردوو
 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080910171338/http://www.hawaii.edu/hivandaids/African_American_Transgenders_and_HIV.ppt
 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٠ی ئەیلوولی ٢٠٠٨}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080910171338/http://www.hawaii.edu/hivandaids/African_American_Transgenders_and_HIV.ppt |date=١٠ی ئەیلوولی ٢٠٠٨}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=MSTSW&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|vauthors=Operario D, Burton J, Underhill K, Sevelius J |سەردێڕ=Men who have sex with transgender women: challenges to category-based HIV prevention |journal=AIDS Behav |بەرگ=١٢|issue=1 |پەڕەکان=١٨–٢٦|ڕێکەوت=کانوونی دووەمی ٢٠٠٨|pmid=١٧٧٠٥٠٩٥|doi=10.1007/s10461-007-9303-y}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=TGMSMNET&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|vauthors=Operario D, Burton J |سەردێڕ=HIV-related tuberculosis in a transgender network—Baltimore, Maryland, and New York City area, 1998–2000 |journal=MMWR Morb. Mortal. Wkly. Rep. |بەرگ=٤٩|issue=15 |پەڕەکان=٣١٧–٢٠|ڕێکەوت=نیسانی ٢٠٠٠|pmid=١٠٨٥٨٠٠٨|ناونیشان=http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm4915a1.htm |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠١٧ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20090421103403/http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm4915a1.htm |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢١ی نیسانی ٢٠٠٩ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; ئەم دەستەواژانە زۆرجار لە وێژەی پزیشکی و [[زانستە کۆمەڵایەتییەکان|زانستی کۆمەڵایەتی]] بەکاردێن بۆ باسکردنی ئەو کۆمەڵە خەڵکە بۆ بەدواداچوون و لێکۆڵینەوەکان، لەم پڕۆسەیەدا ئەوان گوێ بە شووناسی زایەند نادەن، واتە گوێ بەوە نادەن کە کەسەکە خۆی بە چی دادەنێت. ئەم دەستەواژانە بە کێشاویی دەبیندرێن لەبەرئەوەی «ڕەھەندی کۆمەڵایەتی ئاژۆکی سێکسی دەشارێتەوە؛ خۆ-ناونانەکانی لێزبیان، گەی، و کەسانی دووڕەگەزخواز لاواز دەکات؛ و بە شێوەیەکی تەواو باسی کردارە جنسییەکان و جۆرەکانی ناکات.»&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|vauthors=Young RM, Meyer IH |سەردێڕ=The trouble with &quot;MSM&quot; and &quot;WSW&quot;: erasure of the sexual-minority person in public health discourse |journal=Am J Public Health |بەرگ=٩٥|issue=7 |پەڕەکان=١١٤٤–٩|ڕێکەوت=تەممووزی ٢٠٠٥|pmid=١٥٩٦١٧٥٣|pmc=١٤٤٩٣٣٢|doi=10.2105/AJPH.2004.046714}}&lt;/ref&gt; ھەرچۆنێک بێت، گەیەکان و لێزبیانەکان لەگەڵ یەکدا چالاکن لەبەر چەند ھۆکارێکی جیاواز جیاواز، کە گرنگترینیان چێژی سێکسی و خۆشەویستی و پەیوەندییە. لە پاڵ ئەوەی ئەم کردارانە چەند لایەنێکی باشی ھەیە، دەکرێت نەخۆشی کوشندەشی پێوە بێت. بۆ ئەوەی خود لەم نەخۆشییە کوشندانە بپارێزرێت پێویستە [[کۆندۆم]] و شمەکی بەرگری تر بەکاربێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=STI Epi Update: Oral Contraceptive and Condom Use |ناونیشان=http://www.phac-aspc.gc.ca/publicat/epiu-aepi/std-mts/std511_e.html |بڵاوکەرەوە=Public Health Agency of Canada |ڕێکەوت=٢٣ی نیسانی ١٩٩٨|ڕێکەوتی سەردان=١١ی تەممووزی ٢٠٠٧|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20060927063228/http://www.phac-aspc.gc.ca/publicat/epiu-aepi/std-mts/std511_e.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٠٦}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060927063228/http://www.phac-aspc.gc.ca/publicat/epiu-aepi/std-mts/std511_e.html |date=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٠٦}}&lt;/ref&gt; بەھەرحاڵ، ئەو نەخۆشییانەی وەک [[ئایدز]] وان ناگوازرێنەوە تاکو لایەنێکیان نەیانبێت. واتە ڤایرۆسی ئێچ-ئای-ڤی لە خۆیەوە دروست نابێت، بەڵکو دەگوازرێتەوە. ئەگەر پەیوەندی بەبێ کۆندۆم یاخود بەرگری تر بەسترا، پێویستە بەردەوام دڵنیا بکرێتەوە کە ئەو کەسەی کرداری سێکسی لەگەڵدا دەکرێت پاکە لەم ڤایرۆسانە. لە ئێستادا لە ھەندێک لە وڵاتەکاندا خوێنی گەیەکان وەرناگیرێت (واتە بەکار ناھێندرێت بۆ کەسێکی تر) لەبەرئەوەی پێیان وایە کە گەیەکان لە مەترسییەکی زیاتردان لە کۆمەڵگەدا بەرامبەر بەو نەخۆشییانە.&lt;ref name=Blood&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|نووسەر=Cber / Fda |ناونیشان=http://www.fda.gov/cber/faq/msmdonor.htm |سەردێڕ=FDA Policy on Blood Donations from Men Who Have Sex with Other Men |بڵاوکەرەوە=Web.archive.org |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ناونیشانی ئەرشیڤ = https://web.archive.org/web/20071011035223/http://www.fda.gov/cber/faq/msmdonor.htm |ڕێکەوتی ئەرشیڤ = ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧}}&lt;/ref&gt;

==== تەندروستی گشتی ====
پزیشکەکان لە سەرانسەری جیھاندا ئەم خاڵانەیان پەسەند کردووە بۆ ئەوەی خانمە لێزبیانەکان و پیاوە گەیەکان ڕەچاوی بکەن لەکاتی [[سێکس]]دا تاکو خۆیان لە نەخۆشی بپارێزن:

===== ژنان =====
* لە خوێنی [[سووڕی مانگانە]] و ھەر برینێکی [[قوز|ئەندامی زاووزێی]] خەڵکی خۆت بەدوور بگرە، مەگەر ١٠٠٪‏ زانیت کە ئەوان پاکن و لە نەخۆشی دوورن.
* دڵنیا بەرەوە لە بەکارھێنانی کۆندۆم بەسەر ئەو [[یاریی سێکسی|یارییە سێکسیانەی]] کە دەچێت بە کۆم یان ئەندامی زاووزێی زیاتر لە یەک کەسدا. ھەمیشە یارییە سێکسییەکانی خۆت بۆ خۆت ھەڵبگرە و با ھەر کەسێک دانەیەکی خۆی ھەبێت
* بەربەستێک دابنێ لە بەردەم ئەندامی زاووزێی کەسەکەی کە لەگەڵیت لەکاتی سێکسی دەمدا، وەک کۆندۆم یان ھەر شتێکی تر کە ڕێگری لە دەستتێوەدانی ڕاستەوخۆ دەکات
* دەستکێشی لەیتکس بەکاربھێنە و دەستکێشەکان بە ڕۆنێکی تەندروستی نازیان بەخش چەور بکە گەر زانیت خوێنبەربوون ڕوودەدات.&lt;ref name=mravack&gt;Mravack, Sally A. (July 2006).&quot;Primary Care for Lesbians and Bisexual Women&quot;, ''American Family Physician'' '''74''' (2) p. 279–286.&lt;/ref&gt;

===== پیاوان =====
* خۆت لە شلەکانی جەستەی ئەو پیاوەی لەگەڵیدای بەدوور بگرە، ئەمە وەک [[تۆو (ژینناسی)|تۆو]]، [[تۆواو]]، و [[خوێن]] یان ھەر برینێکی تر، مەگەر ١٠٠٪‏ زانیت کە ئەوان پاکن و لە نەخۆشی بەدوورن.
* [[کۆندۆم]] بەکاربھێنە لەکاتی سێکسی [[دەم]] و [[کۆم]]دا
* بەربەست بەکاربھێنە لەکاتی [[کۆم بۆ دەم]]، بۆ ھەر ئەندامێکی جەستەت کۆندۆمێک بەکاربھێنیت باشترە
* دڵنیابەرەوە لە بەکارھێنانی کۆندۆم بەسەر ئەو یارییە سێکسییانەی کە دەچێت بە کۆم یان ئەندامی زاووزێی زیاتر لە یەک کەسدا. ھەمیشە یارییە سێکسییەکانی خۆت بۆ خۆت ھەڵبگرە و با ھەر کەسێک دانەیەکی خۆی ھەبێت&lt;ref&gt;Catalyst, Sr. Kitty, Staff of San Francisco City Clinic; &quot;Reading This Might Save Your Ass&quot;; 2001, San Francisco HIV Prevention and STD Prevention and Control.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Men Like Us: The GMHC Complete Guide to Gay Men's Sexual, Physical, and Emotional Well-being; Wolfe, Daniel; Gay Men's Health Crisis, Inc; Published by Ballantine Books, 2000; {{ISBN|0-345-41496-9}}, 9780345414960.&lt;/ref&gt;
* چەورکەر بەکاربھێنە گەر زانیت خوێنبەربوون ڕوودەدات

=== دەروونی ===
لەکاتێکدا کە سەرەتا ھاوزایەندخوازی لەناو وێژەی پزیشکیدا سەری ھەڵدا، ئەوان زۆرجار پێیان وابوو کە نەخۆشییەکی دەروونی بۆماوەیی ڕەگەکەیەتی. زۆرێک لە لێکۆڵینەوەکانی لەسەر ھاوزایەندخوازەکان دەکرا زیادتر تیشکی دەخستە سەر [[خەمۆکی]]، بەکارھێنانی ماددەی ھۆشبەر، و خۆکوژی لەواندا. ھەرچەندە ئەم کێشانە ھەن لەناو ئەو کەسانەی کە جیاڕەگەزخواز نین و بە پێچەوانەوە، وتووێژکردن لەسەر ئەمە بە دراماتیکی کەم بۆوە دوای ئەوەی ھاوزایەندخوازی لە پێڕستی نەخۆشییە دەروونییەکان لابرا لە ساڵی ١٩٧٣. لەجێی ئەوانەی کە پێشوو باس کران، نالایەنگیری یاسایی، بەرزکردنەوەی درۆ و دەلەسە و، کەمی پشتگیری بۆ ھاوزایەندخوازان، بوون بە فاکتەرەکان کە تووشی خەڵکانی ئێڵ جی بی تی دەبێت و زۆرجاریش کاریگەری مەزنیان دەبێت لەسەریان لەڕووی دەروونییەوە،&lt;ref&gt;Schlager, Neil, ed. (1998). ''Gay &amp; Lesbian Almanac''. St. James Press. {{ISBN|1-55862-358-2}}, p. 152.&lt;/ref&gt; ھەر ئەمانەش کران بە پێوەری حاڵەتی دەروونی ھاوزایەندخوازان. ئەو شورەیی، نایەکسانی، زوڵم و ستەم و بە-کەم-سەیرکردنەی کە بە ھاوزایەندخوازییەوە لکێنراوە دەبێتە ئەنجامی کێشەی دەروونی بەپێی تێپەڕبوونی کات، بەڵام بەپێچەوانەوە بۆ جیاڕەگەزخوازی چونکە دیاردەیەکی باوترە لە کۆمەڵگەدا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|نووسەر=Meyer, Ilan H. |سەردێڕ=Prejudice, social stress, and mental health in lesbian, gay, and bisexual populations: conceptual issues and research evidence |journal=Psychological Bulletin |بەرگ=١٢٩|issue=5 |پەڕەکان=٦٧٤–٩٧|ڕێکەوت=ئەیلوولی ٢٠٠٣|pmid=١٢٩٥٦٥٣٩|pmc=٢٠٧٢٩٣٢|doi=10.1037/0033-2909.129.5.674}}&lt;/ref&gt; بەڵگەکان وای پیشان دەدەن کە ئەم جۆرە کردارانە بەرامبەر بە ھاوزایەندخوازانی گەنج لە ڕووی دەروونییەوە دەیانخاتە مەترسییەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.eurekalert.org/pub_releases/2007-10/cums-bgm100207.php |سەردێڕ=Black gay men, lesbians, have fewer mental disorders than whites, says Mailman School of PH study |بڵاوکەرەوە=Eurekalert.org |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20100507073023/http://www.eurekalert.org/pub_releases/2007-10/cums-bgm100207.php |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٧ی ئایاری ٢٠١٠ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

=== گەنجانی گەی و لێزبیان ===
گەنجانی ئێڵ جی بی تی مەترسییەکی زیاتری خۆکوشتن، خوگرتن بە ماددە ھۆشبەرەکان، کێشەی قوتابخانە و گۆشەگیرییان لەسەرە بەھۆی ئەو ژینگە نەیار و گوناھبارکەرانەی کە تێیدا دەژین؛ کە خراپەی زۆریان بەرامبەر دەکرێت تێیدا، وەک بەدڕەفتاری دەروونی و جەستەیی بەرامبەریان، لەگەڵ جیابوونەوە لە خێزان و ھاوڕێکانیان.&lt;ref name=dhhs&gt;{{بیرخستنەوە|سەردێڕ=Report of the Secretary's Task Force on Youth Suicide |editor-first=Marcia R. (ed.) |editor-last= Fenleib |ساڵ=١٩٨٩|بڵاوکەرەوە=United States Government Printing Office |ژپنک=٠-١٦-٠٠٢٥٠٨-٧|دوایین=Gibson |یەکەم=P. |contribution=Gay and Lesbian Youth Suicide}}&lt;/ref&gt; ھەر لێرەشدا ڕاناوەستێت و گەنجانی ئێڵ جی بی تی بە شێوەیەکی زیاتر لە ڕووی جەستەیی و دەروونییەوە لەلایەن باوانیان یاخود ھاوڕێکانیان ئازار دەدرێت و ھەندێک جار تەنانەت [[دەستدرێژیی سێکسی|دەستدرێژی سێکسییشیان]] دەکرێتە سەر. ھۆکارەکانی ئەم خراپانە بەرامبەر گەنجانی ئێڵ جی بی تی دەگەڕێتەوە بۆ دوو ھۆکاری ''سەرەکی''.
١: ئەوان ھێرشیان دەکرێتە سەر لەبەر شوناسی زایەند و جیاوازییان لە زۆرینەی ئەندامانی کۆمەڵگە، زۆرجار لەبەر شێوازی پۆشاکەکانیان و شتی لاوەکی تر.
٢: لەکاتی ڕەتکردنەوەیان لەلایەن ئەندامانی خێزان و ھاوڕێکانیانەوە، ئەوان دەکرێن بە قوربانی و لەوانەیە ئەو مناڵانەی لە خێزانێکی [[ھۆمۆفۆبیا|ھۆمۆفۆبیدا]] گەورە دەکرێن ھەمان ڕەوشتیان ھەبێت بەرامبەر بە ھاوزایەندخوازان بەبێ ھیچ ھۆکارێک یان ھەڵبژاردنێک. ئەم ڕەتکردنەوانە ئەنجامی خراپیان لێ دەکەوێتەوە و ھاوزایەندخوازی ناگۆڕێت. ئەگەر کەسێک بەو شێوەیە ڕەت بکرێتەوە لەلایەنە کۆمەڵایەتییەکانی ژیان لەوانەیە خوو بداتە خواردنەوە و بەکارھێنانی ماددەی ھۆشبەر و سێکسکردن لەگەڵ چەند کەسێکدا لە ھەمان کاتدا بۆ ئەوەی قەرەبووی بکاتەوە، لەوانەشە ھاوزایەندخوازە ھەرزەکارەکان لە ماڵەوە ڕابکەن بەھۆی ئەم شتانەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|ناونیشان=http://www.apa.org/journals/features/ccp733477.pdf |سەردێڕ=Victimization Over the Life Span: A Comparison of Lesbian, Gay, Bisexual, and Heterosexual Siblings |یەکەم=Kimberly F. |دوایین=Balsam |نووسەر٢=Esther D. Rothblum |ڕێکەوت=حوزەیرانی ٢٠٠٥|journal=Journal of Consulting and Clinical Psychology |بەرگ=٧٣|issue=3 |پەڕەکان=٤٧٧–٤٨٧|format=PDF  |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20070311233920/http://www.apa.org/journals/features/ccp733477.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١١ی ئازاری ٢٠٠٧|doi=10.1037/0022-006x.73.3.477 |pmid=١٥٩٨٢١٤٥}}&lt;/ref&gt;

{{وتە لەگەڵ سەرچاوە|ڕەتکردنەوەی زیاتر لەلایەن خێزانەکانەوە دەدرێتە پاڵ تەندروستییەکی خراپتر. [ئەگەر بەراوردیان بکەین]، پێگەیشتووە لێزبیان، گەی، و بایسێسوالەکان کە زیاتر لەلایەن خێزانەکانیانەوە ڕەت کراونەتەوە لە تەمەنی ھەرزەکارییدا ٨٫٤ جار زیاتر مەترسی ھەوڵی خۆکوشتنیان لەسەر بووە، ٥٫٩ جار زیاتر مەترسی خەمۆکی سەختییان لەسەر بووە، ٣٫٤ جار زیاتر مەترسی بەکارھێنانی ماددەی ھۆشبەری قەدەغەکراویان لەسەربووە و ٣٫٤ جاری تریش زیاتر مەترسیی سێکسی بێ بەرگرییان لەسەر بووە بەراورد بەو کەسانەی کە لەلایەن خێزانەکانیانەوە ھەرگیز ڕەت نەکراونەتەوە یاخود زۆر بە کەمی ڕەت کراونەتەوە.|&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|doi=10.1542/peds.2007-3524
|ناونیشان=http://pediatrics.aappublications.org/cgi/content/full/123/1/346
|سەردێڕ=Family Rejection as a Predictor of Negative Health Outcomes in White and Latino Lesbian, Gay, and Bisexual Young Adults
|یەکەم=Caitlin
|دوایین=Ryan
|journal=Pediatrics
|نووسەر٢=David Huebner
|نووسەر٣=Rafael M. Diaz
|نووسەر٤=Jorge Sanchez
|ڕێکەوت=کانوونی دووەمی ٢٠٠٩|بڵاوکەرەوە=PEDIATRICS
|بەرگ=١٢٣|issue=1
|پەڕەکان=٣٤٦–٣٥٢|pmid=١٩١١٧٩٠٢
|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی حوزەیرانی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20090316103844/http://pediatrics.aappublications.org/cgi/content/full/123/1/346
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی ئازاری ٢٠٠٩
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;}}

کارەساتەکان کە بەسەر گەنجانی ئێڵ جی بی تی دێن زیاتر لە شارە گەورەکاندا ڕوو دەدات، بەھۆی ئەمەشەوە [[وێبگە|ماڵپەڕەکانی]] سەر [[ئینتەرنێت]] ھەستاون بۆ ئەوەی یارمەتی گەنجان و پێگەیشتووانی ئێڵ جی بی تی بەن.&lt;ref name=suicideorg&gt;{{بیرخستنەوە|سەردێڕ=Gay, Lesbian, Bisexual, and Transgender Suicide |ناونیشان=http://www.suicide.org/gay-and-lesbian-suicide.html |یەکەم=Kevin |دوایین=Caruso |periodical=Suicide.org |ڕێکەوتی سەردان=٤ی ئایاری ٢٠٠٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20070430000229/http://www.suicide.org/gay-and-lesbian-suicide.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی نیسانی ٢٠٠٧ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; [[پرۆژەی ترێڤەر]]، ھێڵێکی یارمەتی ڕێگریی خۆکوژی بۆ گەنجە گەیەکان، دامەزرا دوای پەخشێکی ئەو فیلمەی کە [[خەڵاتەکانی ئۆسکار|خەڵاتی ئۆسکاری]] بردەوە بەناوی ''ترێڤەر''. ڕێندی ستۆن و جەیمز لیسێزن، کە دروستکەری فیلمەکەن، بە یەکەوە پرۆژەکەیان دامەزراند.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| ناونیشان=http://www.cnn.com/2008/SHOWBIZ/07/02/trevor.project/index.html?iref=24hours | سەردێڕ=24-hour help for gay youth |ئیش=CNN | ڕێکەوت=٢ی تەممووزی ٢٠٠٨| ڕێکەوتی سەردان=٢٦ی تەممووزی ٢٠١٥| نووسەر=Wilson, Jacque | ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170614043343/http://www.cnn.com/2008/SHOWBIZ/07/02/trevor.project/index.html?iref=24hours | ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٤ی حوزەیرانی ٢٠١٧ | ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

== یاسا و سیاسەتەکان ==
=== یاسایییەتی ===
{{یاساکانی جیھان کە بۆ ھاوزایەندخوازی داندراوە}}ھەندێک لە دەوڵەتەکان پەیوەندی سێکسیی ھاوزایەندخوازییان قەدەغە نەکردووە، بە مەرجێک ھەردوو لایەن لە تەمەنی یاساییدا بن و بە پەسەندکردنی ھەردوولا پەیوەندییەکە پێکھاتبێت. ھەندێک لە دەسەڵاتە دادوەرییەکانی کە لەناو جیھاندا ھەن مافی یەکسان بۆ ھاوزایەندخوازانی کۆمەڵگەکەیان دەستەبەردەکەن و دەیانپارێزن و وەک خێزانە جیاڕەگەزخوازەکان مامەڵەیان لەگەڵ دەکرێت، واتە ڕێگەی [[ھاوسەرگیری]]شیان پێ دەدرێت. ھەندێک لە دەوڵەتەکانی تریش ھانی خەڵکەکەیان دەدەن کە خۆیان بە پەیوەندی جیاڕەگەزەوە بلکێنن و لە ھەندێک لە دەوڵەتەکانی تریش ھاوزایەندخوازی بە تاوان داندراوە. ھاوزایەندخوازەکانی کە لە زۆرینەی ناوچە ئیسلامییەکان جێگیرن مەترسی [[سزای مەرگ]]یان لەسەرە، وەک لە [[ئێران]] و بەشێکی نێجیریا دەبیندرێت.

ھەرچەندە ھاوزایەندخوازی لە ھەندێک شوێنەکانی [[جیھانی ڕۆژاوایی]] وەک [[پۆڵەندا]] لە ١٩٣٢، [[دانمارک|دانیمارک]] لە ١٩٣٣، [[سوێد|سوید]] لە ١٩٤٤، و [[شانشینی یەکگرتوو]] لە ١٩٦٧، یاسایی کرا، [[کۆمەڵەی پەلکەزێڕینە|کۆمەڵگەی ئێڵ جی بی تی]] لە ناوەڕاستەکانی ١٩٧٠ ئینجا ھەندێک یاسای شارستانیی و سیاسییان بۆ داندرا، ئەویش تەنھا لە ھەندێک لە وڵاتە پێگەیشتووەکان. گۆڕانکارییەک بەرچاو ڕوویدا کاتێک لە ١٩٧٣دا کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی ھاوزایەندخوازی لە پێڕستی نەخۆشییە دەروونییەکان سڕییەوە و پێناسەیەکی نوێی بۆ ھاوزایەندخوازی دابین کرد. لە ١٩٧٧دا، کیبێک بووبە یەکەم ویلایەت کە بە یاسایی بەدڕەفتاری بەرامبەر بە ئاڕاستەی زایەندییەکان قەدەغە کرد. لە ١٩٨٠ و ١٩٩٠ەکان، زۆرینەی وڵاتە پێگەیشتووەکان یاسای فەرمییان بۆ ھاوزایەندخوازەکان دانا و لە ھەمان کاتدا یاساییان کرد و بەدڕەفتارییان بەرامبەر بە ھاوزایەندخوازان قەدەغە کرد، بەتایبەتی بەرامبەر بە کەپڵە گەیەکان لە خانووبەرە و سێرڤس کارەکانیان، ھتد. لەلایەکی ترەوە، زۆرینەی وڵاتەکانی تر لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و [[ئەفریقا]]، لەگەڵ چەند وڵاتێکی تر لە ئاسیا، و چەند ناوچەیەکی تریش، یان ھاوزایەندخوازییان لە یاساکانیان دەرکردووە و گرنگی پێ نایەن یانیش بە تاوان دەیژمێرن. کوردستان کە لە ئێستادا بەشێکە لە ئێراق، بە ھەمان شێوە دیاردەکەی پشتگوێ خستووە، بەڵام بە فەرمیش نایاسایی نییە. لەوانەیە ئەگەر کوردستان ببێت بە دەوڵەت، یاسای تایبەت بۆ ھاوزایەندخوازان دابنرێت. لە ١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣دا، ھاوزایەندخوازی کرا بە تاوان لە [[ھیندستان]] لەلایەن بڕیارێکی دادگاوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|دوایین=SHYAMANTHA|یەکەم=ASOKAN|سەردێڕ=India's Supreme Court turns the clock back with gay sex ban|ناونیشان=http://www.reuters.com/article/2013/12/11/us-india-rights-gay-idUSBRE9BA05620131211|ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣|newspaper=Reuters|ڕێکەوت=١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20150924191626/http://www.reuters.com/article/2013/12/11/us-india-rights-gay-idUSBRE9BA05620131211|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٤ی ئەیلوولی ٢٠١٥|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;
{{لابردنی ھاوزایەندخوازی لە کردارە نایاسایییەکان لە جیھاندا}}

=== یاساکان دژی جیاکاری ===
==== ویلایەتە یەکگرتووەکان ====
* {{تۆخ|جیاکاری لە دامەزراندنی کار}} نیشانەیەکە بۆ جیاکاری لەکاتی بە کرێ گرتنی کارمەند و خراپکاری لەکاتی پێدانی شێوازی کارەکان و پلە بەرزکردنەوە و دەرکردن و جیاکاری خراپی زیاتر، لەبەر ھۆکاری سادە، زۆرجار ھاوزایەندخوازیش یەکێکە لەو ھۆکارانە. لە [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ویلایەتە یەکگرتووەکاندا]]، یاسا و سیاسەتێکی زۆر کەم ھەیە کە پشتگیری لە جیاکاری دەکات لەکاتی دامەزراندنی کارمەندەکان.&lt;ref name=soandthelaw&gt;{{بیرخستنەوە|سەردێڕ=Sexual Orientation and the Law |یەکەم=James M |دوایین=Donovan |نووسەر٢=American Association of Law Libraries Standing Committee on Lesbian and Gay Issues |ساڵ=٢٠٠٧|بڵاوکەرەوە=William S. Hein &amp; Co. |ژپنک=٠-٨٣٧٧-٠١٦٦-X}} § 5:17&lt;/ref&gt; ھاوزایەندخوازی شتێکی یاسایییە لە ویلایەتە یەکگرتووەکان، بۆیە ھاوزایەندخوازان مافی ئەوەیان ھەیە کراوە بن لەبارەی ھاوزایەندخوازییەکەیانەوە لە کارەکانیان. بریاری بەڕێوەبەرایەتی ١٣٠٨٧ی سەرۆککۆمار [[بیڵ کڵینتن]] جیاکاریی بەھۆی ئاڕاستەی زایەندی نایاسایی کرد لە خزمەتگوزاریی پێشبڕکێییی ھێزی کاری مەدەنیی فیدیرالی لە ١٩٩٨.&lt;ref name=clintonexecorder&gt;{{بیرخستنەوە|سەردێڕ=Executive Order 13087 of May 28, 1998 |ناونیشان=http://frwebgate.access.gpo.gov/cgi-bin/getdoc.cgi?dbname=1998_register&amp;docid=fr02jn98-135.pdf |format=PDF |periodical=Federal Register |بەرگ=٦٣|ژمارە=١٠٥|ڕێکەوت=٢ی حوزەیرانی ١٩٩٨|ڕێکەوتی سەردان=٧ی ئەیلوولی ٢٠٠٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20041118191439/http://frwebgate.access.gpo.gov/cgi-bin/getdoc.cgi?dbname=1998_register&amp;docid=fr02jn98-135.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٤ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt; لەوانەیە ئەو کەسانەی کە جیاکاری دەکەن بەھۆی، لەسەر بنەمای، یان دژی ھاوزایەندخوازی لە دامەزراندنی کارمەندان، لەوانەیە ڕووبەڕووی یاسا ببنەوە.&lt;ref name=ashtonciviletti&gt;Ashton v. Civiletti, 613 F.2d 923, 20 Fair Empl. Prac. Cas. (BNA) 1601, 21 Empl. Prac. Dec. (CCH) P 30297 (D.C. Cir. 1979)&lt;/ref&gt;&lt;ref name=kellyoakland&gt;Kelly v. City of Oakland, 198 F.3d 779, 81 Fair Empl. Prac. Cas. (BNA) 1455, 77 Empl. Prac. Dec. (CCH) P 46281 (9th Cir. 1999)&lt;/ref&gt;
* {{تۆخ|جیاکاری لە خانووبەرە}} ئاماژەیە بۆ جیاکاری و خراپ مامەڵەکردن لەگەڵ کڕیارانی خانووەکان لەلایەن خاوەنەکانییانەوە لەبەر جیاوازی ئەو کەسانەی دەیانەوێت بیکڕن. لە ویلایەتە یەکگرتووەکان ھیچ یاسایەک نییە دژی ئەم جیاکارییانە کە زۆرجار لەسەر بنەمای شووناسی ئاڕاستەی زایەندیی و ھاوزایەندخوازیی و، ھتد… دروست دبن، بووەستێتەوە. بەڵام لە ئێستادا ١٣ ویلایەت و چەند شارێکی گەورە بە سەربەخۆیی یاسایان داناوە بۆ نەھێشتنی ئەم دیاردەیە.&lt;ref name=findlawrenters&gt;{{بیرخستنەوە|ڕێکەوتی سەردان=٧ی ئەیلوولی ٢٠٠٧|ناونیشان=http://realestate.findlaw.com/tenant/tenant-fair-housing/tenant-fair-housing-orientation.html |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20071210161544/http://realestate.findlaw.com/tenant/tenant-fair-housing/tenant-fair-housing-orientation.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٧|سەردێڕ=Renter's Rights Against Sexual Orientation Discrimination}}&lt;/ref&gt;
* {{تۆخ|تاوانی ڕق}} (ھەروەھا ناسراوە بە تاوانی لایەنگیری) پێکھاتووە لە چەند تاوانێک کە ھۆکاری لایەنگر بزواندووێتی بەرامبەر بە گرووپە کۆمەڵایەتییەکان، زۆرجار ئەو گرووپانەی کە لە ڕووی ڕەگەز، [[ئایین]]، ئاڕاستەی زایەندیی، [[کەمتوانی]]، [[گرووپی ڕەگەزی]]، نەتەوە، تەمەن، [[جێندەر]]، شووناسی جێندەر، یان لایەنگیری سیاسیی لەو کەسانەی کە ھەستاون بە تاوانەکە جیاوازن. لە ویلایەتە یەکگرتووەکان، ٤٥ ویلایەت، لەوان [[واشینگتن دی سی]]، یاسایی بنچینەییان ھەیە کە تاوانی ڕقی ئاوا و ھاوشێوەی یان جیاواز لەمانە نایاسایی دەکات. ھەر یەکە لەم یاسایانە باسی بەدخووی بەرامبەر بە ئایین و زایەند و نەتەوە تێدایە؛ ٣٢دانە لە خاڵەکان لەسەر ئاڕاستەی زایەندییە، ٢٨ دانە لەسەر جێندەرە و، ١١ی تریش لەسەر [[ترانسجێندەر|ترانسجێندەریی]] و شوناسیی جێندەرییە.&lt;ref name=adl&gt;{{بیرخستنەوە|ناونیشان=http://www.adl.org/99hatecrime/state_hate_crime_laws.pdf |format=PDF |سەردێڕ=State Hate Crime Laws |periodical=Anti-Defamation League |ڕێکەوت=حوزەیرانی ٢٠٠٦|ڕێکەوتی سەردان=٤ی ئایاری ٢٠٠٧|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20070614124916/http://www.adl.org/99hatecrime/state_hate_crime_laws.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٤ی حوزەیرانی ٢٠٠٧}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070614124916/http://www.adl.org/99hatecrime/state_hate_crime_laws.pdf |date=١٤ی حوزەیرانی ٢٠٠٧}}&lt;/ref&gt; لە تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩دا، جووڵەی ڕاگرتنی تاوانی ڕق ''ماتیو شێفەرد و جەیمز بیارد جونییەر'' دامەزرا، کە «[...] ھێز بە لقی دادوەری دەدات بە لێکۆڵینەوە و بەلەدادگادانی تاوانە ڕقە توندڕەوییەکان کە تێیدا کەسە جیاکە قوربانییەکەی ھەڵبژاردووە لەبەر زایەند و ڕەنگ و ئایین و نەتەوە و جێندەر و ئاڕاستەی زایەندیی و، شووناسیی جێندەریی یاخود کەمتوانیی بینراو.» ئەمە کرایە ناو قانوونەوە و وای لە تاوانە ڕقییەکان کردووە کە تاوانێکی فیدڕاڵی بێت لە ویلایەتە یەکگرتووەکان.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.hrc.org/13699.htm |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20091028224353/http://www.hrc.org/13699.htm |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩ |سەردێڕ=President Barack Obama Signs Hate Crimes Legislation Into Law |بڵاوکەرەوە=HRC |ڕێکەوت=٢٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠}}&lt;/ref&gt;

==== یەکێتیی ئەورووپا ====
لە [[یەکێتیی ئەورووپا]]دا، جیاکاری لە ھەر جۆرێک لەسەر بنەمای ئاڕاستەی زایەندی یان شووناسی جێندەریی نایاسایییە لەژێر بەیاننامەی مافی یەکێتی ئەورووپی سەرەکی.&lt;ref&gt;[[s:Charter of Fundamental Rights of the European Union#CHAPTER III. EQUALITY|Charter of Fundamental Rights of the European Union]]&lt;/ref&gt;

==== عێراق ====
لەکاتێکدا کە عێراق لەژێر دەستی بەریتانیادا بوو، ھاوزایەندخوازی تێیدا قەدەغە کرابوو. لەدوای ئەوە، کاتێک کە عێراق کەوتە ژێر دەستی حکوومەتی [[بەعسیزم|بەعسەوە]]، ھاوزایەندخوازی لەخۆیدا قەدەغە نەکرابوو. لەژێر یاساکانی ١٩٦٩دا، کاتێک کۆدی تاوانەکان دەرچوو، تەنھا لەکاتێکدا نایاسایی کردبوو ئەگەر دەستدرێژی، تۆلازی، بۆ فیلمی سێکسیی، لەشفرۆشیی، نەتوانین بۆ ڕێگەپێدان بەھۆی تەمەن و نەخۆشی دەروونی بووایە.&lt;ref name=&quot;WikiUsers5780&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ویکی|بەستەر =https://en.wikipedia.org/wiki/LGBT_rights_in_Iraq |سەردێڕ = «LGBT rights in Iraq» |زمان =ئینگلیزی |سەردان = ٧ی تەممووزی ٢٠١٧}}&lt;/ref&gt; ھیچ یاسایەک دژی جیاکاری دانەندرابوو. لە ٢٧ی نیسانی ساڵی ٢٠٢٤ پەڕلەمانی عێڕاق یاسای «بەرەنگاربوونەوەی لەشفرۆشی و لادانی سێکسی» تێپەڕاند و لە ٢ی تەمووزی ھەمان ساڵیشەوە کەوتە واری جێبەجێکردنەوە، بەمەش وەک لە یاساکەدا ھاتووە ئەو کەسانەی بانگەشە یاخود پڕاکتیزەی ھاوزایەندخوازی دەکەن ڕووبەڕووی سزای یاسایی دەبنەوە و ھەروەھا ئەو دکتۆرەش کە نەشتەرگەری گۆڕینی زایەند دەکات بەھەمان شێوە تووشی سزای یاسایی دەبێتەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.rudaw.net/notfound.html|ڕێکەوتی سەردان=٢٦ی تەممووزی ٢٠٢٤|وێبگە=www.rudaw.net}}&lt;/ref&gt;

=== چالاکی ڕامیاری ===
لە ١٩٦٠ەکانەوە، زۆرێک لە خەڵکانی [[کۆمەڵەی پەلکەزێڕینە (دەستەواژە)|ئێڵ جی بی تی]] لە ڕۆژاوا، بە تایبەتی ئەوانەی لە شارە گەورەکان نیشتەجێ بوون، چاندێکی ھاوزایەندخوازییان دامەزراندووە. چاندی ھاوزایەندخوازی بە جووڵەی [[شانازیی ھاوزایەندخوازان|شانازی گەی]] ناسراوە لای زۆرێک لە خەڵکی، کە ساڵانە لەناو شارەکاندا ڕوودەدات. زۆرینەی ئەندامانی ئەم چاندە، بە ھاوزایەندخواز و پشتگیرەکانیشیانەوە، بەشداری لە شانازی گەی دەکەن بە لەبەرکردنی پۆشاک و بەرزکردنەوەی ئاڵای [[پەلکەزێڕینە]]، کە نیشانەیەکی ھاوزایەندخوازانە. سەرۆک وەزیری [[کەنەدا]]، [[جەستن تروودۆو|جەستن ترودۆ]]، چەندین جار بەشداری کردووە لە شانازی گەی و پشتگیری خۆی بۆ ھاوزایەندخوازەکان دەربڕیوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = Swoon-worthy photos: Canadian Prime Minister Justin Trudeau steals hearts at Toronto's Pride parade | ناونیشان = https://www.usatoday.com/story/news/nation-now/2017/06/26/gay-pride-parade-2017-justin-trudeau-steals-hearts-toronto-pride/427773001/ |ڕێکەوتی سەردان= ٧ی تەممووز، ٢٠١٧ | بڵاوکەرەوە = USA Today |زمان = ئینگلیزی}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| ناونیشان =http://www.bbc.com/news/av/world-us-canada-36701570/justin-trudeau-joins-canada-gay-pride-march | سەردێڕ =Justin Trudeau joins Canada gay pride march | ڕێکەوتی سەردان =٧ی تەممووزی ٢٠١٧ | بەرھەم = BBC | بڵاوکەرەوە = BBC News | زمان =ئینگلیزی}}&lt;/ref&gt; ھەرچۆنێک بێت، ھەموو ھاوزایەندخوازەکان بەشداری ناکەن لە شانازی گەی. زۆرێک لە پیاوە گەی و ژنە لێزبیانەکان پشتگوێی دەخەن.

لەگەڵ بەربڵاوبوونەوەی ئەیدز لە ١٩٨٠دا، زۆرێک لە کۆمەڵەکان و خەڵکانی تری ئێڵ جی بی تی ھەستان بە ڕێکخستن و بەرزکردنەوەی ھەڵمەت بۆ پەروەردەکردنی خەڵکی لەسەر ئەیدز و چۆنێتی خۆلادان لەو نەخۆشییە و بەرزکردنەوەی ئاگاداری لەسەر بەکارھێنانی پاراستن لەکاتی سێکسدا. ھەروەھا ئەوان بەدواداچوونیان دەکرد لەسەر دیاردەکە و دەستی یارمەتییان درێژ دەکرد بۆ تووشبووەکان بەو نەخۆشییە و داوایان لە حکوومەت کرد کە گرنگی زیاتر بدات بەم دیاردەیە.
{{multiple image
 | width = 200
 | direction = vertical
 | align = right
 | image1 = Pride Parade 2016 (28071266173).jpg
 | alt1 =
 | image2 = Pride Parade 2016 (28071267343).jpg
 | alt2 =
 | footer = سەرۆک وەزیرانی کەنەدا، [[جەستن تروودۆو|جەستن ترودۆ]]، لە کاتی بەشداریکردن لە [[نمایشی شانازی]] لە [[تۆرۆنتۆ]]، [[کەنەدا]].
}}
ئەو زیانانەی کە ئەو کاتە ئەیدز نایبۆوە و ڕێژەی کوشتنی زۆر کردبوو، وادیاربوو بووە ھۆی خاوکردنەوەی جووڵە ھاوزایەندخوازییەکان و لایەنەکانی تری ژیان، چونکە تیشک خرابووە سەر چارەسەرکردن و نەھێشتنی دیاردەکە. ھەرچۆنێک بێت، کۆمەڵەی پەلکەزێڕینە لەو کاتەدا لە لایەنی سیاسییەوە چالاکبوونەوە و تەحەدای کۆمەڵگەی جیاڕەگەزخوازانیان کرد کە بە ھەمان شێوەی ئەوان ھەستن لەسەر دیاردەکە و ئەو کارەساتەی ئەیدز نابوویەوە. بەھۆی ئەم جووڵانەوە، زۆرێک لە فیلمەکان ھەستان بە بەرچاوخستنی کێشەکە، لەو فیلمانە: ''بەستنێکی زوو'' (١٩٨٥)، ''دۆستی درێژخایەن'' (١٩٩٠)، ''فێڵەدێڵفیا'' (١٩٩٣)، و ھتد…

لە ڕامیارییدا، چەند ڕەگەزخوازێکی زۆر ھەن کە لە سیاسەتدا کار دەکەن، تەنانەت لەو وڵاتانەشی کە یاسایان دژی ھاوزایەندخوازی ھەبوو ئەمە بینراوە. لەم کەسایەتییانە [[:en:Guido Westerwelle|گویدۆ ڤێسترڤل]]، [[:en:Peter Mandelson|پیتەر ماندلسن]] و [[:en:Per-Kristian Foss|پێر-کریستییان فاس]]، کە وەزیری کاروباری ئابووری [[نەرویژ|نەرویج]] بوو.

جووڵەکانی ئێڵ جی بی تی لەلایەن چەند کەسایەتی و ڕێکخراوەوە تووشی ڕووبەڕووبوونەوە دەبن و کەسانێک ھەن کە دژی ھاوزایەندخوازی دەوەستنەوە، زۆرجار لەبەر ھۆکاری ئایینی. ھەندێک لە خەڵکی پێیان وایە کە ھەموو پەیوەندییەکی سێکسیی جگە لە لەگەڵ ھاوسەری جیاڕەگەز دژی نەریتیی خێزانییە&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|نووسەر=Salt Lake City, UT |ناونیشان=http://newsroom.lds.org/ldsnewsroom/v/index.jsp?vgnextoid=a1312e636369f010VgnVCM100000176f620aRCRD |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080603123925/http://newsroom.lds.org/ldsnewsroom/v/index.jsp?vgnextoid=a1312e636369f010VgnVCM100000176f620aRCRD |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣ی حوزەیرانی ٢٠٠٨|سەردێڕ=First Presidency Message on Same-Gender Marriage |بڵاوکەرەوە=Newsroom.lds.org |ڕێکەوت=٢٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٤|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080603123925/http://newsroom.lds.org/ldsnewsroom/v/index.jsp?vgnextoid=a1312e636369f010VgnVCM100000176f620aRCRD |date= ٣ی حوزەیرانی ٢٠٠٨}}&lt;/ref&gt; و پێیان وایە کە مناڵەکان دەبێت لە ماڵێکدا بن کە دایک و باوکێک بەڕێوەی بەرێ.&lt;ref name=DMD&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Brownback |یەکەم=Sam |سەردێڕ=Defining Marriage Down&amp;nbsp;– We need to protect marriage. |بڵاوکەرەوە=National Review |ڕێکەوت=٩ی تەممووزی ٢٠٠٤|ناونیشان=http://www.nationalreview.com/comment/brownback200407090921.asp |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080601155703/http://www.nationalreview.com/comment/brownback200407090921.asp |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١ی حوزەیرانی ٢٠٠٨}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040710092937/http://www.nationalreview.com/comment/brownback200407090921.asp |date=١٠ی تەممووزی ٢٠٠٤ }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.lds.org/topics/family-proclamation |سەردێڕ=''The Family: A Proclamation to the World'' |بڵاوکەرەوە=Lds.org |ڕێکەوت=٢٣ی ئەیلوولی ١٩٩٥|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20131208223716/https://www.lds.org/topics/family-proclamation |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; ھەندێک لەو کەسانەی کە دژی مافەکانی ھاوزایەندخوازانن پێیان وایە کە ئەم مافانە کێشەی تێکەڵبوون دروست دەکەن لە ڕووی ئازادی تاکەکەسی،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.dailymail.co.uk/pages/live/articles/news/news.html?in_article_id=496871&amp;in_page_id=1770
|سەردێڕ=Gay hate law 'threat to Christian free speech'
|ڕێکەوت=٢٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٧|یەکەم=Steve
|دوایین=Doughty
|بڵاوکەرەوە=Daily Mail
|شوێن=London}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.dailymail.co.uk/pages/live/articles/news/news.html?in_article_id=403815&amp;in_page_id=1770
|سەردێڕ=Christian faces court over 'offensive' gay festival leaflets
|یەکەم=Steve
|دوایین=Doughty
|ڕێکەوت=٦ی ئەیلوولی ٢٠٠٦|بڵاوکەرەوە=Daily Mail
|شوێن=London
|ڕێکەوتی سەردان= ٧ی تەممووزی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20061019212703/http://www.dailymail.co.uk/pages/live/articles/news/news.html?in_article_id=403815&amp;in_page_id=1770
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٦
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.timesonline.co.uk/tol/comment/columnists/michael_gove/article805241.ece
|بڵاوکەرەوە=The Times
|سەردێڕ=I'd like to say this, but it might land me in prison
|ڕێکەوت=٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٢|یەکەم=Michael
|دوایین=Gove
|شوێن=London
|ڕێکەوتی سەردان=٧ی تەممووزی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://archive.today/20080918211024/http://www.timesonline.co.uk/tol/comment/columnists/michael_gove/article805241.ece
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی ئەیلوولی ٢٠٠٨
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.cbc.ca/canada/calgary/story/2007/11/28/chandler-meeting.html |سەردێڕ=Christian group likens Tory candidate review to witch hunt |ڕێکەوت=٢٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٧|بڵاوکەرەوە=CBC News |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080605082143/http://www.cbc.ca/canada/calgary/story/2007/11/28/chandler-meeting.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٥ی حوزەیرانی ٢٠٠٨}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.lifesitenews.com/news/archive/ldn/2008/apr/08040901
|سەردێڕ=Conduct unbecoming a free society
|ڕێکەوت=٩ی نیسانی ٢٠٠٨|دوایین=Kempling
|یەکەم=Chris
|بڵاوکەرەوە=National Post
|ڕێکەوتی سەردان=٧ی تەممووزی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20140328143153/http://www.lifesitenews.com/news/archive/ldn/2008/apr/08040901
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی ئازاری ٢٠١٤
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; ئازادی ئایینی،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.law.com/jsp/ihc/PubArticleIHC.jsp?id=1193735028038
|سەردێڕ=Employer's Dilemma: When Religious Expression and Gay Rights Cross
|یەکەم=Judith
|دوایین=Moldover
|بڵاوکەرەوە=New York Law Journal
|ڕێکەوت=٣١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧|ڕێکەوتی سەردان= ٧ی تەممووزی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20071031184612/http://www.law.com/jsp/ihc/PubArticleIHC.jsp?id=1193735028038
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1374/is_1_68/ai_n24944645
 |سەردێڕ=Collision of religious and gay rights in the workplace
 |بڵاوکەرەوە=Humanist
 |ڕێکەوت=کانوونی دووەم–شوباتی ٢٠٠٨|یەکەم=Bob
 |دوایین=Ritter
 |ڕەوشی ناونیشان=مردوو
 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120305210524/http://findarticles.com/p/articles/mi_m1374/is_1_68/ai_n24944645/
 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٥ی ئازاری ٢٠١٢}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120305210524/http://findarticles.com/p/articles/mi_m1374/is_1_68/ai_n24944645/ |date= ٥ی ئازاری ٢٠١٢ }}&lt;/ref&gt; توانای بەڕێوەبردنی کڵێساکان،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/wales/6904057.stm
|سەردێڕ=Bishop loses gay employment case
|ڕێکەوت=١٨ی تەممووزی ٢٠٠٧|بڵاوکەرەوە=BBC News
|ڕێکەوتی سەردان= ٧ی تەممووزی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170930123030/http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/wales/6904057.stm
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی ئەیلوولی ٢٠١٧
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; ڕێکخراوە خێرخوازییەکان،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/2080669/Catholic-adoption-service-stops-over-gay-rights.html
|سەردێڕ=Catholic adoption service stops over gay rights
|ڕێکەوت=٥ی حوزەیرانی ٢٠٠٨|بڵاوکەرەوە=Telegraph
|یەکەم=Martin
|دوایین=Beckford
|شوێن=London
|ڕێکەوتی سەردان= ٧ی تەممووزی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20171020151524/http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/2080669/Catholic-adoption-service-stops-over-gay-rights.html
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.boston.com/news/local/articles/2006/03/11/catholic_charities_stuns_state_ends_adoptions/
|سەردێڕ=Catholic Charities to halt adoptions over issue involving gays
|ڕێکەوت=١٠ی ئازاری ٢٠٠٦|دوایین=LeBlanc
|یەکەم=Steve
|بڵاوکەرەوە=Boston Globe
|ڕێکەوتی سەردان= ٧ی تەممووزی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160303212653/http://www.boston.com/news/local/articles/2006/03/11/catholic_charities_stuns_state_ends_adoptions/
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٣ی ئازاری ٢٠١٦
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; و ڕێکخراوی ئایینی تر. بەھەرحاڵ، ئەو کڵێسا و ڕێکخراوانەی کە دژی یاساکانی حکوومەت دەوەستن و جیاکاری دەکەن لەنێوان ھاوزایەندخوازان و بەدڕەفتاری دەکەن بەرامبەرییان، ھەڕەشەی باج لێسەندنیان لێ دەکرێت لەلایەن حکوومەتەوە.&lt;ref name=BannedBoston&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.weeklystandard.com/Content/Public/Articles/000/000/012/191kgwgh.asp
|سەردێڕ=Banned in Boston:The coming conflict between same-sex marriage and religious liberty
|یەکەم=Maggie
|دوایین=Gallagher
|ڕێکەوت=١٥ی ئایاری ٢٠٠٦|بەرگ=٠١١|issue=33
|ڕێکەوتی سەردان=٧ی تەممووزی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20060516000949/http://www.weeklystandard.com/Content/Public/Articles/000/000/012/191kgwgh.asp
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی ئایاری ٢٠٠٦
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://www.nytimes.com/2007/08/14/nyregion/14civil.html
|ڕێکەوت=١٤ی ئابی ٢٠٠٧|سەردێڕ=Church Group Complains of Civil Union Pressure
|یەکەم=Jill
|دوایین=Capuzzo
|newspaper=The New York Times
|ڕێکەوتی سەردان= ٧ی تەممووزی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170630114638/http://www.nytimes.com/2007/08/14/nyregion/14civil.html
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٧
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://www.nytimes.com/2007/09/18/nyregion/18grove.html
|سەردێڕ=Group Loses Tax Break Over Gay Union Issue
|یەکەم=Jill
|دوایین=Capuzzo
|newspaper=The New York Times
|ڕێکەوت=١٨ی ئەیلوولی ٢٠٠٧|ڕێکەوتی سەردان=٣١ی ئازاری ٢٠١٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170628033942/http://www.nytimes.com/2007/09/18/nyregion/18grove.html
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی حوزەیرانی ٢٠١٧
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.deseretnews.com/article/1,5143,700226242,00.html
 |سەردێڕ=LDS Church expresses disappointment in California gay marriage decision
 |ڕێکەوت=١٥ی ئایاری ٢٠٠٨|یەکەم=Carrie
 |دوایین=Moore
 |بڵاوکەرەوە=Deseret News
 |ڕێکەوتی سەردان=٢١ی ئابی ٢٠٠٩|ڕەوشی ناونیشان=مردوو
 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20090601193325/http://www.deseretnews.com/article/1%2C5143%2C700226242%2C00.html
 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١ی حوزەیرانی ٢٠٠٩|df=dmy}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090601193325/http://www.deseretnews.com/article/1,5143,700226242,00.html |date= ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٩}}&lt;/ref&gt;
لە ئێستادا کڵێساکان پارەی پێداویستییەکانیان (وەک ئاو، کارەبا، ھتد…) نادەن و لەسەر حکوومەتە.

== کۆمەڵگە و کۆمەڵناسی ==
=== بیر و ڕای گشتی ===
{{کاردانەوە کۆمەڵایەتییەکان بەرامبەر بە ھاوزایەندخوازی}}
پەسەند نەکردنی ئەو کەسانەی کە جیاڕەگەزخواز نین، وەک ھاوزایەندخوازان، لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە زیاتر لە وڵاتەکانی ئاسیا و ئەفریقا دەبیندرێت، بە تایبەتی وڵاتە دواکەوتووەکان، و بە شێوەیەکی بەرچاو لە ئەورووپا و [[ئوسترالیا]] و ئەمریکاکان پەسەند دەکرێن. کۆمەڵگەکانی ڕۆژاوا بە گشتی زۆر باشن لە ڕووی پەسەندکردنیانەوە و مافی خۆشیان ھەیە، بە تایبەتی لە کۆتا دەیەکانی ڕابردوودا گرنگی بە مافەکانیان دراوە و کۆمەڵگە فێرکراوە لەسەر دیاردەکە. لە ٢٠١٧دا، پرۆفیسۆر ئەیمی ئەدامچیک ڕوونی کردەوە کە ئەم جیاوازییە جیھانییانە لە پەسەندکردنی ھاوزایەندخوازان دەگەڕێتەوە بۆ سەر سێ فاکتەر کە پێکھاتوون لە: بەھێزی دیموکراسی، پێگەیشتوویی ئابووری، و ئەو ئایینانەی کە لەو شوێنانە بەربڵاون.&lt;ref name=&quot;Adamczyk&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Adamczyk|یەکەم=Amy|سەردێڕ=Cross-National Public Opinion about Homosexuality: Examining Attitudes across the Globe|ساڵ=٢٠١٧|بڵاوکەرەوە=University of California Press|پەڕەکان=٣–٧|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=wly8DQAAQBAJ&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q&amp;f=false|ڕێکەوتی سەردان=٢٧ی تەممووزی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170217022835/https://books.google.com/books?id=wly8DQAAQBAJ&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q&amp;f=false|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی شوباتی ٢٠١٧|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

=== پەیوەندییەکان ===
لە ٢٠٠٦دا، کۆمەڵەی دەروونی ئەمریکی، کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی، لەگەڵ کۆمەڵەی نەتەوەیی کارمەندانی کۆمەڵایەتی، لە دادگای باڵا لە ویلایەتی [[کالیفۆرنیا]] کورتەیەکیان پێشکەش کرد: «خەڵکانی گەی و لێزبیان پەیوەندی پابەندبوو و درێژخایەن دروست دەکەن کە یەکسانن بە پەیوەندییە جیاڕەگەزخوازەکان. [[ھاوسەرگیری]] کە لە ھاوزایەندخوازان دابڕاوە سوودی کۆمەڵایەتی، دەروونی، و تەندروستی دەھێنێت. بە ڕەتکردنەوەی مافی ھاوسەرگیری بۆ ھاوزایەندخوازان، ویلایەتەکە پشتی ئەو ستیگمایانە دەگرێت و ڕێیان پێ دەدات کە بەردەوام بێت کە [بە ھۆکاری مێژوویی] دراونەتە پاڵ ھاوزایەندخوازی. ھاوزایەندخوازی تووشی ستیگما کراوە و ئەم ستیگمایەش ئەنجامی نەرێنیی دەبێت. بەربەستنی [[ھاوسەرگیریی ھاوزایەند|ھاوسەرگیری ھاوزایەندخوازان]] لەلایەن ویلایەتی کالیفۆرنیاوە، شکانەوەیەکی ئەم ستیگمایەیە.» ئەوان ھەروەھا ئاماژەیان بەوە دا کە «ھیچ بنەمایەکی زانستیی نییە بۆ جیاکردنەوە لە نێوان کەپڵە جیاڕەگەزخواز و ھاوزایەندخوازەکان لە بارەی مافی یاسایی، سوودەکان، و [ئەو کێشانەی] کە لە ڕووی ھاوسەرگیری شارستانییەوە دروست دەبن.»&lt;ref name=amici/&gt; ھاوسەرگیری ھاوزایەند لە ١٦ی حوزەیرانی ٢٠٠٨دا یاسایی کرا کاتێک ویلایەتی کالیفۆرنیا بڕوانامەی ھاوسەرگیری بۆ ھاوزایەندخوازان دەرکرد و بەسەر بەربەستەکەدا چۆوە کە دژی یاساکانی ویلایەتەکە بوو.&lt;ref&gt;*{{بیرخستنەوەی ویکی|بەستەر =https://en.wikipedia.org/wiki/Same-sex_marriage_in_California |سەردێڕ = «Same-sex marriage in California» |زمان =ئینگلیزی |سەردان = ٢٧ی تەممووزی ٢٠١٧}}&lt;/ref&gt;

=== ئایین ===
ھەرچەندە پەیوەندی نێوان ھاوزایەندخوازی و ئایین دەتوانێت بگۆڕێت لە ناوچەیەکەوە و بۆ ناوچەیەکی تر و بەپێی تێپەڕبوونی کات، ئەو ئایینانەی کە لە ئێستادا بەربڵاوترینن لە جیھاندا، کە [[ئایینە ئیبراھیمییەکان]]ن، ھاوزایەندخوازی و شێوەکانی تری پەیوەندیداری بە نەرێنیی پیشانی کۆمەڵگە دەدەن. ئەم دژ وەستانە دەتوانێت لە مەودایەکی فراوان لە بە کەم سەیرکردنی کردارەکە، تا تەواو بەربەستکردنی و دژ وەستانی لە ھەبوون لە کۆمەڵگەدا درێژ ببێتەوە. ھەندێک لە ئایینەکان وا بانگەشە دەکەن کە ڕووتێکردنی ھاوزایەند لە خۆیدا تاوانە،&lt;ref name=OPCtrial&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.upper-register.com/irons_trial/charges.pdf|سەردێڕ=Charge #1 and specifications preferred by the Presbytery of Southern California against The Rev. C. Lee Irons|ڕێکەوتی سەردان=٢٧ی حوزەیرانی ٢٠٠٨|format=PDF|بڵاوکەرەوە=Presbytery of Southern California of the Orthodox Presbyterian Church|وتەگێڕانەوە=claiming that homosexuality is an unchosen &quot;condition,&quot; rather than a sin of the heart, [...] contradicts the teaching of Scripture that both the desire and the act are sin.|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080723194409/http://www.upper-register.com/irons_trial/charges.pdf|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٣ی تەممووزی ٢٠٠٨|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt; ھەندێکی تر دەڵێن تەنھا کردارە ھاوزایەندییەکان تاوانە،&lt;ref&gt;سێکس و کۆمەڵگە – بەرگی ٣ – پەڕەی ٨٣٤&lt;/ref&gt; و ھەندێکی تریان بە تەواوی ھاوزایەندخوازییان پەسەند کردووە،&lt;ref&gt;The Wiley-Blackwell Companion to Religion and Social Justice – Page 543, Michael D. Palmer, Stanley M. Burgess – 2012&lt;/ref&gt; لەکاتێکدا ھەندێکی تریش ھەن بە ڕێژەیەکی زۆر کەم کە ھانی ھاوزایەندخوازان دەدەن.&lt;ref&gt;Introduction to New and Alternative Religions in America, Eugene V. Gallagher, W. Michael Ashcraft – 2006&lt;/ref&gt; ھەندێک لە خەڵکی پێیان وایە و بانگەشەی ئەوە دەکەن کە ھەستی ھاوزایەند دەتوانرێت نەھێڵرێت بە باوەڕ بە ئایین. ھەندێک خەڵک کرداری ھاوزایەندخوازییان لەلا پیرۆزە و میتۆلۆجی خۆشەویستی ھاوزایەند دەتوانرێت لە بەشەکانی جیھاندا بدۆزرێتەوە.&lt;ref&gt;Cabezón, p. vii, &quot;Introduction&quot;&lt;/ref&gt;

== ھاوزایەندخوازیی ئاژەڵانی تر ==
[[پەڕگە:Males Anas platyrhynchos 2.jpg|وێنۆک|دوو قازی کێوی نێرینە]]
[[پەڕگە:Wuppertal - Zoo - Panthera leo 01 (1) ies.webm|وێنۆک|دوو [[شێر]]ی نێر لە کاتی سێکسکردندا]]
خووڕەوشتی ھاوزایەندخوازی و دووڕەگەزخوازی بە شێوەیەکی بەربڵاو لە نێوان ئاژەڵەکاندا دەبیندرێن. ئەم خووڕەوشتانە لە [[سێکس|چالاکی سێکسییەوە]] درێژ دەبێتەوە بۆ باوانێتیکردن و بوون بە کەپڵ. بەدواداچوونێکی ١٩٩٩ی بڕووس بەیجمێڵ پیشانی دەدات کە کردەوە و خووڕەوشتی ھاوزایەندخوازی و پەیوەندیدار پێوەی لە سەروو ٥٠٠ جۆر لە ئاژەڵانی تردا تۆمار کراوە، ھەر لە [[پریمات]]ەکانەوە تا کرمەکان.&lt;ref name=Bagemihl/&gt;&lt;ref name=&quot;Biological Exuberance: Animal&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Harrold
|یەکەم=Max
|سەردێڕ=Biological Exuberance: Animal Homosexuality and Natural Diversity
|بڵاوکەرەوە=The Advocate, reprinted in Highbeam Encyclopedia
|ڕێکەوت=١٦ی شوباتی ١٩٩٩|ناونیشان=http://www.thefreelibrary.com/Biological+Exuberance:+Animal+Homosexuality+and+Natural+Diversity.-a053877996
|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی ئەیلوولی ٢٠٠٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110520172429/http://www.thefreelibrary.com/Biological+Exuberance:+Animal+Homosexuality+and+Natural+Diversity.-a053877996
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٠ی ئایاری ٢٠١١
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; پەیوەندی سێکسی نێوان ئاژەڵەکان بە شێوەی زۆر جیاواز دەردەکەوێت و دەنوێنرێت. ھەرچەندە چەند بیردۆزەیەک ھەیە، بەڵام لە ڕووی زانستییەوە ھێشتا نازانرێت ھۆکاری جیاوازی ئەم دەربڕینانە چییە لەم جۆرە پەیوەندییانەدا، و لەبەر ئەوەشی ھەموو جۆرێک لە ئاژەڵەکان بەدواداچوونیان لەسەر نەکراوە،&lt;ref name=&quot;'Catalogue of Life' reaches&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Gordon |یەکەم=Dr Dennis
 | سەردێڕ='Catalogue of Life' reaches one million species
|بڵاوکەرەوە=National Institute of Water and Atmospheric Research
|ڕێکەوت=١٠ی نیسانی ٢٠٠٧|ناونیشان=http://www.niwascience.co.nz/pubs/mr/archive/2007-04-10-3
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20070713004634/http://www.niwascience.co.nz/pubs/mr/archive/2007-04-10-3
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی تەممووزی ٢٠٠٧|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی ئەیلوولی ٢٠٠٧}}&lt;/ref&gt; بیردۆزەیەک یان وەڵامێکی جێگیر ئەستەمە دەستکەوتنی. وەک بەیجمێڵ دەڵێت: «شانشینی ئاژەڵان [ئەم کردەوەیە] ئەنجام دەدەن بە جیاوازییەکی سێکسیی زۆریشەوە، لەوان ھاوزایەندخوازی، دووڕەگەزخوازی، و سێکسی بێ زاووزێ» وا دیارە لەلای ئاژەڵەکانی تر پەسەندکردنی زۆر زیاترە لە چاو مرۆڤەکاندا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.publishersweekly.com/pw/print/19990201/26501-gay-lib-for-the-animals-a-new-look-at-homosexuality-in-nature-.html |سەردێڕ=Gay Lib for the Animals: A New Look At Homosexuality in Nature – 2/1/1999 – Publishers Weekly |بڵاوکەرەوە=Publishersweekly.com |ڕێکەوتی سەردان=٢ی ئەیلوولی ٢٠١٢|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120729131204/http://www.publishersweekly.com/pw/print/19990201/26501-gay-lib-for-the-animals-a-new-look-at-homosexuality-in-nature-.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٩ی تەممووزی ٢٠١٢}}&lt;/ref&gt;

لە یەکێک لە جۆرەکانی ئاژەڵان، کە پێکھاتووە لە [[پەز]]ەکان، یان مەڕە ماڵی کراوەکان، ڕووتێکردنی ھاوزایەندخوازی بە شێوەیەکی زۆر دەبیندرێت.&lt;ref name=&quot;books.google.ca&quot;&gt;''[https://books.google.com/books?id=EftT_1bsPOAC&amp;pg=PA179 Animal Homosexuality: A Biosocial Perspective] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170223053821/https://books.google.com/books?id=EftT_1bsPOAC&amp;pg=PA179 |date=٢٣ی شوباتی ٢٠١٧}}'' By Aldo Poiani, A. F. Dixson, p. 179, 2010, Cambridge University Press&lt;/ref&gt;&lt;ref name=levay2/&gt; نزیکەی ١٠٪‏ مەڕە نێرینەکان ڕەتی دەکەنەوە کە لەگەڵ مێینەکاندا کردەوەی سێکسیی ئەنجام بدەن، لەکاتێکدا وەڵامی خێرایان دەبێت بۆ ئەنجامدانیی لەگەڵ نێرێکی تردا.&lt;ref name=levay2&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|سەردێڕ=Gay, Straight, and The Reason Why The Science of Sexual Orientation|ناونیشان=https://archive.org/details/gaystraightreaso0000leva|دوایین=Levay|یەکەم=Simon |ساڵ=٢٠١١|بڵاوکەرەوە=Oxford University Press |شوێن=Cambridge, Massachusetts |پەڕەکان=[https://archive.org/details/gaystraightreaso٠٠٠٠leva/page/٧٠ ٧٠]–٧١}}&lt;/ref&gt; ھاوزایەندخوازی نێوان ئاژەڵەکان ئەوەمان پیشان دەدەن کە ھاوزایەندخوازی لە ڕاستیدا نەخۆشی نییە و لە ناو سروشتدا بەردەوام ڕوودەدات، و لە ھەمان کاتدا قسەی زۆرینەی کەسایەتییە ئایینییەکان، بە تایبەتی ئەوانەی نێو کۆمەڵگەی ئیسلامی، پووچەڵ دەکاتەوە لەوەی کە دەڵێن ھاوزایەندخوازی لە ئاژەڵدا ڕوو نادات.

== تێبینییەکان ==
{{تێبینییەکان}}

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان|20em|refs=
&lt;ref name=&quot;apahelp&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Sexual orientation, homosexuality and bisexuality|بڵاوکەرەوە=American Psychological Association|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی ئابی ٢٠١٣|ناونیشان=http://www.apa.org/helpcenter/sexual-orientation.aspx|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٨ی ئابی ٢٠١٣|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20130808032050/http://www.apa.org/helpcenter/sexual-orientation.aspx}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=amici&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.courts.ca.gov/documents/Amer_Psychological_Assn_Amicus_Curiae_Brief.pdf |پەڕە=٣٠|سەردێڕ=Case No. S147999 in the Supreme Court of the State of California, In re Marriage Cases Judicial Council Coordination Proceeding No. 4365(...) – APA California Amicus Brief&amp;nbsp;— As Filed |format=PDF |ڕێکەوتی سەردان=٢١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120118184353/http://www.courts.ca.gov/documents/Amer_Psychological_Assn_Amicus_Curiae_Brief.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Frankowski&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|doi=10.1542/peds.113.6.1827 |نووسەر=Frankowski BL|نووسەر٢=American Academy of Pediatrics Committee on Adolescence|سەردێڕ=Sexual orientation and adolescents |journal=Pediatrics|بەرگ=١١٣ |issue=٦ |پەڕەکان=١٨٢٧–٣٢ |ڕێکەوت=حوزەیرانی ٢٠٠٤|pmid=١٥١٧٣٥١٩|ناونیشان=http://pediatrics.aappublications.org/content/113/6/1827.long}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Lamanna&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|نووسەر١=Mary Ann Lamanna|نووسەر٢=Agnes Riedmann|نووسەر٣=Susan D Stewart|سەردێڕ=Marriages, Families, and Relationships: Making Choices in a Diverse Society|بڵاوکەرەوە=Cengage Learning|ژپنک=١-٣٠٥-١٧٦٨٩-٨|ساڵ=٢٠١٤|پەڕە=٨٢|ڕێکەوتی سەردان=١١ی شوباتی ٢٠١٦|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=fofaAgAAQBAJ&amp;pg=PA82|وتەگێڕانەوە=The reason some individuals develop a gay sexual identity has not been definitively established &amp;nbsp;– nor do we yet understand the development of heterosexuality. The American Psychological Association (APA) takes the position that a variety of factors impact a person's sexuality. The most recent literature from the APA says that sexual orientation is not a choice that can be changed at will, and that sexual orientation is most likely the result of a complex interaction of environmental, cognitive and biological factors...is shaped at an early age...[and evidence suggests] biological, including genetic or inborn hormonal factors, play a significant role in a person's sexuality (American Psychological Association 2010).|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20161130141623/https://books.google.com/books?id=fofaAgAAQBAJ&amp;pg=PA82|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Stuart&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|نووسەر=گەیڵ ویسگارز ستوارت|سەردێڕ=Principles and Practice of Psychiatric Nursing|بڵاوکەرەوە=Elsevier Health Sciences|ژپنک=٠-٣٢٣-٢٩٤١٢-X|ساڵ=٢٠١٤|پەڕە=٥٠٢|ڕێکەوتی سەردان=١١ی شوباتی ٢٠١٦|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=ivALBAAAQBAJ&amp;pg=PA502|وتەگێڕانەوە=No conclusive evidence supports any one specific cause of homosexuality; however, most researchers agree that biological and social factors influence the development of sexual orientation.|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20161130185850/https://books.google.com/books?id=ivALBAAAQBAJ&amp;pg=PA502|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Kersey-Matusiak&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|نووسەر=Gloria Kersey-Matusiak|سەردێڕ=Delivering Culturally Competent Nursing Care|بڵاوکەرەوە=Springer Publishing Company|ژپنک=٠-٨٢٦١-٩٣٨١-١|ساڵ=٢٠١٢|پەڕە=١٦٩|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی شوباتی ٢٠١٦|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=X8O_wGedAYoC&amp;pg=PA169|وتەگێڕانەوە=Most health and mental health organizations do not view sexual orientation as a 'choice.'|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20161130123356/https://books.google.com/books?id=X8O_wGedAYoC&amp;pg=PA169|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;rcp2007&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.rcpsych.ac.uk/workinpsychiatry/specialinterestgroups/gaylesbian/submissiontothecofe.aspx|سەردێڕ=Submission to the Church of England's Listening Exercise on Human Sexuality|بڵاوکەرەوە=The Royal College of Psychiatrists|ڕێکەوتی سەردان=١٣ی حوزەیرانی ٢٠١٣|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20130502011813/http://www.rcpsych.ac.uk/workinpsychiatry/specialinterestgroups/gaylesbian/submissiontothecofe.aspx|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٢ی ئایاری ٢٠١٣|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Långström2010&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|دوایین١= Långström |یەکەم١= N. |دوایین٢= Rahman |یەکەم٢= Q. |دوایین٣= Carlström |یەکەم٣= E. |دوایین٤= Lichtenstein |یەکەم٤= P. |سەردێڕ= Genetic and Environmental Effects on Same-sex Sexual Behavior: A Population Study of Twins in Sweden | doi = 10.1007/s10508-008-9386-1| journal = Archives of Sexual Behavior |بەرگ= ٣٩| issue = 1|پەڕەکان= ٧٥–٨٠|ساڵ= ٢٠٠٨| pmid = ١٨٥٣٦٩٨٦}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=PAHO&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=&quot;Therapies&quot; to change sexual orientation lack medical justification and threaten health |ناونیشان=http://new.paho.org/hq/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=6803&amp;Itemid=1926 |بڵاوکەرەوە=Pan American Health Organization |ڕێکەوتی سەردان=٢٦ی ئایاری ٢٠١٢|ڕەوشی ناونیشان=bot: unknown |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120523040848/http://new.paho.org/hq/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=6803&amp;Itemid=1926 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٣ی ئایاری ٢٠١٢|df=dmy-all}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110113141618/http://new.paho.org/hq/index.php?option=com_content |date=١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١١ }} archived here.&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;levay&quot;&gt;Simon LeVay (1996). ''[http://www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/books/chap1/queerscience.htm Queer Science: The Use and Abuse of Research into Homosexuality] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170317060357/http://www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/books/chap1/queerscience.htm |date=١٧ی ئازاری ٢٠١٧}}.'' Cambridge: The MIT Press ISBN 0-262-12199-9&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=hawragazxwazi271927&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.sciencedaily.com/releases/2009/06/090616122106.htm|سەردێڕ=Same-sex Behavior Seen In Nearly All Animals, Review Finds|ئیش=ScienceDaily|ڕێکەوتی سەردان= ١ی حوزەیرانی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110128123637/http://www.sciencedaily.com/releases/2009/06/090616122106.htm|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١١|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=hawragazxwazi371827&gt;[http://www.news-medical.net/news/2006/10/23/20718.aspx ''1,500 animal species practice homosexuality''. ''The Medical News'', 23 October 2006] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110210172226/http://www.news-medical.net/news/2006/10/23/20718.aspx |date=10 February 2011}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=hawragazxwazi372937&gt;Sommer, Volker &amp; Paul L. Vasey (2006), Homosexual Behaviour in Animals, An Evolutionary Perspective. Cambridge University Press, Cambridge. ISBN 0-521-86446-1&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=Bagemihl&gt;{{harv|Bagemihl|1999}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;apa2009&quot;&gt;American Psychological Association: [http://www.apa.org/about/governance/council/policy/sexual-orientation.aspx Resolution on Appropriate Affirmative Responses to Sexual Orientation Distress and Change Efforts] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160101174139/http://www.apa.org/about/governance/council/policy/sexual-orientation.aspx |date= ١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Committed&quot;&gt;*[http://www.mercurynews.com/census/ci_18334802?nclick_check=1 Census statistics show quarter of California same-sex couples raising kids] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160809145325/http://www.mercurynews.com/census/ci_18334802?nclick_check=1 |date= ٩ی ئابی ٢٠١٦}}
*[http://www.starnewsonline.com/article/20110630/ARTICLES/110639995/1004/sitemaps Region Saw Increase In Same-Sex Households] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160329030306/http://www.starnewsonline.com/article/20110630/articles/110639995/1004/sitemaps |date=٢٩ی ئازاری ٢٠١٦}}
*[http://abcnews.go.com/Health/sex-couples-census-data-trickles-quarter-raising-children/story?id=13850332 Census 2010: One Quarter of Gay Couples Raising Children] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170630053712/http://abcnews.go.com/Health/sex-couples-census-data-trickles-quarter-raising-children/story?id=13850332 |date=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٧}}
*[http://www.startribune.com/local/125537288.html Minnesota Sees 50% Rise in Number of Gay Couples] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110717123400/http://www.startribune.com/local/125537288.html |date=17 July 2011}}
*[http://www.poughkeepsiejournal.com/article/20110714/NEWS01/107140334/Census-Dutchess-Ulster-gay-households-increase Census:Dutchess, Ulster Gay Households Increase] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160119045141/http://www.poughkeepsiejournal.com/article/20110714/NEWS01/107140334/Census-Dutchess-Ulster-gay-households-increase |date=١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠١٦}}
*[http://westchesterrealestateinformation.com/same-sex-couples-numbers-soar-in-ny-2010-census-finds/ Same Sex Couples' Numbers Soar In N.Y, 2010 Census Finds] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130430050627/http://westchesterrealestateinformation.com/same-sex-couples-numbers-soar-in-ny-2010-census-finds/ |date=٣٠ی نیسانی ٢٠١٣}}
*[http://www.edgeboston.com/index.php?ch=news&amp;sc=local&amp;sc3=&amp;id=123278 87% Increase in Same-Sex Nevada Households Since 2000] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141026075323/http://www.edgeboston.com/index.php?ch=news&amp;sc=local&amp;sc3=&amp;id=123278 |date=٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤}}
*[http://www.necn.com/07/14/11/Gay-lesbian-households-increase-in-Okla/landing_politics.html?&amp;apID=aebfe9933c274365a694d062894d773c 2010 Census indicates increase among same-sex homeowners in Oklahoma] {{Webarchive|url=https://archive.today/20130130091511/http://www.necn.com/07/14/11/Gay-lesbian-households-increase-in-Okla/landing_politics.html?&amp;apID=aebfe9933c274365a694d062894d773c |date=٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣}}
*[http://www.wnyc.org/blogs/wnyc-news-blog/2011/jul/15/spike-number-same-sex-couples-city/ Spike In Number of City's Same-Sex Couples] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110727052503/http://www.wnyc.org/blogs/wnyc-news-blog/2011/jul/15/spike-number-same-sex-couples-city/ |date=27 July 2011}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=psych2010&gt;[http://healthyminds.org/More-Info-For/GayLesbianBisexuals.aspx Sexual Orientation] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20110726000000/http://healthyminds.org/More-Info-For/GayLesbianBisexuals.aspx |date=26 July 2011}}. ''American Psychiatric Association''.&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;nrtsreport3619&quot;&gt;[https://www.facebook.com/NRTTVenglish/videos/1455995347807378/ homosexuals in the Kurdish Region], NRT Media&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=homodef46198&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|سەردێڕ= A Dictionary of True Etymologies|دوایین=Room |یەکەم=Adrian |ساڵ=١٩٨٦|ژپنک=٩٧٨-٠-٧١٠٢-٠٣٤٠-٣|پەڕە=٨٤}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=homodef37193&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|سەردێڕ= A Student's Dictionary of Psychology|دوایین=Statt |یەکەم=David A. |ساڵ=٢٠٠٤|بڵاوکەرەوە=Psychology Press |ژپنک=٩٧٨-١-٨٤١٦٩-٣٤٢-٢|پەڕە=٩٣}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=glbtq&gt;{{بیرخستنەوە|ناونیشان=http://www.glbtq.com/social-sciences/kertbeny_km.html |سەردێڕ=Karl-Maria Kertbeny: The Coinage and Dissemination of the Term |ڕێکەوتی سەردان=١٢ی حوزەیرانی ٢٠١٢|periodical=glbtq.com |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120927020758/http://www.glbtq.com/social-sciences/kertbeny_km.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠١٢}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150626100855/http://www.glbtq.com/social-sciences/kertbeny_km.html |date=٢٦ی حوزەیرانی ٢٠١٥}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=homolegal3619&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|نووسەر١=Feray Jean-Claude |نووسەر٢=Herzer Manfred |ساڵ= ١٩٩٠|سەردێڕ= Homosexual Studies and Politics in the 19th Century: Karl Maria Kertbeny | journal = Journal of Homosexuality |بەرگ= ١٩|پەڕە= ١| doi=10.1300/j082v19n01_02}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=von-kraft3628&gt;[http://www.glbtq.com/social-sciences/krafft_ebing_r.html Krafft-Ebing, Richard von (1840–1902)] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120409220543/http://www.glbtq.com/social-sciences/krafft_ebing_r.html |date=9 April 2012}}. ''glbtq.com''.&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=psexualis&gt;{{بیرخستنەوە|ناونیشان=http://www.kino.com/psychopathia/history.html |سەردێڕ=Psychopathia Sexualis |ڕێکەوتی سەردان=٧ی ئەیلوولی ٢٠٠٧|periodical=Kino.com |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20071004223140/http://www.kino.com/psychopathia/history.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=glaad&gt;[http://www.glaad.org/referenceguide Media Reference Guide] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110823105346/http://www.glaad.org/referenceguide |date=٢٣ی ئابی ٢٠١١}} (citing AP, NY Times, Washington Post style guides), GLAAD. Retrieved 10 May 2007.&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=haiey3618&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/gay|سەردێڕ=gay|وێبگە=Oxford Dictionaries|ڕێکەوتی سەردان=٧ی ئابی ٢٠١٥|وتەگێڕانەوە=(Of a person, especially a man) homosexual.|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160827054658/http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/gay|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی ئابی ٢٠١٦|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=Mj3737&gt;Marguerite Johnson, Terry Ryan: ''Sexuality in Greek and Roman society and literature: a sourcebook'' p.4&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=hayw26193&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://dictionary.reference.com/browse/lesbian |سەردێڕ=Lesbian &amp;#124; Define Lesbian at Dictionary.com |بڵاوکەرەوە=Dictionary.reference.com |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160307135535/http://dictionary.reference.com/browse/lesbian |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٧ی ئازاری ٢٠١٦ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=UNAIDS&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=UNAIDS: Men who have sex with men |بڵاوکەرەوە=UNAIDS |ناونیشان=http://www.unaids.org/en/media/unaids/contentassets/dataimport/pub/briefingnote/2006/20060801_policy_brief_msm_en.pdf |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120320001221/http://www.unaids.org/en/media/unaids/contentassets/dataimport/pub/briefingnote/2006/20060801_policy_brief_msm_en.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٠ی ئازاری ٢٠١٢}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=hayiaj261862&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Younger|یەکەم=John G.|سەردێڕ=Sex in the ancient world from A to Z|ناونیشان=https://archive.org/details/sexancientworldf00youn|ساڵ=٢٠٠٥|بڵاوکەرەوە=Routledge|شوێن=London [u.a.]|ژپنک=٠-٤١٥-٢٤٢٥٢-٥|پەڕە=[https://archive.org/details/sexancientworldf٠٠youn/page/n٥٨ ٣٨]|edition=1st published.}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=naown1726&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|سەردێڕ=The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition|ناونیشان=https://archive.org/details/americanheritage0000unse_a1o7|بڵاوکەرەوە=Houghton Mifflin|ساڵ=٢٠٠٠|ژپنک=٠-٦١٨-٧٠١٧٢-٩}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=haowm19364&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| دوایین = Spears | یەکەم = Richard A. | سەردێڕ = Fag |ئیش= Dictionary of American Slang and Colloquial Expressions | ساڵ = ٢٠٠٧| ناونیشان = http://dictionary.reference.com/browse/faggot | ڕێکەوتی سەردان = ٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢| ناونیشانی ئەرشیڤ = https://web.archive.org/web/20160227014915/http://dictionary.reference.com/browse/faggot | ڕێکەوتی ئەرشیڤ = ٢٧ی شوباتی ٢٠١٦ | ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=terms&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.sex-lexis.com/ |سەردێڕ=Dictionary of Sexual Terms |بڵاوکەرەوە=Sex-lexis.com |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20041015054212/http://www.sex-lexis.com/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٤ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=haownsh351937&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Taylor|یەکەم=Marvin J.|سەردێڕ=Queer Things from Old Closets: Libraries Gay and Lesbian Studies – Queer Theory|ناونیشان=http://rbm.acrl.org/content/rbml/8/1/19.full.pdf|بڵاوکەرەوە=Association of College and Research Libraries|ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160116080410/http://rbm.acrl.org/content/rbml/8/1/19.full.pdf|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٦|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=ajowm36197&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=eds|یەکەم=Marc Wolinsky ...|سەردێڕ=Gays and the military: Joseph Steffan versus the United States|ساڵ=١٩٩٣|بڵاوکەرەوە=Princeton University Press|شوێن=Princeton, NJ|ژپنک=٠-٦٩١-٠٣٣٠٧-٢|پەڕەکان=٤٠–٤٨|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=kM8WgQQghwIC&amp;pg=PA49&amp;lpg=PA49&amp;dq=Gays+military+homo+derogatory+epithet&amp;source=bl&amp;ots=GKgHK00BxL&amp;sig=MpmlY0QZHaF2ebPZ3o-phV1IMmo&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=xxFuULTrGqP20gH5x4EY&amp;ved=0CC8Q6AEwAw#v=onepage&amp;q=Gays%20military%20homo%20derogatory%20epithet&amp;f=false|edition=[Online-Ausg.].|ڕێکەوتی سەردان= ١ی حوزەیرانی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20161130175809/https://books.google.com/books?id=kM8WgQQghwIC&amp;pg=PA49&amp;lpg=PA49&amp;dq=Gays+military+homo+derogatory+epithet&amp;source=bl&amp;ots=GKgHK00BxL&amp;sig=MpmlY0QZHaF2ebPZ3o-phV1IMmo&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=xxFuULTrGqP20gH5x4EY&amp;ved=0CC8Q6AEwAw#v=onepage&amp;q=Gays%20military%20homo%20derogatory%20epithet&amp;f=false|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;!--========= دێمۆگرافیا ==========--&gt;

&lt;ref name=timcook2719&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان = http://www.nbcnews.com/watch/nightly-news/apple-s-tim-cook-is-first-fortune-500-to-come-out-as-gay-350111811811|سەردێڕ = Apple's CEO Tim Cook Is First Fortune 500 to Come Out as Gay|بڵاوکەرەوە = NBC News|ڕێکەوت = ٣١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤|ڕێکەوتی سەردان = ٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤|وێبگە = www.nbcnews.com|ناونیشانی ئەرشیڤ = https://web.archive.org/web/20170724022131/http://www.nbcnews.com/watch/nightly-news/apple-s-tim-cook-is-first-fortune-500-to-come-out-as-gay-350111811811|ڕێکەوتی ئەرشیڤ = ٢٤ی تەممووزی ٢٠١٧|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=black&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|دوایین١= Black |یەکەم١= Dan |دوایین٢= Gates |یەکەم٢= Gary |دوایین٣= Sanders |یەکەم٣= Seth |دوایین٤= Taylor |یەکەم٤= Lowell |ساڵ= ٢٠٠٠|سەردێڕ= Demographics of the Gay and Lesbian Population in the United States: Evidence from Available Systematic Data Sources | journal = Demography |بەرگ= ٣٧ | issue = ٢|پەڕەکان= ١٣٩–١٥٤ | doi=10.2307/2648117 | pmid=١٠٨٣٦١٧٣}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=sexualbehavior37287&gt;Sexual Behavior in the Human Male, p. 656&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;more-or-less-2010-10-01&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Harford|یەکەم=Tim|سەردێڕ=More or Less examines Office for National Statistics figures on gay, lesbian and bisexual people|ناونیشان=http://www.bbc.co.uk/programmes/b00tznbk|بڵاوکەرەوە=BBC|ڕێکەوت=١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٠|ڕێکەوتی سەردان=١٣ی تەممووزی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20151105183125/http://www.bbc.co.uk/programmes/b00tznbk|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=idea-creative719&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|نووسەر=David Leonhardt
|سەردێڕ=John Tukey, 85, Statistician; Coined the Word 'Software'
|journal=The New York Times
|ڕێکەوت=٢٨ی تەممووزی ٢٠٠٠}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=idea-creative628&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Biography 15.1, ''John W. Tukey'' (1915–2000)
|ناونیشان=http://www.swlearning.com/quant/kohler/stat/biographical_sketches/bio15.1.html
|ڕێکەوتی سەردان=١٩ی ئایاری ٢٠٠٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20171105192244/http://www.swlearning.com/quant/kohler/stat/biographical_sketches/bio15.1.html
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}} John Tukey criticizes sample procedure&lt;/ref&gt;

&lt;ref name = Billy1993&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|doi=10.2307/2136206|vauthors=Billy JO, Tanfer K, Grady WR, Klepinger DH |سەردێڕ=The sexual behavior of men in the United States|jstor=2136206 |journal=Family Planning Perspectives |بەرگ=٢٥|issue=2 |پەڕەکان=٥٢–٦٠|ساڵ=١٩٩٣|pmid=٨٤٩١٢٨٧}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name = Binson1995&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|doi=10.1080/00224499509551795|یەکەم١=Diane |دوایین١=Binson |یەکەم٢=Stuart |دوایین٢=Michaels |یەکەم٣=Ron |دوایین٣=Stall |یەکەم٤=Thomas J. |دوایین٤=Coates |یەکەم٥=John H. |دوایین٥=Gagnon |یەکەم٦=Joseph A. |دوایین٦=Catania |ساڵ=١٩٩٥|سەردێڕ=Prevalence and Social Distribution of Men Who Have Sex with Men: United States and Its Urban Centers |journal=The Journal of Sex Research |بەرگ=٣٢|issue=3 |پەڕەکان=٢٤٥–٥٤ |jstor=3812794}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name = Johnson1992&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|vauthors=Johnson AM, Wadsworth J, Wellings K, Bradshaw S, Field J |سەردێڕ=Sexual lifestyles and HIV risk |journal=Nature |بەرگ=٣٦٠|issue=6403 |پەڕەکان=٤١٠–٢|ڕێکەوت=کانوونی یەکەمی ١٩٩٢|pmid=١٤٤٨١٦٣|doi=10.1038/360410a0}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name = Laumann1994&gt;Laumann, E. O. , Gagnon, J. H. , Michael, R. T. , &amp; Michaels, S. (1994). ''The social organization of sexuality: Sexual practices in the United States.'' Chicago: University of Chicago Press.{{Page needed|date=September 2010}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name = Wellings1994&gt;Wellings, K. , Field, J. , Johnson, A. , &amp; Wadsworth, J. (1994). ''Sexual behavior in Britain: The national survey of sexual attitudes and lifestyles.'' London, UK: Penguin Books.{{Page needed|date=September 2010}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name = ACSF1992&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ| doi = 10.1038/360407a0 |نووسەر= Investigators ACSF |ساڵ= ١٩٩٢|سەردێڕ= AIDS and sexual behaviour in France | journal = Nature |بەرگ= ٣٦٠| issue = 6403|پەڕەکان= ٤٠٧–٤٠٩| pmid = ١٤٤٨١٦٢}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name = Bogaert2004&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|نووسەر=Bogaert AF |سەردێڕ=The prevalence of male homosexuality: the effect of fraternal birth order and variations in family size |journal=Journal of Theoretical Biology |بەرگ=٢٣٠|issue=1 |پەڕەکان=٣٣–٧|ڕێکەوت=ئەیلوولی ٢٠٠٤|pmid=١٥٢٧٥٩٩٧|doi=10.1016/j.jtbi.2004.04.035}} Bogaert argues that: &quot;The prevalence of male homosexuality is debated. One widely reported early estimate was 10% (e.g. , Marmor, 1980; Voeller, 1990). Some recent data provided support for this estimate (Bagley and Tremblay, 1998), but most recent large national samples suggest that the prevalence of male homosexuality in modern western societies, including the United States, is lower than this early estimate (e.g. , 1–2% in Billy et al. , 1993; 2–3% in Laumann et al. , 1994; 6% in Sell et al. , 1995; 1–3% in Wellings et al. , 1994). It is of note, however, that homosexuality is defined in different ways in these studies. For example, some use same-sex behavior and not same-sex attraction as the operational definition of homosexuality (e.g. , Billy et al. , 1993); many sex researchers (e.g. , Bailey et al. , 2000; Bogaert, 2003; Money, 1988; Zucker and Bradley, 1995) now emphasize attraction over overt behavior in conceptualizing sexual orientation.&quot; (p. 33) Also: &quot;...the prevalence of male homosexuality (in particular, same-sex attraction) varies over time and across societies (and hence is a &quot;moving target&quot;) in part because of two effects: (1) variations in fertility rate or family size; and (2) the fraternal birth order effect. Thus, even if accurately measured in one country at one time, the rate of male homosexuality is subject to change and is not generalizable over time or across societies.&quot; (p. 33)&lt;/ref&gt;

&lt;ref name = Fay1989&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|vauthors=Fay RE, Turner CF, Klassen AD, Gagnon JH |سەردێڕ=Prevalence and patterns of same-gender sexual contact among men |journal=Science |بەرگ=٢٤٣|issue=4889 |پەڕەکان=٣٣٨–٤٨|ڕێکەوت=کانوونی دووەمی ١٩٨٩|pmid=٢٩١١٧٤٤|doi=10.1126/science.2911744}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name = Sell1995&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|doi=10.1007/BF01541598|vauthors=Sell RL, Wells JA, Wypij D |سەردێڕ=The prevalence of homosexual behavior and attraction in the United States, the United Kingdom and France: results of national population-based samples |journal=Archives of Sexual Behavior |بەرگ=٢٤|issue=3 |پەڕەکان=٢٣٥–٤٨|ڕێکەوت=حوزەیرانی ١٩٩٥|pmid=٧٦١١٨٤٤}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=SavinWilliams2009&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ| editor1-last = Hope | editor1-first = Debra A |سەردێڕ= Contemporary Perspectives on Lesbian, Gay, and Bisexual Identities | doi = 10.1007/978-0-387-09556-1 |زنجیرە= Nebraska Symposium on Motivation |بەرگ= ٥٤|ساڵ= ٢٠٠٩|ژپنک= ٩٧٨-٠-٣٨٧-٠٩٥٥٥-٤}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=gayfeelings2719&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9E0CE0D91E3EF93BA35751C1A964958260&amp;sec=&amp;spon=&amp;pagewanted=all|سەردێڕ=Sexual Behavior Levels Compared in Studies In Britain and France|ڕێکەوت=٨ی کانوونی یەکەمی ١٩٩٢|ئیش=nytimes.com}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=statsofusa2719&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://williamsinstitute.law.ucla.edu/research/census-lgbt-demographics-studies/how-many-people-are-lesbian-gay-bisexual-and-transgender |نووسەر=Gary Gates |سەردێڕ=How Many People are Lesbian, Gay, Bisexual and Transgender? |بڵاوکەرەوە=The Williams Institute |ڕێکەوت=نیسانی ٢٠١١|ڕێکەوتی سەردان=١٢ی ئایاری ٢٠١٤|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170721165514/http://williamsinstitute.law.ucla.edu/research/census-lgbt-demographics-studies/how-many-people-are-lesbian-gay-bisexual-and-transgender/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢١ی تەممووزی ٢٠١٧ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=statsofusa3618&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://williamsinstitute.law.ucla.edu/wp-content/uploads/Gates-How-Many-People-LGBT-Apr-2011.pdf |format=PDF |نووسەر=Gary Gates |سەردێڕ=How many people are lesbian, gay, bisexual, and transgender? |بڵاوکەرەوە=The Williams Institute |پەڕە=١ |ڕێکەوت=نیسانی ٢٠١١|ڕێکەوتی سەردان=١٣ی تەممووزی ٢٠١٧ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20150425174542/http://williamsinstitute.law.ucla.edu/wp-content/uploads/Gates-How-Many-People-LGBT-Apr-2011.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی نیسانی ٢٠١٥ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=moresources2719&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Gay and Lesbian Families in the United States: Same-Sex Unmarried Partner Households |ناونیشان=http://www.urban.org/UploadedPDF/1000491_gl_partner_households.pdf |دوایین١=Smith |یەکەم١=David M. |دوایین٢=Gates |یەکەم٢=Gary J. |ڕێکەوت=٢٢ی ئابی ٢٠٠١|ڕێکەوتی سەردان=٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١١|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110107082654/http://www.urban.org/UploadedPDF/1000491_gl_partner_households.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٧ی کانوونی دووەمی ٢٠١١ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;cdc.gov&quot;&gt;[http://www.cdc.gov/nchs/data/nhsr/nhsr077.pdf &quot;Sexual Orientation and Health Among U.S. Adults: National Health Interview Survey, 2013.&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170709014014/https://www.cdc.gov/nchs/data/nhsr/nhsr077.pdf |date= ٩ی تەممووزی ٢٠١٧}} ''CDC''. 15 July 2014. 15 July 2014.&lt;/ref&gt;
}}

{{Refbegin|20em}}

=== کتێبەکان ===
;١٩٨٠کان
# Adam, Barry (1987). ''The Rise of a Gay and Lesbian Movement'', G. K. Hall &amp; Co. {{ISBN|0-8057-9714-9}}
# {{بیرخستنەوە|یەکەم=John |دوایین=Boswell |ناونیشان=http://www.press.uchicago.edu/cgi-bin/hfs.cgi/00/231.ctl |سەردێڕ=Christianity, Social Tolerance, and Homosexuality: Gay People in Western Europe from the Beginning of the Christian Era to the Fourteenth Century |بڵاوکەرەوە=University of Chicago Press |ساڵ=١٩٨٠|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٢٦-٠٦٧١١-٧|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20060928195316/http://www.press.uchicago.edu/cgi-bin/hfs.cgi/00/231.ctl |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی ئەیلوولی ٢٠٠٦}}
# Dover, Kenneth J. , ''Greek Homosexuality'', Gerald Duckworth &amp; Co. Ltd. 1979, {{ISBN|0-674-36261-6}}(hardcover), {{ISBN|0-674-36270-5}}(paperback)
# d'Emilio, John ''Sexual Politics, Sexual Communities: The Making of a Homosexual Minority in the United States, 1940–1970'', University of Chicago Press 1983, {{ISBN|0-226-14265-5}}
# {{بیرخستنەوە|سەردێڕ=The History of Sexuality |یەکەم=Michel |دوایین=Foucault |authorlink=Michel Foucault |ساڵ=١٩٨٦|بڵاوکەرەوە=Pantheon Books |ژپنک=٠-٣٩٤-٤١٧٧٥-٥}}
# Roth, Norman. ''The care and feeding of gazelles: Medieval Arabic and Hebrew love poetry.'' IN: Lazar &amp; Lacy. ''Poetics of Love in the Middle Ages'', George Mason University Press 1989, {{ISBN|0-913969-25-7}}
;١٩٩٠ەکان
# {{بیرخستنەوە|یەکەم١=Bruce |دوایین١=Bagemihl |سەردێڕ=Biological Exuberance: Animal Homosexuality and Natural Diversity|بڵاوکەرەوە=St. Martin's Press|ساڵ=١٩٩٩|ژپنک=٠-٣١٢-١٩٢٣٩-٨|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=5CbRGV8AAIQC}}
# Bérubé, Allan, ''Coming out under Fire: The History of Gay Men and Women in World War Two'', New York: MacMillan 1990, {{ISBN|0-02-903100-1}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٩٧|سەردێڕ=Two spirit people: American Indian, lesbian women and gay men |نووسەر١=Brown, Lester B. |editor1=Lester B. Brown |بڵاوکەرەوە=Routledge |ژپنک=٩٧٨-٠-٧٨٩٠-٠٠٠٣-٣|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=AwnQBETJsvEC}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=٢٠٠٠|سەردێڕ=Handbook of medieval sexuality |یەکەم١=Vern L. |دوایین١=Bullough |یەکەم٢=James A. |دوایین٢=Brundage |بڵاوکەرەوە=Taylor &amp; Francis |ژپنک=٩٧٨-٠-٨١٥٣-٣٦٦٢-٤|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=PgSI1gvKhtAC}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٩٥|سەردێڕ=Gay New York: Gender, Urban Culture, and the Making of the Gay Male World, 1890–1940 |نووسەر١=Chauncey, George |edition=reprint, illustrated |بڵاوکەرەوە=Basic Books |ژپنک=٩٧٨-٠-٤٦٥-٠٢٦٢١-٠|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=QCkEAQAAIAAJ}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٩٠|سەردێڕ=Encyclopedia of homosexuality (2 Volumes) |یەکەم١=Wayne R. |دوایین١=Dynes |یەکەم٢=Warren |دوایین٢=Johansson |یەکەم٣=William A. |دوایین٣=Percy |یەکەم٤=Stephen |دوایین٤=Donaldson |بڵاوکەرەوە=Garland Pub. |ژپنک=٩٧٨-٠-٨٢٤٠-٦٥٤٤-٧|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=TYyGAAAAIAAJ}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٩٣|سەردێڕ=Odd girls and twilight lovers: a history of lesbian life in twentieth-century America |نووسەر١=Faderman, Lillian|edition=4 |بڵاوکەرەوە=Columbia University Press |ژپنک=٩٧٨-٠-٢٣١-٠٧٤٨٨-٩|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=44i96GWYxSQC}}
# Hinsch, Bret, ''Passions of the Cut Sleeve: The Male Homosexual Tradition in China'', The University of California Press, 1990, {{ISBN|0-520-06720-7}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٩٤|سەردێڕ=Outing: shattering the conspiracy of silence |نووسەر١=Johansson, Warren |نووسەر٢=William A. Percy |بڵاوکەرەوە=Routledge |ژپنک=٩٧٨-١-٥٦٠٢٤-٤١٩-٦|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=-lZ903C-dkMC}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٩٤|سەردێڕ=Sex in America: a definitive survey |نووسەر١=Michael, Robert T. |بڵاوکەرەوە=Little, Brown |ژپنک=٩٧٨-٠-٣١٦-٩١١٩١-٧|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=PkjmGwAACAAJ}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٩٨|سەردێڕ=Pederasty and Pedagogy in Archaic Greece |نووسەر١=Percy, William Armstrong |بڵاوکەرەوە=University of Illinois Press |ژپنک=٩٧٨-٠-٢٥٢-٠٦٧٤٠-٢|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=TCvoj1efp8UC}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٨٧|سەردێڕ=Compañeras: Latina lesbians (an anthology) |نووسەر١=Ramos, Juanita |بڵاوکەرەوە=Latina Lesbian History Project |ناونیشان=https://books.google.com/books?id=ElVnAAAAMAAJ}}
# Rousseau, George, ''Perilous Enlightenment: Pre- and Post-Modern Discourses—Sexual, Historical'', Manchester University Press 1991, {{ISBN|0-7190-3301-2}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٩٢|سەردێڕ=Sexuality and eroticism among males in Moslem societies |نووسەر١=Schmitt, Arno |نووسەر٢=Jehoeda Sofer |editor1=Arno Schmitt |editor2=Jehoeda Sofer |بڵاوکەرەوە=Routledge |ژپنک=٩٧٨-١-٥٦٠٢٤-٠٤٧-١|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=Kw_BVSVmNsUC}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٩٩|سەردێڕ=An American obsession: science, medicine, and homosexuality in modern society |نووسەر١=Terry, Jennifer |بڵاوکەرەوە=University of Chicago Press |ژپنک=٩٧٨-٠-٢٢٦-٧٩٣٦٧-٢|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=C6pGoWWLfhEC}}

;٢٠٠٠ەکان
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=٢٠٠٥|سەردێڕ=Regulating sex: the politics of intimacy and identity |یەکەم١=Elizabeth |دوایین١=Bernstein |یەکەم٢=Laurie |دوایین٢=Schaffner |بڵاوکەرەوە=Routledge |ژپنک=٩٧٨-٠-٤١٥-٩٤٨٦٩-٢|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=YQzW5I2RGNcC}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=٢٠٠٢|سەردێڕ=Before Stonewall: activists for gay and lesbian rights in historical context |نووسەر١=Bullough, Vern L. |بڵاوکەرەوە=Routledge |ژپنک=٩٧٨-١-٥٦٠٢٣-١٩٣-٦|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=A7x_VnES2esC}}
# {{بیرخستنەوەی کتێب|سەردێڕ=The Greeks And Greek Love: A Radical Reappraisal of Homosexuality In Ancient Greece|نووسەر=Davidson, James|ساڵ=٢٠٠٧|ژپنک=٠-٢٩٧-٨١٩٩٧-٦|بڵاوکەرەوە=Weidenfeld &amp; Nicolson}}
# {{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Gunther |یەکەم=Scott Eric |ڕێکەوت=٢٠٠٩|سەردێڕ=The Elastic Closet, A History of Homosexuality in France, 1942-present |شوێن=New York |بڵاوکەرەوە=Palgrave Macmillan |ژپنک=٩٧٨-٠-٢٣٠-٥٩٥١٠-١}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=٢٠٠٤|سەردێڕ=The lavender scare: the Cold War persecution of gays and lesbians in the federal government |نووسەر١=Johnson, David K. |بڵاوکەرەوە=University of Chicago Press |ژپنک=٩٧٨-٠-٢٢٦-٤٠٤٨١-٣|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=_FM_hkMdxpIC}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=٢٠٠٣|سەردێڕ=Historical dictionary of the lesbian liberation movement: still the rage |نووسەر١=Myers, JoAnne |بڵاوکەرەوە=Scarecrow Press |ژپنک=٩٧٨-٠-٨١٠٨-٤٥٠٦-٠|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=dzYbAAAAYAAJ}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=٢٠٠٢|سەردێڕ=Queering India: same-sex love and eroticism in Indian culture and society |نووسەر١=Vanita, Ruth |بڵاوکەرەوە=Routledge |ژپنک=٩٧٨-٠-٤١٥-٩٢٩٥٠-٩|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=I9rrucxQbmEC}}

=== وتارە ڕۆژنامەیییەکان ===
# {{بیرخستنەوە|سەردێڕ=On the Prevalence of Homosexuality and Bisexuality, in a Random Community Survey of 750 Men Aged 18 to 27 |دوایین=Bagley |یەکەم=Christopher |دوایین٢=Tremblay |یەکەم٢=Pierre |شوێن=New York |بڵاوکەرەوە=Haworth Press |ساڵ=١٩٩٨|journal=Journal of Homosexuality |بەرگ=٣٦|issue= 2 |issn=0091-8369 |oclc=٩١١٢٩٣٩١|doi=10.1300/j082v36n02_01 |پەڕەکان=١–١٨}}
# {{بیرخستنەوە|doi=10.2307/374839 |سەردێڕ=The Homophobic Imagination |دوایین=Crew |یەکەم=Louie |دوایین٢=Norton |jstor=374839 |یەکەم٢=Rictor |شوێن=3, Nov 74 |بەرگ=٣٦|issue=3 |پەڕەکان=٢٧٢–٩٠|journal=College English |issn=0010-0994 |ساڵ=١٩٧٤|oclc=٤٢٧٠٩٢٢١١}}
# {{بیرخستنەوە|سەردێڕ=New Evidence of Genetic Factors Influencing Sexual Orientation in Men: Female Fecundity Increase in the Maternal Line |دوایین=Iemmola |یەکەم=Francesca |دوایین٢=Ciani |یەکەم٢=Andrea Camperio |بڵاوکەرەوە=Springer |format=Article |ساڵ=٢٠٠٩|journal=Archives of Sexual Behavior |پەڕەکان=٣٩٣–٣٩٩|بەرگ=٣٨|شوێن=no. 3 |issn=0004-0002 |oclc=٣٦٠٢٣٢٥٢٦|doi=10.1007/s10508-008-9381-6 |ناونیشان=http://www.springerlink.com/content/l6104277w82137x4 |pmid=١٨٥٦١٠١٤}}{{بەستەری مردوو|url=http://www.springerlink.com/content/l6104277w82137x4 |date=شوباتی ٢٠٢٠}}
# {{بیرخستنەوە|doi=10.1126/science.1887219 |سەردێڕ=A difference in hypothalamic structure between heterosexual and homosexual men. |دوایین=LeVay |یەکەم=Simon |ساڵ=١٩٩١|journal=Science |پەڕەکان=١٠٣٤–٧|issue=5023 |بەرگ=٢٥٣|issn=0036-8075 |oclc=١٢١٦٥٥٩٩٦|ناونیشان=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/253/5023/1034 |pmid=١٨٨٧٢١٩}}
# {{بیرخستنەوە|سەردێڕ=Fraternal Birth Order and Ratio of Heterosexual/Homosexual Feelings in Women and Men |یەکەم٩=N |دوایین٩=Martin |یەکەم٨=J |دوایین٨=Bailey |یەکەم٧=M |دوایین٧=Wright |یەکەم٦=S |دوایین٦=MacGregor |دوایین=McConaghy |یەکەم٥=M |یەکەم=N |دوایین٢=Hadzi-Pavlovic |یەکەم٢=D |دوایین٥=Keller |دوایین٣=Stevens |یەکەم٣=C |دوایین٤=Manicavasagar |یەکەم٤=V | displayauthors = 8|ساڵ=٢٠٠٦|journal=Journal of Homosexuality |پەڕەکان=١٦١–١٧٤|issue=4 |بەرگ=٥١|issn=0091-8369 |oclc=٢٠٢٦٢٩٨٨٥|pmid=١٧١٣٥١٣٣|doi=10.1300/J082v51n04_09 |ناونیشان=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1090513808000688}}

=== وتارەکانی ئینتەرنێت ===
# Burr, Chandler. [https://www.theatlantic.com/doc/199706/homosexuality-biology/ Homosexuality and biology]. ''The Atlantic'', June 1997, {{ISSN|1072-7825}}. An overview of recent research in layman's language.
# [http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/55169.stm BBC News (شوبات ١٩٩٨)]: Fingerprints Study
# [http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/325979.stm BBC News (نیسان ١٩٩٩)]: Doubt cast on 'gay gene'
# {{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://my.webmd.com/content/article/22/1728_56075?src=Inktomi&amp;condition=Home+&amp;+Top+Stories |سەردێڕ=WebMD (March 2000) |ڕێکەوتی سەردان=٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080110000912/http://my.webmd.com/content/article/22/1728_56075?src=Inktomi&amp;condition=Home+&amp;+Top+Stories |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٨ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}{{cbignore|bot=medic}}: Pointing the Finger at Androgen as a Cause of Homosexuality
# [http://news.bbc.co.uk/1/hi/health/3735668.stm BBC News (تشرینی یەکەم ٢٠٠٤)]: Genetics of homosexuality
# James Davidson, ''London Review of Books'', 2 June 2005, [http://www.lrb.co.uk/v27/n11/davi02_.html &quot;Mr and Mr and Mrs and Mrs&quot;]—detailed review of ''The Friend'', by Alan Bray, a history of same-sex marriage and other same-sex formal bonds
{{Refend}}

== بەستەرە دەرەکییەکان ==
{{بەستەری پرۆژە خوشکەکان}}
* {{dmoz|Society/Gay,_Lesbian,_and_Bisexual/History/|گەی، لێزبیان و دووڕەگەزخواز/مێژوو}}
* [http://plato.stanford.edu/entries/homosexuality/ ئینسایکڵۆپیدیای فەلسەفەی ستانفۆرد – ھاوزایەندخوازی]
* [http://www.nrttv.com/En/media-video-detail.aspx?Cor=2&amp;Jimare=12125 ڕاپۆرتی ئێن ئاڕ تی لەسەر ھاوزایەندخوازی]{{بەستەری مردوو|url=http://www.nrttv.com/En/media-video-detail.aspx?Cor=2&amp;Jimare=12125 |date=ئابی ٢٠٢١}}
* ئەم وتارە [[:en:Homosexuality|بە زمانی ئینگلیزی بخوێنەوە]]
{{زانیارییە کتێبخانەیییەکان}}
{{تووڵی دەروازە|کۆمەڵگا|مێژوو|پزیشکی|کۆمەڵەی پەلکەزێڕینە|سیاسەت|ژینناسی|سێکسناسی|دەروونناسی|فەلسەفە|کۆمەڵگەی پەلکەزێڕینە}}
{{وتاری ھەڵبژێردراو|وەشان=٥٣٢٤٥٠|ڕێکەوت=٣١ی تەممووزی ٢٠١٧}}
&lt;/span&gt;

[[پۆل:ھاوزایەندخوازی|ھاوزایەندخوازی]]
[[پۆل:ئەوین]]
[[پۆل:کۆمەڵەی پەلکەزێڕینە]]
[[پۆل:ئاڕاستەی زایەندی]]
[[پۆل:پەیوەندییە کەسییەکان]]
[[پۆل:ھاوڕەگەزخوازی]]</text>
      <sha1>1femhbevk1pdlv81llcq07b5qk2en66</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457561</id>
      <parentid>1457558</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T00:42:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Épine</username>
        <id>19745</id>
      </contributor>
      <comment>/* دێمۆگرافیا */</comment>
      <origin>1457561</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="241349" sha1="reop7iqsq9z2jtavtoo98lc51unqswn" xml:space="preserve">{{پپ}}
{{ڕەوانەکەر|ھاوڕەگەزبازی||ھاوڕەگەزخوازی (ڕوونکردنەوە)}}
{{ئاڕاستەی زایەندی}}
{{زانیاریدانی ھاوزایەندخوازی|ڕووتێکردن}}

'''ھاوزایەندخوازی''' (پێشووتر '''ھاوڕەگەزخوازی'''؛ {{بە ئینگلیزی|Homosexuality}}) بریتییە لە پەیوەندییەکی [[ڕۆمانس (ئەوین)|ڕۆمانتیکی]] و سێکسی لە نێوان ئەندامانی ھەمان [[زایەند]]دا. ھاوزایەندخوازی «نەخشێکی ھەتاھەتایی سەرنجی سۆزداری و سێکسیی و ڕۆمانسییە» لە نێوان ئەندامانی ھاوزایەند. ھەروەھا «ئاماژەیەکە بۆ ھەستی شوناسی کەسێک لەسەر بنەمای ئەو سەرنج و ڕەفتارە پەیوەندیدارانە و ئەندامییەتی لە [[کۆمەڵەی پەلکەزێڕینە|کۆمەڵگەیەک]] کە ھەمان ھەست تیایاندا ھاوبەشە.»&lt;ref name=apahelp/&gt;&lt;ref name=amici/&gt;

لە پاڵ [[جیاڕەگەزخوازی]]{{تێبینی|جیاڕەگەزخوازی بە واتای ھێترۆسێکشواڵتی ھاتووە، واتە کەسێک کە پەیوەندی سۆزداری و سێکسی لەگەڵ [[زایەند]]ێکی جیا لەوەی خۆی دەبەستێت}} و [[دووڕەگەزخوازی]]دا، ھاوزایەندخوازی یەکێکە لە سێ پۆلە سەرەکییەی [[ئاڕاستەی زایەندی]]&lt;ref name=&quot;apahelp&quot;/&gt; زاناکان ھۆکاری سەرەکیی ئاڕاستەی زایەندی نازانن، بەڵام پێیان وایە بەھۆی کاریگەرییەکی دوولایەنەی [[جێنەتیک|بۆماوەیی]] و [[ھۆرمۆن]]ییەوە دروست دەبێت، لە پاڵ ئەوانیشدا، کاریگەری کۆمەڵگا لەوانەیە ڕۆڵێک بگێڕێت.&lt;ref name=Frankowski/&gt;&lt;ref name=Lamanna/&gt;&lt;ref name=Stuart/&gt; زاناکان پێیان وانییە ھاوزایەندخوازی ھەڵبژاردەی کەسەکە خۆی بێت.&lt;ref name=&quot;Frankowski&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Lamanna&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Kersey-Matusiak&quot;/&gt; ھەرچەندە ھیچکام لە بیردۆزەکان پاڵپشتییەکی گشتییان نییە، بەڵام زاناکان پشت بەو بیردۆزانە دەبەستن کە لە سایەی [[ژینناسی]]دا ھاتوونەتە ئاراوە&lt;ref name=&quot;Frankowski&quot;/&gt; و دەچنەوە سەر ھۆکارە بۆماوەیییەکان.&lt;ref name=&quot;rcp2007&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Långström2010&quot;/&gt; ھیچ بەڵگەیەکی باوەڕپێکراو یان پشتگیراو لەلایەن زانستەوە نییە ئەوە بسەلمێنێت کە خێزان و تەمەنی منداڵی کاریگەرییان لەسەر ئاڕاستەی زایەندی ھەیە.&lt;ref name=&quot;rcp2007&quot;/&gt; ھەرچەندە ھەندێک خەڵک پێیان وایە کە ھاوزایەندخوازی کردارێکی نا-سروشتییە، بەدواداچوونی زانستی سەلماندوێتی کە ھاوزایەندخوازی جیاوازییەکی ئاسایی و سروشتییە و دەرئەنجامێکی خراپ یان نەخۆشیی دەروونی نییە،&lt;ref name=&quot;apahelp&quot;/&gt;&lt;ref name=PAHO/&gt; خۆیشی لە خۆیدا شتێکی خراپ نییە. بەڵگە و لێکۆڵینەوەی پێویست لەبەردەستدا نییە ئەوە بسەلمێنێت کە دەستێوەردانی دەروونی توانای گۆڕینی ئاڕاستەی زایەندی ھەیە.&lt;ref name=&quot;apa2009&quot;/&gt;

باوترین ئەو دەستەواژانەی کە بۆ کەسانی ھاوزایەندخواز بەرکاردەھێنرێن [[لێزبیەن|لێزبیان]]{{تێبینی|بۆ ھاوزایەندخوازە مێینەکان لێزبیان بەکاردێت}} و [[گەی]]ن،{{تێبینی|بۆ ھاوزایەندخوازە نێرینەکان گەی بەکاردێت}} بەڵام ''گەی'' بە شێوەیەکی بەرچاو و دیار بۆ ئاماژەکردن بە ھەردوو مێ و نێرە ھاوزایەندخوازەکان بەکاردەھێنرێت. ئەستەمە زاناکان بتوانن بە وردیی یاخود بە نزیککراوەیی ڕێژەی سەدیی کەسانی ھاوزایەندخواز یاخود ئەوانەی کرداری سێکسییان لەگەڵ ئەندامانی ھەمان دیاری بکەن، لەبەر چەند ھۆکارێک، لەوانە؛ کەسانی ھاوزایەندخواز نایانەوێت شوناسی خۆیان ئاشکرابکەن، بەھۆی ئەو [[ھۆمۆفۆبیا]] و جیاکاری و کینە و توندڕەوی کە لەوانەیە، بەتایبەتی لە دەوڵەتە [[ئیسلام]]ییەکاندا ڕووبەڕوویان ببێتەوە.&lt;ref name=&quot;levay&quot;/&gt; ڕەفتاری ھاوزایەندخوازی بە شێوەیەکی بەربڵاو لە ئاژەڵانیشدا بینراوە و دیاری کراوە.&lt;ref name=hawragazxwazi271927/&gt;&lt;ref name=hawragazxwazi371827/&gt;&lt;ref name=hawragazxwazi372937/&gt;&lt;ref name=Bagemihl/&gt;

زۆرێک لە گەی و لێزبیانەکان، ھەر وەک جیاڕەگەزخوازەکان، لە پەیوەندیی خۆشەویستی و ھاوسەرگیری پاک و دروست دان.{{تێبینی|پەیوەندی نێوان ھاوزایەندخوازان، بەتایبەتی پەیوەندی نێوان گەیەکان، ھەر بۆ [[سێکس]] نییە. ئەوانیش ئارەزووی پێکھێنانی پەیوەندی درێژخایەنیان ھەیە.}} ھەرچەندە ماوەیەکی کەمیشە [[سەرژمێریی دانیشتووان]] ئەوان لە ئاماری ھاوسەرگیری و پەیوەندییەکاندا پیشان دەدات.&lt;ref name=&quot;Committed&quot;/&gt; پەیوەندییەکانی نێوان ھاوزایەندخوازان لە ڕووی سایکۆلۆجییەوە ھەر وەک ھی جیاڕەگەزخوازەکان وایە و ھیچ جیاوازییەکیان تێدا بەدی ناکرێت.&lt;ref name=amici/&gt; کرداری ھاوزایەندخوازی بە درێژایی مێژوو ھەبووە و ھەندێک جار پەسەند کراوە و ھەندێک جاری تریش بەپێی ئەو کۆمەڵگەیەی ئەو کەسانەی تێدا ژیاون ئەم دیاردەیە نەفرینی لێکراوە.&lt;ref name=psych2010/&gt; لە کۆتایییەکانی سەدەی نۆزدەھەمەوە، جووڵە جیھانییەکان بۆ داواکردنی مافی یاسایی بۆ ھاوزایەندخوازان زیادی کرد. داواکارییەکانیان بریتیبوون لە دەستەبەرکردنی مافی [[ھاوسەرگیریی ھاوزایەند|شارستانی و ھاوسەرگیری]] و پاراستن و بەخێوکردنی مناڵە بێسەرپەرشتەکان و پاراستنیان لە توندوتیژی. لە ئێستادا ھیچ مافێک لەلایەن حکوومەتی [[عێراق|ئێراق]] و [[ھەرێمی کوردستان]]ەوە بە فەرمی بۆ ھاوزایەندخوازان دانەندراوە، [[ئێن ئاڕ تی]] لە ڕاپۆرتێکدا لەسەر ھاوزایەندخوازان ئەمەی دڵنیا کردووەتەوە.&lt;ref name=&quot;nrtsreport3619&quot;/&gt; لە کۆمەڵگەی کوردیدا، ھاوزایەندخوازان بە ھەڵە لەگەڵ [[لەشفرۆشی|لەشفرۆشەکان]] و [[مناڵبازی|مناڵباز]] و [[کوڕبازی|نێربازاندا]] تێکەڵ دەکرێن، بە تایبەتی ھاوزایەندخوازە نێرەکان یاخود [[گەی]]ەکان،&lt;ref name=nrtsreport3619/&gt; زۆرجار وەک سووکایەتییەک پێیان بە «ھەتیوباز»یان «دوودەگی» بانگ دەکرێن، بەڵام لەڕاستیدا ھاوزایەندخوازی ھیچ پەیوەندییەکی بە لەشفرۆشی و مناڵبازی و نێربازییەوە نییە و پەیوەندییەکی ڕۆمانسی و سۆزدارانەی نێوان دوو مرۆڤی پێگەیشتووە.

== وشەڕەتناسی ==
===زمانی کوردی ===
پێشووتر وشەی ھاوزایەندخوازی لە زمانی کوردیدا بەکار دەھات، لەبەر نەبوونی وشەیەکی باشتر. ئەم وشەیە لە ڕووی زمانەوانییەوە کێشەی ھەیە، لەبەر ئەوەی وشەی ڕەگەز بەرامبەر بە وشەی (race) بەکارھاتووە، بۆیە ھاوزایەندخواز دەقاودەق بە کەسێک دەوترێت کە ڕەگەزپەرستە (تەنیا ھاوزایەندی خۆی دەخوازێ). وشەی زایەند لە کوردیی باکووردا بەرامبەر بە وشەی (sex) بەکارھاتووە، وشەی (ھاوزایەندخواز) دەقاودەق مانای ئەوە دەدات کە کەسێک ھاوزایەندی خۆی (same-sex) لە ڕووی جنسییەوە دەخوازێت.

=== وشەی ھۆمۆسێکسیوال ===
[[پەڕگە:Erastes eromenos Staatliche Antikensammlungen 1468.jpg|وێنۆک|150px| پارچەیەک وێنەی مێژوویی کە دوو گەی پیشان دەدات، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ٥٤٠ی پێش مەسیح.]]
بەپێی زانستی [[وشەڕەتناسی]] وشەی ''ھۆمۆسێکشواڵ''، کە لە زمانە بیانییەکاندا بە واتای ھاوزایەندخواز دێت، تێکەڵەیەکی [[زمانی یۆنانی|یۆنانی]] و [[زمانی لاتینی|لاتینییە]]، یەکەم پێکھاتەی لە گریکییەوە وەرگیراوە، ὁμός (ھۆمۆس) کە بەواتای «ھەمان» دێت، و بۆ وەسفکردنی کردار و سەرنجی سێکسی لە نێوان ئەندامانی ھەمان ڕەگەزدا بەکاردێت، و لێزبیانیزمیش دەگرێتەوە.&lt;ref name=homodef46198/&gt;&lt;ref name=homodef37193/&gt; یەکەم دەرکەوتنی وشەی ''ھۆمۆسێکشواڵ'' لە نووسیندا لە نامیلکەیییەکی ساڵی ١٨٦٩ی ڕۆماننووسی نەمسایی کارل-ماریا کێرتبێنیدایە، کە نازانرێت کێ بڵاوی کردووەتەوە.&lt;ref name=glbtq/&gt; نامیلکەکە دژی ھەندێک یاسای شانشینی پڕوسیا وەستاوەتەوە کە ھەندێک کرداری سێکسیی قەدەغە کردبوو.&lt;ref name=glbtq/&gt;&lt;ref name=homolegal3619/&gt; لە ١٨٨٦دا دەروونناس ڕیچارد ڤۆن کرافت-ئیبن لە کتێبەکەیدا بەناوی ''سایکۆپاتیا سێکسیوالیس'' ھەردوو ناوی ''ھۆمۆسێکشواڵ'' و ''ھێترۆسێکشواڵ''ی بەکارھێناوە. کتێبەکەی ئەو ھێندە بەناوبانگ بوو لە نێو خەڵکیدا، بوویە ھۆی ئەوەی ئەم دوو ناوە بە فەرمی بەکاربھێنرێن و ببن بە دوو ناوی گشتی.&lt;ref name=von-kraft3628/&gt;&lt;ref name=psexualis/&gt;

زۆرێک لە ڕێنیشاندەرەکانی نووسینی [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ویلایەتە یەکگرتووەکان]] پێشنیاری ئەوە دەکەن کە کە ''ھۆمۆسێکشواڵ'' وەک ناو بۆ کەسێک بەکارنەھێنرێت و لەجێی ئەوە ''گەی'' یان ''لێزبیان'' بەکار بھێندرێت.&lt;ref name=glaad/&gt; ھەندێکی تر پێشنیازیان کردووە کە بە تەواوەتی دەست ھەڵبگیرێت لە بەکارھێنانی ئەو وشەیە لەبەر ئەوەی مێژوویەکی تاریکی ھەیە و وەک سووکایەتییەک وایە، چونکە دەستەواژەکە زیاتر بۆ خووڕەوشتی سێکسی کەسەکە بەکاردێت نەک ھەستە ڕۆمانسییەکانی. گەی و لێزبیان ناودارترین جێگرەوەی وشەکەن کە لە کۆمەڵگەدا بە شێوەیەکی خراپ بەکارنایەن.&lt;ref name=glaad/&gt; پیتی سەرەتای ھەر یەک لە وشەکانی لێزبیان، گەی، بایسێکشواڵ و ترانسسێکشواڵ بۆ دروستکردنی وشەی ''LGBT'' ([[ئێڵ جی بی تی]]) بەکارھێنراون، کە ئاماژەیە بۆ کۆمەڵەی پەلکەزێڕینە.

''گەی'' خۆی ئاماژەیە بە ھاوزایەندخوازیی نێرینە،&lt;ref name=haiey3618/&gt; دەشکرێت بۆ ئاماژەکردن بە تەواوی کەسانی ئێڵ جی بی تی بەبێ گوێدان بە زایەندیان بەکاربھێنرێت. بەڵام ''لێزبیان'' تەنھا تایبەتە بە ھاوزایەندخوازانی مێینە. وشەی لێزبیان لە دوورگەی ''لێسبۆسی'' یۆنایییەوە وەرگیراوە، لەوێ ھۆزانڤانی یۆنانی [[سافۆ]] ھۆزانی سەبارەت بە پەیوەندییە سۆزدارییەکانی لەگەڵ کچانی گەنجدا دەھۆنییەوە.&lt;ref name=Mj3737/&gt;&lt;ref name=hayw26193/&gt;

[[پەڕگە:Hyakinthos.jpg|وێنۆک|زێفیرەس و ھاییسنت لەسەر کوپێکی ئاتیکی، ٤٥٠ی پ.م. کارەکە لە مۆزەخانەی ھونەرە جوانەکانی بۆستن دەدۆزرێتەوە|150px]]

ھەرچەندە نووسەرانی کۆن دەستەواژەی ''ھۆمۆسێکشواڵیان'' بۆ چوارچێوەیەک بەکارھێناوە کە تەنیا یەک ڕەگەزی تێدا بێت (بۆ نموونە قوتابخانەیەک تەنیا کچی تێدا بێت)، بەڵام لە ئێستادا وشەکە لە ڕێڕەوەکەی لای داوە و تەنھا بۆ ئاڕاستەی زایەندی و ھەستی سێکسیی کەسێک بەرامبەر بە ڕەگەزی خۆی بەکاردێت.

بە گشتی لەجێی وشەی ھۆمۆسێکشواڵێتی چەند وشەیەکی دیکە بەکارھێنراون، لەوانە؛ [[گەی|ئەو پیاوانەی سێکس لەگەڵ پیاو دەکەن]]، (MSM) کە لە پزیشکیدا بۆ ئاماژەکردن بە چالاکیی سێکسی بەکارھێنراوە. ''ھۆمۆئیرۆتیک،'' بۆ کاری [[ھونەر]]یی بەکاردێت.&lt;ref name=UNAIDS/&gt;&lt;ref name=hayiaj261862/&gt; چەند وشەیەکی دیکە کە وەک سووکایەتی بەکاردھاتوون: کویر، فاگێت، فەیری، پووف و ھۆمۆ.&lt;ref name=naown1726/&gt;&lt;ref name=haowm19364/&gt;&lt;ref&gt;{{harv|Dalzell|2008|p=1104}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=terms/&gt; لە سەرەتاکانی ١٩٩٠ەکاندا ئەم وشانە لەلایەن کۆمەڵگەی ئێڵ جی بی تییەوە ئاماژە خراپەکانیان لێکرایەوە، وشەی ''کویر'' لە ''لێکۆڵینەوەی کویر'' و ''بیردۆزەی کویر'' و تەنانەت لە زنجیرەی تەلیفیزیۆنی ''چاوێکی کویر بۆ کوڕێکی سترەیت''دا بەکارھاتووە.&lt;ref name=haownsh351937/&gt; (سترەیت بەو کەسانە دەوترێت کە ھاوزایەندخواز نین و جیاڕەگەزخوازن). ھەرچۆنێک بێت، گەر کەسێک مەبەستی خراپ بێت لە بەکارھێنانی ئەم وشەیە بە شێوازی لێدوانەکانیدا دیار دەبێت.&lt;ref name=ajowm36197/&gt;

ھەندێک جار، لەبری وشەی «ھاوزایەندخواز» (کە وشە ڕاستەکەیە)، «ھاوزایەندباز» بەکار دەھێندرێت. لە [[زمانی کوردی]]دا وشەی شیاوی پەیوەندیدار بە [[جێندەر]] و [[زایەند]]ەوە دانەندراوە، بۆیە ئەو ناوانەی ئێستا لە جێی ھاوزایەندخوازی بەکاردێن، دروست نین.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://speemedia.com/dreja.aspx?Jmare=35775&amp;Jor=25 |سەردێڕ=ھاوزایەندباز |ڕێکەوتی سەردان= ٢ی حوزەیرانی ٢٠١٧ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160804214337/http://speemedia.com/dreja.aspx?Jmare=35775&amp;Jor=25 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٤ی ئابی ٢٠١٦ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

== مێژوو ==
ڕەوشتی کۆمەڵگە بەرامبەر بە ھاوزایەندخوازان و مامەڵەکردن لەگەڵیان بەپێی کات و ناوچە جوگرافییاکان گۆڕاوە، شوێن ھەبووە کە ھەموو نێرەکان تێیدا بەشداری پەیوەندی ھاوزایەندیان کردووە، لە ھەندێک شوێنیش دیاردەکە پشتگوێ خراوە و پەسەند کراوە، لە ناوچە ئایینییەکانیش بە کفر ناوبراوە و سزای کوشتنی بۆ داندراوە.
[[پەڕگە:Gustave Courbet - Le Sommeil (1866), Paris, Petit Palais.jpg|ڕاست|وێنۆک|تابلۆی ''خەوتووەکان''، کێشراو لەلایەن گوستاڤ کۆربێرت، ساڵی ١٨٦٦]]
لە کۆکراوەیەکی مرۆڤناسی وردی مێژوویی تایبەتە بە وەسفی چاندی گەلانی پێش-پیشەسازیی، «ھاوزایەندخوازی بەبەھێزی پەسەندنەکراوە بە ڕێژەی ٤١٪‏ لە ٤٢ چانددا؛ پەسەند کراوە یانیش پشتگوێ خراوە لەلایەن ٢١٪‏ی خەڵکی و، ١٢٪‏ ئامارێکی وایان نەداوە لەسەر ئەو دیاردەیە. لە ٧٠ گرافی مرۆڤزانیدا، ٧٠٪‏ وا پیشانی دەدەن کە ھاوزایەندخوازی نادیارە یان دەگمەنە. ٤١٪‏ش وای نیشان دەدەن کە ھەیە و شتەکە دەگمەن نییە.&lt;ref&gt;Adolescence and puberty By John Bancroft, June Machover Reinisch, p.162&lt;/ref&gt;

لەو چاندانەی کە کاریگەری [[ئایینە ئیبراھیمییەکان]]یان لەسەرە، یاسا و کڵێساکان ھاوزایەندخوازیان بە لادان لە ئایین و وەستان دژی یاسا و سروشت ناوبرد. ناپەسەند کردن و خراپ سەیری کردنی سێکسی کۆم لە نێوان دوو پیاودا دەگەڕێتەوە بۆ پێش [[مەسیحییەت]] بەھەرحاڵ. ئەوە شتێکی دیار بووە لە [[یۆنان|یۆنانی کۆندا]]، ناو بردنیشی بە نائاسایی یان ناسروشتی دەگەڕێتەوە بۆ فەیلەسوفی یۆنانی بەناوبانگ [[ئەفلاتوون]].&lt;ref&gt;&quot;... sow illegitimate and bastard seed in courtesans, or sterile seed in males in defiance of nature.&quot; Plato in THE LAWS (Book VIII p.841 edition of Stephanus) or p.340, edition of Penguin Books, 1972.&lt;/ref&gt;

زۆرێک لە کەسایەتییە مێژوویییەکان وەک [[سوقرات]]، [[لۆرد بایرۆن]]، ئێدواردی دووەم و ھادریان&lt;ref&gt;Roman Homosexuality By Craig Arthur Williams, p.60&lt;/ref&gt; بە ''دووڕەگەزخواز'' یان ''گەی'' بانگ کراون؛ ھەندێک لە زاناکان، وەک [[میشێل فووکۆ|میشێل فوکۆ]]، ئەمەیان بە پێشەکییەکی نەگونجاوی مێژووی ناوبردووە کە ئاژۆکی ئاڕاستەی زایەندی بیانی دەخاتە مەترسییەوە.&lt;ref name=foucault&gt;{{harv|Foucault|1986}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|نووسەر= Hubbard Thomas K |سەردێڕ= Review of David M. Halperin, ''How to Do the History of Homosexuality.'' | journal = Bryn Mawr Classical Review |ڕێکەوت=٢٢ی ئەیلوولی ٢٠٠٣}}&lt;/ref&gt;

=== ئەفریقا ===
کۆنترین تۆماری دوو خۆشەویستی ھاوزایەندخواز لە ئەفریقا دەگەڕێتەوە بۆ ٢٤٠٠ ساڵ پێش مەسیح لە لە [[میسر]]، ھەردووک [[:en:Khnumhotep and Niankhkhnum|خاناماوھاتپیو و نیەداناخاناماو]] بە کۆنترین کەپڵی ھاوزایەندخوازی ناوچەی ئەفریقیا داندراون. وێنەکەیان ئەوان پیشان دەدات کە لووتیان ناوە بە لووتی یەکەوە و خەریکە ماچ دەکەن، ئەمە یەکێکە لە ناودارترین ئەو شێوازی وێنانە کە ھونەری میسری پێی ناسراوە. لە وێنەکەدا وادیارە ئەوان دەورووبەریان گیراوە بە میراتگرەکانیان. ھەردوو ئاسترۆپۆلۆجیست ستیڤن مورەی و ویڵ ڕۆسکۆ دەڵێن کە ژنەکانی [[لیسۆتۆ]] پەیوەندی سێکسی و ئیرۆتیکیان بەستووە لەگەڵ یەکتری کە بە ماتزۆێل ناوبراوە.&lt;ref name=murrayroscoe&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|سەردێڕ=Boy Wives and Female Husbands: Studies of African Homosexualities |ناونیشان=https://archive.org/details/boywivesfemalehu00murr |دوایین=Murray |یەکەم=Stephen (ed.) |authorlink=Stephen O. Murray |نووسەر٢=Roscoe, Will (ed.) |ساڵ=١٩٩٨|بڵاوکەرەوە=St. Martin's Press |شوێن=New York |ژپنک=٠-٣١٢-٢٣٨٢٩-٠}}&lt;/ref&gt; لە کۆنگۆی کۆنیش تۆمارکراوە کە شۆڕشگێڕانی ئازاندێ کوڕیان بە کرێ گرتووە بۆ ئەوەی یارمەتیان بدەن لە کاروباری گشتی ماڵەوە لەگەڵ [[سێکس]]کردن لەگەڵیان.&lt;ref name=evanspritchard&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|دوایین١= Evans-Pritchard |یەکەم١= E. E. | authorlink = E. E. Evans-Pritchard |ساڵ= ١٩٧٠|سەردێڕ= Sexual Inversion among the Azande |ناونیشان=https://archive.org/details/sim_american-anthropologist_1970-12_72_6/page/1428| journal = American Anthropologist |بەرگ= ٧٢| issue = 6|پەڕەکان= ١٤٢٨–١٤٣٤| doi=10.1525/aa.1970.72.6.02a00170}}&lt;/ref&gt;

=== ئەمریکاکان ===
پێش داگیرکردنی لەلایەن [[ئەورووپا]]وە، لەنێوان [[سوورپێستەکان|ئەمریکییە سوورپێستەکاندا]] لە [[ئەمریکاکان]]دا شێوازێکی ھاوزایەندخوازی و سێکسی ھەمانڕەگەز بەرڵاوبووە لەلایەن کەسایەتییەکان. ئەوان کاتێک مناڵەکانیان پەروەردە دەکرد و گەورە دەکرد، لە تەمنێکی لاوێتیدا ھەڵبژاردنێکیان پێ دەدرا لەلایەن باوانەکانیانەوە کە ڕێگەیەک ھەڵبژێرێت تاکو ژیانی پێ بەسەر بەرێت، ئەگەر مناڵەکە ھەر کامێک لە دوو زایەندەکی ھەڵبژاردایە ئەوان بە پەروەردەیەکی تایبەت بەخێویان دەکرد و گەورەیان دەکرد و فێری خووڕەوشتی ئەو زایەندەیان دەکرد کە ھەڵی بژاردووە. ئەم کەسایەتییانە بە گشتی شامان بوون و واش بڵاوبوو کە گوایە ئەوان لە مرۆڤێکی ئاسایی بەھێزتر و باشتر بوون.

ھاوزایەندخوازان و ترانسجێندەرەکان لە شارستانێتەکانی تری [[ئەمریکای لاتینی]] زۆربوون پێش داگیرکردنیان، وەک [[ئەزتێک]]، [[شارستانیەتیی مایا|مایا]]، کوێنچاز، مۆچس، زاپۆتێکس و تەپینامبای [[بەڕازیل]].&lt;ref name=glbtqlatinamerica&gt;{{بیرخستنەوە|یەکەم=Ben |دوایین=Pablo |ساڵ=٢٠٠٤|ناونیشان=http://www.glbtq.com/social-sciences/latin_america_colonial.html |سەردێڕ=Latin America: Colonial |periodical=glbtq.com |ڕێکەوتی سەردان=١ی ئابی ٢٠٠٧|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20071211012339/http://www.glbtq.com/social-sciences/latin_america_colonial.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٧}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071211012339/http://www.glbtq.com/social-sciences/latin_america_colonial.html |date=١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٧}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=glbtqmex&gt;{{cite encyclopedia|last=Murray |first=Stephen |authorlink=Stephen O. Murray |editor=Claude J. Summers |encyclopedia=glbtq: An Encyclopedia of Gay, Lesbian, Bisexual, Transgender, and Queer Culture |title=Mexico |url=http://www.glbtq.com/social-sciences/mexico.html |accessdate=1 August 2007 |year=2004 |publisher=glbtq, Inc. |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071102132531/http://www.glbtq.com/social-sciences/mexico.html |archivedate=2 November 2007 |df=dmy-all}}&lt;/ref&gt; داگیرکەرانی [[ئیسپانیا]] لەو ڕاستییە تۆقی بوون لە کرداری ھاوزایەندخوازی بە کراوەیی ئەنجام دەدرا لەلایەن دانیشتووانە ڕەسەنەکان، و ھەوڵی لەناوبردنی دیاردەکەیان دا بە ھەڕەشەکردن لەو کەسانە و ڕووبەڕووی کردنەوەیان لەگەڵ سزای سەخت وەک کوشتنی بە سووتان و سەگ تێ بەردان تێیان.&lt;ref name=coello&gt;Mártir de Anglería, Pedro. (1530). ''[http://www.udel.edu/LAS/Vol3-2Coello.html#Introduction Décadas del Mundo Nuevo] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100529042703/http://www.udel.edu/LAS/Vol3-2Coello.html#Introduction |date=٢٩ی ئایاری ٢٠١٠}}''. Quoted by Coello de la Rosa, Alexandre. &quot;Good Indians&quot;, &quot;Bad Indians&quot;, &quot;What Christians?&quot;: The Dark Side of the New World in Gonzalo Fernández de Oviedo y Valdés (1478–1557), ''Delaware Review of Latin American Studies'', Vol. 3, No. 2, 2002.&lt;/ref&gt;
لە ساڵی ٢٠١٣دا ھاوسەرگیری ھاوزایەندخوازان یاسایی کرا لە ئەمریکا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ=Haw. Atty. Gen. Op. No. 13-1 | ڕێکەوت=١٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣| ناونیشان=http://ag.hawaii.gov/wp-content/uploads/2012/11/AG-Opinion-13-1.pdf | ڕێکەوتی سەردان=١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠١٣| ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20131112173620/http://ag.hawaii.gov/wp-content/uploads/2012/11/AG-Opinion-13-1.pdf | ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠١٣ | ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;

=== ئاسیا ===
[[پەڕگە:Suzuki Harunobu Shunga.jpg|وێنۆک|upright|چەپ| دوو [[گەی]] لە وێنەیەکی ژاپۆنیدا.]]
لە [[ڕۆژھەڵاتی ئاسیا]]، ئەوین و سێکسی ھاوزایەند ئاماژەی پێ کراوە ھەر لە سەرەتای دەستپێکردنی نووسینەوەی مێژووەوە.

ھاوزایەندخوازی لە [[چین]] بیندراوە و ئەوان لای خۆیان چەند ناوێکی تایبەتیان بۆ داناوە، چەند حاڵەتێکی لەو شێوەیە تۆمار کراوە لە ٦٠٠ی پێش مەسیحەوە. ھاوزایەندخوازی لە چەندین کاری بەناوبانگی وێژەی چینیدا ناوی ھاتووە. بۆ نموونە، باسی سێکسی ھەمانڕەگەز کراوە لە [[ڕۆمان]]ی کلاسیکی ''خەون لە ھۆبە سوورەکە''، کە ھەر لەو دەمدا کتێبی ھاوشێوە لەسەر پەیوەندییە سێکسییەکان نووسراوەتەوە. [[کۆنفووشیزم]]، کە فەلسەفەیەکی کۆمەڵایەتی و ڕامیاری بوو، زۆر بە کەمی تیشکی خستبووە سەر ئاڕاستەی زایەندی، ئەمە ھاوزایەندخوازی و جیاڕەگەزخوازیش دەگرێتەوە. وێژەی مینگ دایناستی، وەک ''بیان ئێر چای'' (弁而釵/弁而钗)، بە شێوەیەک پەیوەندی سۆزداری نێوان ھاوزایەندخوازان پیشان دەدات کە ئارامتر و خۆشترە وەک لەوەی جیاڕەگەزخوازەکان.&lt;ref&gt;Kang, Wenqing. ''Obsession: male same-sex relations in China, 1900–1950'', Hong Kong University Press. Page 2&lt;/ref&gt;

دژایەتیکردنی ھاوزایەندخوازی لە دەمی [[ئیمپراتۆرییەتی تانگ|خانەدانی تانگدا]] دەستی پێ کرد (٦١٨–٩٠٧)، کە دراوەتە پاڵ بەرزبوونەوەی کاریگەرییەکانی [[ئیسلام]] و [[مەسیحییەت]].&lt;ref name=&quot;Hinsch, Bret 1990 p. 77-78&quot;&gt;Hinsch, Bret. (1990). ''Passions of the Cut Sleeve''. University of California Press. p. 77-78.&lt;/ref&gt; لە [[سینگاپوور|سینگاپور]]، لە حوزەیرانی ٢٠١٤دا ٢٠٬٠٠٠ کەس پشتگیری خۆیان پیشان دا بۆ دامەزرانی مافی تایبەت بۆ ھاوزایەندخوازەکان.

=== ئەورووپا ===
==== دەمی کلاسیکی ====
کۆنترین دۆکیومێنتی ڕۆژاوایی (لە شێوەی کاری وێژەیی، ھونەریی و شتومەکی میتۆگرافیکی) کە ھاوزایەندخوازی لەخۆ دەگرێت دەگەڕێتەوە بۆ [[یۆنانی کۆن]].
جگە لە ھاوزایەندخوازی، ئەو دۆکیومێنتانە وای پیشان دەدەن کە پەیوەندی سۆزداری لەگەڵ ژنان و گەنجان سەرەکیترین بنیاتنەری ژیانی ئەوینی پیاوێکی ئاسایی ئەو کاتە بووە. پەیوەندی سۆزداری ھەمانڕەگەزەکان دەروازەیەکی کۆمەڵایەتی ئەو کاتە بووە کە بە شێوەیەکی جۆراوجۆر بوونیاتنراوە بە تێپەڕبوونی کات و لە شارێکەوە بۆ ئەوی تر. ھاوزایەندخوازی لە یۆناندا بە نرخ داندراوە بە مەبەستی پارێزگاریکردن لە گەشەسەندنی مرۆڤایەتیی. [[ئەفلاتوون]] لە نووسینە کۆنەکانیدا باسی لە لایەنە باشەکانی کردووە،&lt;ref name=plato1&gt;Plato, Phaedrus in the ''Symposium''&lt;/ref&gt; بەڵام لە نووسینە نوێترەکانیشیدا لەگەڵ قەدەغەکردنی بووە.&lt;ref name=plato2&gt;Plato, Laws, 636D &amp; 835E&lt;/ref&gt; [[ئەرەستوو|ئەرستۆ]] لە کتێبی ''پۆلیتیکس'' بیرۆکەکەی ئەفلاتوون لە لەناوبردنی ھاوزایەندخوازی پشتگوێ خستووە (٢٫٤)؛ ئەو ڕوونی دەکاتەوە کە بەڕبەڕی وەک [[کێلتەکان]] بە بۆنەیەکی تایبەت دایان ناوە (٢٫٦٫٦) لەکاتێکدا کە [[کریت]]ەکان بۆ کۆنترۆڵکردنی دانیشتووان بەکاریان ھێناوە.&lt;ref name=boswell1&gt;{{harv|Boswell|1980}}&lt;/ref&gt;

[[پەڕگە:Lafond Sappho and Homer.jpg|ڕاست|وێنۆک|ژنانی گەنج دەبیندرێن کە دەوری سافۆیان داوە لەم وێنەیەی لافۆند، «سافۆ گۆرانی بۆ ھۆمەر دەڵێت»، ١٨٢٤.]]

کەمتر زانراوە لەسەر ھاوزایەندخوازی نێوان ژنان لە یۆنانی کۆندا. [[سافۆ]]، لەدایکبوو لە دوورگەی لێسبۆس، کاریگەری کردووەتە سەر ئەو ناوانەی کە بۆ ژنە ھاوزایەندخوازەکان بەکاردێن، سافیک و لێزبیان بوون بە دووناوی فەرمی بۆ بەکارھێنان لەگەڵ ھاوزایەندە ژنەکاندا لە سەرەتاکانی سەدەی نۆزدەھەمدا.&lt;ref name=lesbian&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.etymonline.com/index.php?term=lesbian|سەردێڕ=Lesbian|ڕێکەوتی سەردان=٧ی شوباتی ٢٠٠٩|بڵاوکەرەوە=Online Etymology Dictionary|ساڵ=٢٠٠١|نووسەر=Douglas Harper|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080430141341/http://www.etymonline.com/index.php?term=lesbian|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی نیسانی ٢٠٠٨|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=sapphic&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.etymonline.com/index.php?term=Sapphic|سەردێڕ=Sapphic|ڕێکەوتی سەردان=٧ی شوباتی ٢٠٠٩|بڵاوکەرەوە=Online Etymology Dictionary|ساڵ=٢٠٠١|نووسەر=Douglas Harper|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170702034948/http://www.etymonline.com/index.php?term=Sapphic|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٢ی تەممووزی ٢٠١٧|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; ھۆنراوەکانی سافۆ تیشک دەخاتە سەر ئەوین و پەیوەندی سۆزداری بۆ ھەردوو زایەند. خوێنەرەوەکانی ھۆنراوەکانی ئەم ھۆزانڤانە بەناوبانگە باسی خۆشەویستی و پەیوەندییەکەی دەکەن لەگەڵ چەند ژنێک، بەڵام بەڵگە لەسەر پەیوەندی جەستەیی لەگەڵیان کەمە.&lt;ref&gt;Denys Page, ''Sappho and Alcaeus'', Oxford UP, 1959, pp. 142–146.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harv|Campbell|1982|p=xi–xii}}&lt;/ref&gt;

لە [[ڕۆمای کۆن]]دا، جەستەی نێرەکان ناوەندی سەرنجی سێکسی بووە، بەڵام پەیوەندی سۆزداری تەنھا لە نێوان پیاوی ئازادی پێگەیشتوو و کۆیلەکەی یان پیاوێکی گەورەتر و پیاوێکی گەنجی بەرەڵاکراو کە ڕۆڵی وەرگری ھەبووە لەکاتی سێکسدا ڕوویداوە. ئیمپڕاتۆری مەسیح تیۆدۆسییەسی یەکەم یاسایەکی دەرکرد لە ٦ی ئابی ٣٩٠ کە نێرە وەرگرەکان بسووتێندرێن. لە کۆتایی دەسەڵاتەکەی، جوستینیانی یەکەم قەدەغەکردنی ھاوزایەندخوازی زیاتر فراون کرد بەبیانووی ئەوەی کە دەبێتە ھۆی وێرانکردنی شارەکان و ئەویش «سزای خوا» دەبێت. دوای نەمانیشی لەسەر دەسەڵات سزادانی ھاوزایەندخوازان ھەر تا ماوەیەک بەردەوام بوو.

==== ڕێنێسانس ====
لە [[ڕینێسانس|ڕێنێسانسدا]]، شارە دەوڵەمەندەکانی [[ئیتاڵیا]] – بەتایبەتی [[فلۆرێنس]] و [[ڤێنیز]] – ناسرابوون بەو ژمارە زۆرەی ھاوزایەندخوازان کە ھەیانە، کە زۆرێک لە نێرەکانی ئەو کاتەی گرتبۆوە و بەردەوامبوون لەو نەخشەی کە ڕۆمانییەکان و یۆنانییەکان بەخشیبوویان بە ھاوزایەندخوازی.&lt;ref&gt;Rocke, Michael, (1996), ''Forbidden Friendships: Homosexuality and male Culture in Renaissance Florence'', ISBN 0-19-512292-5&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ruggiero, Guido, (1985), ''The Boundaries of Eros'', ISBN 0-19-503465-1&lt;/ref&gt; ھەرچەندە ڕێژەیەکی زۆری پیاوەکان ھاوزایەندخواز بوون، دەسەڵاتدارەکان بڕیاریان دا کە دەست بکەن بە کوشتن و غەرامەکردنی ڕێژەیەکی ئەو دانیشتووانانە.

لە نیوەی دووەمی سەدەی سێزدەھەم، کوشتن سزای ھاوزایەندخوازی بوو لە زۆربەی شوێنەکانی ئەورووپا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب| یەکەم = Lester R. | دوایین = Kurtz | سەردێڕ = Encyclopedia of violence, peace, &amp; conflict | ناونیشان = https://books.google.com/books?id=TG2kN033mDkC&amp;pg=PA140&amp;dq#v=onepage&amp;q=&amp;f=false | بڵاوکەرەوە = Academic Press | ساڵ = ١٩٩٩| پەڕە = ١٤٠| ژپنک = ٠-١٢-٢٢٧٠١٠-X| ڕێکەوتی سەردان = ٢ی حوزەیرانی ٢٠١٧ | ناونیشانی ئەرشیڤ = https://web.archive.org/web/20161130151621/https://books.google.com/books?id=TG2kN033mDkC&amp;pg=PA140&amp;dq#v=onepage&amp;q=&amp;f=false | ڕێکەوتی ئەرشیڤ = ٣٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦ | ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; چەند کەسایەتییەکی مێژووی وەک شا جەیمسی یەکەم و دوق بەکینھام لە چەند نامیلکەیەکدا زۆربوونی ڕێژەی ھاوزایەندخوازانیان باس کردووە.

==== دەمی نوێخواز ====
چەند نامەیەکی خۆشەویستی نێوان پیاوێکی خانەدان و کەسایەتی بەناوبانگ مستەر ویڵسن بڵاوکرانەوە لە ساڵی ١٧٢٣ لە [[ئینگلتەرا]] و لەلایەن چەند زانایەکی نوێخوازەوە ھاندرا تاکو ببێتە [[ڕۆمان]]ێک. ڕۆمانی بەناوبانگی ١٧٤٩ بەناوی ''فانی ھیڵ'' بەشێکی ھاوزایەندخوازی لەخۆ دەگرێت، بەڵام ئەمە لە گۆڕانکاری وەشانی ١٧٥٠کەیدا لابرا.&lt;ref&gt;Gladfelder, Hal (May 2006) ''In Search of Lost Texts: Thomas Cannon's 'Ancient and Modern Pederasty Investigated and Exemplified&quot;'', Institute of Historical Research&lt;/ref&gt; ھەروەھا لە ساڵی ١٧٤٩دا یەکەم پەڕتووکی پارێزگاریکردن لە ھاوزایەندخوازان بە [[زمانی ئینگلیزی]] بڵاو کرایەوە، کە لەلایەن تۆماس کانۆن نووسرابوو، بەڵام ھەر یەکسەر بڵاوکردنەوەی ڕاگیرا. لە دەورووبەری ١٧٨٥ەکاندا، جێریمی بێنتامیش پارێزگارییەکی تری نووسییەوە، بەڵام بڵاونەکرایەوە تاکو ساڵی ١٩٧٨.&lt;ref&gt;Journal of Homosexuality (ISSN 0091-8369) Volume: 3 Issue: 4, Volume: 4 Issue: 1&lt;/ref&gt; [[سزای مەرگ]]ی ھاوزایەندخوازان بەردەوام بوو لە [[ھۆڵەندا]] تا ساڵی ١٨٠٣، لە ئینگلتەراش تاکو ساڵی ١٨٣٥ ھەر بەردەوام بوو.

[[پەڕگە:Édouard-Henri Avril (29).jpg|وێنۆک|کوڕێکی [[دووڕەگەزخوازی|دووڕەگەزخواز]] (ناوەڕاست) لەکاتی [[سێکس]]کردن لەگەڵ ژنێک و پیاوێکدا؛ تابلۆکە کاری [[ئێدوارد ھێنری ئاڤریل]]ە (١٨٤٩–١٩٢٨).]]

لە نێوان ١٨٦٤ و ١٨٨٠ {{ئەڵمانی|کارل ھێنریک ئولریش}} زنجیرەیەک لە دوازدە کتێبی بڵاوکردەوە بەناوی ''بەدواداچوون لەسەر مەتەڵی خۆشەویستی پیاو-پیاوانە''. لە ١٨٦٧دا، ئەو بووبە یەکەم ھاوزایەندخواز کە بە کراوەیی بە ڕووی خەڵکدا قسەی کرد و پارێزگاری لە ھاوزایەندخوازەکان کرد کاتێک کە لە کۆنگرەی ئەڵمانی لە مونیک بەشداری کرد بۆ چارەسەرێک بۆ یاسای ئەنتی-ڕەگەزخوازەکان و لابردنی ئەو یاسایانە.&lt;ref name=&quot;levay&quot;/&gt; ''ھەڵگەڕانەوەی سێکسی'' کە لەلایەن ھاڤلۆک ئیلیسەوە نووسرابوو لە ساڵی ١٨٩٦دا بڵاوکرایەوە کە بەرەنگاری ئەو بیردۆزانە دەبۆوە کە دەیانوت ھاوزایەندخوازی شتێکی ناسروشتییە، ھەروەھا ھەوڵی شکاندنی پڕوپاگەندە و ستێریۆتایپەکانی دەدا. ئەو سوور بوو لەسەر ئەوەی کە ھاوزایەندخوازی شتێکی سروشتییە و حاڵەتێکی تایبەت بووە و پەیوەندیی ھەبووە بە زیرەکی و داھێنەری مرۆڤەکانەوە.&lt;ref name=sexualinversion&gt;{{بیرخستنەوە|سەردێڕ=Sexual Inversion |یەکەم=Havelock |دوایین=Ellis |یەکەم٢=John Addington |دوایین٢=Symonds |ساڵ=١٩٧٥|بڵاوکەرەوە=Arno Press |ژپنک=٠-٤٠٥-٠٧٣٦٣-١}} (reprint)&lt;/ref&gt;

ھەرچەندە خەڵکی کتێبی پزیشکی لەم شێوەیەیان نەدەخوێندەوە بە گشتی، ئەوان بوونە ھۆی دروستبوونی ''ساینتیفیک ھیومانتێریان کۆمیتیی'' ماگنەس ھیرشفیڵد، کە لە ساڵی ١٨٩٧ەوە بۆ ١٩٣٣ دژی سزای ئەنتی-ھاوزایەندخوازی وەستایەوە لە [[ئەڵمانیا]]، لەگەڵ دروستبوونی چەندین جووڵەی گەورە لای ڕۆشنبیران و نووسەرانی بەریتانیا کە لەلایەن ئێدوارد کارپێنتەر و جان ئادینگتن سیمندسەوە نوێنەرایەتی دەکرا. لەگەڵ کتێبێک بە ناوی ''خۆشەویستی ھۆمۆجێنیک'' لە ساڵی ١٨٩٤، توێژەری کۆمەڵایەتی ئێدوارد کارپێنتەر دەستی کرد بە نووسینەوەی زنجیرەیەک لە وتار و نامیلکە لەسەر ھاوزایەندخوازی و لە ساڵی ١٩١٦دا لە کتێبەکەیدا بە ناوی ''ڕۆژەکانم و خەونەکانم'' ڕوونی کردەوە کە ئەو ھاوزایەندخواز بووە.

=== ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ===
[[پەڕگە:Shah Abbas and Wine Boy.jpg|200px|وێنۆک|ڕاست|[[شا عەباسی یەکەم|شا عەباسی یەکەمی سەفەوی]] لەگەڵ کوڕێکدا. کێشراوە لەلایەن محەممەد قاسم (١٦٢٧).&lt;ref&gt;Nahavandi and Bomati, illustration opposite p.162&lt;/ref&gt;]]
چەند کۆچکردنێکی [[عەرەب]] ڕوویداوە لە [[ڕۆژھەڵاتی ناوین|ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستەوە]] بەرەو ئەورووپا لە ناوەندی ١٨٠٠کاندا. دوو لەو کۆچکەرانە، ڕافیعە ئەلتەحتاوی و محەممەد ئەلسەفەر سەرسووڕمانی خۆیان پیشان دا کە فەڕەنسییەکان زۆرجار بە ئەنقەست بە ھەڵە ئەو ھۆنراوانەیان وەرگێڕاوە کە لەسەر کوڕ نووسراون و ئەوان لەجێی کوڕ کچیان داناوە بۆ ئەوەی لە پێوەرە ڕەوشتییەکانیان و نەریتیان لانەدەن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=El-Rouayheb|یەکەم=Khaled|سەردێڕ=Before Homosexuality in the Arab-Islamic World, 1500–1800|ناونیشان=https://archive.org/details/beforehomosexual0000elro|ساڵ=٢٠٠٥|بڵاوکەرەوە=The University of Chicago Press|ژپنک=٠-٢٢٦-٧٢٩٨٨-٥|پەڕە=[https://archive.org/details/beforehomosexual٠٠٠٠elro/page/٢ ٢]}}&lt;/ref&gt;

[[ئیسرائیل]] بە باشترین وڵات ناسراوە لەگەڵ ھاوزایەندخوازان لە ھەموو ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و [[ئاسیا]]دا&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ| ڕێکەوت = ١٧ی ئەیلوولی ٢٠٠٨| ناونیشان = http://www.independent.co.uk/life-style/love-sex/taboo-tolerance/the-five-most-improved-places-for-gay-tolerance-932635.html| وتەگێڕانەوە = Israel is the only Middle-Eastern country to support gay rights legislation, and the country attracts gay people from Palestine and Lebanon.| ڕێکەوتی سەردان = ٢٩ی ئایاری ٢٠٠٩|ئیش= The Independent| سەردێڕ = The five most improved places for gay tolerance|شوێن= London| ناونیشانی ئەرشیڤ = https://web.archive.org/web/20170611133449/http://www.independent.co.uk/life-style/love-sex/taboo-tolerance/the-five-most-improved-places-for-gay-tolerance-932635.html| ڕێکەوتی ئەرشیڤ = ١١ی حوزەیرانی ٢٠١٧| ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; و [[تێل ئەڤیڤ]] ناسراوە بە «پایتەختی گەیەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست»،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=Was Arafat Gay?|نووسەر=James Kirchick|بڵاوکەرەوە=Out}}&lt;/ref&gt; و بە یەکێک لە ئارامترین و باشترین شارەکان بەرامبەر بە ھاوزایەندخوازان داندراوە. نواندنی شانازی ھاوزایەندخوازان ھەموو ساڵێک لە تێل ئەڤیڤ جێ دەگرێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://tmagazine.blogs.nytimes.com/2010/07/02/dispatch-gay-tel-aviv/|سەردێڕ=Gay Tel Aviv|یەکەم=Anthony|دوایین=Grant|ڕێکەوت=٢ی تەممووزی ٢٠١٠|ئیش=The New York Times|ڕێکەوتی سەردان= ٢ی حوزەیرانی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170630125434/http://tmagazine.blogs.nytimes.com/2010/07/02/dispatch-gay-tel-aviv/|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٧|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

لەلایەکی ترەوە، زۆرینەی حکوومەتەکانی تری ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست زۆرجار دیاردەی ھاوزایەندخوازی پشتگوێ دەخەن و دان بە ھەبوونیدا نانێن، ھەندێک جاریش بەتاوانبوونی دەکەن. ھاوزایەندخوازی لە نزیکەی ھەموو دەوڵەتە ئیسلامییەکان نایاسایییە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=Iran 'must stop youth executions' |نووسەر=Steven Eke |ڕێکەوت=٢٨ی تەممووزی ٢٠٠٥|newspaper=BBC News |ناونیشان=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/4725959.stm |ڕێکەوتی سەردان= ٢ی حوزەیرانی ٢٠١٧ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170824103849/http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/4725959.stm |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٤ی ئابی ٢٠١٧ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; جووتبوون لە نێوان ئەندامانی ھاوزایەند لە ھەندێک لە دەوڵەتە ئیسلامییەکان سزای کوشتنی ھەیە، وەک لە [[عەرەبستانی سعوودی]]، [[ئێران]]، [[مۆریتانیا]]، باکووری [[نێجیریا]]، [[سوودان]]، و [[یەمەن]]دا دیارە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.ilga.org/news_results.asp?LanguageID=1&amp;FileID=1111&amp;ZoneID=7&amp;FileCategory=50 |سەردێڕ=7 countries still put people to death for same-sex acts |بڵاوکەرەوە=ILGA |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20091029185853/http://www.ilga.org/news_results.asp?LanguageID=1&amp;FileID=1111&amp;ZoneID=7&amp;FileCategory=50 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091029185853/http://www.ilga.org/news_results.asp?LanguageID=1&amp;FileID=1111&amp;ZoneID=7&amp;FileCategory=50 |date=٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩}}&lt;/ref&gt; سەرۆککۆماری ئێران [[مەحموود ئەحمەدینەژاد]] لە یەکێک لە وتارەکانیدا لە ساڵی ٢٠٠٧دا لە زانکۆی کۆڵۆمبیا، بانگەشەی ئەوەی کرد کە لە ئێراندا کەسی گەی نەبووە. بەھەرحاڵ، ھەرچی ھاوزایەندخوازێکیش ھەبێت بە کراوەیی دان بەوەدا نانێت کە گەیە، لە ترسی ڕەتکردنەوەیان لەلایەن خێزانەکەیانەوە یانیش دەستدرێژی کردنە سەریان لەلایەن حکوومەتەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|یەکەم=Nazila|دوایین=Fathi|سەردێڕ=Despite Denials, Gays Insist They Exist, if Quietly, in Iran|ناونیشان=https://www.nytimes.com/2007/09/30/world/middleeast/30gays.html?_r=1&amp;hp&amp;oref=slogin|بڵاوکەرەوە=New York Times|ڕێکەوت=٣٠ی ئەیلوولی ٢٠٠٧|ڕێکەوتی سەردان=١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170630124400/http://www.nytimes.com/2007/09/30/world/middleeast/30gays.html?_r=1&amp;hp&amp;oref=slogin|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٧|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

==== کوردستان ====
[[پەڕگە:Kurdistan LGBT pride flag.png|thumb|دیزاینی نوێی ئاڵای کوردستان و سەربەرزیی کۆمەڵەی پەلکەزێڕینەی ھەرێمی کوردستان.]]
لە مێژووی [[کوردستان]]دا ھاوزایەندخوازی ھەر ھەبووە، وەک ھەموو ناوچەکانی تری جیھان، بەڵام ھەرگیز بە کراوەیی ماف بۆ ھاوزایەندخوازان دانەندراوە و دیاردەکە پشتگوێ خراوە. لە ئێستادا، ھاوزایەندخوازی لە ئێراقدا قەدەغە نەکراوە، بەڵام ھێشتا خەڵکی دژی دەوەستن و بە چاوێکی خراپ سەیری دەکرێت. لە ساڵی ٢٠١٠دا بڵاوکرایەوە کە یاسایەکی نوێ دادەندرێت بۆ یەکسانی نێوان زایەندەکان. بەڵام لە کۆمەڵگە ئایینییە ناوخۆیییەکان ناڕەزایی دەربڕدرا و وترا کە ئەمە یاسایەکە بۆ پەسەندکردنی ھاوزایەندخوازی.&lt;ref name=rudaw&gt;[http://www.rudaw.net/english/culture_art/3374.html ''Homosexuality Fears Over Gender Equality in Iraqi Kurdistan''] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120124162204/http://www.rudaw.net/english/culture_art/3374.html |date=٢٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢}}&lt;/ref&gt; کامیل حاجی عەلی، بەڕێوەبەری ئەوقاف و کاروباری ئایینی لە کوردستان وتی کە ئەم یاسایە «بەدڕەوشتی» بڵاودەکاتەوە و کۆمەڵگەی کوردی «تێک دەدات.» دوای کۆمەڵێک جووڵەی ئایینی، [[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان]] کۆنگرەیەکیان بەست و دانیشتووانیان ئاگادار کردەوە کە ئەم یاسایە ھاوسەرگیری ھاوزایەندخوازەکان یاسایی ناکات.&lt;ref name=rudaw/&gt;

لە ساڵی ٢٠١٧دا، کەناڵی تەلەڤیزیۆنی ناوخۆی کوردستان [[ئێن ئاڕ تی]] [[بەڵگەفیلم]]ێکیان بە ناو کوردستاندا پەخش کرد لەسەر ھاوزایەندخوازی کە بیرۆکەی گشتیی بابەتەکەیان خستە ڕوو، لە بەڵگەفیلمەکەدا چەند ھاوزایەندخوازێکی کورد بانگھێشت کرابوون بۆ ئەوەی قسە لەسەر بابەتەکە بکەن.&lt;ref name=nrtsreport3619/&gt; بەڵگەفیلمەکە بە گشتی وەڵامێکی خراپی درایەوە لەلایەن کوردستان و کۆمەڵگە ئایینییەکانەوە.

لە ١ی حوزەیرانی ساڵی ٢٠١٧، [[ڕێکخراوەی لاڤە|ڕێکخراوی لاڤە]] دامەزرا، کە یەکەم ڕێکخراوە لە ناوخۆی کوردستان بە ئاشکرا داوای مافی ھاوزایەندخوازان بکات. دواتر لاڤە داخراو و کار و چالاکییەکانیان گواستەوە بۆ [[ڕێکخراوەی ڕاسان]]. ڕێکخراوەی ڕاسان لە ساڵی ٢٠٢١دا لەلایەن ئەندام پەرلەمانێکی [[کۆمەڵی دادگەریی کوردستان]] بە ناوی عومەر گوڵپی سکاڵایان لەسەر تۆمار کرا. دواتر چەند ھەوڵێک درا بۆ دەستگیرکردن و دەرکردنی یاسا دژی ھاوزایەندخوازی، بەڵام گشت ھەوڵەکان شکستیان ھێنا.

==== دەمی پێش ئیسلام ====
[[پەڕگە:Édouard-Henri Avril (18).jpg|وێنۆک|وێنەیەکی خەیاڵیی ھادریان و ئەنتینۆس؛ تابلۆکە کاری [[ئێدوارد ھێنری ئاڤریل]] شێوەکاری سەدەی ١٩ و ٢٠ە کە زۆربەی کارەکانی دیمەنی ئیرۆتیکن.|230px]]
لە ئیمپڕاتۆرێتی ئاشووری کۆندا، ھاوزایەندخوازی ھەبووە و باو بووە؛ قەدەغەنەکراو بوو ھەروەھا بە بێڕەوشتی یان نەخۆشی دا نەئەندرا. ھەندێک لە تێکستە ئایینییەکان پاڕانەوەی تێدابووە بۆ ھاوزایەندخوازان. چەند کتێب ھەبوون کە بە شێوەیەکی یەکسان پاڕانەوەی تێدابووە بۆ پەیوەندییە سۆزدارییەکانی ھەر سێ ئاڕاستەی زایەندییەکە.&lt;ref&gt;Gay Rights Or Wrongs: A Christian's Guide to Homosexual Issues and Ministry, by Mike Mazzalonga, 1996, p.11&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;The Nature Of Homosexuality, Erik Holland, page 334, 2004&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Pritchard, p. 181.&lt;/ref&gt;

لە [[ئێرانی مەزن|ئاریانی مەزندا]]، ھاوزایەندخوازی و پەیوەندی سێکسی و ئرۆتیکی نێوان ئەوان ڕێگە پێدراو بووە، تەنانەت لە زۆربەی شوێنە گشتییەکانیشدا. لە سیمینار و بۆنە تایبەتەکانەوە بۆ کامپی سەربازان و گەرماو و کافێخانەکان. لە سەردەمی [[سەفەوییەکان]]دا (١٥٠١–١٧٢٣) تەنانەت خانەی [[لەشفرۆشی|لەشفرۆشی پیاوانیش]] یاسایی بووە.&lt;ref name=&quot;Wikipedia&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ویکی|بەستەر = https://en.wikipedia.org/wiki/Homosexuality#Modern_period|سەردێڕ =Homosexuality |زمان =ئینگلیزی |سەردان =٢٤ی ئەیلوولی ٢٠١٧}}&lt;/ref&gt;

ھەندێک لە زاناکان دەڵێن کە دەتواندرێت نموونەی ھاوزایەندخوازی لە وێژەی کۆندا بەدی بکرێت، وەک لە [[داستانی گلگامێش]] و چێرۆکی دەیڤد و جۆناتانی [[کتێبی پیرۆز|کتێبی پیرۆزی مەسیحییەکان]] دیارە. لە داستانی گلگامێشدا، پەیوەندی نێوان گلگامێش و کەسایەتییەک بە ناوی ئینکیدو ھاوزایەندخوازی بووە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Dynes|یەکەم=Wayne|سەردێڕ=Homosexuality in the Ancient World|ساڵ=١٩٩٢|بڵاوکەرەوە=Garland Publishing|ژپنک=٩٧٨-٠-٨١٥٣-٠٥٤٦-٠|پەڕەکان=vii–xv|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=JrpU6O3VnawC&amp;lpg=PP1&amp;dq=homosexuality%20in%20the%20ancient%20world&amp;pg=PP1#v=onepage&amp;q&amp;f=false|chapter=Introduction|ڕێکەوتی سەردان= ٢ی حوزەیرانی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20161130185857/https://books.google.com/books?id=JrpU6O3VnawC&amp;lpg=PP1&amp;dq=homosexuality%20in%20the%20ancient%20world&amp;pg=PP1#v=onepage&amp;q&amp;f=false|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Held|یەکەم=George F.|سەردێڕ=Parallels between The Gilgamesh Epic and Plato's Symposium|ساڵ=١٨٣|پەڕەکان=١٩٩–٢٠٧|editor=Wayne R. Dynes &amp; Stephen Donaldson}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Kilmer|یەکەم=Anne Draffkorn|سەردێڕ=A Note on an Overlooked Word-Play in the Akkadian Gilgamesh|ساڵ=١٩٩٢|بڵاوکەرەوە=Garland Publishing, Inc.|پەڕە=٢٦٤|editor=Wayne R. Dynes and Stephen Donaldson}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Thorbjørnsrud|یەکەم=Berit|سەردێڕ=What Can the Gilgamesh Myth Tell Us about Religion and the View of Humanity in Mesopotamia?|ساڵ=١٩٩٢|بڵاوکەرەوە=Garland Publishing, Inc.|پەڕە=٤٥٢}}&lt;/ref&gt; ھەروەک چۆن دەیڤد خۆشەویستییەکی بەھێزی ھەبووە بۆ جۆناتان.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Ackerman|یەکەم=Susan|بەستەری نووسەر=Susan Ackerman (biblical scholar)|سەردێڕ=When Heroes Love|ناونیشان=https://archive.org/details/whenheroesloveam0000acke|ساڵ=٢٠٠٥|بڵاوکەرەوە=Columbia University Press|ژپنک=٠-٢٣١-١٣٢٦٠-٣|پەڕەکان=xii}}&lt;/ref&gt;

== سروشت و کەسایەتی ==
=== کردار و ئارەزووەکان ===
[[کۆمەڵەی دەروونیی ئەمریکی|کۆمەڵەی دەروونی ئەمریکی]]، [[کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی]]، لەگەڵ کۆمەڵەی نەتەوەیی کارمەندانی کۆمەڵایەتی دەڵێن کە ئاڕاستەی زایەندی «تایبەتمەندییەکی کەسیی نییە کە بتواندرێت بە جودایی پێناسە بکرێت، بەڵکو ئاڕاستەی زایەندی جیھانی ئەو کەسە پێناسە دەکات کە ئەگەری دۆزینەوەی پەیوەندییەکی سۆزداری بەچێژی ھەیە تێیدا.»&lt;ref name=amici/&gt;

{{دەقی تایبەت|ئاڕاستەی زایەندی بە زۆری وەک خەسڵەتێکی کەسێک باس دەکرێت، وەک [[زایەند|سێکسی ژینناسیی]] و یانیش تەمەن. ئەم تێڕوانینە ناتەواوە لەبەرئەوەی ئاڕاستەی زایەندی بەردەوام بە زاراوەی ژیری پێناسە دەکرێت و پێویست بە پەیوەندی سۆزدارییە لەگەڵ تاکەکەسەکانی تر. کرداری سێکسی و سەرنجی ڕۆمانتیکی بە ھاوزایەندخوازی یان جیاڕەگەزخوازی پۆلێن دەکرێت لەسەر بنەمای زایەندی زیندەیی کەسەکەی کە پێیان ھەڵدەستێت. بە دڵنیایییەوە، پەیوەندی بە کردارەکەوە ھەیە – یان ویستنی کردنی کارەکە – لەگەڵ یەکێکی تر کە جیاڕەگەزخوازی، ھاوزایەندخوازی، یان دووڕەگەزخوازییەکەی خۆی دەنوێنێت. ئەمە کرداری ئاسایی وەک دەست گرتن و ماچکردنیش دەگرێتەوە.&lt;ref name=amici/&gt;}}

لە لێکۆڵینەوەیەکی ساڵی ٢٠٠٤دا، کە لەسەر ژنان بوو، ھەردووک ژنە لێزبیان و جیاڕەگەزخوازەکانیش لە ڕووی سێکسییەوە کاریگەرییان کرایە سەر کاتێک فیلمی ئیرۆتیکی و سێکسییان پیشاندرا، فیلمەکان لە ژن و ژن و پیا و ژن پێکھاتبوون و ھەردووکیان کاریگەرییان کردە سەر مەبەستەکان. بەڵام کاتێک ھەمان لێکۆڵینەوە لەگەڵ پیاوە جیاڕەگەزخوازەکان کرا، ئەوان تەنھا بە فیلمێک ئارەزووی سێکسییان بەرز دەبۆوە کە ژنی تێدا بوو، گەیەکانیش تەنھا بەوانەی کە پیاویان تێدابوو. نوێنەری لێکۆڵینەوەکە وتی کە ئاڕاستەی زایەندی ژنان کەمتر تیشکی خستووەتە سەر یەک زایەندی دیاری کراو لە چاو پیاوەکاندا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ| سەردێڕ = Why women are leaving men for other women| ناونیشان = http://www.cnn.com/2009/LIVING/personal/04/23/o.women.leave.menfor.women/| ڕێکەوت = ٢٣ی نیسانی ٢٠٠٩| ڕێکەوتی سەردان = ١٩ی ئایاری ٢٠٠٩|ئیش= CNN| ناونیشانی ئەرشیڤ = https://web.archive.org/web/20170614055442/http://www.cnn.com/2009/LIVING/personal/04/23/o.women.leave.menfor.women/| ڕێکەوتی ئەرشیڤ = ١٤ی حوزەیرانی ٢٠١٧| ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

=== پەیوەندی سۆزداری ===
[[پەڕگە:Old Male couple.jpg|وێنۆک|دوو خۆشەویستی ھاوزایەندخوازی پیر – پەیوەندی خۆشەویستی نێوان ھاوزایەندخوازان ھەر وەک ھەموو پەیوەندییەکانی تر دەکرێت درێژخایەن بێت.]]
ئەو کەسانەی کە ھاوزایەندخوازن دەتوانن بە چەند شێوەیەکی جیاواز خۆیان دەرببڕن، ئەگەریش ھەیە کە بە ڕەفتارەکانیاندا دیاربێت، وەک شێوازی ھەڵبژاردنی پۆشاک و ڕۆیشتن و قسەکردن، لەوانەشە بەو شتانەدا دیار نەبێت.&lt;ref name=apahelp/&gt; ئەوان لەوانەیە بە ناحەزی پەیوەندی لەگەڵ زایەندێکی جیاوازدا ببەستن (ئەگەر پیاو بوو لەگەڵ ژن و بەپێچەوانەوە)، بە سەرەکی بۆ ئەوەی ھەست نەکرێت بەوەی ئەوان کە ھاوزایەندخوازن، لەوانەشە لە پەیوەندی خۆشەویستی ئاسایی (ھاوزایەندخوازی) خۆیان بن، ھەندێکیشیان لەوانەیە ھیچ خۆشەویستییەک نەکەن بە مەبەستی ئایینی.&lt;ref name=apahelp/&gt; یەکێک لە ڕاپرسییەکان وای پیشان دەدات کە لە بەینی ٤٠٪‏ و ٦٠٪‏ گەیەکان لە پەیوەندی سۆزداریان و لە نێوان ٤٥٪‏ و ٨٠٪‏ لێزبیانەکانیش بە ھەمان شێوە.&lt;ref name=aparesolution&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Resolution on Sexual Orientation and Marriage – Research Summary |ناونیشان=http://www.apa.org/about/policy/gay-marriage.pdf |بڵاوکەرەوە=American Psychological Association |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20130603131046/http://www.apa.org/about/policy/gay-marriage.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; لە زانیارییەکانی ڕاپرسییەکەش دەبیندرێت کە لە بەینی ١٨٪‏ و ٢٨٪‏ی خۆشەویستە گەیەکان و لە بەینی ٨٪‏ و ٢١٪‏ی لێزبیانەکان بۆ ماوەی ١٠ ساڵ پێکەوە ماونەتەوە لە [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ویلایەتە یەکگرتووەکان]]. زۆرێک لەو بەدواداچوونانەی کە کراوە ڕوونی دەکاتەوە کە پەیوەندییە ھاوزایەندەکان و جیاڕەگەزەکانیش یەکسانن لە ڕووی توندی پەیوەندییەکانەوە و ھیچ جیاوازییەکیان نییە. زاناکان دەڵێن کە تەمەن و زایەند باشترە بۆ کردن بە پێوەر بۆ پێوانی درێژخایەنی پەیوەندییەک نەک ئاڕاستەی زایەندی تاکێک. ئەوانەی لە ناو پەیوەندییە ھاوزایەندخوازی و جیاڕەگەزخوازییەکانن وەک یەک ھەوڵی پاراستنی پەیوەندییەکەیان دەدەن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.eurekalert.org/pub_releases/2008-01/apa-elo011708.php |سەردێڕ=Relationship Satisfaction and Commitment |بڵاوکەرەوە=Eurekalert.org |ڕێکەوت=٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٨|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20100507073038/http://www.eurekalert.org/pub_releases/2008-01/apa-elo011708.php |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٧ی ئایاری ٢٠١٠ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Duffy&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|doi=10.1300/J082v12n02_01|سەردێڕ=Satisfaction and commitment in homosexual and heterosexual relationships|journal=Journal of Homosexuality|ساڵ=١٩٨٥|یەکەم=S.M/|دوایین=Duffy|نووسەر٢=C.E. Rusbult|بەرگ=١٢|issue=2|پەڕەکان=١–٢٣|ناونیشان=http://www.labmeeting.com/paper/17688909/duffy-rusbult-1985-satisfaction-and-commitment-in-homosexual-and-heterosexual-relationships|ڕێکەوتی سەردان=٢٩ی تەممووزی ٢٠٠٩|pmid=٣٨٣٥١٩٨|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20171019190212/http://www.labmeeting.com/paper/17688909/duffy-rusbult-1985-satisfaction-and-commitment-in-homosexual-and-heterosexual-relationships|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Baccman&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|سەردێڕ=Expectations of romantic relationships: A comparison between homosexual and heterosexual men with regard to Baxter's criteria|journal=Social Behavior and Personality|ساڵ=١٩٩٩|یەکەم=Baccman|دوایین=Charlotte|نووسەر٢=Per Folkesson|نووسەر٣=Torsten Norlander|ناونیشان=http://www.sbp-journal.com/index.php/sbp/article/view/976|ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20131104194406/http://www.sbp-journal.com/index.php/sbp/article/view/976|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٤ی تشرینی دووەمی ٢٠١٣|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

=== خۆئاشکراکردن ===
{{وتاری سەرەکی|خۆئاشکراکردن}}
[[پەڕگە:Johanna sigurdardottir official portrait.jpg|upright|وێنۆک|یۆھانا سیگیرادۆتیر، [[سەرۆک وەزیران]]ی پێشووی [[ئایسلەند]]ا، یەکەم [[لێزبیەن|لێزبیانی]] ئاشکرای سەری حکوومەت بووە لە کاتی مۆدێرندا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=ئایسلەنداو و پی ئێمە ھاوزایەندخوازەکەی|ئیش=TIME|نووسەر=موودی جۆناس|ناونیشان=http://content.time.com/time/world/article/0,8599,1875032,00.html|ڕێکەوت=٣٠ی کانوونی دووەم، ٢٠٠٩|ڕێکەوتی سەردان=١٣ی تشرینی دووەم، ٢٠١٣|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170717162851/http://content.time.com/time/world/article/0,8599,1875032,00.html|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی تەممووزی ٢٠١٧|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;|ڕاست]]
بە ئینگلیزی پێی دەڵێن ''ھاتنەدەرەوە لە دۆڵابی جلەکە''، دەستەواژەیەکە کە بۆ کەسێک بەکاردەھێندرێت کە ئاشکرای دەکات بۆ دەورووبەرەکەی کە ھاوزایەندخوازە. ئەمە پڕۆسەیەکی سەختی ژیانی ھاوزایەندخوازانە چونکە خەمی ئەوەیان دەبێت کە دەورووبەرەکەیان سروشتی ئەوان پەسەند نەکەن و ھەستان بەم کارە لەڕووی دەروونییەوە فشاریان دەخاتە سەر.&lt;ref name=&quot;Coming Out: A Journey&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://utahpridecenter.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=25&amp;Itemid=44 |سەردێڕ=Coming Out: A Journey |بڵاوکەرەوە=Utahpridecenter.org |ڕێکەوتی سەردان=٢٢ی تەممووزی ٢٠١٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20090825202112/http://utahpridecenter.org/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=25&amp;Itemid=44 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی ئابی ٢٠٠٩|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; بە گشتی، خۆئاشکراکردن بە سێ قۆناغ دادەندرێت. یەکەم قۆناغ ئەوەیە کە تاک تێیدا خۆی دەناسێت یانیش درک بەوە دەکات کە ھاوزایەندخوازە و چێژ لە پەیوەندی ھاوزایەندەکانی وەردەگرێت و ئەم ڕاستییە قبوڵ دەکات. ئەمە زۆرجار بە خۆئاشکراکردنێکی دەروونی ناو دەبرێت.&lt;ref&gt;In a joint statement with other major American medical organizations, the APA says that &quot;different people realize at different points in their lives that they are heterosexual, gay, lesbian, or bisexual&quot;.
{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.apa.org/pi/lgbc/publications/justthefacts.html
 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20070807205013/http://www.apa.org/pi/lgbc/publications/justthefacts.html
 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی ئابی ٢٠٠٧|سەردێڕ=Just the Facts About Sexual Orientation &amp; Youth: A Primer for Principals, Educators and School Personnel
 |ڕێکەوتی سەردان=٢٨ی ئابی ٢٠٠٧|ساڵ=١٩٩٩|بڵاوکەرەوە=American Academy of Pediatrics, American Counseling Association, American Association of School Administrators, American Federation of Teachers, American Psychological Association, American School Health Association, The Interfaith Alliance, National Association of School Psychologists, National Association of Social Workers, National Education Association}}&lt;/ref&gt; دووەم قۆناغیش بڕیاردانی کەسەکەیە لە ئاگادارکردنەوەی دەورووبەرەکەی (نم. خێزانەکەی و ھاوڕێکان) کە ئەو ھاوزایەندخوازە. سێیەم قۆناغیش تێکەڵبوون و ژیانە لەگەڵ کۆمەڵگەی ئێڵ جی بی تی.&lt;ref name=hrccontinuum&gt;{{بیرخستنەوە|ڕێکەوتی سەردان=٤ی ئایاری ٢٠٠٧|ناونیشان=http://dev.hrc.org/issues/3333.htm |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20071102101657/http://dev.hrc.org/issues/3333.htm |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٧|periodical=Human Rights Campaign |سەردێڕ=The Coming Out Continuum}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071102101657/http://dev.hrc.org/issues/3333.htm |date= ٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٧}}&lt;/ref&gt; لە ئێستادا لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، خەڵکی بە گشتی یان لە تەمەنی ١٥–١٨ خۆیان ئاشکرا دەکەن یان لە تەمەنێکی دواتردا کە دەگەنە کۆلێژ بۆ نموونە. لە کوردستان و ئێراق خۆئاشکراکردن بە ڕێژەیەکی زۆر کەم ھەیە و لەوانەیە خەڵکانی ئێڵ جی بی تی خۆیان ئاشکرا نەکەن چونکە ھیچ یاسایەک نییە بیانپارێزێت و ئەگەر ھەیە ژیانیان بکەوێتە مەترسییەوە. لەو تەمەنەدا لەوانەیە بڕوایان بە دەورووبەرەکەیان نەبێت و ئاگاداریان نەکەنەوە، بە تایبەتی چونکە کۆمەڵگە زۆرینەیان بەھۆی ھەڵە تێگەیشتنەوە بە خراپی دادەنێن؛ ھەندێکجار تەنانەت خێزانەکانی خۆشیان نازانن.

درک پێ کردن بە ھاوزایەندخوازی خود پرۆسەیەکی ئاسان نییە و بگرە زۆریش ئاڵۆزە. بە پێچەوانەی کۆمەڵەکانی ترەوە (وەک ئایینەکان بۆ نموونە) ھاوزایەندخوازان لە کۆمەڵگەیەکدا گەورە نابن کە یەکسەر ھەڵی بژێرن کە ھاوزایەندخواز بن وەک کەسانی دەورووبەریان،{{تێبینی|لەکاتێکدا کە ھەر مرۆڤێک دەتوانێت ئایین و خووڕەوشتی کۆمەڵگەکەی ھەڵبگرێ، ھاوزایەندخوازان لەتوانایاندا نییە کە ھەڵی بژێرن و بیگۆڕن.}} چونکە شتێک نییە ھەڵبژاردن بێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.washingtontimes.com/news/2014/dec/31/modern-science-says-homosexuality-not-choice/ |سەردێڕ=زانستی مۆدێرن دەڵێت کە ھاوزایەندخوای ھەڵبژاردن نییە |ڕێکەوتی سەردان= ٤ی حوزەیرانی ٢٠١٧ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170606041746/http://www.washingtontimes.com/news/2014/dec/31/modern-science-says-homosexuality-not-choice/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٦ی حوزەیرانی ٢٠١٧ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; واتە ھەر تاکێک دەتوانێت بە ئاسانی ھەڵگری ئایین و بیر و باوەڕی باوان و کۆمەڵگەکەی بێت و کەیش ویستی دەتوانێت بیانگۆڕێت، بەڵام لە ھاوزایەندخوازیدا وا نییە و ئەمیان شتێکی درک پێ کردنە نەک ھەڵبژاردن و ھەرگیزیش ناتواندرێت بگۆڕدرێت.&lt;ref&gt;http://truth-out.org/archive/component/k2/item/85575:american-psychology-declares-homosexuality-cant-be-cured{{بەستەری مردوو|url=http://truth-out.org/archive/component/k2/item/85575:american-psychology-declares-homosexuality-cant-be-cured |date=حوزەیرانی ٢٠١٨}}&lt;/ref&gt; باشترین بەڵگە لەسەر ئەوە ئەمەیە، ئەگەر پیاوێک جیاڕەگەزخواز بێت، واتە گەی نەبێت، ناتوانێت سێکس لەگەڵ پیاوێکی تردا بکات چونکە دژی سروشتی ئەوە، بە ھەمان شێوە بۆ گەیەک یان لێزبیانێک. ھەندێکجار لە کۆمەڵگەکاندا دەبیسترێت کە کەسێک «گەی بووە بەڵام بووەتەوە بە جیاڕەگەزخواز»، ئەمە لەڕاستیدا مەحاڵە، ئەو کەسە یان ھەر لە سەرەتاوە [[دووڕەگەزخوازی|دووڕەگەزخواز]] بووە یانیش ئێستاش ھەر گەیە. خەڵکانی ئێڵ جی بی (گەی و لێزبیان و دووڕەگەزخوازەکان) زۆرجار لە کۆمەڵگەیەکدا پەروەردە دەکرێن کە کۆنەپەرست و تێنەگەیشتوون بەرامبەر بە ھاوزایەندخوازی.&lt;ref name=&quot;Rosario et al.&quot;&gt;Rosario, M. , Schrimshaw, E. , Hunter, J. , &amp; Braun, L. (February 2006). Sexual identity development among lesbian, gay, and bisexual youths: Consistency and change over time. ''Journal of Sex Research'', 43(1), 46–58. Retrieved 4 April 2009, from PsycINFO database.&lt;/ref&gt; ئەوان کاتێک لە سروشتی خۆیان تێدەگەن کە سەیری کۆمەڵگەکانی تری دەورووبەریان دەکەن.{{تێبینی|چونکە کۆمەڵگەکانی خۆیان پەروەردەیان ناکەن لەسەر شتێکی وا، تا تەمەنێکی گەورەتر نازانن ئەوان بۆ جیاوازن، بەڵام ھەر لە مناڵییەوە ھەست بەم گۆڕانە دەکەن لە خۆیاندا کاتێک کە لەگەڵ کۆمەڵگە تێکەڵ دەبن و سروشتی خەڵکی تر دەزانن}}

ھەندێک لە ھاوزایەندخوازان بە گشتی و بە ڕووی جیھاندا خۆیان ئاشکرا دەکەن،&lt;ref name=glbtqouting&gt;{{بیرخستنەوە|دوایین=Neumann |یەکەم=Caryn E |ناونیشان=http://www.glbtq.com/social-sciences/outing.html |سەردێڕ=Outing |ساڵ=٢٠٠٤|periodical=glbtq.com |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20070609220520/http://www.glbtq.com/social-sciences/outing.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٩ی حوزەیرانی ٢٠٠٧}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070609220520/http://www.glbtq.com/social-sciences/outing.html |date= ٩ی حوزەیرانی ٢٠٠٧}}&lt;/ref&gt; زۆرێکیش لە کەسایەتی ناودار ھەیە لەو شێوەیە، بۆ نموونە [[لەیدی گاگا]]. خۆئاشکراکردن ئاوا بە کراوەیی دەکرێت چەند ھۆکارێکی لە پشتەوە بێت، وەک سیاسی یان ئاکاریی و، دەکەوێتە ناو مەودایەکی فراوانتری ھۆکارییەوە.&lt;ref name=biasfreeusage&gt;{{بیرخستنەوە|سەردێڕ=The Dictionary of Bias-Free Usage: A Guide to Nondiscriminatory Language |دوایین=Maggio |یەکەم=Rosalie |ساڵ=١٩٩١|بڵاوکەرەوە=Oryx Press |ژپنک=٠-٨٩٧٧٤-٦٥٣-٨|پەڕە=٢٠٨}}&lt;/ref&gt;

=== لێزبیانزم و ھاوزایەندخوازیی ژنان ===
{{ھەروەھا ببینە|لێزبیان}}
[[پەڕگە:Sappho and Erinna in a Garden at Mytilene.jpg|وێنۆک|ڕاست|[[سافۆ]] و ئیرینا لە باخچەیەک لە میتیلین.]]
لێزبیانەکان زۆرجار ئاڕاستەی زایەندییەکەی خۆیان بە شێوەیەکی جیا ڕووندەکەنەوە وەک لە پیاوە گەیەکان، و تێگەیشتنی جیایان ھەیە لەو ئیتۆلۆژیایانەی کە لە لێکۆڵینەوە لەسەر پیاوە گەیەکان ھاتوونەتە بەردەست. ئەوان لەوانەیە بە شێوەیەکی جیاتر بڕواننە ژیان وەک ھاوزایەندخوازێک وەک لە پیاوەکان.

کاتێک لە ویلایەتە یەکگرتووەکان لە ساڵی ١٩٧٠ لێکۆڵینەوەیەک کرا، لێزبیانەکان باسی ژیانی خۆیان کرد وەک ھاوزایەندخوازان. ئەمە تەنھا بەدواداچوونێکی گەورەیە کە لەسەر ئاڕاستەی زایەندی ژنان کراوە کە ڕوونی دەکاتەوە چۆن ژنەکان دەڕواننە ھاوزایەندخوازی لەوەتەی بەدواداچوونی کینسی کرا لە ١٩٥٣وە. لێکۆڵینەوەکە زانیارییەکی گشتی تێدابوو لەبارەی تێڕوانینی لێزبیانەکان لە پەیوەندی سۆزداری ھاوزایەند و ئاڕاستەی زایەندی ئەوان. لێزبیانەکان ئەو کوالیتییانەیان باس کرد کە لە ژنێکدا ھەیە بەڵام لە پیاوێکدا نییە، ئەوانەش کە وا دەکەن باشتر بن بۆ پەیوەندییەک لەچاو پیاوەکاندا، لەو کوالیتیانە کە ئەوان بەسۆزترن بەرامبەر ھەستی کەسانی تر جگە لە خۆیان وەک لە پیاوان.&lt;ref name=&quot;Hite-Rpt&quot;&gt;Shere Hite, ''The Hite Report: A Nationwide Study of Female Sexuality'' (N.Y. : Seven Stories Press, 2004 ed. pbk. [1st printing?] © 1976, 1981, 2004), pp. 325–328 &amp; 330 (ISBN 1-58322-569-2).&lt;/ref&gt;
لێزبیانەکان بە گشتی دوو جۆریان ھەیە، بەچ (پیاوانە) لەگەڵ فێم (ژنانە). بەچەکان وا دەبیندرێن کە قژیان کورتە و پۆشاکی پیاوان لەبەر دەکەن و ژنانەکانیش وەک ھەر خانمێکی ترن.

== دێمۆگرافیا ==
[[پەڕگە:Annise Parker.JPG|وێنۆک|ئانی پارکەر سەرۆکی [[شارەوانی]] شاری ھیوستن بوو لە ٢٠١٠ بۆ ٢٠١٦ و بە کراوەیی ھاوزایەندخوازە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Locke Concedes In Mayor's Race – Politics News Story – KPRC Houston
 |ڕێکەوتی سەردان=١٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٩|ناونیشان=http://www.click2houston.com/politics/21933862/detail.html
 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20091216054340/http://www.click2houston.com/politics/21933862/detail.html
 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٩|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091216054340/http://www.click2houston.com/politics/21933862/detail.html |date=١٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٩}}&lt;/ref&gt;]]

داتا و زانیاری لەسەر گەی و لێزبیانەکان پێویستە بۆ ئەوەی ڕێژەی ھاوزایەندخوازانی جیھان بە جێگیری بزانرێت و بەرچاو بکەوێت کە ھاوزایەندخوازان چۆن مامەڵەیان لەگەڵ دەکرێت لەلایەن کۆمەڵگەوە.&lt;ref name=black/&gt; ئەم داتایانە سوودی زیاتریان دەبێت؛ بۆ نموونە یارمەتی ژماردنی زەرەرەکان و سوودەکانی ئابووری [[پەیوەندیی نافەرمی|پەیوەندی نافەرمی]] دەدات،&lt;ref name=black/&gt; و کاریگەری یاسایی کردنی ڕێگەدان بە بەخێوکردنی ھەتیوەکان لەلایەن ھاوزایەندخوازان دەخاتە ڕوو، ھەروەھا ڕۆڵەکانیان لە نێوان سەربازیی دەوڵەتەکان؛ و لەلایەکی ترەوە، زانینی ڕێژەی «گەی و لێزبیان پەیمان ھەڵدەگرێت لە یارمەتیدانی زانایانی کۆمەڵناسی لە تێگەیشتنی مەودایەکی گەورە لە پرسیاری گرنگ—[وەک] پرسیارەکان لەبارەی ھەڵبژاردەی مارکێتیی گشتییەوە، یەکگرتووی شارستانییەتی مرۆڤایەتی، خانووبەرە، جیاکاری، لەگەڵ بڕیارەکان [لەبارەی ھەڵبژاردەی] نیشتەجێبوونی جوگرافییەوە.»&lt;ref name=black/&gt;

پێوانی دیاردەی ھاوزایەندخوازی کارێکی دژوارە، لەبەر ئەوەی دەبێت بایەخێکی زۆر بدرێت بە یەکەی پێوانەکەی بەکاردێت،&lt;ref name=&quot;levay&quot;/&gt; وڵاتەکانی جیھان، کە زۆربەیان ڕەتی دەکەنەوە قسە لەسەر ھاوزایەندخوازی بکەن (ئێران بە نموونە)، زانیاریی زیاتر لەسەر سروشتی [[ئاڕاستەی زایەندی|ئاڕاستەی زایەندیی]] کەسەکانەوە، و ھتد. زۆرێک لە خەڵکی ھەن کە سۆزیان ھەیە بەرامبەر کەسانی تر کە لە ھاوزایەندی خۆیانن، بەڵام ڕەتی دەکەنەوە کە دان بەو ڕاستییەدا بنێن کە یان گەیین یان دووڕەگەزخواز. ئەمەش کێشەیەکی ترە. ھەروەھا شتێکی تر کە خەریکە بەدواداچوونەکە مەحاڵ دەکات، ئەوەیە کە دەبێت چەند خەسڵەتێک کە لەوانەیە پەیوەندی بە ئاڕاستەی زایەندییەوە نەبێت دەستنیشان بکات لە خەڵکیدا. لەوانەیە زۆرێک لەو کەسانەی کە خۆیان بە جیاڕەگەزخواز ناودەبەن ھاوزایەندخواز دەربچن.&lt;ref name=black/&gt;

[[پەڕگە:Tim Cook 2009 cropped.jpg|وێنۆک|[[تیم کووک]]، سەرۆکی بەڕێوەبەری فەرمانبەرانی کۆمپانیای [[ئەپڵ]] پیاوێکی ھاوزایەندخوازە.&lt;ref name=timcook2719/&gt;]]

لە ساڵەکانی ١٩٤٨ و ١٩٥٣دا، زیندەزان و پرۆفیسۆری [[وشەڕەتناسی|ئێتیمۆلۆژیا]] ئاڵفرێد کینسی، ڕای گەیاند کە نزیکەی ٤٦٪‏ خەڵکی لە ڕەگەزی نێر کاردانەوەی سێکسییان بەرامبەر بە ھەردوو زایەند ھەبووە لە تەمەنیاندا، و ٣٧٪‏ ئەو کەسانەش بە لایەنی کەمەوە یەک کاردانەوەی ھاوزایەندخوازییان ھەبووە.&lt;ref name=sexualbehavior37287/&gt;&lt;ref name=&quot;more-or-less-2010-10-01&quot;/&gt; دواتر ڕەوشتناسییەکەی کینسی ڕەخنەی لێ گیرا لەلایەن جان تەکیەوە، لەبەر بەکارھێنانی سامپڵی ھەڵبژاردوو لەجێی بەکارھێنانی سامپڵی ھەڵکەوتیی.&lt;ref name=idea-creative719/&gt;&lt;ref name=idea-creative628/&gt; بەدواداچوونێکی تر کرا بۆ بەدرۆخستنەوەی سامپڵەکانی کینسی، بەڵام لە کۆتاییدا ئەو بەدواداچوونەش بە ھەمان ئەنجامەکەی کینسی گەیشت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Book Review by Martin Duberman, ''The Nation'', November 3, 1997
 |ناونیشان=http://www.kinseyinstitute.org/publications/duberman.html
 |ڕەوشی ناونیشان=مردوو
 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20090111215816/http://www.kinseyinstitute.org/publications/duberman.html
 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١١ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090111215816/http://www.kinseyinstitute.org/publications/duberman.html |date=١١ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩}} Martin Duberman on Gebhart's &quot;cleaning&quot; of data&lt;/ref&gt; سایمن لاڤەی، کو لێکۆڵەرەوەی سروشتی [[مێشک]]ی ھاوزایەندخوازانە، ئەنجامەکانی کینسی بەکارھێنا وەک نموونەیەک بۆ ئەو ئاگادارییەی کە پێویستە لەکاتی بەدواداچوونی دێمۆگرافیکی، لەبەرئەوەی لەوانەیە ئەنجامی بە تەواوەتی بەدەست بێت لەسەر بنەمای ئەو سیاسەتانەی بەکارھێندراوە بۆ بەڕێوەبردنی بەدواداچوونەکە.&lt;ref name=levay/&gt;

بەپێی بەدواداچوونە گەورەکان، ٢٪‏ بۆ ١١٪‏ خەڵکی جۆرێک لە کۆنتاکتی ھاوزایەندییان ھەبووە لە ژیانیاندا؛&lt;ref name = Billy1993/&gt;&lt;ref name = Binson1995/&gt;&lt;ref name = Johnson1992/&gt;&lt;ref name = Laumann1994/&gt;&lt;ref name = Wellings1994/&gt;&lt;ref name = ACSF1992/&gt;&lt;ref name = Bogaert2004/&gt;&lt;ref name = Fay1989/&gt;&lt;ref name = Sell1995/&gt;&lt;ref name=SavinWilliams2009/&gt; ئەم ژمارەیە بەرزتر دەبێتەوە بۆ ١٦–٢١٪‏ کاتێک خووڕەوشتی ھەردوو لا خراونەتە ڕوو لەکاتی بەدواداچوونەکە.&lt;ref name=SavinWilliams2009/&gt; لە لێکۆڵینەوەیەکی ٢٠٠٦دا، ٢٠٪‏ی بەشداربووان بە نەناسراوی دانیان ناوە بە ھەبوونی ھەستی ھاوزایەند تێیان دا، بەڵام تەنھا ٢٪‏ بۆ ٣٪‏ لەو بەشداربووانە خۆیان بە ھاوزایەندخواز ناساندبوو.&lt;ref name=&quot;McConaghy et al&quot;&gt;McConaghy et al. , 2006&lt;/ref&gt; بەدواداچوونێکی تری ١٩٩٢ کە لە بەریتانیا کرا، ئاماژەی بەوە دا کە ٦٫١٪‏ی نێرەکان کردەوەیەکی ھاوزایەندخوازییان کردووە، و لە فەڕەنساش ڕێژەکەی ئەو کەسانە ٤٫١٪‏ بووە.&lt;ref name=gayfeelings2719/&gt;

بەپێی ڕاپۆرتێکی ''پەیمانگای ویلیامز'' کە لە ئازاری ٢٠١١ پێشکەش کرا، لە ٩ ملیۆن کەسی پێگەیشتوو لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، تەنھا ٣٫٥٪‏یان گەی، لێزبیان، یان دووڕەگەزخواز بوون.&lt;ref name=statsofusa2719/&gt;&lt;ref name=statsofusa3618/&gt; بەپێی سەرژمێری ساڵی ٢٠٠٠ی ویلایەتە یەکگرتووەکان، نزیکەی ٦٠١٬٢٠٩ خانوو ھەبووە کە کەپڵی ھاوزایەند تێیدا ژیاون.&lt;ref name=moresources2719/&gt; بەدواداچوونێکی تری ساڵی ٢٠١٣ کە لەلایەن سی-دی-سییەوە کرا و ٣٤٬٠٠٠ ئەمریکی تێیدا بەشدارییان کرد، ڕێژەی لێزبیان و گەیەکان بە ١٫٦٪‏ دەخەمڵێنێت، و ڕێژەی دووڕەگەزخوازەکانیش ٠٬٧٪‏ بوون.&lt;ref name=&quot;cdc.gov&quot;/&gt;

== دەروونناسی ==
[[دەروونناسی]] یەکێک بووە لە یەکەمین ئەو زانستانەی کە بە شێوەیەکی تایبەت و جیا لە ھاوزایەندخوازی کۆڵیوەتەوە. یەکەم ھەوڵدان بۆ ئەوەی ھاوزایەندخوازی بە نەخۆشی ناوببرێت لە سەدەی نۆزدەھەم درا لەلایەن چەند سێکسناسێکی تازەپێگەیشتووەوە لە جووڵەیەکی ئەورووپیدا. لە ساڵی ١٨٨٦، سێکسناس ڕیچارد ڤۆن کرافت-ئیبن، ھاوزایەندخوازی لەپاڵ ٢٠٠ بابەتی سێکسیی تر بە سەربەخۆیی باس کرد لە یەکێک لە کتێبەکانیدا لەژێر ناوی ''سایکۆپاتیا سێکسوالیس''. بەپێی کرافت-ئیبن ھاوزایەندخوازی یان لە «قۆناغی دروستبوونی کۆرپەلەدا پەیدا دەبێت»یانیش «دوای لەدایکبوونی.» لە کۆتا دوو دەیەی سەدەی نۆزدەھەمدا، بیرۆکەیەکی جیاواز لەبارەی ھاوزایەندخوازی دەستی گرت بەسەر بوارەکانی [[پزیشکی]] و [[دەروونپزیشکی|دەروونناسیدا]]، کە کردارەکەی بە «شێوەیەکی دروست کە لە کەسێکدا دەبیندرێت بە ئاڕاستەی زایەندییەکی جێگیرەوە» ناوی دەبرت.

کۆمەڵەی دەروونی ئەمریکی، کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی، لەگەڵ کۆمەڵەی نەتەوەیی کارمەندانی کۆمەڵایەتی دەڵێن:

{{دەقی تایبەت|لە ١٩٥٢دا، کاتێک کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی یەکەمین پێڕستی نەخۆشییە دەروونییەکانی بڵاوکردەوە، ھاوزایەندخوازیشی لەخۆ گرتبوو. ھەر یەکسەر دوای ئەمە، ئەم پۆلێنکردنە بەدواداچوونی سەختی بۆ کرا بۆ پشتڕاستکردنەوەی لە لێکۆڵینەوەیەکدا کە لەلایەن پەیمانگای نەتەوەیی تەندروستی دەروونییەوە سپۆنسەر کرابوو. بەھەرحاڵ، ئەم لێکۆڵینەوەیە و ھەموو ئەوانەشی کە بەدوایدا ھاتن شکستیان ھێنا لەوەی کە بتوانن بە بەڵگەی زانستییەوە بیسەلمێنن کە ھاوزایەندخوازی نەخۆشییە یان نائاسایییە و یەکێک لە ئاڕاستەی زایەندییە ئاسایییەکانی مرۆڤەکان نییە. لە ئەنجامی کۆکردنەوەی ئەم جۆرە بەدواداچوونانە، پرۆفیشناڵەکانی پزیشکی، تەندروستی دەروونی، و زانستی کۆمەڵایەتی و ڕەفتاری بەو دەرئەنجامە گەیشتن کە ناوبردنی ھاوزایەندخوازی بە نەخۆشی دەروونی نابەجێیە و ئەو پۆلێنکردنەی کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی خەمڵاندنێکی سەربەخۆیانە بووە و لەسەر بنەمای کۆمەڵایەتی و تێڕوانینی پزیشکیی ھەڵە ھاتووەتە ئاراوە.

بەھۆی ئەو بەڵگە زانستیانەی کە ڕووبەڕووی کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی بوونەوە دەربارەی ھەڵەکەیان، ئەوان ھاوزایەندخوازییان لە پێڕستی نەخۆشییە دەروونییەکان دەرکرد لە ساڵی ١٩٧٣دا. دوای ئەوەی کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی بەسەر زانیاری و داتا زانستییەکاندا چوونەوە لەم بارەیەوە، ئەوان ھەمان ڕێیان گرتە بەر لە ١٩٧٥{{تێبینی|کە ھاندانی لابردنی ھاوزایەندخوای بوو لە پێڕستی نەخۆشییەکان}}، ھانی ھەموو پرۆفیشناڵی تەندروستییە دەروونییەکانی دا کە «نوێنەرایەتی لابردنی ئەو نەخۆشییە دەروونییە بدەن کە ماوەیەکی زۆرە دراوەتە پاڵ ھاوزایەندخوازی.» کۆمەڵەی نەتەوەیی کارمەندانی کۆمەڵایەتییش ئێستا لەسەر یاسا و سیاسەتێکی ھاوشێوە کار دەکەن.

بۆیە، پرۆفیشناڵان و لێکۆڵەرەوەکانی تەندروستی دەروونی دەمێکە ئەو ڕاستییەیان خستووەتە ڕوو کە ھاوزایەندخوازی ھیچ کۆسپ و بەربەستێک دانانێت لەبەردەم ژیانێکی خۆش و تەندروست و بەپڕشت، و ھەروەھا زۆرینەی ھاوزایەندخوازانی جیھان بە شێوەیەکی دروست لە مەوداکانی کۆمەڵایەتی و پەیوەندییەکان دەبیندرێن.&lt;ref name=amici/&gt;|25px|25px|&lt;ref name=&quot;rcp2007&quot;/&gt;}}

[[پەڕگە:Richard von Krafft Ebing.jpg|وێنۆک|ڕاست|کرافت-ئیبن، نووسەری ''سایکۆپاتیا سێکسیوالیس''، ١٨٤٠–١٩٠٢.]]

ھەتاکو ئێستاش یەکدەنگی لەلایەن زانایانی تەندروستی بەردەوامە لەسەر ئەوەی کە پەیوەندی سێکسی و سۆزداری نێوان ھاوزایەندخوازان بە تەواوەتی سروشتی و ئاسایی و تەندروستە.&lt;ref name=response&gt;American Psychological Association: [http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/therapeutic-response.pdf Appropriate Therapeutic Responses to Sexual Orientation] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100615023708/http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/therapeutic-response.pdf |date=١٥ی حوزەیرانی ٢٠١٠}}&lt;/ref&gt; لە ئێستادا بەدواداچوونێکی گەورە و قووڵ ھەیە کە دەیسەلمێنێت کە کەسێک گەی، لێزبیان، یانیش دووڕەگەزخواز بێت، دەروونێکی ئاسایی و بێ کێشەی ھەیە و لە توانایدایە بە شێوەیەکی ئاسایی ژیان بباتە سەر.&lt;ref name=&quot;rcp2007&quot;/&gt; ڕێکخراوی ''تەندروستیی جیھانی'' لە یەکێک لە پێڕستەکانیدا بەھەمان شێوە سەرەتا ھاوزایەندخوازی بە نەخۆشی ناودەبرت، بەڵام دواتر لە پێڕستەکە لابرا دوای ئەوەی ٤٣ ڕێکخراوی تەندروستیی جیھانی دژی ئەمە وەستان لە ١٧ی ئایاری ١٩٩٠.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.euro.who.int/en/what-we-do/health-topics/communicable-diseases/hivaids/news/news/2011/6/stop-discrimination-against-homosexual-men-and-women |سەردێڕ=Stop discrimination against homosexual men and women |بڵاوکەرەوە=World Health Organisation — Europe |ڕێکەوت=١٧ی ئایاری ٢٠١١|ڕێکەوتی سەردان=٨ی ئازاری ٢٠١٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120709194330/http://www.euro.who.int/en/what-we-do/health-topics/communicable-diseases/hivaids/news/news/2011/6/stop-discrimination-against-homosexual-men-and-women |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٩ی تەممووزی ٢٠١٢ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.ilga.org/news_results.asp?LanguageID=1&amp;FileCategory=50&amp;FileID=546 |سەردێڕ=The decision of the World Health Organisation 15 years ago constitutes a historic date and powerful symbol for members of the LGBT community |بڵاوکەرەوە=ILGA |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20091030051630/http://www.ilga.org/news_results.asp?LanguageID=1&amp;FileCategory=50&amp;FileID=546 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091030051630/http://www.ilga.org/news_results.asp?LanguageID=1&amp;FileCategory=50&amp;FileID=546 |date=٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=pinknewsstigma&gt;{{بیرخستنەوە|سەردێڕ=Homophobic stigma&amp;nbsp;– A community cause |ناونیشان=http://www.pinknews.co.uk/news/articles/2005-1496.html |ڕێکەوت=١٧ی ئایاری ٢٠٠٦|periodical=PinkNews.co.uk |یەکەم=Marc |دوایین=Shoffman |ڕێکەوتی سەردان=٤ی ئایاری ٢٠٠٧|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20070419234733/http://www.pinknews.co.uk/news/articles/2005-1496.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٩ی نیسانی ٢٠٠٧}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070419234733/http://www.pinknews.co.uk/news/articles/2005-1496.html |date=١٩ی نیسانی ٢٠٠٧}}&lt;/ref&gt; ''کۆمەڵگەی دەروونپزیشکی چینی'' ھاوزایەندخوازی لە پێڕستی نەخۆشییە دەروونییەکان لادا لە ساڵی ٢٠٠١دا دوای پێنج ساڵ لە بەدواداچوون لەسەر ھاوزایەندخوازی.&lt;ref&gt;''The New York Times'': [https://www.nytimes.com/2001/03/08/health/08PSYC.html Homosexuality Not an Illness, Chinese Say] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160722131618/http://www.nytimes.com/2001/03/08/health/08PSYC.html |date=٢٢ی تەممووزی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt; کۆلێژی ڕۆیاڵی دەروونپزیشکان دەڵێت: «ئەم مێژووە بەدبەختە ڕوونی دەکاتەوە کە چۆن کۆمەڵێک لە خەڵکی بە تایبەتمەندییەکی کەسییەوە تووشی لێکۆڵینەوەی پزیشکی زیان بەخش دەبن و دەبنە بنەمای بە-کەم-سەیرکردن لە کۆمەڵگەدا.»&lt;ref name=&quot;rcp2007&quot;/&gt; ھەرچەندە کە زانست ئەوەی پشتڕاست کردووەتەوە کە ھاوزایەندخوازی سروشتێکی ئاسایی مرۆڤە، ھاوزایەندخوازان ھێشتا تووشی ڕەتکردنەوە دەبن لەلایەن ھەندێک لە ھاوڕێکانیان و ئەندامانی خێزانەکانیان، کە ئەمەش ڕوونی دەکاتەوە کە کەسانی ئێڵ جی بی تی لە ڕووی دەروونییەوە قورسیی زیاتریان دەخرێتە سەر وەک لە مرۆڤێکی باوی تر.

ھەندێک لەو لێزبیان و گەی و دووڕەگەزخوازانەی کە دەست درێژ دەکەن بۆ تێراپی و چارەسەری دەروونی، لەبەر ھەمان ئەو ھۆکارانەیە کە جیاڕەگەزخوازان ڕووی تێدەکەن (فشار و دڵەڕاوکێ، کێشەی پەیوەندی، کێشە لە کار و لەگەڵ ھاوڕێکانیدا، ھتد)؛ ئاڕاستەی زایەندی ئەوان ھیچ پەیوەندییەکی بەم کێشانەوە نییە و ھیچ پزیشکێکی دەروونی لە ئاڕاستەی زایەندی کەس ناپرسێت لەکاتی تیمارکردنیان. ئیتر ھەر کێشەیەکی ھەبێت کەسەکە، چانسێکی زۆر ھەیە کە ڕووبەڕووی [[ھۆمۆفۆبیا]] دەبێتەوە دوای وەرگرتنی تیمارەکەی، بەبیانووی ئەوەی کە ئەو کەسە بۆیە لەڕووی دەروونییەوە فشاری لەسەر بووە چونکە ھاوزایەندخواز بووە.&lt;ref name=textbook&gt;Cabaj, R; Stein, T. eds. ''Textbook of Homosexuality and Mental Health'', p. 421&lt;/ref&gt; بەھەرحاڵ، ئاڕاستەی زایەندی کەسێک ھیچ پەیوەندییەکی بە نەخۆشییە دەروونییەکانییەوە نییە.

== ھۆکارەکان ==
=== بۆماوەیییەکان بەرامبەر بە ژینگەیییەکان ===
ھەرچەندە زاناکان فاکتەرە بۆماوەیییەکانیان بەلاوە گرنگترە،&lt;ref name=&quot;Frankowski&quot;/&gt; ئەوان ئەگەریان بۆ ئەوە داناوە کە دەکرێت ھاوزایەندخوازی لە ھەردوو بۆماوەیی و ژینگەییشەوە دروست ببێت و باوەڕیان تەنھا بە یەک دانە نییە و ئەوی تریان پشتگوێ خستبێت. ئەوان دەڵێن کە ئاڕاستەی زایەندیی کەسێک ھەر زوو لە تەمەنی لاوێتییەوە دەردەکەوێت و، جێندررخوازی بەھۆی دەستتێوەردانێکی ئاڵۆزی [[:en:Nature versus nurture|سروشت و نەرچەر]] دروست دەبێت.&lt;ref name=&quot;apahelp&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Lamanna&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Stuart&quot;/&gt; فاکتەرە بایۆلۆژییەکان بۆماوەیی و ھۆرمۆنییە، کە ھەردووکیان ڕۆڵی سەرەکییان ھەیە لە پێگەیاندنی مێشک، و فاکتەرە ژینگەیییەکانیش لەوانەیە پەیوەست بە کۆمەڵایەتی و ژینگەی گەورەبوونی ھاوزایەندخوازەکە بێت.&lt;ref name=&quot;apahelp&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Frankowski&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Lamanna&quot;/&gt; ھەر کامێک لەوانە بێت، زاناکان پێیان وانییە کە ھاوزایەندخوازی ھەڵبژاردنی کەسەکەیە.&lt;ref name=&quot;Lamanna&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.rcpsych.ac.uk/pdf/PS02_2014.pdf|سەردێڕ=Royal College of Psychiatrists' statement on sexual orientation|بڵاوکەرەوە=Royal College of Psychiatrists' statement on sexual orientation|ڕێکەوتی سەردان=٣١ی ئازاری ٢٠١٥|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170809182830/http://www.rcpsych.ac.uk/pdf/PS02_2014.pdf|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٩ی ئابی ٢٠١٧|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

پەیمانگای ئەمریکیی پزیشکیی مناڵان دەڵێت:
{{وتە لەگەڵ سەرچاوە|ھیچ بەڵگەیەکی زانستی نییە [جەخت لەسەر ئەوە بکاتەوە] کە [[دایک و باوک]]ایەتی نائاسایی، دەستدرێژی سێکسی، یانیش ڕووداوە ناحەزەکانی تری ژیان کاریگەری ھەیە لەسەر [دروستبوونی] ئاڕاستەی زایەندی. ئەو بەڵگانەی ئێستا ھەن پیشانی دەدەن کە زۆرجار ئاڕاستەی زایەندی لە تەمەنی لاوێتیدا سەر ھەڵدەدات.|&lt;ref name=&quot;Frankowski&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;perrin2002&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب| دوایین = Perrin | یەکەم = E. C. | سەردێڕ = Sexual Orientation in Child and Adolescent Health Care | ناونیشان = https://archive.org/details/sexualorientatio0000perr_u2r7 | بڵاوکەرەوە = Kluwer Academic/Plenum Publishers | ساڵ = ٢٠٠٢|شوێن= New York | ژپنک = ٠-٣٠٦-٤٦٧٦١-٥}}&lt;/ref&gt;}}

کۆمەڵەی دەروونی ئەمریکی، کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی، لەگەڵ کۆمەڵەی نەتەوەیی کارمەندانی کۆمەڵایەتی لە ٢٠٠٦دا وتیان:
{{وتە لەگەڵ سەرچاوە|لە ئێستادا، ھیچ بەڵگەیەکی زانستی یەکدەنگ نییە لەسەر فاکتەرێکی دیاری کراو کە وا لە کەسێک دەکات ببێت بە جیاڕەگەزخواز، ھاوزایەندخواز، یانیش دووڕەگەزخواز–بە کاریگەرییە بایالۆژی و دەروونی و کۆمەڵایەتییەکانیشەوە کە لەوانەیە لەسەر باوان ھەیانبووبێت. بەھەرحاڵ، زۆرینەی بەڵگەکان وای پیشان دەدەن کە زۆرینەی گەی و لێزبیانەکان لەلایەن باوانی جیاڕەگەزخوازەوە گەورە کراون و زۆرینەی ئەو مناڵانەشی لەلایەن دایک و باوکی ھاوزایەندخوازە گەورە دەکرێن{{تێبینی|باوانی ھاوزایەندخواز مەبەست لە دوو دایک یان دوو باوکە. ھاوزایەندخوازان چونکە مناڵیان نابێت، ئەوان دەتوانن ھەتیوەکان بەخێوکەن}} لەکاتی گەورەبوونیاندا دەبن بە جیاڕەگەزخواز.|&lt;ref name=&quot;apahelp&quot;/&gt;}}

بەدواداچوون لەسەر ھاوزایەندخوازی کۆمەڵە دیبەیتێکی زانستی و سیاسی و کۆمەڵایەتی دەھێنێتە ئاراوە و ئەگەری زیاتر فەحسکردنی دوو کەس پێش ھاوسەرگیری بەرزتر دەکاتەوە.&lt;ref name=chicagotribune&gt;{{بیرخستنەوە|ناونیشان=http://archives.chicagotribune.com/2007/aug/12/news/chi-gaygene_bd12aug12 |سەردێڕ=Study of gay brothers may find clues about sexuality |یەکەم=Robert |دوایین=Mitchum |periodical=Chicago Tribune |ڕێکەوت=١٢ی ئابی ٢٠٠٧|ڕێکەوتی سەردان=٤ی ئایاری ٢٠٠٧|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20081023155659/http://archives.chicagotribune.com/2007/aug/12/news/chi-gaygene_bd12aug12 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٨}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081023155659/http://archives.chicagotribune.com/2007/aug/12/news/chi-gaygene_bd12aug12 |date=٢٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٨ }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.churchtimes.co.uk/content.asp?id=60752 |سەردێڕ=How much is known about the origins of homosexuality? |بڵاوکەرەوە=Church Times |ڕێکەوت=١٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٧|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20100406055257/http://www.churchtimes.co.uk/content.asp?id=60752 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٦ی نیسانی ٢٠١٠}}&lt;/ref&gt;
تاکو ئێستا ھیچ «جینێکی گەی» نەدۆزراوەتەوە، ھەرچەندە چەندجارێکیش ھەوڵی دۆزینەوەی دراوە. لەلایەکی ترەوە، چەند بەڵگەیەکی باشی بۆماوەیی ھەن کە لەسەر ھاوزایەندخوازی کراون، بە تایبەتی لە نێرەکاندا، کە لەسەر [[دووانە]]کان کراون. باسەکە دەچێتەوە سەر کرۆمۆسۆم ٨ لەگەڵ جینی XQ28 لەسەر کرۆمۆسۆمی ئێکس.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|دوایین١= Ngun |یەکەم١= TC |دوایین٢= Vilain |یەکەم٢= E |ساڵ= ٢٠١٤|سەردێڕ= The biological basis of human sexual orientation: is there a role for epigenetics? | journal = Adv Genet |بەرگ= ٨٦|پەڕەکان= ١٦٧–٨٤| doi = 10.1016/B978-0-12-800222-3.00008-5 | pmid = ٢٥١٧٢٣٥٠}}&lt;/ref&gt; ماوەیەک دەبێت کە ئاڕاستەی زایەندی دەدرێتە پاڵ ئێپیجێنێتیکس.

=== لە ڕووی ئێڤەلوشن و پەرەسەندنەوە ===
{{multiple image
 | align = vertical
 | width1 = 120
 | image1 = Double Mars symbol.svg
 | caption1 = نیشانەی ھاوزایەندخوازیی نێر
 | width2 = 120
 | image2 = Double Venus symbol.svg
 | caption2 = نیشانەی ھاوزایەندخوازیی مێ
 }}
بەڕێوەبەرانی لێکۆڵینەوەیەکی ساڵی ٢٠٠٨ ڕایان گەیاند کە «بەڵگەی باوەڕپێکراو ھەیە لەسەر ئەوەی کە ئاڕاستەی زایەندی مرۆڤەکان کاریگەری بۆماوەیی لەسەرە، لەبەر ئەوە نازانرێت ھاوزایەندخوازی، کە یارمەتی کەمکردنەوەی [[زاوزێ]] دەدات، چۆن بە ڕێژەیەکی زۆر لە کۆمەڵگەدا دەرکەوتووە.» ئەوان ئاماژەیان بەوە کرد کە لەکاتێکدا جێنەتیکی ھاوزایەندخوازەکان ڕێگرن لەبەردەم زاوزێ لەنێوانیاندا، ئەوان لەوانەیە سوود لە جیاڕەگەزخوازەکانی دەورووبەریان وەرگن بۆ زاوزێ.&lt;ref&gt;Zietsch et al. (2008)&lt;/ref&gt; بۆ نموونە، گەیەکان لە ڕێگەی چاندنی سپێرمی یەکێک لە پیاوەکان لە [[ژن]]ێکی دیاریکراودا کە لە تاقیگەدا دەکرێت، مناڵ دروست بکەن، لەوانەشە ھەتیو بەخێو بکەن، لێزبیانەکانیش لە [[ھێلکەدان]]ی یەکێکیان سپێرم دەچێندرێت و یەکێکیان دەبنە ھەڵگری مناڵەکە؛ ئەگەریشی ھەیە کە یەکێک بە کرێ بگرن مناڵێکیان بۆ دروست بکات. لێکۆڵینەوەیەکی ٢٠٠٩ش ئاماژەی دا بە زیادبوون لە دانیشتووانە ھاوزایەندخوازە ژنەکان.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|سەردێڕ=New Evidence of Genetic Factors Influencing Sexual Orientation in Men: Female Fecundity Increase in the Maternal Line |ناونیشان=https://archive.org/details/sim_archives-of-sexual-behavior_2009-06_38_3/page/393 |نووسەر١=Iemmola, Francesca |نووسەر٢=Camperio Ciani, Andrea|journal=Archives of Sexual Behavior|بڵاوکەرەوە=Springer Netherlands|ساڵ=٢٠٠٩|بەرگ=٣٨|doi=10.1007/s10508-008-9381-6|pmid=١٨٥٦١٠١٤|پەڕەکان=٣٩٣–٩}}&lt;/ref&gt; بەدواداچوونێکی ''بەیڵی و زەک'' دوای لێکۆڵینەوە لەسەر ھاوزایەندخوازی لە ئاژەڵاندا تووانی تەحەدای ئەو بیرۆکەیە بکات کە دەڵێت ھاوزایەندخوازی یارمەتی کەمکردنەوەی دانیشتووان دەدات. ھەروەھا ئەوان پێشنیار دەکەن کە بەدواداچوونەکانی داھاتوو تیشک بخاتە سەر ھۆکارە بۆماوەیییەکان لەجیاتی دەرکەوتن و ئۆریجنەکەی.&lt;ref name=&quot;Bailey et al.&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|دوایین١= Bailey |یەکەم١= N. W. |دوایین٢= Zuk |یەکەم٢= M. |ساڵ= ٢٠٠٩|سەردێڕ= Same-sex sexual behavior and evolution |ناونیشان= http://www.faculty.ucr.edu/~mzuk/Bailey%20and%20Zuk%202009%20Same%20sex%20behaviour.pdf | format = PDF | journal = Trends In Ecology &amp; Evolution |بەرگ= ٢٤| issue = 8|پەڕەکان= ٤٣٩–٤٤٦| doi = 10.1016/j.tree.2009.03.014 | pmid=١٩٥٣٩٣٩٦}}&lt;/ref&gt;

=== ھەوڵدان بۆ گۆڕینی ئاڕاستەی زایەندی کەسەکان ===
ھەتاکو ئێستا ھیچ لێکۆڵینەوەیەکی فەرمی زانستی نییە کە ئەوە ڕوونبکاتەوە کە دەکرێت ئاڕاستەی زایەندی کەسێک بگۆڕدرێت، ھەرچەندە ھەوڵی ئەم کردارە دراوە و دەدرێت لەلای ئەو کۆمەڵگایانەی کە لە ڕووی ئایینییەوە توندن و پێوەرێکی ڕەوشتیی جیاوازیان ھەیە وەک لە کۆمەڵگە پێشکەوتووەکان.&lt;ref name=&quot;apa2009&quot;/&gt; یەکدەنگی پڕۆفیشناڵەکانی زانستی کۆمەڵایەتی و ڕێکخراوە دەروونی و تەندروستییەکانی تر ئەوەیە کە ھاوزایەندخوازی شتێکی ئاسایییە و یەکێکە لە ئاڕاستەی زایەندییەکانی مرۆڤەکان و ھەتاھەتاییشە، بۆیە نەخۆشییەکی دەروونی نییە و کەواتە چارەسەریشی نییە.&lt;ref name=&quot;apa2009&quot;/&gt; کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی دەڵێت کە «زۆربەی کەسەکان ھەست بە ھیچ ھەڵبژاردنێک ناکەن لە ئاڕاستەی زایەندییەکەیان.»&lt;ref name=&quot;answers&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.apa.org/topics/sexuality/sorientation.pdf |سەردێڕ=Answers to Your Questions. For a Better Understanding of Sexual Orientation &amp; Homosexuality |ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠|بڵاوکەرەوە=American Psychological Association |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20140111050857/http://www.apa.org/topics/sexuality/sorientation.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٤ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; کۆمەڵێک کەس ئەو بیر و باوەڕەیان ھێناوەتە ئاراوە کە گوایە ھاوزایەندخوازی نەخۆشییەکی دەروونییە، کێشەیەکە لەکاتی دروستبوونی کۆرپەلە یانیش بەرھەمی سیستی ئایین و ڕەوشتە و دەمەقاڵێی ئەوە دەکەن کە گوایە ھاوزایەندخوازی دەتواندرێت «چارەسەر بکرێت» بە بەکارھێنانی سایکۆتێراپی یان ئایین و دەستتێوەردان لەم کردارە. زۆرێک لەو کەسانەی ھەڵگری ئەم بیر و باوەڕەن و ھەوڵی بڵاوکردنەوەی دەدەن، وەک بیندراوە، بەشێکن لە جووڵەیەکی سیاسیی ئایینی کە توندڕەوی و ستێریۆتایپ بەرامبەر بە کۆمەڵگەی ئێڵ جی بی تی بەرز دەکاتەوە.&lt;ref name=&quot;apa2009&quot;/&gt;

تاکو ئێستا ھیچ ڕێکخراوێکی دەروونی پرۆفیشناڵ و پێشکەوتوو ھەوڵی گۆڕینی ھاوزایەندخوازییان لە ھیچ کەسێکدا نەداوە و بەڵکو دژی ئەوەشن و سیاسەتەکانیان خەڵکی ئاگادار دەکاتەوە لە دوورکەوتنەوە لە شتێکی وا. لەو ڕێکخراوە پزیشکییە پێشکەوتووانەی کە دژی ھەوڵی گۆڕینی ئاڕاستەی زایەندی دەدەن پێکھاتوون لە: یەکێتی دەروونپزیشکی ئەمریکی، یەکێتی دەروونی ئەمریکی، یەکێتی ڕاوێژکاری ئەمریکی، کۆمەڵەی نەتەوەیی کارمەندانی کۆمەڵایەتی ویلایەتە یەکگرتووەکان،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.glad.org/uploads/docs/cases/2009-11-17-doma-aff-herek.pdf |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://www.webcitation.org/5sEshQkXj?url=http://www.glad.org/uploads/docs/cases/2009-11-17-doma-aff-herek.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی ئابی ٢٠١٠ |سەردێڕ=Expert affidavit of Gregory M. Herek, Ph.D. |format=PDF |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |df=dmy}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100828054600/http://www.glad.org/uploads/docs/cases/2009-11-17-doma-aff-herek.pdf |date=٢٨ی ئابی ٢٠١٠ }}&lt;/ref&gt; زانکۆی ڕۆیاڵی دەروونپزیشکان،&lt;ref name=royal2009&gt;Royal College of Psychiatrists: [http://www.rcpsych.ac.uk/press/pressreleasearchives/2009/statement.aspx Statement from the Royal College of Psychiatrists' Gay and Lesbian Mental Health Special Interest Group] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20100527055029/http://www.rcpsych.ac.uk/press/pressreleasearchives/2009/statement.aspx |date=27 May 2010}}&lt;/ref&gt; لەگەڵ کۆمەڵگەی دەروونپزیشکی ئوستراڵین.&lt;ref name=&quot;aps&quot;&gt;Australian Psychological Society: [http://www.psychology.org.au/publications/tip_sheets/orientation/ Sexual orientation and homosexuality] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20090717121843/http://www.psychology.org.au/publications/tip_sheets/orientation/ |date=17 July 2009}}&lt;/ref&gt; یەکێتی دەروونپزیشکی ئەمریکی و زانکۆی ڕۆیاڵی دەروونپزیشکان ناڕەزاێتی خۆیان دەربڕی لەبارەی ئەو ڕێکخراوانەی ھەوڵی گۆڕینی ھاوزایەندخوازییان داوە چونکە ئەوان بەبێ ھیچ بەدواداچوونێکی زانستی ئەم ھەوڵانە دەدەن و «بەڵگە» زانستییەکانیان لەسەر ئەوەی کە گوایە ھاوزایەندخوازی نەخۆشییە لاوازە و باوەڕپێنەکراوە. ئەوان ڕوونیان کردەوە کە ھەوڵێکی وا بە فیڕۆ دەڕوات و تەنھا کێشەی کۆمەڵایەتی دروست دەکات.&lt;ref name=&quot;royal2009&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;apaexgay&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/policy/ex-gay.pdf |سەردێڕ=Statement of the American Psychological Association |format=PDF |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110806095055/http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/policy/ex-gay.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٦ی ئابی ٢٠١١ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

یەکێتی دەروونپزیشکی ئەمریکی دەڵێت کە «ھاوزایەندخوازی ھەرگیز ھەڵبژاردنێک نییە کە بتواندرێت بگۆڕدرێت، و ئاڕاستەی زایەندی کاریگەرییەکی دوولایەنەی فاکتەرە زیندەیی و ژینگەیییەکانە [...] کە لە تەمەنێکی گەنجدا لە کەسێکدا دەردەکەوێت&lt;ref name=&quot;Lamanna&quot;/&gt; [...] و [بەڵگەکان پیشانی دەدەن] کە فاکتەرە زیندەیی و بۆماوەیی و ھۆرمۆنییەکان کاریگەرییەکی مەزنیان لەسەر ئاڕاستەی زایەندی ھەیە.» ئەوان دەڵێن کە «شوناسی زایەندیی{{تێبینی|شوناسی زایەندیی بە sexual identity ھاتووە، ئەمە بیرۆکەی کەسێکە لەسەر ئەوەی کە ئەو ئایا نێرە یان مێیە. ئەمە بە تەواوەتی جیاوازە لە ئاڕاستەی زایەندی کە بەرامبەر بە sexual orientation ھاتووە، ئەمەش ھۆکارێکە کە وادەکات کە بە ھەڵە ھاوزایەندخوازی بە نەخۆشی لەقەڵەم بدرێت، لەبەرئەوەی زۆرجار لەگەڵ شوناسی زایەندیی تێکەڵ دەکرێت.}} – نەک ئاڕاستەی زایەندی – دەتواندرێت لەڕێی سایکۆتێراپییەوە یان ڕووداوەکانی ژیانەوە بگۆڕدرێت»&lt;ref name=apa2009/&gt; واتە ھاوزایەندخوازی وەک شوناسی ڕەگەزیی نییە بگۆڕدرێت. ئەوان ھەروەھا وتوویانە کە «کەسەکان لەوانەیە ئاگاداربنەوە لە ئاستی جیاوازی ژیانیاندا کە ئەوان جیاڕەگەزخواز، گەی، لێزبیان، یان دووڕەگەزخوازن» و «دژی ھەر چارەسەرێکی دەروونی دەبێت، وەک تێراپی دووبارەبووەوە و 'گۆڕین'، کە لەسەر بنەمای ئەو لێکدانەوەیە ھاتووەتە ئاراوە کە گوایە ھاوزایەندخوازی لەخۆیدا نەخۆشی دەروونییە»

یەکێتی دەروونپزیشکی ئەمریکی ھەروەھا ھانی پرۆفیشناڵەکانی تەندروستی دەدات کە خۆیان لە بە-ھەڵە-بڵاوکردنەوەی زانیارییە پزیشکییەکان دەربارەی ھاوزایەندخوازی بەدوور بگرن و باسی شتێکی وەک ئاڕاستەی زایەندی نەکەن لەکاتی چارەسەرکردنی نەخۆشێکدا.&lt;ref name=&quot;apa2009&quot;/&gt;

== گەورەکردنی مناڵان ==
لەوەتەی ھاوزایەندخوازەکان لە ھەندێک لە شوێنەکانی جیھان مافی ھاوسەرگیری و بەخێوکردنی مناڵیان پێ دراوە، تێبینی کراوە کە باوانە ھاوزایەندخوازەکان ھێندەی باوانە جیاڕەگەزخوازەکان بەتوانان لە بەخێوکردنی مناڵەکانیان و توانیویانە بە شێوەیەکی تەندروست گەورەیان بکەن و لە ڕووی کۆمەڵایەتیی و دەروونییەوە ھەر وەک مناڵەکانی تر بوون کە لەلایەن باوانە جیاڕەگەزخوازەکانەوە گەورەکراون؛ بگرە باشتریش بوون.&lt;ref name=cpa2006&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.cpa.ca/cpasite/userfiles/Documents/Marriage%20of%20Same-Sex%20Couples%20Position%20Statement%20-%20October%202006%20(1).pdf |سەردێڕ=Marriage of Same-Sex Couples&amp;nbsp;– 2006 Position Statement Canadian Psychological Association |format=PDF |ڕێکەوتی سەردان=٢ی ئەیلوولی ٢٠١٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20090419195945/http://www.cpa.ca/cpasite/userfiles/Documents/Marriage%20of%20Same-Sex%20Couples%20Position%20Statement%20-%20October%202006%20(1).pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٩ی نیسانی ٢٠٠٩ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=apsp&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.psychology.org.au/Assets/Files/LGBT-Families-Lit-Review.pdf |سەردێڕ=Elizabeth Short, Damien W. Riggs, Amaryll Perlesz, Rhonda Brown, Graeme Kane: Lesbian, Gay, Bisexual and Transgender (LGBT) Parented Families&amp;nbsp;– A Literature Review prepared for The Australian Psychological Society |format=PDF |ڕێکەوتی سەردان=٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٠|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110304014530/http://www.psychology.org.au/Assets/Files/LGBT-Families-Lit-Review.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٤ی ئازاری ٢٠١١}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110304014530/http://www.psychology.org.au/Assets/Files/LGBT-Families-Lit-Review.pdf |date= ٤ی ئازاری ٢٠١١}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=amici2010&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.ca9.uscourts.gov/datastore/general/2010/10/27/amicus29.pdf |سەردێڕ=Brief of the American Psychological Association, The California Psychological Association, The American Psychiatric Association, and the American Association for Marriage and Family Therapy as Amici Curiae in support of plaintiff-appellees |format=PDF |ڕێکەوتی سەردان=٢١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20101226182332/http://www.ca9.uscourts.gov/datastore/general/2010/10/27/amicus29.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt; بەپێی لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونی وێژەی زانستیی، ھیچ بەڵگەیەک نییە کە بەپێچەوانەوە شتەکان نیشان بدات و بڵێت کە ئەو مناڵانەی لەلایەن باوانە ھاوزایەندخوازەکانەوە گەورەکراون ھیچ کێشەیەکیان ھەیە.&lt;ref name=&quot;amici&quot;/&gt;&lt;ref name=pediatrics&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|vauthors=Pawelski JG, Perrin EC, Foy JM, etal |سەردێڕ=The effects of marriage, civil union, and domestic partnership laws on the health and well-being of children |journal=Pediatrics |بەرگ=١١٨|issue=1 |پەڕەکان=٣٤٩–٦٤|ڕێکەوت=تەممووزی ٢٠٠٦|pmid=١٦٨١٨٥٨٥|doi=10.1542/peds.2006-1279}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;herek2006&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|نووسەر=Herek GM |سەردێڕ=Legal recognition of same-sex relationships in the United States: a social science perspective |journal=The American Psychologist |بەرگ=٦١|issue=6 |پەڕەکان=٦٠٧–٢١|ڕێکەوت=ئەیلوولی ٢٠٠٦|pmid=١٦٩٥٣٧٤٨|doi=10.1037/0003-066X.61.6.607 |ناونیشان=http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/AP_06_pre.PDF |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20100610164736/http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/AP_06_pre.PDF |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٠ی حوزەیرانی ٢٠١٠|df=dmy}} {{بیرخستنەوەی وێب |ناونیشان=http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/AP_06_pre.PDF |سەردێڕ=وەشانی ئەرشیڤکراو |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠١٧ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٠ی حوزەیرانی ٢٠١٠ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20100610164736/http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/AP_06_pre.PDF |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=stacey2010&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|ناونیشان=http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/fulltext/123248173/HTMLSTART?CRETRY=1&amp;SRETRY=0|سەردێڕ=How Does the Gender of Parents Matter|ڕێکەوتی سەردان=٢١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠|doi=10.1111/j.1741-3737.2009.00678.x|بەرگ=٧٢|journal=Journal of Marriage and Family|پەڕەکان=٣–٢٢|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٠ی حوزەیرانی ٢٠١٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20100610164736/http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/AP_06_pre.PDF|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}} {{بیرخستنەوەی وێب |ناونیشان=http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/AP_06_pre.PDF |سەردێڕ=وەشانی ئەرشیڤکراو |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠١٧ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٠ی حوزەیرانی ٢٠١٠ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20100610164736/http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/AP_06_pre.PDF |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=cpa2005&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.cpa.ca/cpasite/userfiles/Documents/advocacy/brief.pdf |سەردێڕ=Brief presented to the Legislative House of Commons Committee on Bill C38 by the Canadian Psychological Association – June 2, 2005. |format=PDF |ڕێکەوتی سەردان=٢ی ئەیلوولی ٢٠١٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20121013225547/http://www.cpa.ca/cpasite/userfiles/Documents/advocacy/brief.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;

بەدواداچوونەکان ئەوە پیشان دەدەن کە مناڵەکانی کە لەلایەن باوانە ھاوزایەندخوازەکانەوە گەورە دەکرێن کەمتر خەم لە ھاوزایەندخوازی دەخۆن و زیاتر کراوەن بە ڕوویدا.&lt;ref name=ABCNews&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=Census 2010: One-Quarter of Gay Couples Raising Children |یەکەم=SUSAN |دوایین=DONALDSON JAMES |ناونیشان=http://abcnews.go.com/Health/sex-couples-census-data-trickles-quarter-raising-children/story?id=13850332 |newspaper=ABC News |ڕێکەوت=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠١١|ڕێکەوتی سەردان=١١ی تەممووزی ٢٠١٣|وتەگێڕانەوە=&quot;Still, more than 80 percent of the children being raised by gay couples are not adopted, according to Gates.&quot; |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170630053712/http://abcnews.go.com/Health/sex-couples-census-data-trickles-quarter-raising-children/story?id=13850332 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٧ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; ھەروەھا ھەمان بەدواداچوون ڕوونی دەکاتەوە کە ئەو ھاوزایەندخوازانەی کە پێشووتر [[ھاوسەرگیری]]یان کردووە و مناڵیان لە ڕەگەزی بەرامبەر ھەبووە، مناڵەکانیشیان لەکاتی گەورەبوونیاندا توخمێکی ھاوزایەندخوازییان تێدا دەرکەوتووە، ئەمەش بەھۆی جێنێتیک و بۆماوەیییەوە ڕوودەدات، ھەرچەندە ئەوە حاڵەتێکی زۆر دەگمەنە و ئەو مناڵانەی کە لەلایەن باوانە ھاوزایەندخوازەکانەوە گەورە دەکرێن زۆرینەیان جیاڕەگەزخواز دەردەچن.&lt;ref name=&quot;Stacey_Biblarz&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ| vauthors = Stacey J, Biblarz TJ |ساڵ= ٢٠٠١|سەردێڕ= (How) Does the Sexual Orientation of Parents Matter? |ناونیشان= http://faculty.law.miami.edu/mcoombs/documents/Stacey_Biblarz.pdf | format = PDF | journal = American Sociological Review |بەرگ= ٦٦| issue = 2 |پەڕەکان= ١٥٩–١٨٣|وتەگێڕانەوە= This may be partly due to genetic and family socialization processes, but what sociologists refer to as &quot;contextual effects&quot; not yet investigated by psychologists may also be important...even though children of lesbian and gay parents appear to express a significant increase in homoeroticism, the majority of all children nonetheless identify as heterosexual, as most theories across the essentialistt&quot; to &quot;social constructionist&quot; spectrum seem (perhaps too hastily) to expect. | doi = 10.2307/2657413 |ڕێکەوتی سەردان= ٢٣ی حوزەیرانی ٢٠١٧ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٢٨ی ئەیلوولی ٢٠١١ |ناونیشانی ئەرشیڤ= https://web.archive.org/web/20110928195415/http://faculty.law.miami.edu/mcoombs/documents/Stacey_Biblarz.pdf |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt; لە ساڵی ٢٠٠٥دا، پڕۆفێسۆری دەروونناسی چارلۆت جەی پاترسن، بەدواداچوونێکی ئەنجام دا بۆ کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی و داتاکانیش ئەوەیان پشتڕاست کردەوە کە ڕێژەی ھاوزایەندخوازی لە نێوان مناڵەکانی ئەواندا کەم بووە.&lt;ref name=&quot;APAreport&quot;&gt;American Psychological Association [http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/parenting-full.pdf Lesbian &amp; Gay Parenting] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150923221332/http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/parenting-full.pdf |date=٢٣ی ئەیلوولی ٢٠١٥ }}&lt;/ref&gt;

== تەندروستی ==
=== فیزیکی ===
{{سیاسەتەکانی خوێندانی ھاوزایەندخوازان}}
ناوەکانی ''ئەو پیاوانەی سێکس لەگەڵ پیاو دەکەن'' لەگەڵ ''[[لێزبیەن|ئەو ژنانەی سێکس لەگەڵ ژن دەکەن]]'' بەکاردەھێندرێن بۆ ئەو کەسانەی کە سێکس لەگەڵ ھەمان ڕەگەزی خۆیان دەکەن بەبێ گوێدان بە شووناسی زایەندی ئەوان. زۆرێک لە خەڵکی ڕەتی دەکەنەوە کە خۆیان بەو ناوانەوە بگرنەوە کە کۆمەڵگە بۆیان دیاری دەکات و بەکاری بێنن بۆ پێناسەکردنی خۆیان، ناوەکانی وەک گەی و لێزبیان و بایسێکسوال (یان دووڕەگەزخوازی) ش ھەر کۆمەڵێکن لەو ناوانە.&lt;ref name=msmafrica&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.aidsportal.org/News_Details.aspx?id=5208&amp;nex=5 |سەردێڕ=MSM in Africa: highly stigmatized, vulnerable and in need of urgent HIV prevention |بڵاوکەرەوە=Aidsportal.org |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20070713125016/http://www.aidsportal.org/News_Details.aspx?ID=5208 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی تەممووزی ٢٠٠٧|df=dmy}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070713125016/http://www.aidsportal.org/News_Details.aspx?ID=5208 |date=١٣ی تەممووزی ٢٠٠٧}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=UNAIDS1&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=UNAIDS: Men who have sex with men
 |بڵاوکەرەوە=UNAIDS
 |ناونیشان=http://www.unaids.org/en/PolicyAndPractice/KeyPopulations/MenSexMen/default.asp
 |format=asp
 |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی تەممووزی ٢٠٠٨|ڕەوشی ناونیشان=مردوو
 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080618190907/http://www.unaids.org/en/PolicyAndPractice/KeyPopulations/MenSexMen/default.asp
 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی حوزەیرانی ٢٠٠٨|df=dmy}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=TGHIVINF&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Greenwood
 |یەکەم=Cseneca
 |نووسەر٢=Mario Ruberte
 |سەردێڕ=African American Community and HIV (Slide 14 mentions TG women)
 |بڵاوکەرەوە=East Bay AIDS Education and Training Center
 |ڕێکەوت=٩ی نیسانی ٢٠٠٤|ناونیشان=http://www.hawaii.edu/hivandaids/African_American_Transgenders_and_HIV.ppt
 |format=ppt
 |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی تەممووزی ٢٠٠٨|ڕەوشی ناونیشان=مردوو
 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080910171338/http://www.hawaii.edu/hivandaids/African_American_Transgenders_and_HIV.ppt
 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٠ی ئەیلوولی ٢٠٠٨}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080910171338/http://www.hawaii.edu/hivandaids/African_American_Transgenders_and_HIV.ppt |date=١٠ی ئەیلوولی ٢٠٠٨}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=MSTSW&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|vauthors=Operario D, Burton J, Underhill K, Sevelius J |سەردێڕ=Men who have sex with transgender women: challenges to category-based HIV prevention |journal=AIDS Behav |بەرگ=١٢|issue=1 |پەڕەکان=١٨–٢٦|ڕێکەوت=کانوونی دووەمی ٢٠٠٨|pmid=١٧٧٠٥٠٩٥|doi=10.1007/s10461-007-9303-y}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=TGMSMNET&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|vauthors=Operario D, Burton J |سەردێڕ=HIV-related tuberculosis in a transgender network—Baltimore, Maryland, and New York City area, 1998–2000 |journal=MMWR Morb. Mortal. Wkly. Rep. |بەرگ=٤٩|issue=15 |پەڕەکان=٣١٧–٢٠|ڕێکەوت=نیسانی ٢٠٠٠|pmid=١٠٨٥٨٠٠٨|ناونیشان=http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm4915a1.htm |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠١٧ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20090421103403/http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm4915a1.htm |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢١ی نیسانی ٢٠٠٩ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; ئەم دەستەواژانە زۆرجار لە وێژەی پزیشکی و [[زانستە کۆمەڵایەتییەکان|زانستی کۆمەڵایەتی]] بەکاردێن بۆ باسکردنی ئەو کۆمەڵە خەڵکە بۆ بەدواداچوون و لێکۆڵینەوەکان، لەم پڕۆسەیەدا ئەوان گوێ بە شووناسی زایەند نادەن، واتە گوێ بەوە نادەن کە کەسەکە خۆی بە چی دادەنێت. ئەم دەستەواژانە بە کێشاویی دەبیندرێن لەبەرئەوەی «ڕەھەندی کۆمەڵایەتی ئاژۆکی سێکسی دەشارێتەوە؛ خۆ-ناونانەکانی لێزبیان، گەی، و کەسانی دووڕەگەزخواز لاواز دەکات؛ و بە شێوەیەکی تەواو باسی کردارە جنسییەکان و جۆرەکانی ناکات.»&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|vauthors=Young RM, Meyer IH |سەردێڕ=The trouble with &quot;MSM&quot; and &quot;WSW&quot;: erasure of the sexual-minority person in public health discourse |journal=Am J Public Health |بەرگ=٩٥|issue=7 |پەڕەکان=١١٤٤–٩|ڕێکەوت=تەممووزی ٢٠٠٥|pmid=١٥٩٦١٧٥٣|pmc=١٤٤٩٣٣٢|doi=10.2105/AJPH.2004.046714}}&lt;/ref&gt; ھەرچۆنێک بێت، گەیەکان و لێزبیانەکان لەگەڵ یەکدا چالاکن لەبەر چەند ھۆکارێکی جیاواز جیاواز، کە گرنگترینیان چێژی سێکسی و خۆشەویستی و پەیوەندییە. لە پاڵ ئەوەی ئەم کردارانە چەند لایەنێکی باشی ھەیە، دەکرێت نەخۆشی کوشندەشی پێوە بێت. بۆ ئەوەی خود لەم نەخۆشییە کوشندانە بپارێزرێت پێویستە [[کۆندۆم]] و شمەکی بەرگری تر بەکاربێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=STI Epi Update: Oral Contraceptive and Condom Use |ناونیشان=http://www.phac-aspc.gc.ca/publicat/epiu-aepi/std-mts/std511_e.html |بڵاوکەرەوە=Public Health Agency of Canada |ڕێکەوت=٢٣ی نیسانی ١٩٩٨|ڕێکەوتی سەردان=١١ی تەممووزی ٢٠٠٧|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20060927063228/http://www.phac-aspc.gc.ca/publicat/epiu-aepi/std-mts/std511_e.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٠٦}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060927063228/http://www.phac-aspc.gc.ca/publicat/epiu-aepi/std-mts/std511_e.html |date=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٠٦}}&lt;/ref&gt; بەھەرحاڵ، ئەو نەخۆشییانەی وەک [[ئایدز]] وان ناگوازرێنەوە تاکو لایەنێکیان نەیانبێت. واتە ڤایرۆسی ئێچ-ئای-ڤی لە خۆیەوە دروست نابێت، بەڵکو دەگوازرێتەوە. ئەگەر پەیوەندی بەبێ کۆندۆم یاخود بەرگری تر بەسترا، پێویستە بەردەوام دڵنیا بکرێتەوە کە ئەو کەسەی کرداری سێکسی لەگەڵدا دەکرێت پاکە لەم ڤایرۆسانە. لە ئێستادا لە ھەندێک لە وڵاتەکاندا خوێنی گەیەکان وەرناگیرێت (واتە بەکار ناھێندرێت بۆ کەسێکی تر) لەبەرئەوەی پێیان وایە کە گەیەکان لە مەترسییەکی زیاتردان لە کۆمەڵگەدا بەرامبەر بەو نەخۆشییانە.&lt;ref name=Blood&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|نووسەر=Cber / Fda |ناونیشان=http://www.fda.gov/cber/faq/msmdonor.htm |سەردێڕ=FDA Policy on Blood Donations from Men Who Have Sex with Other Men |بڵاوکەرەوە=Web.archive.org |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ناونیشانی ئەرشیڤ = https://web.archive.org/web/20071011035223/http://www.fda.gov/cber/faq/msmdonor.htm |ڕێکەوتی ئەرشیڤ = ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧}}&lt;/ref&gt;

==== تەندروستی گشتی ====
پزیشکەکان لە سەرانسەری جیھاندا ئەم خاڵانەیان پەسەند کردووە بۆ ئەوەی خانمە لێزبیانەکان و پیاوە گەیەکان ڕەچاوی بکەن لەکاتی [[سێکس]]دا تاکو خۆیان لە نەخۆشی بپارێزن:

===== ژنان =====
* لە خوێنی [[سووڕی مانگانە]] و ھەر برینێکی [[قوز|ئەندامی زاووزێی]] خەڵکی خۆت بەدوور بگرە، مەگەر ١٠٠٪‏ زانیت کە ئەوان پاکن و لە نەخۆشی دوورن.
* دڵنیا بەرەوە لە بەکارھێنانی کۆندۆم بەسەر ئەو [[یاریی سێکسی|یارییە سێکسیانەی]] کە دەچێت بە کۆم یان ئەندامی زاووزێی زیاتر لە یەک کەسدا. ھەمیشە یارییە سێکسییەکانی خۆت بۆ خۆت ھەڵبگرە و با ھەر کەسێک دانەیەکی خۆی ھەبێت
* بەربەستێک دابنێ لە بەردەم ئەندامی زاووزێی کەسەکەی کە لەگەڵیت لەکاتی سێکسی دەمدا، وەک کۆندۆم یان ھەر شتێکی تر کە ڕێگری لە دەستتێوەدانی ڕاستەوخۆ دەکات
* دەستکێشی لەیتکس بەکاربھێنە و دەستکێشەکان بە ڕۆنێکی تەندروستی نازیان بەخش چەور بکە گەر زانیت خوێنبەربوون ڕوودەدات.&lt;ref name=mravack&gt;Mravack, Sally A. (July 2006).&quot;Primary Care for Lesbians and Bisexual Women&quot;, ''American Family Physician'' '''74''' (2) p. 279–286.&lt;/ref&gt;

===== پیاوان =====
* خۆت لە شلەکانی جەستەی ئەو پیاوەی لەگەڵیدای بەدوور بگرە، ئەمە وەک [[تۆو (ژینناسی)|تۆو]]، [[تۆواو]]، و [[خوێن]] یان ھەر برینێکی تر، مەگەر ١٠٠٪‏ زانیت کە ئەوان پاکن و لە نەخۆشی بەدوورن.
* [[کۆندۆم]] بەکاربھێنە لەکاتی سێکسی [[دەم]] و [[کۆم]]دا
* بەربەست بەکاربھێنە لەکاتی [[کۆم بۆ دەم]]، بۆ ھەر ئەندامێکی جەستەت کۆندۆمێک بەکاربھێنیت باشترە
* دڵنیابەرەوە لە بەکارھێنانی کۆندۆم بەسەر ئەو یارییە سێکسییانەی کە دەچێت بە کۆم یان ئەندامی زاووزێی زیاتر لە یەک کەسدا. ھەمیشە یارییە سێکسییەکانی خۆت بۆ خۆت ھەڵبگرە و با ھەر کەسێک دانەیەکی خۆی ھەبێت&lt;ref&gt;Catalyst, Sr. Kitty, Staff of San Francisco City Clinic; &quot;Reading This Might Save Your Ass&quot;; 2001, San Francisco HIV Prevention and STD Prevention and Control.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Men Like Us: The GMHC Complete Guide to Gay Men's Sexual, Physical, and Emotional Well-being; Wolfe, Daniel; Gay Men's Health Crisis, Inc; Published by Ballantine Books, 2000; {{ISBN|0-345-41496-9}}, 9780345414960.&lt;/ref&gt;
* چەورکەر بەکاربھێنە گەر زانیت خوێنبەربوون ڕوودەدات

=== دەروونی ===
لەکاتێکدا کە سەرەتا ھاوزایەندخوازی لەناو وێژەی پزیشکیدا سەری ھەڵدا، ئەوان زۆرجار پێیان وابوو کە نەخۆشییەکی دەروونی بۆماوەیی ڕەگەکەیەتی. زۆرێک لە لێکۆڵینەوەکانی لەسەر ھاوزایەندخوازەکان دەکرا زیادتر تیشکی دەخستە سەر [[خەمۆکی]]، بەکارھێنانی ماددەی ھۆشبەر، و خۆکوژی لەواندا. ھەرچەندە ئەم کێشانە ھەن لەناو ئەو کەسانەی کە جیاڕەگەزخواز نین و بە پێچەوانەوە، وتووێژکردن لەسەر ئەمە بە دراماتیکی کەم بۆوە دوای ئەوەی ھاوزایەندخوازی لە پێڕستی نەخۆشییە دەروونییەکان لابرا لە ساڵی ١٩٧٣. لەجێی ئەوانەی کە پێشوو باس کران، نالایەنگیری یاسایی، بەرزکردنەوەی درۆ و دەلەسە و، کەمی پشتگیری بۆ ھاوزایەندخوازان، بوون بە فاکتەرەکان کە تووشی خەڵکانی ئێڵ جی بی تی دەبێت و زۆرجاریش کاریگەری مەزنیان دەبێت لەسەریان لەڕووی دەروونییەوە،&lt;ref&gt;Schlager, Neil, ed. (1998). ''Gay &amp; Lesbian Almanac''. St. James Press. {{ISBN|1-55862-358-2}}, p. 152.&lt;/ref&gt; ھەر ئەمانەش کران بە پێوەری حاڵەتی دەروونی ھاوزایەندخوازان. ئەو شورەیی، نایەکسانی، زوڵم و ستەم و بە-کەم-سەیرکردنەی کە بە ھاوزایەندخوازییەوە لکێنراوە دەبێتە ئەنجامی کێشەی دەروونی بەپێی تێپەڕبوونی کات، بەڵام بەپێچەوانەوە بۆ جیاڕەگەزخوازی چونکە دیاردەیەکی باوترە لە کۆمەڵگەدا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|نووسەر=Meyer, Ilan H. |سەردێڕ=Prejudice, social stress, and mental health in lesbian, gay, and bisexual populations: conceptual issues and research evidence |journal=Psychological Bulletin |بەرگ=١٢٩|issue=5 |پەڕەکان=٦٧٤–٩٧|ڕێکەوت=ئەیلوولی ٢٠٠٣|pmid=١٢٩٥٦٥٣٩|pmc=٢٠٧٢٩٣٢|doi=10.1037/0033-2909.129.5.674}}&lt;/ref&gt; بەڵگەکان وای پیشان دەدەن کە ئەم جۆرە کردارانە بەرامبەر بە ھاوزایەندخوازانی گەنج لە ڕووی دەروونییەوە دەیانخاتە مەترسییەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.eurekalert.org/pub_releases/2007-10/cums-bgm100207.php |سەردێڕ=Black gay men, lesbians, have fewer mental disorders than whites, says Mailman School of PH study |بڵاوکەرەوە=Eurekalert.org |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20100507073023/http://www.eurekalert.org/pub_releases/2007-10/cums-bgm100207.php |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٧ی ئایاری ٢٠١٠ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

=== گەنجانی گەی و لێزبیان ===
گەنجانی ئێڵ جی بی تی مەترسییەکی زیاتری خۆکوشتن، خوگرتن بە ماددە ھۆشبەرەکان، کێشەی قوتابخانە و گۆشەگیرییان لەسەرە بەھۆی ئەو ژینگە نەیار و گوناھبارکەرانەی کە تێیدا دەژین؛ کە خراپەی زۆریان بەرامبەر دەکرێت تێیدا، وەک بەدڕەفتاری دەروونی و جەستەیی بەرامبەریان، لەگەڵ جیابوونەوە لە خێزان و ھاوڕێکانیان.&lt;ref name=dhhs&gt;{{بیرخستنەوە|سەردێڕ=Report of the Secretary's Task Force on Youth Suicide |editor-first=Marcia R. (ed.) |editor-last= Fenleib |ساڵ=١٩٨٩|بڵاوکەرەوە=United States Government Printing Office |ژپنک=٠-١٦-٠٠٢٥٠٨-٧|دوایین=Gibson |یەکەم=P. |contribution=Gay and Lesbian Youth Suicide}}&lt;/ref&gt; ھەر لێرەشدا ڕاناوەستێت و گەنجانی ئێڵ جی بی تی بە شێوەیەکی زیاتر لە ڕووی جەستەیی و دەروونییەوە لەلایەن باوانیان یاخود ھاوڕێکانیان ئازار دەدرێت و ھەندێک جار تەنانەت [[دەستدرێژیی سێکسی|دەستدرێژی سێکسییشیان]] دەکرێتە سەر. ھۆکارەکانی ئەم خراپانە بەرامبەر گەنجانی ئێڵ جی بی تی دەگەڕێتەوە بۆ دوو ھۆکاری ''سەرەکی''.
١: ئەوان ھێرشیان دەکرێتە سەر لەبەر شوناسی زایەند و جیاوازییان لە زۆرینەی ئەندامانی کۆمەڵگە، زۆرجار لەبەر شێوازی پۆشاکەکانیان و شتی لاوەکی تر.
٢: لەکاتی ڕەتکردنەوەیان لەلایەن ئەندامانی خێزان و ھاوڕێکانیانەوە، ئەوان دەکرێن بە قوربانی و لەوانەیە ئەو مناڵانەی لە خێزانێکی [[ھۆمۆفۆبیا|ھۆمۆفۆبیدا]] گەورە دەکرێن ھەمان ڕەوشتیان ھەبێت بەرامبەر بە ھاوزایەندخوازان بەبێ ھیچ ھۆکارێک یان ھەڵبژاردنێک. ئەم ڕەتکردنەوانە ئەنجامی خراپیان لێ دەکەوێتەوە و ھاوزایەندخوازی ناگۆڕێت. ئەگەر کەسێک بەو شێوەیە ڕەت بکرێتەوە لەلایەنە کۆمەڵایەتییەکانی ژیان لەوانەیە خوو بداتە خواردنەوە و بەکارھێنانی ماددەی ھۆشبەر و سێکسکردن لەگەڵ چەند کەسێکدا لە ھەمان کاتدا بۆ ئەوەی قەرەبووی بکاتەوە، لەوانەشە ھاوزایەندخوازە ھەرزەکارەکان لە ماڵەوە ڕابکەن بەھۆی ئەم شتانەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|ناونیشان=http://www.apa.org/journals/features/ccp733477.pdf |سەردێڕ=Victimization Over the Life Span: A Comparison of Lesbian, Gay, Bisexual, and Heterosexual Siblings |یەکەم=Kimberly F. |دوایین=Balsam |نووسەر٢=Esther D. Rothblum |ڕێکەوت=حوزەیرانی ٢٠٠٥|journal=Journal of Consulting and Clinical Psychology |بەرگ=٧٣|issue=3 |پەڕەکان=٤٧٧–٤٨٧|format=PDF  |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20070311233920/http://www.apa.org/journals/features/ccp733477.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١١ی ئازاری ٢٠٠٧|doi=10.1037/0022-006x.73.3.477 |pmid=١٥٩٨٢١٤٥}}&lt;/ref&gt;

{{وتە لەگەڵ سەرچاوە|ڕەتکردنەوەی زیاتر لەلایەن خێزانەکانەوە دەدرێتە پاڵ تەندروستییەکی خراپتر. [ئەگەر بەراوردیان بکەین]، پێگەیشتووە لێزبیان، گەی، و بایسێسوالەکان کە زیاتر لەلایەن خێزانەکانیانەوە ڕەت کراونەتەوە لە تەمەنی ھەرزەکارییدا ٨٫٤ جار زیاتر مەترسی ھەوڵی خۆکوشتنیان لەسەر بووە، ٥٫٩ جار زیاتر مەترسی خەمۆکی سەختییان لەسەر بووە، ٣٫٤ جار زیاتر مەترسی بەکارھێنانی ماددەی ھۆشبەری قەدەغەکراویان لەسەربووە و ٣٫٤ جاری تریش زیاتر مەترسیی سێکسی بێ بەرگرییان لەسەر بووە بەراورد بەو کەسانەی کە لەلایەن خێزانەکانیانەوە ھەرگیز ڕەت نەکراونەتەوە یاخود زۆر بە کەمی ڕەت کراونەتەوە.|&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|doi=10.1542/peds.2007-3524
|ناونیشان=http://pediatrics.aappublications.org/cgi/content/full/123/1/346
|سەردێڕ=Family Rejection as a Predictor of Negative Health Outcomes in White and Latino Lesbian, Gay, and Bisexual Young Adults
|یەکەم=Caitlin
|دوایین=Ryan
|journal=Pediatrics
|نووسەر٢=David Huebner
|نووسەر٣=Rafael M. Diaz
|نووسەر٤=Jorge Sanchez
|ڕێکەوت=کانوونی دووەمی ٢٠٠٩|بڵاوکەرەوە=PEDIATRICS
|بەرگ=١٢٣|issue=1
|پەڕەکان=٣٤٦–٣٥٢|pmid=١٩١١٧٩٠٢
|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی حوزەیرانی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20090316103844/http://pediatrics.aappublications.org/cgi/content/full/123/1/346
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی ئازاری ٢٠٠٩
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;}}

کارەساتەکان کە بەسەر گەنجانی ئێڵ جی بی تی دێن زیاتر لە شارە گەورەکاندا ڕوو دەدات، بەھۆی ئەمەشەوە [[وێبگە|ماڵپەڕەکانی]] سەر [[ئینتەرنێت]] ھەستاون بۆ ئەوەی یارمەتی گەنجان و پێگەیشتووانی ئێڵ جی بی تی بەن.&lt;ref name=suicideorg&gt;{{بیرخستنەوە|سەردێڕ=Gay, Lesbian, Bisexual, and Transgender Suicide |ناونیشان=http://www.suicide.org/gay-and-lesbian-suicide.html |یەکەم=Kevin |دوایین=Caruso |periodical=Suicide.org |ڕێکەوتی سەردان=٤ی ئایاری ٢٠٠٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20070430000229/http://www.suicide.org/gay-and-lesbian-suicide.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی نیسانی ٢٠٠٧ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; [[پرۆژەی ترێڤەر]]، ھێڵێکی یارمەتی ڕێگریی خۆکوژی بۆ گەنجە گەیەکان، دامەزرا دوای پەخشێکی ئەو فیلمەی کە [[خەڵاتەکانی ئۆسکار|خەڵاتی ئۆسکاری]] بردەوە بەناوی ''ترێڤەر''. ڕێندی ستۆن و جەیمز لیسێزن، کە دروستکەری فیلمەکەن، بە یەکەوە پرۆژەکەیان دامەزراند.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| ناونیشان=http://www.cnn.com/2008/SHOWBIZ/07/02/trevor.project/index.html?iref=24hours | سەردێڕ=24-hour help for gay youth |ئیش=CNN | ڕێکەوت=٢ی تەممووزی ٢٠٠٨| ڕێکەوتی سەردان=٢٦ی تەممووزی ٢٠١٥| نووسەر=Wilson, Jacque | ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170614043343/http://www.cnn.com/2008/SHOWBIZ/07/02/trevor.project/index.html?iref=24hours | ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٤ی حوزەیرانی ٢٠١٧ | ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

== یاسا و سیاسەتەکان ==
=== یاسایییەتی ===
{{یاساکانی جیھان کە بۆ ھاوزایەندخوازی داندراوە}}ھەندێک لە دەوڵەتەکان پەیوەندی سێکسیی ھاوزایەندخوازییان قەدەغە نەکردووە، بە مەرجێک ھەردوو لایەن لە تەمەنی یاساییدا بن و بە پەسەندکردنی ھەردوولا پەیوەندییەکە پێکھاتبێت. ھەندێک لە دەسەڵاتە دادوەرییەکانی کە لەناو جیھاندا ھەن مافی یەکسان بۆ ھاوزایەندخوازانی کۆمەڵگەکەیان دەستەبەردەکەن و دەیانپارێزن و وەک خێزانە جیاڕەگەزخوازەکان مامەڵەیان لەگەڵ دەکرێت، واتە ڕێگەی [[ھاوسەرگیری]]شیان پێ دەدرێت. ھەندێک لە دەوڵەتەکانی تریش ھانی خەڵکەکەیان دەدەن کە خۆیان بە پەیوەندی جیاڕەگەزەوە بلکێنن و لە ھەندێک لە دەوڵەتەکانی تریش ھاوزایەندخوازی بە تاوان داندراوە. ھاوزایەندخوازەکانی کە لە زۆرینەی ناوچە ئیسلامییەکان جێگیرن مەترسی [[سزای مەرگ]]یان لەسەرە، وەک لە [[ئێران]] و بەشێکی نێجیریا دەبیندرێت.

ھەرچەندە ھاوزایەندخوازی لە ھەندێک شوێنەکانی [[جیھانی ڕۆژاوایی]] وەک [[پۆڵەندا]] لە ١٩٣٢، [[دانمارک|دانیمارک]] لە ١٩٣٣، [[سوێد|سوید]] لە ١٩٤٤، و [[شانشینی یەکگرتوو]] لە ١٩٦٧، یاسایی کرا، [[کۆمەڵەی پەلکەزێڕینە|کۆمەڵگەی ئێڵ جی بی تی]] لە ناوەڕاستەکانی ١٩٧٠ ئینجا ھەندێک یاسای شارستانیی و سیاسییان بۆ داندرا، ئەویش تەنھا لە ھەندێک لە وڵاتە پێگەیشتووەکان. گۆڕانکارییەک بەرچاو ڕوویدا کاتێک لە ١٩٧٣دا کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی ھاوزایەندخوازی لە پێڕستی نەخۆشییە دەروونییەکان سڕییەوە و پێناسەیەکی نوێی بۆ ھاوزایەندخوازی دابین کرد. لە ١٩٧٧دا، کیبێک بووبە یەکەم ویلایەت کە بە یاسایی بەدڕەفتاری بەرامبەر بە ئاڕاستەی زایەندییەکان قەدەغە کرد. لە ١٩٨٠ و ١٩٩٠ەکان، زۆرینەی وڵاتە پێگەیشتووەکان یاسای فەرمییان بۆ ھاوزایەندخوازەکان دانا و لە ھەمان کاتدا یاساییان کرد و بەدڕەفتارییان بەرامبەر بە ھاوزایەندخوازان قەدەغە کرد، بەتایبەتی بەرامبەر بە کەپڵە گەیەکان لە خانووبەرە و سێرڤس کارەکانیان، ھتد. لەلایەکی ترەوە، زۆرینەی وڵاتەکانی تر لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و [[ئەفریقا]]، لەگەڵ چەند وڵاتێکی تر لە ئاسیا، و چەند ناوچەیەکی تریش، یان ھاوزایەندخوازییان لە یاساکانیان دەرکردووە و گرنگی پێ نایەن یانیش بە تاوان دەیژمێرن. کوردستان کە لە ئێستادا بەشێکە لە ئێراق، بە ھەمان شێوە دیاردەکەی پشتگوێ خستووە، بەڵام بە فەرمیش نایاسایی نییە. لەوانەیە ئەگەر کوردستان ببێت بە دەوڵەت، یاسای تایبەت بۆ ھاوزایەندخوازان دابنرێت. لە ١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣دا، ھاوزایەندخوازی کرا بە تاوان لە [[ھیندستان]] لەلایەن بڕیارێکی دادگاوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|دوایین=SHYAMANTHA|یەکەم=ASOKAN|سەردێڕ=India's Supreme Court turns the clock back with gay sex ban|ناونیشان=http://www.reuters.com/article/2013/12/11/us-india-rights-gay-idUSBRE9BA05620131211|ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣|newspaper=Reuters|ڕێکەوت=١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20150924191626/http://www.reuters.com/article/2013/12/11/us-india-rights-gay-idUSBRE9BA05620131211|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٤ی ئەیلوولی ٢٠١٥|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;
{{لابردنی ھاوزایەندخوازی لە کردارە نایاسایییەکان لە جیھاندا}}

=== یاساکان دژی جیاکاری ===
==== ویلایەتە یەکگرتووەکان ====
* {{تۆخ|جیاکاری لە دامەزراندنی کار}} نیشانەیەکە بۆ جیاکاری لەکاتی بە کرێ گرتنی کارمەند و خراپکاری لەکاتی پێدانی شێوازی کارەکان و پلە بەرزکردنەوە و دەرکردن و جیاکاری خراپی زیاتر، لەبەر ھۆکاری سادە، زۆرجار ھاوزایەندخوازیش یەکێکە لەو ھۆکارانە. لە [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ویلایەتە یەکگرتووەکاندا]]، یاسا و سیاسەتێکی زۆر کەم ھەیە کە پشتگیری لە جیاکاری دەکات لەکاتی دامەزراندنی کارمەندەکان.&lt;ref name=soandthelaw&gt;{{بیرخستنەوە|سەردێڕ=Sexual Orientation and the Law |یەکەم=James M |دوایین=Donovan |نووسەر٢=American Association of Law Libraries Standing Committee on Lesbian and Gay Issues |ساڵ=٢٠٠٧|بڵاوکەرەوە=William S. Hein &amp; Co. |ژپنک=٠-٨٣٧٧-٠١٦٦-X}} § 5:17&lt;/ref&gt; ھاوزایەندخوازی شتێکی یاسایییە لە ویلایەتە یەکگرتووەکان، بۆیە ھاوزایەندخوازان مافی ئەوەیان ھەیە کراوە بن لەبارەی ھاوزایەندخوازییەکەیانەوە لە کارەکانیان. بریاری بەڕێوەبەرایەتی ١٣٠٨٧ی سەرۆککۆمار [[بیڵ کڵینتن]] جیاکاریی بەھۆی ئاڕاستەی زایەندی نایاسایی کرد لە خزمەتگوزاریی پێشبڕکێییی ھێزی کاری مەدەنیی فیدیرالی لە ١٩٩٨.&lt;ref name=clintonexecorder&gt;{{بیرخستنەوە|سەردێڕ=Executive Order 13087 of May 28, 1998 |ناونیشان=http://frwebgate.access.gpo.gov/cgi-bin/getdoc.cgi?dbname=1998_register&amp;docid=fr02jn98-135.pdf |format=PDF |periodical=Federal Register |بەرگ=٦٣|ژمارە=١٠٥|ڕێکەوت=٢ی حوزەیرانی ١٩٩٨|ڕێکەوتی سەردان=٧ی ئەیلوولی ٢٠٠٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20041118191439/http://frwebgate.access.gpo.gov/cgi-bin/getdoc.cgi?dbname=1998_register&amp;docid=fr02jn98-135.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٤ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt; لەوانەیە ئەو کەسانەی کە جیاکاری دەکەن بەھۆی، لەسەر بنەمای، یان دژی ھاوزایەندخوازی لە دامەزراندنی کارمەندان، لەوانەیە ڕووبەڕووی یاسا ببنەوە.&lt;ref name=ashtonciviletti&gt;Ashton v. Civiletti, 613 F.2d 923, 20 Fair Empl. Prac. Cas. (BNA) 1601, 21 Empl. Prac. Dec. (CCH) P 30297 (D.C. Cir. 1979)&lt;/ref&gt;&lt;ref name=kellyoakland&gt;Kelly v. City of Oakland, 198 F.3d 779, 81 Fair Empl. Prac. Cas. (BNA) 1455, 77 Empl. Prac. Dec. (CCH) P 46281 (9th Cir. 1999)&lt;/ref&gt;
* {{تۆخ|جیاکاری لە خانووبەرە}} ئاماژەیە بۆ جیاکاری و خراپ مامەڵەکردن لەگەڵ کڕیارانی خانووەکان لەلایەن خاوەنەکانییانەوە لەبەر جیاوازی ئەو کەسانەی دەیانەوێت بیکڕن. لە ویلایەتە یەکگرتووەکان ھیچ یاسایەک نییە دژی ئەم جیاکارییانە کە زۆرجار لەسەر بنەمای شووناسی ئاڕاستەی زایەندیی و ھاوزایەندخوازیی و، ھتد… دروست دبن، بووەستێتەوە. بەڵام لە ئێستادا ١٣ ویلایەت و چەند شارێکی گەورە بە سەربەخۆیی یاسایان داناوە بۆ نەھێشتنی ئەم دیاردەیە.&lt;ref name=findlawrenters&gt;{{بیرخستنەوە|ڕێکەوتی سەردان=٧ی ئەیلوولی ٢٠٠٧|ناونیشان=http://realestate.findlaw.com/tenant/tenant-fair-housing/tenant-fair-housing-orientation.html |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20071210161544/http://realestate.findlaw.com/tenant/tenant-fair-housing/tenant-fair-housing-orientation.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٧|سەردێڕ=Renter's Rights Against Sexual Orientation Discrimination}}&lt;/ref&gt;
* {{تۆخ|تاوانی ڕق}} (ھەروەھا ناسراوە بە تاوانی لایەنگیری) پێکھاتووە لە چەند تاوانێک کە ھۆکاری لایەنگر بزواندووێتی بەرامبەر بە گرووپە کۆمەڵایەتییەکان، زۆرجار ئەو گرووپانەی کە لە ڕووی ڕەگەز، [[ئایین]]، ئاڕاستەی زایەندیی، [[کەمتوانی]]، [[گرووپی ڕەگەزی]]، نەتەوە، تەمەن، [[جێندەر]]، شووناسی جێندەر، یان لایەنگیری سیاسیی لەو کەسانەی کە ھەستاون بە تاوانەکە جیاوازن. لە ویلایەتە یەکگرتووەکان، ٤٥ ویلایەت، لەوان [[واشینگتن دی سی]]، یاسایی بنچینەییان ھەیە کە تاوانی ڕقی ئاوا و ھاوشێوەی یان جیاواز لەمانە نایاسایی دەکات. ھەر یەکە لەم یاسایانە باسی بەدخووی بەرامبەر بە ئایین و زایەند و نەتەوە تێدایە؛ ٣٢دانە لە خاڵەکان لەسەر ئاڕاستەی زایەندییە، ٢٨ دانە لەسەر جێندەرە و، ١١ی تریش لەسەر [[ترانسجێندەر|ترانسجێندەریی]] و شوناسیی جێندەرییە.&lt;ref name=adl&gt;{{بیرخستنەوە|ناونیشان=http://www.adl.org/99hatecrime/state_hate_crime_laws.pdf |format=PDF |سەردێڕ=State Hate Crime Laws |periodical=Anti-Defamation League |ڕێکەوت=حوزەیرانی ٢٠٠٦|ڕێکەوتی سەردان=٤ی ئایاری ٢٠٠٧|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20070614124916/http://www.adl.org/99hatecrime/state_hate_crime_laws.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٤ی حوزەیرانی ٢٠٠٧}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070614124916/http://www.adl.org/99hatecrime/state_hate_crime_laws.pdf |date=١٤ی حوزەیرانی ٢٠٠٧}}&lt;/ref&gt; لە تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩دا، جووڵەی ڕاگرتنی تاوانی ڕق ''ماتیو شێفەرد و جەیمز بیارد جونییەر'' دامەزرا، کە «[...] ھێز بە لقی دادوەری دەدات بە لێکۆڵینەوە و بەلەدادگادانی تاوانە ڕقە توندڕەوییەکان کە تێیدا کەسە جیاکە قوربانییەکەی ھەڵبژاردووە لەبەر زایەند و ڕەنگ و ئایین و نەتەوە و جێندەر و ئاڕاستەی زایەندیی و، شووناسیی جێندەریی یاخود کەمتوانیی بینراو.» ئەمە کرایە ناو قانوونەوە و وای لە تاوانە ڕقییەکان کردووە کە تاوانێکی فیدڕاڵی بێت لە ویلایەتە یەکگرتووەکان.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.hrc.org/13699.htm |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20091028224353/http://www.hrc.org/13699.htm |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩ |سەردێڕ=President Barack Obama Signs Hate Crimes Legislation Into Law |بڵاوکەرەوە=HRC |ڕێکەوت=٢٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠}}&lt;/ref&gt;

==== یەکێتیی ئەورووپا ====
لە [[یەکێتیی ئەورووپا]]دا، جیاکاری لە ھەر جۆرێک لەسەر بنەمای ئاڕاستەی زایەندی یان شووناسی جێندەریی نایاسایییە لەژێر بەیاننامەی مافی یەکێتی ئەورووپی سەرەکی.&lt;ref&gt;[[s:Charter of Fundamental Rights of the European Union#CHAPTER III. EQUALITY|Charter of Fundamental Rights of the European Union]]&lt;/ref&gt;

==== عێراق ====
لەکاتێکدا کە عێراق لەژێر دەستی بەریتانیادا بوو، ھاوزایەندخوازی تێیدا قەدەغە کرابوو. لەدوای ئەوە، کاتێک کە عێراق کەوتە ژێر دەستی حکوومەتی [[بەعسیزم|بەعسەوە]]، ھاوزایەندخوازی لەخۆیدا قەدەغە نەکرابوو. لەژێر یاساکانی ١٩٦٩دا، کاتێک کۆدی تاوانەکان دەرچوو، تەنھا لەکاتێکدا نایاسایی کردبوو ئەگەر دەستدرێژی، تۆلازی، بۆ فیلمی سێکسیی، لەشفرۆشیی، نەتوانین بۆ ڕێگەپێدان بەھۆی تەمەن و نەخۆشی دەروونی بووایە.&lt;ref name=&quot;WikiUsers5780&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ویکی|بەستەر =https://en.wikipedia.org/wiki/LGBT_rights_in_Iraq |سەردێڕ = «LGBT rights in Iraq» |زمان =ئینگلیزی |سەردان = ٧ی تەممووزی ٢٠١٧}}&lt;/ref&gt; ھیچ یاسایەک دژی جیاکاری دانەندرابوو. لە ٢٧ی نیسانی ساڵی ٢٠٢٤ پەڕلەمانی عێڕاق یاسای «بەرەنگاربوونەوەی لەشفرۆشی و لادانی سێکسی» تێپەڕاند و لە ٢ی تەمووزی ھەمان ساڵیشەوە کەوتە واری جێبەجێکردنەوە، بەمەش وەک لە یاساکەدا ھاتووە ئەو کەسانەی بانگەشە یاخود پڕاکتیزەی ھاوزایەندخوازی دەکەن ڕووبەڕووی سزای یاسایی دەبنەوە و ھەروەھا ئەو دکتۆرەش کە نەشتەرگەری گۆڕینی زایەند دەکات بەھەمان شێوە تووشی سزای یاسایی دەبێتەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.rudaw.net/notfound.html|ڕێکەوتی سەردان=٢٦ی تەممووزی ٢٠٢٤|وێبگە=www.rudaw.net}}&lt;/ref&gt;

=== چالاکی ڕامیاری ===
لە ١٩٦٠ەکانەوە، زۆرێک لە خەڵکانی [[کۆمەڵەی پەلکەزێڕینە (دەستەواژە)|ئێڵ جی بی تی]] لە ڕۆژاوا، بە تایبەتی ئەوانەی لە شارە گەورەکان نیشتەجێ بوون، چاندێکی ھاوزایەندخوازییان دامەزراندووە. چاندی ھاوزایەندخوازی بە جووڵەی [[شانازیی ھاوزایەندخوازان|شانازی گەی]] ناسراوە لای زۆرێک لە خەڵکی، کە ساڵانە لەناو شارەکاندا ڕوودەدات. زۆرینەی ئەندامانی ئەم چاندە، بە ھاوزایەندخواز و پشتگیرەکانیشیانەوە، بەشداری لە شانازی گەی دەکەن بە لەبەرکردنی پۆشاک و بەرزکردنەوەی ئاڵای [[پەلکەزێڕینە]]، کە نیشانەیەکی ھاوزایەندخوازانە. سەرۆک وەزیری [[کەنەدا]]، [[جەستن تروودۆو|جەستن ترودۆ]]، چەندین جار بەشداری کردووە لە شانازی گەی و پشتگیری خۆی بۆ ھاوزایەندخوازەکان دەربڕیوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = Swoon-worthy photos: Canadian Prime Minister Justin Trudeau steals hearts at Toronto's Pride parade | ناونیشان = https://www.usatoday.com/story/news/nation-now/2017/06/26/gay-pride-parade-2017-justin-trudeau-steals-hearts-toronto-pride/427773001/ |ڕێکەوتی سەردان= ٧ی تەممووز، ٢٠١٧ | بڵاوکەرەوە = USA Today |زمان = ئینگلیزی}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| ناونیشان =http://www.bbc.com/news/av/world-us-canada-36701570/justin-trudeau-joins-canada-gay-pride-march | سەردێڕ =Justin Trudeau joins Canada gay pride march | ڕێکەوتی سەردان =٧ی تەممووزی ٢٠١٧ | بەرھەم = BBC | بڵاوکەرەوە = BBC News | زمان =ئینگلیزی}}&lt;/ref&gt; ھەرچۆنێک بێت، ھەموو ھاوزایەندخوازەکان بەشداری ناکەن لە شانازی گەی. زۆرێک لە پیاوە گەی و ژنە لێزبیانەکان پشتگوێی دەخەن.

لەگەڵ بەربڵاوبوونەوەی ئەیدز لە ١٩٨٠دا، زۆرێک لە کۆمەڵەکان و خەڵکانی تری ئێڵ جی بی تی ھەستان بە ڕێکخستن و بەرزکردنەوەی ھەڵمەت بۆ پەروەردەکردنی خەڵکی لەسەر ئەیدز و چۆنێتی خۆلادان لەو نەخۆشییە و بەرزکردنەوەی ئاگاداری لەسەر بەکارھێنانی پاراستن لەکاتی سێکسدا. ھەروەھا ئەوان بەدواداچوونیان دەکرد لەسەر دیاردەکە و دەستی یارمەتییان درێژ دەکرد بۆ تووشبووەکان بەو نەخۆشییە و داوایان لە حکوومەت کرد کە گرنگی زیاتر بدات بەم دیاردەیە.
{{multiple image
 | width = 200
 | direction = vertical
 | align = right
 | image1 = Pride Parade 2016 (28071266173).jpg
 | alt1 =
 | image2 = Pride Parade 2016 (28071267343).jpg
 | alt2 =
 | footer = سەرۆک وەزیرانی کەنەدا، [[جەستن تروودۆو|جەستن ترودۆ]]، لە کاتی بەشداریکردن لە [[نمایشی شانازی]] لە [[تۆرۆنتۆ]]، [[کەنەدا]].
}}
ئەو زیانانەی کە ئەو کاتە ئەیدز نایبۆوە و ڕێژەی کوشتنی زۆر کردبوو، وادیاربوو بووە ھۆی خاوکردنەوەی جووڵە ھاوزایەندخوازییەکان و لایەنەکانی تری ژیان، چونکە تیشک خرابووە سەر چارەسەرکردن و نەھێشتنی دیاردەکە. ھەرچۆنێک بێت، کۆمەڵەی پەلکەزێڕینە لەو کاتەدا لە لایەنی سیاسییەوە چالاکبوونەوە و تەحەدای کۆمەڵگەی جیاڕەگەزخوازانیان کرد کە بە ھەمان شێوەی ئەوان ھەستن لەسەر دیاردەکە و ئەو کارەساتەی ئەیدز نابوویەوە. بەھۆی ئەم جووڵانەوە، زۆرێک لە فیلمەکان ھەستان بە بەرچاوخستنی کێشەکە، لەو فیلمانە: ''بەستنێکی زوو'' (١٩٨٥)، ''دۆستی درێژخایەن'' (١٩٩٠)، ''فێڵەدێڵفیا'' (١٩٩٣)، و ھتد…

لە ڕامیارییدا، چەند ڕەگەزخوازێکی زۆر ھەن کە لە سیاسەتدا کار دەکەن، تەنانەت لەو وڵاتانەشی کە یاسایان دژی ھاوزایەندخوازی ھەبوو ئەمە بینراوە. لەم کەسایەتییانە [[:en:Guido Westerwelle|گویدۆ ڤێسترڤل]]، [[:en:Peter Mandelson|پیتەر ماندلسن]] و [[:en:Per-Kristian Foss|پێر-کریستییان فاس]]، کە وەزیری کاروباری ئابووری [[نەرویژ|نەرویج]] بوو.

جووڵەکانی ئێڵ جی بی تی لەلایەن چەند کەسایەتی و ڕێکخراوەوە تووشی ڕووبەڕووبوونەوە دەبن و کەسانێک ھەن کە دژی ھاوزایەندخوازی دەوەستنەوە، زۆرجار لەبەر ھۆکاری ئایینی. ھەندێک لە خەڵکی پێیان وایە کە ھەموو پەیوەندییەکی سێکسیی جگە لە لەگەڵ ھاوسەری جیاڕەگەز دژی نەریتیی خێزانییە&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|نووسەر=Salt Lake City, UT |ناونیشان=http://newsroom.lds.org/ldsnewsroom/v/index.jsp?vgnextoid=a1312e636369f010VgnVCM100000176f620aRCRD |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080603123925/http://newsroom.lds.org/ldsnewsroom/v/index.jsp?vgnextoid=a1312e636369f010VgnVCM100000176f620aRCRD |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣ی حوزەیرانی ٢٠٠٨|سەردێڕ=First Presidency Message on Same-Gender Marriage |بڵاوکەرەوە=Newsroom.lds.org |ڕێکەوت=٢٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٤|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080603123925/http://newsroom.lds.org/ldsnewsroom/v/index.jsp?vgnextoid=a1312e636369f010VgnVCM100000176f620aRCRD |date= ٣ی حوزەیرانی ٢٠٠٨}}&lt;/ref&gt; و پێیان وایە کە مناڵەکان دەبێت لە ماڵێکدا بن کە دایک و باوکێک بەڕێوەی بەرێ.&lt;ref name=DMD&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Brownback |یەکەم=Sam |سەردێڕ=Defining Marriage Down&amp;nbsp;– We need to protect marriage. |بڵاوکەرەوە=National Review |ڕێکەوت=٩ی تەممووزی ٢٠٠٤|ناونیشان=http://www.nationalreview.com/comment/brownback200407090921.asp |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080601155703/http://www.nationalreview.com/comment/brownback200407090921.asp |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١ی حوزەیرانی ٢٠٠٨}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040710092937/http://www.nationalreview.com/comment/brownback200407090921.asp |date=١٠ی تەممووزی ٢٠٠٤ }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.lds.org/topics/family-proclamation |سەردێڕ=''The Family: A Proclamation to the World'' |بڵاوکەرەوە=Lds.org |ڕێکەوت=٢٣ی ئەیلوولی ١٩٩٥|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20131208223716/https://www.lds.org/topics/family-proclamation |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; ھەندێک لەو کەسانەی کە دژی مافەکانی ھاوزایەندخوازانن پێیان وایە کە ئەم مافانە کێشەی تێکەڵبوون دروست دەکەن لە ڕووی ئازادی تاکەکەسی،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.dailymail.co.uk/pages/live/articles/news/news.html?in_article_id=496871&amp;in_page_id=1770
|سەردێڕ=Gay hate law 'threat to Christian free speech'
|ڕێکەوت=٢٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٧|یەکەم=Steve
|دوایین=Doughty
|بڵاوکەرەوە=Daily Mail
|شوێن=London}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.dailymail.co.uk/pages/live/articles/news/news.html?in_article_id=403815&amp;in_page_id=1770
|سەردێڕ=Christian faces court over 'offensive' gay festival leaflets
|یەکەم=Steve
|دوایین=Doughty
|ڕێکەوت=٦ی ئەیلوولی ٢٠٠٦|بڵاوکەرەوە=Daily Mail
|شوێن=London
|ڕێکەوتی سەردان= ٧ی تەممووزی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20061019212703/http://www.dailymail.co.uk/pages/live/articles/news/news.html?in_article_id=403815&amp;in_page_id=1770
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٦
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.timesonline.co.uk/tol/comment/columnists/michael_gove/article805241.ece
|بڵاوکەرەوە=The Times
|سەردێڕ=I'd like to say this, but it might land me in prison
|ڕێکەوت=٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٢|یەکەم=Michael
|دوایین=Gove
|شوێن=London
|ڕێکەوتی سەردان=٧ی تەممووزی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://archive.today/20080918211024/http://www.timesonline.co.uk/tol/comment/columnists/michael_gove/article805241.ece
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی ئەیلوولی ٢٠٠٨
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.cbc.ca/canada/calgary/story/2007/11/28/chandler-meeting.html |سەردێڕ=Christian group likens Tory candidate review to witch hunt |ڕێکەوت=٢٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٧|بڵاوکەرەوە=CBC News |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080605082143/http://www.cbc.ca/canada/calgary/story/2007/11/28/chandler-meeting.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٥ی حوزەیرانی ٢٠٠٨}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.lifesitenews.com/news/archive/ldn/2008/apr/08040901
|سەردێڕ=Conduct unbecoming a free society
|ڕێکەوت=٩ی نیسانی ٢٠٠٨|دوایین=Kempling
|یەکەم=Chris
|بڵاوکەرەوە=National Post
|ڕێکەوتی سەردان=٧ی تەممووزی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20140328143153/http://www.lifesitenews.com/news/archive/ldn/2008/apr/08040901
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی ئازاری ٢٠١٤
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; ئازادی ئایینی،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.law.com/jsp/ihc/PubArticleIHC.jsp?id=1193735028038
|سەردێڕ=Employer's Dilemma: When Religious Expression and Gay Rights Cross
|یەکەم=Judith
|دوایین=Moldover
|بڵاوکەرەوە=New York Law Journal
|ڕێکەوت=٣١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧|ڕێکەوتی سەردان= ٧ی تەممووزی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20071031184612/http://www.law.com/jsp/ihc/PubArticleIHC.jsp?id=1193735028038
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://findarticles.com/p/articles/mi_m1374/is_1_68/ai_n24944645
 |سەردێڕ=Collision of religious and gay rights in the workplace
 |بڵاوکەرەوە=Humanist
 |ڕێکەوت=کانوونی دووەم–شوباتی ٢٠٠٨|یەکەم=Bob
 |دوایین=Ritter
 |ڕەوشی ناونیشان=مردوو
 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120305210524/http://findarticles.com/p/articles/mi_m1374/is_1_68/ai_n24944645/
 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٥ی ئازاری ٢٠١٢}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120305210524/http://findarticles.com/p/articles/mi_m1374/is_1_68/ai_n24944645/ |date= ٥ی ئازاری ٢٠١٢ }}&lt;/ref&gt; توانای بەڕێوەبردنی کڵێساکان،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/wales/6904057.stm
|سەردێڕ=Bishop loses gay employment case
|ڕێکەوت=١٨ی تەممووزی ٢٠٠٧|بڵاوکەرەوە=BBC News
|ڕێکەوتی سەردان= ٧ی تەممووزی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170930123030/http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/wales/6904057.stm
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی ئەیلوولی ٢٠١٧
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; ڕێکخراوە خێرخوازییەکان،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/2080669/Catholic-adoption-service-stops-over-gay-rights.html
|سەردێڕ=Catholic adoption service stops over gay rights
|ڕێکەوت=٥ی حوزەیرانی ٢٠٠٨|بڵاوکەرەوە=Telegraph
|یەکەم=Martin
|دوایین=Beckford
|شوێن=London
|ڕێکەوتی سەردان= ٧ی تەممووزی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20171020151524/http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/2080669/Catholic-adoption-service-stops-over-gay-rights.html
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.boston.com/news/local/articles/2006/03/11/catholic_charities_stuns_state_ends_adoptions/
|سەردێڕ=Catholic Charities to halt adoptions over issue involving gays
|ڕێکەوت=١٠ی ئازاری ٢٠٠٦|دوایین=LeBlanc
|یەکەم=Steve
|بڵاوکەرەوە=Boston Globe
|ڕێکەوتی سەردان= ٧ی تەممووزی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160303212653/http://www.boston.com/news/local/articles/2006/03/11/catholic_charities_stuns_state_ends_adoptions/
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٣ی ئازاری ٢٠١٦
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; و ڕێکخراوی ئایینی تر. بەھەرحاڵ، ئەو کڵێسا و ڕێکخراوانەی کە دژی یاساکانی حکوومەت دەوەستن و جیاکاری دەکەن لەنێوان ھاوزایەندخوازان و بەدڕەفتاری دەکەن بەرامبەرییان، ھەڕەشەی باج لێسەندنیان لێ دەکرێت لەلایەن حکوومەتەوە.&lt;ref name=BannedBoston&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.weeklystandard.com/Content/Public/Articles/000/000/012/191kgwgh.asp
|سەردێڕ=Banned in Boston:The coming conflict between same-sex marriage and religious liberty
|یەکەم=Maggie
|دوایین=Gallagher
|ڕێکەوت=١٥ی ئایاری ٢٠٠٦|بەرگ=٠١١|issue=33
|ڕێکەوتی سەردان=٧ی تەممووزی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20060516000949/http://www.weeklystandard.com/Content/Public/Articles/000/000/012/191kgwgh.asp
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی ئایاری ٢٠٠٦
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://www.nytimes.com/2007/08/14/nyregion/14civil.html
|ڕێکەوت=١٤ی ئابی ٢٠٠٧|سەردێڕ=Church Group Complains of Civil Union Pressure
|یەکەم=Jill
|دوایین=Capuzzo
|newspaper=The New York Times
|ڕێکەوتی سەردان= ٧ی تەممووزی ٢٠١٧
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170630114638/http://www.nytimes.com/2007/08/14/nyregion/14civil.html
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٧
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://www.nytimes.com/2007/09/18/nyregion/18grove.html
|سەردێڕ=Group Loses Tax Break Over Gay Union Issue
|یەکەم=Jill
|دوایین=Capuzzo
|newspaper=The New York Times
|ڕێکەوت=١٨ی ئەیلوولی ٢٠٠٧|ڕێکەوتی سەردان=٣١ی ئازاری ٢٠١٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170628033942/http://www.nytimes.com/2007/09/18/nyregion/18grove.html
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی حوزەیرانی ٢٠١٧
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.deseretnews.com/article/1,5143,700226242,00.html
 |سەردێڕ=LDS Church expresses disappointment in California gay marriage decision
 |ڕێکەوت=١٥ی ئایاری ٢٠٠٨|یەکەم=Carrie
 |دوایین=Moore
 |بڵاوکەرەوە=Deseret News
 |ڕێکەوتی سەردان=٢١ی ئابی ٢٠٠٩|ڕەوشی ناونیشان=مردوو
 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20090601193325/http://www.deseretnews.com/article/1%2C5143%2C700226242%2C00.html
 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١ی حوزەیرانی ٢٠٠٩|df=dmy}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090601193325/http://www.deseretnews.com/article/1,5143,700226242,00.html |date= ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٩}}&lt;/ref&gt;
لە ئێستادا کڵێساکان پارەی پێداویستییەکانیان (وەک ئاو، کارەبا، ھتد…) نادەن و لەسەر حکوومەتە.

== کۆمەڵگە و کۆمەڵناسی ==
=== بیر و ڕای گشتی ===
{{کاردانەوە کۆمەڵایەتییەکان بەرامبەر بە ھاوزایەندخوازی}}
پەسەند نەکردنی ئەو کەسانەی کە جیاڕەگەزخواز نین، وەک ھاوزایەندخوازان، لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە زیاتر لە وڵاتەکانی ئاسیا و ئەفریقا دەبیندرێت، بە تایبەتی وڵاتە دواکەوتووەکان، و بە شێوەیەکی بەرچاو لە ئەورووپا و [[ئوسترالیا]] و ئەمریکاکان پەسەند دەکرێن. کۆمەڵگەکانی ڕۆژاوا بە گشتی زۆر باشن لە ڕووی پەسەندکردنیانەوە و مافی خۆشیان ھەیە، بە تایبەتی لە کۆتا دەیەکانی ڕابردوودا گرنگی بە مافەکانیان دراوە و کۆمەڵگە فێرکراوە لەسەر دیاردەکە. لە ٢٠١٧دا، پرۆفیسۆر ئەیمی ئەدامچیک ڕوونی کردەوە کە ئەم جیاوازییە جیھانییانە لە پەسەندکردنی ھاوزایەندخوازان دەگەڕێتەوە بۆ سەر سێ فاکتەر کە پێکھاتوون لە: بەھێزی دیموکراسی، پێگەیشتوویی ئابووری، و ئەو ئایینانەی کە لەو شوێنانە بەربڵاون.&lt;ref name=&quot;Adamczyk&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Adamczyk|یەکەم=Amy|سەردێڕ=Cross-National Public Opinion about Homosexuality: Examining Attitudes across the Globe|ساڵ=٢٠١٧|بڵاوکەرەوە=University of California Press|پەڕەکان=٣–٧|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=wly8DQAAQBAJ&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q&amp;f=false|ڕێکەوتی سەردان=٢٧ی تەممووزی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170217022835/https://books.google.com/books?id=wly8DQAAQBAJ&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q&amp;f=false|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی شوباتی ٢٠١٧|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

=== پەیوەندییەکان ===
لە ٢٠٠٦دا، کۆمەڵەی دەروونی ئەمریکی، کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی، لەگەڵ کۆمەڵەی نەتەوەیی کارمەندانی کۆمەڵایەتی، لە دادگای باڵا لە ویلایەتی [[کالیفۆرنیا]] کورتەیەکیان پێشکەش کرد: «خەڵکانی گەی و لێزبیان پەیوەندی پابەندبوو و درێژخایەن دروست دەکەن کە یەکسانن بە پەیوەندییە جیاڕەگەزخوازەکان. [[ھاوسەرگیری]] کە لە ھاوزایەندخوازان دابڕاوە سوودی کۆمەڵایەتی، دەروونی، و تەندروستی دەھێنێت. بە ڕەتکردنەوەی مافی ھاوسەرگیری بۆ ھاوزایەندخوازان، ویلایەتەکە پشتی ئەو ستیگمایانە دەگرێت و ڕێیان پێ دەدات کە بەردەوام بێت کە [بە ھۆکاری مێژوویی] دراونەتە پاڵ ھاوزایەندخوازی. ھاوزایەندخوازی تووشی ستیگما کراوە و ئەم ستیگمایەش ئەنجامی نەرێنیی دەبێت. بەربەستنی [[ھاوسەرگیریی ھاوزایەند|ھاوسەرگیری ھاوزایەندخوازان]] لەلایەن ویلایەتی کالیفۆرنیاوە، شکانەوەیەکی ئەم ستیگمایەیە.» ئەوان ھەروەھا ئاماژەیان بەوە دا کە «ھیچ بنەمایەکی زانستیی نییە بۆ جیاکردنەوە لە نێوان کەپڵە جیاڕەگەزخواز و ھاوزایەندخوازەکان لە بارەی مافی یاسایی، سوودەکان، و [ئەو کێشانەی] کە لە ڕووی ھاوسەرگیری شارستانییەوە دروست دەبن.»&lt;ref name=amici/&gt; ھاوسەرگیری ھاوزایەند لە ١٦ی حوزەیرانی ٢٠٠٨دا یاسایی کرا کاتێک ویلایەتی کالیفۆرنیا بڕوانامەی ھاوسەرگیری بۆ ھاوزایەندخوازان دەرکرد و بەسەر بەربەستەکەدا چۆوە کە دژی یاساکانی ویلایەتەکە بوو.&lt;ref&gt;*{{بیرخستنەوەی ویکی|بەستەر =https://en.wikipedia.org/wiki/Same-sex_marriage_in_California |سەردێڕ = «Same-sex marriage in California» |زمان =ئینگلیزی |سەردان = ٢٧ی تەممووزی ٢٠١٧}}&lt;/ref&gt;

=== ئایین ===
ھەرچەندە پەیوەندی نێوان ھاوزایەندخوازی و ئایین دەتوانێت بگۆڕێت لە ناوچەیەکەوە و بۆ ناوچەیەکی تر و بەپێی تێپەڕبوونی کات، ئەو ئایینانەی کە لە ئێستادا بەربڵاوترینن لە جیھاندا، کە [[ئایینە ئیبراھیمییەکان]]ن، ھاوزایەندخوازی و شێوەکانی تری پەیوەندیداری بە نەرێنیی پیشانی کۆمەڵگە دەدەن. ئەم دژ وەستانە دەتوانێت لە مەودایەکی فراوان لە بە کەم سەیرکردنی کردارەکە، تا تەواو بەربەستکردنی و دژ وەستانی لە ھەبوون لە کۆمەڵگەدا درێژ ببێتەوە. ھەندێک لە ئایینەکان وا بانگەشە دەکەن کە ڕووتێکردنی ھاوزایەند لە خۆیدا تاوانە،&lt;ref name=OPCtrial&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.upper-register.com/irons_trial/charges.pdf|سەردێڕ=Charge #1 and specifications preferred by the Presbytery of Southern California against The Rev. C. Lee Irons|ڕێکەوتی سەردان=٢٧ی حوزەیرانی ٢٠٠٨|format=PDF|بڵاوکەرەوە=Presbytery of Southern California of the Orthodox Presbyterian Church|وتەگێڕانەوە=claiming that homosexuality is an unchosen &quot;condition,&quot; rather than a sin of the heart, [...] contradicts the teaching of Scripture that both the desire and the act are sin.|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080723194409/http://www.upper-register.com/irons_trial/charges.pdf|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٣ی تەممووزی ٢٠٠٨|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt; ھەندێکی تر دەڵێن تەنھا کردارە ھاوزایەندییەکان تاوانە،&lt;ref&gt;سێکس و کۆمەڵگە – بەرگی ٣ – پەڕەی ٨٣٤&lt;/ref&gt; و ھەندێکی تریان بە تەواوی ھاوزایەندخوازییان پەسەند کردووە،&lt;ref&gt;The Wiley-Blackwell Companion to Religion and Social Justice – Page 543, Michael D. Palmer, Stanley M. Burgess – 2012&lt;/ref&gt; لەکاتێکدا ھەندێکی تریش ھەن بە ڕێژەیەکی زۆر کەم کە ھانی ھاوزایەندخوازان دەدەن.&lt;ref&gt;Introduction to New and Alternative Religions in America, Eugene V. Gallagher, W. Michael Ashcraft – 2006&lt;/ref&gt; ھەندێک لە خەڵکی پێیان وایە و بانگەشەی ئەوە دەکەن کە ھەستی ھاوزایەند دەتوانرێت نەھێڵرێت بە باوەڕ بە ئایین. ھەندێک خەڵک کرداری ھاوزایەندخوازییان لەلا پیرۆزە و میتۆلۆجی خۆشەویستی ھاوزایەند دەتوانرێت لە بەشەکانی جیھاندا بدۆزرێتەوە.&lt;ref&gt;Cabezón, p. vii, &quot;Introduction&quot;&lt;/ref&gt;

== ھاوزایەندخوازیی ئاژەڵانی تر ==
[[پەڕگە:Males Anas platyrhynchos 2.jpg|وێنۆک|دوو قازی کێوی نێرینە]]
[[پەڕگە:Wuppertal - Zoo - Panthera leo 01 (1) ies.webm|وێنۆک|دوو [[شێر]]ی نێر لە کاتی سێکسکردندا]]
خووڕەوشتی ھاوزایەندخوازی و دووڕەگەزخوازی بە شێوەیەکی بەربڵاو لە نێوان ئاژەڵەکاندا دەبیندرێن. ئەم خووڕەوشتانە لە [[سێکس|چالاکی سێکسییەوە]] درێژ دەبێتەوە بۆ باوانێتیکردن و بوون بە کەپڵ. بەدواداچوونێکی ١٩٩٩ی بڕووس بەیجمێڵ پیشانی دەدات کە کردەوە و خووڕەوشتی ھاوزایەندخوازی و پەیوەندیدار پێوەی لە سەروو ٥٠٠ جۆر لە ئاژەڵانی تردا تۆمار کراوە، ھەر لە [[پریمات]]ەکانەوە تا کرمەکان.&lt;ref name=Bagemihl/&gt;&lt;ref name=&quot;Biological Exuberance: Animal&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Harrold
|یەکەم=Max
|سەردێڕ=Biological Exuberance: Animal Homosexuality and Natural Diversity
|بڵاوکەرەوە=The Advocate, reprinted in Highbeam Encyclopedia
|ڕێکەوت=١٦ی شوباتی ١٩٩٩|ناونیشان=http://www.thefreelibrary.com/Biological+Exuberance:+Animal+Homosexuality+and+Natural+Diversity.-a053877996
|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی ئەیلوولی ٢٠٠٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110520172429/http://www.thefreelibrary.com/Biological+Exuberance:+Animal+Homosexuality+and+Natural+Diversity.-a053877996
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٠ی ئایاری ٢٠١١
|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; پەیوەندی سێکسی نێوان ئاژەڵەکان بە شێوەی زۆر جیاواز دەردەکەوێت و دەنوێنرێت. ھەرچەندە چەند بیردۆزەیەک ھەیە، بەڵام لە ڕووی زانستییەوە ھێشتا نازانرێت ھۆکاری جیاوازی ئەم دەربڕینانە چییە لەم جۆرە پەیوەندییانەدا، و لەبەر ئەوەشی ھەموو جۆرێک لە ئاژەڵەکان بەدواداچوونیان لەسەر نەکراوە،&lt;ref name=&quot;'Catalogue of Life' reaches&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Gordon |یەکەم=Dr Dennis
 | سەردێڕ='Catalogue of Life' reaches one million species
|بڵاوکەرەوە=National Institute of Water and Atmospheric Research
|ڕێکەوت=١٠ی نیسانی ٢٠٠٧|ناونیشان=http://www.niwascience.co.nz/pubs/mr/archive/2007-04-10-3
|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20070713004634/http://www.niwascience.co.nz/pubs/mr/archive/2007-04-10-3
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی تەممووزی ٢٠٠٧|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی ئەیلوولی ٢٠٠٧}}&lt;/ref&gt; بیردۆزەیەک یان وەڵامێکی جێگیر ئەستەمە دەستکەوتنی. وەک بەیجمێڵ دەڵێت: «شانشینی ئاژەڵان [ئەم کردەوەیە] ئەنجام دەدەن بە جیاوازییەکی سێکسیی زۆریشەوە، لەوان ھاوزایەندخوازی، دووڕەگەزخوازی، و سێکسی بێ زاووزێ» وا دیارە لەلای ئاژەڵەکانی تر پەسەندکردنی زۆر زیاترە لە چاو مرۆڤەکاندا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.publishersweekly.com/pw/print/19990201/26501-gay-lib-for-the-animals-a-new-look-at-homosexuality-in-nature-.html |سەردێڕ=Gay Lib for the Animals: A New Look At Homosexuality in Nature – 2/1/1999 – Publishers Weekly |بڵاوکەرەوە=Publishersweekly.com |ڕێکەوتی سەردان=٢ی ئەیلوولی ٢٠١٢|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120729131204/http://www.publishersweekly.com/pw/print/19990201/26501-gay-lib-for-the-animals-a-new-look-at-homosexuality-in-nature-.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٩ی تەممووزی ٢٠١٢}}&lt;/ref&gt;

لە یەکێک لە جۆرەکانی ئاژەڵان، کە پێکھاتووە لە [[پەز]]ەکان، یان مەڕە ماڵی کراوەکان، ڕووتێکردنی ھاوزایەندخوازی بە شێوەیەکی زۆر دەبیندرێت.&lt;ref name=&quot;books.google.ca&quot;&gt;''[https://books.google.com/books?id=EftT_1bsPOAC&amp;pg=PA179 Animal Homosexuality: A Biosocial Perspective] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170223053821/https://books.google.com/books?id=EftT_1bsPOAC&amp;pg=PA179 |date=٢٣ی شوباتی ٢٠١٧}}'' By Aldo Poiani, A. F. Dixson, p. 179, 2010, Cambridge University Press&lt;/ref&gt;&lt;ref name=levay2/&gt; نزیکەی ١٠٪‏ مەڕە نێرینەکان ڕەتی دەکەنەوە کە لەگەڵ مێینەکاندا کردەوەی سێکسیی ئەنجام بدەن، لەکاتێکدا وەڵامی خێرایان دەبێت بۆ ئەنجامدانیی لەگەڵ نێرێکی تردا.&lt;ref name=levay2&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|سەردێڕ=Gay, Straight, and The Reason Why The Science of Sexual Orientation|ناونیشان=https://archive.org/details/gaystraightreaso0000leva|دوایین=Levay|یەکەم=Simon |ساڵ=٢٠١١|بڵاوکەرەوە=Oxford University Press |شوێن=Cambridge, Massachusetts |پەڕەکان=[https://archive.org/details/gaystraightreaso٠٠٠٠leva/page/٧٠ ٧٠]–٧١}}&lt;/ref&gt; ھاوزایەندخوازی نێوان ئاژەڵەکان ئەوەمان پیشان دەدەن کە ھاوزایەندخوازی لە ڕاستیدا نەخۆشی نییە و لە ناو سروشتدا بەردەوام ڕوودەدات، و لە ھەمان کاتدا قسەی زۆرینەی کەسایەتییە ئایینییەکان، بە تایبەتی ئەوانەی نێو کۆمەڵگەی ئیسلامی، پووچەڵ دەکاتەوە لەوەی کە دەڵێن ھاوزایەندخوازی لە ئاژەڵدا ڕوو نادات.

== تێبینییەکان ==
{{تێبینییەکان}}

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان|20em|refs=
&lt;ref name=&quot;apahelp&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Sexual orientation, homosexuality and bisexuality|بڵاوکەرەوە=American Psychological Association|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی ئابی ٢٠١٣|ناونیشان=http://www.apa.org/helpcenter/sexual-orientation.aspx|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٨ی ئابی ٢٠١٣|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20130808032050/http://www.apa.org/helpcenter/sexual-orientation.aspx}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=amici&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.courts.ca.gov/documents/Amer_Psychological_Assn_Amicus_Curiae_Brief.pdf |پەڕە=٣٠|سەردێڕ=Case No. S147999 in the Supreme Court of the State of California, In re Marriage Cases Judicial Council Coordination Proceeding No. 4365(...) – APA California Amicus Brief&amp;nbsp;— As Filed |format=PDF |ڕێکەوتی سەردان=٢١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120118184353/http://www.courts.ca.gov/documents/Amer_Psychological_Assn_Amicus_Curiae_Brief.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Frankowski&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|doi=10.1542/peds.113.6.1827 |نووسەر=Frankowski BL|نووسەر٢=American Academy of Pediatrics Committee on Adolescence|سەردێڕ=Sexual orientation and adolescents |journal=Pediatrics|بەرگ=١١٣ |issue=٦ |پەڕەکان=١٨٢٧–٣٢ |ڕێکەوت=حوزەیرانی ٢٠٠٤|pmid=١٥١٧٣٥١٩|ناونیشان=http://pediatrics.aappublications.org/content/113/6/1827.long}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Lamanna&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|نووسەر١=Mary Ann Lamanna|نووسەر٢=Agnes Riedmann|نووسەر٣=Susan D Stewart|سەردێڕ=Marriages, Families, and Relationships: Making Choices in a Diverse Society|بڵاوکەرەوە=Cengage Learning|ژپنک=١-٣٠٥-١٧٦٨٩-٨|ساڵ=٢٠١٤|پەڕە=٨٢|ڕێکەوتی سەردان=١١ی شوباتی ٢٠١٦|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=fofaAgAAQBAJ&amp;pg=PA82|وتەگێڕانەوە=The reason some individuals develop a gay sexual identity has not been definitively established &amp;nbsp;– nor do we yet understand the development of heterosexuality. The American Psychological Association (APA) takes the position that a variety of factors impact a person's sexuality. The most recent literature from the APA says that sexual orientation is not a choice that can be changed at will, and that sexual orientation is most likely the result of a complex interaction of environmental, cognitive and biological factors...is shaped at an early age...[and evidence suggests] biological, including genetic or inborn hormonal factors, play a significant role in a person's sexuality (American Psychological Association 2010).|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20161130141623/https://books.google.com/books?id=fofaAgAAQBAJ&amp;pg=PA82|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Stuart&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|نووسەر=گەیڵ ویسگارز ستوارت|سەردێڕ=Principles and Practice of Psychiatric Nursing|بڵاوکەرەوە=Elsevier Health Sciences|ژپنک=٠-٣٢٣-٢٩٤١٢-X|ساڵ=٢٠١٤|پەڕە=٥٠٢|ڕێکەوتی سەردان=١١ی شوباتی ٢٠١٦|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=ivALBAAAQBAJ&amp;pg=PA502|وتەگێڕانەوە=No conclusive evidence supports any one specific cause of homosexuality; however, most researchers agree that biological and social factors influence the development of sexual orientation.|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20161130185850/https://books.google.com/books?id=ivALBAAAQBAJ&amp;pg=PA502|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Kersey-Matusiak&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|نووسەر=Gloria Kersey-Matusiak|سەردێڕ=Delivering Culturally Competent Nursing Care|بڵاوکەرەوە=Springer Publishing Company|ژپنک=٠-٨٢٦١-٩٣٨١-١|ساڵ=٢٠١٢|پەڕە=١٦٩|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی شوباتی ٢٠١٦|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=X8O_wGedAYoC&amp;pg=PA169|وتەگێڕانەوە=Most health and mental health organizations do not view sexual orientation as a 'choice.'|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20161130123356/https://books.google.com/books?id=X8O_wGedAYoC&amp;pg=PA169|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;rcp2007&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.rcpsych.ac.uk/workinpsychiatry/specialinterestgroups/gaylesbian/submissiontothecofe.aspx|سەردێڕ=Submission to the Church of England's Listening Exercise on Human Sexuality|بڵاوکەرەوە=The Royal College of Psychiatrists|ڕێکەوتی سەردان=١٣ی حوزەیرانی ٢٠١٣|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20130502011813/http://www.rcpsych.ac.uk/workinpsychiatry/specialinterestgroups/gaylesbian/submissiontothecofe.aspx|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٢ی ئایاری ٢٠١٣|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Långström2010&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|دوایین١= Långström |یەکەم١= N. |دوایین٢= Rahman |یەکەم٢= Q. |دوایین٣= Carlström |یەکەم٣= E. |دوایین٤= Lichtenstein |یەکەم٤= P. |سەردێڕ= Genetic and Environmental Effects on Same-sex Sexual Behavior: A Population Study of Twins in Sweden | doi = 10.1007/s10508-008-9386-1| journal = Archives of Sexual Behavior |بەرگ= ٣٩| issue = 1|پەڕەکان= ٧٥–٨٠|ساڵ= ٢٠٠٨| pmid = ١٨٥٣٦٩٨٦}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=PAHO&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=&quot;Therapies&quot; to change sexual orientation lack medical justification and threaten health |ناونیشان=http://new.paho.org/hq/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=6803&amp;Itemid=1926 |بڵاوکەرەوە=Pan American Health Organization |ڕێکەوتی سەردان=٢٦ی ئایاری ٢٠١٢|ڕەوشی ناونیشان=bot: unknown |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120523040848/http://new.paho.org/hq/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=6803&amp;Itemid=1926 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٣ی ئایاری ٢٠١٢|df=dmy-all}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110113141618/http://new.paho.org/hq/index.php?option=com_content |date=١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١١ }} archived here.&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;levay&quot;&gt;Simon LeVay (1996). ''[http://www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/books/chap1/queerscience.htm Queer Science: The Use and Abuse of Research into Homosexuality] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170317060357/http://www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/books/chap1/queerscience.htm |date=١٧ی ئازاری ٢٠١٧}}.'' Cambridge: The MIT Press ISBN 0-262-12199-9&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=hawragazxwazi271927&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.sciencedaily.com/releases/2009/06/090616122106.htm|سەردێڕ=Same-sex Behavior Seen In Nearly All Animals, Review Finds|ئیش=ScienceDaily|ڕێکەوتی سەردان= ١ی حوزەیرانی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110128123637/http://www.sciencedaily.com/releases/2009/06/090616122106.htm|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١١|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=hawragazxwazi371827&gt;[http://www.news-medical.net/news/2006/10/23/20718.aspx ''1,500 animal species practice homosexuality''. ''The Medical News'', 23 October 2006] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110210172226/http://www.news-medical.net/news/2006/10/23/20718.aspx |date=10 February 2011}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=hawragazxwazi372937&gt;Sommer, Volker &amp; Paul L. Vasey (2006), Homosexual Behaviour in Animals, An Evolutionary Perspective. Cambridge University Press, Cambridge. ISBN 0-521-86446-1&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=Bagemihl&gt;{{harv|Bagemihl|1999}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;apa2009&quot;&gt;American Psychological Association: [http://www.apa.org/about/governance/council/policy/sexual-orientation.aspx Resolution on Appropriate Affirmative Responses to Sexual Orientation Distress and Change Efforts] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160101174139/http://www.apa.org/about/governance/council/policy/sexual-orientation.aspx |date= ١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;Committed&quot;&gt;*[http://www.mercurynews.com/census/ci_18334802?nclick_check=1 Census statistics show quarter of California same-sex couples raising kids] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160809145325/http://www.mercurynews.com/census/ci_18334802?nclick_check=1 |date= ٩ی ئابی ٢٠١٦}}
*[http://www.starnewsonline.com/article/20110630/ARTICLES/110639995/1004/sitemaps Region Saw Increase In Same-Sex Households] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160329030306/http://www.starnewsonline.com/article/20110630/articles/110639995/1004/sitemaps |date=٢٩ی ئازاری ٢٠١٦}}
*[http://abcnews.go.com/Health/sex-couples-census-data-trickles-quarter-raising-children/story?id=13850332 Census 2010: One Quarter of Gay Couples Raising Children] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170630053712/http://abcnews.go.com/Health/sex-couples-census-data-trickles-quarter-raising-children/story?id=13850332 |date=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٧}}
*[http://www.startribune.com/local/125537288.html Minnesota Sees 50% Rise in Number of Gay Couples] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110717123400/http://www.startribune.com/local/125537288.html |date=17 July 2011}}
*[http://www.poughkeepsiejournal.com/article/20110714/NEWS01/107140334/Census-Dutchess-Ulster-gay-households-increase Census:Dutchess, Ulster Gay Households Increase] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160119045141/http://www.poughkeepsiejournal.com/article/20110714/NEWS01/107140334/Census-Dutchess-Ulster-gay-households-increase |date=١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠١٦}}
*[http://westchesterrealestateinformation.com/same-sex-couples-numbers-soar-in-ny-2010-census-finds/ Same Sex Couples' Numbers Soar In N.Y, 2010 Census Finds] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130430050627/http://westchesterrealestateinformation.com/same-sex-couples-numbers-soar-in-ny-2010-census-finds/ |date=٣٠ی نیسانی ٢٠١٣}}
*[http://www.edgeboston.com/index.php?ch=news&amp;sc=local&amp;sc3=&amp;id=123278 87% Increase in Same-Sex Nevada Households Since 2000] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141026075323/http://www.edgeboston.com/index.php?ch=news&amp;sc=local&amp;sc3=&amp;id=123278 |date=٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤}}
*[http://www.necn.com/07/14/11/Gay-lesbian-households-increase-in-Okla/landing_politics.html?&amp;apID=aebfe9933c274365a694d062894d773c 2010 Census indicates increase among same-sex homeowners in Oklahoma] {{Webarchive|url=https://archive.today/20130130091511/http://www.necn.com/07/14/11/Gay-lesbian-households-increase-in-Okla/landing_politics.html?&amp;apID=aebfe9933c274365a694d062894d773c |date=٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣}}
*[http://www.wnyc.org/blogs/wnyc-news-blog/2011/jul/15/spike-number-same-sex-couples-city/ Spike In Number of City's Same-Sex Couples] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110727052503/http://www.wnyc.org/blogs/wnyc-news-blog/2011/jul/15/spike-number-same-sex-couples-city/ |date=27 July 2011}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=psych2010&gt;[http://healthyminds.org/More-Info-For/GayLesbianBisexuals.aspx Sexual Orientation] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20110726000000/http://healthyminds.org/More-Info-For/GayLesbianBisexuals.aspx |date=26 July 2011}}. ''American Psychiatric Association''.&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;nrtsreport3619&quot;&gt;[https://www.facebook.com/NRTTVenglish/videos/1455995347807378/ homosexuals in the Kurdish Region], NRT Media&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=homodef46198&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|سەردێڕ= A Dictionary of True Etymologies|دوایین=Room |یەکەم=Adrian |ساڵ=١٩٨٦|ژپنک=٩٧٨-٠-٧١٠٢-٠٣٤٠-٣|پەڕە=٨٤}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=homodef37193&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|سەردێڕ= A Student's Dictionary of Psychology|دوایین=Statt |یەکەم=David A. |ساڵ=٢٠٠٤|بڵاوکەرەوە=Psychology Press |ژپنک=٩٧٨-١-٨٤١٦٩-٣٤٢-٢|پەڕە=٩٣}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=glbtq&gt;{{بیرخستنەوە|ناونیشان=http://www.glbtq.com/social-sciences/kertbeny_km.html |سەردێڕ=Karl-Maria Kertbeny: The Coinage and Dissemination of the Term |ڕێکەوتی سەردان=١٢ی حوزەیرانی ٢٠١٢|periodical=glbtq.com |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120927020758/http://www.glbtq.com/social-sciences/kertbeny_km.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠١٢}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150626100855/http://www.glbtq.com/social-sciences/kertbeny_km.html |date=٢٦ی حوزەیرانی ٢٠١٥}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=homolegal3619&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|نووسەر١=Feray Jean-Claude |نووسەر٢=Herzer Manfred |ساڵ= ١٩٩٠|سەردێڕ= Homosexual Studies and Politics in the 19th Century: Karl Maria Kertbeny | journal = Journal of Homosexuality |بەرگ= ١٩|پەڕە= ١| doi=10.1300/j082v19n01_02}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=von-kraft3628&gt;[http://www.glbtq.com/social-sciences/krafft_ebing_r.html Krafft-Ebing, Richard von (1840–1902)] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120409220543/http://www.glbtq.com/social-sciences/krafft_ebing_r.html |date=9 April 2012}}. ''glbtq.com''.&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=psexualis&gt;{{بیرخستنەوە|ناونیشان=http://www.kino.com/psychopathia/history.html |سەردێڕ=Psychopathia Sexualis |ڕێکەوتی سەردان=٧ی ئەیلوولی ٢٠٠٧|periodical=Kino.com |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20071004223140/http://www.kino.com/psychopathia/history.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=glaad&gt;[http://www.glaad.org/referenceguide Media Reference Guide] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110823105346/http://www.glaad.org/referenceguide |date=٢٣ی ئابی ٢٠١١}} (citing AP, NY Times, Washington Post style guides), GLAAD. Retrieved 10 May 2007.&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=haiey3618&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/gay|سەردێڕ=gay|وێبگە=Oxford Dictionaries|ڕێکەوتی سەردان=٧ی ئابی ٢٠١٥|وتەگێڕانەوە=(Of a person, especially a man) homosexual.|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160827054658/http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/gay|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی ئابی ٢٠١٦|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=Mj3737&gt;Marguerite Johnson, Terry Ryan: ''Sexuality in Greek and Roman society and literature: a sourcebook'' p.4&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=hayw26193&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://dictionary.reference.com/browse/lesbian |سەردێڕ=Lesbian &amp;#124; Define Lesbian at Dictionary.com |بڵاوکەرەوە=Dictionary.reference.com |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی ئابی ٢٠١٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160307135535/http://dictionary.reference.com/browse/lesbian |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٧ی ئازاری ٢٠١٦ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=UNAIDS&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=UNAIDS: Men who have sex with men |بڵاوکەرەوە=UNAIDS |ناونیشان=http://www.unaids.org/en/media/unaids/contentassets/dataimport/pub/briefingnote/2006/20060801_policy_brief_msm_en.pdf |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120320001221/http://www.unaids.org/en/media/unaids/contentassets/dataimport/pub/briefingnote/2006/20060801_policy_brief_msm_en.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٠ی ئازاری ٢٠١٢}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=hayiaj261862&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Younger|یەکەم=John G.|سەردێڕ=Sex in the ancient world from A to Z|ناونیشان=https://archive.org/details/sexancientworldf00youn|ساڵ=٢٠٠٥|بڵاوکەرەوە=Routledge|شوێن=London [u.a.]|ژپنک=٠-٤١٥-٢٤٢٥٢-٥|پەڕە=[https://archive.org/details/sexancientworldf٠٠youn/page/n٥٨ ٣٨]|edition=1st published.}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=naown1726&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|سەردێڕ=The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition|ناونیشان=https://archive.org/details/americanheritage0000unse_a1o7|بڵاوکەرەوە=Houghton Mifflin|ساڵ=٢٠٠٠|ژپنک=٠-٦١٨-٧٠١٧٢-٩}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=haowm19364&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| دوایین = Spears | یەکەم = Richard A. | سەردێڕ = Fag |ئیش= Dictionary of American Slang and Colloquial Expressions | ساڵ = ٢٠٠٧| ناونیشان = http://dictionary.reference.com/browse/faggot | ڕێکەوتی سەردان = ٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢| ناونیشانی ئەرشیڤ = https://web.archive.org/web/20160227014915/http://dictionary.reference.com/browse/faggot | ڕێکەوتی ئەرشیڤ = ٢٧ی شوباتی ٢٠١٦ | ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=terms&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.sex-lexis.com/ |سەردێڕ=Dictionary of Sexual Terms |بڵاوکەرەوە=Sex-lexis.com |ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20041015054212/http://www.sex-lexis.com/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٤ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=haownsh351937&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Taylor|یەکەم=Marvin J.|سەردێڕ=Queer Things from Old Closets: Libraries Gay and Lesbian Studies – Queer Theory|ناونیشان=http://rbm.acrl.org/content/rbml/8/1/19.full.pdf|بڵاوکەرەوە=Association of College and Research Libraries|ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160116080410/http://rbm.acrl.org/content/rbml/8/1/19.full.pdf|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٦|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=ajowm36197&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=eds|یەکەم=Marc Wolinsky ...|سەردێڕ=Gays and the military: Joseph Steffan versus the United States|ساڵ=١٩٩٣|بڵاوکەرەوە=Princeton University Press|شوێن=Princeton, NJ|ژپنک=٠-٦٩١-٠٣٣٠٧-٢|پەڕەکان=٤٠–٤٨|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=kM8WgQQghwIC&amp;pg=PA49&amp;lpg=PA49&amp;dq=Gays+military+homo+derogatory+epithet&amp;source=bl&amp;ots=GKgHK00BxL&amp;sig=MpmlY0QZHaF2ebPZ3o-phV1IMmo&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=xxFuULTrGqP20gH5x4EY&amp;ved=0CC8Q6AEwAw#v=onepage&amp;q=Gays%20military%20homo%20derogatory%20epithet&amp;f=false|edition=[Online-Ausg.].|ڕێکەوتی سەردان= ١ی حوزەیرانی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20161130175809/https://books.google.com/books?id=kM8WgQQghwIC&amp;pg=PA49&amp;lpg=PA49&amp;dq=Gays+military+homo+derogatory+epithet&amp;source=bl&amp;ots=GKgHK00BxL&amp;sig=MpmlY0QZHaF2ebPZ3o-phV1IMmo&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ei=xxFuULTrGqP20gH5x4EY&amp;ved=0CC8Q6AEwAw#v=onepage&amp;q=Gays%20military%20homo%20derogatory%20epithet&amp;f=false|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;!--========= دێمۆگرافیا ==========--&gt;

&lt;ref name=timcook2719&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان = http://www.nbcnews.com/watch/nightly-news/apple-s-tim-cook-is-first-fortune-500-to-come-out-as-gay-350111811811|سەردێڕ = Apple's CEO Tim Cook Is First Fortune 500 to Come Out as Gay|بڵاوکەرەوە = NBC News|ڕێکەوت = ٣١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤|ڕێکەوتی سەردان = ٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤|وێبگە = www.nbcnews.com|ناونیشانی ئەرشیڤ = https://web.archive.org/web/20170724022131/http://www.nbcnews.com/watch/nightly-news/apple-s-tim-cook-is-first-fortune-500-to-come-out-as-gay-350111811811|ڕێکەوتی ئەرشیڤ = ٢٤ی تەممووزی ٢٠١٧|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=black&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|دوایین١= Black |یەکەم١= Dan |دوایین٢= Gates |یەکەم٢= Gary |دوایین٣= Sanders |یەکەم٣= Seth |دوایین٤= Taylor |یەکەم٤= Lowell |ساڵ= ٢٠٠٠|سەردێڕ= Demographics of the Gay and Lesbian Population in the United States: Evidence from Available Systematic Data Sources | journal = Demography |بەرگ= ٣٧ | issue = ٢|پەڕەکان= ١٣٩–١٥٤ | doi=10.2307/2648117 | pmid=١٠٨٣٦١٧٣}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=sexualbehavior37287&gt;Sexual Behavior in the Human Male, p. 656&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;more-or-less-2010-10-01&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Harford|یەکەم=Tim|سەردێڕ=More or Less examines Office for National Statistics figures on gay, lesbian and bisexual people|ناونیشان=http://www.bbc.co.uk/programmes/b00tznbk|بڵاوکەرەوە=BBC|ڕێکەوت=١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٠|ڕێکەوتی سەردان=١٣ی تەممووزی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20151105183125/http://www.bbc.co.uk/programmes/b00tznbk|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=idea-creative719&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|نووسەر=David Leonhardt
|سەردێڕ=John Tukey, 85, Statistician; Coined the Word 'Software'
|journal=The New York Times
|ڕێکەوت=٢٨ی تەممووزی ٢٠٠٠}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=idea-creative628&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Biography 15.1, ''John W. Tukey'' (1915–2000)
|ناونیشان=http://www.swlearning.com/quant/kohler/stat/biographical_sketches/bio15.1.html
|ڕێکەوتی سەردان=١٩ی ئایاری ٢٠٠٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20171105192244/http://www.swlearning.com/quant/kohler/stat/biographical_sketches/bio15.1.html
|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}} John Tukey criticizes sample procedure&lt;/ref&gt;

&lt;ref name = Billy1993&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|doi=10.2307/2136206|vauthors=Billy JO, Tanfer K, Grady WR, Klepinger DH |سەردێڕ=The sexual behavior of men in the United States|jstor=2136206 |journal=Family Planning Perspectives |بەرگ=٢٥|issue=2 |پەڕەکان=٥٢–٦٠|ساڵ=١٩٩٣|pmid=٨٤٩١٢٨٧}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name = Binson1995&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|doi=10.1080/00224499509551795|یەکەم١=Diane |دوایین١=Binson |یەکەم٢=Stuart |دوایین٢=Michaels |یەکەم٣=Ron |دوایین٣=Stall |یەکەم٤=Thomas J. |دوایین٤=Coates |یەکەم٥=John H. |دوایین٥=Gagnon |یەکەم٦=Joseph A. |دوایین٦=Catania |ساڵ=١٩٩٥|سەردێڕ=Prevalence and Social Distribution of Men Who Have Sex with Men: United States and Its Urban Centers |journal=The Journal of Sex Research |بەرگ=٣٢|issue=3 |پەڕەکان=٢٤٥–٥٤ |jstor=3812794}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name = Johnson1992&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|vauthors=Johnson AM, Wadsworth J, Wellings K, Bradshaw S, Field J |سەردێڕ=Sexual lifestyles and HIV risk |journal=Nature |بەرگ=٣٦٠|issue=6403 |پەڕەکان=٤١٠–٢|ڕێکەوت=کانوونی یەکەمی ١٩٩٢|pmid=١٤٤٨١٦٣|doi=10.1038/360410a0}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name = Laumann1994&gt;Laumann, E. O. , Gagnon, J. H. , Michael, R. T. , &amp; Michaels, S. (1994). ''The social organization of sexuality: Sexual practices in the United States.'' Chicago: University of Chicago Press.{{Page needed|date=September 2010}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name = Wellings1994&gt;Wellings, K. , Field, J. , Johnson, A. , &amp; Wadsworth, J. (1994). ''Sexual behavior in Britain: The national survey of sexual attitudes and lifestyles.'' London, UK: Penguin Books.{{Page needed|date=September 2010}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name = ACSF1992&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ| doi = 10.1038/360407a0 |نووسەر= Investigators ACSF |ساڵ= ١٩٩٢|سەردێڕ= AIDS and sexual behaviour in France | journal = Nature |بەرگ= ٣٦٠| issue = 6403|پەڕەکان= ٤٠٧–٤٠٩| pmid = ١٤٤٨١٦٢}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name = Bogaert2004&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|نووسەر=Bogaert AF |سەردێڕ=The prevalence of male homosexuality: the effect of fraternal birth order and variations in family size |journal=Journal of Theoretical Biology |بەرگ=٢٣٠|issue=1 |پەڕەکان=٣٣–٧|ڕێکەوت=ئەیلوولی ٢٠٠٤|pmid=١٥٢٧٥٩٩٧|doi=10.1016/j.jtbi.2004.04.035}} Bogaert argues that: &quot;The prevalence of male homosexuality is debated. One widely reported early estimate was 10% (e.g. , Marmor, 1980; Voeller, 1990). Some recent data provided support for this estimate (Bagley and Tremblay, 1998), but most recent large national samples suggest that the prevalence of male homosexuality in modern western societies, including the United States, is lower than this early estimate (e.g. , 1–2% in Billy et al. , 1993; 2–3% in Laumann et al. , 1994; 6% in Sell et al. , 1995; 1–3% in Wellings et al. , 1994). It is of note, however, that homosexuality is defined in different ways in these studies. For example, some use same-sex behavior and not same-sex attraction as the operational definition of homosexuality (e.g. , Billy et al. , 1993); many sex researchers (e.g. , Bailey et al. , 2000; Bogaert, 2003; Money, 1988; Zucker and Bradley, 1995) now emphasize attraction over overt behavior in conceptualizing sexual orientation.&quot; (p. 33) Also: &quot;...the prevalence of male homosexuality (in particular, same-sex attraction) varies over time and across societies (and hence is a &quot;moving target&quot;) in part because of two effects: (1) variations in fertility rate or family size; and (2) the fraternal birth order effect. Thus, even if accurately measured in one country at one time, the rate of male homosexuality is subject to change and is not generalizable over time or across societies.&quot; (p. 33)&lt;/ref&gt;

&lt;ref name = Fay1989&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|vauthors=Fay RE, Turner CF, Klassen AD, Gagnon JH |سەردێڕ=Prevalence and patterns of same-gender sexual contact among men |journal=Science |بەرگ=٢٤٣|issue=4889 |پەڕەکان=٣٣٨–٤٨|ڕێکەوت=کانوونی دووەمی ١٩٨٩|pmid=٢٩١١٧٤٤|doi=10.1126/science.2911744}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name = Sell1995&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|doi=10.1007/BF01541598|vauthors=Sell RL, Wells JA, Wypij D |سەردێڕ=The prevalence of homosexual behavior and attraction in the United States, the United Kingdom and France: results of national population-based samples |journal=Archives of Sexual Behavior |بەرگ=٢٤|issue=3 |پەڕەکان=٢٣٥–٤٨|ڕێکەوت=حوزەیرانی ١٩٩٥|pmid=٧٦١١٨٤٤}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=SavinWilliams2009&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ| editor1-last = Hope | editor1-first = Debra A |سەردێڕ= Contemporary Perspectives on Lesbian, Gay, and Bisexual Identities | doi = 10.1007/978-0-387-09556-1 |زنجیرە= Nebraska Symposium on Motivation |بەرگ= ٥٤|ساڵ= ٢٠٠٩|ژپنک= ٩٧٨-٠-٣٨٧-٠٩٥٥٥-٤}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=gayfeelings2719&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9E0CE0D91E3EF93BA35751C1A964958260&amp;sec=&amp;spon=&amp;pagewanted=all|سەردێڕ=Sexual Behavior Levels Compared in Studies In Britain and France|ڕێکەوت=٨ی کانوونی یەکەمی ١٩٩٢|ئیش=nytimes.com}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=statsofusa2719&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://williamsinstitute.law.ucla.edu/research/census-lgbt-demographics-studies/how-many-people-are-lesbian-gay-bisexual-and-transgender |نووسەر=Gary Gates |سەردێڕ=How Many People are Lesbian, Gay, Bisexual and Transgender? |بڵاوکەرەوە=The Williams Institute |ڕێکەوت=نیسانی ٢٠١١|ڕێکەوتی سەردان=١٢ی ئایاری ٢٠١٤|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170721165514/http://williamsinstitute.law.ucla.edu/research/census-lgbt-demographics-studies/how-many-people-are-lesbian-gay-bisexual-and-transgender/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢١ی تەممووزی ٢٠١٧ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=statsofusa3618&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://williamsinstitute.law.ucla.edu/wp-content/uploads/Gates-How-Many-People-LGBT-Apr-2011.pdf |format=PDF |نووسەر=Gary Gates |سەردێڕ=How many people are lesbian, gay, bisexual, and transgender? |بڵاوکەرەوە=The Williams Institute |پەڕە=١ |ڕێکەوت=نیسانی ٢٠١١|ڕێکەوتی سەردان=١٣ی تەممووزی ٢٠١٧ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20150425174542/http://williamsinstitute.law.ucla.edu/wp-content/uploads/Gates-How-Many-People-LGBT-Apr-2011.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی نیسانی ٢٠١٥ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=moresources2719&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Gay and Lesbian Families in the United States: Same-Sex Unmarried Partner Households |ناونیشان=http://www.urban.org/UploadedPDF/1000491_gl_partner_households.pdf |دوایین١=Smith |یەکەم١=David M. |دوایین٢=Gates |یەکەم٢=Gary J. |ڕێکەوت=٢٢ی ئابی ٢٠٠١|ڕێکەوتی سەردان=٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١١|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110107082654/http://www.urban.org/UploadedPDF/1000491_gl_partner_households.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٧ی کانوونی دووەمی ٢٠١١ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref name=&quot;cdc.gov&quot;&gt;[http://www.cdc.gov/nchs/data/nhsr/nhsr077.pdf &quot;Sexual Orientation and Health Among U.S. Adults: National Health Interview Survey, 2013.&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170709014014/https://www.cdc.gov/nchs/data/nhsr/nhsr077.pdf |date= ٩ی تەممووزی ٢٠١٧}} ''CDC''. 15 July 2014. 15 July 2014.&lt;/ref&gt;
}}

{{Refbegin|20em}}

=== کتێبەکان ===
;١٩٨٠کان
# Adam, Barry (1987). ''The Rise of a Gay and Lesbian Movement'', G. K. Hall &amp; Co. {{ISBN|0-8057-9714-9}}
# {{بیرخستنەوە|یەکەم=John |دوایین=Boswell |ناونیشان=http://www.press.uchicago.edu/cgi-bin/hfs.cgi/00/231.ctl |سەردێڕ=Christianity, Social Tolerance, and Homosexuality: Gay People in Western Europe from the Beginning of the Christian Era to the Fourteenth Century |بڵاوکەرەوە=University of Chicago Press |ساڵ=١٩٨٠|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٢٦-٠٦٧١١-٧|ڕەوشی ناونیشان=مردوو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20060928195316/http://www.press.uchicago.edu/cgi-bin/hfs.cgi/00/231.ctl |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی ئەیلوولی ٢٠٠٦}}
# Dover, Kenneth J. , ''Greek Homosexuality'', Gerald Duckworth &amp; Co. Ltd. 1979, {{ISBN|0-674-36261-6}}(hardcover), {{ISBN|0-674-36270-5}}(paperback)
# d'Emilio, John ''Sexual Politics, Sexual Communities: The Making of a Homosexual Minority in the United States, 1940–1970'', University of Chicago Press 1983, {{ISBN|0-226-14265-5}}
# {{بیرخستنەوە|سەردێڕ=The History of Sexuality |یەکەم=Michel |دوایین=Foucault |authorlink=Michel Foucault |ساڵ=١٩٨٦|بڵاوکەرەوە=Pantheon Books |ژپنک=٠-٣٩٤-٤١٧٧٥-٥}}
# Roth, Norman. ''The care and feeding of gazelles: Medieval Arabic and Hebrew love poetry.'' IN: Lazar &amp; Lacy. ''Poetics of Love in the Middle Ages'', George Mason University Press 1989, {{ISBN|0-913969-25-7}}
;١٩٩٠ەکان
# {{بیرخستنەوە|یەکەم١=Bruce |دوایین١=Bagemihl |سەردێڕ=Biological Exuberance: Animal Homosexuality and Natural Diversity|بڵاوکەرەوە=St. Martin's Press|ساڵ=١٩٩٩|ژپنک=٠-٣١٢-١٩٢٣٩-٨|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=5CbRGV8AAIQC}}
# Bérubé, Allan, ''Coming out under Fire: The History of Gay Men and Women in World War Two'', New York: MacMillan 1990, {{ISBN|0-02-903100-1}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٩٧|سەردێڕ=Two spirit people: American Indian, lesbian women and gay men |نووسەر١=Brown, Lester B. |editor1=Lester B. Brown |بڵاوکەرەوە=Routledge |ژپنک=٩٧٨-٠-٧٨٩٠-٠٠٠٣-٣|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=AwnQBETJsvEC}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=٢٠٠٠|سەردێڕ=Handbook of medieval sexuality |یەکەم١=Vern L. |دوایین١=Bullough |یەکەم٢=James A. |دوایین٢=Brundage |بڵاوکەرەوە=Taylor &amp; Francis |ژپنک=٩٧٨-٠-٨١٥٣-٣٦٦٢-٤|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=PgSI1gvKhtAC}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٩٥|سەردێڕ=Gay New York: Gender, Urban Culture, and the Making of the Gay Male World, 1890–1940 |نووسەر١=Chauncey, George |edition=reprint, illustrated |بڵاوکەرەوە=Basic Books |ژپنک=٩٧٨-٠-٤٦٥-٠٢٦٢١-٠|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=QCkEAQAAIAAJ}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٩٠|سەردێڕ=Encyclopedia of homosexuality (2 Volumes) |یەکەم١=Wayne R. |دوایین١=Dynes |یەکەم٢=Warren |دوایین٢=Johansson |یەکەم٣=William A. |دوایین٣=Percy |یەکەم٤=Stephen |دوایین٤=Donaldson |بڵاوکەرەوە=Garland Pub. |ژپنک=٩٧٨-٠-٨٢٤٠-٦٥٤٤-٧|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=TYyGAAAAIAAJ}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٩٣|سەردێڕ=Odd girls and twilight lovers: a history of lesbian life in twentieth-century America |نووسەر١=Faderman, Lillian|edition=4 |بڵاوکەرەوە=Columbia University Press |ژپنک=٩٧٨-٠-٢٣١-٠٧٤٨٨-٩|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=44i96GWYxSQC}}
# Hinsch, Bret, ''Passions of the Cut Sleeve: The Male Homosexual Tradition in China'', The University of California Press, 1990, {{ISBN|0-520-06720-7}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٩٤|سەردێڕ=Outing: shattering the conspiracy of silence |نووسەر١=Johansson, Warren |نووسەر٢=William A. Percy |بڵاوکەرەوە=Routledge |ژپنک=٩٧٨-١-٥٦٠٢٤-٤١٩-٦|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=-lZ903C-dkMC}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٩٤|سەردێڕ=Sex in America: a definitive survey |نووسەر١=Michael, Robert T. |بڵاوکەرەوە=Little, Brown |ژپنک=٩٧٨-٠-٣١٦-٩١١٩١-٧|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=PkjmGwAACAAJ}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٩٨|سەردێڕ=Pederasty and Pedagogy in Archaic Greece |نووسەر١=Percy, William Armstrong |بڵاوکەرەوە=University of Illinois Press |ژپنک=٩٧٨-٠-٢٥٢-٠٦٧٤٠-٢|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=TCvoj1efp8UC}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٨٧|سەردێڕ=Compañeras: Latina lesbians (an anthology) |نووسەر١=Ramos, Juanita |بڵاوکەرەوە=Latina Lesbian History Project |ناونیشان=https://books.google.com/books?id=ElVnAAAAMAAJ}}
# Rousseau, George, ''Perilous Enlightenment: Pre- and Post-Modern Discourses—Sexual, Historical'', Manchester University Press 1991, {{ISBN|0-7190-3301-2}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٩٢|سەردێڕ=Sexuality and eroticism among males in Moslem societies |نووسەر١=Schmitt, Arno |نووسەر٢=Jehoeda Sofer |editor1=Arno Schmitt |editor2=Jehoeda Sofer |بڵاوکەرەوە=Routledge |ژپنک=٩٧٨-١-٥٦٠٢٤-٠٤٧-١|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=Kw_BVSVmNsUC}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=١٩٩٩|سەردێڕ=An American obsession: science, medicine, and homosexuality in modern society |نووسەر١=Terry, Jennifer |بڵاوکەرەوە=University of Chicago Press |ژپنک=٩٧٨-٠-٢٢٦-٧٩٣٦٧-٢|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=C6pGoWWLfhEC}}

;٢٠٠٠ەکان
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=٢٠٠٥|سەردێڕ=Regulating sex: the politics of intimacy and identity |یەکەم١=Elizabeth |دوایین١=Bernstein |یەکەم٢=Laurie |دوایین٢=Schaffner |بڵاوکەرەوە=Routledge |ژپنک=٩٧٨-٠-٤١٥-٩٤٨٦٩-٢|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=YQzW5I2RGNcC}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=٢٠٠٢|سەردێڕ=Before Stonewall: activists for gay and lesbian rights in historical context |نووسەر١=Bullough, Vern L. |بڵاوکەرەوە=Routledge |ژپنک=٩٧٨-١-٥٦٠٢٣-١٩٣-٦|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=A7x_VnES2esC}}
# {{بیرخستنەوەی کتێب|سەردێڕ=The Greeks And Greek Love: A Radical Reappraisal of Homosexuality In Ancient Greece|نووسەر=Davidson, James|ساڵ=٢٠٠٧|ژپنک=٠-٢٩٧-٨١٩٩٧-٦|بڵاوکەرەوە=Weidenfeld &amp; Nicolson}}
# {{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Gunther |یەکەم=Scott Eric |ڕێکەوت=٢٠٠٩|سەردێڕ=The Elastic Closet, A History of Homosexuality in France, 1942-present |شوێن=New York |بڵاوکەرەوە=Palgrave Macmillan |ژپنک=٩٧٨-٠-٢٣٠-٥٩٥١٠-١}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=٢٠٠٤|سەردێڕ=The lavender scare: the Cold War persecution of gays and lesbians in the federal government |نووسەر١=Johnson, David K. |بڵاوکەرەوە=University of Chicago Press |ژپنک=٩٧٨-٠-٢٢٦-٤٠٤٨١-٣|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=_FM_hkMdxpIC}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=٢٠٠٣|سەردێڕ=Historical dictionary of the lesbian liberation movement: still the rage |نووسەر١=Myers, JoAnne |بڵاوکەرەوە=Scarecrow Press |ژپنک=٩٧٨-٠-٨١٠٨-٤٥٠٦-٠|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=dzYbAAAAYAAJ}}
# {{بیرخستنەوە|ساڵ=٢٠٠٢|سەردێڕ=Queering India: same-sex love and eroticism in Indian culture and society |نووسەر١=Vanita, Ruth |بڵاوکەرەوە=Routledge |ژپنک=٩٧٨-٠-٤١٥-٩٢٩٥٠-٩|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=I9rrucxQbmEC}}

=== وتارە ڕۆژنامەیییەکان ===
# {{بیرخستنەوە|سەردێڕ=On the Prevalence of Homosexuality and Bisexuality, in a Random Community Survey of 750 Men Aged 18 to 27 |دوایین=Bagley |یەکەم=Christopher |دوایین٢=Tremblay |یەکەم٢=Pierre |شوێن=New York |بڵاوکەرەوە=Haworth Press |ساڵ=١٩٩٨|journal=Journal of Homosexuality |بەرگ=٣٦|issue= 2 |issn=0091-8369 |oclc=٩١١٢٩٣٩١|doi=10.1300/j082v36n02_01 |پەڕەکان=١–١٨}}
# {{بیرخستنەوە|doi=10.2307/374839 |سەردێڕ=The Homophobic Imagination |دوایین=Crew |یەکەم=Louie |دوایین٢=Norton |jstor=374839 |یەکەم٢=Rictor |شوێن=3, Nov 74 |بەرگ=٣٦|issue=3 |پەڕەکان=٢٧٢–٩٠|journal=College English |issn=0010-0994 |ساڵ=١٩٧٤|oclc=٤٢٧٠٩٢٢١١}}
# {{بیرخستنەوە|سەردێڕ=New Evidence of Genetic Factors Influencing Sexual Orientation in Men: Female Fecundity Increase in the Maternal Line |دوایین=Iemmola |یەکەم=Francesca |دوایین٢=Ciani |یەکەم٢=Andrea Camperio |بڵاوکەرەوە=Springer |format=Article |ساڵ=٢٠٠٩|journal=Archives of Sexual Behavior |پەڕەکان=٣٩٣–٣٩٩|بەرگ=٣٨|شوێن=no. 3 |issn=0004-0002 |oclc=٣٦٠٢٣٢٥٢٦|doi=10.1007/s10508-008-9381-6 |ناونیشان=http://www.springerlink.com/content/l6104277w82137x4 |pmid=١٨٥٦١٠١٤}}{{بەستەری مردوو|url=http://www.springerlink.com/content/l6104277w82137x4 |date=شوباتی ٢٠٢٠}}
# {{بیرخستنەوە|doi=10.1126/science.1887219 |سەردێڕ=A difference in hypothalamic structure between heterosexual and homosexual men. |دوایین=LeVay |یەکەم=Simon |ساڵ=١٩٩١|journal=Science |پەڕەکان=١٠٣٤–٧|issue=5023 |بەرگ=٢٥٣|issn=0036-8075 |oclc=١٢١٦٥٥٩٩٦|ناونیشان=http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/253/5023/1034 |pmid=١٨٨٧٢١٩}}
# {{بیرخستنەوە|سەردێڕ=Fraternal Birth Order and Ratio of Heterosexual/Homosexual Feelings in Women and Men |یەکەم٩=N |دوایین٩=Martin |یەکەم٨=J |دوایین٨=Bailey |یەکەم٧=M |دوایین٧=Wright |یەکەم٦=S |دوایین٦=MacGregor |دوایین=McConaghy |یەکەم٥=M |یەکەم=N |دوایین٢=Hadzi-Pavlovic |یەکەم٢=D |دوایین٥=Keller |دوایین٣=Stevens |یەکەم٣=C |دوایین٤=Manicavasagar |یەکەم٤=V | displayauthors = 8|ساڵ=٢٠٠٦|journal=Journal of Homosexuality |پەڕەکان=١٦١–١٧٤|issue=4 |بەرگ=٥١|issn=0091-8369 |oclc=٢٠٢٦٢٩٨٨٥|pmid=١٧١٣٥١٣٣|doi=10.1300/J082v51n04_09 |ناونیشان=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1090513808000688}}

=== وتارەکانی ئینتەرنێت ===
# Burr, Chandler. [https://www.theatlantic.com/doc/199706/homosexuality-biology/ Homosexuality and biology]. ''The Atlantic'', June 1997, {{ISSN|1072-7825}}. An overview of recent research in layman's language.
# [http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/55169.stm BBC News (شوبات ١٩٩٨)]: Fingerprints Study
# [http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/325979.stm BBC News (نیسان ١٩٩٩)]: Doubt cast on 'gay gene'
# {{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://my.webmd.com/content/article/22/1728_56075?src=Inktomi&amp;condition=Home+&amp;+Top+Stories |سەردێڕ=WebMD (March 2000) |ڕێکەوتی سەردان=٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080110000912/http://my.webmd.com/content/article/22/1728_56075?src=Inktomi&amp;condition=Home+&amp;+Top+Stories |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٨ |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}{{cbignore|bot=medic}}: Pointing the Finger at Androgen as a Cause of Homosexuality
# [http://news.bbc.co.uk/1/hi/health/3735668.stm BBC News (تشرینی یەکەم ٢٠٠٤)]: Genetics of homosexuality
# James Davidson, ''London Review of Books'', 2 June 2005, [http://www.lrb.co.uk/v27/n11/davi02_.html &quot;Mr and Mr and Mrs and Mrs&quot;]—detailed review of ''The Friend'', by Alan Bray, a history of same-sex marriage and other same-sex formal bonds
{{Refend}}

== بەستەرە دەرەکییەکان ==
{{بەستەری پرۆژە خوشکەکان}}
* {{dmoz|Society/Gay,_Lesbian,_and_Bisexual/History/|گەی، لێزبیان و دووڕەگەزخواز/مێژوو}}
* [http://plato.stanford.edu/entries/homosexuality/ ئینسایکڵۆپیدیای فەلسەفەی ستانفۆرد – ھاوزایەندخوازی]
* [http://www.nrttv.com/En/media-video-detail.aspx?Cor=2&amp;Jimare=12125 ڕاپۆرتی ئێن ئاڕ تی لەسەر ھاوزایەندخوازی]{{بەستەری مردوو|url=http://www.nrttv.com/En/media-video-detail.aspx?Cor=2&amp;Jimare=12125 |date=ئابی ٢٠٢١}}
* ئەم وتارە [[:en:Homosexuality|بە زمانی ئینگلیزی بخوێنەوە]]
{{زانیارییە کتێبخانەیییەکان}}
{{تووڵی دەروازە|کۆمەڵگا|مێژوو|پزیشکی|کۆمەڵەی پەلکەزێڕینە|سیاسەت|ژینناسی|سێکسناسی|دەروونناسی|فەلسەفە|کۆمەڵگەی پەلکەزێڕینە}}
{{وتاری ھەڵبژێردراو|وەشان=٥٣٢٤٥٠|ڕێکەوت=٣١ی تەممووزی ٢٠١٧}}
&lt;/span&gt;

[[پۆل:ھاوزایەندخوازی|ھاوزایەندخوازی]]
[[پۆل:ئەوین]]
[[پۆل:کۆمەڵەی پەلکەزێڕینە]]
[[پۆل:ئاڕاستەی زایەندی]]
[[پۆل:پەیوەندییە کەسییەکان]]
[[پۆل:ھاوڕەگەزخوازی]]</text>
      <sha1>reop7iqsq9z2jtavtoo98lc51unqswn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>پۆل:یانەکانی تۆپی پێ، دامەزرانی ١٩٠٦</title>
    <ns>14</ns>
    <id>79736</id>
    <revision>
      <id>1457497</id>
      <parentid>860607</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T16:07:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Association football clubs established in 1906}}</comment>
      <origin>1457497</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="262" sha1="73wd36ksso6ih29wf9zs0h9xd0ndnls" xml:space="preserve">{{پۆلی کۆمنز|Association football clubs established in 1906}}

[[پۆل:یانەکانی تۆپی پێ بەپێی ساڵی دامەزران]]
[[پۆل:تۆپی پێ لە ١٩٠٦]]
[[پۆل:یانە وەرزشییەکان، دامەزرانی ١٩٠٦]]</text>
      <sha1>73wd36ksso6ih29wf9zs0h9xd0ndnls</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ویکیپیدیا:ڕاپۆرتی بنکەدراوە/پێڕستی نووسەرانی ویکیپیدیا بەپێی ژمارەی دروستکردنی پەڕەکان (بە بۆتەوە)</title>
    <ns>4</ns>
    <id>90420</id>
    <revision>
      <id>1457554</id>
      <parentid>1457358</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T00:05:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CdRBot</username>
        <id>8950</id>
      </contributor>
      <comment>Updated by Bot *** لەگەڵ دەقەکەیدا جێگۆڕ کرا ***</comment>
      <origin>1457554</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8246" sha1="h6yo83dt3negmskd7sf1aunopfaac6k" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;background: #E5E4E2; padding: 0.5em; font-size: 130%;  -moz-border-radius: 0.3em; border-radius: 0.3em;&quot;&gt;
&lt;center&gt;

پێڕستی ١٠٠ بەشداربووی بەرزتر بەپێی ژمارەی دروستکردنی پەڕەکان (بە بۆتەوە).

ھەروەھا بڕوانە: [[ویکیپیدیا:ڕاپۆرتی بنکەدراوە/پێڕستی نووسەرانی ویکیپیدیا بەپێی ژمارەی دروستکردنی پەڕەکان|ئەم ئامارە بەبێ بۆت]]

'''دوایین نوێکردنەوە لە لایەن [[user:CdRBot|CdRBot]]''': ''٠٠:٠٥، ٩ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)''
{| 
|- style=&quot;vertical-align:text-top;&quot;
|
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;margin:0px;&quot;
|- 
! زنجیرە
|-
| ١
|-
| ٢
|-
| ٣
|-
| ٤
|-
| ٥
|-
| ٦
|-
| ٧
|-
| ٨
|-
| ٩
|-
| ١٠
|-
| ١١
|-
| ١٢
|-
| ١٣
|-
| ١٤
|-
| ١٥
|-
| ١٦
|-
| ١٧
|-
| ١٨
|-
| ١٩
|-
| ٢٠
|-
| ٢١
|-
| ٢٢
|-
| ٢٣
|-
| ٢٤
|-
| ٢٥
|-
| ٢٦
|-
| ٢٧
|-
| ٢٨
|-
| ٢٩
|-
| ٣٠
|-
| ٣١
|-
| ٣٢
|-
| ٣٣
|-
| ٣٤
|-
| ٣٥
|-
| ٣٦
|-
| ٣٧
|-
| ٣٨
|-
| ٣٩
|-
| ٤٠
|-
| ٤١
|-
| ٤٢
|-
| ٤٣
|-
| ٤٤
|-
| ٤٥
|-
| ٤٦
|-
| ٤٧
|-
| ٤٨
|-
| ٤٩
|-
| ٥٠
|-
| ٥١
|-
| ٥٢
|-
| ٥٣
|-
| ٥٤
|-
| ٥٥
|-
| ٥٦
|-
| ٥٧
|-
| ٥٨
|-
| ٥٩
|-
| ٦٠
|-
| ٦١
|-
| ٦٢
|-
| ٦٣
|-
| ٦٤
|-
| ٦٥
|-
| ٦٦
|-
| ٦٧
|-
| ٦٨
|-
| ٦٩
|-
| ٧٠
|-
| ٧١
|-
| ٧٢
|-
| ٧٣
|-
| ٧٤
|-
| ٧٥
|-
| ٧٦
|-
| ٧٧
|-
| ٧٨
|-
| ٧٩
|-
| ٨٠
|-
| ٨١
|-
| ٨٢
|-
| ٨٣
|-
| ٨٤
|-
| ٨٥
|-
| ٨٦
|-
| ٨٧
|-
| ٨٨
|-
| ٨٩
|-
| ٩٠
|-
| ٩١
|-
| ٩٢
|-
| ٩٣
|-
| ٩٤
|-
| ٩٥
|-
| ٩٦
|-
| ٩٧
|-
| ٩٨
|-
| ٩٩
|-
| ١٠٠
|}
|
{| class=&quot;wikitable&quot;
!بەکارھێنەر!!ژمارەی وتارەکان
|-
| [[Special:Contributions/AramBot|AramBot]] || ١٩١٨٨
|-
| [[Special:Contributions/Tessla|Tessla]] || ٨٥٤٠
|-
| [[Special:Contributions/MFTG|MFTG]] || ٥٤٦٧
|-
| [[Special:Contributions/Sakura emad|Sakura emad]] || ٣٠١٤
|-
| [[Special:Contributions/CalakBot|CalakBot]] || ٢٧٣٣
|-
| [[Special:Contributions/DarafshBot|DarafshBot]] || ٢٢٣٢
|-
| [[Special:Contributions/Kushared|Kushared]] || ٢١١٥
|-
| [[Special:Contributions/1silent scientist|1silent scientist]] || ٢٠٣٣
|-
| [[Special:Contributions/Kurd2021|Kurd2021]] || ١٨٠٤
|-
| [[Special:Contributions/Zemen|Zemen]] || ١٣٧٢
|-
| [[Special:Contributions/Danial2703kurdistan|Danial2703kurdistan]] || ١١٩٣
|-
| [[Special:Contributions/Min.neel|Min.neel]] || ١١٨٢
|-
| [[Special:Contributions/Ebrambot|Ebrambot]] || ٩٣١
|-
| [[Special:Contributions/Serchia|Serchia]] || ٩٣٠
|-
| [[Special:Contributions/Diyar se|Diyar se]] || ٨٦٩
|-
| [[Special:Contributions/مامۆستا|مامۆستا]] || ٨٦٤
|-
| [[Special:Contributions/Hamaredha|Hamaredha]] || ٨٥٣
|-
| [[Special:Contributions/Aza|Aza]] || ٨٣٢
|-
| [[Special:Contributions/Shahid tahir|Shahid tahir]] || ٧٦١
|-
| [[Special:Contributions/Paraw|Paraw]] || ٧٥٦
|-
| [[Special:Contributions/ئاسۆ|ئاسۆ]] || ٧١٩
|-
| [[Special:Contributions/Ahrir|Ahrir]] || ٦٥٥
|-
| [[Special:Contributions/Merkhas|Merkhas]] || ٦١٢
|-
| [[Special:Contributions/Épine|Épine]] || ٥٧٢
|-
| [[Special:Contributions/Aro Salar|Aro Salar]] || ٥٤٢
|-
| [[Special:Contributions/ساکاتا گینتۆکی|ساکاتا گینتۆکی]] || ٥٠٠
|-
| [[Special:Contributions/Pirehelokan|Pirehelokan]] || ٤٦٥
|-
| [[Special:Contributions/Amine yousefi|Amine yousefi]] || ٤٦٥
|-
| [[Special:Contributions/Kován|Kován]] || ٣٩٧
|-
| [[Special:Contributions/Calak|Calak]] || ٣٩٥
|-
| [[Special:Contributions/Khoshhat|Khoshhat]] || ٣٨٧
|-
| [[Special:Contributions/Rebin galaly|Rebin galaly]] || ٣٨٢
|-
| [[Special:Contributions/Diyako kazm|Diyako kazm]] || ٣٧٣
|-
| [[Special:Contributions/دیاکۆ|دیاکۆ]] || ٣٦١
|-
| [[Special:Contributions/Khabat4545|Khabat4545]] || ٣٠٨
|-
| [[Special:Contributions/Ibrahim aziz|Ibrahim aziz]] || ٣٠٢
|-
| [[Special:Contributions/Sorou6sh|Sorou6sh]] || ٢٧١
|-
| [[Special:Contributions/Broosk|Broosk]] || ٢٦٥
|-
| [[Special:Contributions/فەرهاد|فەرهاد]] || ٢٦٣
|-
| [[Special:Contributions/Mamozk|Mamozk]] || ٢٤٩
|-
| [[Special:Contributions/MuhammadKamaran|MuhammadKamaran]] || ٢٤٥
|-
| [[Special:Contributions/هیوا|هیوا]] || ٢٣٨
|-
| [[Special:Contributions/Muhammed taha|Muhammed taha]] || ٢٣٤
|-
| [[Special:Contributions/کاردۆ جاف|کاردۆ جاف]] || ٢٣٢
|-
| [[Special:Contributions/Keenîî|Keenîî]] || ٢٢٢
|-
| [[Special:Contributions/Rannda|Rannda]] || ٢١٩
|-
| [[Special:Contributions/Abdurhman Ahmad|Abdurhman Ahmad]] || ٢١٤
|-
| [[Special:Contributions/AsoBot|AsoBot]] || ١٩١
|-
| [[Special:Contributions/Ari Qasm|Ari Qasm]] || ١٩٠
|-
| [[Special:Contributions/Aminijian|Aminijian]] || ١٨٦
|-
| [[Special:Contributions/Ferxwaz|Ferxwaz]] || ١٨١
|-
| [[Special:Contributions/Gejeluk|Gejeluk]] || ١٨١
|-
| [[Special:Contributions/Blqk yeloow|Blqk yeloow]] || ١٧٦
|-
| [[Special:Contributions/Cyrus abdi|Cyrus abdi]] || ١٧٤
|-
| [[Special:Contributions/Shaxstan|Shaxstan]] || ١٦٦
|-
| [[Special:Contributions/Burhan br|Burhan br]] || ١٦٤
|-
| [[Special:Contributions/Ali Sardar 06|Ali Sardar 06]] || ١٦١
|-
| [[Special:Contributions/Halbast1|Halbast1]] || ١٤٣
|-
| [[Special:Contributions/محمد فاتح حامد|محمد فاتح حامد]] || ١٤٢
|-
| [[Special:Contributions/Jutyaar|Jutyaar]] || ١٣٨
|-
| [[Special:Contributions/Ibrahim N. Qader|Ibrahim N. Qader]] || ١٣٧
|-
| [[Special:Contributions/Helen S Abdulrahman|Helen S Abdulrahman]] || ١٣٧
|-
| [[Special:Contributions/Maniu13|Maniu13]] || ١٣٠
|-
| [[Special:Contributions/Ara Qadir|Ara Qadir]] || ١٢٨
|-
| [[Special:Contributions/Twana.ismail|Twana.ismail]] || ١٢٧
|-
| [[Special:Contributions/ArkanEN123|ArkanEN123]] || ١٢٧
|-
| [[Special:Contributions/ZheenCenter|ZheenCenter]] || ١٢٤
|-
| [[Special:Contributions/Gyan333|Gyan333]] || ١٢٣
|-
| [[Special:Contributions/Barham|Barham]] || ١٢١
|-
| [[Special:Contributions/Rabar ajax1|Rabar ajax1]] || ١٢١
|-
| [[Special:Contributions/Cwtiyar|Cwtiyar]] || ١١٨
|-
| [[Special:Contributions/Ilamxan|Ilamxan]] || ١١٣
|-
| [[Special:Contributions/Abdullah Arfa|Abdullah Arfa]] || ١١٣
|-
| [[Special:Contributions/Hîwa Seqiz|Hîwa Seqiz]] || ١١١
|-
| [[Special:Contributions/Ismail.Sharifi|Ismail.Sharifi]] || ١٠٩
|-
| [[Special:Contributions/ئاراس نوری|ئاراس نوری]] || ١٠٨
|-
| [[Special:Contributions/Aram|Aram]] || ١٠٧
|-
| [[Special:Contributions/Saad Goran|Saad Goran]] || ١٠٤
|-
| [[Special:Contributions/Daniiiar|Daniiiar]] || ١٠٤
|-
| [[Special:Contributions/GoRaN909|GoRaN909]] || ٩٤
|-
| [[Special:Contributions/Cyrus abdi~ckbwiki|Cyrus abdi~ckbwiki]] || ٩٠
|-
| [[Special:Contributions/Hivja|Hivja]] || ٨٦
|-
| [[Special:Contributions/عبد الله عرفة (بيت الحكمة)|عبد الله عرفة (بيت الحكمة)]] || ٨٥
|-
| [[Special:Contributions/-Haryad|-Haryad]] || ٨١
|-
| [[Special:Contributions/Ferhad y|Ferhad y]] || ٨٠
|-
| [[Special:Contributions/Bilalinfo|Bilalinfo]] || ٨٠
|-
| [[Special:Contributions/Marmzok|Marmzok]] || ٧٥
|-
| [[Special:Contributions/Nskoalj|Nskoalj]] || ٧١
|-
| [[Special:Contributions/Mohammedmahdimohammed|Mohammedmahdimohammed]] || ٦٨
|-
| [[Special:Contributions/Yosf Mstf|Yosf Mstf]] || ٦٤
|-
| [[Special:Contributions/Karwandoorandish|Karwandoorandish]] || ٦١
|-
| [[Special:Contributions/Arya sarhan|Arya sarhan]] || ٥٩
|-
| [[Special:Contributions/Hastyar Abdullah|Hastyar Abdullah]] || ٥٨
|-
| [[Special:Contributions/Ppkb Vcsk|Ppkb Vcsk]] || ٥٣
|-
| [[Special:Contributions/Kareeeeem|Kareeeeem]] || ٥٣
|-
| [[Special:Contributions/444radio|444radio]] || ٥٠
|-
| [[Special:Contributions/Baneh k|Baneh k]] || ٤٦
|-
| [[Special:Contributions/Rauf t jabar|Rauf t jabar]] || ٤٦
|-
| [[Special:Contributions/بنار|بنار]] || ٤٤
|-
| [[Special:Contributions/Sakaros sasan|Sakaros sasan]] || ٤٣
|}
&lt;/center&gt;
[[پۆل:ڕاپۆرتی بنکەدراوەی ویکیپیدیا]]
&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>h6yo83dt3negmskd7sf1aunopfaac6k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ویکیپیدیا:ڕاپۆرتی بنکەدراوە/پێڕستی نووسەرانی ویکیپیدیا بەپێی ژمارەی دروستکردنی پەڕەکان</title>
    <ns>4</ns>
    <id>90421</id>
    <revision>
      <id>1457555</id>
      <parentid>1457359</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T00:05:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CdRBot</username>
        <id>8950</id>
      </contributor>
      <comment>Updated by Bot *** لەگەڵ دەقەکەیدا جێگۆڕ کرا ***</comment>
      <origin>1457555</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12004" sha1="gpgfj3eor0ky99kjjdq0tzy9apa1a3q" xml:space="preserve">&lt;div style=&quot;background: #E5E4E2; padding: 0.5em; font-size: 130%;  -moz-border-radius: 0.3em; border-radius: 0.3em;&quot;&gt;
&lt;center&gt;

پێڕستی ١٠٠ بەشداربووی بەرزتر بەپێی ژمارەی دروستکردنی پەڕەکان (بەبێ بۆت).

ھەروەھا بڕوانە: [[ویکیپیدیا:ڕاپۆرتی بنکەدراوە/پێڕستی نووسەرانی ویکیپیدیا بەپێی ژمارەی دروستکردنی پەڕەکان (بە بۆتەوە)|ئەم ئامارە بە بۆتەوە]]

'''دوایین نوێکردنەوە لەلایەن [[user:CdRBot|CdRBot]]''': ''٠٠:٠٥، ٩ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)''
&lt;/center&gt;
{| 
|- style=&quot;vertical-align:text-top;&quot;
|
{| class=&quot;wikitable&quot; border=&quot;1&quot; style=&quot;margin:0px;&quot;
|- 
! زنجیرە
|-
| ١
|-
| ٢
|-
| ٣
|-
| ٤
|-
| ٥
|-
| ٦
|-
| ٧
|-
| ٨
|-
| ٩
|-
| ١٠
|-
| ١١
|-
| ١٢
|-
| ١٣
|-
| ١٤
|-
| ١٥
|-
| ١٦
|-
| ١٧
|-
| ١٨
|-
| ١٩
|-
| ٢٠
|-
| ٢١
|-
| ٢٢
|-
| ٢٣
|-
| ٢٤
|-
| ٢٥
|-
| ٢٦
|-
| ٢٧
|-
| ٢٨
|-
| ٢٩
|-
| ٣٠
|-
| ٣١
|-
| ٣٢
|-
| ٣٣
|-
| ٣٤
|-
| ٣٥
|-
| ٣٦
|-
| ٣٧
|-
| ٣٨
|-
| ٣٩
|-
| ٤٠
|-
| ٤١
|-
| ٤٢
|-
| ٤٣
|-
| ٤٤
|-
| ٤٥
|-
| ٤٦
|-
| ٤٧
|-
| ٤٨
|-
| ٤٩
|-
| ٥٠
|-
| ٥١
|-
| ٥٢
|-
| ٥٣
|-
| ٥٤
|-
| ٥٥
|-
| ٥٦
|-
| ٥٧
|-
| ٥٨
|-
| ٥٩
|-
| ٦٠
|-
| ٦١
|-
| ٦٢
|-
| ٦٣
|-
| ٦٤
|-
| ٦٥
|-
| ٦٦
|-
| ٦٧
|-
| ٦٨
|-
| ٦٩
|-
| ٧٠
|-
| ٧١
|-
| ٧٢
|-
| ٧٣
|-
| ٧٤
|-
| ٧٥
|-
| ٧٦
|-
| ٧٧
|-
| ٧٨
|-
| ٧٩
|-
| ٨٠
|-
| ٨١
|-
| ٨٢
|-
| ٨٣
|-
| ٨٤
|-
| ٨٥
|-
| ٨٦
|-
| ٨٧
|-
| ٨٨
|-
| ٨٩
|-
| ٩٠
|-
| ٩١
|-
| ٩٢
|-
| ٩٣
|-
| ٩٤
|-
| ٩٥
|-
| ٩٦
|-
| ٩٧
|-
| ٩٨
|-
| ٩٩
|-
| ١٠٠
|}
|
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!style=&quot;background-color:#808080&quot; align=&quot;center&quot;|بەکارھێنەر!!style=&quot;background-color:#808080&quot; align=&quot;center&quot;|وتار!!style=&quot;background-color:#808080&quot; align=&quot;center&quot;|داڕێژە!!style=&quot;background-color:#808080&quot; align=&quot;center&quot;|پەڕەی یارمەتی!!style=&quot;background-color:#808080&quot; align=&quot;center&quot;|پۆل!!style=&quot;background-color:#808080&quot; align=&quot;center&quot;|دەروازە!!style=&quot;background-color:#808080&quot; align=&quot;center&quot;|ویکیپرۆژە
|-
| [[Special:Contributions/Tessla|Tessla]] || ٨٥٤٠ || ١٢٣ || ٠ || ٨٧٧٠ || ١٤٧٢ || ٢
|-
| [[Special:Contributions/MFTG|MFTG]] || ٥٤٦٧ || ٤٣ || ٠ || ٢١ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Sakura emad|Sakura emad]] || ٣٠١٤ || ٦٥١ || ٢ || ٤٤٩٤ || ٥ || ٤
|-
| [[Special:Contributions/Kushared|Kushared]] || ٢١١٥ || ٩٧ || ٠ || ١١٤ || ١ || ٣
|-
| [[Special:Contributions/1silent scientist|1silent scientist]] || ٢٠٣٣ || ١ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Kurd2021|Kurd2021]] || ١٨٠٤ || ٨٦ || ٠ || ١٢٣ || ١٠ || ١
|-
| [[Special:Contributions/Zemen|Zemen]] || ١٣٧٢ || ٢٥ || ١ || ٣٨ || ٣ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Danial2703kurdistan|Danial2703kurdistan]] || ١١٩٣ || ٣ || ٠ || ٨٥ || ٢٣ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Min.neel|Min.neel]] || ١١٨٢ || ٢٩ || ٠ || ٢١٥ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Serchia|Serchia]] || ٩٣٠ || ١٠٩ || ٠ || ٤٣١ || ١ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Diyar se|Diyar se]] || ٨٦٩ || ٣١٧ || ٠ || ٢٧ || ٥ || ١
|-
| [[Special:Contributions/مامۆستا|مامۆستا]] || ٨٦٤ || ٠ || ٠ || ٥٧٩ || ٨ || ٢
|-
| [[Special:Contributions/Hamaredha|Hamaredha]] || ٨٥٣ || ٠ || ٠ || ٩٧٩ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Aza|Aza]] || ٨٣٢ || ٩ || ٠ || ٢ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Shahid tahir|Shahid tahir]] || ٧٦١ || ٢ || ٠ || ٣ || ٢ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Paraw|Paraw]] || ٧٥٦ || ١٠١ || ٠ || ٩٧٩ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/ئاسۆ|ئاسۆ]] || ٧١٩ || ٣٧٥ || ٤ || ٤٨ || ١٣ || ٤
|-
| [[Special:Contributions/Ahrir|Ahrir]] || ٦٥٥ || ١٢٣ || ١ || ٤٣٦ || ٣٨٤ || ٧
|-
| [[Special:Contributions/Merkhas|Merkhas]] || ٦١٢ || ٢١٧ || ٠ || ٥٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Épine|Épine]] || ٥٧٢ || ٨٩٠ || ٩ || ٧١٤ || ٣١٥ || ١٢
|-
| [[Special:Contributions/Aro Salar|Aro Salar]] || ٥٤٢ || ٣٩ || ٠ || ٥٤ || ٢ || ٣
|-
| [[Special:Contributions/ساکاتا گینتۆکی|ساکاتا گینتۆکی]] || ٥٠٠ || ٤١ || ٠ || ٢٣٥ || ١٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Pirehelokan|Pirehelokan]] || ٤٦٥ || ٢ || ٠ || ١٩٣ || ٢ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Amine yousefi|Amine yousefi]] || ٤٦٥ || ٤٩ || ٠ || ٣٥٩ || ١٧٤٤ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Kován|Kován]] || ٣٩٧ || ٦٤ || ٠ || ١٧١ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Calak|Calak]] || ٣٩٥ || ٤٦٤ || ١ || ٢٠٠٤ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Khoshhat|Khoshhat]] || ٣٨٧ || ٠ || ٠ || ٣١ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Rebin galaly|Rebin galaly]] || ٣٨٢ || ٢٢ || ٠ || ٩ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Diyako kazm|Diyako kazm]] || ٣٧٣ || ١١٨ || ٠ || ٥٥٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/دیاکۆ|دیاکۆ]] || ٣٦١ || ٠ || ٠ || ١٨ || ٣٧٥ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Khabat4545|Khabat4545]] || ٣٠٨ || ٦ || ٠ || ٣٨ || ٠ || ١
|-
| [[Special:Contributions/Ibrahim aziz|Ibrahim aziz]] || ٣٠٢ || ١٣ || ٠ || ٢٣ || ٣٨ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Sorou6sh|Sorou6sh]] || ٢٧١ || ٦ || ٠ || ١٩٧ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Broosk|Broosk]] || ٢٦٥ || ١١٧ || ٠ || ٣٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/فەرهاد|فەرهاد]] || ٢٦٣ || ١ || ٠ || ٠ || ٩٧ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Mamozk|Mamozk]] || ٢٤٩ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/MuhammadKamaran|MuhammadKamaran]] || ٢٤٥ || ٣ || ٠ || ١ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/هیوا|هیوا]] || ٢٣٨ || ٥ || ١ || ١٥ || ٢ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Muhammed taha|Muhammed taha]] || ٢٣٤ || ١١٨ || ١ || ٥٦ || ٤ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/کاردۆ جاف|کاردۆ جاف]] || ٢٣٢ || ٢ || ٠ || ٢ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Keenîî|Keenîî]] || ٢٢٢ || ٢ || ٠ || ١٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Rannda|Rannda]] || ٢١٩ || ٦٥ || ٠ || ٦٩ || ١ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Abdurhman Ahmad|Abdurhman Ahmad]] || ٢١٤ || ٢ || ٠ || ٥٠ || ٣ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Ari Qasm|Ari Qasm]] || ١٩٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Aminijian|Aminijian]] || ١٨٦ || ٣ || ٠ || ٢ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Ferxwaz|Ferxwaz]] || ١٨١ || ١ || ٠ || ١٤ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Gejeluk|Gejeluk]] || ١٨١ || ٣٧ || ٠ || ١١٦٢ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Blqk yeloow|Blqk yeloow]] || ١٧٦ || ٠ || ٠ || ٧ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Cyrus abdi|Cyrus abdi]] || ١٧٤ || ٠ || ٠ || ١٢ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Shaxstan|Shaxstan]] || ١٦٦ || ٢ || ٠ || ٣ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Burhan br|Burhan br]] || ١٦٤ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Ali Sardar 06|Ali Sardar 06]] || ١٦١ || ٠ || ٠ || ١ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Halbast1|Halbast1]] || ١٤٣ || ١٠٦ || ٢ || ٥٠ || ١ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/محمد فاتح حامد|محمد فاتح حامد]] || ١٤٢ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Jutyaar|Jutyaar]] || ١٣٨ || ٢ || ٠ || ٢ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Ibrahim N. Qader|Ibrahim N. Qader]] || ١٣٧ || ٠ || ٠ || ١ || ٤ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Helen S Abdulrahman|Helen S Abdulrahman]] || ١٣٧ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Maniu13|Maniu13]] || ١٣٠ || ٠ || ٠ || ١ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Ara Qadir|Ara Qadir]] || ١٢٨ || ١٥ || ٠ || ١٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Twana.ismail|Twana.ismail]] || ١٢٧ || ٢٩ || ٠ || ١٥٢ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/ArkanEN123|ArkanEN123]] || ١٢٧ || ١٣ || ٠ || ٩ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/ZheenCenter|ZheenCenter]] || ١٢٤ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Gyan333|Gyan333]] || ١٢٣ || ٧ || ٠ || ١٩ || ٤٢ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Barham|Barham]] || ١٢١ || ١٤١ || ٢ || ٣ || ١ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Rabar ajax1|Rabar ajax1]] || ١٢١ || ١ || ٠ || ١ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Cwtiyar|Cwtiyar]] || ١١٨ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Ilamxan|Ilamxan]] || ١١٣ || ٠ || ٠ || ١ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Abdullah Arfa|Abdullah Arfa]] || ١١٣ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Hîwa Seqiz|Hîwa Seqiz]] || ١١١ || ٠ || ٠ || ٥ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Ismail.Sharifi|Ismail.Sharifi]] || ١٠٩ || ٦ || ٠ || ٥٨ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/ئاراس نوری|ئاراس نوری]] || ١٠٨ || ٣ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Aram|Aram]] || ١٠٧ || ٩١٢ || ٠ || ٨٩٢ || ٧٣ || ١١
|-
| [[Special:Contributions/Saad Goran|Saad Goran]] || ١٠٤ || ٠ || ٠ || ٥ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Daniiiar|Daniiiar]] || ١٠٤ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/GoRaN909|GoRaN909]] || ٩٤ || ٤ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Cyrus abdi~ckbwiki|Cyrus abdi~ckbwiki]] || ٩٠ || ٠ || ٠ || ١٤ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Hivja|Hivja]] || ٨٦ || ٢٠ || ٠ || ٤٢ || ١٨ || ٦
|-
| [[Special:Contributions/عبد الله عرفة (بيت الحكمة)|عبد الله عرفة (بيت الحكمة)]] || ٨٥ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/-Haryad|-Haryad]] || ٨١ || ١٨ || ٠ || ٥٤ || ٧٧ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Ferhad y|Ferhad y]] || ٨٠ || ٣ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Bilalinfo|Bilalinfo]] || ٨٠ || ٨ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Marmzok|Marmzok]] || ٧٥ || ٧٢ || ٧ || ٣ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Nskoalj|Nskoalj]] || ٧١ || ٢٩ || ٠ || ٣٥ || ٦ || ٢
|-
| [[Special:Contributions/Mohammedmahdimohammed|Mohammedmahdimohammed]] || ٦٨ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Yosf Mstf|Yosf Mstf]] || ٦٤ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Karwandoorandish|Karwandoorandish]] || ٦١ || ٠ || ٠ || ١ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Arya sarhan|Arya sarhan]] || ٥٩ || ٢٣ || ٠ || ١٧٨ || ٢١٦ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Hastyar Abdullah|Hastyar Abdullah]] || ٥٨ || ١١ || ٠ || ٣ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Ppkb Vcsk|Ppkb Vcsk]] || ٥٣ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Kareeeeem|Kareeeeem]] || ٥٣ || ٣ || ٠ || ٩ || ٥ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/444radio|444radio]] || ٥٠ || ٠ || ٠ || ٢ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Baneh k|Baneh k]] || ٤٦ || ٥ || ٠ || ١ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Rauf t jabar|Rauf t jabar]] || ٤٦ || ٦ || ٠ || ١٠ || ٠ || ١
|-
| [[Special:Contributions/بنار|بنار]] || ٤٤ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Sakaros sasan|Sakaros sasan]] || ٤٣ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Eng.dilan86|Eng.dilan86]] || ٤٢ || ٤ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Houshang tabrizi|Houshang tabrizi]] || ٤١ || ٣ || ٠ || ١٣ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Hamedvahid|Hamedvahid]] || ٤٠ || ١١ || ٠ || ١٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/Jwanro|Jwanro]] || ٤٠ || ١ || ٠ || ٠ || ٠ || ٠
|-
| [[Special:Contributions/AsosShafeek|AsosShafeek]] || ٣٧ || ٠ || ٠ || ٢ || ٠ || ٠
|}
[[پۆل:ڕاپۆرتی بنکەدراوەی ویکیپیدیا]]
&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>gpgfj3eor0ky99kjjdq0tzy9apa1a3q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ڕاپەڕینی ١٩٩١</title>
    <ns>0</ns>
    <id>102105</id>
    <revision>
      <id>1457586</id>
      <parentid>1445835</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T11:17:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>185.244.154.130</ip>
      </contributor>
      <origin>1457586</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21501" sha1="p1awpic5e0q2xvoqagqoumjibrw9ax5" xml:space="preserve">{{بێسەرچاوە}}
{{خاوێنکردن}}
{{داتابۆکس}}
[[پەڕگە:Raparin-Sulaimani.jpg|وێنۆک|ڕاپەڕینی ٥ی ٣ی ١٩٩١ لە [[ڕانیە]] دەستی پێ کرد. وێنەکەش ناو بازاڕی ڕانیە بەردەم مزگەوتی گەورە. (چەک بەدەستەکە حسێن پشدەرییە، قەمسەڵە شینەکە کە پشتی لە کامێرایە ناوی کەریم ھەولێری فیتەرە، قەمسەڵە ڕەشەکەی کەوتووەتە چەپی وێنەکە و جەمەدانەی سووری لە سەردایە عومەری قەسابە)]]
'''ڕاپەڕینی ١٩٩١''' یان '''ڕاپەڕینە مەزنەکە''' ناسراو بە '''ڕاپەڕین''' بریتیی بوو لە ڕاپەڕینێکی جەماوەریی خەڵکی [[باشووری کوردستان]] لە دژی [[ڕژێمی بەعس]] بە پاڵپشتی ھێزە چەکدارەکانی [[بەرەی کوردستانی]] کە ئەوکات یاخی بوون لە ڕژێم و لە چیاکانی [[کوردستان]]دا دژ بە ڕژێم ئۆپەراسیۆنەکانیان ئەنجام دەدا.

لە مێژوودا وا باس دەکات کە ڕاپەڕین لە ٥ی [[ئازار (مانگ)|ئازار]]ی [[١٩٩١]] لە شاری [[ڕانیە]]وە دەستی پێ کرد و یەکەم مەفرەزەی پێشمەرگە بەسەر پەرشتی شەهید محسین بایز هاتە ناو ڕانیە و تا ٢١ی [[ئازار (مانگ)|ئازار]]ی ١٩٩١ لەپاش ئازادکردنی [[کەرکووک]] کۆتایی ھات کە بەو شێوەیە دامودەزگاکانی ڕژێمی بەعس لە باشووری کوردستان کرانە دەرەوە و سەرجەم ھێز و سەربازەکانیان کوژران و ڕاونران. [[کۆمەڵکوژیی پردێ]] بەھۆی ئەم ڕاپەڕینانەوە ڕووی دا. چەند ڕۆژێک پاش ڕاپەڕین، وەک وەڵامێک حکوومەتی بەعسی عێراق بە سوپایەکی بێشومارەوە ھێرشی کردەوە سەر [[کوردستان]] و [[کۆڕەوی کوردەکان ١٩٩١|کۆڕەوی]] خەڵکی کوردستان دەستی پێ کرد، کە تێیدا خەڵکی کوردستان ئاوارە بوون بەرەو سنووری وڵاتە ھاوسێکانی [[عێراق]] ([[ئێران]] و [[تورکیا]] و [[سووریا]]) کە دوایی ناونرا کۆڕەوە مەزنەکە یان کۆڕەوە ملیۆنییەکەی ساڵی ١٩٩١.

== دەستپێکی ڕاپەڕین ==
ئەگەرچی ڕاپەڕین لە ٥ی [[ئازار (مانگ)|ئازار]]ی ١٩٩١ لە ڕانیەوە، کە ناسراوە بە دەروازەی ڕاپەڕین، دەستی پێ کرد

بەڵام لە [[٤ی ئازار ١٩٩١دا]] بۆ یەکەم جار وەکو دەستپێکی ڕاپەرین لە ئۆردوگای خەباتی [[ھەولێر]] شەڕێک لەنێوان پشدەرییەکان و بنکەی پۆلیس ڕووی دا، دەرەنجام ھەڵیانکوتایە سەر پۆلیس و دەستیان بەسەردا گرت، ڕژێم ھێرشی کردە سەریان و سەرکوتی کردن و پاشان محەممەد فاروق و بەختیار ھورێوەیی کە [[پشدەر]]ی بوون کوشتیانن و دوو کەسیشیان لێ بریندارکردن، دوو کەسیش لە چەکدارانی [[ھەرکی]] و یەکێکیش لە ڕژێم کوژرا. وێڕای چەند بریندارێک، چەکدارانی ھەرکیش سێ کەسیان لە پشدەرییەکان بەدیل گرتن، پاشان ڕێکەوتن لەنێوان ڕژێم و جەماوەردا کرا و دامودەزگاکانی گەڕانەوە ئەوێ تا ڕاپەرین لەوێش بەرپابوو بۆیە زۆرێک پێیان وایە ڕاپەڕین لەلایەن پشدەرییەکانەوە سەری ھەڵداوە و ڕاپەڕین موڵکی پشدەرییەکانە، ھاوکات ھەمان ڕۆژ ڕاپەرین لە [[بەسرە]]ش سەری ھەڵدا.

بەڵام لە ٥ی [[ئازار (مانگ)|ئازار]]ی ١٩٩١دا ڕاپەرینی گەلی [[کورد]] لە ناو بازاڕی شارۆچکەی چوارقوڕنەی سەر بە شاری [[ڕانیە]] لە کاتژمێر ٩ی سەرلەبەیانی بە فەرمی دەستی پێ کرد، لە ھەموو لایەکەوە ڕژانە سەر کوچە و کۆڵان و شەقامەکان، لە [[ڕادیۆ]]کان و بڵندگۆی [[مزگەوت]]ەکان خەڵکیان ھاندا بۆ ڕاپەڕین. پاشان جەماوەر ھەڵیانکوتایە سەر دامودەزگاکانی حکوومەت، بۆ کاتژمێر ٣ی سەرلەئێوارە سەرجەم ڕانیە لە ڕژێم پاک کرایەوە، ھەمان ڕۆژ [[چوارقوڕنە]] و [[حاجیاوا]] و دەشتی بتوێن و سەربازگەی [[سەرکەپکان]] ئازاد کران جگە لە تیپی ٤٤ی چوارقوڕنە ٥٠ کەس لە ڕژێم و ١٠ کەسیش لە ھاووڵاتییان کوژران، ژمارەیەکی زۆر لە ڕژێم گیران، بۆیە ئەم ڕۆژە لە [[مێژووی کورد]] بە ڕۆژی ڕاپەرین و ڕانیەش بە دەروازەی ڕاپەڕین دادەنرێت، گەرچی لەلایەن لایەنە سیاسییەکانی کوردستان بڕیار بوو ٧ی [[ئازار (مانگ)|ئازار]] دەست بە ڕاپەرین بکرێت، بەڵام جەماوەر زوو گڕی گرت و ڕاپەرینی بەرپا کرد.

== ڕۆژژمێری ڕاپەڕین ==
=== لەبازیان یەک و دوو و دەشتی بتوێن و دەشتی پشدەر ===
لە ٦ی [[ئازار (مانگ)|ئازار]]ی ١٩٩١ ناوچەی [[بازیان]]ی یەک و دوو و ناوچەی ناو [[قەزای پشدەر|دەشتی پشدەر]] ئازاد کرا، بە جۆری کە لە بازیان لە کاژمێر ٤ی ئێوارە ھەڵیانکوتایە سەر دامودەزگاکانی ئەوێ و ھەر زوو سەرکوتیان کردن، لە پشدەریش سەربازگە و پادگاکانی ڕژێم لەنێوان پێشمەرگەی سەرەوە و جەماوەری خوارەوە دەورەدران و ھەر زوو گیران، تەنھا فەوجی قادراوای پشت سەنگەسەر نەبێ کە شەڕی مان و نەمانیان کرد و بووە ھۆی قوربانیدانی چەندان پێشمەرگە و ھاووڵاتی و کوژرانی دەیان سەرباز و گیرانی فەوجەکە. لەلایەکی ترەوە، ھەمان ڕۆژ لە [[بیتوێن]] تیپی ٤٤ی چواڕقوڕنە لە [[چوارقوڕنە]] لە سێ لا دەورە درا و ھەر زوو کۆنتڕۆل کرا و دواتر پایەگاکانی سەر کلکەی کۆڵین و حاجیلە و بەرزایەکانی دۆڵە ڕەقە بێ شەڕ دابەزینە خوارەوە و تەسلیم بە گەل بوون، تەنھا لە تیپی چوارقوڕنە چەند شەھیدێک و کوژراوی ڕژێم ھەبوون. ڕژێم لیوایەکی لە کۆیە ھێنا گردجان بۆ پاڵپشتی تیپی چوارقوڕنە و بە تۆپ و خومپارە کەوتە وێزەی ھاووڵاتییانی ناوچەکە. ھەر ھەمان ڕۆژ ئەوێش گیرا و چەند سەرباز و ڕائیدێکی لی کوژران.

=== لە سلێمانی ===
[[پەڕگە:Raparin-Suli-Amnasuraka.jpg|وێنۆک|دەستبەسەراگرتنی [[ئەمنە سوورەکە]]ی سلێمانی لەلایەن جەماوەر و ھێزی پێشمەرگەوە و پاککردنەوەی لە پیاوانی ڕژێم و سەربازان.]]
لە ٧ی [[ئازار (مانگ)|ئازار]]ی ١٩٩١دا جەماوەری [[سلێمانی|شاری سلێمانی]] ڕاپەڕی و ھەر زوو ھەڵیانکوتایە سەر بنکەی حامییەیی پۆلیس و [[سەرای سلێمانی|سەرا]] و ئازادیان کرد، ھەروەھا بۆ بەیانیی ٨ی [[ئازار (مانگ)|ئازار]] قەڵای [[ئەمنە سوورەکە]]ی سلێمانی و سەربازگەی سەلام و پادگاکانی سەر [[ئەزمەڕ|چیای ئەزمەڕیان]] کۆنتڕۆڵ کرد بە جۆری بە ھەزاران سەرباز خۆیان دا بە دەستەوە و پارێزگاری سلێمانی و دەیان پلەدار و پیاوانی ڕژێم کوژران.

=== لە چەمچەماڵ و ھەڵەبجە و عەربەت و زەڕایەن و سمود و نەسڕ و باریکە و پیرەمەگروون و ئەلڵایی ===
لە ٨ی [[ئازار (مانگ)|ئازار]]ی ١٩٩١ ڕاپەڕین لە [[چەمچەماڵ]] و [[ھەڵەبجە]] و [[عەربەت]] و [[ئۆردوگاکانی زەڕایەن]] و [[ئۆردوگاکان سمود|سمود]] و [[ئۆردوگاکانی نەسڕ|نەسڕ]] و [[باریەکە]] و [[پیرەمەگروون]] و [[ئەلڵایی]] دەستی پێ کرد و سەرجەم ئەو ناوچانە و ڕێگا سەرەکییەکانی نێوان [[سلێمانی]] و [[کەرکووک]] و [[بەعقووبە]] کۆنتڕۆل کران بە خوێنی چەندان شەھید و کوژرانی چەندان کەس لە پیاوانی ڕژێم. ھەر ئەو ڕۆژەش سەرجەم ڕەبییەکانی پشتاوی سەر [[مامەندە]] و [[قەڵادزێ]] دابەزینە خوارەوە و بێ کوشتار خۆیان بەدەست گەل دا. لەلایەکی ترەوە، [[قەڵای سووسێ]]ی ڕژێم گیرا و بەرەو [[دوکان]] چوون و لەلای دۆڵی [[خەلەکان]]یش پێشمەرگە و جەماوەر ھەر بەرەو [[بەنداوی دوکان]] دەھاتن بۆیە بۆ ئێوارە ئەم ناوچەیەش بەتەواوی کۆنتڕۆڵ کرا.

=== لە کۆیە و شەقڵاوە و کفری و خورماتوو ===
لە ٩ی [[ئازار (مانگ)|ئازار]]ی ١٩٩١دا جەماوەری شاری [[شەقڵاوە]] و [[کۆیە]]ش ڕاپەڕین، ئەگەر چی سوپایەکی زۆر لە [[ھەیبەت سووڵتان]] ھەبوو و لە ٨ی [[ئازار (مانگ)|ئازار]]دا چەند لیوایەکی زرێپۆشی زیادی ھێنایە ئەوێ و لە ھەوا و لە زەمین بەرگرییەکی باشیان لەخۆ کرد، بەڵام لەبەر ئەوەی ناو کۆیە ئازاد کرا، دواتر لە ھەموو لا ھەیبەت سوڵتان دەورە درا و کۆنتڕۆڵ کرا و سوپاکەی گیران. وێڕای ئەوەی کە ناوچەی شەقڵاوەش ئازاد کرا، بۆ ئێوارەش کاتژمێر ٤ی سەرلەئێوارە لە ئۆردوگای زۆرەملێی باسرمە ھەڵیانکوتایە سەر بنکەی پۆلیس و ئەوێش بۆ بەیانی پاک کرایەوە. لەلایەکی ترەوە لەلای [[کفری]] ڕاپەرین لە ھەمان ڕۆژ سەری ھەڵدا کە بووە ھۆی ئازادکردنی [[کفری]] و [[باوەنور]] و بەرزایییەکانی. دوابەدوای شاری کفریش، گەلی کورد لە شاری[خورماتوو] ڕاپەڕینیان ئەنجام دا لە ماوەیەکی کەمدا توانیان شارەکە لە ڕژێمی بەعس ئازاد بکەن.

=== لە مەسیف و تەقتەق و ڕەواندوز قەرەھەنجیر و ئاغجەلەر و ھەریر و باتاس و خەلیفان و سپیلک و سۆران و چۆمان و حاجی ئۆمەران و مێرگەسوور ===
لە ١٠ی [[ئازار (مانگ)|ئازار]]ی ١٩٩١، جەماوەری [[مەسیف]] و [[تەقتەق]] و [[قەزای ڕەواندز|ڕەواندوز]] قەرەھەنجیر و [[ئاغجەلەر]] و [[ھەریر]] و [[باتاس]] و [[خەلیفان، سۆران|خەلیفان]] و [[سپیلک]] و [[سۆران]] و [[چۆمان]] و [[حاجی ئۆمەران]] و [[مێرگەسوور]] و سەرجەم ئەو ناوچانە ڕاپەڕین و لە چەند کاتژمێرێکدا ئازادیان کردن، بە جۆرێک کاتژمێر ١ی دوای نیوەڕۆی ئەو ڕۆژە سەرەتا [[کۆڕێ]] گیراو پاشان [[مەسیف]] ئازاد کرا و لە سەعات ١٢ی نیوەڕۆ [[ھەریر]] و [[باتاس]] ڕاپەڕین و [[سپیلک]] و دۆلی بیاو و بێخمە ئازاد کران، لە [[کۆیە]] لە ھەمان ڕۆژ جەماوەر و پێشمەرگە بەرەو [[تەقتەق|تەق تەق]] پێشڕەوی کرد و خەلکی ئەوێش لەم ڕۆژەدا ڕاپەڕین و ئازادیان کرد، ھەر ئەو ڕۆژەش [[ئۆردوگای بەستۆرە]]ش ئازاد کرا، کە بە دەیان کەس لەو ناوچانە لە پیاوانی ڕژێم کوژران و چەندان پێشمەرگە و ھاووڵاتییانیش شەھید بوون، بۆ وێنە لە شەقلاوە ٣ پێشمەرگە کوژران.

=== لە ھەولێر ===
لە ١١ی [[ئازار (مانگ)|ئازار]]ی ١٩٩١دا، جەماوەری شاری [[ھەولێر]] ھەر لە سپێدەی بەیانییەوە لە گەڕەکەکانی «شۆڕش» و «مەلایان» و «برایەتیی سەرەوە» خلۆر بوونەوە خوارەوە بەرەو بارەگاکانی ڕژێم و لە کاتژمێر ٩ی بەیانی سەرجەم جەماوەر و گەڕەکەکان ڕژانە سەر شەقام و کوچە و کۆڵانەکان و یەکدەست ڕژانە سەر سەرجەم بارەگا و دامودەزگا داپڵۆسێنەرەکانی ڕژێم، نەخاسمە دائیرەی ئەمن و جەیشی شەعبی و ئەمنی تەواری و مەنزومەی شیمالی و بنکەکانی پۆلیس و ھتد؛ کە تا ئێوارە سەرجەم ئەو بارەگایانە کۆنتڕۆڵ کران، تەنھا لە دایەرەی ئەمن و مەنزومەی شیمالی بەرگرییەکی سەختیان کرد، بۆیە کوژراوێکی زۆریان لێ کەوتەوە و ھەندێک لەوانەی لەوێ گیران لەلایەن خەشمی جەماوەر گوللەباران کران. ھاوکات لە ھەمان ڕۆژ ڕاپەرین لە سەرجەم ئۆردوگا و ناوچەکانی دەوربەری ھەولێریش گڕی گرتبوو، بۆ وێنە لەلای سەرەوە [[ھێزی پێشمەرگە]] و جەماوەر پێبەپێ لە [[دێگەڵ|دێگەڵە]]ڕا پێدا ھات کە ھەموو بان و بەزرایییەکانی سوپا و پادگاکانی ڕژێمی پاک کردەوە تا دەگاتە [[کەسنەزان، دیواندەرە|کەسنەزان]]، بۆیە کەسنەزان و [[بنەسڵاوە]] بەبێ شەڕ تەسلیم بوون و لە [[دارەتوو (شوێن)|دارەتووش]] بە نیوکاتژمێر ناوەندی پۆلیس گیرا. لەوێ شەھید درا و ڕژێمیش کوژراوی ھەبوو، ئۆردوگاکانی [[قوتتەپە|قوشتەپە]] و [[شاوێس]] و [[پیرزین]] و [[مەلا ئۆمەر]]یش ھەر زوو ئازاد کران، پاشان ھاوکات ئۆردوگاکانی [[جەدیدە|جدیدەو]] [[ڕزگاری، خەبات|تۆبزاواش]] ڕاپەڕین و دوای چەند کاتژمێرێک شەڕ ئازاد کران بە خوێنی چەند ھاووڵاتییەک و کوژرانی زۆرێک لە پیاوانی ڕژێم و لە ھەمان کاتدا ئۆردوگای خەبات ھەڵیانکوتایە سەر بازگەی ئاسکی کەلەک و ھەر زوو کۆنتڕۆڵی کرد و دواتر ئۆردوگاکانی [[کەورگۆسک]] و [[بەحرکە]] و [[بەرحوشتر]] پشتاو بوون بێ شەڕ ئازاد کران و سوپای ناوچەکە خۆیان بە دەستەوە دا، لەلایەکی ترەوە بۆ ئێوارەی ھەمان ڕۆژ فەیلەقی ٥ی سەربازگەی ھەولێر کۆنتڕۆل کرا. بۆ بەیانیی ١٢ی [[ئازار (مانگ)|ئازار]] پادگاکانی سەر بەرزایییەکانی [[ڕەشکین]] و [[کانی قڕژالە]] و ڕێی [[گوێر]] و [[مەخموور]] گیران و خۆیان تەسلیمی گەل کرد و بە دەیان ھەزار سەربازیش لەوانەی [[پارێزگای ھەولێر|پارێزگاری ھەولێر]] و سەربازگەکانی سەر و کەشۆڕ دەبوونەوە و بەرەو [[مووسڵ|موسڵ]] و [[کەرکووک|کەرکوک]] دەچوون بێ ئەوەی لەلایەن خەڵک و پێشمەرگە بگیرێن و بکوژرێن بەڵکو نان دەدران.

=== لە جەلەولا و مەخمور و ئاکرێ و خانەقین و شێخان ===
لە ١٢ی [[ئازار (مانگ)|ئازار]]ی ١٩٩١دا، جەماوەری [[گوڵاڵە|جەلەولا]] ڕاپەرین تا ئێوارە ناو شاری جەلەولا و دەوروبەریان ئازاد کرد؛ بەڵام دواتر ڕژێم لە ھەوا و لە زەمین بە چەکی قورس تۆپبارانی کردن، بۆیە چەندان ھاوولاتی لەوێ شەھید بوون و ڕژێمیش زیانێکی زۆری ماددی و مەعنەویی لێ کەوت. لەلایەکی ترەوە ھەر ھەمان ڕۆژ قەزای [[مەخموور]]یش لە خوارووی ھەولێر ئازاد کرا و لە ڕێگای [[مووسڵ]]یش لافاوی جەماوەر لە زێی کەلەک پەڕبییەوە بادینان؛ بۆیە ھەر ئەو ڕۆژە [[ئاکرێ]] و ناحیەی [[بجیل]] و [[سوورچیایەتی]] و [[بەردەرەش]] و [[دینارەتی زێبار]] تا دەگاتە [[شێخان]] و سەرزێی خازر ئازاد کران و ھەمان ڕۆژیش [[خانەقین]] ئازاد کرا.

=== لە زاخۆ و پردێ و جەبارە و کۆڵەجۆ ===
لە ١٣ی [[ئازار (مانگ)|ئازار]]ی ١٩٩١دا، لەوسەری سنوورەوە جەماوەری [[زاخۆ]] و دەروبەری ڕاپەڕین. سەرەنجام ناو شاری زاخۆ و کۆمەڵگای ھیزاوە و [[دەرکار عەجەم]] ئازاد کران و ڕاپەرین گەیشتە [[دەشتی سلێڤان]] و [[چیای بێ خێر]] و [[ژوێ]] ئازاد کران و پشتی [[ھەنگی ڕەخێ سۆرا]] لە سنووری کەرکووک شارۆچکەی [[پردێ]] ئازاد کرا و لە[[گەرمیان]]یش [[کەلار]] و ناحیەی [[جەبارە]] و [[کوڵەجۆ]] ئازاد کران.

=== لە دھۆک ===
لە ١٤ی [[ئازار (مانگ)|ئازار]]ی ١٩٩١دا، لەگەڵ گەردی بەیانی جەماوەری [[دھۆک]] لە گەڕەکی [[بەرۆشکێ (گەڕەک)|بەرۆشکێ]]ی لای سەرەوە سەریان ھەڵدا و بە تێکڕا دەوری دائیرەی ئەمن و ئیستخبارات و پۆلیس و ئالیات و لیوا و فرقەی حزبییان دا و ھێرشیان کردە سەر؛ تا نیوەڕۆ ھەموویان گیران. جگە لە ئەمنخانە نەبێ کە شەڕی مان و نەمانیان کرد، بۆیە زۆربەیان کوژران، دواتر لیواکەش تەسلیم بوو، بەمەیش ناوچەکانی [[زاوێتە]] و [[مانگێش]] و [[باگێرا]] و [[سەرسەنگ]] و [[ئانیشک|ئەنیشک]] و [[بامەرنێ|بامەڕنێ]] و [[دێرەلوک]] و [[ئامێدی]] و [[سیریێ]] و [[شێلادزێ]] و [[باتوفە]] و [[بێ گۆڤا]] و ھتد پشتاوپشت بوون، بۆ ڕۆژانی دواتر دوینا میکییەن ناوچەکانیتر کۆنتڕۆڵ کران تا دەگاتە [[کانی ماسی]] و ناوچەی [[بەروای بالا]] و [[ریِکان]] بۆیە پایەگاکانی سەر چیاکانی [[گاراومەتین]] و [[چیای شیرین]] و [[چیای فاتێ]] و [[چیای بارزان]] و [[چیای بامەڕنێ]] بۆ خۆیان تەسلیم بوون.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

== کتێبنامە ==
* ''ئەو ھەرە کپە «ژیاننامەی کۆڕەو»، دەقێکی بەیان سەلمانە دەربارەی ڕاپەڕین و کۆڕەو، خانەی چاپی ڕەھەند، ٢٠٢١
Goldstein, Eric; Whitley, Andrew (1992). Endless Torment: The 1991 Uprising in Iraq and its Aftermath. New York: Middle East* Watch (Human Rights Watch). ISBN 1-56432-069-3.
{{عەرەبی|
* کتاب - الزلزال - العقید نجیب الصالحی
* کتاب السید الشھید الصدر الثانی کما اعرفە - محمد الیعقوبی
* النجف.. نظرة إلی وقائع انتفاضة شعبان عام 1411 ھ - ولید شھیّب الحلی
* موقع الناس - ذکریات - أوراق توما توماس جزء 38
}}
{{ھەرێمی کوردستان}}
{{تووڵی دەروازە|کوردستان|مێژوو|ئیسلام|شەڕ|سیاسەت|عێراق|مافەکانی مرۆڤ|دەیەی ١٩٩٠|زانستی سیاسەت}}

[[پۆل:عێراق لە ١٩٩١]]
[[پۆل:سەدەی ٢٠ەم لە عێراق]]
[[پۆل:ململانێکانی ١٩٩١]]
[[پۆل:مێژووی کورد]]
[[پۆل:ئیسلام لە عێراق]]
[[پۆل:شەڕەکانی عێراق]]
[[پۆل:شەڕی کەنداو]]
[[پۆل:ڕاپەرینەکانی ساڵی ١٩٩١ لە عێراق]]
* ''ئەو ھەرە کپە «ژیاننامەی کۆڕەو»، دەقێکی بەیان سەلمانە دەربارەی ڕاپەڕین و کۆڕەو، خانەی چاپی ڕەھەند، ٢٠٢١
[[پۆل:شەڕی دینی]]</text>
      <sha1>p1awpic5e0q2xvoqagqoumjibrw9ax5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>وتووێژ:دەستپێک</title>
    <ns>1</ns>
    <id>102190</id>
    <revision>
      <id>1457549</id>
      <parentid>1456003</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T23:25:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AXA Kurdish</username>
        <id>69706</id>
      </contributor>
      <comment>/* داواکاریی دەستکاریی پارێزراو لە ٨ی تەممووزی ٢٠٢٥ */ بەشی نوێ</comment>
      <origin>1457549</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1187" sha1="2gvqhnhbk8qo0usy7evphe0pb1lla0h" xml:space="preserve">{{بەکارھێنەر:Dexbot/Archivebot
|archive = وتووێژ:دەستپێک/ئەرشیڤی %(counter)s
|algo = old(30d)
|counter = 4
|maxarchivesize = 100K
|archiveheader = {{ئەرشیڤی وتووێژ|وتووێژ:دەستپێک}}
|minthreadsleft = 0
|minthreadstoarchive = 1
}}
&lt;!-- تکایە دەستکاریی بەشی سەرەوە مەکە --&gt;

{{چینی ناوەند}}
{{کۆتایی}}
{{پەیامەکان بۆ کۆمەڵگە}}
{{ئەرشیڤەکان}}

== داواکاریی دەستکاریی پارێزراو لە ٨ی تەممووزی ٢٠٢٥ ==

{{دەستکاریی نیمچە-پارێزراو|وەڵامدراوەتەوە=نەخێر}}
&lt;!-- داواکارییەکەت بە ڕوونی لە خوار ئەم خەتەوە زیاد بکە. --&gt;

&lt;!-- داواکارییەکەت دەبێت لە سەروو ئەم خەتەوە بێت. تکایە دەستکاری ھیچ شتێکی تر مەکە جگە لەو دەقەی لە بەینی ئەم خەتە و خەتەکەی سەرەوە خۆت داتناوە. --&gt;
[[بەکارھێنەر:AXA Kurdish|AXA Kurdish]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:AXA Kurdish|لێدوان]]) ٢٣:٢٥، ٨ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)</text>
      <sha1>2gvqhnhbk8qo0usy7evphe0pb1lla0h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ویکیپیدیا:داخوازی بەرامبەری کوردی</title>
    <ns>4</ns>
    <id>117863</id>
    <revision>
      <id>1457593</id>
      <parentid>1457305</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T11:49:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Calak</username>
        <id>437</id>
      </contributor>
      <comment>/* Tentacle */ وەڵامدانەوە</comment>
      <origin>1457593</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28031" sha1="sly56g52m6rdid19rk7y4ucdejq6c5e" xml:space="preserve">{{بەکارھێنەر:Dexbot/Archivebot
|archive = ویکیپیدیا:داخوازی بەرامبەری کوردی/ئەرشیڤی %(counter)s
|algo = old(60d)
|counter = 1
|maxarchivesize = 150K
|archiveheader = {{ئەرشیڤی وتووێژ}}
|minthreadsleft = 3
|minthreadstoarchive = 1
}}
{{داخوازی بەرامبەری کوردی}}
{{ئەرشیڤەکان
    | auto                = short
    | root                = ویکیپیدیا:داخوازی بەرامبەری کوردی
    | search              = yes
    | search-button-label = ئەرشیڤەکان بگەڕێ
    | search-width        = 20
}}

&lt;!-- تکایە دەستکاریی بەشەکانی سەر ئێرە مەکە و پرسیارەکەت ڕاستەوخۆ لەخوارەوەی پەڕەکەوە بنووسە --&gt;

== Wikipedia:Service awards/ ویکیپیدیا:خەڵاتی خزمەتگوزاری ==

&lt;!-- [[بەکارھێنەر:نموونە]] ٠٨:٣٩، ١٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٣٢ (UTC) --&gt;{{User:Dexbot/DoNotArchiveUntil|١٩٥٧٧٦٨٧٦٢}}{{Pin message|}}
سڵاو دەمانەوێت پەڕەی ([[:en:Wikipedia:Service_awards|Service Awards]]) بھێنینە ویکیپیدیای کوردی، پەڕەکە خەڵات و ستایشکردنە بۆ ئەو بەکارھێنەرانەی بەپێی ئەوەی چەندێکە خۆیان تۆمارکردووە و ژمارەی دەستکارییەکانیان چەندە و چەن خزمەتی ویکیپیدیان کردووە، خەڵاتەکە وەک  (ویکی دیاری) وایە، بەڵام خۆت دەیبەخشیتە خۆت، ئەگەر بچن سەیری پەڕەکە بکەن، ھەر بەشێک ناونیشانی تایبەت بەخۆی ھەیە بەپێی تەمەنی ھەژمار و ژمارەی دەستکاری.

ھۆکاری کردنەوەی ئەم باسە لێرە ئەوەیە، ناویشانەکان پێویستیان بە وەرگێران ھەیە، بۆ ئەمەش پێویستمان بەو کەسانەیە شارەزان لە زمانەوانی و زمانی کوردی، وە تێبینی: ناونیشانەکانی ئەوێ وەک ناونیشانی سەربازی وایە، ئێمە نامانەوێت ناونیشانی سەربازی بھێینە ویکی سۆرانی، پێویستە ناونیشانەکان پڕ بە پێستی زانستنامەکە بن و گوونجاو بن، نموونەی گوونجاو: (Experienced editor - بەکارھێنەری شارەزا)

بەستەری پڕۆژە: [[ ویکیپیدیا:خەڵاتی خزمەتگوزاری]]

{{collapse top|وشەکان}}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
|-
! '''°''' !! Award !! Alternative Award !! Minimum number of edits || Length of service
|-
| 1 || [[#Registered Editor (or Signator)|Registered Editor]] || [[#Registered Editor (or Signator)|Signator]] || align=center|1 || 1 day
|-
| 2 || [[#Novice Editor (or Burba)|Novice Editor]] || [[#Novice Editor (or Burba)|Burba]] || align=center|200 || 1 month
|-
| 3 || [[#Apprentice Editor (or Novato)|Apprentice Editor]] || [[#Apprentice Editor (or Novato)|Novato]] || align=center|1,000 || 3 months
|-
| 4 || [[#Journeyman Editor (or Grognard)|Journeyman Editor]] || [[#Journeyman Editor (or Grognard)|Grognard]] || align=center|2,000 || 6 months
|-
| 5 || [[#Yeoman Editor (or Grognard Extraordinaire)|Yeoman Editor]] || [[#Yeoman Editor (or Grognard Extraordinaire)|Grognard Extraordinaire]] || align=center|4,000 || 1 year
|-
| 6 || [[#Experienced Editor (or Grognard Mirabilaire)|Experienced Editor]] || [[#Experienced Editor (or Grognard Mirabilaire)|Grognard Mirabilaire]] || align=center|6,000 || 1.5 years
|-
| 7 || [[#Veteran Editor (or Tutnum)|Veteran Editor]] || [[#Veteran Editor (or Tutnum)|Tutnum]] || align=center|8,000 || 2 years
|-
| 8 || [[#Veteran Editor II (or Grand Tutnum)|Veteran Editor II]] || [[#Veteran Editor II (or Grand Tutnum)|Grand Tutnum]] || align=center|12,000 || 2.5 years
|-
| 9 || [[#Veteran Editor III (or Most Perfect Tutnum)|Veteran Editor III]] || [[#Veteran Editor III (or Most Perfect Tutnum)|Most Perfect Tutnum]] || align=center|16,000 || 3 years
|-
| 10 || [[#Veteran Editor IV (or Tutnum of the Encyclopedia)|Veteran Editor IV]] || [[#Veteran Editor IV (or Tutnum of the Encyclopedia)|Tutnum of the Encyclopedia]] || align=center|20,000 || 3.5 years
|-
| 11 || [[#Senior Editor (or Labutnum)|Senior Editor]] || [[#Senior Editor (or Labutnum)|Labutnum]] || align=center|24,000 || 4 years
|-
| 12 || [[#Senior Editor II (or Most Pluperfect Labutnum)|Senior Editor II]]  || [[#Senior Editor II (or Most Pluperfect Labutnum)|Most Pluperfect Labutnum]] || align=center|28,500 || 4.5 years
|-
| 13 || [[#Senior Editor III (or Labutnum of the Encyclopedia)|Senior Editor III]] || [[#Senior Editor III (or Labutnum of the Encyclopedia)|Labutnum of the Encyclopedia]] || align=center|33,000 || 5 years
|-
| 14 || [[#Master Editor (or Illustrious Looshpah)|Master Editor]] || [[#Master Editor (or Illustrious Looshpah)|Illustrious Looshpah]] || align=center|42,000 || 6 years
|-
| 15 || [[#Master Editor II (or Auspicious Looshpah)|Master Editor II]] || [[#Master Editor II (or Auspicious Looshpah)|Auspicious Looshpah]] || align=center|51,000 || 7 years
|-
| 16 || [[#Master Editor III (or Most Plusquamperfect Looshpah Laureate)|Master Editor III]] || [[#Master Editor III (or Most Plusquamperfect Looshpah Laureate)|Most Plusquamperfect Looshpah Laureate]] || align=center|60,000 || 8 years
|-
| 17 || [[#Master Editor IV (or Looshpah Laureate of the Encyclopedia)|Master Editor IV]] || [[#Master Editor IV (or Looshpah Laureate of the Encyclopedia)|Looshpah Laureate of the Encyclopedia]] || align=center|78,000 || 10 years
|-
| 18 || [[#Grandmaster Editor (or Grand High Togneme Vicarus)|Grandmaster Editor]] || [[#Grandmaster Editor (or Grand High Togneme Vicarus)|Grand High Togneme Vicarus]]{{efn|name=lord|Before December 2019 these Alternative Awards used &quot;Lord&quot; instead of &quot;Grand&quot;, and uses of the original terms may still be seen in the wild. See [[Wikipedia talk:Service awards/Archive 7#Inclusivity? (or, Gender-Neutral Service Award Titles)]].}} || align=center|96,000 || 12 years
|-
| 19 || [[#Grandmaster Editor First-Class (or Grand High Togneme Laureate)|Grandmaster Editor First-Class]] || [[#Grandmaster Editor First-Class (or Grand High Togneme Laureate)|Grand High Togneme Laureate]]{{efn|name=lord}} || align=center|114,000 || 14 years
|-
| 20 || [[#Vanguard Editor (or Grand Gom, the Highest Togneme of the Encyclopedia)|Vanguard Editor]] || [[#Vanguard Editor (or Grand Gom, the Highest Togneme of the Encyclopedia)|Grand Gom, the Highest Togneme of the Encyclopedia]]{{efn|name=lord}} || align=center|132,000 || 16 years
|-
| 21 || [[#Senior Vanguard Editor (or Supreme Gom, the Most Exalted Togneme of the Encyclopedia)|Senior Vanguard Editor]] || [[#Senior Vanguard Editor (or Supreme Gom, the Most Exalted Togneme of the Encyclopedia)|Supreme Gom, the Most Exalted Togneme of the Encyclopedia]] || align=center|150,000 || 18 years
|-
| 22 || [[#Ultimate Vanguard Editor (or Cardinal Gom, the August Togneme of the Encyclopedia)|Ultimate Vanguard Editor]] || [[#Ultimate Vanguard Editor (or Cardinal Gom, the August Togneme of the Encyclopedia)|Cardinal Gom, the August Togneme of the Encyclopedia]] || align=center|175,000 || 20 years
|-
|}
{{collapse bottom}}
زۆر سپاس بۆ ھاوکاری کردن [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٢٠:٠٧، ١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC)

سڵاو من ئەو وشانەم بۆیان داناوە واتە پێشنیاریان دەکەم هیوادارم بەکارهێنەرانی تریش ڕای خۆیان دەرببڕن ئەگەر ڕازین یان نا

* Registered Editor بەکارهێنەری تازەتۆمارکراو یان هەر تەنیا (تۆمارکراو)
* Novice Editor بەکارهێنەر سەرەتایی
* Apprentice Editor بەکارهێنەری شاگرد یان (هاوکار)
* Journeyman editor بەکارهێنەری مەشق کردوو
* Yeoman edior بەکارهێنەری یاریدەدەر
* experienced editor بەکارهێنەری شارەزا
* veteran editor بەکارهێنەری بەئەزموون
* veteran editor İİ بەکارهێنەری بەئەزموون پلە دوو
* veteran editor İİİ بەکارهێنەری بەئەزموون پلە سێ
* veteran editor İV بەکارهێنەری بەئەزموون پلە چوار
* senior editor بەکارهێنەری باڵا
* senior editor İİ بەکارهێنەری باڵا پلە دوو
* senior editor İİİ بەکارهێنەری باڵا پلە سێ
* master editor بەکارهێنەری پسپۆڕ
* master editor İİ بەکارهێنەری پسپۆڕ پلە دوو
* master editor İİİ بەکارهێنەری پسپۆڕ پلە سێ
* master editor İV بەکارهێنەری پسپۆڕ پلە چوار
* grandmaster editor بەکارهێنەری پسپۆڕی گەورە
* grandmaster editor first class بەکارهێنەری پسپۆڕی گەورە پۆلی یەکەم
* vanguard editor بەکارهێنەری پێشەنگ
* senior vanguard Editor بەکارهێنەری پێشەنگی باڵا
* Ultimate vanguard editor بەکارهێنەری پێشەنگی پلەبەرز یان (پایەبەرز)

هەرچەندە هەندێکیان وەرگێرانی پیتیە وەک grandmaster first class بەڵام پێموانیە خراپ بن هیوادارم ڕای خۆتان دەربڕن وە ڕەخنەو پێشنیارەکانتان دەربڕن.سوپاس.[[بەکارھێنەر:Diyary27|Diyary27]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Diyary27|لێدوان]]) ‏٠٨:١٥، ١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC)

:@[[بەکارھێنەر:Diyary27|Diyary27]] زۆر زۆر سپاستان دەکەم بۆ گرنگیدان بە بابەتەکە، یارمەتیدەر دەبێت زۆر. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٠٩:٠٥، ١٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC)
::چاو لەوێ چۆن ڕێزی بەشداربووان و بەشدارییەکان دەگرن و لێرەش چ سەرلێشێواوییەک ڕوویدا... &amp;#9666; [[بەکارھێنەر:Épine|&lt;b style=&quot;color:purple;font-size:13px;display:inline-block;border:1px solid purple;border-radius:5px;&quot;&gt;&amp;#160;ئێپین&amp;#160;&lt;/b&gt;]] &lt;sub&gt;[[لێدوانی بەکارھێنەر:Épine|&lt;span style=&quot;color:purple&quot;&gt;&amp;#9836;&lt;/span&gt;]]&lt;/sub&gt; ‏٠٠:٢٦، ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC)

@[[بەکارهێنەر:Épine|Épine]] چی بووە مەبەستت چیە یان چ پەیوەندی بەبابەتەکەوە هەیە؟ [[بەکارھێنەر:Diyary27|Diyary27]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Diyary27|لێدوان]]) ‏١٧:٤٠، ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC)

:@[[بەکارھێنەر:Diyary27|Diyary27]]: کێشەیەکی بچووک لە ناوەخۆی ویکیپیدیا دا ڕوویداوە، پێم وایە مەبەستی ئەوە بێت، تکایە بەھەڵە تێمەگەن {{زۆر سپاس}} بۆ بەشداریکردن لە پڕۆژەکە. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٠٨:١٦، ٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC)
::پڕۆژەکە کەمێکی ئامادەکراوە ([[ویکیپیدیا:خەڵاتی خزمەتگوزاری]]) چاوەڕێی بەشداربووانی ترم. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٠٨:١٧، ٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC)

@[[بەکارهێنەر:Sakura emad|Sakura emad]] کێشە نیە بەهەڵە تێناگەین، ئەی لەبارەی پڕۆژەکە هیچ بەرامبەرێکتان بۆ خەڵاتەکان داناوە؟ [[بەکارھێنەر:Diyary27|Diyary27]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Diyary27|لێدوان]]) ‏١٢:٣٢، ٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC)

:تا ئێستا ھیچ دەنگێک نییە، نە لەڕووی دژاییەتی، نە پشتگیری، نە بەشداری، گەر وابێت، پرۆژەکە جێبەجێ دەکەین و بەپێی زانیارییە پێویستییەکانمان وشەکان وەردەگێرێنە سەر زمانی کوردی. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٢:٥٨، ٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC)

::سەرەتا ئەبێ بزانین ئێدیتۆر بە کوردی ئەبێ بە چی. ئێدیتۆر خۆ بەکارھێنەر نییە. -[[بەکارھێنەر:Aza|Aza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Aza|لێدوان]]) ‏١٢:١١، ٢١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC)
:::بەڕێز @[[بەکارھێنەر:Aza|Aza]]: سپاس بەڵام لێرە مانای حەرفی ناکەین و دەمانەوێت شتێک وەک سوپاسگوزاری بگەیەنین بە کۆمەڵگاکە بۆ نموونە بڕوانە [[ویکیپیدیا:خەڵاتی خزمەتگوزاری/خشتە|خشتەکانی پڕۆژەکە]] لێرە گەر سەیر بکەی لە ھەمووی نوووسیمانە بەکارھێنەر کە مەبەستمان بەکارھێنەرانی ویکیپیدیایە بەپێی ئەزموون و دەستکاریان چ ناونیشانێک وەردەگرن [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٢:٢٣، ٢١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC)

{{سەرچاوەکانی وتووێژ|گرووپ=kurdish-alpha}}

== چاکسازی بەرامبەر پۆلەکان ==

&lt;!-- [[بەکارھێنەر:نموونە]] ٢٣:١٨، ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٣٢ (UTC) --&gt;{{User:Dexbot/DoNotArchiveUntil|١٩٥٨٥١٢٦٨٤}}{{Pin message|}}
{{داواکردنی لێدوانی کۆمەڵگە|}}
سڵاو بەڕێزان ئەم پۆلانە دەھێنمە ئێرە کە لەسەرەتای ھاتنم بۆ ئێرە دروستم کردوون و گوومانی ھەڵەیان لێدەکەم ھیوادارم یارمەتیم بدەن لە ڕاستکردنەوەیان و بمبورن کە ئەم داواکارییەم کەمێک دوروودرێژ دەبێت بەڵام نەم ویست بیکەم بە بەش-بەش بەم شێوەیە ئێرەی تێکدەدا و لەیەک داوادا ھەوڵی جێکردنەوەی ھەمووی دەدەم [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٢٣:١٥، ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC)
==== پۆل:ئەنیمی و مانگای ڕۆمانس ====
ئەنیمی و مانگای ڕۆمانس یان ڕۆمانسی؟
* ژێرپۆلەکان: [[:پۆل:ئەنیمەیشنی_ڕۆمانس]]
* ئەنیمی نا ئەنیمێ. ئەمانەش: ئەنیمێ و مانگای ڕۆمانتیک و ئەنیمەیشنی ڕۆمانتیک.-- [[بەکارھێنەر:Calak|&lt;span style=&quot;color:blue&quot;&gt;'''&lt;span style=&quot;font-size:13px&quot;&gt;چالاک&lt;/span&gt;'''&lt;/span&gt;]] &lt;sub&gt;[[لێدوانی بەکارھێنەر:Calak|'''&lt;span style=&quot;color:red&quot;&gt;وتووێژ&lt;/span&gt;''']]&lt;/sub&gt; ‏٠٩:٢٩، ٢٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC)

:@[[بەکارھێنەر:Calak|Calak]]: ئەنیمەیشنی ڕۆمانتیک، پێم باشە [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٠٩:٤٩، ٢٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC)
::{{کرا}} [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٥:٣٢، ٢٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC)

====لێدوان ====
&lt;hr&gt;
==== پۆل:وەستێنەرەکانی ئەنزیمی 3β-Hydroxysteroid dehydrogenase ====
بەستەر: [[:پۆل:وەستێنەرەکانی ئەنزیمی 3β-Hydroxysteroid dehydrogenase]]
{{کرا}} [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٢٠:٠٢، ١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC)

====لێدوان ====

&lt;hr&gt;

==== پۆل:کاردانەوە پزیشکییەکان بۆ کۆڤید-١٩ ====
==== لێدوان ====
&lt;hr&gt;
====پۆل:ئاسەتەیت ئێستەرەکان ====
* بەستەر: [[:پۆل:ئاسەتەیت ئێستەرەکان]]
====لێدوان ====
بێ کێشەیە [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٢٠:٠٣، ١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ (UTC)
&lt;hr&gt;

==== پۆل:دەرمانە پزیشکییەکانی ئاژەڵان====
*بەستەر: [[:پۆل:دەرمانە پزیشکییەکانی ئاژەڵان]]
====لێدوان ====
&lt;hr&gt;
====پۆل:سترۆیدی دژە ئەندرۆجینەکان ====
بەستەر: [[:پۆل:سترۆیدی دژە ئەندرۆجینەکان]]
====لێدوان ====
&lt;hr&gt;
دژەئەندرۆجینی ستیرۆیدی نەک ستیرۆیدی دژە ئەندرۆجینی وابزانم.سوپاس[[بەکارھێنەر:Diyary27|Diyary27]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Diyary27|لێدوان]]) ‏٠٦:١٩، ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC)

====پۆل:قوربانیدەرانی سووتانی کیۆتۆ ئەنیمەیشن ====
بەستەر: [[:پۆل:قوربانیدەرانی سووتانی کیۆتۆ ئەنیمەیشن]]
====لێدوان ====
&lt;hr&gt;
==== پۆل:خەڵک لە ئەنیمەیشن بەپێی کۆمپانیا ====
بەستەر: [[:پۆل:خەڵک لە ئەنیمەیشن بەپێی کۆمپانیا]]
====لێدوان ====
&lt;hr&gt;
====پۆل:مردنەکان بەھۆی ئاگر لە ژاپۆن ====
بەستەر: [[:پۆل:مردنەکان بەھۆی ئاگر لە ژاپۆن]]
====لێدوان ====
&lt;hr&gt;
==== پۆل:ئاگرەکان لە ژاپۆن====
بەستەر: [[:پۆل:ئاگرەکان لە ژاپۆن]]
پێشنیارکراو بۆ ئاگر: [[:پۆل:سووتمانەکان]]
====لێدوان ====
&lt;hr&gt;
====پۆل:ئاگرەکان بەپێی وڵات ====
بەستەر: [[:پۆل:ئاگرەکان بەپێی وڵات]]
پێشنیارکراو بۆ ئاگر: [[:پۆل:سووتمانەکان]]
ئاگرکەوتنەوەکان بەپێی وڵات یان ئاگرەکان بەپێی وڵات؟
====لێدوان ====
&lt;hr&gt;

ئاگرکەوتنەوەکان بەپێی وڵات جوانترە ،وابزانم[[بەکارھێنەر:Diyary27|Diyary27]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Diyary27|لێدوان]]) ‏٠٦:٢٨، ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC)

:@[[بەکارھێنەر:Diyary27|Diyary27]] منیش پێم باشە، بەڵام سوتمانیشمان ھەیە. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٠:٢٩، ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC)

====پۆل:ئەو ئەنیمێیانەی خەڵاتی کڕەنچیرۆلیان بردۆتەوە ====
بەستەر: [[:پۆل:ئەو ئەنیمێیانەی خەڵاتی کڕەنچیرۆلیان بردۆتەوە]]
====لێدوان ====
&lt;hr&gt;
====پۆل:فیلمەکان لەبارەی سیستیک فایبرۆس ====
بەستەر: [[:پۆل:فیلمەکان لەبارەی سیستیک فایبرۆس]]
====لێدوان ====
&lt;hr&gt;
====پۆل:براوەکانی خەڵاتی مەزنی پایکسانگی خەڵاتی ھونەری (تەلەڤیزیۆن) ====
بەستەر: [[:پۆل:براوەکانی خەڵاتی مەزنی پایکسانگی خەڵاتی ھونەری (تەلەڤیزیۆن)]]
====لێدوان ====
&lt;hr&gt;
====پۆل:ئەو بەرھەمە تەلەڤیزیۆنیانەی وەستێنراون بەھۆی کۆڤید-١٩ ====
نوێیە بەڵام ھەر ویستم دڵنیایی لێ بکەمەوە.
بەستەر:  [[:پۆل:ئەو بەرھەمە تەلەڤیزیۆنیانەی وەستێنراون بەھۆی کۆڤید-١٩]]
====لێدوان ====
&lt;hr&gt;
==== پۆل:خانمەکتەرە دەنگییە ئەمەریکییەکان لە یاریە ڤیدیۆییەکان====
بەستەر: [[:پۆل:خانمەکتەرە دەنگییە ئەمەریکییەکان لە یاریە ڤیدیۆییەکان]]
====لێدوان ====
&lt;hr&gt;
==== پۆل:داڕێژەکانی جێندەریی بەکارھێنەر====
بەستەر:[[:پۆل:داڕێژەکانی جێندەریی بەکارھێنەر]]
==== لێدوان ====
&lt;hr&gt;
====پۆل:ئەو فیلمانەی دەربارەی تڕانسجێندەری کچن ====
بەستەر:[[:پۆل:ئەو فیلمانەی دەربارەی تڕانسجێندەری کچن]]
==== لێدوانی گشتی ====
سپاس {{rf}} [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٢٣:١٥، ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ (UTC)


==== پۆل:باشترین ئەنیمێیە تایبەتمەندەکان لە براوەی خەڵاتی ئەکادیمی ====

: بەستەر:[[:پۆل:باشترین ئەنیمێیە تایبەتمەندەکان لە براوەی خەڵاتی ئەکادیمی]]
: پەیوەندیدار: [[:پۆل:باشترین ئەنییمێیە تایبەتمەندەکان لە براوەی خەڵاتی ئانی]] 

====لێدوان ====
&lt;hr&gt;


==== پۆل:خەڵکی کۆریای باکوور بە ڕەسەن ژاپۆنی ====
بەستەر: [[:پۆل:خەڵکی کۆریای باکوور بە ڕەسەن ژاپۆنی]] 
====لێدوان ====
&lt;hr&gt;

====:پۆل:خەڵکی جەزائیری بە ڕەسەن تورک ====
بەستەر:[[:پۆل:خەڵکی جەزائیری بە ڕەسەن تورک]]
====لێدوان ====
&lt;hr&gt;

==== پۆل:خەڵکی ئوستڕالی بە ڕەسەن کۆری ====
[[:پۆل:خەڵکی ئوستڕالی بە ڕەسەن کۆری]]
پەیوەندیدار: [[:پۆل:خەڵکی کۆریای باکوور بە ڕەسەن ژاپۆنی]]
====لێدوان ====
&lt;hr&gt;

====پۆل:گۆرانیبێژانی کۆریای باشوور بە زمانی ژاپۆنی ====
بەستەر:[[:پۆل:گۆرانیبێژانی کۆریای باشوور بە زمانی ژاپۆنی]]
====لێدوان ====
&lt;hr&gt;

==== پۆل:دەرھێنەرانی ئەنیمەیشن لە ژاپۆن====
بەستەر:[[:پۆل:دەرھێنەرانی ئەنیمەیشن لە ژاپۆن]]
====لێدوان ====
&lt;hr&gt;

====پۆل:شوێنە پەروەردەییەکان کە لە سەدەی ١٤یەم دامەزراون  ====
بەستەر:[[:پۆل:شوێنە پەروەردەییەکان کە لە سەدەی ١٤یەم دامەزراون]] 
====لێدوان ====
&lt;hr&gt;


==== پۆل:ناساندنەکانی بینین و بیستن لە ١٩٠٠ ====
بەستەر [[:پۆل:ناساندنەکانی بینین و بیستن لە ١٩٠٠]]
==== لێدوان ====
کرا [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٠٦:٥٨، ١٦ی ئایاری ٢٠٢٢ (UTC)
&lt;hr&gt;

==== پۆل:ھونەرمەندانی ئێڵ&amp;ھۆڵدینگ ====
بەستەر: [[:پۆل:ھونەرمەندانی ئێڵ&amp;ھۆڵدینگ]]

==== لێدوان ====
&lt;hr&gt;

=== پۆل:پێشکەشکەرانی خزمەتگوزاری ژمێریاری ھەوری ===

بەستەر: [[:پۆل:پێشکەشکەرانی خزمەتگوزاری ژمێریاری ھەوری]]

==== لێدوان ====
&lt;hr&gt;

== Protostome و Deuterostome ==

یەکەمزار/یەکەمدەم بۆ Protostome و دووەمزار/دووەمدەم بۆ Deuterostome باشن؟ ‎'''[[بەکارھێنەر:Gejeluk|&lt;span style=&quot;color:#EB3C27;&quot;&gt;G&lt;/span&gt;]][[لێدوانی بەکارھێنەر:Gejeluk|&lt;span style=&quot;color:#1D3F6E;&quot;&gt;êjełûk&lt;/span&gt;]]''' ٠٨:١٩، ٩ی حوزەیرانی ٢٠٢٥ (UTC)

:@[[بەکارھێنەر:Gejeluk|Gejeluk]] دەمیەکەم و دەمدووەم (یا زاریەکەم و زاردووەم) باشە. [[بەکارھێنەر:Aza|Aza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Aza|لێدوان]]) ١٣:٤٩، ٥ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)

== Tentacle ==

چی بۆ ئەمە باشە؟ ‎'''[[بەکارھێنەر:Gejeluk|&lt;span style=&quot;color:#EB3C27;&quot;&gt;G&lt;/span&gt;]][[لێدوانی بەکارھێنەر:Gejeluk|&lt;span style=&quot;color:#1D3F6E;&quot;&gt;êjełûk&lt;/span&gt;]]''' ١٥:١٩، ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢٥ (UTC)

:@[[بەکارھێنەر:Gejeluk|Gejeluk]] وشەی «پەلاندن»مان ھەیە بە مانای لەمس کردن و دەستپیاھێنان. لە فەرھەنگی کوردستانی گیوی موکریانیدا ھەیە. ڕەنگە پەلاندن ھەمان «پالیدەن» یا «پەلیدەن»ی فارسی بێ بە مانای ھەڵکۆڵین بە قامک و بۆ شتێ گەڕان. پێم وایە پەلاندن ڕێک یانی palpation، بەڵام بۆ ئەمەش دەکرێ بە کار بھێنرێ و وشەی لێ دروست بکرێ بۆ tentacle، بۆ وێنە «پەلێن». بەڵام، ڕەنگە وشەی «پەل»ی کوردی کە بە دەست و پێ و باڵی گیانداران یا لقی داران دەڵێن، ھەر ئەم پەلاندنە بێ. ئەگەر وا بێ، tentacle دەبێتە «پەل»، کە ئەمڕۆژە بە دەست و لنگ و باڵ و لق دەڵێن و، لە ئەسڵا لە وێکەوتن و لەمسەوە ھاتووە. ڕەنگە وا بێ. @[[بەکارھێنەر:Calak|Calak]] زمانزانە، ئەو باشتر دەزانێ.  [[بەکارھێنەر:Aza|Aza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Aza|لێدوان]]) ٢٠:٣٩، ٧ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)
::@[[بەکارھێنەر:Aza|Aza]]: بەپێی قسەی جنابت ئەم فیعلە بۆ palpus (= [[:en:Pedipalp|Pedipalp]]) باشترە کە ئەویش شتێکە وەکوو Tentacle.  [[بەکارھێنەر:Calak|&lt;span style=&quot;color:blue&quot;&gt;'''&lt;span style=&quot;font-size:13px&quot;&gt;چالاک&lt;/span&gt;'''&lt;/span&gt;]] &lt;sub&gt;[[لێدوانی بەکارھێنەر:Calak|'''&lt;span style=&quot;color:red&quot;&gt;وتووێژ&lt;/span&gt;''']]&lt;/sub&gt; ١١:٤٩، ٩ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)

== Lynx ==

ئەم گیانەوەرە بە کوردی ناوی چییە؟ ‎'''[[بەکارھێنەر:Gejeluk|&lt;span style=&quot;color:#EB3C27;&quot;&gt;G&lt;/span&gt;]][[لێدوانی بەکارھێنەر:Gejeluk|&lt;span style=&quot;color:#1D3F6E;&quot;&gt;êjełûk&lt;/span&gt;]]''' ١٣:١٠، ٢ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)

:[https://lex.vejin.net/ck/def/henbaneborine/%D9%88%D8%B1%D8%B4%DB%95%DA%A9 ورشەک].  [[بەکارھێنەر:Aza|Aza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Aza|لێدوان]]) ٠٩:٠٦، ٣ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)
::@[[بەکارھێنەر:Aza|Aza]] سپاس. وشەکە بە شێوەی وشەگ، وشەک، ھوشەک، ورشەک و وەشەک ھەیە، کامەی دابنێین؟ لە عەرەبیشدا [[:ar:وشق|وشق]] (وەشەق) ھەیە. لە ئەوە دەچێ کە لە پاڵەوییەوە خوازرابێ و لە پاڵەویدا وەشەگ یان ڤەشەگ بووبێ. ‎'''[[بەکارھێنەر:Gejeluk|&lt;span style=&quot;color:#EB3C27;&quot;&gt;G&lt;/span&gt;]][[لێدوانی بەکارھێنەر:Gejeluk|&lt;span style=&quot;color:#1D3F6E;&quot;&gt;êjełûk&lt;/span&gt;]]''' ١٨:٤١، ٣ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)
:::@[[بەکارھێنەر:Gejeluk|Gejeluk]] من دەڵێم وەشەک باوترە. [[بەکارھێنەر:Aza|Aza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Aza|لێدوان]]) ١٣:٣٧، ٥ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)
::::ئەمە ھەر پێی دەڵێن ''وەشەک'' و ھەر ئەمەم بیستووە.  [[بەکارھێنەر:Calak|&lt;span style=&quot;color:blue&quot;&gt;'''&lt;span style=&quot;font-size:13px&quot;&gt;چالاک&lt;/span&gt;'''&lt;/span&gt;]] &lt;sub&gt;[[لێدوانی بەکارھێنەر:Calak|'''&lt;span style=&quot;color:red&quot;&gt;وتووێژ&lt;/span&gt;''']]&lt;/sub&gt; ٠٧:٥٩، ٧ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)</text>
      <sha1>sly56g52m6rdid19rk7y4ucdejq6c5e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>پیری ڕەئیس</title>
    <ns>0</ns>
    <id>124815</id>
    <revision>
      <id>1457406</id>
      <parentid>1457369</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:02:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457406</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8910" sha1="h5g6b3tf2e2vmzclf6o19lwqxsfixqh" xml:space="preserve">{{دەستپێکی زۆر درێژ}}
{{کەسایەتی|ناو=پیری ڕەئیس|native_name=حاجی ئەحمەد محێدین پیری|وێنە=File:Piri_reis.jpg|لێدوانی وێنە=پەیکەری پیری ڕەئیس|
ناوی_کاتی_لەدایکبوون=ئەحمەد محێدین پیری|ڕێکەوتی لەدایکبوون=١٤٦٥|شوێنی لەدایکبوون=[[گالیپۆلی]]، [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی]]|ڕێکەوتی مردن=١٥٥٣ (٨٧–٨٨ ژیاوە)|شوێنی مەرگ=[[قاھیرە]]، [[میسر]]|نەتەوە=&lt;nowiki&gt;[[کورد]&lt;/nowiki&gt;{{ژێدەر پێویستە}}|سەردەم=[[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی]]|کارە ناودارەکان=کێشانی [[نەخشەی پیری ڕەئیس]]|ئایین=موسڵمان|خزمەکان=[[کەمال ڕەئیس]] (مام)}}
[[پەڕگە:Piri Reis - Book on Navigation - Walters W658 - Closed Top View A.jpg|وێنۆک|299x299پیکسڵ|پەڕتووکی گەشتنامەی پیری ڕەئیس]]
[[پەڕگە:Piri reis world map 01.jpg|وێنۆک|نەخشە بەناوبانگەکەی پیری ڕەئیس]]
'''حاجی ئەحمەد محێدین پیری''' ({{بە کوردیی باکووری|Ehmed Muhîdîn Pîrî}}) ناسراو بە '''پیری ڕەئیس''' (یان '''ڕەیس''')، گەورە زانا و ئەدمیڕاڵێکی عوسمانی بوو لە کەشتی گەلیی [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|عوسمانییەکان]]، نەخشەی تەواوی زەوی کێشاوە زۆر بە وردی. ئەم زانایە لە نێوان ساڵەکانی ١٤٦٥ بۆ ١٥٥٣ ژیاوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=کەریم|یەکەم=ماکوان|ڕێکەوت=٢٠١٩|ئەوانی تر=لە کتێبی ئەزمونێک لە مێژووی گەلان|سەردێڕ=Piri Reis|ناونیشان=https://dbpedia.org/page/Piri_Reis|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو|وێبگە=DBpedia|بڵاوکەرەوە=2019|پەڕەکان=٢٩-٣٠}}&lt;/ref&gt;

زانایەکی [[موسڵمان]] بوو و شارەزا بووە لە [[جوگرافیا]]، [[ئەندازیاری]] و [[نەخشە]]سازی، بەتایبەتی زۆر شارەزا و تێگەیشتوو بووە لە نەخشە دێرینەکاندا. وشەی ''ڕەئیس'' دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی سەرۆک بووە لە سوپای کەشتی گەلی عوسمانییەکان و سەرکردایەتی زۆربەی شەڕەکانی کردووە دژی [[پورتوگال]]ییەکان. ئەم زانایە لەگەڵ کەشتی گەلی عوسمانییەکاندا زۆر شوێنی [[جیھان]] گەڕاوە تا زانیاری لەسەر جوگرافیای [[زەوی]] کۆبکاتەوە لەگەڵ ھەموو ئەو نەخشە کۆنانەی ھەبوون و دەستی کەوتووە تا بیانکاتە نەخشەیەکی تەواو؛ بۆیە سوپای دەریایی عوسمانی ڕێیان پێدا بوو سوود لە کتێبخانەی [[قوستەنتینە]] وەربگرێت وەک سەرچاوەی کارەکانی.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Nizamoglu|یەکەم=Cem|ڕێکەوت=١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢|سەردێڕ=Piri Reis and his Place in Ottoman Maritime History|ناونیشان=https://muslimheritage.com/piri-reis-and-his-place-in-ottoman-maritime-history/|ڕێکەوتی سەردان=٢٨ی ئابی ٢٠٢٣|وێبگە=Muslim Heritage}}&lt;/ref&gt; نووسەر محەممەد عەلی سەلمان بەدرێژای ٣ ساڵ لێکۆڵینەوەی لەسەر ژیانی پیری ڕەئیس، دواجار کوردبوونی ئەم زانایەی لەسەر دەستنوس و نەخشەکەی دۆزییەوە وەک لە کتێبەکەیدا باسی کردووە بە ناوی ''پیری ڕەئیس: ئەو کوردەی ئەمریکای دۆزییەوە''، ھاوپێچ محەممەد عەلی سەلمان جیا لە کتێبێک کە زیاتر ٣٣٠ سەرچاوەی لەخۆگرتووە، فیلمێکیشی لەسەر ئەم زانایە دەرھێناوە بە ناوی ''پیری ڕەئیس: نەخشە باوەڕپێنەکراوەکە''.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ|دوایین=Salman|یەکەم=Muhammadali|سەردێڕ=Movies Type|ناونیشان=https://www.imdb.com/title/tt33368607/|journal=https://www.facebook.com/people/Piri-Reis-The-Incredible-Chart/61559549770647/?_rdr|via=well knowing Piri Reis The Kurdish Admiral}}&lt;/ref&gt;

[[پەڕگە:Second World Map of Piri Reis.jpg|وێنۆک|دوووەمین نەخشەی جیھانیی پیری ڕەئیس]]

لە کۆشکی تۆپکای شاری [[ئەستەمبوڵ]] لە ساڵی ١٩٢٩ نەخشەکانی ئەم زانایە دۆزرایەوە لەگەڵ کتێبەکەیدا بە ناوی «پەڕتووکی دەریا» کە باسی وردەکاری نەخشەکەی تێدایە، بەزۆریی سەبارەت بە [[دەریای ناوین|دەریای ناوەڕاست]]، [[دەریای سوور]]، [[دەریای ڕەش]]، [[ئۆقیانووسی ئاتلانتیک|زەریای ئەتڵەسی]]، [[کیشوەر|کیشوەرەکان]]، [[ڕووبار|ڕووبارەکان]]، [[کەشوھەوا]]، بەرز و نزمی ڕووی زەوی و زنجیرە شاخەکان.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Nizamoglu|یەکەم=Cem|ڕێکەوت=١٣ی شوباتی ٢٠١٠|سەردێڕ=Piri Reis: A Genius 16th-Century Ottoman Cartographer and Navigator|ناونیشان=https://muslimheritage.com/piri-reis-16th-c-cartographer-navigator/|ڕێکەوتی سەردان=٢٨ی ئابی ٢٠٢٣|وێبگە=Muslim Heritage}}&lt;/ref&gt; ئەم زانایە توانیویەتی ھەموو نەخشەی جیھان زۆر بە وردی لەسەر پێستی ئاسک بکێشێت بە سوود بینین لە توانای خۆی و نەخشە دێرینەکان کە دەستی کەوتوون، کە شارەزایییەکی زۆری پێویستە بۆ تێگەیشتن لەو نەخشانە کە ھەندێکیان ھی [[ئەسکەندەری مەزن|ئەسکەندەری گەورە]] و زۆر پێش ئەویشە وەک لە کتێبەکەیدا ئاماژەی پێ داوە. پیری ڕەئیس، لە ساڵانی ١٥١٣ بەشێکی زۆری کارەکانی لە نەخشەی [[زەوی]] تەواو کردبوو، یەکێک لە گرنگترین بەشەکانی نەخشەکەی ھەردوو کیشوەری ئەمریکا و بەستەڵەکی باشوورە کە بە وردی لەسەر نەخشەکە دیاری کردبوو، پاشان لە ساڵی ١٥٢٨ ھەموو نەخشەی زەوی تەواو کرد.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=Piri Reis map|ناونیشان=https://dbpedia.org/page/Piri_Reis_map|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو|وێبگە=DBpedia}}&lt;/ref&gt; لە نەخشەکەیدا زۆر بەوردی ھێڵەکانی درێژی و پانی جوگرافیای زەوی کێشاوە.

پیری ڕەئیس زۆر بە وردی پۆتانەکانی پانی و درێژی زەوی لەسەر نەخشەکە داناوە، ئەمەش کارێکی ئەستەمە و چۆنییەتی ئەم وردەکارییە تا ئێستا سەری لێ دەرناکرێت؛ چونکە لە ساڵی ١٧٦١ ئامێری کێشانی پۆتانەکانی درێژی و پانی زەوی دۆزرایەوە، کە ئەویش لەلایەن زانای بەڕیتانی، جۆن ھاریسن بوو. ھەر لەبەر ئەوەیە کە نەخشەکەی پیری ڕەئیس ھەتا ئەمڕۆ جێی سەرسووڕمانە، و زانیاری و شوێنی نەزانراوی وەھای تێدایە کە تەنھا لەو نەخشەیەدا ھەیە، بۆ نموونە لە کتێبەکەیدا لە ساڵی ١٥٥٩ نەخشەی خاکێکی تێدایە پانتایییەکەی ١٦٠٠ کم ھەردوو [[ئالاسکا]] و [[سیبیریا]] وەک پردێک بە یەک دەگەیەنێت بەڵام بەھۆی توانەوەی بەفری جەمسەری باکوور و بەرزبوونەوەی ئاستی ئاوی دەریا، ئەو پردی بەیەکبەستنە ئێستا دیار نەماوە.

== تێبینییەکان ==
{{تێبینییەکان}}

== سەرچاوەکان ==
https://www.imdb.com/title/tt33368607/
https://www.facebook.com/people/Piri-Reis-The-Incredible-Chart/61559549770647/?_rdr
https://www.youtube.com/watch?v=ThoHnNSOMC8
https://www.instagram.com/piri_reis1929/p/C8EYDl0tjYu/

{{سەرچاوەکان}}
{{تووڵی دەروازە|ئیسلام|ژیاننامە|جوگرافیا|ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|ئیسلام}}
{{پۆلی کۆمنز|Piri Reis}}

[[پۆل:وتارە ھەتیوەکان]]
[[پۆل:لەدایکبووانی دەیەی ١٤٦٠]]
[[پۆل:مردووانی دەیەی ١٥٥٠]]
[[پۆل:داھێنەرە موسڵمانەکان]]
[[پۆل:تورکە عوسمانییەکان]]</text>
      <sha1>h5g6b3tf2e2vmzclf6o19lwqxsfixqh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ھەرکی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129879</id>
    <revision>
      <id>1457571</id>
      <parentid>1446345</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T03:44:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>فەرهاد</username>
        <id>43900</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>1457571</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7362" sha1="i5tjg6985eb41zgh124skt42nnxn681" xml:space="preserve">{{خاوێنکردن}}

{{short description|Kurmanji-speaking Sunni Kurdish tribe}}
{{Infobox ethnic group
| group            = هەرکی
| native_name      = {{Lang|ku|Herkî, هەرکی ([[Kurdish language|Kurdish]])}}
| image            = Herkiyan.jpg
| caption          = فەتاح ئاغای هەرکی (چەپ), حاجی سەعید (ناوەڕاست), و سەید ئاغای هەرکی (ڕاست)
| population       = {{See below|{{section link||Distribution}}}}
| regions          = [[عێراق]] ([[پارێزگای دهۆک]], [[پارێزگای هەولێر]]), [[ئێران]] ([[ورمێ]]), [[تورکیا]] ([[هەکاری]])
| languages        = [[کورمانجی]]
| religions        = [[سونی ]] ([[شافعی]])
}}
'''ھەرکی'''  گەورەترین هۆزی کوردە کە ژمارەیان نزیکەی 3 ملیۆن کەسە، بەشی ھەرە زۆڕی ئەم ھۆزە لە [[باشووری کوردستان|باشوری کوردستان]] دەژین. ژمارەیەکی زۆڕیشیان لە [[ڕۆژھەڵاتی کوردستان]]ن لەگەڵ چەندین بنەماڵەی گەورە لە [[باکووری کوردستان]]. وە هەروەها لە ڕۆژئاوای کوردستانیش لە شاری عامود

== خێلەکانی ناو ھۆزەکە ==
ھۆزی ھەرکی دابەش دەبن بە سەر چوار خێلی سەرەکی کەبریتین لە خێلی '''مەندا''' و '''سیدا''' و '''بنەجی''' و '''سەرھاتی'''[[سەرھاتی|.]] ھەرکییەکان بە کوردی [[کوردیی باکووری|کورمانجی]] دەدوێن وەک زۆڕینەی کوردەکان. ئه‌وانه‌ش بۆ چه‌ند تیره‌یه‌ك دابه‌ش ده‌بن خێڵی مه‌ندا دوو تیره‌ی لێ ده‌بێته‌وه‌ ئه‌وانیش (خدری و راست مه‌ندا) كه‌  چه‌ند تیرەو بنه‌مالیه‌كی گه‌وره‌یان لێ جیا ده‌بێته‌وه‌ وه‌ خێلی سه‌رهاتی پێنج تیره‌ی لێ ده‌بێته‌وه‌ ئه‌وانیش (هاجیەسوری و مژدینی و ناوی و ماله‌مه‌دی و ماله‌شین) كه‌ ئه‌وانیش دابه‌ش بوونه‌ به‌سه‌ر چه‌ندین بنه‌ماله‌ی گه‌وره‌.

== شێوازی ژیانیان ==
ھەرکییەکان لەکۆندا [[کۆچەر]] و شوانکارە بوون لەبناری شاخەکانی کوردستان لەو شاخ بۆ ئەو شاخ کۆچیان کردووە بە ئازادی بەڵام ئەم ژیانە ئازادەیان لێ تێک چوو دوای ڕێککەوتنامەی سیڤەر ١٩٢٠ بەھۆی دروستبوونی وڵاتی تورکیا و عێراق و سووریا و ئێران کە سنووری ئەم وڵاتانە کێشرا بوە ھۆی ڕێگری لەبەردەمیان و ناچاربوون لە یەکێک لەم وڵاتە تازە دروست بوانە نیشتەجێ ببن، لەسەرتا ھەرکییەکان دانیان بەو سنوورە دانەدەنا و لە ھاتوچۆ بەردەوام بوون بەڵام بەھۆی ھێرشی تورکەکان و ڕێگرییەکانیان کە ژمارەیەکی زۆڕیان لێ کوژرا ناچاربوون لەو گوندانە نیشتەجێ ببن کە زستانان لێی دەمانەوە، پەیدابونی ئەم سنوورانە ئاراستەی ژیانی ھەرکی و تەواوی ھۆزە کوردەکانی تری تێک دا، بەجۆرێک نەیان دەتوانی وەک باب و باپیرانیان بە ئازادی کۆچ بکەن و سنووری وڵاتەکەو شوێنی کارکردنیان بەرتەسکتر بویەوە، ھەربەم ھۆیەوە دەبینین ھەرکییەکان لە ھەرچوارپارچەی کوردستان بوونیان ھەیە و ھەریەکەیان ناسنامەیەکی جیاوازی ھەڵگرتوە، بەڵام لە بنەڕەت دا یەک ھۆز و یەک بنەماڵەن کە تاوەکو ئەمڕۆ پەیوەندی خێزانی و کۆمەڵایەتیان لەگەڵ یەک بەھێزە.

ئەمڕۆ ھەرکییەکان لە کوردستانی ئێران لە بەراندز و شەملەکان و شارى [[ورمێ]] و لە دەشتەبیڵ (شنۆ) و  [[تەرگەڤەر|تەرگەوەڕ]] و [[مێرگە ڤەر|مەرگەوەڕ]]  ، بەڵام ھەرکییەکانی کوردستانی عێراق لەنێوان قەزاى خەباتى [[ھەولێر]]  ئاکرێی دهۆک و رۆژهەڵاتى [[نەینەوا|موسل]] نیشتەجێن، ھەرکی لە تورکیا لە هەرک و بێداو و گەوەڕى [[شەمزینان]] دەژین . هەروەها لە دەورى دەریاچەی [[وان]] و  و [[قەرەکۆسە|ئاگری]] نیشتەجێ بوینە، ھەرکییەکان بە ئازایی و جوامێری ناوبانگیان دەرکردوە بەتایبەت دوای بەزۆر نیشتەجێکردنیان کە بوونەتە مەترسی بۆ ھەموو حکوومەتەکانی عێراق و تورکیا و ئێران، ھەربەم ھۆیەوە بەردەوام لەلایەن دوژمنانی کوردەوە ھەژمارێکی تایبەت بۆ ھەرکییەکان کراوە.

== گوندەکانى هەرکى لە ورمێ ==
موانا،  شەملەکان، ، لورزینی، کانی سپی، لێر،  ئەنهەر، خانەقا،  جورنی، دزگیر،دۆڵه پسان، ئورسى، نرگی، سلامی، هەفتەوا، گسیان ، هێشماوا، بەرازان، سێگرکان، سوسناوا، هەلەج، گلاز، سێکانی،حەکى،  ، ئاودی ، رەشگوند، چریاوا

== ئێزابێلا بێرد لەناو ھەرکییەکان ==
[[ئێزابێلە بێرد]] (خاتوو بیشۆپ) پەرتوکێکی لەبارەی ھەرکییەکانەوە نوسیوە لەوکاتەی سەردانی شاری ھەکاری کردوە وەک گەریدەیەک:&lt;blockquote class=&quot;&quot;&gt;دوای کێشانی سنووری ئێراق تورکیا لە ١٩٢٠ و دابەشکردنی کوردستان حکوومەتی دامەزراوی تورکیا نەیتوانی دەسەلاتی ھەبێت بەسەر ئەو سنوورەی کەتازە بۆی کێشراوە، بەمە تووشی ڕووبەرووبونەوەی ھۆزەکوردەکان ببویەوە، شانشینی بەریتانیا لێژنەیەکی دیاری کرد بۆ ھەڵسەنگەیاندنی بارودۆخەکە و دیاریکردنی کێشەکان بەمە لیژنەیەک ھات بۆ ھەکاری و ناوچەی شەمزینان بەڵام بەھۆی ڕێگری و تورەیی کوردەکان بەرامبەر تورک و ئینگلیز نەیانتوانی لە ناوچەی شەمزینان بمێننەوە، بۆیە خاتوو بیشۆب ھەرلەھەکاری مایەوە لای گوندنشینە فەلەکان ئەوانەی ناچاربوون باج بدەنە ھۆز و میرە کوردەکان.&lt;/blockquote&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
* [[ویکیپیدیای ئینگلیزی|وێکیپیدیای ئینگلیزی]]

{{لقوپۆپی زمانی کوردی}}
{{ھۆزەکان و عەشیرەتەکانی کورد}}
{{تووڵی دەروازە|ئێران|عێراق|تورکیا}}

[[پۆل:ھۆزە کوردییەکان]]</text>
      <sha1>i5tjg6985eb41zgh124skt42nnxn681</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>داڕێژە:ئاڕاستەی زایەندی</title>
    <ns>10</ns>
    <id>151204</id>
    <revision>
      <id>1457559</id>
      <parentid>1435088</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T00:41:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Épine</username>
        <id>19745</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Épine پەڕەی [[داڕێژە:خواستی زایەندی]]ی گواستەوە بۆ [[داڕێژە:ئاڕاستەی زایەندی]]</comment>
      <origin>1435088</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1932" sha1="mms0dvpswfs24uflt2wd8vqn8r43wcb" xml:space="preserve">{{Sidebar
| name = خواستی زایەندی
| bodyclass = hlist
| title = [[خواستی زایەندی]]
| image = [[پەڕگە:Male and female sign.svg|40px|link=|alt=]]
| headingstyle = background-color:#e6e6fa;

| heading1 = خواستە ڕەگەزییەکان
| content1 = 
* [[سێکسنەخوازی]]
* [[دووزایەندخوازی]]
* [[جیازایەندخوازی]]
* [[ھاوزایەندخوازی]]

| heading2 = نادووانەیی
| content2 = 
* [[ئەندرۆفیلیا و جێنێفیلیا]]
* [[دووڕەگەزخوازیی فزووڵی]]
* [[سێکسنەخوازیی خۆڵەمێشی]]
* [[ناجیاڕەگەزخواز]]
* [[گشتزایەندخوازی]]
* [[ھەمەزایەندخوازی]]
* [[کویر]]
| heading3 = بەدواداچوون
| content3 = 
* [[ژینناسی و خواستی ڕەگەزی|ژینناسی]]
* [[ئاژۆکی سێکسیی مێینە]]
* [[ئاژۆکی سێکسیی نێرینە]]
* [[دێمۆگرافیای خواستی ڕەگەزی|دێمۆگرافیا]]
* [[خواستی ڕەگەزی و ژینگە|ژینگە]]
* [[نەپچڕاوی جیاڕەگەزخواز-ھاوڕەگەزخواز]]
* [[پێوەری کێنزی]]
* [[تۆڕی خواستی ڕەگەزیی کڵاین|تۆڕی کڵاین]]
* [[دەمارنناسی و خواستی ڕەگەزی|دەمارنناسی]]
* [[بەدواداچوونەکانی کویر]]
* [[خواستی ڕۆمانتیک]]
* [[سێکسناسی]]
* [[مێژووی دەرمان و خواستی ڕەگەزی]]

| heading4 = ئاژەڵە نامرۆڤەکان
| content4 =
* [[خووڕەوشتی سێکسیی ئاژەڵەکان]]
* [[خووڕەوشتی بێ نەوە خستنەوە لە ئاژەڵەکاندا]]
* [[خووڕەوشتی ھاوڕەگەزخوازی لە ئاژەڵەکاندا]]

| belowstyle = background:#e6e6fa;
| below =
* {{ھێما|Category}} [[:پۆل:خواستی ڕەگەزی|پۆل]]

}}&lt;noinclude&gt;
{{Documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>mms0dvpswfs24uflt2wd8vqn8r43wcb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457562</id>
      <parentid>1457559</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T00:44:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Épine</username>
        <id>19745</id>
      </contributor>
      <origin>1457562</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1940" sha1="g02yezn0ipbbu8cjb0bs369qd8saizk" xml:space="preserve">{{Sidebar
| name = ئاڕاستەی زایەندی
| bodyclass = hlist
| title = [[ئاڕاستەی زایەندی]]
| image = [[پەڕگە:Male and female sign.svg|40px|link=|alt=]]
| headingstyle = background-color:#e6e6fa;

| heading1 = خواستە ڕەگەزییەکان
| content1 = 
* [[سێکسنەخوازی]]
* [[دووزایەندخوازی]]
* [[جیازایەندخوازی]]
* [[ھاوزایەندخوازی]]

| heading2 = نادووانەیی
| content2 = 
* [[ئەندرۆفیلیا و جێنێفیلیا]]
* [[دووڕەگەزخوازیی فزووڵی]]
* [[سێکسنەخوازیی خۆڵەمێشی]]
* [[ناجیاڕەگەزخواز]]
* [[گشتزایەندخوازی]]
* [[ھەمەزایەندخوازی]]
* [[کویر]]
| heading3 = بەدواداچوون
| content3 = 
* [[ژینناسی و خواستی ڕەگەزی|ژینناسی]]
* [[ئاژۆکی سێکسیی مێینە]]
* [[ئاژۆکی سێکسیی نێرینە]]
* [[دێمۆگرافیای خواستی ڕەگەزی|دێمۆگرافیا]]
* [[خواستی ڕەگەزی و ژینگە|ژینگە]]
* [[نەپچڕاوی جیاڕەگەزخواز-ھاوڕەگەزخواز]]
* [[پێوەری کێنزی]]
* [[تۆڕی خواستی ڕەگەزیی کڵاین|تۆڕی کڵاین]]
* [[دەمارنناسی و خواستی ڕەگەزی|دەمارنناسی]]
* [[بەدواداچوونەکانی کویر]]
* [[خواستی ڕۆمانتیک]]
* [[سێکسناسی]]
* [[مێژووی دەرمان و خواستی ڕەگەزی]]

| heading4 = ئاژەڵە نامرۆڤەکان
| content4 =
* [[خووڕەوشتی سێکسیی ئاژەڵەکان]]
* [[خووڕەوشتی بێ نەوە خستنەوە لە ئاژەڵەکاندا]]
* [[خووڕەوشتی ھاوڕەگەزخوازی لە ئاژەڵەکاندا]]

| belowstyle = background:#e6e6fa;
| below =
* {{ھێما|Category}} [[:پۆل:خواستی ڕەگەزی|پۆل]]

}}&lt;noinclude&gt;
{{Documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>g02yezn0ipbbu8cjb0bs369qd8saizk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>وتووێژ:ھەڤەخشترە</title>
    <ns>1</ns>
    <id>169176</id>
    <revision>
      <id>1457527</id>
      <parentid>1442281</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T19:57:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zemen</username>
        <id>40346</id>
      </contributor>
      <origin>1457527</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1892" sha1="9ahwftz0ewcmzdx3ye4m5nhg9jcwjdg" xml:space="preserve">== کەیخوسرەو ==
You guys, I wonder why you put the name as &quot;ھەڤەخشترە&quot; why it is not &quot;کەیخەسرەو&quot;?

&quot;ئەی رەقیب = Because it is in the Kurdish National Anthym &quot;Ey Reqîb as:

&quot;ئێمە رۆڵەی میدیا و کەیخوسرەوین،
دینمان، ئایینمان ھەر نیشتمان
کەس نەڵێ کورد مردووە، کورد زیندووه،
زیندوە قەت نانەوێ ئاڵاکەمان.&quot;

You better use the name &quot;کەیخەسرەو&quot;
Sorry it should be as:
&quot;Keyxusrew = کەیخوسرەو&quot; NOT &quot;کەیخەسرەو&quot; [[بەکارھێنەر:Key Mîrza|Key Mîrza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Key Mîrza|لێدوان]]) ‏١٩:٠٣، ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ (UTC)

سلاو و ڕێز، من کورمانجیش، دڤێ ناوی ئەم کەسانە بێت وەک &quot;کەیخوسرەو&quot; کە سرودی کوردی «ئەی رەقیب»، «ئێمە رۆڵەی میدیا و کەیخوسرەوین،
دینمان، ئایینمان ھەر نیشتمان
کەس نەڵێ کورد مردووە، کورد زیندووه،
زیندوە قەت نانەوێ ئاڵاکەمان.&quot; [[بەکارھێنەر:Key Mîrza|Key Mîrza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Key Mîrza|لێدوان]]) ‏١٠:٢٥، ٢٢ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ (UTC)

:ڕاستە منیش نازانم ئەو ناوە لەکوێ ھاتووە، یەکەم جارە ھەر بەر گوێم بکەوێ [[بەکارھێنەر:Ari Qasm|Ari Qasm]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Ari Qasm|لێدوان]]) ١٨:١١، ٣٠ی نیسانی ٢٠٢٥ (UTC)

== هەڤەخشترە؟ ==

ئەم ناوە لە چی شوێنێکدا وا هاتووە تکایە گرۆڤەیەکت هەیە بۆی؟. [[بەکارھێنەر:Drownedone1|Drownedone1]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Drownedone1|لێدوان]]) ٠٧:٣٢، ٩ی شوباتی ٢٠٢٥ (UTC)</text>
      <sha1>9ahwftz0ewcmzdx3ye4m5nhg9jcwjdg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457528</id>
      <parentid>1457527</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T19:59:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Zemen</username>
        <id>40346</id>
      </contributor>
      <comment>/* کەیخوسرەو */ وەڵامدانەوە</comment>
      <origin>1457528</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2624" sha1="9n0bi4v3pr0p2dkpmmh3xdp72pmiqah" xml:space="preserve">== کەیخوسرەو ==
You guys, I wonder why you put the name as &quot;ھەڤەخشترە&quot; why it is not &quot;کەیخەسرەو&quot;?

&quot;ئەی رەقیب = Because it is in the Kurdish National Anthym &quot;Ey Reqîb as:

&quot;ئێمە رۆڵەی میدیا و کەیخوسرەوین،
دینمان، ئایینمان ھەر نیشتمان
کەس نەڵێ کورد مردووە، کورد زیندووه،
زیندوە قەت نانەوێ ئاڵاکەمان.&quot;

You better use the name &quot;کەیخەسرەو&quot;
Sorry it should be as:
&quot;Keyxusrew = کەیخوسرەو&quot; NOT &quot;کەیخەسرەو&quot; [[بەکارھێنەر:Key Mîrza|Key Mîrza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Key Mîrza|لێدوان]]) ‏١٩:٠٣، ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ (UTC)

سلاو و ڕێز، من کورمانجیش، دڤێ ناوی ئەم کەسانە بێت وەک &quot;کەیخوسرەو&quot; کە سرودی کوردی «ئەی رەقیب»، «ئێمە رۆڵەی میدیا و کەیخوسرەوین،
دینمان، ئایینمان ھەر نیشتمان
کەس نەڵێ کورد مردووە، کورد زیندووه،
زیندوە قەت نانەوێ ئاڵاکەمان.&quot; [[بەکارھێنەر:Key Mîrza|Key Mîrza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Key Mîrza|لێدوان]]) ‏١٠:٢٥، ٢٢ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ (UTC)

:ڕاستە منیش نازانم ئەو ناوە لەکوێ ھاتووە، یەکەم جارە ھەر بەر گوێم بکەوێ [[بەکارھێنەر:Ari Qasm|Ari Qasm]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Ari Qasm|لێدوان]]) ١٨:١١، ٣٠ی نیسانی ٢٠٢٥ (UTC)
::لەگەڵ گواستنەوەیم بۆ کەیخوسرەو. کەس بەم ناوە نایناسێ، کەیخوسرەو باوە، گەر پاشخانێکی مێژوویی کوردی بۆ ناوی ھەڤەخشترە ھەیە، ئەوە بابەتێکی جیایە و با نەگوازرێتەوە. @[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]] @[[بەکارھێنەر:Pirehelokan|Pirehelokan]] تکایە لێدوانی خۆتان بدەن. [[User:Zemen|&lt;b style=&quot;color:#ffffff;font-size:10px;display:inline-block;border:1px solid #5B7830;border-radius:5px;background-color:#5B7830;padding:1px;&quot;&gt;&amp;#160;زەمەنCefayî&amp;#160;&lt;/b&gt;]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Zemen|لێدوان]]) ١٩:٥٩، ٨ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)

== هەڤەخشترە؟ ==

ئەم ناوە لە چی شوێنێکدا وا هاتووە تکایە گرۆڤەیەکت هەیە بۆی؟. [[بەکارھێنەر:Drownedone1|Drownedone1]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Drownedone1|لێدوان]]) ٠٧:٣٢، ٩ی شوباتی ٢٠٢٥ (UTC)</text>
      <sha1>9n0bi4v3pr0p2dkpmmh3xdp72pmiqah</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457572</id>
      <parentid>1457528</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T06:25:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aza</username>
        <id>86</id>
      </contributor>
      <comment>/* کەیخوسرەو */ وەڵامدانەوە</comment>
      <origin>1457572</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2885" sha1="q2en6chhevyqmnthsph2f9xgel0phi6" xml:space="preserve">== کەیخوسرەو ==
You guys, I wonder why you put the name as &quot;ھەڤەخشترە&quot; why it is not &quot;کەیخەسرەو&quot;?

&quot;ئەی رەقیب = Because it is in the Kurdish National Anthym &quot;Ey Reqîb as:

&quot;ئێمە رۆڵەی میدیا و کەیخوسرەوین،
دینمان، ئایینمان ھەر نیشتمان
کەس نەڵێ کورد مردووە، کورد زیندووه،
زیندوە قەت نانەوێ ئاڵاکەمان.&quot;

You better use the name &quot;کەیخەسرەو&quot;
Sorry it should be as:
&quot;Keyxusrew = کەیخوسرەو&quot; NOT &quot;کەیخەسرەو&quot; [[بەکارھێنەر:Key Mîrza|Key Mîrza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Key Mîrza|لێدوان]]) ‏١٩:٠٣، ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ (UTC)

سلاو و ڕێز، من کورمانجیش، دڤێ ناوی ئەم کەسانە بێت وەک &quot;کەیخوسرەو&quot; کە سرودی کوردی «ئەی رەقیب»، «ئێمە رۆڵەی میدیا و کەیخوسرەوین،
دینمان، ئایینمان ھەر نیشتمان
کەس نەڵێ کورد مردووە، کورد زیندووه،
زیندوە قەت نانەوێ ئاڵاکەمان.&quot; [[بەکارھێنەر:Key Mîrza|Key Mîrza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Key Mîrza|لێدوان]]) ‏١٠:٢٥، ٢٢ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ (UTC)

:ڕاستە منیش نازانم ئەو ناوە لەکوێ ھاتووە، یەکەم جارە ھەر بەر گوێم بکەوێ [[بەکارھێنەر:Ari Qasm|Ari Qasm]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Ari Qasm|لێدوان]]) ١٨:١١، ٣٠ی نیسانی ٢٠٢٥ (UTC)
::لەگەڵ گواستنەوەیم بۆ کەیخوسرەو. کەس بەم ناوە نایناسێ، کەیخوسرەو باوە، گەر پاشخانێکی مێژوویی کوردی بۆ ناوی ھەڤەخشترە ھەیە، ئەوە بابەتێکی جیایە و با نەگوازرێتەوە. @[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]] @[[بەکارھێنەر:Pirehelokan|Pirehelokan]] تکایە لێدوانی خۆتان بدەن. [[User:Zemen|&lt;b style=&quot;color:#ffffff;font-size:10px;display:inline-block;border:1px solid #5B7830;border-radius:5px;background-color:#5B7830;padding:1px;&quot;&gt;&amp;#160;زەمەنCefayî&amp;#160;&lt;/b&gt;]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Zemen|لێدوان]]) ١٩:٥٩، ٨ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)
:::ئەمە کەیخەسرەو نییە. [https://en.m.wikipedia.org/wiki/Kay_Khosrow کەیخەسرەو] ئەمەیە. [[بەکارھێنەر:Aza|Aza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Aza|لێدوان]]) ٠٦:٢٥، ٩ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)

== هەڤەخشترە؟ ==

ئەم ناوە لە چی شوێنێکدا وا هاتووە تکایە گرۆڤەیەکت هەیە بۆی؟. [[بەکارھێنەر:Drownedone1|Drownedone1]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Drownedone1|لێدوان]]) ٠٧:٣٢، ٩ی شوباتی ٢٠٢٥ (UTC)</text>
      <sha1>q2en6chhevyqmnthsph2f9xgel0phi6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457579</id>
      <parentid>1457572</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T10:33:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ari Qasm</username>
        <id>57423</id>
      </contributor>
      <comment>/* کەیخوسرەو */ وەڵامدانەوە</comment>
      <origin>1457579</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3223" sha1="1cgjqaozqd9buopd0fan91f1u6wbumq" xml:space="preserve">== کەیخوسرەو ==
You guys, I wonder why you put the name as &quot;ھەڤەخشترە&quot; why it is not &quot;کەیخەسرەو&quot;?

&quot;ئەی رەقیب = Because it is in the Kurdish National Anthym &quot;Ey Reqîb as:

&quot;ئێمە رۆڵەی میدیا و کەیخوسرەوین،
دینمان، ئایینمان ھەر نیشتمان
کەس نەڵێ کورد مردووە، کورد زیندووه،
زیندوە قەت نانەوێ ئاڵاکەمان.&quot;

You better use the name &quot;کەیخەسرەو&quot;
Sorry it should be as:
&quot;Keyxusrew = کەیخوسرەو&quot; NOT &quot;کەیخەسرەو&quot; [[بەکارھێنەر:Key Mîrza|Key Mîrza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Key Mîrza|لێدوان]]) ‏١٩:٠٣، ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ (UTC)

سلاو و ڕێز، من کورمانجیش، دڤێ ناوی ئەم کەسانە بێت وەک &quot;کەیخوسرەو&quot; کە سرودی کوردی «ئەی رەقیب»، «ئێمە رۆڵەی میدیا و کەیخوسرەوین،
دینمان، ئایینمان ھەر نیشتمان
کەس نەڵێ کورد مردووە، کورد زیندووه،
زیندوە قەت نانەوێ ئاڵاکەمان.&quot; [[بەکارھێنەر:Key Mîrza|Key Mîrza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Key Mîrza|لێدوان]]) ‏١٠:٢٥، ٢٢ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ (UTC)

:ڕاستە منیش نازانم ئەو ناوە لەکوێ ھاتووە، یەکەم جارە ھەر بەر گوێم بکەوێ [[بەکارھێنەر:Ari Qasm|Ari Qasm]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Ari Qasm|لێدوان]]) ١٨:١١، ٣٠ی نیسانی ٢٠٢٥ (UTC)
::لەگەڵ گواستنەوەیم بۆ کەیخوسرەو. کەس بەم ناوە نایناسێ، کەیخوسرەو باوە، گەر پاشخانێکی مێژوویی کوردی بۆ ناوی ھەڤەخشترە ھەیە، ئەوە بابەتێکی جیایە و با نەگوازرێتەوە. @[[بەکارھێنەر:Aram|Aram]] @[[بەکارھێنەر:Pirehelokan|Pirehelokan]] تکایە لێدوانی خۆتان بدەن. [[User:Zemen|&lt;b style=&quot;color:#ffffff;font-size:10px;display:inline-block;border:1px solid #5B7830;border-radius:5px;background-color:#5B7830;padding:1px;&quot;&gt;&amp;#160;زەمەنCefayî&amp;#160;&lt;/b&gt;]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Zemen|لێدوان]]) ١٩:٥٩، ٨ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)
:::ئەمە کەیخەسرەو نییە. [https://en.m.wikipedia.org/wiki/Kay_Khosrow کەیخەسرەو] ئەمەیە. [[بەکارھێنەر:Aza|Aza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Aza|لێدوان]]) ٠٦:٢٥، ٩ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)
::::ئاخر کێشەکە ئەوەیە کەس کەیخەسرەو (ماد) ناناسێتەوە بەو ناوەوە 'ھەڤەخشترە'. 
::::ناوی 'کیاکسار'یش ھەیە. [[بەکارھێنەر:Ari Qasm|Ari Qasm]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Ari Qasm|لێدوان]]) ١٠:٣٣، ٩ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)

== هەڤەخشترە؟ ==

ئەم ناوە لە چی شوێنێکدا وا هاتووە تکایە گرۆڤەیەکت هەیە بۆی؟. [[بەکارھێنەر:Drownedone1|Drownedone1]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Drownedone1|لێدوان]]) ٠٧:٣٢، ٩ی شوباتی ٢٠٢٥ (UTC)</text>
      <sha1>1cgjqaozqd9buopd0fan91f1u6wbumq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad</title>
    <ns>3</ns>
    <id>171678</id>
    <revision>
      <id>1457569</id>
      <parentid>1457100</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T01:56:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dexbot</username>
        <id>6403</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: ئەرشیڤکردنی 2 بابەت (کۆنتر لە ٢٠ ڕۆژ) بۆ [[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad/ئەرشیڤی ٦]]</comment>
      <origin>1457569</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22456" sha1="277nmzgzwn1tvr0co3nxmhq5zpzstit" xml:space="preserve">{{DISPLAYTITLE:&lt;span style=&quot;position:absolute; top:-9999px;&quot;&gt;User_Talk:&lt;/span&gt;{{font color|#f207cb|'''Sakura emad'''}}}}
&lt;div style=&quot;position: fixed; left:20px; bottom:0; display:block; height:120px;&quot;&gt;[[File:Wikimedia Foundation logo - vertical.svg|100px|Wikimedia Sverige]]&lt;/div&gt;

&lt;!--- ئەرشیڤ بۆت ---&gt;
{{بەکارھێنەر:Dexbot/Archivebot
|archive = لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad/ئەرشیڤی %(counter)s
|algo = old(20d)
|counter = 6
|maxarchivesize = 200K
|archiveheader = {{ئەرشیڤی وتووێژ}}
|minthreadsleft = 0
|minthreadstoarchive = 2
}}

{{ئەرشیڤەکان}}


&lt;!----------------------- تێبینی سڕینەوە --------------------------&gt;
&lt;center&gt;ئەگەر لێرەی بۆ ئەوەی بزانیت بۆچی وتارەکەت تاگی سڕینەوەی لەسەرە یان دەسڕدرێتەوە,&lt;/center&gt;
&lt;center&gt;باشترین شت ئەوەیە بچیت سەرچاوەی بۆ زیاد بکەیت.&lt;/center&gt;
&lt;br /&gt;
{| style=&quot;background:gray;&quot;
|&lt;span style=&quot;color: yellow&quot;&gt;[[Image:{{{image|Emblem-important.svg}}}|20px|Caution]] '''تێبینی بکە'''&lt;/span&gt;
|}
 
ئەگەر وتارەکەتم سڕیوەتەوە و دەتەوێ بزانیت بۆچی، ئەوا تکایە سەرەتا سەیرێکی ئەم سیاسەت و ڕێسایانەی ویکیپیدیا بکە لە خوارەوە:
{{col-begin|width=50%}}
|-
| 
*[[وپ:بایەخ]] (بایەخداری)
*[[وپ:ژکز]] (بایەخداری کەسایەتییەکان)
*[[وپ:سب]] (سەلماندنیبوون)
*[[وپ:دسب]] (ئاماژە بە سەرچاوە)
*[[وپ:کۆپی پەیست]] و [[وپ:لک]] (لەبەرگرتنەوە (کۆپیکردن)
|}
&lt;!----------------------- تێبینی سڕینەوە --------------------------&gt;

== ترجمە ==

{{Pin message|}}&lt;!-- [[بەکارھێنەر:نموونە]] ١٦:٤١، ١٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠٣١ (UTC) --&gt;{{User:Dexbot/DoNotArchiveUntil|١٩٥٥١١٩٣١٨}}
دەمباش Sakura emad,

تحدثنا سابقًا عن ترجمة مقالات نساء بارزات، فأنا جمعتُ الآن بعض الأسماء، وھن:
* [[w:ar:وجدان النقیب]]
* [[w:ar:حنان فوزی المسعودی]] 
* [[w:ar:فیفیان صلیوا]] 
ومن غیر عراقیات:
* [[w:ar:عزیزة ھارون]] 
* [[w:ar:روز شحفة]]  
* [[w:ar:سلوی محمصانی مومنة]] 
* [[w:ar:جھان غزاوی عونی]]  
* [[w:ar:ثمار حلوانی]]  
وأظن فی البدایة تکفیک! زور سپاس. --[[بەکارھێنەر:Ruwaym|Ruwaym]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Ruwaym|لێدوان]]) ‏٠٠:٠١، ١٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ (UTC)

:مرحبا @[[بەکارھێنەر:Ruwaym|Ruwaym]] نعم صح بذکر شکرا لک، {{Doing|یُنفَّذ}}
:١. [[ڕۆوز شەحفە]] {{Done|تم}} [[بەکارھێنەر:Sakura emad|—— 💖Sakura Hana🌸]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٦:٣٤، ١٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ (UTC)
:٢. [[ویجدان نەقیب]] --[[بەکارھێنەر:Sakura emad|—— 💖Sakura Hana🌸]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٥:٥٦، ١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ (UTC)
:٣. [[عەزیزە ھاڕوون]] --[[بەکارھێنەر:Sakura emad|—— 💖Sakura Hana🌸]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٣:٥٥، ٢٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ (UTC)
:: شکرا لک Sakura Hana. --[[بەکارھێنەر:Ruwaym|Ruwaym]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Ruwaym|لێدوان]]) ‏١٠:٠٦، ٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ (UTC)
:::@[[بەکارھێنەر:Ruwaym|Ruwaym]]
::::4. [[سەلوا محمەسانی]] [[بەکارھێنەر:Sakura emad|—— 💖Sakura Hana🌸]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٦:٥٦، ٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ (UTC)
::::ئەم بەریزە سینەماکار نیە، گوناحە لەپال بەهمەن و شەوکەت ناوی بنوسریت، ئەم بەریزە یەک فیلمی کوردی بەناوی هەنسکی ئاسمان دروست کردووە، کە فلمیکی لاوازە و  ستافەکەی پەشیمانن لەو فیلمە، بەرهەمهینەرەکانی دوو گەنج بوون توشی زەرەریکی زۆر بوون، لە دوای ئەو زیان و شکستە بەرهەمهینەریکیان جوو بۆ هاندەران و ئەوی تریان وازی لەسینەما هینا. بۆیە باشتر وابە لابدریت بۆ سومعىی کورد جوان نیە و نابیت بکریتە نموونەی فیلمی کوردی. [[بەکارھێنەر:Cinamekurdi|Cinamekurdi]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Cinamekurdi|لێدوان]]) ‏٠٢:٤٥، ٢٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ (UTC)
:::::@[[بەکارھێنەر:Cinamekurdi|Cinamekurdi]] نازانم باسی کێ دەکەیت بە دیاریکراوی بەڵام ھەموو ئەوانەی لە سەرەوە نووسراون زۆربەیان شاعیرن. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٠٤:٥١، ٢٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ (UTC)
:::::: [[بەکارھێنەر:Sakura emad|—— 🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٢٠:٥٦، ٢ی نیسانی ٢٠٢٣ (UTC)

== سەرخستنی ویکیفەرھەنگی کوردیی ناوەندی ==

&lt;!-- [[بەکارھێنەر:نموونە]] ١٢:٢٨، ٢٥ی ئابی ٢٠٣٢ (UTC) --&gt;{{User:Dexbot/DoNotArchiveUntil|١٩٧٧٠٤٩٧٠٩}}{{Pin message|}}
&lt;!-- [[بەکارھێنەر:نموونە]] ٠٥:٤٤، ٣٠ی ئایاری ٢٠٣٢ (UTC) --&gt;{{User:Dexbot/DoNotArchiveUntil|١٩٦٩٥٠٨٦٨٣}}
سڵاو، ئەم پەیامەت بۆ ھاتووە چونکە یان [https://meta.toolforge.org/catanalysis/?title=Wt%2Fckb&amp;cat=0&amp;wiki=incubatorwiki#Lists لێرە (لە ویکیفەرھەنگی کوردیی ناوەندی لە ئینکیوبەیتر)] بەشداریت کردووە یان [[Special:PermaLink/933823#چەند_پرسیارێک_لەسەر_ویکیوتە|لێرە]] ئامادەییت دەربڕیوە کە بەشداری بکەیت یانیش لەبەر چالاکیت لە ویکیپیدیا بۆت ھاتووە. ئەگەر ناتەوێت بەشداری بکەیت یان ئەم پەیامەت بەھەڵە بۆ ھاتووە، دەتوانیت فەرامۆشی بکەیت.

ھەوڵێک ھەیە کە [[ویکیفەرھەنگی کوردیی ناوەندی]] دروست بکرێت. بۆ ئەمەش پەڕەیەکی ڕێنمایی دروست کراوە. بڕوانە [[incubator:Help:Wt/ckb/ڕێنماییی سەرەتایی بۆ دروستکردنی ویکیفەرھەنگ]]. پێشتر چەند جارێک ئەم ھەوڵە دراوە، بەڵام لەبەر کەمیی ژمارەی بەکارھێنەران، سەرکەوتوو نەبووە. گەر ئەم جارە بەشدارییەکی باش ھەبێت، دۆمەینی تایبەت بە خۆی دابین دەکرێت. تکایە سەرەتا ڕێنمایییەکان بخوێنەوە. بەپێی پیلان، پڕۆژەکە لە ماوەی ١ی حوزەیران تا ١ی تەممووزی ٢٠٢٢ دەچێت بەڕێوە و گەر ٥ بەکارھێنەر بەشدار بن، ئەوا دەبێت ھەر کەسێکیان ڕۆژانە تەنیا ١٠ پەڕە لە بۆشاییناوی سەرەکی دروست بکات. بەمەش بە ١٠ ڕۆژی یەکەم دەگەینە ٥٠٠ پەڕە (پێشتر ٣٩١ پەڕە دروست کراون) بەمەش زۆر نزیک دەبینەوە لە ٨٠٠ تا ١٬٠٠٠ پەڕە و ئەم بڕەش بەشی پێویستە و دەتواندرێت داوای دۆمەینی [https://ckb.wiktionary.org ckb.wiktionary.org] بکەین. گەر ھەر پرسیارێکت ھەبوو، ھەر لێرە بانگی [[بەکارھێنەر:Aram]] بکە و پرسیارەکەت بکە. گەر پێت خۆش بێت، دەتوانیت لە [https://discord.gg/TWyzqBv دیسکۆرد] قسەی لەگەڵ بکەیت. [[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏١١:١٠، ٣١ی ئایاری ٢٠٢٢ (UTC)

:[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|@MediaWiki message delivery]] شتێکی جوانە [[بەکارھێنەر:Ranjzaidan|Ranjzaidan]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Ranjzaidan|لێدوان]]) ‏١٢:٢٧، ١٢ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC)


&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Aram@ckbwiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%D9%BE%DB%8C%D8%AF%DB%8C%D8%A7:%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%D9%81%DB%95%D8%B1%DA%BE%DB%95%D9%86%DA%AF&amp;oldid=949701 --&gt;

{{وب|Sakura emad}} منیش دەمەوێت ببمە یەکێک لەوانەی کە دەیانەوێت ویکی فەرھەنگ سەربخەین، تکایە پێمبڵێ چۆن بیکەم؟ [[بەکارھێنەر:ئارۆ سالار محمود|ئارۆ سالار محمود]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:ئارۆ سالار محمود|لێدوان]]) ‏١٦:٢٠، ٢٣ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC)

== ئەو بابەتانەی کە بۆ دەنگدان کاندید کراون ==

&lt;!-- [[بەکارھێنەر:نموونە]] ١١:٢٤، ٢ی ئابی ٢٠٣٢ (UTC) --&gt;{{User:Dexbot/DoNotArchiveUntil|١٩٧٥٠٥٨٦٩٨}}{{Pin message|}}
سڵاو پرسیارێکم ھەیە، ئەو بابەتانەی کە وەک بابەتی ھەڵبژێردراو یان باش کاندید دەکەین تا کەی دەمێننەوە لە حاڵەتی دەنگدان و دەنگیان بۆ نییە، ژمارەیەک بابەت کە خۆم نووسیومە کاندید کراون بۆ دەنگدان، وە أ کاتێکی زۆر درێژ تێپەڕیوە و ھیچ دەنگێک نییە، و بێگومان ئەمەش بە شێوەیەکی سەرەکی دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی ئەندامانی کارلێککار لەناو ئینسایکلۆپیدیاکەدا، و بۆ ئەمەش، داواتان لێدەکەم پێداچوونەوە بەم بابەتانەدا بکەن و بە باشی بیانخوێننەوە، و ئێوەش دۆخیان دیاری بکەن .لە نێو بابەتە باشەکان و بابەتە ھەڵبژێردراوەکاندا قبوڵیان دەکەیت؟,, سوباس,, [[بەکارھێنەر:Hamaredha|Hamaredha]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Hamaredha|لێدوان]]) ‏٢٢:١٠، ١ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC)

:@[[بەکارھێنەر:Hamaredha|Hamaredha]]: زۆر سپاس بۆ بەشدارییە بەبەھاکانت و درووستکردنی وتاری گوونجاو و پاڵاوتنیان، قسەکانت لە جێگای خۆیانن و ماوەیەکی زۆرە داتناون:
:* [[ویکیپیدیا:وتارە ھەڵبژێردراوەکان/پاڵاوتن/تەھماسبی یەکەم|تەھماسبی یەکەم]]
:* [[ویکیپیدیا:پاڵاوتنی وتاری باش/جامی پاڵەوانییەتی جامی جیھانیی فیفا|جامی پاڵەوانییەتی جامی جیھانیی فیفا]]
:* [[ویکیپیدیا:پاڵاوتنی وتاری باش/مەمالیکی عێراق|مەمالیکی عێراق]]
:* [[ویکیپیدیا:پاڵاوتنی وتاری باش/گۆڕەپانی کۆماری|گۆڕەپانی کۆماری]]
:ھەندێکیان دەنگیان بۆ دراوە تەنھا پێداچوونەوەیەکی پێویستە، ھەندێکیان ھێشتا دەنگیان نییە بەکورتی لە ئێستادا پێویست بە دەنگێکی زۆر ناکات بۆ ئەوەی ببن بە وتارێکی باش دوو دەنگ لەلایەن دوو بەکارھێنەری پێشکەوتوو بەبیرورای من بەسە بۆ ئەوەی ئەنجامێک بۆ وتارەکەت وەربگریت،
:من ھەوڵ دەدەم بە یەک بە یەکیان دا بچمەوە و سەیریان بکەم دەر ئەنجامیان بزانین لە کاتێکی نزیکدا {{زۆر سپاس}} [[بەکارھێنەر:Sakura emad|🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏٢٢:٢٠، ١ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC)

== Wikipedia translation of the week: 2022-34 ==

&lt;!-- [[بەکارھێنەر:نموونە]] ١٤:٤٥، ٦ی ئەیلوولی ٢٠٣٢ (UTC) --&gt;{{User:Dexbot/DoNotArchiveUntil|١٩٧٨٠٩٤٧٣٩}}{{Pin message|}}
{| class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background:#DDDDDD; border:1px solid #BBBBBB; color:#000000; padding .4em;&quot;
|-
|style=&quot;text-align:center;&quot;| The winner this [[m:Translation of the week/2022 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:In the Arbour]]'''&lt;br /&gt; &lt;/div&gt;

Please be bold and help translate this article!

----
[[File:Gierymski In the arbour.png|center|300px|]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''''In the Arbour''''' (Polish: W altanie) is an oil painting created by Polish Realist painter Aleksander Gierymski in 1882. It is displayed at the National Museum in Warsaw, Poland. In the painting is shown a social gathering of a group of aristocrats portrayed in 18th-century clothes, which takes place on a summer day in a garden. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]] ‏١١:٤٧، ٢٢ی ئابی ٢٠٢٢ (UTC)''
&lt;/div&gt;
|}

&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=23685356 --&gt;

== دەنگ بدە بە بابەتەکان ==

&lt;!-- [[بەکارھێنەر:نموونە]] ١٢:٣٥، ٢١ی شوباتی ٢٠٣٣ (UTC) --&gt;{{User:Dexbot/DoNotArchiveUntil|١٩٩٢٦٠٢١١٩}}{{Pin message|}}
سڵاو @[[بەکارھێنەر:Sakura emad|Sakura emad]]، بابەتی زۆرم هەیە کە کاندیدم کرد بۆ دەنگدان لەنێو بابەتی هەڵبژێردراو و باشی ناو ئینسایکلۆپیدیاکەدا، و ڕاشکاوانە، هەندێک کاندید بۆ هەندێک هاوکار دەبینم، بابەتەکە لە بابەتەکانی هەڵبژێردراودا هاتووە تەنها بە دوو دەنگ، بابەتەکانی هەڵبژێردراو، من هیوادارم دەنگ بدەن و بیانخەنە ناو لیستەکەوە، چونکە نزیکەی هەشت مانگ تێپەڕیوە، و ئەم بابەتانە هێشتا لە شوێنی خۆیانن بەبێ دەنگدان.سوپاس. [[بەکارھێنەر:Hamaredha|Hamaredha]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Hamaredha|لێدوان]]) ‏١١:٤٤، ١٤ی شوباتی ٢٠٢٣ (UTC)

:s [[بەکارھێنەر:Sakura emad|—— 🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ‏١٨:١٣، ١٠ی ئابی ٢٠٢٤ (UTC)

== Wikipedia translation of the week: 2025-26 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Pictorial map]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:fa:نقشه تصویری]])&amp;#32;([[:ja:絵地図]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Blake Britain Spearhead of Attack.jpg|center|300px]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''Pictorial maps''' (also known as illustrated maps, panoramic maps, perspective maps, bird's-eye view maps, and geopictorial maps) depict a given territory with a more artistic rather than technical style. It is a type of map in contrast to road map, atlas, or topographic map. The cartography can be a sophisticated 3-D perspective landscape or a simple map graphic enlivened with illustrations of buildings, people and animals. They can feature all sorts of varied topics like historical events, legendary figures or local agricultural products and cover anything from an entire continent to a college campus. Drawn by specialized artists and illustrators, pictorial maps are a rich, centuries-old tradition and a diverse art form that ranges from cartoon maps on restaurant placemats to treasured art prints in museums. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠١:١٨، ٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28788623 --&gt;

== Wikipedia translation of the week: 2025-27 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Queen Elizabeth University Hospital]]'''&lt;br /&gt;  &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:QEUH.jpg|center|300px]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
The '''Queen Elizabeth University Hospital''' (QEUH) is a 1,677-bed acute hospital located in Govan, in the south-west of Glasgow, Scotland. The hospital is built on the site of the former Southern General Hospital and opened at the end of April 2015. The hospital comprises a 1,109-bed adult hospital, a 256-bed children's hospital and two major Emergency Departments; one for adults and one for children. There is also an Immediate Assessment Unit for local GPs and out-of-hours services, to send patients directly, without having to be processed through the Emergency Department. The retained buildings from the former Southern General Hospital include the Maternity Unit, the Institute of Neurological Sciences, the Langlands Unit for medicine of the elderly and the laboratory. The whole facility is operated by NHS Greater Glasgow and Clyde, and is one of the largest acute hospital campuses in Europe. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠٢:٠٥، ٣٠ی حوزەیرانی ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28788623 --&gt;

== Wikipedia translation of the week: 2025-28 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Non-constituency Member of Parliament]]'''&lt;br /&gt;  &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----

&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
A '''Non-constituency Member of Parliament''' (NCMP) is a member of an opposition political party in Singapore who, as stipulated in Article 39 of the Constitution and the Parliamentary Elections Act, is declared to have been elected a Member of Parliament (MP) without constituency representation, despite having lost in a general election, by virtue of having been one of the opposition candidates with the highest vote shares among the unelected. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠٢:١٠، ٧ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28788623 --&gt;</text>
      <sha1>277nmzgzwn1tvr0co3nxmhq5zpzstit</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>چەک فینی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>173643</id>
    <revision>
      <id>1457405</id>
      <parentid>1457371</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:01:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457405</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5910" sha1="ilm6fa6uwalaaqitse1lyqr4763qu9c" xml:space="preserve">{{Orphan|date=ئەیلوول ٢٠٢١}}

{{زانیاریدانی کەسایەتی|ناو=چەک فینی|نەتەوە=ئێرلەندی-ئەمریکی|وێنە=|ناوی_خۆماڵی=Charles Francis Feeney|کارە_دیارەکان=خێرخوازیی نەناسراو|ڕێکەوتی لەدایکبوون=٢٣-٤-١٩٣١|پیشە=خاوەنی گرووپی بازاڕکەرانی ئازاد لە باج}}

'''چارڵز فرانسیس فینی''' (لەدایکبووی ٢٣ی نیسانی ١٩٣١)&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=Out of Sight, Till Now, and Giving Away Billions (Published 2007)|ناونیشان=https://www.nytimes.com/2007/09/26/nyregion/26about.html|newspaper=The New York Times|ڕێکەوت=٢٦ی ئەیلوولی ٢٠٠٧|ڕێکەوتی سەردان=٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١|issn=0362-4331|زمان=en-US|یەکەم=Jim|دوایین=Dwyer}}&lt;/ref&gt; [[خاوەن کارەکان|خاوەنکار]] و [[خێرخوازی|خێرخوازێکی]] [[ئیرلەند|ئێرلەندی]]-ئەمریکییە کە سەروەتەکەی بە «گرووپی بازاڕکەرانی ئازاد لە باج» کۆکردەوە. ئەو دروستکەری [[دەزگای خێرخوازی ئەتڵەنتیک]]ە، یەکێ لە گەورەترین دەزگا خێرخوازییە تایبەتەکان بوو لەو جێگایانەی کاریان تێدا دەکرد.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب |ناونیشان=https://www.bizjournals.com/dallas/stories/2007/12/24/editorial4.html?jst=pn_pn_lk |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تەممووزی ٢٠٢٥|وێبگە=www.bizjournals.com}}&lt;/ref&gt; فینی تەواوی سەروەتەکەی بەخشی بەنھێنی بۆ چەندین ساڵ بێ ئەوەی بھێڵێت کەس ناوی بزانێت یان ھیچ شتێک بکرێت بەناویەوە، تا لە کێشەیەکی بازرگانیدا ناچارکرا ناوی بزانرێت لە ١٩٩٧دا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=He Gave Away $600 Million, and No One Knew (Published 1997)|ناونیشان=https://www.nytimes.com/1997/01/23/nyregion/he-gave-away-600-million-and-no-one-knew.html|newspaper=The New York Times|ڕێکەوت=٢٣ی کانوونی دووەمی ١٩٩٧|ڕێکەوتی سەردان=٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١|issn=0362-4331|زمان=en-US|یەکەم=Judith|دوایین=Miller}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=‘James Bond of Philanthropy’ Gives Away the Last of His Fortune (Published 2017)|ناونیشان=https://www.nytimes.com/2017/01/05/nyregion/james-bond-of-philanthropy-gives-away-the-last-of-his-fortune.html|newspaper=The New York Times|ڕێکەوت=٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧|ڕێکەوتی سەردان=٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١|issn=0362-4331|زمان=en-US|یەکەم=Jim|دوایین=Dwyer}}&lt;/ref&gt;

== خێرخوازی ==
لە ١٩٨٢دا فینی دەزگای ئەتڵەنتیکی خێرخوازی دروستکرد،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Our Story |ناونیشان=https://www.atlanticphilanthropies.org/our-story |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تەممووزی ٢٠٢٥|وێبگە=The Atlantic Philanthropies |زمان=en}}&lt;/ref&gt; و لە ١٩٨٤دا، بەدزییەوە تەواوی پشکی ناو کۆمپانیاکە (DFS) کە بریتیبە لە ٣٨٫٧٥٪ی و ئەوکاتە بە ٥٠٠ ملیۆن دۆلار مەزەندە دەکرا خستە سەر حیسابی دەزگا خێرخوازییەکە بێ ئەوەی بھێڵێت شەریکەکانیشی بزانن. چەندین ساڵ ئەم کاری خێرخوازی ئەکرد بێ ئەوەی ناوی بھێنرێت و بھێڵێت ناوی بزانرێت. [[زانکۆی کۆرنێڵ]] یەکەم و گەورەترین وەرگری خێرەکانی ئەم بووە کە زیاتر لە یەک ملیار دۆلاری پێداون.

لە بەڵگەنامەیییەکدا&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=RTE Factual|ڕێکەوت=٢٠١٠|سەردێڕ=ملیاردێرە نھێنییەکە: چیرۆکی چەک فینی|ناونیشان=https://www.youtube.com/watch?v=OMcjxe8slYI|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو|ڕێکەوتی سەردان=٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١|وێبگە=یوتیوب|زمان=ئینگلیزی}}&lt;/ref&gt; باس لەوە دەکرێت کە فینی دەستی تەواوی ھەبووە لە گۆڕینی ئێرلەندا بۆ ئەو ناوبانگەی ئێستا ھەیەتی کە باج ھەڵگرێت لەسەر کۆمپانیا گەورەکانی دنیا تا بنکەکانیان بگوازنەوە ئەوێ. ئەویش بە گەشەپێدان بە کەرتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی کە تا ئامادەکردنی بەڵگەنامییەکە نزیک ١٫٢ ملیار دۆلار بووە. ھەروەھا ڕاستەوخۆ کاریگەری ھەبووە لەسەر ئاشتکردنەوەی ھەردوو ئێرلەندای باکوور و باشوور، و ئامادەکاری بۆ سەردانی بەناوبانگی کلینتن بۆ ئێرلەندا لە ١٩٩٩دا.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

{{زانیارییە کتێبخانەیییەکان}}
{{تووڵی دەروازە|ژیاننامە|شانشینی یەکگرتوو|ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ئابووری|کۆمپانیا}}

[[پۆل:ئەمریکییەکانی بە ڕەگەز ئیری]]
[[پۆل:زیندووان]]
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٣١]]
[[پۆل:بازرگانانی ئەمریکی لە سەدەی بیست و یەکەم]]
[[پۆل:پێدانی بەڵێندەر]]
[[پۆل:مردووانی ٢٠٢٣]]
[[پۆل:ئەندامانی ئەکادێمیای ئەمریکیی ھونەر و زانست]]
[[پۆل:میلیاردێرە ئەمریکییەکان]]</text>
      <sha1>ilm6fa6uwalaaqitse1lyqr4763qu9c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>داڕێژە:Rail-interchange</title>
    <ns>10</ns>
    <id>219286</id>
    <revision>
      <id>1457578</id>
      <parentid>1195937</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T09:36:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bluetime93</username>
        <id>33410</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Edit</comment>
      <origin>1457578</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="227130" sha1="6vubgrhkc79ayudoxn3ws57n5it1zem" xml:space="preserve">{{#switch: {{lc: {{{1}}} }}

| abudhabi ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | l1 ={{RouteBox|L1|Line 1 (Abu Dhabi Metro)|#DC241F}}
  | l2 ={{RouteBox|L2|Line 2 (Abu Dhabi Metro)|#0354A6}}
  | l3 ={{RouteBox|L3|Line 3 (Abu Dhabi Metro)|#009530}}
  | l4 ={{RouteBox|L4|Line 4 (Abu Dhabi Metro)|#FFD700}}
  }}

| ace =[[File:ACE_arrows.svg|{{{size|22}}}px|link={{{link|Altamont Corridor Express}}}|alt={{{alt|{{{link|Altamont Corridor Express}}}}}}]]

| adelaide ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:Aiga railtransportation 25.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Railways in Adelaide}}}]]
  | bus =[[File:Aiga bus trans.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|Buses in Adelaide}}}]]
  | tram =[[File:BSicon TRAM.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Trams in Adelaide}}}]]
  | glenelg =[[Glenelg tram|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Adelaide Metro|Glenelg}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | belair =[[Belair railway line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Adelaide Metro|Belair}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | flinders =[[Flinders railway line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Adelaide Metro|Flinders}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | gawler =[[Gawler railway line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Adelaide Metro|Gawler}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | grange =[[Grange railway line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Adelaide Metro|Grange}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | outer harbor =[[Outer Harbor railway line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Adelaide Metro|Outer Harbor}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | seaford =[[Seaford railway line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Adelaide Metro|Seaford}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | tonsley =[[Flinders railway line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Adelaide Metro|Flinders}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  
  }}

| ahvaz | ahwaz ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Ahvaz Metro Logo.PNG|{{{size|25}}}px|link={{{link| Ahvaz Metro}}}]]
  | 1 | 2 | 3 | 4 =[[File:Ahvaz Metro Logo.PNG|{{{size|25}}}px|link={{{link| Ahvaz Metro}}}]] {{color box||'''LINE {{{2}}}'''}} [[File:Zeichen 123.svg|15px]]
}}

| airtrainewr =[[File:AirTrain_EWR_notext_logo.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|AirTrain Newark}}}]]

| albuquerque ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | nmrx =[[New Mexico Rail Runner Express|&lt;span style=&quot;color:#fff; background-color: #{{rail color|New Mexico Rail Runner Express|rail runner}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;NMRX&lt;/span&gt;]]
  | art = [[File:Albuquerque Rapid Transit logo horiz.svg|{{{size|32}}}px|link={{{link|Albuquerque Rapid Transit}}}]]
}}

| alicante =[[File:TRAM - Metropolitano de Alicante -T-.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Alicante Tram}}}]]

| amsterdam ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:BSicon LOGO GVB.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Amsterdam Metro}}}]]
  | 50 =[[Line 50 (Amsterdam Metro)|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #28903a; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px&quot;&gt;50&lt;/span&gt;]]
  | 51 =[[Line 51 (Amsterdam Metro)|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #f26522; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px&quot;&gt;51&lt;/span&gt;]]
  | 52 =[[Line 52 (Amsterdam Metro)|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #00adef; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px&quot;&gt;52&lt;/span&gt;]]
  | 53 =[[Line 53 (Amsterdam Metro)|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #ed1c24; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px&quot;&gt;53&lt;/span&gt;]]
  | 54 =[[Line 54 (Amsterdam Metro)|&lt;span style=&quot;color: black; background-color: #ffc20e; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px&quot;&gt;54&lt;/span&gt;]]
  }}

| athens ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | m = [[File:{{#if:{{{3|}}}|Athens Metro Line {{{3}}}|Logo of the Athens Metro Operating Company (AMEL)}}.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|{{#if:{{{3|}}}|Line {{{3}}} (Athens Metro)|Athens Metro}}}}}|alt={{{alt|{{{link|Athens Metro {{#if:{{{3|}}}|Line {{{3}}}}}}}}}}}]]
  | t = [[File:{{#if:{{{3|}}}|Athens Tram Line {{{3}}}|Logo of the Athens Tram (icon only)}}.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Athens Tram}}}|alt={{{alt|{{{link|Athens Tram {{#if:{{{3|}}}|Line {{{3}}}}}}}}}}}]]
  | p = [[File:{{#if:{{{3|}}}|Athens Suburban Railway Line {{{3}}}|Proastiakos icon (no text)}}.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Proastiakos Athens}}}|alt={{{alt|{{{link|Proastiakos Athens {{#if:{{{3|}}}|Line {{{3}}}}}}}}}}}]]
  | ose = [[File:OSE-Logo.svg|{{{size|24}}}px|link={{{link|Hellenic Train}}}|alt={{{alt|{{{link|Hellenic Train}}}}}}]]
  }}

| au-wa ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | transwa ={{ric|Transwa|size={{{size|}}}|link={{{link|}}}|alt={{{alt|}}}}}
  | #default ={{ric|Transwa|{{{2|}}}|size={{{size|}}}|link={{{link|}}}|alt={{{alt|}}}}}
  }}

| baku = {{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro = [[File:Baku Subway logo.png|{{{size|25}}}px|link={{{link|Baku Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Baku Metro}}}}}}]]
  }}

| baltimore ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | marc =[[File:MARC train.svg|{{{size|19}}}px|link={{{link|MARC Train}}}]]
  | raillink =[[File:BSicon TRAM.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Baltimore Light RailLink}}}]]
  | subway = [[File:BSicon SUBWAY.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Baltimore Metro SubwayLink}}}]]
  }}

| bangkok ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | srt =&lt;!-- Do not use a non-free logo here --&gt;
  | bts =[[File:BTSbangkok.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|BTS Skytrain}}}]]
  | mrt =[[File:MRT (Bangkok) logo.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|MRT (Bangkok)}}}]]
  | bm =[[File:Bangkok Monorail Logo.png|{{{size|14}}}px|link={{{link|Pink Line Khae Rai–Min Buri and Yellow Line Lat Phrao–Samrong electric trains}}}]]
  | blue ={{RouteBox|MRT|MRT Blue Line|#{{rail color|MRT|Blue}}}}
  | purple ={{RouteBox|MRT|MRT Purple Line|#{{rail color|MRT|Purple}}}}
  | orange ={{RouteBox|MRT|MRT Orange Line|#{{rail color|MRT|Orange}}}}
  | pink ={{RouteBox|MRL|MRT Pink Line|#{{rail color|MRT|Pink}}|#000}}
  | yellow ={{RouteBox|MRL|MRT Yellow Line|#{{rail color|MRT|Yellow}}|#000}}
  | light blue | lightblue ={{RouteBox|MRL|Light Blue Line (Bangkok Rapid Transit)|#{{rail color|MRT|Light Blue}}|#000}}
  | sukhumvit | light green | lightgreen ={{RouteBox|BTS|Sukhumvit Line|#{{rail color|BTS Skytrain|Sukhumvit}}|#000}}
  | bang na-suvarnabhumi | bang na | suvarnabhumi ={{RouteBox|BTS|Bang Na–Suvarnabhumi Line|#{{rail color|MRT|Silver}}|#000}}
  | silom | green ={{RouteBox|BTS|Silom Line|#{{rail color|BTS Skytrain|Silom}}}}
  | light red | lightred ={{RouteBox|SRT|SRT Light Red Line|#{{rail color|SRT Red Lines|Light Red}}|#000}}
  | dark red | darkred ={{RouteBox|SRT|SRT Dark Red Line|#{{rail color|SRT Red Lines|Dark Red}}}}
  | brown ={{RouteBox|MRT|MRT Brown Line|#{{rail color|MRT|Brown}}}}
  | grey ={{RouteBox|MRL|Grey Line (Bangkok Rapid Transit)|#{{rail color|MRT|Grey}}}}
  | gold ={{RouteBox|MRL|BMA Gold Line|#D4AF37}}
  | airport | arl =[[File:ARLbangkok.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Airport Rail Link (Bangkok)}}}]] {{RouteBox|ARL|Airport Rail Link (Bangkok)|#{{rail color|ARL}}}}
  | bus|brt =[[File:Bangkok BRT logo.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Bangkok BRT}}}]]
 }}

| barcelona ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | bus =[[File:Bus Barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Buses in Barcelona}}}]]
  | fmontjuic =[[File:Fmontjuic.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Funicular de Montjuïc}}}]]
  | l1 =[[File:L1 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Barcelona Metro line 1}}}]]
  | l2 =[[File:L2 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Barcelona Metro line 2}}}]]
  | l3 =[[File:L3 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Barcelona Metro line 3}}}]]
  | l4 =[[File:L4 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Barcelona Metro line 4}}}]]
  | l5 =[[File:L5 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Barcelona Metro line 5}}}]]
  | l6 =[[File:L6 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Barcelona–Vallès Line#Rail services}}}]]
  | l7 =[[File:L7 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Barcelona–Vallès Line#Rail services}}}]]
  | l8 =[[File:L8 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Llobregat–Anoia line}}}]]
  | l9 =[[File:L9 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Barcelona Metro line 9}}}]]
  | l10 =[[File:L10 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Barcelona Metro line 10}}}]]
  | l11 =[[File:L11 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Barcelona Metro line 11}}}]]
  | l12 =[[File:L12 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Barcelona–Vallès Line#Rail services}}}]]
  | metro =[[File:Barcelona Metro Logo.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Barcelona Metro}}}]]
  | nxb =[[File:Nou Bus.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Buses in Barcelona}}}]]
  | tb =[[File:Tramvia Blau.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Tramvia Blau}}}]]
  | trambaix =[[File:Tramvia metropolita.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Trambaix}}}]]
  | trambesos =[[File:Tramvia metropolita.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Trambesòs}}}]]
  | t1 =[[File:T1.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Trambaix#T1}}}]]
  | t2 =[[File:T2.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Trambaix#T2}}}]]
  | t3 =[[File:T3.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Trambaix#T3}}}]]
  | t4 =[[File:T4.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Trambesòs#T4}}}]]
  | t5 =[[File:T5.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Trambesòs#T5}}}]]
  | t6 =[[File:T6.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Trambesòs#T6}}}]]
  }}

| bart =[[File:Bart-logo.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Bay Area Rapid Transit}}}|alt={{{alt|{{{link|Bay Area Rapid Transit}}}}}}]]

| basel = {{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
 |1 = {{rcb|Basel S-Bahn|1|inline=croute}}
 |3 = {{rcb|Basel S-Bahn|3|inline=croute}}
 |4|re = {{rcb|Basel S-Bahn|RE/RB|inline=croute}}
 |5 = {{rcb|Basel S-Bahn|5|inline=croute}}
 |6 = {{rcb|Basel S-Bahn|6|inline=croute}}
 |7|rb = {{rcb|Basel S-Bahn|RB|inline=croute}}
 |8|wb = {{rcb|Basel S-Bahn|WB|inline=croute}}
 |9 = {{rcb|Basel S-Bahn|9|inline=croute}}
 |s|s-bahn = [[File:S-Bahn-Logo.svg|{{{size|12}}}px|link=Basel Regional S-Bahn|S-Bahn]]
 }}

| bc ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | bctransit =[[File:BC-transit-wayfinder.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|BC Transit}}}]]
 }}

| beijing ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | subway =[[File:Beijing Subway simplified logo.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Beijing Subway}}}|alt={{{alt|{{{link|Beijing Subway}}}}}}]]
    | bcr | bsr =[[File:Bcr logo.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Beijing Suburban Railway}}}|alt={{{alt|{{{link|Beijing Suburban Railway}}}}}}]]
    | 13 ={{RouteBox|13|{{{link|Line 13 (Beijing Subway)}}}|#{{rail color|Beijing Subway|13}}|#000}}
    | a | ap | airport ={{RouteBox|Capital Airport|{{{link|Capital Airport Express}}}|#{{rail color|Beijing Subway|ap}}}}
    | b | bt | batong | ba tong ={{RouteBox|Batong|{{{link|Batong line}}}|#{{rail color|Beijing Subway|bt}}}}
    | c | cp | changping ={{RouteBox|Changping|{{{link|Changping line}}}|#{{rail color|Beijing Subway|cp}}}}
    | d | dx | daxing ={{RouteBox|Daxing|{{{link|Daxing line}}}|#{{rail color|Beijing Subway|dx}}}}
    | f | fs | fangshan ={{RouteBox|Fangshan|{{{link|Fangshan line}}}|#{{rail color|Beijing Subway|fs}}}}
    | p | pg | pinggu ={{RouteBox|Pinggu|{{{link|Pinggu line}}}|#{{rail color|Beijing Subway|pg}}|#000000}}
    | n | na | newairport | new airport ={{RouteBox|Daxing Airport|{{{link|Daxing Airport Express}}}|#{{rail color|Beijing Subway|na}}}}
    | s1 | m | maglev | mentougou ={{RouteBox|S1|{{{link|Line S1 (Beijing Subway)}}}|#{{rail color|Beijing Subway|s1}}}}
    | s2 | s5 | hm | huaimi | huairou-miyun | sc | sub-central ={{rcb|Beijing Suburban Railway|{{lc: {{{2}}} }}|inline=route}}
    | x | xj | xijiao | w | western ={{RouteBox|Xijiao|{{{link|Xijiao line}}}|#{{rail color|Beijing Subway|xj}}}}
    | yf | yanfang ={{RouteBox|Yanfang|{{{link|Yanfang line}}}|#{{rail color|Beijing Subway|yf}}}}
    | yq | yuquanlu ={{RouteBox|Yuquanlu|{{{link|Yuquanlu line}}}|#{{rail color|Beijing Subway|yq}}}}
    | yz | yizhuang ={{RouteBox|Yizhuang|{{{link|Yizhuang line}}}|#{{rail color|Beijing Subway|yz}}}}
    | t1 | yizhuangt1 ={{RouteBox|Yizhuang T1|{{{link|Line T1 (Beijing Yizhuang Tram)}}}|#{{rail color|Beijing Subway|t1}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{ucfirst:{{{2}}}}}|{{{link|Line {{{2}}} (Beijing Subway)}}}|#{{rail color|Beijing Subway|{{{2}}}}}}}
  }}

| berlin = {{#switch: {{lc:{{{2}}}}}
    | b|db|r   = [[File:VBB Bahn-Regionalverkehr.svg|x{{{size|14}}}px|link=Deutsche Bahn]]
    | bvg      = [[File:Bvg-logo.svg|x{{{size|14}}}px|link=Berliner Verkehrsbetriebe]]
    | bus      = [[File:BUS-Logo-BVG.svg|{{{size|14}}}px|link=Bus transport in Berlin]]
    | metrobus = [[File:MetroBus.svg|{{{size|14}}}px|link=Bus transport in Berlin]]
    | f        = [[File:Signet Fernverkehr VBB.svg|{{{size|14}}}px|link=DB Fernverkehr]]
    | ferry    = [[File:Fähre-Logo-BVG.svg|x{{{size|14}}}px|link=Ferry transport in Berlin]]
    | metrotram= [[File:MetroTram.svg|{{{size|14}}}px|link=Trams in Berlin]]
    | m1 | m2 | m4 | m5 | m6 | m8 | m10 | m13 | m17 = [[File:Berlin Tram {{uc:{{{2}}}}}.svg|x{{{size|14}}}px|link=Trams in Berlin]]
    | s|s-bahn = [[File:S-Bahn-Logo.svg|{{{size|14}}}px|link=Berlin S-Bahn]]
    | s1 | s2 | s25 | s26 | s3 | s4 | s41 | s42 | s45 | s46 | s47 | s5 | s6 | s7 | s75 | s8 | s85 | s86 | s9 | s10 = [[File:Berlin {{uc:{{{2}}}}}.svg|x{{{size|14}}}px|link={{uc:{{{2}}}}} (Berlin)]]
    | s21 = [[File:Berlin S21.svg|x{{{size|14}}}px|link=S21 (Berlin)#Former service]]
    | tram     = [[File:Tram-Logo.svg|{{{size|14}}}px|link=Trams in Berlin]]
    | 12 | 16 | 18 | 21 | 27 | 37 | 50 | 60 | 61 | 62 | 63 | 67 | 68 = [[File:Berlin Tram {{{2}}}.svg|x{{{size|14}}}px|link=Trams in Berlin]]
    | u|u-bahn = [[File:U-Bahn.svg|{{{size|14}}}px|link=Berlin U-Bahn]]
    | u1 | u2 | u3 | u4 | u5 | u55 | u6 | u7 | u8 | u9 | u10 | u11 | u12 = [[File:Berlin {{uc:{{{2}}}}}.svg|x{{{size|14}}}px|link={{uc:{{{2}}}}} (Berlin U-Bahn)]]
    | vbb = [[File:VBB-Logo.svg|{{{size|25}}}px|link=Verkehrsverbund Berlin-Brandenburg|Verkehrsverbund Berlin-Brandenburg (VBB)]]
}}

| bilbao ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Símbolo del Metro de Bilbao.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Bilbao metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Bilbao metro}}}}}}]]
  | l1 | 1 =[[File:Metro de Bilbao L1.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Bilbao Metro}}}]]
  | l2 | 2 =[[File:Metro de Bilbao L2.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Bilbao Metro}}}]]
  | l3 | 3 =[[File:Metro de Bilbao L3.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Bilbao Metro}}}]]
}}

| birmingham =[[File:MidlandMetroGenericSymbol.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Midland Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Midland Metro}}}}}}]]

| blackpool =[[File:Blackpool Transport simple logo.png|{{{size|x20}}}px|link={{{link|Blackpool tramway}}}|alt={{{alt|{{{link|Blackpool tramway}}}}}}]]

| bonn =[[File:U-Bahn.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Bonn Stadtbahn}}}|alt={{{alt|{{{link|Bonn Stadtbahn}}}}}}]]

| boston ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
 | subway =[[File:MBTA.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|MBTA subway}}}]]
 | blue | green | orange | red | silver ={{#ifeq:{{{3|}}}|icon|&lt;span style=&quot;background-color:#{{rail color|MBTA|{{ucfirst:{{lc:{{{2}}}}}}}}}; color: white; border: none; border-radius: 50%; padding:0.4em; text-align: center; font-size:{{{size|9}}}px; line-height:{{{size|9}}}px&quot;&gt;[[File:MBTA white T logo.svg|{{{size|x9}}}px|link={{{link|{{ucfirst:{{lc:{{{2}}}}}}} Line (MBTA)}}}|alt={{{alt|{{{link|{{ucfirst:{{lc:{{{2}}}}}}} Line (MBTA)}}}}}}]]&lt;/span&gt;|&lt;span style=&quot;background-color:#{{rail color|MBTA|{{ucfirst:{{lc:{{{2}}}}}}}}}; border:1px solid #{{rail color|MBTA|{{ucfirst:{{lc:{{{2}}}}}}}}};&quot;&gt; [[{{ucfirst:{{lc:{{{2}}}}}}} Line (MBTA)|&lt;span style=&quot;color:white; font-weight:bold; font-size:80%; white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;nbsp;{{ucfirst:{{lc:{{{2}}}}}}}{{#if:{{{3|}}}||&amp;#32;Line}}&amp;nbsp;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;}}
 | boat =&lt;span style=&quot;background-color:#{{rail color|MBTA|Boat}}; border:1px solid #{{rail color|MBTA|Boat}};&quot;&gt;&amp;nbsp;[[MBTA Boat|&lt;span style=&quot;color:white; font-weight:bold; font-size:80%; white-space:nowrap;&quot;&gt;Boat {{{3|}}}&lt;/span&gt;]]&amp;nbsp;&lt;/span&gt;
 | bus ={{#ifeq:{{{3|}}}|icon|&lt;span style=&quot;background-color:#{{rail color|MBTA|Bus}}; color: white; border: none; border-radius: 50%; padding:0.4em; text-align: center; font-size:{{{size|9}}}px; line-height:{{{size|9}}}px&quot;&gt;[[File:MBTA white T logo.svg|{{{size|x9}}}px|link={{{link|MBTA bus}}}]]&lt;/span&gt;|&lt;span style=&quot;background-color:#{{rail color|MBTA|Bus}}; border:1px solid #{{rail color|MBTA|Bus}};&quot;&gt;&amp;nbsp;[[MBTA bus|&lt;span style=&quot;color:white; font-weight:bold; font-size:80%; white-space:nowrap;&quot;&gt;Bus&amp;nbsp;&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt;}}
 | rail ={{#ifeq:{{{3|}}}|icon|&lt;span style=&quot;background-color:#{{rail color|MBTA|Commuter Rail}}; color: white; border: none; border-radius: 50%; padding:0.4em; text-align: center; font-size:{{{size|9}}}px; line-height:{{{size|9}}}px&quot;&gt;[[File:MBTA white T logo.svg|{{{size|x9}}}px|link={{{link|MBTA Commuter Rail}}}|alt={{{alt|{{{link|MBTA Commuter Rail}}}}}}]]&lt;/span&gt;|[[File:MBTA.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|MBTA Commuter Rail}}}]] {{#if:{{{3|}}}|&lt;span style=&quot;background-color:#{{rail color|MBTA|{{{3}}}}}; border:1px solid #{{rail color|MBTA|{{{3}}}}}; color:white; font-weight:bold; font-size:80%; white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;nbsp;{{#switch:{{lc:{{{3}}}}}
    | dedham | lexington | millis =[[{{ucfirst:{{lc:{{{3}}}}}}} Branch|{{white|{{ucfirst:{{lc:{{{3}}}}}}} Branch}}]]
    | fairmount | fitchburg | franklin | greenbush | haverhill | lowell | needham =[[{{ucfirst:{{lc:{{{3}}}}}}} Line|{{white|{{ucfirst:{{lc:{{{3}}}}}}} Line}}]]
    | cape | capeflyer =[[CapeFLYER|{{white|CapeFLYER}}]]
    | central mass | central =[[Central Mass Branch|{{white|Central Mass Branch}}]]
    | framingham/worcester | framingham | worcester =[[Framingham/Worcester Line|{{white|Framingham/Worcester Line}}]]
    | newburyport/rockport | newburyport | rockport =[[Newburyport/Rockport Line|{{white|Newburyport/Rockport Line}}]]
    | north–south rail link | north–south =[[North–South Rail Link|{{white|North–South Rail Link}}]]
    | old colony lines | old colony =[[Old Colony Lines|{{white|Old Colony Lines}}]]
    | providence/stoughton | providence | stoughton =[[Providence/Stoughton Line|{{white|Providence/Stoughton Line}}]]
    | south coast rail | south coast | south =[[South Coast Rail|{{white|South Coast Rail}}]]
    }}&amp;nbsp;&lt;/span&gt;|}}
  }}
  }}

| brampton ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | zum =[[File:ZUM_logo.svg|{{{size|40}}}px|link={{{link|Züm}}}]]
  }}

| bremen ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | bus = [[File:BUS-Logo.svg|x{{{size|15}}}px|link=Bremer Straßenbahn|Bus]]
  | tram = [[File:Tram-Logo.svg|{{{size|15}}}px|link=Trams in Bremen|Tram]]
  | rs = [[File:Logo Regio S Bahn Bremen.svg|{{{size|40}}}px|link=Bremen S-Bahn]]
  | rs1 | rs2 | rs3 | rs4 = [[File:Bremen {{uc: {{{2}}}}}.svg|x{{{size|15}}}px|link=Bremen S-Bahn|alt={{{1}}}]]
  | s = [[File:S-Bahn-Logo.svg|x{{{size|15}}}px|link=Bremen S-Bahn|S-Bahn]]
  }}

| brightline =[[File:Brightlineicon.png|{{{size|14}}}px|link={{{link|Brightline}}}|alt={{{alt|{{{link|Brightline}}}}}}]]

| brisbane ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:QRLogoSmall.png|{{{size|22}}}px|link={{{link|Queensland Rail}}}]]
  }}

| brussels ={{#if:{{{2|}}}
  |{{Ligne STIB|{{#invoke:ustring|sub|\{{{2}}}|-1|-1}}}}
  |[[File:Brussels Metro-simplified.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Brussels Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Brussels Metro}}}}}}]]
  }}

| bucharest ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | m1 =[[Bucharest Metro Line {{uc: {{{2}}} }}|&lt;span style=&quot;color: #000; background-color: #{{rail color|Bucharest Metro|{{{2}}}}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px&quot;&gt;{{uc: {{{2}}} }}&lt;/span&gt;]]
  | m2 | m3 | m4 | m5 | m6 | m7 =[[Bucharest Metro Line {{uc: {{{2}}} }}|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #{{rail color|Bucharest Metro|{{{2}}}}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px&quot;&gt;{{uc: {{{2}}} }}&lt;/span&gt;]]
  }}

| budapest ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | 1 =[[File:BKV m 1 jms.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 1 (Budapest Metro)}}}]]
  | 2 =[[File:BKV m 2 jms.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 2 (Budapest Metro)}}}]]
  | 3 =[[File:BKV m 3 jms.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 3 (Budapest Metro)}}}]]
  | 4 =[[File:BKV m 4 jms.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 4 (Budapest Metro)}}}]]
  | 5 =[[File:BKV h5 jms.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|HÉV}}}]]
  | 6 =[[File:BKV h6 jms.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|HÉV}}}]]
  | 7 =[[File:BKV h7 jms.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|HÉV}}}]]
  | 8 =[[File:BKV h8 jms.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|HÉV}}}]]
  | 9 =[[File:BKV h9 jms.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|HÉV}}}]]
  | bus =[[File:BKV busz symbol.svg|{{{size|16}}}px|link=Budapesti Közlekedési Zrt.]]
  | hév | hev =[[File:Budapest hev symbol.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|HÉV}}}]]
  | metro =[[File:BKV_metro.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Budapest Metro}}}]]
  | night | nocturnal =[[File:BKK night line logo.svg|{{{size|16px}}}|link=Budapesti Közlekedési Zrt.]]
  &lt;!--
  | tram =[[File:Flag of None.svg|{{{size|16px}}}]]
  | trolleybus =[[File:Flag of None.svg|{{{size|16px}}}]] --&gt;
  }}

| buenos aires | buenosaires ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | =[[File:Subte gcba logo.png|{{{size|16}}}px|link={{{link|Buenos Aires Underground}}}]]
  | e2 | p | premetro =[[File:Línea P (SBASE) bullet.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|PreMetro E2 (Buenos Aires)}}}]]
  | u | urquiza =[[File:Urquiza U 60px.png|{{{size|16}}}px|link={{{link|Urquiza Line (Buenos Aires)}}}]]
  | metrobus =[[File:Metrobus Buenos Aires logo.png|x{{{size|8}}}px|link={{{link|Metrobus (Buenos Aires)}}}]]
  | 9dejulio =[[File:Metrobus9dejulio.png|{{{size|16}}}px|link={{{link|Metrobus 9 de Julio}}}]]
  | cabildo =[[File:Metrobuscabildo.png|{{{size|16}}}px|link={{{link|Metrobus Cabildo}}}]]
  | juanbjusto =[[File:Metrobusjuanbjusto.png|{{{size|16}}}px|link={{{link|Metrobus Juan B. Justo}}}]]
  | sur =[[File:Metrobussur.png|{{{size|16}}}px|link={{{link|Metrobus Sur}}}]]
  | 25demayo =[[File:Metrobus25deMayo.png|{{{size|16}}}px|link={{{link|Metrobus 25 de Mayo}}}]]
  | #default =[[File:Línea {{uc:{{{2}}}}} (SBASE) bullet.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line {{uc:{{{2|}}}}} (Buenos Aires Underground)}}}]]
  }}

| busan ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:South Korea subway logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Busan Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Busan Metro}}}}}}]]
  | bgl | bugim =[[File:Busan-Gimhae Line.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Busan–Gimhae Light Rail Transit}}}|alt={{{alt|{{{link|Busan–Gimhae Light Rail Transit}}}}}}]]
  | donghae =[[File:Donghae Line.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Donghae Line}}}|alt={{{alt|{{{link|Donghae Line}}}}}}]]
  | #default =[[File:Busan Metro Line {{{2}}}.svg|{{{size|x16}}}px|link=Busan Metro Line {{{2}}}]]
  }}

| cahsr =[[File:California High Speed Rail.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|CAHSR}}}|alt={{{alt|{{{link|CAHSR}}}}}}]]

| calgary ={{#switch: {{lc:{{{2|}}}}}
  | ctrain =[[File:BSicon TRAM.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|CTrain}}}]]
  | red ={{RouteBox|R|{{{link|Red Line (Calgary)}}}|#{{rail color|CTrain|Red}}}}
  | blue ={{RouteBox|B|{{{link|Blue Line (Calgary)}}}|#{{rail color|CTrain|Blue}}}}
  | green ={{RouteBox|G|{{{link|Green Line (Calgary)}}}|#{{rail color|CTrain|Green}}}}
  | max =[[File:BSicon BUS3.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|MAX (Calgary)}}}]]
  | orange ={{RouteBox|MO|{{{link|MAX Orange}}}|#{{rail color|CTrain|Orange}}}}
  | yellow ={{RouteBox|MY|{{{link|MAX Yellow}}}|#{{rail color|CTrain|Yellow}}|#000000}}
  | teal ={{RouteBox|MT|{{{link|MAX Teal}}}|#{{rail color|CTrain|Teal}}}}
  | purple ={{RouteBox|MP|{{{link|MAX Purple}}}|#{{rail color|CTrain|Purple}}}}
  }}

| caltrain =[[File:Caltrain roundel.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Caltrain}}}|alt={{{alt|{{{link|Caltrain}}}}}}]]

| canberra | au-act ={{#switch: {{lc:{{{2|}}}}}
  | metro
  | light rail ={{rail icon|Canberra Metro|size={{{size|}}}|link={{{link|}}}|alt={{{alt|}}}}}
  | r1 ={{rail color box|Canberra Metro|R1|inline=croute}}
  | r2 ={{RouteBox|R2|ACTION#R2|#f3b2db|#000000|bold=yes}}
  | r3 ={{RouteBox|R3|ACTION#R3|#ffdd00|#000000|bold=yes}}
  | r4 ={{RouteBox|R4|R4 (Canberra)|#0097ce|#ffffff|bold=yes}}
  | r5 ={{RouteBox|R5|ACTION#R5|#dc2597|#ffffff|bold=yes}}
  | r6 ={{RouteBox|R6|ACTION#R6|#76bc21|#000000|bold=yes}}
  | r7 ={{RouteBox|R7|ACTION#R7|#e07c00|#ffffff|bold=yes}}
  | r8 ={{RouteBox|R8|ACTION#R8|#2d2a26|#ffffff|bold=yes}}
  | r9 ={{RouteBox|R9|ACTION#R9|#97989a|#000000|bold=yes}}
  | r10 ={{RouteBox|R10|ACTION#R10|#aa182c|#ffffff|bold=yes}}
  | 59 ={{RouteBox|59||#99bbe3|#0055b8|bold=yes}}
  | #default ={{RouteBox|{{{2}}}||#0055b8|#ffffff|bold=yes}}
  }}

| catalonia ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | fgc =[[File:FGC.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Ferrocarrils de la Generalitat de Catalunya}}}]]
  | fgctim =[[File:FGC TiM.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Ferrocarrils de la Generalitat de Catalunya}}}]]
  | fvallvidrera =[[File:fvallvidrera.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Vallvidrera Funicular}}}]]
  | nuria =[[File:Cremallera de Núria.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Vall de Núria Rack Railway}}}]]
  | rdc =[[File:Rodalies de Catalunya.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Rodalies de Catalunya}}}]]
  | r1 =[[File:R1 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|R1–RG1 (Rodalies de Catalunya)}}}]]
  | r2 =[[File:R2 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|R2 (Rodalies de Catalunya)}}}]]
  | r2n =[[File:R2N barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|R2 (Rodalies de Catalunya)}}}]]
  | r2s =[[File:R2S barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|R2 (Rodalies de Catalunya)}}}]]
  | r3 =[[File:R3 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|R3 (Rodalies de Catalunya)}}}]]
  | r4 =[[File:R4 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|R4 (Rodalies de Catalunya)}}}]]
  | r5 =[[File:R5 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Llobregat–Anoia Line#Rail services}}}]]
  | r50 =[[File:R50 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Llobregat–Anoia Line#Rail services}}}]]
  | r6 =[[File:R6 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Llobregat–Anoia Line#Rail services}}}]]
  | r60 =[[File:R60 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Llobregat–Anoia Line#Rail services}}}]]
  | r7 =[[File:R7 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|R7 (Rodalies de Catalunya)}}}]]
  | r8 =[[File:R8 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|R8 (Rodalies de Catalunya)}}}]]
  | rg1 =[[File:RG1 girona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|R1–RG1 (Rodalies de Catalunya)}}}]]
  | rt1 =[[File:RT1 tarragona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|RT1 (Rodalies de Catalunya)}}}]]
  | rt2 =[[File:RT2 tarragona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|RT2 (Rodalies de Catalunya)}}}]]
  | r11 =[[File:R11 Rodalies de Catalunya.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|R11 (Rodalies de Catalunya)}}}]]
  | r12 =[[File:R12 Rodalies de Catalunya.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|R12 (Rodalies de Catalunya)}}}]]
  | r13 =[[File:R13 Rodalies de Catalunya.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|R13 (Rodalies de Catalunya)}}}]]
  | r14 =[[File:R14 Rodalies de Catalunya.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|R14 (Rodalies de Catalunya)}}}]]
  | r15 =[[File:R15 Rodalies de Catalunya.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|R15 (Rodalies de Catalunya)}}}]]
  | r16 =[[File:R16 Rodalies de Catalunya.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|R16 (Rodalies de Catalunya)}}}]]
  | s1 =[[File:S1 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Barcelona–Vallès Line#Rail services}}}]]
  | s2 =[[File:S2 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Barcelona–Vallès Line#Rail services}}}]]
  | s5 =[[File:S5 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Barcelona–Vallès Line#Rail services}}}]]
  | s55 =[[File:S55 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Barcelona–Vallès Line#Rail services}}}]]
  | s33 =[[File:S33 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Llobregat–Anoia Line#Rail services}}}]]
  | s4 =[[File:S4 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Llobregat–Anoia Line#Rail services}}}]]
  | s8 =[[File:S8 barcelona.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Llobregat–Anoia Line#Rail services}}}]]
  | tpc =[[File:TPC.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Catalonia#Transport}}}]]
  }}

| changchun ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | a | ap | airport ={{RouteBox|Airport|{{{link|Airport line (Changchun Subway)}}}|#{{rail color|Changchun Rail Transit|na}}}}
    | b | bh | beihu ={{RouteBox|Beihu|{{{link|Beihu line}}}|#{{rail color|Changchun Rail Transit|na}}}}
    | s | sy | shuangyang ={{RouteBox|Shuangyang|{{{link|Shuangyang line}}}|#{{rail color|Changchun Rail Transit|na}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Changchun Subway)|#{{rail color|Changchun Rail Transit|na}}}}
   }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | subway | rt = {{RouteBox|Subway|{{{link|Changchun Subway}}}|#{{rail color|Changchun Rail Transit|#default}}}}
    | a | ap | airport ={{RouteBox|Airport|{{{link|Airport line (Changchun Subway)}}}|#{{rail color|Changchun Rail Transit|ap}}}}
    | b | bh | beihu ={{RouteBox|Beihu|{{{link|Beihu line}}}|#{{rail color|Changchun Rail Transit|bh}}}}
    | s | sy | shuangyang ={{RouteBox|Shuangyang|{{{link|Shuangyang line}}}|#{{rail color|Changchun Rail Transit|sy}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Changchun Subway)|#{{rail color|Changchun Rail Transit|{{{2}}}}}}}
   }}
  }}

| changsha ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | m | ml | maglev ={{RouteBox|Maglev|{{{link|Changsha Maglev Express}}}|#{{rail color|Changsha Metro|na}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Changsha Metro)|#{{rail color|Changsha Metro|na}}}}
   }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | 3 | 5 ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Changsha Metro)|#{{rail color|Changsha Metro|{{{2}}}}}|#000}}
    | m | ml | maglev ={{RouteBox|Maglev|{{{link|Changsha Maglev Express}}}|#{{rail color|Changsha Metro|ml}}}}
    | metro =[[File:Changsha Metro logo.svg|{{{size|x13}}}px|link={{{link|Changsha Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Changsha Metro}}}}}}]]
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Changsha Metro)|#{{rail color|Changsha Metro|{{{2}}}}}}}
   }}
  }}

| changzhou ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Changzhou Metro)|#{{rail color|Changzhou Metro|{{{2}}}}}|#000}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =[[File:ChangzhouMetro.svg|{{{size|25}}}px|link={{{link|Changzhou Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Changzhou Metro}}}}}}]]
    | #default={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Changzhou Metro)|#{{rail color|Changzhou Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| charleroi ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  |metro|#default=[[File:Brussels Metro-simplified.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Charleroi Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Charleroi Metro}}}}}}]]
  }}

| chengdu ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Chengdu Metro)|#{{rail color|Chengdu Metro|na}}|#000}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =[[File:Chengdu Metro icon.svg|{{{size|25}}}px|link={{{link|Chengdu Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Chengdu Metro}}}}}}]]
    | #default={{ric|Chengdu Metro|{{{2}}}|link={{{link|}}}}}
    }}
  }}

| chennai ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | s | suburban =[[File:Indian Railways Suburban Railway Logo.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Chennai Suburban Railway}}}]]
  | m | metro =[[File:Chennai Metro logo.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Chennai Metro}}}]]
  | blue ={{RouteBox|Blue Line|Blue Line (Chennai Metro)|#{{rail color|Chennai Metro|Blue}} }}
  | green ={{RouteBox|Green Line|Green Line (Chennai Metro)|#{{rail color|Chennai Metro|Green}} }}
  | bus =[[File:BSicon BUS.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Transport in Chennai#Buses}}}]]
  | maa | airport =[[File:BSicon FLUG.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Chennai International Airport}}}]]
  }}

| chicago ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
&lt;!-- commuter rail --&gt;
  | bnsf =[[BNSF Railway (Metra)|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #{{rail color|Metra|BNSF}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em&quot;&gt;BNSF&lt;/span&gt;]]
  | hc =[[Heritage Corridor|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #{{rail color|Metra|hc}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;HC&lt;/span&gt;]]
  | mdn =[[Milwaukee District / North Line|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #{{rail color|Metra|mdn}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;MD-N&lt;/span&gt;]]
  | mdw =[[Milwaukee District / West Line|&lt;span style=&quot;color: #25327b; background-color: #{{rail color|Metra|mdw}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;MD-W&lt;/span&gt;]]
  | me =[[Metra Electric District|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #{{rail color|Metra|me}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;ME&lt;/span&gt;]]
  | metra =[[File:Metramlogo.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Metra}}}|alt=Metra]]
  | ncs =[[North Central Service|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #{{rail color|Metra|nc}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;NCS&lt;/span&gt;]]
  | ri =[[Rock Island District|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #{{rail color|Metra|ri}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;RI&lt;/span&gt;]]
  | sws =[[SouthWest Service|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #{{rail color|Metra|sw}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;SWS&lt;/span&gt;]]
  | upn =[[Union Pacific / North Line|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #{{rail color|Metra|upn}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;UP-N&lt;/span&gt;]]
  | upnw =[[Union Pacific / Northwest Line|&lt;span style=&quot;color: #0055a5; background-color: #{{rail color|Metra|upnw}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;UP-NW&lt;/span&gt;]]
  | upw =[[Union Pacific / West Line|&lt;span style=&quot;color: #0055a5; background-color: #{{rail color|Metra|upw}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;UP-W&lt;/span&gt;]]
&lt;!-- rapid transit --&gt;
  | l =[[File:Chicago Transit Authority Logo.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Chicago &quot;L&quot;}}}]]
  | cta =[[File:Chicago Transit Authority Logo.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Chicago Transit Authority}}}]]
  | pink = [[Pink  Line (CTA)|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #{{rail color|CTA|Pink}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;Pink&lt;/span&gt;]]
  | red = [[Red  Line (CTA)|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #{{rail color|CTA|Red}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;Red&lt;/span&gt;]]
  | orange = [[Orange  Line (CTA)|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #{{rail color|CTA|Orange}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;Orange&lt;/span&gt;]]
  | yellow = [[Yellow  Line (CTA)|&lt;span style=&quot;color: #000; background-color: #{{rail color|CTA|Yellow}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;Yellow&lt;/span&gt;]]
  | green = [[Green  Line (CTA)|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #{{rail color|CTA|Green}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;Green&lt;/span&gt;]]
  | blue = [[Blue  Line (CTA)|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #{{rail color|CTA|Blue}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;Blue&lt;/span&gt;]]
  | purple = [[Purple  Line (CTA)|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #{{rail color|CTA|Purple}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;Purple&lt;/span&gt;]]
  | brown = [[Brown  Line (CTA)|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #{{rail color|CTA|Brown}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;Brown&lt;/span&gt;]]
  | ats  =[[Airport Transit System|&lt;span style=&quot;color:#fff; background-color: #ed1c23; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;ATS&lt;/span&gt;]]
  }}

| chongqing ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro | crt = &lt;!-- [[File:CRT Logo.svg|{{{size|25}}}px|link={{{link|Chongqing Rail Transit}}}|alt={{{alt|{{{link|Chongqing Rail Transit}}}}}}]] image deleted, commented out per TPER 2021-07-25 --&gt;
  | csr =[[File:CSR Logo.svg|{{{size|25}}}px|link={{{link|Chongqing Suburban Railways}}}|alt={{{alt|{{{link|Chongqing Suburban Railway}}}}}}]]
  | #default ={{Rail color box|Chongqing Rail Transit|{{lc: {{{2|}}}}}|route|type={{{3|}}}}}
  | 3a ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
    | na ={{RouteBox|Airport|Line 3 (Chongqing Rail Transit)#Airport branch|#{{rail color|Chongqing Rail Transit|na}}}}
    | #default ={{Rail color box|Chongqing Rail Transit|3|route|type=a}}
    }}
  | 6i ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
    | na ={{RouteBox|Int'l Expo|Line 6 (Chongqing Rail Transit)#International Expo branch|#{{rail color|Chongqing Rail Transit|na}}}}
    | #default ={{Rail color box|Chongqing Rail Transit|6|route|type=i}}
    }}
  | s ={{#switch: {{lc: {{{4}}} }}
    | na ={{RouteBox|S{{{3}}}|Line S{{{3}}} (Chongqing Suburban Railway)|#{{rail color|Chongqing Rail Transit|na}}}}
    | #default ={{RouteBox|S{{{3}}}|Line S{{{3}}} (Chongqing Suburban Railway)|#{{rail color|Chongqing Rail Transit|s{{{3}}}}}}}
    }}
  }}

| cleveland =[[File:Cleveland RTA logo.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|GCRTA}}}|alt={{{alt|{{{link|GCRTA}}}}}}]]

| cologne ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | s | s-bahn =[[File:S-Bahn-Logo.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Rhine-Ruhr S-Bahn}}}|alt={{{alt|{{{link|Rhine-Ruhr S-Bahn}}}}}}]]
  | stadtbahn =[[File:Stadtbahn.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Cologne Stadtbahn}}}|alt={{{alt|{{{link|Cologne Stadtbahn}}}}}}]]
  }}

| cota =[[File:COTA alt logo.svg|{{{size|35}}}px|link={{{link|Central Ohio Transit Authority}}}|alt={{{alt|{{{link|Central Ohio Transit Authority}}}}}}]]

| copenhagen ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | 1 | m1 =[[File:M1 icon.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|M1 (Copenhagen)}}}]]
  | 2 | m2 =[[File:M2 icon.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|M2 (Copenhagen)}}}]]
  | 3 | m3 =[[File:M3 icon.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|City Circle Line}}}]]
  | 4 | m4 =[[File:M4 icon.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|M4 (Copenhagen)}}}]]
  |s =[[File:S-tog.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|S-train (Copenhagen)}}}]]
  |#default =[[File:S-train service {{{2}}}.svg|{{#if:{{{size|}}}|{{{size}}}|14}}px|link={{#if:{{{link|}}}|{{{link}}}|{{{2}}} (S-train)}}]]
  }}

| ctfastrak =[[File:CTfastrak symbol.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|CTfastrak}}}|alt={{{alt|{{{link|CTfastrak}}}}}}]]

| daegu ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:South Korea subway logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Daegu Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Daegu Metro}}}}}}]]
  | #default =[[File:Daegu Metro Line {{{2}}}.svg|{{{size|x16}}}px|link=Daegu Metro Line {{{2}}}]]
  }}

| dalian ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Dalian Metro)|#{{rail color|Chongqing Rail Transit|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{uc: {{{2}}} }}|{{{link|Line {{uc: {{{2}}} }} (Dalian Metro)}}}|#{{rail color|Dalian Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| dallas ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | m-line | mline | mata =[[File:M-Line Trolley logo.svg|M-Line Trolley|x16px|link={{{link|McKinney Avenue Transit Authority}}}|alt={{{alt|{{{link|McKinney Avenue Transit Authority}}}}}}]]
  | streetcar =[[File:Dallas Streetcar Icon.png|Dallas Streetcar|x20px|link={{{link|Dallas Streetcar}}}|alt={{{alt|{{{link|Dallas Streetcar}}}}}}]]
  | lascolinas =[[File:Las_Colinas_APT_Logo.png|Las Colinas APT System|x18px|link={{{link|Las Colinas APT System}}}|alt={{{alt|{{{link|Las Colinas APT System}}}}}}]]
  }}

| dammam ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | 1 ={{RouteBox|1|Line 1 (Dammam Metro)|#748477}}
  | 2 ={{RouteBox|2|Line 2 (Dammam Metro)|#748477}}
  }}

| dart ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | blue | green | orange |red ={{#ifeq:{{{3|}}}|1|
&lt;span style=&quot;display:inline-block; position:relative; padding:0 0.5em; background:#{{rail color|DART|{{{2}}}}}; font-weight:bold; font-size:80%;&quot;&gt;[[{{{Title case|{{{2}}}}}} Line (Dallas Area Rapid Transit)|{{white|{{Title case|{{{2}}}}} {{#if:{{{line|}}}|Line|}}}}]]&lt;/span&gt;
|[[{{Title case|{{{2}}}}} Line (Dallas Area Rapid Transit)|&lt;span style=&quot;display:inline-block; position:relative; vertical-align:text-top; width:0.8em; height:0.8em; background:#{{rail color|DART|{{{2}}}}};&quot;&gt;&lt;/span&gt;]]{{#ifeq:{{{3|}}}|0||&amp;#32;[[{{Title case|{{{2}}}}} Line (Dallas Area Rapid Transit)|{{Title case|{{{2}}}}} {{#if:{{{line|}}}|Line|}}]]}}}}
  | streetcar =[[File:Dallas Streetcar Icon.png|Dallas Streetcar|x20px|link={{{link|Dallas Streetcar}}}|alt={{{alt|{{{link|Dallas Streetcar}}}}}}]]
  | #default =[[File:Dallas Area Rapid Transit logo.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Dallas Area Rapid Transit}}}|alt={{{alt|{{{link|Dallas Area Rapid Transit}}}}}}]]
  }}

| delhi ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | s | suburban =[[File:Indian Railways Suburban Railway Logo.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|Delhi Suburban Railway}}}]]
  | m | metro =[[File:Delhi Metro logo.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|Delhi Metro}}}]]
  | airport | airport express | orange ={{RouteBox|Airport Express|Delhi Airport Metro Express|#{{rail color|Delhi Metro|Airport}}}}
  | blue ={{RouteBox|Blue{{#if:{{{3|}}}||&amp;#32;Line}}|Blue Line (Delhi Metro)|#{{rail color|Delhi Metro|Blue}}}}
  | grey ={{RouteBox|Grey{{#if:{{{3|}}}||&amp;#32;Line}}|Grey Line (Delhi Metro)|#{{rail color|Delhi Metro|Grey}}}}
  | green ={{RouteBox|Green{{#if:{{{3|}}}||&amp;#32;Line}}|Green Line (Delhi Metro)|#{{rail color|Delhi Metro|Green}}}}
  | magenta ={{RouteBox|Magenta{{#if:{{{3|}}}||&amp;#32;Line}}|Magenta Line (Delhi Metro)|#{{rail color|Delhi Metro|Magenta}}}}
  | pink ={{RouteBox|Pink{{#if:{{{3|}}}||&amp;#32;Line}}|Pink Line (Delhi Metro)|#{{rail color|Delhi Metro|Pink}}}}
  | red ={{RouteBox|Red{{#if:{{{3|}}}||&amp;#32;Line}}|Red Line (Delhi Metro)|#{{rail color|Delhi Metro|Red}}}}
  | violet ={{RouteBox|Violet{{#if:{{{3|}}}||&amp;#32;Line}}|Violet Line (Delhi Metro)|#{{rail color|Delhi Metro|Violet}}}}
  | yellow ={{RouteBox|Yellow{{#if:{{{3|}}}||&amp;#32;Line}}|Yellow Line (Delhi Metro)|#{{rail color|Delhi Metro|Yellow}}}}
  | bus =[[File:BSicon BUS.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Transport in Delhi#Buses}}}]]
  }}

| denver ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  |#default =&lt;span style=&quot;display:inline-block; width:{{#expr:{{{size|14}}} + 2}}px; height:{{{size|14}}}px; background-color:#{{rail color|RTD|{{{2}}}}}; border:1px solid white; border-radius: 3px; padding-top:2px; line-height:{{#expr:{{{size|14}}} - 1}}px; text-align:center; &quot;&gt;&amp;nbsp;[[{{{link|{{{2}}} Line (RTD)}}}|&lt;span style=&quot;color:#fff; font-style:italic; font-weight:bold; font-size:{{#expr:{{{size|14}}} - 2}}px; white-space:nowrap; margin-left:{{#ifeq:{{lc:{{{2}}}}}|w|-3|-2}}px;&quot;&gt;{{uc: {{{2}}} }}&lt;/span&gt;]]&amp;nbsp;&lt;/span&gt;
  |g(old) | g (old) =&lt;span style=&quot;display:inline-block; width:{{#expr:{{{size|14}}} + 2}}px; height:{{{size|14}}}px; background-color:#{{rail color|RTD|G (old)}}; border:1px solid white; border-radius: 3px; padding-top:2px; line-height:{{#expr:{{{size|14}}} - 1}}px; text-align:center; &quot;&gt;&amp;nbsp;[[{{{link|R Line (RTD)#History}}}|&lt;span style=&quot;color:#fff; font-style:italic; font-weight:bold; font-size:{{#expr:{{{size|14}}} - 2}}px; white-space:nowrap; margin-left:-2px;&quot;&gt;G&lt;/span&gt;]]&amp;nbsp;&lt;/span&gt;
  |rtd=[[File:Regional Transportation District logo.svg|{{{size|18}}}px|link=RTD Bus &amp; Rail]]
  }}

| detroit ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | dpm | detroit people mover =[[File:DPM_icon.png|{{{size|16}}}px|link=Detroit People Mover]]
  | qline | q-line | q line | m1 | m-1 | m-1 rail =[[File:QLINE Logo.svg|{{{size|18}}}px|link=QLine]]
  }}

| doha ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | m1 | m2 | m3 = {{rcb|Doha Metro|{{{2}}}|inline=route}}
  | m4 ={{RouteBox|M4|Blue Line (Doha Metro)|#0354A6}}
  | l1 ={{RouteBox|L1|Red Line (Lusail Light Rail Transit)|#DC241F}}
  | l2 ={{RouteBox|L2|Green Line (Lusail Light Rail Transit)|#009530}}
  | l3 ={{RouteBox|L3|Purple Line (Lusail Light Rail Transit)|#9016B2}}
  | l4 ={{RouteBox|L4|Yellow Line (Lusail Light Rail Transit)|#FFD700}}
  }}

| dongguan ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Dongguan Rail Transit)|#{{rail color|Dongguan Rail Transit|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | rt | metro =[[File:Dongguan Rail Transit logo.svg|{{{size|16x16}}}px|link={{{link|Dongguan Rail Transit}}}|alt={{{alt|{{{link|Dongguan Rail Transit}}}}}}]]
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Dongguan Rail Transit)|#{{rail color|Dongguan Rail Transit|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| donostialdea ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Símbolo del Metro Donostialdea.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Metro Donostialdea}}}|alt={{{alt|{{{link|Metro Donostialdea}}}}}}]]
}}

| dortmund ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | s | s-bahn =[[File:S-Bahn-Logo.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Rhine-Ruhr S-Bahn}}}|alt={{{alt|{{{link|Rhine-Ruhr S-Bahn}}}}}}]]
  | stadtbahn =[[File:Stadtbahn.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Dortmund Stadtbahn}}}|alt={{{alt|{{{link|Dortmund Stadtbahn}}}}}}]]
  }}

| dresden={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | s | s-bahn =[[File:S-Bahn-Logo.svg|x{{{size|15}}}px|link={{{link|Dresden S-Bahn}}}|alt={{{alt|{{{link|Dresden S-Bahn}}}}}}]]
  }}

| dublin ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | dart =[[File:Irish Rail logo.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Dublin Area Rapid Transit}}}|alt={{{alt|{{{link|Dublin Area Rapid Transit}}}}}}]]
  | commuter =[[File:Irish Rail logo.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Dublin Suburban Rail}}}|alt={{{alt|{{{link|Dublin Suburban Rail}}}}}}]]
  | luas | #default =[[File:Luas simple logo.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Luas}}}|alt={{{alt|{{{link|Luas}}}}}}]]
  }}

| dubai ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | m1 ={{RouteBox|M1|Red Line (Dubai Metro)|#DC241F}}
  | m2 ={{RouteBox|M2|Green Line (Dubai Metro)|#009530}}
  | m3 ={{RouteBox|M3|Purple Line (Dubai Metro)|#9016B2}}
  | m4 ={{RouteBox|M4|Blue Line (Dubai Metro)|#0354A6}}
  | l1 ={{RouteBox|L1|Palm Jumeirah Monorail|#748477}}
  | t1 ={{RouteBox|T1|Dubai Tram|#01a0b1}}
  | t2 ={{RouteBox|T2|Dubai Trolley|#800000}}
  }}

| duisburg ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | s | s-bahn =[[File:S-Bahn-Logo.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Rhine-Ruhr S-Bahn}}}|alt={{{alt|{{{link|Rhine-Ruhr S-Bahn}}}}}}]]
  | stadtbahn =[[File:Stadtbahn.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Duisburg Stadtbahn}}}|alt={{{alt|{{{link|Duisburg Stadtbahn}}}}}}]]
  }}

| düsseldorf ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | s | s-bahn =[[File:S-Bahn-Logo.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Rhine-Ruhr S-Bahn}}}|alt={{{alt|{{{link|Rhine-Ruhr S-Bahn}}}}}}]]
  | stadtbahn =[[File:Stadtbahn.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Düsseldorf Stadtbahn}}}|alt={{{alt|{{{link|Düsseldorf Stadtbahn}}}}}}]]
  }}

| edinburgh =[[File:EdinburghTramsGeneric.png|{{{size|13}}}px|link={{{link|Edinburgh Trams}}}|alt={{{alt|{{{link|Edinburgh Trams}}}}}}]]

| edmonton ={{#switch: {{lc:{{{2|}}}}}
  | ets =[[File:Edmonton Transit System logo.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Edmonton Transit System}}}|alt={{{alt|{{{link|Edmonton Transit System}}}}}}]]
  | capital =[[File:MtlMetro5.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Capital Line}}}|alt={{{alt|{{{link|Capital Line}}}}}}]]
  | metro =[[File:Wayside Signal Red.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Metro Line}}}|alt={{{alt|{{{link|Metro Line}}}}}}]]
  | valley =[[File:MtlMetro1.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Valley Line (Edmonton)}}}|alt={{{alt|{{{link|Valley Line}}}}}}]]
  }}

| esfahan | isfahan ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Esfahan Metro Logo.png|{{{size|25}}}px|link={{{link| Isfahan Metro}}}]]
  | uc =[[File:Zeichen 123.svg|15px]]
  }}

| essen ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | s | s-bahn =[[File:S-Bahn-Logo.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Rhine-Ruhr S-Bahn}}}|alt={{{alt|{{{link|Rhine-Ruhr S-Bahn}}}}}}]]
  | u | stadtbahn =[[File:Stadtbahn.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Essen Stadtbahn}}}|alt={{{alt|{{{link|Essen Stadtbahn}}}}}}]]
  }}

| eurostar =[[File:Eurostar icon RDT.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Eurostar}}}|alt={{{alt|{{{link|Eurostar}}}}}}]]

| euskotren ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | tren =[[File:Euskotren Trena Logo.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Euskotren Trena}}}|alt={{{alt|{{{link|Euskotren Trena}}}}}}]]
  | tranbia =[[File:Euskotren Tranbia Logo.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Euskotren Tranbia}}}|alt={{{alt|{{{link|Euskotren Tranbia}}}}}}]]
  | autobusa =[[File:Euskotren Autobusa Logo.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Euskotren Autobusa}}}|alt={{{alt|{{{link|Euskotren Autobusa}}}}}}]]
  }}

| fortworth ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | tre =[[File:TRE logo.png|{{{size|20}}}px|link={{{link|Trinity Railway Express}}}|alt={{{alt|{{{link|Trinity Railway Express}}}}}}]]
  | tex =[[File:Aiga railtransportation 25.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|TEXRail}}}|alt={{{alt|{{{link|TEXRail}}}}}}]]
  }}

| foshan ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | g | gf | guangfo ={{RouteBox|Guangfo|Guangfo Metro|#{{rail color|Foshan Metro|na}}}}
    | n | nh | nanhai ={{RouteBox|Nanhai|Nanhai New Transit|#{{rail color|Foshan Metro|na}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Foshan Metro)|#{{rail color|Foshan Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro = [[File:FMetro.svg|{{{size|x6}}}px|link={{{link|Foshan Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Foshan Metro}}}}}}]]
    | g | gf | guangfo ={{RouteBox|Guangfo|Guangfo Metro|#{{rail color|Foshan Metro|gf}}}}
    | n | nh | nanhai ={{RouteBox|Nanhai|Nanhai New Transit|#{{rail color|Foshan Metro|nh}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Foshan Metro)|#{{rail color|Foshan Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| frankfurt = {{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
   | rmv  = [[File:Rhein-Main-Verkehrsverbund logo.svg|{{{size|50}}}px|link=Rhein-Main-Verkehrsverbund|alt=Rhein-Main-Verkehrsverbund (RMV)]]
   | rail = [[File:Eisenbahn-Logo traffiQ.svg|x{{{size|15}}}px|link=Public transport in Frankfurt am Main#Rapid Transit]]
   | bus = [[File:Omnibus-Logo traffiQ.svg|x{{{size|15}}}px|link=Public transport in Frankfurt am Main#Bus]]
   | s|s-bahn = [[File:S-Bahn-Logo.svg|{{{size|15}}}px|link=Rhine-Main S-Bahn]]
   | tram = [[File:Straßenbahn-Logo traffiQ.svg|x{{{size|15}}}px|link=Trams in Frankfurt am Main]]
   | u = [[File:U-Bahn-Logo traffiQ.svg|x{{{size|15}}}px|link=Frankfurt U-Bahn]]
   | #default = {{ÖPNV Frankfurt|{{{2|}}}}}
   }}

| fuzhou ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Fuzhou Metro)|#{{rail color|Fuzhou Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =[[File:Fuzhou Metro logo.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Fuzhou Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Fuzhou Metro}}}}}}]]
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Fuzhou Metro)|#{{rail color|Fuzhou Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| geneva ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | tram =[[File:BSicon TRAM.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Transports Publics Genevois}}}|alt={{{alt|{{{link|Transports Publics Genevois}}}}}}]]
  | ferry =[[File:Ferry symbol.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Mouettes Genevoises Navigation}}}|alt={{{alt|{{{link|Mouettes Genevoises Navigation}}}}}}]]
  }}

| glasgow =[[File:Glasgow Subway.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Glasgow Subway}}}|alt={{{alt|{{{link|Glasgow Subway}}}}}}]]

| gotransit | got={{#if:{{{2|}}}|{{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | rail | train={{#if:{{{4|}}}||[[File:GO Transit logo.svg|{{{size|20}}}px|link=GO Transit]]}} {{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | a | lakeshore west =[[File:GO Lakeshore West logo.svg|{{{size|16}}}px|link=Lakeshore West line]]
  | b | lakeshore east =[[File:GO Lakeshore East logo.svg|{{{size|16}}}px|link=Lakeshore East line]]
  | c | milton =[[File:GO Milton logo.svg|{{{size|16}}}px|link=Milton line]]
  | d | kitchener =[[File:GO Kitchener logo.svg|{{{size|16}}}px|link=Kitchener line]]
  | e | barrie =[[File:GO Barrie logo.svg|{{{size|16}}}px|link=Barrie line]]
  | f | richmond hill =[[File:GO Richmond Hill logo.svg|{{{size|16}}}px|link=Richmond Hill line]]
  | g | stouffville =[[File:GO Stouffville logo.svg|{{{size|16}}}px|link=Stouffville line]]
  | midtown | seaton | locust hill =[[File:Midtown line GO logo.png|{{{size|16}}}px|link=Midtown corridor]]
  }}
  | bus ={{{icon|[[File:GO bus symbol.svg|{{{size|16}}}px|link=GO Transit bus services]]}}} {{#if:{{{3|}}}|{{#if:{{{4|}}}|{{color box|black|'''{{{3|}}}'''|white}}|{{color box|white|{{{3|}}}}} }} }} }}
  | [[File:GO Transit logo.svg|{{{size|20}}}px|link=GO Transit]]
}}

| granada ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Símbolo del Metro de Granada.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Granada metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Granada metro}}}}}}]]
  | 1 =[[File:L1 Metro de Granada.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Granada Metro}}}]]
}}

| greece = {{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | r = [[File:OSE-Logo.svg|{{{size|x13}}}px|link={{{link|TrainOSE}}}|alt={{{alt|{{{link|TrainOSE}}}}}}]]
  | s = [[File:Proastiakos icon (no text).svg|{{{size|26}}}px|link={{{link|Proastiakos}}}|alt={{{alt|{{{link|Proastiakos}}}}}}]]
  }}

| guadalajara ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | siteur =[[File:Logo de SITEUR T.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Guadalajara light rail system}}}|alt={{{alt|{{{link|Guadalajara light rail system}}}}}}]]
  | #default =[[File:Logo de la Línea {{{2}}} del Tren Eléctrico Urbano de Guadalajara.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line {{{2}}}}}} (Guadalajara)|alt={{{alt|{{{link|Line {{{2}}} (Guadalajara)}}}}}}]]
}}

| guangzhou ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | a | apm ={{RouteBox|APM|Zhujiang New Town Automated People Mover System|#{{rail color|Guangzhou Metro|na}}}}
    | g | gf | guangfo ={{RouteBox|Guangfo|Guangfo Metro|#{{rail color|Guangzhou Metro|na}}}}
    | k | kc ={{RouteBox|Knowledge City|Knowledge City Line|#{{rail color|Guangzhou Metro|na}}}}
    | thz1 ={{RouteBox|THZ1|Haizhu Tram|#{{rail color|Guangzhou Metro|na}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Guangzhou Metro)|#{{rail color|Guangzhou Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | 1 | 9 ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Guangzhou Metro)|#{{rail color|Guangzhou Metro|{{{2}}}}}|#000}}
    | a | apm ={{RouteBox|APM|Zhujiang New Town Automated People Mover System|#{{rail color|Guangzhou Metro|apm}}}}
    | g | gf | guangfo ={{RouteBox|Guangfo|Guangfo Metro|#{{rail color|Guangzhou Metro|gf}}}}
    | gfm =[[File:Guangfo metro (symbol).png|{{{size|x16px}}}|link={{{link|Guangfo Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Guangfo Metro}}}}}}]]
    | k | kc ={{RouteBox|Knowledge City|Knowledge City Line|#{{rail color|Guangzhou Metro|kc}}}}
    | metro =[[File:Guangzhou Metro icon.svg|{{{size|x16px}}}|link={{{link|Guangzhou Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Guangzhou Metro}}}}}}]]
    | thz1 ={{RouteBox|THZ1|Haizhu Tram|#{{rail color|Guangzhou Metro|thz1}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Guangzhou Metro)|#{{rail color|Guangzhou Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| guiyang ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Guiyang Metro)|#{{rail color|Guiyang Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =[[File:GuiyangMetro.png|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Guiyang Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Guiyang Metro}}}}}}]]
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Guiyang Metro)|#{{rail color|Guiyang Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| gwangju ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:South Korea subway logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Gwangju Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Gwangju Metro}}}}}}]]
  | #default =[[File:Gwangju Metro Line {{{2}}}.svg|{{{size|x16}}}px|link=Gwangju Metro Line {{{2}}}]]
  }}

| hamburg = {{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | s-bahn| s = [[File:S-Bahn-Logo.svg|x{{{size|15}}}px|link=Hamburg S-Bahn]]
  | u-bahn| u = [[File:U-Bahn.svg|{{{size|15}}}px|link=Hamburg U-Bahn]]
  | bus = [[File:Hamburg Bus-Logo.svg|x{{{size|15}}}px|Bus]]
  | db = [[File:Deutsche Bahn AG-Logo.svg|x{{{size|15}}}px|link=List of railway stations in Hamburg]]
  | r = [[File:Regionalbahn Signet HVV.svg|x{{{size|15}}}px|link=Regionalbahn]]
  | r20 = [[File:Hamburg R20.svg|x{{{size|15}}}px|link=Regionalbahn]]
  | r50 = [[File:Hamburg R50.svg|x{{{size|15}}}px|link=Regionalbahn]]
  | akn| a = [[File:HVV Logo AKN.svg|x{{{size|15}}}px|link=AKN Eisenbahn]]
  }}

| hamilton ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | hsr =[[File:BSicon BUS1.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|Hamilton Street Railway}}}]]
  | go | got | gotransit ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
    | train | a | lakeshore west | rail =[[File:Lakeshore West logo.png|{{{size|16}}}px|link=Lakeshore West line]]
    | bus ={{{icon|[[File:GO bus symbol.svg|{{{size|16}}}px|link=List of GO Transit bus routes]]}}}
    | #default =[[File:GO Transit logo.svg|{{{size|20}}}px|link=GO Transit]]
  }}
  | b=[[File:BLAST B.svg|{{{size|16}}}px|link=Hamilton LRT]]
  | a | t =[[File:BLAST {{uc:{{{2}}}}}.svg|{{{size|16}}}px|link={{uc:{{{2}}}}}-Line (Hamilton)]]
  | l | s =[[File:BLAST {{uc:{{{2}}}}}.svg|{{{size|16}}}px|link=BLAST network]]
  | lrt ={{#switch: {{lc: {{{3|}}} }}
    | b =[[File:BSicon TRAM.svg|{{{size|16}}}px|link=BLAST network]]
    | #default =[[File:BSicon BUS3.svg|{{{size|16}}}px|link=BLAST network]]
  }} {{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | b=[[File:BLAST B.svg|{{{size|16}}}px|link=Hamilton LRT]]
  | a | t =[[File:BLAST {{uc:{{{3}}}}}.svg|{{{size|16}}}px|link={{uc:{{{3}}}}}-Line (Hamilton)]]
  | l | s =[[File:BLAST {{uc:{{{3}}}}}.svg|{{{size|16}}}px|link=BLAST network]]
  }} }}

| hangzhou ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | 1b ={{RouteBox|1 branch|Line 1 (Hangzhou Metro)|#{{rail color|Hangzhou Metro|na}}}}
    | fy | fuyang ={{RouteBox|Fuyang|Fuyang line|#{{rail color|Hangzhou Metro|na}}}}
    | la | lin'an ={{RouteBox|Lin'an|Lin'an line|#{{rail color|Hangzhou Metro|na}}}}
    | sx | shaoxing ={{RouteBox|Shaoxing|Shaoxing line|#{{rail color|Hangzhou Metro|na}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Hangzhou Metro)|#{{rail color|Hangzhou Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | 1b ={{RouteBox|1 branch|Line 1 (Hangzhou Metro)|#{{rail color|Hangzhou Metro|1b}}}}
    | fy | fuyang ={{RouteBox|Fuyang|Fuyang line|#{{rail color|Hangzhou Metro|na}}}}
    | la | lin'an ={{RouteBox|Lin'an|Lin'an line|#{{rail color|Hangzhou Metro|na}}}}
    | metro =[[File:Hangzhou Metro logo.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Hangzhou Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Hangzhou Metro}}}}}}]]
    | sx | shaoxing ={{RouteBox|Shaoxing|Shaoxing line|#{{rail color|Hangzhou Metro|na}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Hangzhou Metro)|#{{rail color|Hangzhou Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| hannover | hanover = {{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
 |s|s-bahn = [[File:S-Bahn-Logo.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Hanover S-Bahn}}}]]
 }}

| harbin ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Harbin Metro)|#{{rail color|Harbin Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =[[File:Harbin Metro logo.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Harbin Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Harbin Metro}}}}}}]]
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Harbin Metro)|#{{rail color|Harbin Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| hartford =[[File:Hartford Line logo.png|{{{size|18}}}px|link={{{link|Hartford Line}}}|alt={{{alt|{{{link|Hartford Line}}}}}}]]

| hblr =[[File:BSicon TRAM.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Hudson–Bergen Light Rail}}}|alt={{{alt|{{{link|Hudson–Bergen Light Rail}}}}}}]]

| hefei ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Hefei Metro)|#{{rail color|Hefei Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Hefei Metro)|#{{rail color|Hefei Metro|{{{2}}}}}}}
    | s ={{#switch: {{lc: {{{4}}} }}
      | na ={{RouteBox|S{{{3}}}|Line S{{{3}}} (Hefei Metro)|#{{rail color|Hefei Metro|na}}}}
      | #default ={{RouteBox|S{{{3}}}|Line S{{{3}}} (Hefei Metro)|#{{rail color|Hefei Metro|s{{{3}}}}}}}
      }}
    }}
  }}

| heilbronn ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | s | stadtbahn =[[File:S-Bahn-Logo.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|Heilbronn Stadtbahn}}}|alt={{{alt|{{{link|Heilbronn Stadtbahn}}}}}}]]
  }}

| hk | hongkong ={{#switch: {{lc:{{{2|}}}}}
  | lightrail ={{ric|MTR Light Rail|{{{3|}}}|size={{{size|}}}|link={{{link|}}}|alt={{{alt|}}}}}
  | mtr ={{ric|MTR|size={{{size|}}}|link={{{link|}}}|alt={{{alt|}}}}}
  | #default ={{ric|MTR|{{{2|}}}|link={{{link|}}}}}
  }}

| houston ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:HoustonMetroLogoOnly.svg|{{{size|25}}}px|link={{{link|Metropolitan Transit Authority of Harris County}}}]]
  | red =[[File:HoustonMetroRedLine.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|North/Red Line (METRORail)}}}]]
  | green =[[File:HoustonMetroGreenLine.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|East End/Green Line (METRORail)}}}]]
  | purple =[[File:HoustonMetroPurpleLine.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Southeast/Purple Line (METRORail)}}}]]
  }}

| id ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:Logo PT Kereta Api Indonesia (Persero) 2020.svg|{{{size|25}}}px|link={{{link|Kereta Api Indonesia}}}|alt={{{alt|{{{link|Kereta Api Indonesia}}}}}}]]
  }}

| incheon ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | 1 = [[File:Incheon Metro Line 1.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Incheon Subway Line 1}}}|alt={{{alt|{{{link|Incheon Subway Line 1}}}}}}]]
  | 2 = [[File:Incheon Metro Line 2.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Incheon Subway Line 2}}}|alt={{{alt|{{{link|Incheon Subway Line 2}}}}}}]]
  }}

| innsbruck ={{ÖPNV Innsbruck|{{{2|}}}}}

| isleofwight ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | vectis =[[File:Southern Vectis diamond logo.PNG|{{{size|10}}}px|link={{{link|Southern Vectis}}}|alt={{{alt|{{{link|Southern Vectis}}}}}}]]
  | wightbus =[[File:Wightbus yellow blue logo.PNG|{{{size|10}}}px|link={{{link|Wightbus}}}|alt={{{alt|{{{link|Wightbus}}}}}}]]
  }}

| istanbul ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | b | banliyö =[[File:Istanbul public transport - Banliyö Treni line symbol.png|{{{size|17}}}px|{{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
    | 1 =link={{{link|İstanbul-Halkalı Line}}}|alt={{{alt|{{{link|İstanbul-Halkalı Line}}}}}}
    | 2 =link={{{link|Haydarpaşa-Gebze Line}}}|alt={{{alt|{{{link|Haydarpaşa-Gebze Line}}}}}}
    | #default=link={{{link|İstanbul-Halkalı Line}}}
    }}]]
  | bus | metrobus | metrobüs =[[File:Metrobus İstanbul Logo.svg|{{{size|17}}}px|link={{{link|Metrobus (Istanbul)}}}|alt={{{alt|{{{link|Metrobus (Istanbul)}}}}}}]]
  | f1 | f3 | f4 =[[File:Istanbul {{uc:{{{2}}}}} Line Symbol.png|{{{size|17}}}px|link={{{link|{{#invoke:ustring|sub|\{{uc:{{{2}}}}}|1|2}} (Istanbul Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|Line {{#invoke:ustring|sub|\{{uc:{{{2}}}}}|1|2}}}}}}}}]]
  | m | metro =[[File:Istanbul Metro Logo.svg|{{{size|17}}}px|link={{{link|Istanbul Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Istanbul Metro}}}}}}]]
  | m1 | m1a | m1b | m2 | m3 | m4 | m5 | m6 | m7 | m8 | m9 =[[File:Istanbul {{uc:{{{2}}}}} Line Symbol.png|{{{size|17}}}px|link={{{link|{{#invoke:ustring|sub|\{{uc:{{{2}}}}}|1|2}} (Istanbul Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|Line {{#invoke:ustring|sub|\{{uc:{{{2}}}}}|1|2}}}}}}}}]]
  | m10 =[[File:Istanbul M10 Line Symbol.png|{{{size|17}}}px|link={{{link|M10 (Istanbul Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|M10 (Istanbul Metro)}}}}}}]]
  | m11 =[[File:Istanbul M11 Line Symbol.png|{{{size|17}}}px|link={{{link|M11 (Istanbul Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|M11 (Istanbul Metro)}}}}}}]]
  | m12 =[[File:Istanbul M12 Line Symbol.png|{{{size|17}}}px|link={{{link|M12 (Istanbul Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|M12 (Istanbul Metro)}}}}}}]]
  | m13 =[[File:Istanbul M13 Line Symbol.png|{{{size|17}}}px|link={{{link|M13 (Istanbul Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|M13 (Istanbul Metro)}}}}}}]]
  | marmaray =[[File:Istanbul Line Symbol Marmaray.png|{{{size|20}}}px|link={{{link|Marmaray}}}|alt={{{alt|{{{link|Marmaray}}}}}}]]
  | mm =[[File:Istanbul public transport - MM line symbol.png|{{{size|17}}}px]] &lt;!-- Mini-Metro --&gt;
  | t1 | t4 | t5 =[[File:Istanbul {{uc:{{{2}}}}} Line Symbol.png|{{{size|17}}}px|link={{{link|Istanbul modern tramways}}}|alt={{{alt|{{{link|Line {{uc:{{{2}}}}}}}}}}}]]
  | t2 =[[File:Istanbul T2 Line Symbol.png|{{{size|17}}}px|link={{{link|Istanbul nostalgic tramways}}}|alt={{{alt|{{{link|Line T2}}}}}}]]
  | t3 =[[File:Istanbul T3 Line Symbol.png|{{{size|17}}}px|link={{{link|Istanbul nostalgic tramways}}}|alt={{{alt|{{{link|Line T2}}}}}}]]
  | nt | nostaljik tramvay =[[File:Istanbul public transport - Nostaljik Tramvay symbol.png|{{{size|17}}}px|link={{{link|Istanbul nostalgic tramways}}}|alt={{{alt|{{{link|Istanbul nostalgic tramways}}}}}}]]
  | t | tunel | tünel =[[File:Istanbul F2 Line Symbol.png|{{{size|17}}}px|link={{{link|Tünel}}}|alt={{{alt|{{{link|Tünel}}}}}}]]
  | tf | teleferik | gondola =[[File:Istanbul public transport - Teleferik line symbol.png|{{{size|17}}}px|{{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
      | 1 =link={{{link|Maçka Gondola}}}|alt={{{alt|{{{link|Maçka Gondola}}}}}}
      | 2 =link={{{link|Eyüp Gondola}}}|alt={{{alt|{{{link|Eyüp Gondola}}}}}}
      }}]]
  | ferry =&lt;!-- [[File:Istanbul Şehir Hatları logo.png|{{{size|17}}}px|link={{{link|Ferries in Istanbul}}}|alt={{{alt|{{{link|Ferries in Istanbul}}}}}}]] --&gt;
  | seabus =[[File:Translinkseabus icon blue.svg|{{{size|17}}}px|link={{{link|İDO}}}|alt={{{alt|{{{link|İDO}}}}}}]]
  }}

| izmir ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | b | banliyo | banliyö | izban =[[File:Train-310470 640.png|{{{size|17}}}px|link={{{link|İZBAN}}}|alt={{{alt|{{{link|İZBAN}}}}}}]]
  | bus =[[File:ESHOT Genel Müdürlüğü Logo.jpg|{{{size|17}}}px|link={{{link|ESHOT}}}|alt={{{alt|{{{link|ESHOT}}}}}}]]
  | m | metro =[[File:Metroİzmir.png|{{{size|17}}}px|link={{{link|İzmir Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|İzmir Metro}}}}}}]]
  | m1 =[[File: Stationsschild Izmir Metro.png |{{{size|17}}}px|link={{{link|M1 (İzmir Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|M1 (İzmir Metro)}}}}}}]]
  | t1 | karşıyakatram | karsiyakatram =[[File:Tramİzmir.png|{{{size|17}}}px|link={{{link|Karşıyaka Tram}}}|alt={{{alt|{{{link|Line T1}}}}}}]]
  | t2 | konaktram =[[File:Tramİzmir.png|{{{size|17}}}px|link={{{link|Konak Tram}}}|alt={{{alt|{{{link|Line T2}}}}}}]]
  | ferry | seabus =[[File:Ferry symbol.svg|{{{size|17}}}px|link={{{link|İzdeniz}}}|alt={{{alt|{{{link|İzdeniz}}}}}}]]
  }}

| jaipur ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | m | metro =[[File:Jaipur Metro Logo.png|{{{size|20}}}px|link={{{link|Jaipur Metro}}}]]
  }}

| jakarta ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | a | arl =[[File:Jakarta KRL A.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Soekarno–Hatta Airport Rail Link}}}]]
  | b | central | red | bogor =[[File:Jakarta KRL B.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|KAI Commuter Bogor Line}}}]]
  | c | bekasi | cikarang | blue =[[File:Jakarta KRL C.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|KAI Commuter Cikarang Loop Line}}}]]
  | l | loop | loopline | yellow =[[File:Jakarta KRL L.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|KA Commuter Line Jatinegara–Bogor}}}]]
  | r | serpong | rangkasbitung | green =[[File:Jakarta KRL R.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|KA Commuter Line Tanah Abang–Rangkasbitung}}}]]
  | t | tangerang | brown =[[File:Jakarta KRL T.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|KA Commuter Line Duri–Tangerang}}}]]
  | tp | tanjung priok | tanjung | pink =[[File:Jakarta KRL TP.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|KA Commuter Line Jakarta Kota–Tanjung Priok}}}]]
  | lrt =[[File:BSicon TRAM.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Jakarta LRT}}}|{{{alt={{{alt|{{{link|Jakarta LRT}}}}}}}}}]]
  | s =[[File:Jakarta LRT S.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|LRT Line S (Jakarta LRT)}}}]]
  | jabodebek =[[File:BSicon TRAM.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Greater Jakarta LRT}}}|{{{alt={{{alt|{{{link|Greater Jakarta LRT}}}}}}}}}]]
  | cb | l1 =[[File:Jakarta LRT CB.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|LRT Line 1 (Greater Jakarta LRT)}}}]]
  | l2 ={{RouteBox|L2|LRT Line 2 (Greater Jakarta LRT)|#9016B2}}
  | bk | l3 =[[File:Jakarta LRT BK.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|LRT Line 3 (Greater Jakarta LRT)}}}]]
  | mrt =[[File:BSicon TRAM.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Jakarta MRT}}}|{{{alt={{{alt|{{{link|Jakarta MRT}}}}}}}}}]]
  | m1 | m =[[File:Jakarta - MRT Jakarta North South Line Icon.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|MRT Line 1 (Jakarta Mass Rapid Transit)}}}]]
  | m2 ={{RouteBox|M2|MRT Line 2 (Jakarta Mass Rapid Transit)|#009530}}
  | skytrain =[[File:Jakarta Skytrain.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Soekarno–Hatta Airport Skytrain}}}]]
  | tj =[[File:BSicon BUS3.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|TransJakarta}}}]]
  | tjk1 =[[File:TransJakarta roundel 1.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 1}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 1 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk2 =[[File:TransJakarta roundel 2.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 2}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 2 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk2a =[[File:TransJakarta roundel 2A.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 2}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 2 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk2c =[[File:TransJakarta roundel 2C.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 2}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 2 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk2d =[[File:TransJakarta roundel 2D.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 2}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 2 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk3 =[[File:TransJakarta roundel 3.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 3}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 3 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk4 =[[File:TransJakarta roundel 4.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 4}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 4 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk4d =[[File:TransJakarta roundel 4D.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 4}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 4 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk5 =[[File:TransJakarta roundel 5.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 5}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 5 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk5c =[[File:TransJakarta roundel 5C.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 5}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 5 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk5d =[[File:TransJakarta roundel 5D.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 5}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 5 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk5e =[[File:TransJakarta roundel 5E.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 5}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 5 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk6 =[[File:TransJakarta roundel 6.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 6}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 6 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk6a =[[File:TransJakarta roundel 6A.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 6}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 6 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk6b =[[File:TransJakarta roundel 6B.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 6}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 6 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk7 =[[File:TransJakarta roundel 7.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 7}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 7 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk8 =[[File:TransJakarta roundel 8.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 8}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 8 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk8a =[[File:TransJakarta roundel 8A.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 8}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 8 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk9 =[[File:TransJakarta roundel 9.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 9}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 9 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk9a =[[File:TransJakarta roundel 9A.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 9}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 9 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk9b =[[File:TransJakarta roundel 9B.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 9}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 9 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk9c =[[File:TransJakarta roundel 9C.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 9}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 9 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk10 =[[File:TransJakarta roundel 10.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 10}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 10 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk11 =[[File:TransJakarta roundel 11.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 11}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 11 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk12 =[[File:TransJakarta roundel 12.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 12}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 12 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk13 =[[File:TransJakarta roundel 13.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 13}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 13 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk14 =[[File:TransJakarta roundel 14.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 14}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 14 Transjakarta}}}}}}]]
  | tjk15 =[[File:TransJakarta roundel 15.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of TransJakarta corridors#Corridor 15}}}|alt={{{alt|{{{link|Koridor 15 Transjakarta}}}}}}]]
 }}

| jeddah ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | 1 ={{RouteBox|1|Line 1 (Jeddah Metro)|#0354A6}}
  | 2 ={{RouteBox|2|Line 2 (Jeddah Metro)|#FF9A00}}
  | 3 ={{RouteBox|3|Line 3 (Jeddah Metro)|#DC241F}}
  }}

| jinan ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =[[File:JinanMetro.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Jinan Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Jinan Metro}}}}}}]]
    | 1 ={{RouteBox|1|{{{link|Line 1 (Jinan Metro)}}}|#{{rail color|Jinan Metro|1}}|#000}}
    | 2 ={{RouteBox|2|{{{link|Line 2 (Jinan Metro)}}}|#{{rail color|Jinan Metro|2}}|#000}}
    | 3 ={{RouteBox|3|{{{link|Line 3 (Jinan Metro)}}}|#{{rail color|Jinan Metro|3}}|#000}}
    | 4 ={{RouteBox|4|{{{link|Line 4 (Jinan Metro)}}}|#{{rail color|Jinan Metro|4}}|#000}}
    | 5 ={{RouteBox|5|{{{link|Line 5 (Jinan Metro)}}}|#{{rail color|Jinan Metro|5}}|#000}}
    | 6 ={{RouteBox|6|{{{link|Line 6 (Jinan Metro)}}}|#{{rail color|Jinan Metro|6}}|#000}}
  }}

| kaohsiung ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | metro | kmrt ={{ric|Kaohsiung Metro|link={{{link|Kaohsiung Metro}}}|alt={{{alt|Kaohsiung Metro}}}}}
  | c | circular ={{ric|Kaohsiung Metro|C|link={{{link|}}}}}
  | o | orange ={{ric|Kaohsiung Metro|O|link={{{link|}}}}}
  | r | red ={{ric|Kaohsiung Metro|R|link={{{link|}}}}}
  | y | yellow ={{ric|Kaohsiung Metro|Y|link={{{link|}}}}}
  | #default ={{ric|Kaohsiung Metro|{{{2|}}}|size={{{size|}}}|link={{{link|}}}|alt={{{alt|}}}}}
 }}

| karaj ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:لوگو قطار شهری کرج و حومه.svg|{{{size|25}}}px|link={{{link| Karaj Metro}}}]]
  | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 =[[File:لوگو قطار شهری کرج و حومه.svg|{{{size|25}}}px|link={{{link| Karaj Metro}}}]] {{color box||'''LINE {{{2}}}'''}} [[File:Zeichen 123.svg|15px]]
}}

| karlsruhe = {{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
 |s|s-bahn = [[File:S-Bahn-Logo.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|Karlsruhe Stadtbahn}}}]]
 |rail = [[File:Logo_Deutsche_Bahn.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|Deutsche Bahn}}}|alt={{{alt|{{{link|Deutsche Bahn}}}}}}]]
 }}

| kharkiv ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | 1 =[[File:Kiev Metro Line 1.svg|{{{size|15}}}px|border|link={{{link|Line 1 (Kharkiv Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|Red Line 1}}}}}}]]
  | 2 =[[File:Kiev Metro Line 2.svg|{{{size|15}}}px|border|link={{{link|Line 2 (Kharkiv Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|Blue Line 2}}}}}}]]
  | 3 =[[File:Kiev Metro Line 3.svg|{{{size|15}}}px|border|link={{{link|Line 3 (Kharkiv Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|Green Line 3}}}}}}]]
 }}

| kermanshah ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =&lt;!--[[File:Kermanshah Metro Logo.png|{{{size|25}}}px|link={{{link| Kermanshah Metro}}}]] (logo deleted)--&gt;
  }}

| kiev|kyiv ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | 1 =[[File:Kiev Metro First Line logo.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Sviatoshynsko-Brovarska Line}}}|alt={{{alt|{{{link|Line 1}}}}}}]]
  | 2 =[[File:Kiev Metro Second Line logo.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Obolonsko–Teremkivska Line}}}|alt={{{alt|{{{link|Line 2}}}}}}]]
  | 3 =[[File:Kiev Metro Third Line logo.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Syretsko-Pecherska Line}}}|alt={{{alt|{{{link|Line 3}}}}}}]]
  | 4 =[[File:Kiev Metro Line 4.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Podilsko-Vyhurivska Line}}}|alt={{{alt|{{{link|Line 4}}}}}}]]
  | 5 =[[File:Kiev Metro Line 5.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Livoberezhna Line (Kiev Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|Line 5}}}}}}]]
  | e | u =[[File:Kyiv Urban Electric Train.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Kiev Urban Electric Train}}}|alt={{{alt|{{{link|}}}}}}]]
  | f =[[File:Kiev Funicular logo.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Kiev Funicular}}}|alt={{{alt|{{{link|Funicular}}}}}}]]
  | t | l =[[File:Kiev T logo.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Kiev Light Rail}}}|alt={{{alt|{{{link|Light Rail}}}}}}]]
  | m = [[File:KyivMetroLogo.png|{{{size|15}}}px|link={{{link|Kyiv Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Kyiv Metro}}}}}}]]
 }}

| kobe ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Kobe Municipal Subway Logo.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Kobe Municipal Subway}}}]]
  | k | kaigan =[[File:Subway KobeKaigan.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Kaigan Line}}}]]
  | s | seishin =[[File:Subway KobeSeishin.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Seishin-Yamate Line}}}]]
  }}

| kolkata ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | s | suburban =[[File:Indian Railways Suburban Railway Logo.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Kolkata Suburban Railway}}}]]
  | m | metro =[[File:Kolkata Metro Logo.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Kolkata Metro}}}]]
  | ewm | ew metro =[[File:Kolkata Metro Rail Corporation Logo.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Kolkata Metro}}}]]
  | line 1 | blue line ={{RouteBox|Blue Line|Kolkata Metro Line 1|#005EEE|WHITE|bold=yes}}
  | line 2 | green line ={{RouteBox|Green Line|Kolkata Metro Line 2|GREEN|WHITE|bold=yes}}
  | line 3 | purple line ={{RouteBox|Purple Line|Kolkata Metro Line 3|#800080|WHITE|bold=yes}}
  | line 4 | yellow line ={{RouteBox|Yellow Line|Kolkata Metro Line 4|#FFE800|BLACK|bold=yes}}
  | line 5 | pink line ={{RouteBox|Pink Line|Kolkata Metro Line 5|#FFADEC|BLACK|bold=yes}}
  | line 6 | orange line ={{RouteBox|Orange Line|Kolkata Metro Line 6|#FF8F00|WHITE|bold=yes}}
  | tram =[[File:Calcutta Tramways Company (logo).gif|{{{size|15}}}px|link={{{link|Trams in Kolkata}}}]]
  | bus =[[File:Kolkata bus.png|{{{size|13}}}px|link={{{link|Transport in Kolkata#Buses}}}]]
  | ferry =[[File:BSicon FERRY.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Transport in Kolkata#Port and water-transport}}}]]
  }}

| kualalumpur | kuala lumpur =[[File:Keretapi Tanah Melayu Berhad Logo.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Keretapi Tanah Melayu}}}|alt={{{alt|{{{link|Keretapi Tanah Melayu}}}}}}]]

| kunming ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Kunming Metro)|#{{rail color|Kunming Metro|na}}}}
  | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Kunming Metro)|#{{rail color|Kunming Metro|{{{2}}}}}}}
  }}

| kyoto ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Kyoto MTB Logo.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Kyoto Municipal Subway}}}]]
  | k | karasuma =[[File:Subway KyotoKarasuma.png|{{{size|13}}}px|link={{{link|Karasuma Line}}}]]
  | t | tozai =[[File:Subway KyotoTozai.png|{{{size|13}}}px|link={{{link|Tōzai Line (Kyoto)}}}]]
  }}

| lanzhou ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (LanzhouMetro)|#{{rail color|Lanzhou Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =[[File:LanzhouRailTransit.png|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Lanzhou Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Lanzhou Metro}}}}}}]]
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Lanzhou Metro)|#{{rail color|Lanzhou Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| lary ={{rbox|{{{2}}}|{{{2}}} (Los Angeles Railway)|#{{rail color|Los Angeles Railway}}|black}}

| lille ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Lille Metro Logo 2017.svg|13x13px|link={{{link|Lille Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Lille Metro}}}}}}]]
  | 1 | 2 =[[File:Symbole Lille {{{2}}}.svg|13x13px|link={{{link|Lille Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Lille Metro}}}}}}]]
  | tramway =[[File:Lille Tramway Logo 2017.svg|13x13px|link={{{link|Lille tramway}}}|alt={{{alt|{{{link|Lille tramway}}}}}}]]
  | r | t =[[File:Symbole Lille {{uc:{{{2}}}}}.svg|13x13px|link={{{link|Lille tramway}}}|alt={{{alt|{{{link|Lille tramway}}}}}}]]
  | bus =[[File:Lille Bus Logo 2017.svg|13x13px|link={{{link|Lille buses}}}|alt={{{alt|{{{link|Lille buses}}}}}}]]
  }}

| lisboa |lisbon ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Metropolitano Lisboa logo.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Lisbon Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Lisbon Metro}}}}}}]]
  | azul | blue =[[File:MetroLisboa-linha-azul.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Blue Line (Lisbon Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|Lisbon Metro}}}}}}]]
  | amarela | yellow =[[File:MetroLisboa-linha-amarela.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Yellow Line (Lisbon Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|Lisbon Metro}}}}}}]]
  | verde | green ={{nbsp}}&lt;!--[[File:MetroLisboa-linha-verde.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Green Line (Lisbon Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|Lisbon Metro}}}}}}]]--&gt;
  | vermelha | red =[[File:MetroLisboa-linha-vermelha.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Red Line (Lisbon Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|Lisbon Metro}}}}}}]]
  }}

| leeds =[[File:WestYorksireMetro.png|{{{size|11}}}px|link={{{link|West Yorkshire Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|West Yorkshire Metro}}}}}}]]

| liverpool =[[File:Merseyrail alternative logo.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Merseyrail}}}|alt={{{alt|{{{link|Merseyrail}}}}}}]]

| lombardy = {{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | r = [[File:Logomi r.svg|{{{size|22}}}px|link={{{link|Trenord}}}|alt={{{alt|Regionale}}}]]
  | s = [[File:Linee S di Milano.svg|{{{size|22}}}px|link={{{link|Milan suburban railway service}}}|alt={{{alt|Milan suburban railway service}}}]]
  }}

| london ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | bus =[[File:London Buses square.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|London Buses}}}|alt={{{alt|{{{link|London Buses}}}}}}]]
  | crossrail =[[File:Elizabeth line roundel (no text).svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Elizabeth line}}}|alt={{{alt|{{{link|Elizabeth line}}}}}}]]
  | crossrail2 =[[File:Crossrail2.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Crossrail 2}}}|alt={{{alt|{{{link|Crossrail 2}}}}}}]]
  | dlr =[[File:DLR no-text roundel.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Docklands Light Railway}}}|alt={{{alt|{{{link|Docklands Light Railway}}}}}}]]
  | cablecar =[[File:London AirLine Roundel.png|{{{size|12}}}px|link={{{link|London Cable Car}}}|alt={{{alt|{{{link|London Cable Car}}}}}}]]
  | heathrowexpress =[[File:Heathrow Express icon RDT.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Heathrow Express}}}|alt={{{alt|{{{link|Heathrow Express}}}}}}]]
  | overground ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
    | north | east | south | west =[[File:Overground roundel (no text).svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|{{ucfirst:{{{3}}}}} London Line}}}|alt={{{alt|{{{link|{{ucfirst:{{{3}}}}} London Line}}}}}}]]
    | gospel | goblin | barking =[[File:Overground roundel (no text).svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Gospel Oak to Barking line}}}|alt={{{alt|{{{link|Gospel Oak to Barking line}}}}}}]]
    | lea | lea valley =[[File:Overground roundel (no text).svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Lea Valley lines}}}|alt={{{alt|{{{link|Lea Valley lines}}}}}}]]
    | romford | upminster =[[File:Overground roundel (no text).svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Romford–Upminster line}}}|alt={{{alt|{{{link|Romford–Upminster line}}}}}}]]
    | watford =[[File:Overground roundel (no text).svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Watford DC line}}}|alt={{{alt|{{{link|Watford DC Line}}}}}}]]
    | #default =[[File:Overground roundel (no text).svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|London Overground}}}|alt={{{alt|{{{link|London Overground}}}}}}]]
 }}
  | tram =[[File:Tramlink no-text roundel.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Tramlink{{#if:{{{3|}}}| route {{{3}}}}}}}}|alt={{{alt|{{{link|Tramlink{{#if:{{{3|}}}| route {{{3}}}}}}}}}}}]]
  | rail =[[File:National Rail logo.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|National Rail}}}|alt={{{alt|{{{link|National Rail}}}}}}]]
  | thameslink =[[File:ThameslinkSymbol.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|Thameslink}}}|alt={{{alt|{{{link|Thameslink}}}}}}]]
  | underground =[[File:Underground no-text.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|London Underground}}}|alt={{{alt|{{{link|London Underground}}}}}}]]
  | river =[[File:BSicon FERRY.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|London River Services}}}|alt={{{alt|{{{link|London River Services}}}}}}]]
  | bakerloo | district | elizabeth | jubilee | metropolitan | northern | piccadilly | victoria =[[File:{{ucfirst:{{{2}}}}} line roundel (no text).svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|{{ucfirst:{{{2}}}}} line}}}|alt={{{alt|{{{link|{{ucfirst:{{{2}}}}} Line}}}}}}]]
  | central | circle =[[File:{{ucfirst:{{{2}}}}} line roundel (no text).svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|{{ucfirst:{{{2}}}}} line (London Underground)}}}|alt={{{alt|{{{link|{{ucfirst:{{{2}}}}} line (London Underground)}}}}}}]]
  | east london =[[File:East London line roundel (no text).svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|East London line#The London Underground era}}}|alt={{{alt|{{{link|East London line}}}}}}]]
  | fleet =[[File:Fleet line roundel (no text).svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Fleet line}}}|alt={{{alt|{{{link|Fleet Line}}}}}}]]
  | h&amp;c | hammersmith =[[File:H&amp;c line roundel (no text).svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Hammersmith &amp; City line}}}|alt={{{alt|{{{link|Hammersmith &amp; City Line}}}}}}]]
  | w&amp;c | waterloo =[[File:W&amp;c line roundel (no text).svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Waterloo &amp; City line}}}|alt={{{alt|{{{link|Waterloo &amp; City Line}}}}}}]]
  }}

| losangeles ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metrolink ={{#if:{{{3|}}}|{{#ifeq:{{{4|}}}|1|
&lt;span style=&quot;display:inline-block; position:relative; padding:0 0.5em; background:#{{rail color|Metrolink (California)|{{{3}}}}}; font-weight:bold; font-size:80%;&quot;&gt;[[{{#switch:{{#invoke:ustring|sub|\{{lc:{{{3}}}}}|1|1}} |9|p=91/Perris Valley |a=Antelope Valley |i=Inland Empire–Orange County |o=Orange County |r=Riverside |s=San Bernardino |v=Ventura County}} Line{{#ifeq:{{#invoke:ustring|sub|\{{lc:{{{3|}}}}}|1|1}}|r| (Metrolink)|}}|{{white|{{#switch:{{#invoke:ustring|sub|\{{lc:{{{3}}}}}|1|1}} |9|p=91/Perris Valley |a=Antelope Valley |i=Inland Empire–Orange County |o=Orange County |r=Riverside |s=San Bernardino |v=Ventura County}} {{#if:{{{line|}}}|Line|}}}}]]&lt;/span&gt;
|[[{{#switch:{{#invoke:ustring|sub|\{{lc:{{{3}}}}}|1|1}} |9|p=91/Perris Valley |a=Antelope Valley |i=Inland Empire–Orange County |o=Orange County |r=Riverside |s=San Bernardino |v=Ventura County}} Line|&lt;span style=&quot;display:inline-block; position:relative; vertical-align:text-top; width:0.8em; height:0.8em; background:#{{rail color|Metrolink (California)|{{{3}}}}};&quot;&gt;&lt;/span&gt;]]{{#ifeq:{{{4|}}}|0||&amp;#32;[[{{#switch:{{#invoke:ustring|sub|\{{lc:{{{3}}}}}|1|1}} |9|p=91/Perris Valley |a=Antelope Valley |i=Inland Empire–Orange County |o=Orange County |r=Riverside |s=San Bernardino |v=Ventura County}} Line {{#ifeq:{{#invoke:ustring|sub|\{{lc:{{{3|}}}}}|1|1}}|r| (Metrolink)|}}|{{#switch:{{#invoke:ustring|sub|\{{lc:{{{3}}}}}|1|1}} |9|p=91/Perris Valley |a=Antelope Valley |i=Inland Empire–Orange County |o=Orange County |r=Riverside |s=San Bernardino |v=Ventura County}} {{#if:{{{line|}}}|Line|}}]]}}}}|[[File:Metrolink icon.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Metrolink (California)}}}|alt={{{alt|{{{link|Metrolink (California)}}}}}}]]}}
  | lacmta ={{LACMTA link logo{{#if:{{{3|}}}|{{!}}showtext{{=}}yes|}}}}
  | {{LACMTA icon|{{{2}}}{{#if:{{{3|}}}|{{!}}showtext=yes|}}}}
  }}

| lyon ={{#switch:{{lc:{{{2}}}}}
  | m | metro =[[File:Lyon tcl{{#if:{{{3|}}}|_metro-{{{3}}}|_logo-metro}}.svg|{{{size|x14}}}px|link={{{link|Lyon Metro {{#if:{{{3|}}}|Line {{uc:{{{3}}}}}}}}}}|alt={{{alt|{{{link|Lyon Metro {{#if:{{{3|}}}|Line {{uc:{{{3}}}}}}}}}}}}}]]
  | f | funicular =[[File:Lyon tcl{{#if:{{{3|}}}|_funi-{{{3}}}|_logo-funi}}.svg|{{{size|x14}}}px|link={{{link|Funiculars of Lyon}}}|alt={{{alt|{{{link|Funiculars of Lyon}}}}}}]]
  | t | tramway =[[File:Lyon tcl{{#if:{{{3|}}}|_tram-{{{3}}}|_logo-tram}}.svg|{{{size|x14}}}px|link={{{link|Lyon tramway{{#if:{{{3|}}}|&lt;nowiki&gt;#&lt;/nowiki&gt;Line T{{{3}}}}}}}}|alt={{{alt|{{{link|Lyon tramway{{#if:{{{3|}}}|&lt;nowiki&gt;#&lt;/nowiki&gt;Line T{{{3}}}}}}}}}}}]]
  | rx | rhonexpress =[[File:Lyon tcl logo-rx.svg|{{{size|x14}}}px|link={{{link|Rhônexpress}}}]]
  | c =[[File:Lyon tcl logo-cbus{{#ifeq:{{{3|}}}|full|-full}}.svg|{{{size|x14}}}px|link={{{link|Buses in Lyon}}}]]
  | b | bus =[[File:Lyon tcl logo-bus{{#ifeq:{{{3|}}}|full|-full}}.svg|{{{size|x14}}}px|link={{{link|Buses in Lyon}}}]]
  }}

| madrid ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | renfe =[[File:Madrid-MetroRENFE.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Renfe Operadora}}}]]
  | c | cercanias | cercanías =[[File:Cercanias Logo.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|Cercanías Madrid}}}]]
  | c-1 =[[File:C-1 light blue.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Cercanías Madrid}}}]]
  | c-2 =[[File:C-2 green.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Cercanías Madrid}}}]]
  | c-3 =[[File:C-3 dark pink.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Cercanías Madrid}}}]]
  | c-4 =[[File:C-4 dark blue.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Cercanías Madrid}}}]]
  | c-5 =[[File:C-5 yellow.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Cercanías Madrid}}}]]
  | c-7 =[[File:C-7 red.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Cercanías Madrid}}}]]
  | c-8 =[[File:C-8 green.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Cercanías Madrid}}}]]
  | c-9 =[[File:C-9 orange.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Cercanías Madrid}}}]]
  | c-10 =[[File:C-10 lime.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Cercanías Madrid}}}]]
  | metro =[[File:MetroMadridLogoSimplified.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Madrid Metro}}}]]
  | #default =[[File:Madrid-MetroLinea{{{2}}}.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Line {{{2}}} (Madrid Metro)}}}]]
  | r | ramal =[[File:Madrid-MetroRamal.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Ramal (Madrid Metro)}}}]]
  | l | ligero =[[File:Stadtbahn Madrid Logo.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Metro Ligero}}}]]
  | l1 | ml1 | ml-1 =[[File:Madrid_MetroLigero1.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Metro Ligero#Line ML-1}}}]]
  | l2 | ml2 | ml-2 =[[File:Madrid_MetroLigero2.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Metro Ligero#Line ML-2}}}]]
  | l3 | ml3 | ml-3 =[[File:Madrid_MetroLigero3.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Metro Ligero#Line ML-3}}}]]
  | bus | e | emt =[[File:MadridMetro-EMT.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Madrid#Buses}}}]]
  | u | urbano =[[File:MadridMetro-BusUrbano.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Madrid#Buses}}}]]
  | i | interurbano =[[File:MadridMetro-BusInterurbano.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Madrid#Buses}}}]]
  | lr | largo | recorrido | largorecorrido =[[File:MadridMetro-LargoRecorrido.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Madrid#Buses}}}]]
  | b | buho =[[File:MadridBusBuho.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Madrid#Buses}}}]]
  | ib | interurbanobuho =[[File:MadridBusInterurbanoBuho.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Madrid#Buses}}}]]
  | a =[[File:Madrid-MetroZonaA.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Madrid Metro#Fares}}}]]
  | b1 =[[File:Madrid-MetroZonaB1.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Madrid Metro#Fares}}}]]
  | b2 =[[File:Madrid-MetroZonaB2.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Madrid Metro#Fares}}}]]
  | b3 =[[File:Madrid-MetroZonaB3.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Madrid Metro#Fares}}}]]
  | c1 =[[File:Madrid-MetroZonaC1.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Madrid Metro#Fares}}}]]
  | c2 =[[File:Madrid-MetroZonaC2.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Madrid Metro#Fares}}}]]
  | e1 =[[File:Madrid-MetroZonaE1.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Madrid Metro#Fares}}}]]
  | e2 =[[File:Madrid-MetroZonaE2.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Madrid Metro#Fares}}}]]
  }}

| malaga | málaga ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Logo metro málaga.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Málaga Metro}}}]]
  | 1 =[[File:MetroMalaga L1.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Málaga Metro}}}]]
  | 2 =[[File:MetroMalaga L2.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|Málaga Metro}}}]]
  | cercanias =[[File:Cercanias Logo.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|Cercanías Málaga}}}]]
  | c-1 =[[File:C-1 light blue.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Cercanías Málaga}}}]]
  | c-2 =[[File:C-2 green.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Cercanías Málaga}}}]]
  }}

| manchester =[[File:Metrolink generic.png|{{{size|10}}}px|link={{{link|Manchester Metrolink}}}|alt={{{alt|{{{link|Manchester Metrolink}}}}}}]]

| manila ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | lrt-1 | lrt1 | 1 ={{rail icon|Manila LRT|1}}
  | lrt-2 | lrt2 | mrt-2 | mrt2 | 2 ={{rail icon|Manila LRT|2}}
  | mrt-3 | mrt3 | lrt-3 | lrt3 | 3 ={{rail color box|Manila MRT|3|inline=route}}
  | mrt-4 | mrt4 | 4 ={{rail color box|Manila MRT|4|inline=route}}
  | lrt-5 | lrt5 | 5 ={{rail color box|Manila MRT|5|inline=route}}
  | lrt-6 | lrt6 | 6 ={{rail color box|Manila LRT|6|inline=route}}
  | mrt-7 | mrt7 | 7 ={{rail color box|Manila MRT|7|inline=route}}
  | mrt-8 | mrt8 | 8 ={{rail color box|Manila MRT|8|inline=route}}
  | mrt-9 | mrt9 | 9 | mms ={{RouteBox|MMS|Metro Manila Subway|#{{rail color|Manila MRT|9}}}}
  | pnr | mc | orange = [[Image:Philippine National Railways (PNR).svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|PNR Metro Commuter Line}}}]]
  | nscr = {{RouteBox|NSCR|Philippine National Railways|#{{rail color|Philippine National Railways}}|black}}
  }}

| marta =[[File:MARTA stripes logo.svg|{{{size|30}}}px|link={{{link|Metropolitan Atlanta Rapid Transit Authority}}}|alt={{{alt|{{{link|Metropolitan Atlanta Rapid Transit Authority}}}}}}]]

| mashhad ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Mashhad Metro logo.png|{{{size|25}}}px|link={{{link| Mashhad Urban Railway}}}]]
  | uc =[[File:Zeichen 123.svg|15px]]
  }}

| mecca ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | a ={{RouteBox|A|Line A (Mecca Metro)|#FFD700}}
  | b ={{RouteBox|B|Line B (Mecca Metro)|#009530}}
  | c ={{RouteBox|C|Line C (Mecca Metro)|#DC241F}}
  | d ={{RouteBox|D|Line D (Mecca Metro)|#0354A6}}
  | s | shuttle ={{RouteBox|S|Al Mashaaer Al Mugaddassah Metro Southern Line|#FFC0CB|#000000}}
  }}

| medina ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | 1 ={{RouteBox|1|Line 1 (Jeddah Metro)|#009530}}
  | 2 ={{RouteBox|2|Line 2 (Jeddah Metro)|#0354A6}}
  | 3 ={{RouteBox|3|Line 3 (Jeddah Metro)|#DC241F}}
  }}
&lt;!-- &quot;melbourne&quot; is an alias for &quot;victoria&quot; --&gt;

| mexicocity ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | mcm =[[File:Mexico City Metro.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Mexico City Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Mexico City Metro}}}}}}]]
  | tl =[[File:DFGGH.JPG|{{{size|16}}}px|link={{{link|Xochimilco Light Rail}}}|alt={{{alt|{{{link|Xochimilco Light Rail}}}}}}]]
  | fs =[[File:Ferrocarril Suburbano.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Tren Suburbano}}}|alt={{{alt|{{{link|Tren Suburbano}}}}}}]]
  | #default =[[File:MetroDF Línea {{{2}}}.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Mexico City Metro Line {{{2}}}}}}|alt={{{alt|{{{link|Mexico City Metro Line {{{2}}}}}}}}}]]
  }}

| miami ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metrobus =[[File:Logo Miami-Dade County.svg|{{{size|24}}}px|link={{{link|Metrobus (Miami-Dade County)}}}|alt={{{alt|Metrobus (Miami-Dade County)}}}]]
  | metromover =[[File:Logo Miami-Dade County.svg|{{{size|24}}}px|link={{{link|Metromover}}}|alt={{{alt|Metromover}}}]]
  | metrorail | #default =[[File:MDTMetro.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Metrorail (Miami-Dade County)}}}|alt={{{alt|Metrorail (Miami-Dade County)}}}]]
  }}

| minnesota ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Metro Minnesota icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Metro (Minnesota)]]
  | blue =[[File:Metro Minnesota icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Metro (Minnesota)]] &lt;span style=&quot;background-color:#{{rail color|Metro (Minnesota)|blue}}; border:1px solid #{{rail color|Metro (Minnesota)|blue}}; color:white; font-weight:bold; font-size:80%; white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;nbsp;[[Metro Blue Line (Minnesota)|{{white|Blue Line}}]]&amp;nbsp;&lt;/span&gt;
  | green =[[File:Metro Minnesota icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Metro (Minnesota)]] &lt;span style=&quot;background-color:#{{rail color|Metro (Minnesota)|green}}; border:1px solid #{{rail color|Metro (Minnesota)|green}}; color:white; font-weight:bold; font-size:80%; white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;nbsp;[[Metro Green Line (Minnesota)|{{white|Green Line}}]]&amp;nbsp;&lt;/span&gt;
  | red =[[File:Metro Minnesota icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Metro (Minnesota)]] &lt;span style=&quot;background-color:#{{rail color|Metro (Minnesota)|red}}; border:1px solid #{{rail color|Metro (Minnesota)|red}}; color:white; font-weight:bold; font-size:80%; white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;nbsp;[[Metro Red Line (Minnesota)|{{white|Red Line}}]]&amp;nbsp;&lt;/span&gt;
  | orange =[[File:Metro Minnesota icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Metro (Minnesota)]] &lt;span style=&quot;background-color:#{{rail color|Metro (Minnesota)|orange}}; border:1px solid #{{rail color|Metro (Minnesota)|orange}}; color:white; font-weight:bold; font-size:80%; white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;nbsp;[[Metro Orange Line (Minnesota)|{{white|Orange Line}}]]&amp;nbsp;&lt;/span&gt;
  | southwest lrt|sw|southwest|lrt =[[File:Metro Minnesota icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Metro (Minnesota)]] &lt;span style=&quot;background-color:#{{rail color|Metro (Minnesota)|southwest lrt}}; border:1px solid #{{rail color|Metro (Minnesota)|green}}; color:white; font-weight:bold; font-size:80%; white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;nbsp;[[Southwest LRT|{{white|Southwest LRT}}]]&amp;nbsp;&lt;/span&gt;
  | a =[[File:Metro Minnesota icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Metro (Minnesota)]] &lt;span style=&quot;background-color:#{{rail color|Metro (Minnesota)|a}}; border:1px solid #{{rail color|Metro (Minnesota)|a}}; color:white; font-weight:bold; font-size:80%; white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;nbsp;[[Metro A Line (Minnesota)|{{white|A Line}}]]&amp;nbsp;&lt;/span&gt;
  | b =[[File:Metro Minnesota icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Metro (Minnesota)]] &lt;span style=&quot;background-color:#{{rail color|Metro (Minnesota)|b}}; border:1px solid #{{rail color|Metro (Minnesota)|b}}; color:white; font-weight:bold; font-size:80%; white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;nbsp;[[Metro B Line (Minnesota)|{{white|B Line}}]]&amp;nbsp;&lt;/span&gt;
  | c =[[File:Metro Minnesota icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Metro (Minnesota)]] &lt;span style=&quot;background-color:#{{rail color|Metro (Minnesota)|c}}; border:1px solid #{{rail color|Metro (Minnesota)|c}}; color:white; font-weight:bold; font-size:80%; white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;nbsp;[[Metro C Line (Minnesota)|{{white|C Line}}]]&amp;nbsp;&lt;/span&gt;
  | d =[[File:Metro Minnesota icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Metro (Minnesota)]] &lt;span style=&quot;background-color:#{{rail color|Metro (Minnesota)|d}}; border:1px solid #{{rail color|Metro (Minnesota)|d}}; color:white; font-weight:bold; font-size:80%; white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;nbsp;[[Metro D Line (Minnesota)|{{white|D Line}}]]&amp;nbsp;&lt;/span&gt;
  | e =[[File:Metro Minnesota icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Metro (Minnesota)]] &lt;span style=&quot;background-color:#{{rail color|Metro (Minnesota)|e}}; border:1px solid #{{rail color|Metro (Minnesota)|e}}; color:white; font-weight:bold; font-size:80%; white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;nbsp;[[Metro E Line (Minnesota)|{{white|E Line}}]]&amp;nbsp;&lt;/span&gt;
  }}

| minsk ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Minsk_metro_logo.svg|{{{size|16}}}px|link=Minsk Metro]] 
  | 1 | maskowskaya =[[File:Minsk Metro First Line logo.svg|{{{size|15}}}px|link=Maskowskaya line]]
 | 2 | awtazavodskaya =[[File:Minsk_Metro_Second_Line_logo.svg|{{{size|15}}}px|link=Awtazavodskaya line]]  
 | 3 | zelenaluzhskaya =[[File:Minsk_Metro_Third_Line_logo.svg|{{{size|15}}}px|link=Zelenaluzhskaya line]]
  }}

| mitteldeutschland = {{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
 | s|s-bahn = [[File:S-Bahn-Logo.svg|x{{{size|12}}}px|link={{{link|S-Bahn Mitteldeutschland}}}]]
 }}

| montreal ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | rail={{#if:{{{4|}}}||[[File:Exo.svg|24px|link={{{link|Exo (public transit)}}}]]}} {{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
    | candiac | delson | delson-candiac =[[File:AMT_Candiac_icon.png|{{{size|16}}}px|link=Candiac line]]
    | deux-montagnes =[[File:AMT_Deux-Montagnes_icon.png|{{{size|16}}}px|link=Deux-Montagnes line]]
    | mascouche | repentigny-mascouche | repentigny =[[File:AMT_Mascouche_icon.png|{{{size|16}}}px|link=Mascouche line]]
    | mont-saint-hilaire =[[File:AMT_Mont-Saint-Hilaire_icon.png|{{{size|16}}}px|link=Mont-Saint-Hilaire line]]
    | saint-jerome | saint-jérôme | blainville | blainville-saint-jerome | blainville-saint-jérôme =[[File:AMT_Saint-Jérôme_icon.png|{{{size|16}}}px|link=Saint-Jérôme line]]
    | vaudreuil | hudson | vaudreuil-hudson =[[File:AMT_Vaudreuil–Hudson_icon.png|{{{size|16}}}px|link=Vaudreuil–Hudson line]]
    }}
  | metro = {{rail icon|Montreal Metro|{{lc: {{{3}}} }}|size={{{size|16}}}}}
  | bus ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
    | express =[[File:STM Autobus Express.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|List of Montreal bus routes}}}]]
    | night =[[File:STM Autobus Nuit.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of Montreal bus routes}}}]]
    | reserved =[[File:STM Autobus Express.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|List of Montreal bus routes}}}]]
    | navetteor =[[File:STM Autobus NavetteOr.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of Montreal bus routes}}}]]
    | shuttle =[[File:STM Autobus Navette.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of Montreal bus routes}}}]]
    | 10min =[[File:STM Autobus 10Min.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of Montreal bus routes}}}]]
    | #default =[[File:Autobusmontréal.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|List of Montreal bus routes}}}]]
    }}  
  | rem ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
    | 1 =[[File:Réseau_express_métropolitain_logo.png|{{{size|20}}}px|link={{{link|Réseau express métropolitain}}}]]
    | #default =[[File:Réseau_express_métropolitain_logo.png|{{{size|20}}}px|link={{{link|Réseau express métropolitain}}}]]
    }}
  }}

| mumbai ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | s | suburban =[[File:Indian Railways Suburban Railway Logo.svg|{{{size|17}}}px|link={{{link|Mumbai Suburban Railway}}}]] 
  | nmm | navi | navi mumbai metro =[[File:NaviMumbaiMetro-Logo.png|{{{size|20}}}px|link={{{link|Navi Mumbai Metro}}}]]
  | m | metro =[[File:Mumbai Metro Line 1 logo.png|{{{size|20}}}px|link={{{link|Mumbai Metro}}}]]
  | mr | monorail =[[File:Mumbai MonoRail Logo.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Mumbai Monorail}}}]]
  }}

| munich={{ÖPNV München|{{{2}}}|{{{size|12}}}}}

| nagoya ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | h | higashiyama =[[File:Nagoya Subway Logo (Higashiyama Line).svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Higashiyama Line}}}]]
  | m | meijō | meijo =[[File:Nagoya Subway Logo (Meijo &amp; Meiko Line).svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Meijō Line}}}]]
  | e | meikō | meiko =[[File:Nagoya Subway Logo (Meijo &amp; Meiko Line).svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Meikō Line}}}]]
  | t | tsurumai =[[File:Nagoya Subway Logo (Tsurumai Line).svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Tsurumai Line}}}]]
  | s | sakura-dōri | sakura-dori | sakuradori =[[File:Nagoya Subway Logo (Sakura-dori Line).svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Sakura-dōri Line}}}]]
  | k | kamiiida =[[File:Nagoya Subway Logo (Kamiiida Line).svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Kamiiida Line}}}]]
  | metro =[[File:Nagoya Subway Logo (black).svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Nagoya Municipal Subway}}}]]
  }}

| nanchang ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Nanchang Metro)|#{{rail color|Nanchang Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro | rt = &lt;!-- [[File:NanChang Metro logo.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Nanchang Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Nanchang Metro}}}}}}]] image deleted, commented out per TPER 2021-07-25 --&gt;
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Nanchang Metro)|#{{rail color|Nanchang Metro|{{{2}}}}}}}
    | 2 ={{RouteBox|2|Line 2 (Nanchang Metro)|#{{rail color|Nanchang Metro|2}}|#000}}
    }}
  }}

| nanjing ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Nanjing Metro)|#{{rail color|Nanjing Metro|na}}}} 
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =[[File:Nanjing Metro Logo.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Nanjing Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Nanjing Metro}}}}}}]]
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Nanjing Metro)|#{{rail color|Nanjing Metro|{{{2}}}}}}}
    | s ={{#switch: {{lc: {{{4}}} }}
      | na ={{RouteBox|S{{{3}}}|Line S{{{3}}} (Nanjing Metro)|#{{rail color|Nanjing Metro|na}}}}
      | #default ={{RouteBox|S{{{3}}}|Line S{{{3}}} (Nanjing Metro)|#{{rail color|Nanjing Metro|s{{{3}}}}}}}
      }}
    }}
  }}

| nanning ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Nanning Rail Transit)|#{{rail color|Nanning Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | rt | metro =&lt;!-- [[File:Nanning Rail Transit.png|{{{size|16}}}px|link={{{link|Nanning Rail Transit}}}|alt={{{alt|{{{link|Nanning Rail Transit}}}}}}]] deleted 13 August 2021 --&gt;
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Nanning Rail Transit)|#{{rail color|Nanning Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| newcastle =[[File:TWMetro logo no text.PNG|{{{size|10}}}px|link={{{link|Tyne and Wear Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Tyne and Wear Metro}}}}}}]]

| newark =[[File:BSicon TRAM.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Newark Light Rail}}}|alt={{{alt|{{{link|Newark Light Rail}}}}}}]]

| neworleans ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | stcharles | st-charles | 12 =[[St. Charles Streetcar Line|{{color box|Green}}]]
  | canal =[[Canal Streetcar Line|{{color box|Red}}]] [[Canal Streetcar Line|{{color box|#90EE90}}]]
  | canal-cemeteries | 47 =[[Canal Streetcar Line|{{color box|Red}}]]
  | canal-city-park-museum | 48 =[[Canal Streetcar Line|{{color box|#90EE90}}]]
  | riverfront | 2 | 02 =[[Riverfront Streetcar Line|{{color box|Blue}}]]
  | rampart-st-claude | loyola-rampart-st-claude | 49 =[[Rampart–St. Claude Streetcar Line|{{color box|Gold}}]]
  }}

| newyork | newyorkcity | nycs | nycs-h = {{#switch: {{lc:{{{2}}}}}
  | mta =[[File:MTA NYC logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Metropolitan Transportation Authority}}}]]
  | lirr =[[File:MTA NYC logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Long Island Rail Road}}}]]
  | mnr =[[File:MTA NYC logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Metro-North Railroad}}}]]
  | sir =[[File:NYCS-bull-trans-SIR-{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h|2016-2017|Std}}.svg|{{{size|{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h|15|20}}}}}px|link={{{link|Staten Island Railway}}}]]
  | airtrainjfk =[[File:AirTrain_JFK_notext_logo.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|AirTrain JFK}}}]]
  | subway =[[File:BSicon SUBWAY.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|New York City Subway}}}]]
  | #default =[[File:NYCS-bull-trans-{{ucfirst:{{{2}}}}}{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h||-Std}}.svg|{{{size|20}}}px|alt=&quot;{{{2}}}&quot; train|link={{{link|{{ucfirst:{{{2}}}}} (New York City Subway service)}}}]]
  | 4d | 4x =[[File:NYCS-bull-trans-4d{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h||-Std}}.svg|{{{size|x20}}}px|alt=&quot;4&quot; express train|link={{{link|4 (New York City Subway service)}}}]]
  | 5d | 5x =[[File:NYCS-bull-trans-5d{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h||-Std}}.svg|{{{size|x20}}}px|alt=&quot;5&quot; express train|link={{{link|5 (New York City Subway service)}}}]]
  | 6d | 6x =[[File:NYCS-bull-trans-6d{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h||-Std}}.svg|{{{size|x20}}}px|alt=&quot;6&quot; express train|link={{{link|6d (New York City Subway service)}}}]]
  | 7d | 7x =[[File:NYCS-bull-trans-7d{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h||-Std}}.svg|{{{size|x20}}}px|alt=&quot;7&quot; express train|link={{{link|7d (New York City Subway service)}}}]]
  | 8 =[[File:8 (1967-1979 New York City Subway bullet).svg|{{{size|x20}}}px|alt=&quot;8&quot; train|link={{{link|8 (New York City Subway service)}}}]]
  | ad | ax =[[File:NYCS-bull-trans-Ad{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h||-Std}}.svg|{{{size|x20}}}px|alt=&quot;A&quot; express train|link={{{link|A (New York City Subway service)}}}]]
  | bd | bx =[[File:NYCS-bull-trans-Bd{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h||-Std}}.svg|{{{size|x20}}}px|alt=&quot;B&quot; express train|link={{{link|B (New York City Subway service)}}}]]
  | fd | fx =[[File:NYCS-bull-trans-Fd{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h||-Std}}.svg|{{{size|x20}}}px|alt=&quot;F&quot; express train|link={{{link|Fd (New York City Subway service)}}}]]
  | j | z =[[File:NYCS-bull-trans-{{{2}}}{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h||-Std}}.svg|{{{size|x20}}}px|alt=&quot;{{{2}}}&quot; train|link={{{link|J/Z (New York City Subway service)}}}]]
  | mex =[[File:NYCS-bull-trans-{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h|M brown|M-Std-brown}}.svg|{{{size|x20}}}px|alt=brown &quot;M&quot; train|link={{{link|M (New York City Subway service)}}}]]
  | md | mx =[[File:NYCS-bull-trans-{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h|Md brown|Md-Std-brown}}.svg|{{{size|x20}}}px|alt=&quot;M&quot; express train|link={{{link|M (New York City Subway service)}}}]]
  | nd | nx =[[File:NYCS-bull-trans-Nd{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h||-Std}}.svg|{{{size|x20}}}px|alt=&quot;N&quot; express train|link={{{link|N (New York City Subway service)}}}]]
  | qd | qx =[[File:NYCS-bull-trans-Qd{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h||-Std}}.svg|{{{size|x20}}}px|alt=&quot;Q&quot; express train|link={{{link|Qd (New York City Subway service)}}}]]
  | s | ss =[[File:NYCS-bull-trans-S{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h||-Std}}.svg|{{{size|x20}}}px|alt=shuttle train|link={{{link|S (New York City Subway service)}}}]]{{#ifeq:{{{2}}}|s|[[Category:Pages using Rail-interchange with newyork-s]]&lt;nowiki/&gt;}}
  | sb | sblue =[[File:NYCS-bull-trans-{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h|S blue|SR-Std-blue}}.svg|{{{size|20}}}px|alt=&quot;A&quot; Shuttle train|link={{{link|A (New York City Subway service)}}}]]
  | sf | franklin =[[File:NYCS-bull-trans-S{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h||-Std}}.svg|{{{size|20}}}px|alt=Franklin Avenue Shuttle|link={{{link|Franklin Avenue Shuttle}}}]]
  | sr | rockaway =[[File:NYCS-bull-trans-S{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h||-Std}}.svg|{{{size|20}}}px|alt=Rockaway Park Shuttle|link={{{link|Rockaway Park Shuttle}}}]]
  | s42 | 42nd =[[File:NYCS-bull-trans-S{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h||-Std}}.svg|{{{size|20}}}px|alt=42nd Street Shuttle|link={{{link|42nd Street Shuttle}}}]]
  | ssf =[[File:NYCS-bull-trans-SF{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h||-Std}}.svg|{{{size|20}}}px|alt=Franklin Avenue Shuttle|link={{{link|Franklin Avenue Shuttle}}}]]
  | ssr =[[File:NYCS-bull-trans-SR{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h||-Std}}.svg|{{{size|20}}}px|alt=Rockaway Park Shuttle|link={{{link|Rockaway Park Shuttle}}}]]
  | wd | wx =[[File:NYCS-bull-trans-Wd{{#ifeq:{{{1}}}|nycs-h||-Std}}.svg|{{{size|20}}}px|alt=W express train|link={{{link|W (New York City Subway service)}}}]]
  | jfk =[[File:NYCS-bull-trans-JFK.svg|{{{size|x20}}}px|alt=JFK Express|link={{{link|JFK Express}}}]]
  }}

| nictd =[[File:BSicon South Shore Line.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|South Shore Line}}}|alt={{{alt|{{{link|South Shore Line}}}}}}]]

| ningbo ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | fh | fenghua ={{RouteBox|Fenghua|Ningbo–Fenghua intercity railway|#{{rail color|Ningbo Rail Transit|na}}}}
    | yy | yongyu|yuyao ={{RouteBox|Yongyu|Ningbo–Yuyao Intercity Railway|#{{rail color|Ningbo Rail Transit|na}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Ningbo Rail Transit)|#{{rail color|Ningbo Rail Transit|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | rt | metro =
    | fh | fenghua ={{RouteBox|Fenghua|Ningbo–Fenghua intercity railway|#{{rail color|Ningbo Rail Transit|fh}}}}
    | yy | yongyu|yuyao ={{RouteBox|Yongyu|Ningbo–Yuyao intercity railway|#{{rail color|CRH|Ningbo–Yuyao intercity}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Ningbo Rail Transit)|#{{rail color|Ningbo Rail Transit|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| nizhny | nizhny novgorod ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:NNMetro.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Nizhny Novgorod Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Nizhny Novgorod Metro}}}}}}]]
  | 1 =[[File:NNMetro Line 1.svg|{{{size|x15}}}px|link={{{link|Line 1 (Nizhny Novgorod Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|Avtozavodskaya Line (1)}}}}}}]]
  | 2 =[[File:NNMetro Line 2.svg|{{{size|x15}}}px|link={{{link|Line 2 (Nizhny Novgorod Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|Sormovskaya Line (2)}}}}}}]]
  | 3 =[[File:NNMetro Line 3.svg|{{{size|x15}}}px|link={{{link|Line 3 (Nizhny Novgorod Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|Nagornaya Line (3)}}}}}}]]
  }}

| njt ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  |#default =[[File:NJT logo.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|NJ Transit}}}|alt={{{alt|{{{link|NJ Transit}}}}}}]]
  | acl | atlantic city =[[Atlantic City Line|&lt;span style=&quot;color:#fff; background-color: #{{rail color|NJ Transit|Atlantic City}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;ACL&lt;/span&gt;]]
  | bcl | brg | bergen | bergen county =[[Bergen County Line|&lt;span style=&quot;color: black; background-color: #{{rail color|NJ Transit|Bergen County}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;BCL&lt;/span&gt;]]
  | glad | gladstone =[[Gladstone Branch|&lt;span style=&quot;color: black; background-color: #{{rail color|NJ Transit|Gladstone}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;GLAD&lt;/span&gt;]]
  | main  =[[Main Line (NJ Transit)|&lt;span style=&quot;color: black; background-color: #{{rail color|NJ Transit|Main}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;MAIN&lt;/span&gt;]]
  | mdw | meadowlands =[[Meadowlands Rail Line|&lt;span style=&quot;color: black; background-color: #{{rail color|NJ Transit|Meadowlands}}; border: 1px; border-style: solid; border-color: black; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;MDW&lt;/span&gt;]]
  | mobo | montclair-boonton =[[Montclair-Boonton Line|&lt;span style=&quot;color:#fff; background-color: #{{rail color|NJ Transit|Montclair-Boonton}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;MOBO&lt;/span&gt;]]
  | me | morristown =[[Morristown Line|&lt;span style=&quot;color:#fff; background-color: #{{rail color|NJ Transit|Morristown}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;M&amp;E&lt;/span&gt;]]
  | njcl | north jersey coast line =[[North Jersey Coast Line|&lt;span style=&quot;color:#fff; background-color: #{{rail color|NJ Transit|North Jersey Coast}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;NJCL&lt;/span&gt;]]
  | nec | northeast corridor =[[Northeast Corridor Line|&lt;span style=&quot;color:#fff; background-color: #{{rail color|NJ Transit|Northeast Corridor}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;NEC&lt;/span&gt;]]
  | pvl | pascack valley =[[Pascack Valley Line|&lt;span style=&quot;color:#fff; background-color: #{{rail color|NJ Transit|Pascack Valley}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;PVL&lt;/span&gt;]]
  | prin | princeton =[[Princeton Branch|&lt;span style=&quot;color:#fff; background-color: #{{rail color|NJ Transit|Princeton}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;PRIN&lt;/span&gt;]]
  | rvl | raritan valley =[[Raritan Valley Line|&lt;span style=&quot;color:#fff; background-color: #{{rail color|NJ Transit|Raritan Valley}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;RVL&lt;/span&gt;]]
}}

| nottingham =[[File:NET notext logo.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Nottingham Express Transit}}}|alt={{{alt|{{{link|Nottingham Express Transit}}}}}}]]

| nuremberg ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | bus = [[File:Bus-Logo-Nürnberg.png|x{{{size|15}}}px|link=Verkehrsverbund Großraum Nürnberg|Bus]]
  | r | r-bahn = [[File:Logo R-Bahn VGN.PNG|x{{{size|15}}}px|link=Verkehrsverbund Großraum Nürnberg|R-Bahn]]
  | s | s-bahn = {{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
      | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 = [[File:Nürnberg S{{{3}}}.png|x{{{size|15}}}px|link=S{{{3}}} (Nuremberg)|S{{{3}}}]]
      | #default = [[File:S-Bahn-Logo.svg|x{{{size|15}}}px|link=Nuremberg S-Bahn|S-Bahn]]
    }}
  | t | tram={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
      | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 = [[File:Nürnberg T{{{3}}}.png|x{{{size|15}}}px|link=Trams in Nuremberg|Nuremberg tramway]]
      | #default = [[File:Tram Nürnberg Logo.png|x{{{size|15}}}px|link=Trams in Nuremberg|Nuremberg tramway]]
    }}
  | u | u-bahn={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
      | 1 | 2 | 3 | 11 | 21 = [[File:Nürnberg U{{{3}}}.svg|x{{{size|15}}}px|link=U{{{3}}} (Nuremberg U-Bahn)|U{{{3}}}]]
      | #default = [[File:U-Bahn.svg|x{{{size|15}}}px|link=Nuremberg U-Bahn|U-Bahn]]
    }}
}}

| orlando ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | lynx =[[File:LYNX Transportation Logo (Symbol Only).svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Lynx (Orlando)}}}|alt={{{alt|{{{link|Lynx (Orlando)}}}}}}]]}}

| osaka ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Osaka Metro logo 2.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Osaka Metro}}}]]
  | 1 | m | midosuji =[[File:Osaka Metro Midosuji line symbol.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Midōsuji Line}}}]]
  | 2 | t | tanimachi =[[File:Osaka Metro Tanimachi line symbol.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Tanimachi Line}}}]]
  | 3 | y | yotsubashi =[[File:Osaka Metro Yotsubashi line symbol.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Yotsubashi Line}}}]]
  | 4 | c | chuo =[[File:Osaka Metro Chuo line symbol.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Chūō Line (Osaka)}}}]]
  | 5 | s | sennichimae =[[File:Osaka Metro Sennichimae line symbol.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Sennichimae Line}}}]]
  | 6 | k | sakaisuji =[[File:Osaka Metro Sakaisuji line symbol.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Sakaisuji Line}}}]]
  | 7 | n | nagahori =[[File:Osaka Metro Nagahori Tsurumi-ryokuchi line symbol.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Nagahori Tsurumi-ryokuchi Line}}}]]
  | 8 | i | imazatosuji =[[File:Osaka Metro Imazatosuji line symbol.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Imazatosuji Line}}}]]
  | p | nanko =[[File:Osaka Metro Nanko Port Town line symbol.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Nankō Port Town Line}}}]]
  }}

| oslo ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | tram = [[File:Oslo_Tramway_Piktogram.svg|15px|link=Trams in Oslo]]
  | 11 | 12 | 13 | 17 | 18 | 19 = [[File:Oslo Tramway new {{{2}}}.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Trams in Oslo#Line {{{2}}}}}}]]
  }}

| ottawa ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | otrain ={{#switch: {{lc:{{{3|}}}}}
    | #default =[[File:O-Train icon.png|{{{size|16}}}px|link=O-Train]]
    }} {{#switch: {{lc:{{{3}}}}}
    | confederation | 1 =[[File:Ottawa - Line 1 Confederation Line.svg|{{{size|16}}}px|link=Confederation Line]]
    | trillium | 2 =[[File:Ottawa - Line 2 Trillium Line.svg|{{{size|16}}}px|link=Trillium Line]]
    }}
  | confederation | 1 =[[File:Ottawa - Line 1 Confederation Line.svg|{{{size|16}}}px|link=Confederation Line]]
  | trillium | 2 =[[File:Ottawa - Line 2 Trillium Line.svg|{{{size|16}}}px|link=Trillium Line]]
  | transitway =[[File:BSicon BUS3.svg|{{{size|16}}}px|link=Transitway (Ottawa)]]
  | bus =[[File:Bus-logo.svg|{{{size|14}}}px|link=List of OC Transpo routes]]
  | octranspo =[[File:OC Transpo logo.svg|{{{size|72}}}px|link=OC Transpo]]
&lt;!-- Since Infobox station forces the use of this in the header without a size option, a larger icon is needed to match the text height --&gt;
  | confederationbig | 1big =[[File:Ottawa - Line 1 Confederation Line - with border.svg|{{{size|20}}}px|link=Confederation Line]]
  | trilliumbig | 2big =[[File:Ottawa - Line 2 Trillium Line - with border.svg|{{{size|20}}}px|link=Trillium Line]]
  }}

| palma ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Símbolo del Metro de Palma.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Palma Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Palma Metro}}}}}}]]
  | 1 | m1 =[[File:Metro Palma M1.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Palma Metro}}}]]
  | 2 | m2 =[[File:Metro Palma M2.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Palma Metro}}}]]
  | cercanias | sfm =[[File:SFM.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Serveis Ferroviaris de Mallorca}}}]]
  | t1 =[[File:SFM T1.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Serveis Ferroviaris de Mallorca}}}]]
  | t2 =[[File:SFM T2.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Serveis Ferroviaris de Mallorca}}}]]
  | t3 =[[File:SFM T3.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Serveis Ferroviaris de Mallorca}}}]]
  }}

| paris ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | m | metro =[[File:Paris transit icons - Métro{{#if:{{{3|}}}|_{{{3}}}}}.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Paris Métro {{#if:{{{3|}}}|Line {{#ifeq:{{{3}}}|14anc|14 (1937–76)|{{{3}}}}}}}}}}|alt={{{alt|{{{link|Paris Métro {{#if:{{{3|}}}|Line {{#ifeq:{{{3}}}|14anc|14 (1937–76)|{{{3}}}}}}}}}}}}}]]
  | r | rer =[[File:Paris transit icons - RER{{#if:{{{3|}}}|_{{uc:{{{3}}}}}}}.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|{{#if:{{{3|}}}|RER {{uc:{{{3}}}}}|Réseau Express Régional}}}}}|alt={{{alt|{{{link|RER {{{3|}}}}}}}}}]]
  | t | tram =[[File:Paris transit icons - Tram{{#if:{{{3|}}}|_{{{3}}}}}.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|{{#if:{{{3|}}}|Île-de-France tramway Line {{{3}}}|Tramways in Île-de-France}}}}}|alt={{{alt|{{{link|{{#if:{{{3|}}}|Île-de-France tramway Line {{{3}}}|Tramways in Île-de-France}}}}}}}}]]
  | i | transilien =[[File:Paris transit icons - Train{{#if:{{{3|}}}|_{{uc:{{{3}}}}}}}.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Transilien {{#switch:{{lc:{{{3}}}}}
    | h|k =Paris – Nord
    | j|l =Paris – Saint-Lazare
    | n =Paris – Montparnasse
    | p =Paris – Est
    | r =Paris – Lyon
    | u =Line U
    }}}}}|alt={{{alt|{{{link|Transilien {{#switch:{{uc:{{{3}}}}}
    | h|k =Paris – Nord
    | j|l =Paris – Saint-Lazare
    | n =Paris – Montparnasse
    | p =Paris – Est
    | r =Paris – Lyon
    | u =Line U
    }}}}}}}}]]
  | a =[[File:Paris logo orlyval jms.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|}}}|alt={{{alt|{{{link|}}}}}}]]
  | b | bus =[[File:Paris transit icons - Bus.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Bus (RATP)}}}|alt={{{alt|{{{link|Bus (RATP)}}}}}}]]
  | c | cdgval =[[File:Paris logo orlyval jms.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|CDGVAL}}}|alt={{{alt|{{{link|CDGVAL}}}}}}]]
  | g | gdslignes =[[File:Paris logo gdslignes jms.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|SNCF}}}|alt={{{alt|{{{link|SNCF}}}}}}]]
  | mo | montmartre =[[File:Paris logo montmartre jms.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Montmartre Funicular}}}|alt={{{alt|{{{link|Montmartre Funicular}}}}}}]]
  | n | noctilien =[[File:Paris logo noctilien jms.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Noctilien}}}|alt={{{alt|{{{link|Noctilien}}}}}}]]
  | o | orlyval =[[File:Paris logo orlyval jms.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Orlyval}}}|alt={{{alt|{{{link|Orlyval}}}}}}]]
  | te | ter =[[File:Paris logo ter jms.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|TER}}}|alt={{{alt|{{{link|TER}}}}}}]]
  }}

| path ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | white =[[File:PATH logo white.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Port Authority Trans-Hudson}}}|alt={{{alt|{{{link|Port Authority Trans-Hudson}}}}}}]]
  | #default =[[File:PATH logo.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Port Authority Trans-Hudson}}}|alt={{{alt|{{{link|Port Authority Trans-Hudson}}}}}}]]
  }}

| perc | pery =[[File:PE Bolt.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Pacific Electric}}}|alt={{{alt|{{{link|Pacific Electric}}}}}}]] {{#if:{{{2|{{{showtext|}}}}}}|[[Pacific Electric]]|}}

| perth ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | bus =[[File:Aiga bus trans.svg|{{{size|11}}}px|link={{{link|}}}|alt={{{alt|{{{link|Bus transfer}}}}}}]]
  | circle =[[File:CircleRoute icon.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|CircleRoute}}}|alt={{{alt|{{{link|CircleRoute}}}}}}]]
  | event =[[File:Transperth special event.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|}}}|alt={{{alt|{{{link|Special event station}}}}}}]]
  | indian =[[File:Indian Pacific icon.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Indian Pacific}}}|alt={{{alt|{{{link|Indian Pacific}}}}}}]]
  | train
  | transperth ={{ric|Transperth|size={{{size|}}}|link={{{link|}}}|alt={{{alt|}}}}}
  | transwa ={{ric|Transwa|size={{{size|}}}|link={{{link|}}}|alt={{{alt|}}}}}
  | #default ={{ric|Transperth|{{{2|}}}|size={{{size|}}}|link={{{link|}}}|alt={{{alt|}}}}}
  }}

| philadelphia ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
&lt;!-- transit --&gt;
  | septa =[[File:SEPTA.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|SEPTA}}}]]
  | septa-old =[[File:SEPTA_logo_1970s.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|SEPTA}}}]]
  | bsl | broad street =[[Broad Street Line|&lt;span style=&quot;color:#fff; background-color: #{{rail color|SEPTA|Broad Street}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;BSL&lt;/span&gt;]]
  | brs | spur | ridge spur =[[Broad Street Line#Broad–Ridge Spur|&lt;span style=&quot;color:#fff; background-color: #{{rail color|SEPTA|Broad Street}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;BRS&lt;/span&gt;]]
  | mfl | market-frankford =[[Market–Frankford Line|&lt;span style=&quot;color:#fff; background-color: #{{rail color|SEPTA|market–frankford}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;MFL&lt;/span&gt;]]
  | nhsl | norristown high speed line =[[Norristown High Speed Line|&lt;span style=&quot;color:#fff; background-color: #{{rail color|SEPTA|nhsl}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;NHSL&lt;/span&gt;]]
  | patco  =[[PATCO Speedline|&lt;span style=&quot;color:#fff; background-color: #{{rail color|PATCO}}; border-radius: 2px; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.9em&quot;&gt;PATCO&lt;/span&gt;]]
&lt;!-- regional rail --&gt;
  | air =[[Airport Line (SEPTA)|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color:#{{rail color|SEPTA|Airport}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;AIR&lt;/span&gt;]]
  | che =[[Chestnut Hill East Line|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color:#{{rail color|SEPTA|Chestnut Hill East}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;CHE&lt;/span&gt;]]
  | chw =[[Chestnut Hill West Line|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color:#{{rail color|SEPTA|Chestnut Hill West}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;CHW&lt;/span&gt;]]
  | cyn =[[Cynwyd Line|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color:#{{rail color|SEPTA|Cynwyd}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;CYN&lt;/span&gt;]]
  | gln =[[SEPTA Main Line|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color:#{{rail color|SEPTA|Glenside}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;GLN&lt;/span&gt;]]
  | fxc | fox =[[Fox Chase Line|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color:#{{rail color|SEPTA|Fox Chase}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;FOX&lt;/span&gt;]]
  | doy =[[Lansdale/Doylestown Line|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color:#{{rail color|SEPTA|doylestown}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;DOY&lt;/span&gt;]]
  | nor =[[Manayunk/Norristown Line|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color:#{{rail color|SEPTA|norristown}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;NOR&lt;/span&gt;]]
  | tho =[[Paoli/Thorndale Line|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color:#{{rail color|SEPTA|Paoli/Thorndale}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;THO&lt;/span&gt;]]
  | tre =[[Trenton Line (SEPTA)|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color:#{{rail color|SEPTA|Trenton}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;TRE&lt;/span&gt;]]
  | war =[[Warminster Line|&lt;span style=&quot;color: black; background-color:#{{rail color|SEPTA|Warminster}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;WAR&lt;/span&gt;]]
  | waw =[[Media/Wawa Line|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color:#{{rail color|SEPTA|Media/Wawa}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;WAW&lt;/span&gt;]]
  | wtr =[[West Trenton Line (SEPTA)|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color:#{{rail color|SEPTA|West Trenton}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;WTR&lt;/span&gt;]]
  | nwk =[[Wilmington/Newark Line|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color:#{{rail color|SEPTA|Wilmington/Newark}}; font-weight: bold; padding: 0 3px 0 3px; font-size:0.8em;&quot;&gt;NWK&lt;/span&gt;]]
  
  | #default ={{RouteBox|{{ucfirst:{{{2}}}}}|{{{link|SEPTA Route {{{2}}} }}}|#{{rail color|SEPTA|{{{2}}}}} }}
}}

| pittsburgh ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | white =[[File:Pittsburgh Light Rail (logo) white.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Pittsburgh Light Rail}}}|alt={{{alt|{{{link|Pittsburgh Light Rail}}}}}}]]
  | #default =[[File:Pittsburgh Light Rail (logo).svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Pittsburgh Light Rail}}}|alt={{{alt|{{{link|Pittsburgh Light Rail}}}}}}]]
  }}

| portland ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | blue | green | orange | red | yellow = {{ric|TriMet|{{{2}}}|size={{{size|16}}}px|link={{{link|MAX {{ucfirst:{{lc: {{{2}}} }}}} Line}}}|alt={{{alt|{{{link|MAX {{ucfirst:{{lc: {{{2}}} }}}} Line}}}}}}}}
  | a | b | ns = {{rcb|Portland Streetcar|{{{2}}}|inline=route}}
  | wes =[[File:Aiga railtransportation 25.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|}}}|alt={{{alt|{{{link| WES Commuter Rail}}}}}}]]
  | max = {{ric|TriMet|size={{{size|16}}}px|link={{{link|MAX Light Rail}}}|alt={{{alt|{{{link|MAX Light Rail}}}}}}}}
  | streetcar = {{ric|Portland Streetcar|size={{{size|16}}}px|link={{{link|Portland Streetcar}}}|alt={{{alt|{{{link|Portland Streetcar}}}}}}}}
  | trimet | #default ={{ric|TriMet|size={{{size|16}}}px|link={{{link|TriMet}}}|alt={{{alt|{{{link|TriMet}}}}}}}}
  }}

| porto ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:PortoMetro.png|{{{size|16}}}px|link={{{link|Porto Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Porto Metro}}}}}}]]
  | funicular =[[File:Logo_funicular_2.png|{{{size|16}}}px|link={{{link|Funicular dos Guindais}}}|alt={{{alt|{{{link|Funicular dos Guindais}}}}}}]]
  | #default =[[File:Metro do Porto linha {{uc:{{{2}}}}}.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Porto Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Porto Metro}}}}}}]]
  }}

| prague ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | esko|e =[[File:Prag Esko Logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Esko Prague}}}|alt={{{alt|{{{link|Prague Esko}}}}}}]]
  | #default =[[Line {{{2}}} (Prague Metro)|&lt;span style=&quot;color: #fff; background-color: #{{rail color|Prague Metro|{{{2}}}}}; font-size: {{{size|12}}}px; font-weight: bold; padding: 2px 3px 0 3px&quot;&gt;{{{2}}}&lt;/span&gt;]] {{#if:{{{3|{{{text|}}}}}}|&lt;span style=&quot;font-size: {{#if:{{{4|{{{small|}}}}}}|85|100}}%;&quot;&gt;[[Line {{{2}}} (Prague Metro)|Line {{{2}}}]]&lt;/span&gt;|}}
  }}

| qingdao ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Qingdao Metro)|#{{rail color|Qingdao Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =[[File:Qingdao Metro.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Qingdao Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Qingdao Metro}}}}}}]]
    | 1 ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Qingdao Metro)|#{{rail color|Qingdao Metro|{{{2}}}}}|#000}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Qingdao Metro)|#{{rail color|Qingdao Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| qom ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | uc =[[File:Zeichen 123.svg|15px]]
  }}

| rhine-neckar ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | s | s-bahn =[[File:S-Bahn-Logo.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|Rhine-Neckar S-Bahn}}}|alt={{{alt|{{{link|Rhine-Neckar S-Bahn}}}}}}]]
  }}

| rhine-ruhr ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  |s|s-bahn =[[File:S-Bahn-Logo.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|Rhine-Ruhr S-Bahn}}}|alt={{{alt|{{{link|Rhine-Ruhr S-Bahn}}}}}}]]
  }}

| riyadh ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | 1 ={{RouteBox|1|Line 1 (Riyadh Metro)|#0354A6}}
  | 2 ={{RouteBox|2|Line 2 (Riyadh Metro)|#DC241F}}
  | 3 ={{RouteBox|3|Line 3 (Riyadh Metro)|#FF9A00}}
  | 4 ={{RouteBox|4|Line 4 (Riyadh Metro)|#FFD700}}
  | 5 ={{RouteBox|5|Line 5 (Riyadh Metro)|#009530}}
  | 6 ={{RouteBox|6|Line 6 (Riyadh Metro)|#9016B2}}
  }}

| riodejaneiro ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Metrorioicon.png|{{{size|15}}}px|link={{{link|Rio de Janeiro Metro}}}]]
  | 1 ={{RouteBox|1|Line 1 (Rio de Janeiro)|#FF8500|black}}
  | 2 ={{RouteBox|2|Line 2 (Rio de Janeiro)|#00AE27}}
  | 4 ={{RouteBox|4|Line 4 (Rio de Janeiro)|#FFC400|black}}
  | sv =[[File:Logo da SuperVia.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|SuperVia}}}]]
  | lrt =[[File:Vlt carioca logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Rio de Janeiro Light Rail}}}]]
  | 1l ={{RouteBox|1|Line 1 (Rio LRT)|#0D73B9}}
  | 2l ={{RouteBox|2|Line 2 (Rio LRT)|#008000}}
  | 3l ={{RouteBox|3|Line 3 (Rio LRT)|#F1C232|black}}
  }}

| rostock ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  |s|s-bahn = {{ric|Rostock S-Bahn|size=x{{{size|12}}}px}}
  |s1|s2|s3 = {{rcb|Rostock S-Bahn|{{{2}}}|croute}}
  |tram = [[File:BSicon TRAM.svg|x{{{size|12}}}px|link={{{link|Trams in Rostock}}}]]
  }}

| rotterdam ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:RET metro logo.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Rotterdam Metro}}}]]
  | a ={{RouteBox|A|{{{link|Rotterdam Metro line A}}}|#00AA50}}
  | b ={{RouteBox|B|{{{link|Rotterdam Metro line B}}}|#FFD301|black}}
  | c ={{RouteBox|C|{{{link|Rotterdam Metro line C}}}|#EF1F1F}}
  | d ={{RouteBox|D|{{{link|Rotterdam Metro line D}}}|#1BC5E9}}
  | e ={{RouteBox|E|{{{link|Rotterdam Metro line E}}}|#1A389A}}
  | 3 ={{RouteBox|3|{{{link|Zoetermeer Stadslijn#Line 3}}}|#A9218E}}
  | 4 ={{RouteBox|4|{{{link|Zoetermeer Stadslijn#Line 4}}}|#F4901D}}
   }}

| sacramento =[[File:Sacramento_Regional_Transit.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Sacramento RT Light Rail}}}|alt={{{alt|{{{link|Sacramento RT Light Rail}}}}}}]]

| saintlouis | stlouis = [[File:St_Louis_MetroLink_Logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|MetroLink (St. Louis)}}}|alt={{{alt|{{{link|MetroLink (St. Louis)}}}}}}]]

| saintpetersburg | stpetersburg = [[File:Spb metro line{{{2}}}.svg|{{{size|25}}}px|link=Line {{{2}}} (Saint Petersburg Metro)]]

| salzburg={{ÖPNV Salzburg|{{{2|}}}}}

| sandiego ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | bus =[[File:MTS_Bus_icon.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|List of bus routes in San Diego}}}]]
  | coaster =[[File:Coaster_icon.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Coaster (commuter rail)}}}]]
  | sprinter =[[File:Sprinter San Diego.png|{{{size|16}}}px|link={{{link|Sprinter (light rail)}}}]]
  | trolley =[[File:MTS_Trolley_icon.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|San Diego Trolley}}}]]
    | blue | b =[[File:Logo Blue Line (San Diego Trolley).svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Blue Line (San Diego Trolley)}}}]]
    | orange | o =[[File:Logo Orange Line (San Diego Trolley).svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Orange Line (San Diego Trolley)}}}]]
    | green | g =[[File:Logo Green Line (San Diego Trolley).svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Green Line (San Diego Trolley)}}}]]
    | silver | s =[[File:Logo Silver Line (San Diego Trolley).svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Silver Line (San Diego Trolley)}}}]]
  }}{{#if:{{{3|{{{showtext|}}}}}}|&amp;nbsp;[[{{#switch:{{#invoke:ustring|sub|\{{lc:{{{2}}}}}|1|1}}|b=Blue|g=Green|o=Orange|s=Silver}} Line (San Diego Trolley)|{{#switch:{{#invoke:ustring|sub|\{{lc:{{{2}}}}}|1|1}}|b=Blue|g=Green|o=Orange|s=Silver}} Line]]
   }}

| sanfrancisco ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | muni =[[File:BSicon LOGO SFmuni.svg|{{{size|19}}}px|link={{{link|San Francisco Municipal Railway}}}]]
  | metro =[[File:BSicon LOGO SFmuni.svg|{{{size|19}}}px|link={{{link|Muni Metro}}}]]
  | e =[[File:E Embarcadero logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|E Embarcadero}}}|alt={{{alt|{{{link|E Embarcadero}}}}}}]]
  | f =[[File:F Market &amp; Wharves logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|F Market &amp; Wharves}}}|alt={{{alt|{{{link|F Market &amp; Wharves}}}}}}]]
  | j =[[File:J Church logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|J Church}}}|alt={{{alt|{{{link|J Church}}}}}}]]
  | k =[[File:K Ingleside logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|K Ingleside}}}|alt={{{alt|{{{link|K Ingleside}}}}}}]]
  | l =[[File:L Taraval logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|L Taraval}}}|alt={{{alt|{{{link|L Taraval}}}}}}]]
  | m =[[File:M Ocean View logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|M Ocean View}}}|alt={{{alt|{{{link|M Ocean View}}}}}}]]
  | n =[[File:N Judah logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|N Judah}}}|alt={{{alt|{{{link|N Judah}}}}}}]]
  | s =[[File:S Shuttle logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|S Shuttle}}}|alt={{{alt|{{{link|S Shuttle}}}}}}]]
  | t =[[File:T Third Street logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|T Third Street}}}|alt={{{alt|{{{link|T Third Street}}}}}}]]
  | cable =[[File:BSicon CCAR.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|San Francisco cable car system}}}|alt={{{alt|}}}]]
  | california =[[File:BSicon CCAR.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|California Street line}}}|alt={{{alt|}}}]]
  | powell-hyde | hyde =[[File:BSicon CCAR.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Powell-Hyde line}}}|alt={{{alt|}}}]]
  | powell-mason | mason =[[File:BSicon CCAR.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Powell-Mason line}}}|alt={{{alt|}}}]]
   }}

| santaclara ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | blue =[[File:VTA-Blue-icon.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Blue Line (VTA)}}}|alt={{{alt|{{{link|Blue Line (VTA)}}}}}}]]
  | green =[[File:VTA-Green-icon.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Green Line (VTA)}}}|alt={{{alt|{{{link|Green Line (VTA)}}}}}}]]
  | orange =[[File:VTA-Orange-icon.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Orange Line (VTA)}}}|alt={{{alt|{{{link|Orange Line (VTA)}}}}}}]]
  | #default =[[File:BSicon LOGO SCvta.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Santa Clara Valley Transportation Authority light rail}}}|alt={{{alt|{{{link|Santa Clara VTA}}}}}}]]
    }}

| santiago ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Santiago Metro logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Santiago Metro}}}]]
  | 1 =[[File:Santiago_de_Chile_L1.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Santiago Metro Line 1}}}]] 
  | 2 =[[File:Santiago_de_Chile_L2.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Santiago Metro Line 2}}}]] 
  | 3 =[[File:Santiago_de_Chile_L3.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Santiago Metro Line 3}}}]] 
  | 4 =[[File:Santiago_de_Chile_L4.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Santiago Metro Line 4}}}]]
  | 4a =[[File:Santiago_de_Chile_L4A.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Santiago Metro Line 4A}}}]] 
  | 5 =[[File:Santiago_de_Chile_L5.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Santiago Metro Line 5}}}]] 
  | 6 =[[File:Santiago_de_Chile_L6.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Santiago Metro Line 6}}}]]
  | 7 =[[File:Santiago_de_Chile_L7.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Santiago Metro Line 7}}}]]
  | 8 =[[File:Santiago_de_Chile_L8.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Santiago Metro Line 8}}}]]
  | 9 =[[File:Santiago_de_Chile_L9.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Santiago Metro Line 9}}}]]
   }}

| saopaulo ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Metrô-SP icon.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|São Paulo Metro}}}]]
  | 1 =[[File:Spmetro 1.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 1 (São Paulo Metro)}}}]]
  | 2 =[[File:Spmetro 2.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 2 (São Paulo Metro)}}}]]
  | 3 =[[File:Spmetro 3.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 3 (São Paulo Metro)}}}]]
  | 4 =[[File:Spmetro 4.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 4 (São Paulo Metro)}}}]]
  | 5 =[[File:Spmetro 5.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 5 (São Paulo Metro)}}}]]
  | 6 =[[File:L06 C.png|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 6 (São Paulo Metro)}}}]]
  | 15 =[[File:Spmetro 15.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 15 (São Paulo Metro)}}}]]
  | 16 ={{RouteBox|16|Line 16 (São Paulo Metro)|#8F00FF}}
  | 17 =[[File:L17 C.png|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 17 (São Paulo Metro)}}}]]
  | 18 ={{RouteBox|18|Line 18 (São Paulo Metro)|#964b00}}
  | 19 ={{RouteBox|19|Line 19 (São Paulo Metro)|#0099cc}}
  | 20 ={{RouteBox|20|Line 20 (São Paulo Metro)|#ff3366}}
  | cptm =[[File:Cptmsymbol.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Companhia Paulista de Trens Metropolitanos}}}]]
  | 7 =[[File:Cptm 7.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 7 (CPTM)}}}]]
  | 8 =[[File:Cptm 8.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 8 (CPTM)}}}]]
  | 9 =[[File:Cptm 9.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 9 (CPTM)}}}]]
  | 10 =[[File:Cptm 10.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 10 (CPTM)}}}]]
  | 10+ ={{RouteBox|10+|Line 10 (CPTM)|#0088B0}}
  | 10E | 10e ={{RouteBox|10E|Line 10 (CPTM)|#0088B0}}
  | 11 =[[File:Cptm 11.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 11 (CPTM)}}}]]
  | 12 =[[File:Cptm 12.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 12 (CPTM)}}}]]
  | 13 =[[File:Cptm 13.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 13 (CPTM)}}}]]
  | 13AC | 13ac | ac ={{RouteBox|AC|Line 13 (CPTM)|#8FFF1F|black}}
  | 13AE | 13ae | ae =[[File:Spairportexpress.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 13 (São Paulo Metro)}}}]]
  | 14 ={{RouteBox|14|Line 14 (CPTM)|#0A1013}}
  | emtu | EMTU =[[File:Spemtusymbol.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Empresa Metropolitana de Transportes Urbanos de São Paulo}}}]]
  }}

| sapporo ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:ST Logo.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Sapporo Municipal Subway}}}]]
  | n | namboku =[[File:Subway SapporoNamboku.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Namboku Line (Sapporo)}}}|alt={{{link|Namboku Line}}}]]
  | t | tozai |tōzai =[[File:Subway SapporoTozai.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Tōzai Line (Sapporo)}}}|alt={{{link|Tōzai Line}}}]]
  | h | toho | tōhō =[[File:Subway SapporoToho.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Tōhō Line}}}]]
  }}

| seattle ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | link =[[File:Sound Transit logo simplified.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Link light rail}}}|alt={{{alt|{{{link|Link light rail}}}}}}]]
    | line 1 =[[File:Line 1 (Sound Transit) icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Line 1 (Sound Transit)]]
    | line 2 =[[File:Line 2 (Sound Transit) icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Line 2 (Sound Transit)]]
    | line 3 =[[File:Line 3 (Sound Transit) icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Line 3 (Sound Transit)]]
    | line 4 =[[File:Line 4 (Sound Transit) icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Line 4 (Sound Transit)]]
    | line t =[[File:Line T (Sound Transit) icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Line T (Sound Transit)]]
  | sounder =[[File:Sound Transit logo simplified.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Sounder commuter rail}}}|alt={{{alt|{{{link|Sounder commuter rail}}}}}}]]
    | line n =[[File:Line N (Sound Transit) icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Line N (Sound Transit)]]
    | line s =[[File:Line S (Sound Transit) icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Line S (Sound Transit)]]
  | a | b | c | d | e | f | g | h =[[File:{{{2}}} Line Logo.png|{{{size|16}}}px|link={{{link|RapidRide {{{2}}} Line}}}]]
  | stride =[[File:Sound Transit logo simplified.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Stride (bus rapid transit)}}}|alt={{{alt|{{{link|Stride (bus rapid transit)}}}}}}]]
    | stride s1 =[[File:Line S1 (Sound Transit) icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Stride Line S1]]
    | stride s2 =[[File:Line S2 (Sound Transit) icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Stride Line S2]]
    | stride s3 =[[File:Line S3 (Sound Transit) icon.svg|{{{size|16}}}px|link=Stride Line S3]]
  | stex =[[File:Sound Transit logo simplified.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Sounder Transit Express}}}|alt={{{alt|{{{link|Sound Transit Express}}}}}}]]
  | soundtransit =[[File:Sound Transit logo simplified.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Sound Transit}}}|alt={{{alt|{{{link|Sound Transit}}}}}}]]
  }}

| seoul ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | arx =[[File:Seoul Metro Line Arex.svg|{{{size|20}}}px|link=AREX]]{{#switch: {{lc: {{{3|}}} }}
    | l | local =&amp;nbsp;Local
    | e | x | express =&amp;nbsp;Express
    }}
  | chun =[[File:Gyeongchun Line.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Gyeongchun Line}}}|alt={{{alt|{{{link|Gyeongchun Line}}}}}}]]
  | ever =[[File:Seoul Metro Line EverLine Bilingual.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Everline}}}|alt={{{alt|{{{link|Everline}}}}}}]]
  | gimpo =[[File:Seoul Metro Line Gimpo Goldline Bilingual.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Gimpo Goldline}}}|alt={{{alt|{{{link|Gimpo Goldline}}}}}}]]
  | gyeongjung | gye | jun =[[File:Gyeongui-Jungang Line.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Gyeongui–Jungang Line}}}|alt={{{alt|{{{link|Gyeongui–Jungang Line}}}}}}]]
  | gg|gyeonggang | yeoju =[[File:Gyeonggang Line.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Gyeonggang Line}}}|alt={{{alt|{{{link|Gyeonggang Line}}}}}}]]
  | maglev | im ={{RouteBox|Maglev|{{{link|Incheon Airport Maglev}}}|#{{rail color|Incheon Transit Corporation|Incheon Airport Maglev}}}}
  | seo | seohae =[[File:Seohae Line.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Seohae Line}}}|alt={{{alt|{{{link|Seohae Line}}}}}}]]
  | sil | sillim =[[File:Seoul Metro Line Sillim Line Bilingual.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Sillim Line}}}|alt={{{alt|{{{link|Sillim Line}}}}}}]]
  | sin =[[File:Shinbundang Line.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Shinbundang Line}}}|alt={{{alt|{{{link|Shinbundang Line}}}}}}]]
  | su | bun | suin-bundang = [[File:Suin-Bundang Line.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Suin–Bundang Line}}}|alt={{{alt|{{{link|Suin–Bundang Line}}}}}}]]
  | subway =[[File:South Korea subway logo.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Seoul Metropolitan Subway}}}|alt={{{alt|{{{link|Seoul Metropolitan Subway}}}}}}]]
  | ui =[[File:Seoul Metro Line Ui LRT Bilingual.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Ui LRT}}}|alt={{{alt|{{{link|Ui LRT}}}}}}]]
  | uij =[[File:Seoul Metro Line U Line Bilingual.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|U Line}}}|alt={{{alt|{{{link|U Line}}}}}}]]
  | [[File:Seoul Metro Line {{{2}}}.svg|{{{size|20}}}px|link=Seoul Subway Line {{{2}}}]]{{#switch: {{lc: {{{3|}}} }}
    | l | local =&amp;nbsp;Local
    | e | x | express =&amp;nbsp;Express
    }}
  }}

| septa =[[File:SEPTA.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|SEPTA}}}]]

| sevilla | seville ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Símbolo del Metro de Sevilla.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Seville Metro}}}]]
  | 1 =[[File:Línea 1 Metro de Sevilla.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Seville Metro line 1}}}]]
  | cercanias =[[File:Cercanias Logo.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|Cercanías Sevilla}}}]]
  | c-1 =[[File:C-1 light blue.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Cercanías Sevilla}}}]]
  | c-2 =[[File:C-2 green.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Cercanías Sevilla}}}]]
  | c-3 =[[File:C-3 dark pink.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Cercanías Sevilla}}}]]
  | c-4 =[[File:C-4 dark blue.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Cercanías Sevilla}}}]]
  | c-5 =[[File:C-5 yellow.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Cercanías Sevilla}}}]]
  }}

| shanghai ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | 10b ={{RouteBox|10&amp;nbsp;branch|{{{link|Line 10 (Shanghai Metro)#Branch line}}}|#{{rail color|Shanghai Metro|na}}}}
    | 11b ={{RouteBox|11&amp;nbsp;branch|{{{link|Line 11 (Shanghai Metro)#Branch line}}}|#{{rail color|Shanghai Metro|na}}}}
    | c | cm | chongming ={{RouteBox|Chongming|{{{link|Chongming line}}}|#{{rail color|Shanghai Metro|na}}}}
    | j | jm | jinshan ={{RouteBox|Jinshan|{{{link|Jinshan railway}}}|#{{rail color|Shanghai Metro|na}}}}
    | m | ml | maglev ={{RouteBox|Maglev|{{{link|Shanghai maglev train}}}|#{{rail color|Shanghai Metro|na}}}}
    | p | pj | pujiang ={{RouteBox|Pujiang|{{{link|Pujiang line}}}|#{{rail color|Shanghai Metro|na}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Shanghai Metro)|#{{rail color|Shanghai Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =[[File:Shanghai Metro logo.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Shanghai Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Shanghai Metro}}}}}}]]
    | 2 | 3 | 7 | 9 | 10 | 13 | 15 | 16 | 17 | 18 | 21 ={{RouteBox|{{{2}}}|{{{link|Line {{{2}}} (Shanghai Metro)}}}|#{{rail color|Shanghai Metro|{{{2}}}}}|#000}}
    | 10b ={{RouteBox|10&amp;nbsp;branch|{{{link|Line 10 (Shanghai Metro)#Branch line}}}|#{{rail color|Shanghai Metro|10}}|#000}}
    | 11b ={{RouteBox|11&amp;nbsp;branch|{{{link|Line 11 (Shanghai Metro)#Branch line}}}|#{{rail color|Shanghai Metro|11}}}}
    | c | cm | chongming ={{RouteBox|Chongming|{{{link|Chongming line}}}|#{{rail color|Shanghai Metro|Chongming}}}}
    | j | js | jinshan ={{RouteBox|Jinshan|{{{link|Jinshan railway}}}|#{{rail color|Shanghai Metro|Jinshan}}}}
    | m | ml | maglev ={{RouteBox|Maglev|{{{link|Shanghai maglev train}}}|#{{rail color|Shanghai Metro|Maglev}}}}
    | p | pj | pujiang ={{RouteBox|Pujiang|{{{link|Pujiang line}}}|#{{rail color|Shanghai Metro|Pujiang}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|{{{link|Line {{{2}}} (Shanghai Metro)}}}|#{{rail color|Shanghai Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| shaoxing ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Shaoxing Rail Transit)|#{{rail color|Shaoxing Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | rt | metro=&lt;!--[[File:Shaoxing Rail Transit Logo No Text.png|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Shaoxing Rail Transit}}}|alt={{{alt|{{{link|Shaoxing Rail Transit}}}}}}]]--&gt;
    | 1 = {{RouteBox|1|Line 1 (Shaoxing Metro)|#c5003e}}
    | 2 = {{RouteBox|2|Line 2 (Shaoxing Metro)|#036eb8}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Shaoxing Rail Transit)|#{{rail color|Shaoxing Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| shenyang ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Shenyang Metro)|#{{rail color|Shenyang Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Shenyang Metro)|#{{rail color|Shenyang Metro|{{{2}}}}}}}
    | 2 ={{RouteBox|2|Line 2 (Shenyang Metro)|#{{rail color|Shenyang Metro|2}}|#000}}
    }}
  }}

| sheffield =[[File:Supertram generic logo.PNG|{{{size|10}}}px|link={{{link|Sheffield Supertram}}}|alt={{{alt|{{{link|Sheffield Supertram}}}}}}]]

| shenzhen ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | lb | luobao ={{RouteBox|Luobao|{{{link|Line 1 (Shenzhen Metro)}}}|#{{rail color|Shenzhen Metro|na}}}}
    | sk | shekou ={{RouteBox|Shekou|{{{link|Line 2 (Shenzhen Metro)}}}|#{{rail color|Shenzhen Metro|na}}}}
    | lg | longgang ={{RouteBox|Longgang|{{{link|Line 3 (Shenzhen Metro)}}}|#{{rail color|Shenzhen Metro|na}}}}
    | lh | longhua ={{RouteBox|Longhua|{{{link|Line 4 (Shenzhen Metro)}}}|#{{rail color|Shenzhen Metro|na}}}}
    | hz | huanzhong ={{RouteBox|Huanzhong|{{{link|Line 5 (Shenzhen Metro)}}}|#{{rail color|Shenzhen Metro|na}}}}
    | 1lb ={{RouteBox|1 (Luobao)|{{{link|Line 1 (Shenzhen Metro)}}}|#{{rail color|Shenzhen Metro|na}}}}
    | 2sk ={{RouteBox|2 (Shekou)|{{{link|Line 2 (Shenzhen Metro)}}}|#{{rail color|Shenzhen Metro|na}}}}
    | 3lg ={{RouteBox|3 (Longgang)|{{{link|Line 3 (Shenzhen Metro)}}}|#{{rail color|Shenzhen Metro|na}}}}
    | 4lh ={{RouteBox|4 (Longhua)|{{{link|Line 4 (Shenzhen Metro)}}}|#{{rail color|Shenzhen Metro|na}}}}
    | 5hz ={{RouteBox|5 (Huanzhong)|{{{link|Line 5 (Shenzhen Metro)}}}|#{{rail color|Shenzhen Metro|na}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Shenzhen Metro)|#{{rail color|Shenzhen Metro|na}}}}
   }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =[[File:Shenzhen Metro Corporation logo.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Shenzhen Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Shenzhen Metro}}}}}}]]
    | lb | luobao = {{ric|Shenzhen Metro|1|link={{{link|}}}}}
    | sk | shekou = {{ric|Shenzhen Metro|2|link={{{link|}}}}}
    | lg | longgang = {{ric|Shenzhen Metro|3|link={{{link|}}}}}
    | lh | longhua = {{ric|Shenzhen Metro|4|link={{{link|}}}}}
    | hz | huanzhong = {{ric|Shenzhen Metro|5|link={{{link|}}}}}
    | 1lb ={{RouteBox|1 (Luobao)|{{{link|Line 1 (Shenzhen Metro)}}}|#{{rail color|Shenzhen Metro|1}}}}
    | 2sk ={{RouteBox|2 (Shekou)|{{{link|Line 2 (Shenzhen Metro)}}}|#{{rail color|Shenzhen Metro|2}}}}
    | 3lg ={{RouteBox|3 (Longgang)|{{{link|Line 3 (Shenzhen Metro)}}}|#{{rail color|Shenzhen Metro|3}}}}
    | 4lh ={{RouteBox|4 (Longhua)|{{{link|Line 4 (Shenzhen Metro)}}}|#{{rail color|Shenzhen Metro|4}}}}
    | 5hz ={{RouteBox|5 (Huanzhong)|{{{link|Line 5 (Shenzhen Metro)}}}|#{{rail color|Shenzhen Metro|5}}}}
    | #default = {{ric|Shenzhen Metro|{{{2}}}|link={{{link|}}}}}
   }}
  }}

| shijiazhuang ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Shijiazhuang Metro)|#{{rail color|Shijiazhuang Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =[[File:Shijiazhuang Metro.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Shijiazhuang Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Shijiazhuang Metro}}}}}}]]
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Shijiazhuang Metro)|#{{rail color|Shijiazhuang Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| shiraz ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Shiraz Metro Logo.png|{{{size|25}}}px|link={{{link| Shiraz Metro}}}]]
  }}

| shoreline =[[File:Hartford Line logo.png|{{{size|18}}}px|link={{{link|Shore Line East}}}|alt={{{alt|{{{link|Shore Line East}}}}}}]]

| smart =[[File:Sonoma-Marin Area Rail Transit logo.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Sonoma–Marin Area Rail Transit}}}|alt={{{alt|{{{link|Sonoma–Marin Area Rail Transit}}}}}}]]

| stockholm ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | commuter =[[File:Stockholm commuter rail symbol.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Stockholm commuter rail}}}]]
  | 40 | 41 | 42 | 43 | 44 | 48 | j40 | j41 | j42 | j43 | j44 | j48 ={{RouteBox|{{{2}}}|Stockholm commuter rail|#27417A}}
  | metro =[[File:Stockholm metro symbol.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Stockholm metro}}}]]
  | 10 | 11 | 13 | 14 | 17 | 18 | 19 | t10 | t11 | t13 | t14 | t17 | t18 | t19 ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{#invoke:ustring|sub|\{{{2}}}|-2|-1}} (Stockholm metro)|#{{rail color|Stockholm metro|{{#invoke:ustring|sub|\{{{2}}}|-2|-1}}}}}}
  | tvärbanan | tvarbanan | 22 ={{RouteBox|22|Tvärbanan|SaddleBrown}}
  }}

| stuttgart ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | s | s-bahn =[[File:S-Bahn-Logo.svg|{{{size|15}}}px|link=Stuttgart S-Bahn|S-Bahn|alt=S-Bahn]]
  | u | stadtbahn = [[File:Stadtbahn-Logo Stuttgart.png|{{{size|15}}}px|link=Stuttgart Stadtbahn|alt={{ucfirst:{{lc:{{{2}}}}}}}]]
  | sb|seilbahn = [[File:Seilbahn-Logo VVS.svg|{{{size|18}}}px|link=Standseilbahn Stuttgart|alt=Seilbahn]]
  | vvs = [[File:VVS-Logo.svg|{{{size|18}}}px|link=Verkehrs- und Tarifverbund Stuttgart|alt=VVS]]
  | bus = [[File:Bus-Logo VVS.svg|{{{size|18}}}px|link=Stuttgarter Straßenbahnen#Bus system|alt=Bus]]
  | z|zacke = [[File:Zahnradbahn-Logo VVS.svg|{{{size|18}}}px|link=Stuttgart Rack Railway|alt=Zacke]]
  }}

| sunrail =[[File:SunRail logo.png|{{{size|18}}}px|link={{{link|SunRail}}}|alt={{{alt|{{{link|SunRail}}}}}}]]

| suzhou ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Suzhou Rail Transit)|#{{rail color|Suzhou Rail Transit|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | rt | srt | metro =[[File:Suzhou Rail Transit logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Suzhou Rail Transit}}}|alt={{{alt|{{{link|Suzhou Rail Transit}}}}}}]]
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Suzhou Rail Transit)|#{{rail color|Suzhou Rail Transit|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| sydney | nsw ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | bus =[[File:TfNSW B.svg|{{{size|19}}}px|link={{{link|Buses in Sydney}}}]]
  | tway | t =[[File:Sydney T-Way logo (simplified).svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|T-way}}}]]
  | monorail | mono =[[File:Sydney metro logo.svg|{{{size|17}}}px|link={{{link|Sydney Monorail}}}]]
  | train =[[File:TfNSW T.svg|{{{size|19}}}px|link={{{link|Railways in Sydney}}}]]
  | t1 | north | shore | western =[[North Shore &amp; Western Line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Sydney Trains|T1}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | t2 | inner | leppington  =[[Inner West &amp; Leppington Line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Sydney Trains|T2}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | t3 | bankstown =[[Bankstown Line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Sydney Trains|T3}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | t4 | eastern | illawarra =[[Eastern Suburbs &amp; Illawarra Line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Sydney Trains|T4}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | t5 | cumberland =[[Cumberland Line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Sydney Trains|T5}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | t6 | carlingford =[[Carlingford Line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Sydney Trains|Carlingford}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | t7 | olympic =[[Olympic Park Line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Sydney Trains|T7}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | t8 | airport | south = [[Airport &amp; South Line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Sydney Trains|T8}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | t9 | northern = [[Northern Line (Sydney)|&lt;span style = &quot;color:#{{rail color|Sydney Trains|T9}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | south west =[[South West Rail Link|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Sydney Trains|South West}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | metro =[[File:TfNSW M.svg|{{{size|19}}}px|link={{{link|Sydney Metro}}}]]
  | nswtrainlink | regional train | countrylink | cl = [[File:TfNSW T.svg|{{{size|19}}}px|link={{{link|NSW TrainLink}}}]]
  | blue =[[Blue Mountains Line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|NSW TrainLink|BMT}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | hunter =[[Hunter Line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|NSW TrainLink|HUN}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | central coast | newcastle =[[Central Coast &amp; Newcastle Line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|NSW TrainLink|CCN}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | coast =[[South Coast Line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|NSW TrainLink|SCO}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | highlands =[[Southern Highlands Line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|NSW TrainLink|SHL}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | light rail =[[File:TfNSW L.svg|{{{size|19}}}px|link={{{link|Light rail in Sydney}}}]]
  | l1 | dulwich hill | lightrail | light =[[Dulwich Hill Line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Sydney Light Rail|L1}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | l2 | cbd | southeast =[[CBD and South East Light Rail|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Sydney Light Rail|L2}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | coach = [[File:TfNSW C.svg|{{{size|19}}}px|link={{{link|NSW TrainLink#Coach services}}}]]
  }}

| tabriz ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Tabriz Metro Logo.png|{{{size|25}}}px|link={{{link| Tabriz Metro}}}]]
  }}

| taichung ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | b ={{RouteBox|B|{{{link|Blue Line (Taichung Metro)}}}|#{{rail color|Taichung Metro|b}}}}
  | g ={{ric|Taichung Metro|g|link={{{link|}}}}}
  | o ={{RouteBox|O|{{{link|Orange Line (Taichung Metro)}}}|#{{rail color|Taichung Metro|o}}|#000}}
  | r ={{RouteBox|R|{{{link|Red Line (Taichung)}}}|#{{rail color|Taichung Metro|r}}}}
  | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|{{{2}}} Line (Taichung Metro)|#{{rail color|Taichung Metro|{{{2}}}}}}}
  }}

| tainan ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | t ={{RouteBox|T|{{{link|TRA Line (Tainan)}}}|#{{rail color|Tainan Metro|t}}}}
  | s ={{RouteBox|Shalun|{{{link|Shalun Line}}}|#{{rail color|Tainan Metro|t}}}}
  | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|{{{2}}} Line (Tainan Metro)|#{{rail color|Tainan Metro|{{{2}}}}}}}
 }}

| taipei ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro | trts = {{ric|Taipei Metro|link={{{link|}}}|alt={{{alt|}}}}}
  | 1 | br = {{ric|Taipei Metro|br|link={{{link|}}}}}
  | 2 | r = {{ric|Taipei Metro|r|link={{{link|}}}}}
  | 3 | g = {{ric|Taipei Metro|g|link={{{link|}}}}}
  | 4 | o = {{ric|Taipei Metro|o|link={{{link|}}}}}
  | 5 | bl = {{ric|Taipei Metro|bl|link={{{link|}}}}}
  | 6 | y = {{ric|Taipei Metro|y|link={{{link|}}}}}
  | 7 | lg = {{ric|Taipei Metro|lg|link={{{link|}}}}}
  | 8 | sb = {{ric|Taipei Metro|sb|link={{{link|}}}}}
  | airport = {{ric|Taoyuan Metro|a|link={{{link|}}}}}
  | maokong | maokong gondola = {{RouteBox|Maokong Gondola|Maokong Gondola|#{{rail color|TRTS|Maokong}}}}
  | #default = {{ric|Taipei Metro|{{{2|}}}|link={{{link|}}}}}
  }}

| new taipei ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | danhai | v = {{ric|New Taipei Metro|v|link={{{link|}}}}}
  | ankeng | k = {{ric|New Taipei Metro|k|link={{{link|}}}}}
  | shenkeng | s = {{ric|New Taipei Metro|s|link={{{link|}}}}}
  | sanying | lb = {{ric|New Taipei Metro|lb|link={{{link|}}}}}
  | #default = {{ric|New Taipei Metro|{{{2|}}}|link={{{link|}}}}}
  }}

| taoyuan ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro = {{ric|Taoyuan Metro|link={{{link|}}}|alt={{{alt|}}}}}
  | airport | airportmrt = {{ric|Taoyuan Metro|a|link={{{link|}}}}}
  | g = {{ric|Taoyuan Metro|g|link={{{link|}}}}}
  | #default ={{ric|Taoyuan Metro|{{{2|}}}|link={{{link|}}}}}
  }}
| tbilisi = {{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro = [[File:Metro Tbilisi logo.svg|{{{size|25}}}px|link={{{link|Tbilisi Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Tbilisi Metro}}}}}}]]
  }}
| tehran ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Tehran Metro Logo.svg|{{{size|25}}}px|link={{{link|Tehran Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Tehran Metro}}}}}}]]
  | uc =[[File:Zeichen 123.svg|15px]]
  | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 =[[File:Tehran Metro Line {{{2}}}.png|x15px|link={{{link|Tehran Metro Line {{{2}}}}}}|alt={{{alt|{{{link|Tehran Metro Line {{{2}}}}}}}}}]]
  }}

| texas ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | a-train | atrain =[[File:DCTA A-train icon.png|20px|link={{{link|A-train (Texas)}}}|alt={{{alt|{{{link|A-train (Texas)}}}}}}]]
  | tre =[[File:TRE logo.png|x14px|link={{{link|Trinity Railway Express}}}|alt={{{alt|{{{link|Trinity Railway Express}}}}}}]]
  | texrail | tex =[[File:Trinity Metro TEX only.svg|20px|link={{{link|TEXRail}}}|alt={{{alt|{{{link|TEXRail}}}}}}]]
  }}

| thessaloniki | thessalonika ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | 1 =[[File:Thessaloniki Metro Line 1.svg|{{{size|x15}}}px|link={{{link|Line 1 (Thessaloniki Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|Line 1 (Thessaloniki Metro)}}}}}}]]
  | 2 =[[File:Thessaloniki Metro Line 2.svg|{{{size|x15}}}px|link={{{link|Line 2 (Thessaloniki Metro)}}}|alt={{{alt|{{{link|Line 2 (Thessaloniki Metro)}}}}}}]]
  | r =[[File:OSE-Logo.svg|{{{size|x15}}}px|link={{{link|Hellenic Railways Organisation}}}|alt={{{alt|{{{link|Hellenic Railways Organisation}}}}}}]]
  | p =[[File:Thessaloniki Metro parking.svg|{{{size|x15}}}px|link={{{link|Park and ride}}}|alt={{{alt|{{{link|Park and ride}}}}}}]]
  | pr =[[File:Proastiakos icon (no text).svg|{{{size|x15}}}px|link={{{link|Proastiakos Thessaloniki}}}|alt={{{alt|{{{link|Proastiakos Thessaloniki}}}}}}]]
  | Π1 | ∏1 | π1 | p1 =[[File:Proastiakos Thessaloniki Π1.svg|{{{size|x15}}}px|link={{{link|Proastiakos Thessaloniki}}}|alt={{{alt|{{{link|Proastiakos Thessaloniki Line Π1}}}}}}]]
  | Π2 | ∏2 | π2 | p2 =[[File:Proastiakos Thessaloniki Π2.svg|{{{size|x15}}}px|link={{{link|Proastiakos Thessaloniki}}}|alt={{{alt|{{{link|Proastiakos Thessaloniki Line Π2}}}}}}]]
  | Π3 | ∏3 | π3 | p3 ={{#if:{{{link|Proastiakos Thessaloniki}}}|[[{{{link|Proastiakos Thessaloniki}}}|&lt;span style=&quot;background-color:#{{rcr|Proastiakos Thessaloniki|3}};color:white;font-weight:bold;font-size:{{#expr:{{#invoke:string|replace|{{{size|x15}}}|^[^%d]*(%d*)[^%d]*$|%1|plain=false}}/17*100 round 0}}%;padding-left:2px;padding-right:2px;&quot; title=&quot;{{{alt|{{{link|Proastiakos Thessaloniki Line Π3}}}}}}&quot;&gt;Π3&lt;/span&gt;]]|&lt;span style=&quot;background-color:#{{rcr|Proastiakos Thessaloniki|3}};color:white;font-weight:bold;font-size:{{#expr:{{#invoke:string|replace|{{{size|x15}}}|^[^%d]*(%d*)[^%d]*$|%1|plain=false}}/17*100 round 0}}%;padding-left:2px;padding-right:2px;&quot; title=&quot;{{{alt|{{{link|Proastiakos Thessaloniki Line Π3}}}}}}&quot;&gt;Π3&lt;/span&gt;}}
  | a =[[File:Thessaloniki Metro airport.svg|{{{size|x15}}}px|link={{{link|Thessaloniki Airport &quot;Makedonia&quot;}}}|alt={{{alt|{{{link|Macedonia Airport}}}}}}]]
  }}

| tianjin ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Tianjin Metro)|#{{rail color|Tianjin Metro|na}}}}
    | t | teda ={{RouteBox|TEDA|TEDA Modern Guided Rail Tram|#{{rail color|Tianjin Metro|na}}}}
    | s9 | jj | jinji ={{RouteBox|Huaimi|{{{link|Tianjin–Jizhou railway}}}|#{{rail color|Tianjin Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =[[File:TianjinMetro.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Tianjin Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Tianjin Metro (Tianjin Metro Group Co., Ltd.)}}}}}}]]
    | bmt =[[File:Binhai Mass Transit Development Corporation logo.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Tianjin Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Tianjin Metro (Binhai Mass Transit Development Co., Ltd.)}}}}}}]]
    | 2 | 13 | b2 ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Tianjin Metro)|#{{rail color|Tianjin Metro|{{{2}}}}}|#000}}
    | t | teda ={{RouteBox|TEDA|TEDA Modern Guided Rail Tram|#{{rail color|Tianjin Metro|t}}}}
    | s9 | jj | jinji ={{RouteBox|Jinji|{{{link|Tianjin–Jizhou railway}}}|#{{rail color|CRH|Tianjin–Jizhou}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Tianjin Metro)|#{{rail color|Tianjin Metro|{{{2}}}}}}}
   }}
  }}

| tokyo ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Tokyo Metro logo.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Tokyo Metro}}}]]
  | c | chiyoda =[[{{{link|Tokyo Metro Chiyoda Line}}}|{{TSLS|C|size={{{size|13}}}}}]]
  | f | fukutoshin | 13 =[[{{{link|Tokyo Metro Fukutoshin Line}}}|{{TSLS|F|size={{{size|13}}}}}]]
  | g | ginza | 3 =[[{{{link|Tokyo Metro Ginza Line}}}|{{TSLS|G|size={{{size|13}}}}}]]
  | h | hibiya =[[{{{link|Tokyo Metro Hibiya Line}}}|{{TSLS|H|size={{{size|13}}}}}]]
  | m | marunouchi | 4 =[[{{{link|Tokyo Metro Marunouchi Line}}}|{{TSLS|M|size={{{size|13}}}}}]]
  | mn | mb | nakano | 4n | 4b =[[{{{link|Tokyo Metro Marunouchi Line}}}|{{TSLS|Mb|size={{{size|13}}}}}]]
  | n | namboku | 7 =[[{{{link|Tokyo Metro Namboku Line}}}|{{TSLS|N|size={{{size|13}}}}}]]
  | t | tozai | tōzai | 5 =[[{{{link|Tokyo Metro Tōzai Line}}}|{{TSLS|T|size={{{size|13}}}}}]]
  | y | yurakucho | yūrakuchō | 8 =[[{{{link|Tokyo Metro Yūrakuchō Line}}}|{{TSLS|Y|size={{{size|13}}}}}]]
  | z | hanzomon | hanzōmon =[[{{{link|Tokyo Metro Hanzōmon Line}}}|{{TSLS|Z|size={{{size|13}}}}}]]
  | toei  =[[File:PrefSymbol-Tokyo.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Tokyo Metropolitan Bureau of Transportation}}}]]
  | a | asakusa | 1 =[[{{{link|Toei Asakusa Line}}}|{{TSLS|A|size={{{size|13}}}}}]]
  | e | oedo | ōedo =[[{{{link|Toei Ōedo Line}}}|{{TSLS|E|size={{{size|13}}}}}]]
  | i | mita =[[{{{link|Toei Mita Line}}}|{{TSLS|I|size={{{size|13}}}}}]]
  | s | shinjuku =[[{{{link|Toei Shinjuku Line}}}|{{TSLS|S|size={{{size|13}}}}}]]
  | toden ={{#ifeq:{{lc:{{{3|}}}}}|arakawa|[[File:BSicon TRAM.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Toden Arakawa Line}}}]]|[[File:BSicon exTRAM.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Tokyo Toden}}}]]}}
  | ks | keisei =[[File:Number prefix Keisei.PNG|{{{size|13}}}px|link={{{link|Keisei Electric Railway}}}]]
  | sa | skyaccess =[[File:Number prefix SkyAccess.PNG|{{{size|13}}}px|link={{{link|Keisei Narita Airport Line}}}]]
  | sl | shin-keisei =[[File:Number prefix Shin-Keisei.PNG|{{{size|13}}}px|link={{{link|Shin-Keisei Line}}}]]
  | hs | hokuso =[[File:Number prefix Hokusō.PNG|{{{size|13}}}px|link={{{link|Hokusō Line}}}]]
  | sr | shibayama =[[File:Number prefix Shibayama.PNG|{{{size|13}}}px|link={{{link|Shibayama Railway}}}]]
  | kk | keikyu =[[File:Number prefix Keikyū.PNG|{{{size|13}}}px|link={{{link|Keikyu}}}]]
  | tr | toyo =[[File:Number prefix Tōyō.PNG|{{{size|13}}}px|link={{{link|Tōyō Rapid Railway Line}}}]]
  | ko | keio =[[File:Number prefix Keiō.PNG|{{{size|13}}}px|link={{{link|Keio Corporation}}}]]
  | in | inokashira =[[File:Number prefix Inokashira.PNG|{{{size|13}}}px|link={{{link|Keio Inokashira Line}}}]]
  | en | enoden =[[File:Number prefix Enoden.PNG|{{{size|13}}}px|link={{{link|Enoshima Electric Railway Line}}}]]
  }}

| toronto ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | rail ={{#if:{{{4|}}}||[[File:GO Transit logo.svg|{{{size|20}}}px|link=GO Transit]]}} {{#switch: {{lc:{{{3}}}}}
    | a | lakeshore west =[[File:Lakeshore West logo.png|{{{size|16}}}px|link=Lakeshore West line]]
    | b | lakeshore east =[[File:Lakeshore East line GO logo.png|{{{size|16}}}px|link=Lakeshore East line]]
    | c | milton =[[File:Milton line GO logo.png|{{{size|16}}}px|link=Milton line]]
    | d | kitchener =[[File:Kitchener line GO logo.png|{{{size|16}}}px|link=Kitchener line]]
    | e | barrie =[[File:Barrie line GO logo.png|{{{size|16}}}px|link=Barrie line]]
    | f | richmond hill =[[File:Richmond Hill line GO logo.png|{{{size|16}}}px|link=Richmond Hill line]]
    | g | stouffville =[[File:Stouffville line GO logo.png|{{{size|16}}}px|link=Stouffville line]]
    }}
  | subway ={{#switch: {{lc:{{{3|}}}}}
    | 3 =[[File:BSicon ICTS.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 3 Scarborough}}}]]
    | 5 | 6 | dm | fw | j | se | sm | ww =[[File:BSicon TRAM.svg|{{{size|16}}}px|link=Toronto subway]]
    | #default =[[File:BSicon SUBWAY.svg|{{{size|16}}}px|link=Toronto subway]]
    }} {{#switch: {{lc:{{{3}}}}}
    | 1 =[[File:TTC - Line 1 - Yonge-University-Spadina line.svg|{{{size|16}}}px|link=Line 1 Yonge–University]]
    | 2 =[[File:TTC - Line 2 - Bloor-Danforth line.svg|{{{size|16}}}px|link=Line 2 Bloor–Danforth]]
    | 3 =[[File:TTC - Line 3 - Scarborough RT line.svg|{{{size|16}}}px|link=Line 3 Scarborough]]
    | 4 =[[File:TTC - Line 4 - Sheppard line.svg|{{{size|16}}}px|link=Line 4 Sheppard]]
    | 5 =[[File:TTC - Line 5.svg|{{{size|16}}}px|link=Line 5 Eglinton]]
    | 6 | fw =[[File:TTC - Line 6.svg|{{{size|16}}}px|link=Line 6 Finch West]]
    | se =[[File:TTC - SE.svg|{{{size|16}}}px|link=Sheppard East LRT]]
    | j =[[File:TTC - J.svg|{{{size|16}}}px|link=Jane LRT]]
    | rl | drl =[[File:TTC - RL.svg|{{{size|16}}}px|link=Relief Line (Toronto)]]
    | ww | w =[[File:TTC - WW.svg|{{{size|16}}}px|link=Waterfront West LRT]]
    | dm =[[File:TTC - DM.svg|{{{size|16}}}px|link=Don Mills LRT]]
    | sm =[[File:TTC - SM.svg|{{{size|16}}}px|link=Scarborough Malvern LRT]]
    }}
  | yonge | university | spadina | 1 =[[File:TTC - Line 1 - Yonge-University-Spadina line.svg|{{{size|16}}}px|link=Line 1 Yonge–University]]
  | bloor | danforth | 2 =[[File:TTC - Line 2 - Bloor-Danforth line.svg|{{{size|16}}}px|link=Line 2 Bloor–Danforth]]
  | scarborough | 3 =[[File:TTC - Line 3 - Scarborough RT line.svg|{{{size|16}}}px|link=Line 3 Scarborough]]
  | sheppard | 4 =[[File:TTC - Line 4 - Sheppard line.svg|{{{size|16}}}px|link=Line 4 Sheppard]]
  | eglinton | crosstown | eglinton crosstown | 5 =[[File:TTC - Line 5.svg|{{{size|16}}}px|link=Line 5 Eglinton]]
  | finch | finch west | fw | 6 =[[File:TTC - Line 6.svg|{{{size|16}}}px|link=Line 6 Finch West]]
  | sheppard east | se =[[File:TTC - SE.svg|{{{size|16}}}px|link=Sheppard East LRT]]
  | jane | j =[[File:TTC - J.svg|{{{size|16}}}px|link=Jane LRT]]
  | relief line | rl | drl =[[File:TTC - RL.svg|{{{size|16}}}px|link=Relief Line (Toronto)]]
  | waterfront  |waterfront west | w | ww =[[File:TTC - WW.svg|{{{size|16}}}px|link=Waterfront West LRT]]
  | don mills | dm =[[File:TTC - DM.svg|{{{size|16}}}px|link=Don Mills LRT]]
  | malvern | sm =[[File:TTC - SM.svg|{{{size|16}}}px|link=Scarborough Malvern LRT]]
  | icts =[[File:BSicon ICTS.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Line 3 Scarborough}}}]]
  | streetcar =[[File:BSicon CLRV.svg|{{{size|16}}}px|link=Toronto streetcar system]] {{#switch: {{{3}}}
    | 501 ={{color box|{{#if:{{{4|}}}|black}}|[[501 Queen|{{#if:{{{4|}}}|&lt;span style{{=}}&quot;font-weight:bold;color:#fff;&quot;&gt;501&lt;/span&gt;|501}}]]}}
    | 502 ={{color box|{{#if:{{{4|}}}|black}}|[[502 Downtowner|{{#if:{{{4|}}}|&lt;span style{{=}}&quot;font-weight:bold;color:#fff;&quot;&gt;502&lt;/span&gt;|502}}]]}}
    | 503 ={{color box|{{#if:{{{4|}}}|black}}|[[503 Kingston Rd|{{#if:{{{4|}}}|&lt;span style{{=}}&quot;font-weight:bold;color:#fff;&quot;&gt;503&lt;/span&gt;|503}}]]}}
    | 504 ={{color box|{{#if:{{{4|}}}|black}}|[[504 King|{{#if:{{{4|}}}|&lt;span style{{=}}&quot;font-weight:bold;color:#fff;&quot;&gt;504&lt;/span&gt;|504}}]]}}
    | 505 ={{color box|{{#if:{{{4|}}}|black}}|[[505 Dundas|{{#if:{{{4|}}}|&lt;span style{{=}}&quot;font-weight:bold;color:#fff;&quot;&gt;505&lt;/span&gt;|505}}]]}}
    | 506 ={{color box|{{#if:{{{4|}}}|black}}|[[506 Carlton|{{#if:{{{4|}}}|&lt;span style{{=}}&quot;font-weight:bold;color:#fff;&quot;&gt;506&lt;/span&gt;|506}}]]}}
    | 508 ={{color box|{{#if:{{{4|}}}|black}}|[[508 Lake Shore|{{#if:{{{4|}}}|&lt;span style{{=}}&quot;font-weight:bold;color:#fff;&quot;&gt;508&lt;/span&gt;|508}}]]}}
    | 509 ={{color box|{{#if:{{{4|}}}|black}}|[[509 Harbourfront|{{#if:{{{4|}}}|&lt;span style{{=}}&quot;font-weight:bold;color:#fff;&quot;&gt;509&lt;/span&gt;|509}}]]}}
    | 510 ={{color box|{{#if:{{{4|}}}|black}}|[[510 Spadina|{{#if:{{{4|}}}|&lt;span style{{=}}&quot;font-weight:bold;color:#fff;&quot;&gt;510&lt;/span&gt;|510}}]]}}
    | 511 ={{color box|{{#if:{{{4|}}}|black}}|[[511 Bathurst|{{#if:{{{4|}}}|&lt;span style{{=}}&quot;font-weight:bold;color:#fff;&quot;&gt;511&lt;/span&gt;|511}}]]}}
    | 512 ={{color box|{{#if:{{{4|}}}|black}}|[[512 St. Clair|{{#if:{{{4|}}}|&lt;span style{{=}}&quot;font-weight:bold;color:#fff;&quot;&gt;512&lt;/span&gt;|512}}]]}}
    | 514 ={{color box|{{#if:{{{4|}}}|black}}|[[514 Cherry|{{#if:{{{4|}}}|&lt;span style{{=}}&quot;font-weight:bold;color:#fff;&quot;&gt;514&lt;/span&gt;|514}}]]}}
    }}
  | bus ={{{icon|[[File:BSicon BUS1.svg|{{{size|12}}}px|link=List of Toronto Transit Commission bus routes]]}}} {{#if:{{{3|}}}|{{#if:{{{4|}}}|{{color box|black|'''{{{3|}}}'''|white}}|{{color box|white|{{{3|}}}}} }} }}
  | up | upx | up express =[[File:UP Express logo.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Union Pearson Express}}}]]
  | metrolinx =[[File:Metrolinx 2017 logo.svg|{{{size|22}}}px|link={{{link|Metrolinx}}}]]
  &lt;!-- Since Infobox station forces the use of this in the header without a size option, a larger icon is needed to match the text height --&gt;
  | 1big =[[File:TTC - Line 1 - Yonge-University-Spadina line.svg|{{{size|20}}}px|link=Line 1 Yonge–University]]
  | 2big =[[File:TTC - Line 2 - Bloor-Danforth line.svg|{{{size|20}}}px|link=Line 2 Bloor–Danforth]]
  | 3big =[[File:TTC - Line 3 - Scarborough RT line.svg|{{{size|20}}}px|link=Line 3 Scarborough]]
  | 4big =[[File:TTC - Line 4 - Sheppard line.svg|{{{size|20}}}px|link=Line 4 Sheppard]]
  | 5big =[[File:TTC - Line 5.svg|{{{size|20}}}px|link=Line 5 Eglinton]]
  | 6big =[[File:TTC - Line 6.svg|{{{size|20}}}px|link=Line 6 Finch West]]
  }}

| trirail =[[File:Tri-Rail.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Tri-Rail}}}|alt={{{alt|{{{link|Tri-Rail}}}}}}]]

| uta ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | s | 720 =[[File:UTA_S-Line_logo.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|S Line (Utah Transit Authority)}}}]]
  | trax =[[File:UTA_icon.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|TRAX (light rail)}}}]]
  | frontrunner =[[File:UTA_icon.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|FrontRunner}}}]]
  | blue | 701 ={{RouteBox|701|Blue Line (TRAX)|#{{rail color|Utah Transit Authority|Blue Line}}}}
  | red | 703 ={{RouteBox|703|Red Line (TRAX)|#{{rail color|Utah Transit Authority|Red Line}}}}
  | green | 704 ={{RouteBox|704|Green Line (TRAX)|#{{rail color|Utah Transit Authority|Green Line}}}}
  | purple | 750 ={{RouteBox|750|FrontRunner|#{{rail color|Utah Transit Authority|FrontRunner}}}}
  | #default =[[File:UTA_icon.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Utah Transit Authority}}}]]
 }}

| valencia ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:Isotip de Metrovalència.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Metrovalencia}}}]]
  | 1 =[[File:Línia 1 de Metrovalència.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Line 1 (Metrovalencia)}}}]]
  | 2 =[[File:Línia 2 de Metrovalència.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Line 2 (Metrovalencia)}}}]]
  | 3 =[[File:Línia 3 de Metrovalència.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Metrovalencia}}}]]
  | 4 =[[File:Línia 4 de Metrovalència.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Metrovalencia}}}]]
  | 5 =[[File:Línia 5 de Metrovalència.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Metrovalencia}}}]]
  | 6 =[[File:Línia 6 de Metrovalència.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Metrovalencia}}}]]
  | 7 =[[File:Línia 7 de Metrovalència.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Metrovalencia}}}]]
  | 8 =[[File:Línia 8 de Metrovalència.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Metrovalencia}}}]]
  | 9 =[[File:Línia 9 de Metrovalència.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Metrovalencia}}}]]
  }}

| vancouver ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | bus ={{#if: {{{3|}}}
    | {{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
      | bl =[[File:Translinkbus.svg|{{{size|x20}}}px|link=Coast Mountain Bus Company#B-Line]]
      | 95 =[[File:Translinkbus.svg|{{{size|x20}}}px|link=95 B-Line]]
      | 96 =[[File:Translinkbus.svg|{{{size|x20}}}px|link=96 B-Line]]
      | 97 =[[File:Translinkbus.svg|{{{size|x20}}}px|link=97 B-Line]]
      | 99 =[[File:Translinkbus.svg|{{{size|x20}}}px|link=99 B-Line]]
      }}
    | [[File:Translinkbuses.svg|{{{size|x20}}}px|link=List of bus routes in Metro Vancouver]]
    }}
  | rapidbus ={{#if: {{{3|}}}
    | {{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
      | r1 =[[File:Translinkbusrapid.svg|{{{size|x20}}}px|link=R1 King George Blvd]]
      | r2 =[[File:Translinkbusrapid.svg|{{{size|x20}}}px|link=R2 Marine Dr]]
      | r3 =[[File:Translinkbusrapid.svg|{{{size|x20}}}px|link=R3 Lougheed Hwy]]
      | r4 =[[File:Translinkbusrapid.svg|{{{size|x20}}}px|link=R4 41st Ave]]
      | r5 =[[File:Translinkbusrapid.svg|{{{size|x20}}}px|link=R5 Hastings St]]
      }}
    | [[File:Translinkbusrapid.svg|{{{size|x20}}}px|link=RapidBus (TransLink)]]
    }}
  | canada =[[File:Translinkcanada.svg|{{{size|x20}}}px|link=Canada Line]]
  | evergreen =[[File:Translinkevergreen.svg|{{{size|x20}}}px|link=Evergreen Extension]]
  | expo =[[File:Translinkexpo.svg|{{{size|x20}}}px|link=Expo Line (SkyTrain)]]
  | millennium =[[File:Translinkmillennium.svg|{{{size|x20}}}px|link=Millennium Line]]
  | seabus =[[File:Translinkseabus.svg|{{{size|x20}}}px|link=SeaBus]]
  | translink={{#if:{{{3|}}}||[[File:Translinkwaypoint.svg|{{{size|x20}}}px|link=TransLink (British Columbia)]]}} 
  | wce =[[File:Translinkwce.svg|{{{size|x20}}}px|link=West Coast Express]]
  }}

| victoria | melbourne ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | train ={{error|Specify region – replace &quot;train&quot; with &quot;met train&quot; or &quot;reg train&quot;}}
  | metropolitan | metropolitan train | metro | met | met train =[[File:Melbourne train logo.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Railways in Melbourne}}}|alt={{{alt|{{{link|Metropolitan train}}}}}}]]
  | regional | regional train | vline | v/line | reg | reg train =[[File:Victoria train logo.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Railways in Victoria}}}|alt={{{alt|{{{link|Regional train}}}}}}]]
  | alamein
  | belgrave
  | craigieburn
  | cranbourne
  | frankston
  | hurstbridge
  | lilydale
  | mernda
  | pakenham
  | sandringham
  | sunbury
  | upfield
  | werribee
  | williamstown =[[{{ucfirst:{{lc:{{{2}}}}}}} railway line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Melbourne|{{ucfirst:{{lc:{{{2}}}}}}}}};font-size:120%;line-height:100%&quot;&gt;●&lt;/span&gt;]]
  | albury
  | ararat
  | bairnsdale
  | ballarat
  | bendigo
  | echuca
  | geelong
  | maryborough
  | seymour
  | shepparton
  | traralgon
  | warrnambool =[[{{ucfirst:{{lc:{{{2}}}}}}} V/Line rail service|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|V/Line|{{ucfirst:{{lc:{{{2}}}}}}}}};font-size:120%;line-height:100%&quot;&gt;●&lt;/span&gt;]]
  | epsom | eaglehawk =[[Bendigo V/Line rail service|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|V/Line|Bendigo}};font-size:125%;line-height:100%&quot;&gt;●&lt;/span&gt;]]
  | flemington racecourse  | flemington =[[Flemington Racecourse railway line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Melbourne|Flemington Racecourse}};font-size:120%;line-height:100%&quot;&gt;●&lt;/span&gt;]]
  | glen waverley =[[Glen Waverley railway line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Melbourne|Glen Waverley}};font-size:120%;line-height:100%&quot;&gt;●&lt;/span&gt;]]
  | south morang =[[South Morang railway line|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Melbourne|Mernda}};font-size:120%;line-height:100%&quot;&gt;●&lt;/span&gt;]]
  | swan hill =[[Swan Hill V/Line rail service|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|V/Line|Swan Hill}};font-size:120%;line-height:100%&quot;&gt;●&lt;/span&gt;]]
  | waurn ponds =[[Geelong V/Line rail service|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|V/Line|Geelong}};font-size:120%;line-height:100%&quot;&gt;●&lt;/span&gt;]]
  | wendouree =[[Ballarat V/Line rail service|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|V/Line|Ballarat}};font-size:120%;line-height:100%&quot;&gt;●&lt;/span&gt;]]
  | tram =[[File:Melbourne tram logo.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Trams in Melbourne}}}|alt={{{alt|{{{link|Metropolitan tram}}}}}}]]
  | 1 | 3 | 3a | 5 | 6 | 11 | 12 | 16 | 19 | 30 | 35 | 48 | 57 | 58 | 59 | 64 | 67 | 70 | 72 | 75 | 78 | 82 | 86 | 96 | 109 =[[Melbourne tram route {{lc:{{{2}}}}}|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Yarra Trams|{{{2}}}}};font-size:120%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | cc | city circle =[[City Circle tram|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Yarra Trams|35}};font-size:120%;line-height:100%&quot;&gt;■&lt;/span&gt;]]
  | bus ={{error|Specify region – replace &quot;bus&quot; with &quot;met bus&quot; or &quot;reg bus&quot;}}
  | metropolitan bus | met bus =[[File:Victoria bus logo.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Buses in Melbourne}}}|alt={{{alt|{{{link|Metropolitan bus}}}}}}]]
  | regional bus | reg bus =[[File:Victoria bus logo.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|}}}|alt={{{alt|{{{link|Regional bus}}}}}}]]
  | coach =[[File:Victoria coach logo.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|}}}|alt={{{alt|{{{link|Regional coach}}}}}}]]
  | adelaide | the overland | overland | gsr | great southern rail =[[The Overland|&lt;span style=&quot;color:#{{rail color|Journey Beyond|The Overland}};font-size:120%;line-height:100%&quot;&gt;●&lt;/span&gt;]]
  | sydney | xpt | melbourne xpt | trainlink | nsw trainlink =[[File:TfNSW T.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|NSW TrainLink#Southern}}}|alt={{{alt|{{{link|NSW TrainLink Southern}}}}}}]]
  | #default ={{error|Unknown value for second argument}}
  }}

| vienna ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | train   =[[File:Train Austria.svg|16px|link=Transportation in Vienna#Railways]]
  | s-bahn | s =[[File:S-Bahn Austria.svg|16px|link=Vienna S-Bahn]]
  | s-main =[[File:Stammstrecke Wien.png|16px|link=Vienna S-Bahn]]
  | s1 =[[File:S1 Wien.svg|32px|link=S1 (Vienna)]]
  | s2 =[[File:S2 Wien.svg|32px|link=Vienna S-Bahn]]
  | s3 =[[File:S3 Wien.svg|32px|link=Vienna S-Bahn]]
  | s4 =[[File:S4 Wien.svg|32px|link=Vienna S-Bahn]]
  | s7 =[[File:S7 Wien.svg|32px|link=S7 (Vienna)]]
  | s40 =[[File:S40 Wien.svg|32px|link=Vienna S-Bahn]]
  | s45 | vorortelinie =[[File:S45 Wien.svg|32px|link=S45 (Vienna)]]
  | s50 =[[File:S50 Wien.svg|32px|link=Vienna S-Bahn]]
  | s60 =[[File:S60 Wien.svg|32px|link=Vienna S-Bahn]]
  | s80 =[[File:S80 Wien.svg|32px|link=Vienna S-Bahn]]
  | u-bahn | u =[[File:U-Bahn Wien.svg|16px|link=Vienna U-Bahn]]
  | u1 =[[File:Wien U1.svg|16px|link=U1 (Vienna U-Bahn)]]
  | u2 =[[File:Wien U2.svg|16px|link=U2 (Vienna U-Bahn)]]
  | u3 =[[File:Wien U3.svg|16px|link=U3 (Vienna U-Bahn)]]
  | u4 =[[File:Wien U4.svg|16px|link=U4 (Vienna U-Bahn)]]
  | u5 =[[File:Wien U5.svg|16px|link=U5 (Vienna U-Bahn)]]
  | u6 =[[File:Wien U6.svg|16px|link=U6 (Vienna U-Bahn)]]
  | cat =[[City Airport Train|{{Bahnlinie|RB||CAT|white|#B1D355}}]]
  | wlb | lokalbahn =[[File:Logo Wiener Lokalbahn.svg|16px|link=Wiener Lokalbahn]]
  | tram ={{#if:{{{3|}}}|[[Trams in Vienna|{{Bahnlinie|U||{{{3|}}}|white|black}}]]|[[File:Tram-Logo.svg|16px|link=Trams in Vienna]]}}
  | bus =[[Buses in Vienna|{{Bahnlinie|U||{{{3|Bus}}}|black|white|black}}]]
  | r =[[Transportation in Vienna#Railways|{{Bahnlinie|RB||R|black|white|black}}]]
  | rex =[[Transportation in Vienna#Railways|{{Bahnlinie|RB||REX|black|white|black}}]]
  | wiener lokalbahnen =[[File:Logo Wiener Lokalbahn.svg|16px|link=Wiener Lokalbahnen]]
&lt;!-- depreceated, use tram|line instead --&gt;
  | 1 | 2 | 5 | 6 | 9 | 10 | 18 | 25 | 26 | 30 | 31 | 33 | 37 | 38 | 40 | 41 | 42 | 43 | 44 | 46 | 49 | 52 | 58 | 60 | 62 | 67 | 71 | d | e | o =[[Trams in Vienna|{{Bahnlinie|U||{{{2}}}|white|black}}]]
  | vor | #default =[[File:Logo VOR.svg|32px|link=Verkehrsverbund Ost-Region]]
  }}
| virgin =[[File:Virgin-logo.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Virgin Trains USA}}}|alt={{{alt|{{{link|Virgin Trains USA}}}}}}]]
| vorarlberg ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | s1 | s3 | s4 = [[File:{{uc: {{{2}}}}} Vorarlberg.png|{{{size|32}}}px|link={{{link|Vorarlberg S-Bahn}}}|alt={{{alt|{{uc: {{{2}}}}}}}}]]
  | s-bahn | s = [[File:S-Bahn Austria.svg|16px|link=Vorarlberg S-Bahn]]
  }}
| vre =[[File:Virginia Railway Express.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Virginia Railway Express}}}|alt={{{alt|{{{link|Virginia Railway Express}}}}}}]]

| warsaw ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:PKP.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Polish State Railways}}}|alt={{{alt|{{{link|Polish State Railways}}}}}}]]
  | metro =[[File:Warsaw Metro logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Warsaw Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Warsaw Metro}}}}}}]]
  | m1 =[[File:M1-20px.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Warsaw Metro}}}|alt={{{alt|Line M1}}}]]
  | m2 =[[File:M2-20px.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Warsaw Metro}}}|alt={{{alt|Line M2}}}]]
  | skm =[[File:PL-SKMWA logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Szybka Kolej Miejska (Warszawa)}}}|alt={{{alt|{{{link|Szybka Kolej Miejska}}}}}}]]
  }}

| washington ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | metro =[[File:WMATA Metro Logo small.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Washington Metro}}}]]
  | blue | bl | b =[[File:WMATA Blue.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Blue Line (Washington Metro)}}}]]
  | green | gr | g =[[File:WMATA Green.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Green Line (Washington Metro)}}}]]
  | orange | or | o =[[File:WMATA Orange{{#if:{{{3|}}}|&amp;nbsp;rush}}.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Orange Line (Washington Metro)}}}]]
  | purple | pu | p =[[Purple Line (Maryland)|{{colorbox|purple}}]]
  | red | rd | r =[[File:WMATA Red.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Red Line (Washington Metro)}}}]]
  | silver | sv | s =[[File:WMATA Silver.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Silver Line (Washington Metro)}}}]]
  | yellow | yl | y =[[File:WMATA Yellow{{#if:{{{3|}}}|&amp;nbsp;rush}}.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Yellow Line (Washington Metro)}}}]]
  | streetcar = [[File:BSicon TRAM1.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|DC Streetcar}}}]]
  }}

| waterloo ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | bus =[[File:BSicon BUS1.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|Grand River Transit}}}]]
  | ion =[[File:Waterloo ION logo.svg|{{{size|25}}}px|link={{{link|Ion rapid transit}}}]]
 }}

| wuhan ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | 21 | yl | yangluo ={{RouteBox|Yangluo|Yangluo line|#{{rail color|Wuhan Metro|na}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Wuhan Metro)|#{{rail color|Wuhan Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | 21 | yl | yangluo ={{RouteBox|Yangluo|Yangluo line|#{{rail color|Wuhan Metro|yl}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Wuhan Metro)|#{{rail color|Wuhan Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| wuhu ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Wuhu Rail Transit)|#{{rail color|Wuhu Rail Transit|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Wuhu Rail Transit)|#{{rail color|Wuhu Rail Transit|{{{2}}}}}}}
    | s ={{#switch: {{lc: {{{4}}} }}
      | na ={{RouteBox|S{{{3}}}|Line S{{{3}}} (Wuhu Rail Transit)|#{{rail color|Wuhu Rail Transit|na}}}}
      | #default ={{RouteBox|S{{{3}}}|Line S{{{3}}} (Wuhu Rail Transit)|#{{rail color|Wuhu Rail Transit|s{{{3}}}}}}}
      }}
    }}
  }}

| wuxi ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Wuxi Metro)|#{{rail color|Wuxi Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =[[File:Wuxi Metro logo.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Wuxi Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Wuxi Metro}}}}}}]]
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Wuxi Metro)|#{{rail color|Wuxi Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| xi'an ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Xi'an Metro)|#{{rail color|Xi'an Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =[[File:Xian Metro logo.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Xi'an Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Xi'an Metro}}}}}}]]
    | 4 ={{RouteBox|4|Line 4 (Xi'an Metro)|#{{rail color|Xi'an Metro|4}}|#000}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Xi'an Metro)|#{{rail color|Xi'an Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| xiamen ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Xiamen Metro)|#{{rail color|Xiamen Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =[[File:Amoy Metro logo.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Xiamen Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Xiamen Metro}}}}}}]]
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Xiamen Metro)|#{{rail color|Xiamen Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| xuzhou ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Xuzhou Metro)|#{{rail color|Xuzhou Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =&lt;!--[[File:Xuzhou Metro 2019.png|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Xuzhou Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Xuzhou Metro}}}}}}]] nonfree image --&gt;
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Xuzhou Metro)|#{{rail color|Xuzhou Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

| yokohama ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | subway =[[File:Yokohama Municipal Subway Logo.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Yokohama Municipal Subway}}}]]
  | blue =[[File:Yokohama Municipal Subway Blue Line symbol.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Blue Line (Yokohama)}}}]]
  | green =[[File:Yokohama Municipal Subway Green Line symbol.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Green Line (Yokohama)}}}]]
  }}

| york ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | yrt =[[File:York Region Transit logo.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|York Region Transit}}}]]
  | viva =[[File:Viva blue logo.svg|{{{size|38}}}px|link={{{link|Viva Rapid Transit}}}]]
  | blue =[[File:Viva blue.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Viva Blue}}}]]
  | green =[[File:Viva green.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Viva Green}}}]]
  | orange =[[File:Viva orange.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Viva Orange}}}]]
  | pink =[[File:Viva pink.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Viva Pink}}}]]
  | purple =[[File:Viva purple.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Viva Purple}}}]]
  | yellow =[[File:Viva yellow.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Viva Yellow}}}]]
  }}

| zaragoza ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | tram =[[File:BSicon TRAM.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Zaragoza tram}}}]]
  | cercanias =[[File:Cercanias Logo.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|Cercanías Zaragoza}}}]]
  | tuzsa =[[File:Aiga bus on red circle.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Transportes Urbanos de Zaragoza}}}]]
  | ctaz =[[File:Aiga bus on green circle.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Consorcio de Transportes del Área de Zaragoza}}}]]
  }}

| zhengzhou ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
  | na ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | c | cj | suburban | chengjiao ={{RouteBox|Chengjiao|Chengjiao line|#{{rail color|Zhengzhou Metro|na}}}}
    | c1 | suburban1 | chengjiao1 ={{RouteBox|Chengjiao|Chengjiao line|#{{rail color|Zhengzhou Metro|na}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Zhengzhou Metro)|#{{rail color|Zhengzhou Metro|na}}}}
    }}
  | #default ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
    | metro =[[File:Zhengzhou Metro logo.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Zhengzhou Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Zhengzhou Metro}}}}}}]]
    | c | cj | suburban | chengjiao ={{RouteBox|Chengjiao|Chengjiao line|#{{rail color|Zhengzhou Metro|cj}}}}
    | c1 | suburban1 | chengjiao1 ={{RouteBox|Chengjiao|Chengjiao line|#{{rail color|Zhengzhou Metro|cj1}}}}
    | #default ={{RouteBox|{{{2}}}|Line {{{2}}} (Zhengzhou Metro)|#{{rail color|Zhengzhou Metro|{{{2}}}}}}}
    }}
  }}

&lt;!-- GENERIC --&gt;

| air ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | base =[[File:BSicon {{#if:{{{3|}}}|ex|}}FIGHTER.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Military air base}}}|alt={{{alt|{{{link|Airbase}}}}}}]]
  | field =[[File:Airplane GA Black.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Aerodrome}}}|alt={{{alt|{{{link|Private airfield}}}}}}]]
  | #default =[[File:BSicon FLUG.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|List of airports}}}|alt={{{alt|{{{link|Airport interchange}}}}}}]]
  }}

  | airbase =[[File:BSicon {{#if:{{{2|}}}|ex|}}FIGHTER.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Military air base}}}|alt={{{alt|{{{link|Airbase}}}}}}]]

| airfield =[[File:Airplane GA Black.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Aerodrome}}}|alt={{{alt|{{{link|Private airfield}}}}}}]]

| bike | bicycle =[[File:BSicon BICYCLE.svg|{{{size|17}}}px|link={{{link|Bicycle}}}|alt={{{alt|{{{link|Bicycle facilities}}}}}}]]

| bus ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | rapid | brt =[[File:BSicon BUS3.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Bus rapid transit}}}|{{{alt|{{{link|Bus rapid transit}}}}}}]]
  | trolley | trolleybus | tb =[[File:BSicon OBUS.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Trolleybus}}}|{{{alt|{{{link|Trolleybus}}}}}}]]
  | 1 =[[File:Bus-logo.svg|{{{size|{{#ifeq:{{{2|}}}|1|14|18}}}}}px|link={{{link|Bus}}}|alt={{{alt|{{{link|Bus interchange}}}}}}]]
  | #default =[[File:BSicon BUS2.svg|{{{size|{{#ifeq:{{{2|}}}|1|14|18}}}}}px|link={{{link|Bus}}}|alt={{{alt|{{{link|Bus interchange}}}}}}]]
 }}

| cable =[[File:BSicon AETRAM.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Aerial lift}}}|{{{alt|{{{link|Cable car}}}}}}]]

| express =[[File:BSicon LDER.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Express train}}}|{{{alt|{{{link|Express train}}}}}}]]

| ferry =[[File:Ferry symbol.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Ferry}}}|alt={{{alt|{{{link|ferry/water interchange}}}}}}]]

| funicular | incline =[[File:BSicon FUNI.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Funicular}}}|alt={{{alt|{{{link|Funicular}}}}}}]]

| heliport =[[File:Aiga heliport.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Heliport}}}|alt={{{alt|{{{link|Heliport}}}}}}]]

| heritage ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:BSicon {{#if:{{{3|}}}|ex|}}lDAMPF.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Heritage railway}}}|alt={{{alt|{{{link|Heritage railway}}}}}}]]
  | tram =[[File:BSicon BRILL.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Heritage streetcar}}}|alt={{{alt|{{{link|Heritage streetcar}}}}}}]]
 }}

| metro | subway | underground =[[File:BSicon SUBWAY.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Rapid transit}}}|alt={{{alt|{{{link|{{ucfirst:{{{1}}}}} interchange}}}}}}]]

| mono | monorail =[[File:BSicon_MONO.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Monorail}}}|alt={{{alt|{{{link|Monorail}}}}}}]]

| park | parking =[[File:{{#ifeq:{{{2|}}}|1|Centro other car parking large.svg|BSicon PARKING.svg}}|{{{size|{{#ifeq:{{{2|}}}|1|15|16}}}}}px|link={{{link|Parking}}}|alt={{{alt|{{{link|Parking}}}}}}]]

| rail =[[File:{{#ifeq:{{{2|}}}|1|BSicon BAHN.svg|Aiga railtransportation 25.svg}}|{{{size|{{#ifeq:{{{2|}}}|1|16|10}}}}}px|link={{{link|}}}|alt={{{alt|{{{link|Mainline rail interchange}}}}}}]]

| tram | light rail =[[File:BSicon TRAM{{#ifeq:{{{2|}}}|1||1}}.svg|{{{size|{{#ifeq:{{{2|}}}|1|14|18}}}}}px|link={{{link|{{{1}}}}}}|alt={{{alt|{{{link|{{ucfirst:{{{1}}}}} interchange}}}}}}]]

| trolley | trolleybus =[[File:BSicon OBUS.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Trolleybus}}}|{{{alt|{{{link|Trolleybus}}}}}}]]

| wheelchair =[[File:{{#ifeq:{{{2|}}}|1|Handicapped Accessible sign.svg|Wheelchair symbol.svg}}|{{{size|{{#ifeq:{{{2|}}}|1|16|13}}}}}px|link={{{link|Accessibility#Transportation}}}|alt={{{alt|{{{link|Handicapped/disabled access}}}}}}]]

&lt;!-- COUNTRIES --&gt;

| at ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | öbb | obb =[[File:Logo ÖBB.svg|32px|link=Österreichische Bundesbahnen]]
  | westbahn =[[File:Westbahn-logo-pantone.svg|32px|link=WESTbahn]]
  }}

| be ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:SNCB logo.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|National Railway Company of Belgium}}}]]
  }}

| bg ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:National Railways.jpg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Bulgarian State Railways}}}]]
  }}

| by ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:Belarus-RW-Logo-notext.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Belarusian Railway}}}|alt={{{alt|{{{link|Belarusian Railway}}}}}}]]
  }}

| ca ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | cn =[[File:CN Railway logo.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Canadian National Railway}}}]]
  | cp =[[File:Canadian_Pacific_Railway_logo_2014.svg|{{{size|24}}}px|link={{{link|Canadian Pacific Railway}}}]]
  | rail | via =[[File:VIA Rail Canada simplified.svg|{{{size|24}}}px|link={{{link|Via Rail}}}]]
  }}

| ch ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:SBB logo simplified.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Swiss Federal Railways}}}]]
  }}

| cn ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:China Railways.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|China Railway}}}|alt={{{alt|{{{link|China Railway}}}}}}]]
  | crh = [[File:CRH-logo.svg|link={{{link|China_Railway_High-speed}}}|alt={{{alt|{{{link|China Railway High-speed}}}}}}|{{{size|x16}}}px]]
  | metro =[[File:BSicon SUBWAY-CHN.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Urban rail transit in China}}}|alt={{{alt|{{{link|Urban rail transit in China}}}}}}]]
  | prdir =[[File:PRDIR logo without text.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Pearl River Delta Metropolitan Region intercity railway}}}|alt={{{alt|{{{link|PRDIR}}}}}}]] 
  | mono =[[File:BSicon CHN-Mono.svg|{{{size|x16}}}px|link={{{link|Urban rail transit in China}}}|alt={{{alt|{{{link|Urban rail transit in China}}}}}}]]
  }}

| de ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:Logo_Deutsche_Bahn.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|Deutsche Bahn}}}|alt={{{alt|{{{link|Deutsche Bahn}}}}}}]]
  | s-bahn =[[File:S-Bahn-Logo.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|S-Bahn#Germany}}}|alt={{{alt|{{{link|S-Bahn}}}}}}]]
  | u-bahn =[[File:U-Bahn.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|U-Bahn}}}|alt={{{alt|{{{link|U-Bahn}}}}}}]]
  | stadtbahn =[[File:Stadtbahn.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Stadtbahn}}}|alt={{{alt|{{{link|Stadtbahn}}}}}}]]
  }}

| es ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:Lgotipo de Renfe Operadora.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Renfe Operadora}}}|alt={{{alt|{{{link|Renfe}}}}}}]]
  | cercanias =[[File:Cercanias Logo.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|Cercanías}}}]]
  | feve =[[File:Símbolo Renfe Feve.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|Renfe Feve}}}|alt={{{alt|{{{link|Feve}}}}}}]]
  }}

| gb ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:National Rail logo.svg|{{{size|12}}}px|link={{{link|National Rail}}}|alt={{{alt|{{{link|National Rail}}}}}}]]
  | bus =[[File:BSicon BUS.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Bus transport in the United Kingdom}}}]]
  | birmingham =[[File:MidlandMetroGenericSymbol.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Midland Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Midland Metro}}}}}}]]
  | blackpool =[[File:Uk tram icon.png|{{{size|10}}}px|link={{{link|Blackpool tramway}}}|alt={{{alt|{{{link|Blackpool tramway}}}}}}]]
  | edinburgh =[[File:EdinburghTramsNoText.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Edinburgh Trams}}}|alt={{{alt|{{{link|Edinburgh Trams}}}}}}]]
  | glasgow =[[File:Glasgow Subway.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Glasgow Subway}}}|alt={{{alt|{{{link|Glasgow Subway}}}}}}]]
  | leeds =[[File:WestYorksireMetro.png|{{{size|20}}}px|link={{{link|West Yorkshire Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|West Yorkshire Metro}}}}}}]]
  | liverpool =[[File:Merseyrail alternative logo.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Merseyrail}}}|alt={{{alt|{{{link|Merseyrail}}}}}}]]
  | manchester | metrolink =[[File:Metrolink generic.png|{{{size|10}}}px|link={{{link|Manchester Metrolink}}}|alt={{{alt|{{{link|Manchester Metrolink}}}}}}]]
  | newcastle =[[File:TWMetro logo no text.PNG|{{{size|10}}}px|link={{{link|Tyne and Wear Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Tyne and Wear Metro}}}}}}]]
  | nottingham =[[File:NET notext logo.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Nottingham Express Transit}}}|alt={{{alt|{{{link|Nottingham Express Transit}}}}}}]]  
  | sheffield =[[File:Supertram generic logo.PNG|{{{size|10}}}px|link={{{link|Sheffield Supertram}}}|alt={{{alt|{{{link|Sheffield Supertram}}}}}}]]
  | calmac =[[File:Ferry symbol.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Caledonian MacBrayne}}}|alt={{{alt|{{{link|Caledonian MacBrayne}}}}}}]]
  }}

| fr ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:SNCF no text.png|{{{size|15}}}px|link={{{link|SNCF}}}|alt={{{alt|{{{link|SNCF}}}}}}]]
  | ter =[[File:Ter.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Transport express régional}}}|alt={{{alt|{{{link|TER}}}}}}]]
  | tgv =[[File:TGV.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|TGV}}}|alt={{{alt|{{{link|TGV}}}}}}]]
  }}

| ie ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:Irish Rail logo.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Iarnród Éireann}}}|alt={{{alt|{{{link|Iarnród Éireann}}}}}}]]
  }}

| ir | iran ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | rail = &lt;!--Image deleted at Commons [[File:RAJA Logo.PNG|{{{size|15}}}px|link={{{link| Islamic Republic of Iran Railways}}}]]--&gt;
  }}

| il | israel ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | carmelit =[[File:Carmelit-logo-crop.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Carmelit}}}|alt={{{alt|{{{link|Carmelit}}}}}}]]
  | egged | bus =[[File:Egged_logo.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Egged (company)}}}|alt={{{alt|{{{link|Egged (company)}}}}}}]]
  | rail = [[File:IsraelTrainLogoSymbolOnly.svg|{{{size|17}}}px|link={{{link|Israel Railways}}}|alt={{{alt|{{{link|Israel Railways}}}}}}]]
  | tel aviv light rail =[[File:Dankal Logo.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Tel Aviv Light Rail}}}|alt={{{alt|{{{link|Tel Aviv Light Rail}}}}}}]]
}}

| jp | ja ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | jrh =[[File:JR_logo_(hokkaido).svg|{{{size|19}}}px|link={{{link|Hokkaido Railway Company}}}|alt={{{alt|{{{link|Hokkaido Railway Company}}}}}}]]
  | jre =[[File:JR_logo_(east).svg|{{{size|19}}}px|link={{{link|East Japan Railway Company}}}|alt={{{alt|{{{link|East Japan Railway Company}}}}}}]]
  | jrc =[[File:JR_logo_(central).svg|{{{size|19}}}px|link={{{link|Central Japan Railway Company}}}|alt={{{alt|{{{link|Central Japan Railway Company}}}}}}]]
  | jrw =[[File:JR_logo_(west).svg|{{{size|19}}}px|link={{{link|West Japan Railway Company}}}|alt={{{alt|{{{link|West Japan Railway Company}}}}}}]]
  | jrs =[[File:JR_logo_(shikoku).svg|{{{size|19}}}px|link={{{link|Shikoku Railway Company}}}|alt={{{alt|{{{link|Shikoku Railway Company}}}}}}]]
  | jrk =[[File:JR_logo_(kyushu).svg|{{{size|19}}}px|link={{{link|Kyushu Railway Company}}}|alt={{{alt|{{{link|Kyushu Railway Company}}}}}}]]
  | jrf =[[File:JR_logo_(freight).svg|{{{size|19}}}px|link={{{link|Japan Freight Railway Company}}}|alt={{{alt|{{{link|Japan Freight Railway Company}}}}}}]]
    | shr =[[File:Donan_Isaribi_Logomark.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|South Hokkaido Railway Company}}}]]
  | shinkansen ={{#switch:  {{lc: {{{3}}} }}
    | a | akita =[[File:Shinkansen-E.png|{{{size|13}}}px|link={{{link|Akita Shinkansen}}}|alt={{{alt|{{{link|Akita Shinkansen}}}}}}]]
    | ho | hokkaidō | hokkaido =[[File:Shinkansen jrh.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Hokkaido Shinkansen}}}|alt={{{alt|{{{link|Hokkaido Shinkansen}}}}}}]]
    | hu | hokuriku =[[File:Shinkansen-E.png|{{{size|13}}}px|link={{{link|Hokuriku Shinkansen}}}|alt={{{alt|{{{link|Hokuriku Shinkansen}}}}}}]]
    | j | jōetsu | joetsu =[[File:Shinkansen-E.png|{{{size|13}}}px|link={{{link|Jōetsu Shinkansen}}}|alt={{{alt|{{{link|Jōetsu Shinkansen}}}}}}]]
    | k | kyushu =[[File:Shinkansen-K.png|{{{size|13}}}px|link={{{link|Kyushu Shinkansen}}}|alt={{{alt|{{{link|Kyushu Shinkansen}}}}}}]]
    | n | nagano =[[File:Shinkansen-E.png|{{{size|13}}}px|link={{{link|Nagano Shinkansen}}}|alt={{{alt|{{{link|Nagano Shinkansen}}}}}}]]
    | s | sanyō | sanyo =[[File:Shinkansen jrw.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Sanyō Shinkansen}}}|alt={{{alt|{{{link|Sanyō Shinkansen}}}}}}]]
    | to | tōkaidō | tokaido =[[File:Shinkansen jrc.svg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Tōkaidō Shinkansen}}}|alt={{{alt|{{{link|Tōkaidō Shinkansen}}}}}}]]
    | tu | tōhoku | tohoku =[[File:Shinkansen-E.png|{{{size|13}}}px|link={{{link|Tōhoku Shinkansen}}}|alt={{{alt|{{{link|Tōhoku Shinkansen}}}}}}]]
    | y | yamagata =[[File:Shinkansen-E.png|{{{size|13}}}px|link={{{link|Yamagata Shinkansen}}}|alt={{{alt|{{{link|Yamagata Shinkansen}}}}}}]]
    | #default =[[File:BSicon LDER.svg|{{{size|17}}}px|link={{{link|Shinkansen}}}|alt={{{alt|{{{link|Shinkansen}}}}}}]]
    }}
  | jrwest ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
    | h | hiroshima ={{#switch: {{lc: {{{4}}} }}
      | b | blue | kabe ={{RouteBox|{{font|text=B|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Kabe_Line}}}|#09C0B0|bold=no}}
      | g | green ={{RouteBox|{{font|text=G|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|San-yō_Line}}}|#5fAD3C|bold=no}}
      | p | purple | geibi ={{RouteBox|{{font|text=P|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Geibi_Line}}}|#947EB9|bold=no}}
      | r | red ={{RouteBox|{{font|text=R|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|San-yō_Line}}}|#cB332E|bold=no}}
      | y | yellow | kure ={{RouteBox|{{font|text=Y|font=Lucida Console||}}|{{{link|Kure_Line}}}|#EE8F17|#000|bold=no}}
      }}
    | k | kinki ={{#switch: {{lc: {{{4}}} }}
      | hokuriku ={{RouteBox|{{font|text=A|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Hokuriku_Line}}}|#0000f2|bold=no}}
      | biwako ={{RouteBox|{{font|text=A|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Biwako_Line}}}|#0000f2|bold=no}}
      | jrkyoto ={{RouteBox|{{font|text=A|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|JR Kyōto_Line}}}|#0000f2|bold=no}}
      | jrkobe ={{RouteBox|{{font|text=A|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|JR Kōbe_Line}}}|#0000f2|bold=no}}
      | sanyo ={{RouteBox|{{font|text=A|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|San-yō_Line}}}|#0000f2|bold=no}}
      | ako ={{RouteBox|{{font|text=A|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Akō_Line}}}|#0000f2|bold=no}}
      | b | kosei ={{RouteBox|{{font|text=B|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Kosei_Line}}}|#039be5|bold=no}}
      | c | kusatsu ={{RouteBox|{{font|text=C|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Kusatsu_Line}}}|#4caf50|bold=no}}
      | d | nara ={{RouteBox|{{font|text=D|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Nara_Line}}}|#b67c2b|bold=no}}
      | sagano ={{RouteBox|{{font|text=E|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Sagano_Line}}}|#878DDC|bold=no}}
      | sanin ={{RouteBox|{{font|text=E|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|San-in_Line}}}|#878DDC|bold=no}}
      | f | osakahigashi ={{RouteBox|{{font|text=F|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Ōsaka_Higashi_Line}}}|#546e7a|bold=no}}
      | jrtakarazuka ={{RouteBox|{{font|text=G|font=Lucida Console||}}|{{{link|JR_Takarazuka_Line}}}|#ffc107|#000|bold=no}}
      | fukuchiyama ={{RouteBox|{{font|text=G|font=Lucida Console||}}|{{{link|Fukuchiyama_Line}}}|#ffc107|#000|bold=no}}
      | jrtozai ={{RouteBox|{{font|text=H|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|JR_Tōzai_Line}}}|#ec407a|bold=no}}
      | gakkentoshi ={{RouteBox|{{font|text=H|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Gakkentoshi_Line}}}|#ec407a|bold=no}}
      | i | kakogawa ={{RouteBox|{{font|text=I|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Kakogawa Line}}}|#009688|bold=no}}
      | j | bantan ={{RouteBox|{{font|text=J|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Bantan_Line}}}|#ad1457|bold=no}}
      | k | kishin ={{RouteBox|{{font|text=K|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Kishin_Line}}}|#f4511e}} 
      | l | maizuru ={{RouteBox|{{font|text=L|font=Lucida Console||}}|{{{link|Maizuru_Line}}}|#ff9800|#000|bold=no}}
      | o | osakaloop ={{RouteBox|{{font|text=O|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Ōsaka_Loop_Line}}}|#ef5350|bold=no}}
      | p | jryumesaki ={{RouteBox|{{font|text=P|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|JR_Yumesaki_Line}}}|#283593|bold=no}}
      | q | yamatoji ={{RouteBox|Q|{{{link|Yamatoji_Line}}}|#009688|bold=no}}
      | r | hanwa ={{RouteBox|{{font|text=R|font=Lucida Console||}}|{{{link|Hanwa_Line}}}|#ff9800|#000|bold=no}}
      | s | kansaiairport ={{RouteBox|{{font|text=S|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Kansai-airport_Line}}}|#0000f2|bold=no}}
      | t | wakayama ={{RouteBox|{{font|text=T|font=Lucida Console||}}|{{{link|Wakayama_Line}}}|#f48fb1|#000|bold=no}}
      | u | manyomahoroba ={{RouteBox|{{font|text=U|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Man-yo_Mahoroba_Line}}}|#c62828|bold=no}}
      | v | kansai ={{RouteBox|{{font|text=V|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Kansai_Line}}}|#53479d|bold=no}}
      | w | kisei ={{RouteBox|W|{{{link|Kisei_Line}}}|#00acc1|bold=no}}
      }}
    | o | okayama ={{#switch: {{lc: {{{4}}} }}
      | l | unoport ={{RouteBox|{{font|text=L|font=Lucida Console||}}|{{{link|Uno-port_Line}}}|#7acccd|#000|bold=no}}
      | m | setoohashi ={{RouteBox|{{font|text=M|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Seto-Ōhashi_Line}}}|#0072bc|bold=no}}
      | n | ako ={{RouteBox|{{font|text=N|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Akō_Line}}}|#f16369|bold=no}}
      | s ={{RouteBox|{{font|text=S|font=Lucida Console||}}|{{{link|San-yō_Line}}}|#b0d136|#000|bold=no}}
      | t | tsuyama ={{RouteBox|{{font|text=T|font=Lucida Console||}}|{{{link|Tsuyama_Line}}}|#fdbd18|#000|bold=no}}
      | u | momotaro ={{RouteBox|{{font|text=U|font=Lucida Console||}}|{{{link|Momotarō_Line}}}|#f6a4b4|#000|bold=no}}
      | v | hakubi ={{RouteBox|{{font|text=V|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Hakubi_Line}}}|#35934a|bold=no}}
      | w ={{RouteBox|W|{{{link|San-yō_Line}}}|#f69036|bold=no}}
      | x ={{RouteBox|{{font|text=X|font=Lucida Console||}}|{{{link|San-yō_Line}}}|#00aeef|#000|bold=no}}
      | z | fukuen ={{RouteBox|{{font|text=Z|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Fukuen_Line}}}|#49479e|bold=no}}
      }}
    | s | sanin ={{#switch: {{lc: {{{4}}} }}
      | a ={{RouteBox|{{font|text=A|font=Lucida Console||}}|{{{link|San-in_Line}}}|#b2d33e|#000|bold=no}}
      | b | imbi ={{RouteBox|{{font|text=B|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Imbi_Line}}}|#ba7c32|bold=no}}
      | c | sakai ={{RouteBox|{{font|text=C|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Sakai_Line}}}|#0066b3|bold=no}}
      | d ={{RouteBox|{{font|text=D|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|San-in_Line}}}|#f26122|bold=no}}
      | e | kisuki ={{RouteBox|{{font|text=E|font=Lucida Console||}}|{{{link|Kisuki_Line}}}|#ffc20e|#000|bold=no}}
      | f | sanko ={{RouteBox|{{font|text=F|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Sankō_Line}}}|#00b2e5|bold=no}}
      | v | hakubi ={{RouteBox|{{font|text=V|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Hakubi_Line}}}|#35934a|bold=no}}
      }}
    }}
  | kintetsu ={{#switch: {{lc: {{{3}}} }}
    | a | namba/nara ={{RouteBox|{{font|text=A|font=Lucida Console||color=#fff}}||#{{rail color|Kintetsu|a}}|bold=no}}
    | namba | nara ={{RouteBox|{{font|text=A|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Kintetsu {{{3}}} Line}}}|#{{rail color|Kintetsu|a}}|bold=no}}
    | b | kyoto/kashihara ={{RouteBox|{{font|text=B|font=Lucida Console||color=#fff}}||#{{rail color|Kintetsu|b}}|bold=no}}
    | kyoto | kashihara ={{RouteBox|{{font|text=A|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Kintetsu {{{3}}} Line}}}|#{{rail color|Kintetsu|b}}|bold=no}}
    | c | keihanna ={{RouteBox|{{font|text=C|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Keihanna Line}}}|#{{rail color|Kintetsu|c}}|bold=no}}
    | d | osaka ={{RouteBox|{{font|text=D|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Osaka Line}}}|#{{rail color|Kintetsu|d}}|bold=no}}
    | e | nagoya ={{RouteBox|{{font|text=E|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Kintetsu Nagoya Line}}}|#{{rail color|Kintetsu|e}}|bold=no}}
    | f | minami osaka/yoshino ={{RouteBox|{{font|text=F|font=Lucida Console||color=#fff}}||#{{rail color|Kintetsu|f}}|bold=no}}
    | minami osaka | yoshino ={{RouteBox|{{font|text=F|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|{{{3}}} Line}}}|#{{rail color|Kintetsu|f}}|bold=no}}
    | g | ikoma ={{RouteBox|{{font|text=G|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Ikoma Line}}}|#{{rail color|Kintetsu|g}}|bold=no}}
    | h | tenri ={{RouteBox|{{font|text=H|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Tenri Line}}}|#{{rail color|Kintetsu|h}}|bold=no}}
    | i | tawaramoto ={{RouteBox|{{font|text=I|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Tawaramoto Line}}}|#{{rail color|Kintetsu|i}}|bold=no}}
    | j | shigi ={{RouteBox|{{font|text=J|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Shigi Line}}}|#{{rail color|Kintetsu|j}}|bold=no}}
    | k | yunoyama ={{RouteBox|{{font|text=K|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Yunoyama Line}}}|#{{rail color|Kintetsu|k}}|bold=no}}
    | l | suzuka ={{RouteBox|{{font|text=L|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Suzuka Line}}}|#{{rail color|Kintetsu|l}}|bold=no}}
    | m | yamada/toba/shima ={{RouteBox|{{font|text=M|font=Lucida Console||color=#fff}}||#{{rail color|Kintetsu|m}}|bold=no}}
    | yamada | toba | shima ={{RouteBox|{{font|text=M|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Kintetsu {{{3}}} Line}}}|#{{rail color|Kintetsu|m}}|bold=no}}
    | n | domyoji ={{RouteBox|{{font|text=N|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Domyoji Line}}}|#{{rail color|Kintetsu|n}}|bold=no}}
    | o | nagano ={{RouteBox|{{font|text=O|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Kintetsu Nagano Line}}}|#{{rail color|Kintetsu|o}}|bold=no}}
    | p | gose ={{RouteBox|{{font|text=P|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Gose Line}}}|#{{rail color|Kintetsu|p}}|bold=no}}
    | y | ikoma cable ={{RouteBox|{{font|text=Y|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Ikoma Cable Line}}}|#{{rail color|Kintetsu|y}}|bold=no}}
    | z | nishi-shigi cable ={{RouteBox|{{font|text=Z|font=Lucida Console||color=#fff}}|{{{link|Nishi-Shigi Cable Line}}}|#{{rail color|Kintetsu|z}}|bold=no}}
    | isl =[[File:KINTETSU23000_MARK.jpg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Ise-Shima Liner}}}|alt={{{alt|{{{link|Ise-Shima Liner}}}}}}]]
    | shimakaze =[[File:しまかぜマーク.jpg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Shimakaze}}}|alt={{{alt|{{{link|Shimakaze}}}}}}]]
    | sl =[[File:SLマーク.jpg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Sakura Liner}}}|alt={{{alt|{{{link|Sakura Liner}}}}}}]]
    | ul =[[File:KINTETSU_UL_038.jpg|{{{size|13}}}px|link={{{link|Urban Liner}}}|alt={{{alt|{{{link|Urban Liner}}}}}}]]
    }}
  }}

| kr ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:Korail logo.svg|{{{size|x12}}}px|link={{{link|Korail}}}|alt={{{alt|{{{link|Korail}}}}}}]]
  | ktx =[[File:KTX logo.svg|{{{size|x12}}}px|link={{{link|Korea Train Express}}}|alt={{{alt|{{{link|KTX}}}}}}]]
  | srt =[[File:SR Train logo.png|{{{size|x12}}}px|link={{{link|Super Rapid Train}}}|alt={{{alt|{{{link|SRT}}}}}}]]
  }}

| ni ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:NIR logo.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|NI Railways}}}|alt={{{alt|{{{link|NI Railways}}}}}}]]
  | rail2 =[[File:NI Railways icon.svg|{{{size|x20}}}px|link={{{link|NI Railways}}}|alt={{{alt|{{{link|NI Railways}}}}}}]]
  | bangor =[[File:NIRsymbol_Bangor.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Belfast-Bangor railway line}}}|alt={{{alt|{{{link|Belfast-Bangor railway line}}}}}}]]
  | derry =[[File:NIRsymbol_DLD.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Belfast-Derry railway line}}}|alt={{{alt|{{{link|Belfast-Derry railway line}}}}}}]]
  | dublin =[[File:NIRsymbol_Dublin.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Belfast-Dublin railway line}}}|alt={{{alt|{{{link|Belfast-Dublin railway line}}}}}}]]
  | larne =[[File:NIRsymbol_Larne.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Belfast-Larne railway line}}}|alt={{{alt|{{{link|Belfast-Larne railway line}}}}}}]]
  | londonderry =[[File:NIRsymbol_DLD.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Belfast-Derry railway line}}}|alt={{{alt|{{{link|Belfast-Derry railway line}}}}}}]]
  | newry =[[File:NIRsymbol_Newry.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Belfast-Newry railway line}}}|alt={{{alt|{{{link|Belfast-Newry railway line}}}}}}]]
  | portrush =[[File:NIRsymbol_Portrush.svg|{{{size|10}}}px|link={{{link|Coleraine-Portrush railway line}}}|alt={{{alt|{{{link|Coleraine-Portrush railway line}}}}}}]]
  }}

| nl ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | abl =[[File:Abellio_logo.svg|{{{size|35}}}px|link={{{link|w:Abellio Deutschland}}}|alt={{{alt|{{{link|w:Abellio Deutschland}}}}}}]]
  | arr =[[File:Arriva-Logo.svg|{{{size|35}}}px|link={{{link|w:Arriva}}}|alt={{{alt|{{{link|w:Arriva}}}}}}]]
  | brg =[[File:Breng_logo.svg|{{{size|35}}}px|link={{{link|w:Breng}}}|alt={{{alt|{{{link|w:Breng}}}}}}]]
  | cnx =[[File:Connexxion_logo_2.svg|{{{size|45}}}px|link={{{link|w:Connexxion}}}|alt={{{alt|{{{link|w:Connexxion}}}}}}]]
  | ice =[[File:ICE-Logo.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|w:Intercity-Express}}}|alt={{{alt|{{{link|w:Intercity-Express}}}}}}]]
  | keo =[[File:Keolis-Logo.svg|{{{size|35}}}px|link={{{link|w:Keolis Nederland}}}|alt={{{alt|{{{link|w:Keolis Nederland}}}}}}]]
  | nsr | rail | ns =[[File:Logo_NS.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|w:Nederlandse Spoorwegen}}}|alt={{{alt|{{{link|w:Nederlandse Spoorwegen}}}}}}]]
  | qbz =[[File:Qbuzz logo.svg|{{{size|35}}}px|link={{{link|w:Qbuzz}}}|alt={{{alt|{{{link|w:Qbuzz}}}}}}]]
  | tha =[[File:Thalys.svg|{{{size|35}}}px|link={{{link|w:Thalys}}}|alt={{{alt|{{{link|w:Thalys}}}}}}]]
  | twe =[[File:Twents.jpg|{{{size|35}}}px|link={{{link|w:Keolis Nederland}}}|alt={{{alt|{{{link|w:Keolis Nederland}}}}}}]]
  }}

| my ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | ktm ={{#switch:  {{lc: {{{3}}} }}
    | k1 ={{RouteBox|1|Seremban Line|#{{rail color|KLRT|1}}}}
    | k2 ={{RouteBox|2|Port Klang Line|#{{rail color|KLRT|2}}}}
    | komuter =[[File:KTM Komuter logo.png|{{{size|24}}}px|link={{{link|KTM Komuter}}}|alt={{{alt|{{{link|KTM Komuter}}}}}}]] 
    |#default =[[File:Keretapi Tanah Melayu Berhad Logo.svg|{{{size|22}}}px|link={{{link|Keretapi Tanah Melayu}}}|alt={{{alt|{{{link|Keretapi Tanah Melayu}}}}}}]]
  }}
  | ktmkomuter =[[File:KTM Komuter logo.png|{{{size|24}}}px|link={{{link|KTM Komuter}}}|alt={{{alt|{{{link|KTM Komuter}}}}}}]] 
  | rapidkl =[[File:Rapid_KL_Logo.svg|{{{size|22}}}px|link={{{link|Rapid KL (brand)}}}|alt={{{alt|{{{link|Rapid KL (brand)}}}}}}]]
  | rapidpenang =[[File:Rapid Penang Logo.svg|{{{size|22}}}px|link={{{link|Rapid Penang}}}|alt={{{alt|{{{link|Rapid Penang}}}}}}]]
  | erl =[[File:ERL_logo.png|{{{size|18}}}px|link={{{link|Express Rail Link}}}|alt={{{alt|{{{link|Express Rail Link}}}}}}]]
  | mrt =&lt;!--[[File:MRT_Corp_brand_logo.png|{{{size|26}}}px|link={{{link|Mass Rapid Transit (Malaysia)}}}|alt={{{alt|{{{link|Mass Rapid Transit (Malaysia)}}}}}}]] --&gt;
  | rail ={{#switch:  {{lc: {{{3}}} }}
    | ic =[[File:BSicon BAHN.svg|{{{size|17}}}px|link={{{link|KTM Intercity}}}|alt={{{alt|{{{link|KTM Intercity}}}}}}]]
    | knorth =[[File:KTM Komuter logo.png|{{{size|24}}}px|link={{{link|KTM Komuter Northern Sector}}}|alt={{{alt|{{{link|KTM Komuter Northern Sector}}}}}}]]
    | ksouth =[[File:KTM Komuter logo.png|{{{size|24}}}px|link={{{link|KTM Komuter Southern Sector}}}|alt={{{alt|{{{link|KTM Komuter Southern Sector}}}}}}]]
    | ktm =[[File:Keretapi Tanah Melayu Berhad Logo.svg|{{{size|22}}}px|link={{{link|Keretapi Tanah Melayu}}}|alt={{{alt|{{{link|Keretapi Tanah Melayu}}}}}}]]
    | ktmk =[[File:KTM Komuter logo.png|{{{size|24}}}px|link={{{link|KTM Komuter}}}|alt={{{alt|{{{link|KTM Komuter}}}}}}]] 
    | rapidkl =[[File:Rapid_KL_Logo.svg|{{{size|24}}}px|link={{{link|Rapid KL}}}|alt={{{alt|{{{link|Rapid KL}}}}}}]]
    | rapidpenang =[[File:Rapid Penang Logo.svg|{{{size|22}}}px|link={{{link|Rapid Penang}}}|alt={{{alt|{{{link|Rapid Penang}}}}}}]]
  }}
  | railic =[[File:BSicon BAHN.svg|{{{size|17}}}px|link={{{link|KTM Intercity}}}|alt={{{alt|{{{link|KTM Intercity}}}}}}]]
  | railets =[[File:BSicon LDER.svg|{{{size|17}}}px|link={{{link|KTM ETS}}}|alt={{{alt|{{{link|KTM ETS}}}}}}]]
  | railknorth =[[File:KTM Komuter logo.png|{{{size|24}}}px|link={{{link|KTM Komuter Northern Sector}}}|alt={{{alt|{{{link|KTM Komuter Northern Sector}}}}}}]]
  | railksouth =[[File:KTM Komuter logo.png|{{{size|24}}}px|link={{{link|KTM Komuter Southern Sector}}}|alt={{{alt|{{{link|KTM Komuter Southern Sector}}}}}}]]
  | railhsr =[[File:BSicon exLDER.svg|{{{size|17}}}px|link={{{link|Kuala Lumpur–Singapore High Speed Rail}}}|alt={{{alt|{{{link|Kuala Lumpur–Singapore High Speed Rail}}}}}}]]
  | ferrypk =[[File:BSicon BOOT.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Port Klang International Passenger Terminal}}}|alt={{{alt|{{{link|Port Klang International Passenger Terminal}}}}}}]]
  | ferrypg =[[File:BSicon BOOT.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Rapid Ferry}}}|alt={{{alt|{{{link|Rapid Ferry}}}}}}]]
  | air ={{#switch:  {{lc: {{{3}}} }}
    | klia =[[File:BSicon FLUG.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Kuala Lumpur International Airport}}}|alt={{{alt|{{{link|Kuala Lumpur International Airport}}}}}}]]
    | klia2 =[[File:BSicon FLUG.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Kuala Lumpur International Airport#klia2}}}|alt={{{alt|{{{link|Kuala Lumpur International Airport#klia2}}}}}}]]
    | pen =[[File:BSicon FLUG.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Penang International Airport}}}|alt={{{alt|{{{link|Penang International Airport}}}}}}]]
    | sbg =[[File:BSicon FLUG.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Sultan Abdul Aziz Shah Airport}}}|alt={{{alt|{{{link|Sultan Abdul Aziz Shah Airport}}}}}}]]
  }}
  | airklia =[[File:BSicon FLUG.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Kuala Lumpur International Airport}}}|alt={{{alt|{{{link|Kuala Lumpur International Airport}}}}}}]]
  | airklia2 =[[File:BSicon FLUG.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Kuala Lumpur International Airport#klia2}}}|alt={{{alt|{{{link|Kuala Lumpur International Airport#klia2}}}}}}]]
  | airpen= =[[File:BSicon FLUG.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Penang International Airport}}}|alt={{{alt|{{{link|Penang International Airport}}}}}}]]
  | airsbg =[[File:BSicon FLUG.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|Sultan Abdul Aziz Shah Airport}}}|alt={{{alt|{{{link|Sultan Abdul Aziz Shah Airport}}}}}}]]
  | mono | monorail =[[File:Access monorail inv.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Putrajaya Monorail}}}|alt={{{alt|{{{link|Putrajaya Monorail}}}}}}]]
  | bus ={{#switch:  {{lc: {{{3}}} }}
    | pudu =[[File:BSicon BUS.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Pudu Sentral}}}|alt={{{alt|{{{link|Pudu Sentral}}}}}}]]
    | sunway|sw =[[File:Aiga bus on green circle.svg|{{{size|15}}}px|link={{{link|BRT Sunway Line}}}]]
    | tbs =[[File:BSicon BUS.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Terminal Bersepadu Selatan}}}|alt={{{alt|{{{link|Terminal Bersepadu Selatan}}}}}}]]
  }}
  | buspudu =[[File:BSicon BUS.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Pudu Sentral}}}|alt={{{alt|{{{link|Pudu Sentral}}}}}}]]
  | bustbs =[[File:BSicon BUS.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Terminal Bersepadu Selatan}}}|alt={{{alt|{{{link|Terminal Bersepadu Selatan}}}}}}]]
  | go ={{#switch:  {{lc: {{{3}}} }}
    | klb =[[File:MadridMetro-EMT.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Go KL City Bus}}}]]
    | klg =[[File:MadridMetro-BusInterurbano.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Go KL City Bus}}}]]
    | klp =[[File:MadridMetro-LargoRecorrido.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Go KL City Bus}}}]]
    | klr =[[File:MadridMetro-BusUrbano.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Go KL City Bus}}}]]
  }}
  | 1 | ktmk1 ={{rail icon|KLRT|1}}
  | 2 | ktmk2 ={{rail icon|KLRT|2}}
  | 3 | rkl1 ={{rail icon|KLRT|3}}
  | 4 | rkl2 ={{rail icon|KLRT|4}}
  | 5 | rkl3 ={{rail icon|KLRT|5}}
  | 8 | rkl4 ={{rail icon|KLRT|8}}
  | 6 | erl1 ={{rail icon|KLRT|6}}
  | 7 | erl2 ={{rail icon|KLRT|7}}
  | 9 | mrt1 ={{rail icon|KLRT|9}}
  | 10 | ktmk3 ={{rail icon|KLRT|10}}
  | 11 | lrt3 ={{rail icon|KLRT|11}}
  | 12 | mrt2 ={{rail icon|KLRT|12}}
  | 13 | mrt3 ={{rail icon|KLRT|13}}
  | 14 | pm ={{rail icon|KLRT|14}}
  | 21 ={{rail icon|KLRT|21}}
  | 22 ={{rail icon|KLRT|22}}
  | n1 | padang besar | pbl ={{RouteBox|1|KTM Komuter Northern Sector|#1964b7|white|bold=}}
  | n2 | padang rengas | prl ={{RouteBox|2|KTM Komuter Northern Sector|green|white|bold=}}
  | blue | goklb =[[File:MadridMetro-EMT.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Go KL City Bus}}}]]
  | green | goklg =[[File:MadridMetro-BusInterurbano.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Go KL City Bus}}}]]
  | purple | goklp =[[File:MadridMetro-LargoRecorrido.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Go KL City Bus}}}]]
  | red|goklr =[[File:MadridMetro-BusUrbano.svg|{{{size|14}}}px|link={{{link|Go KL City Bus}}}]]
  | ets ={{RouteBox|ETS|KTM ETS|gold|black}}
  | rts ={{RouteBox|RTS|Johor Bahru–Singapore Rapid Transit System|skyblue|black}}
  | ecr ={{RouteBox|ECR|MRL East Coast Rail Link|#{{rail color|KLRT|blue}}}}
  | hsr ={{RouteBox|HSR|Kuala Lumpur-Singapore High Speed Rail|#{{rail color|KLRT|red}}}}
  }}

| pt ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:Logo CP 2.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Comboios de Portugal}}}|alt={{{alt|{{{link|Comboios de Portugal}}}}}}]]
  }}

| ru ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:Russian Railways Logo.svg|{{{size|24}}}px|link={{{link|Russian Railways}}}|alt={{{alt|{{{link|Russian Railways}}}}}}]]
  }}

| sg ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | branch ={{RouteBox|B|Branch MRT line|#{{rail color|SMRT|Branch}}}}
  | bp | l1 ={{RouteBox|BPLRT|Bukit Panjang LRT line|#{{rail color|Singapore LRT|bp}}}}
  | cc | m4 ={{RouteBox|CCL|Circle MRT line|#{{rail color|SMRT|cc}}|#000000}}
  | cr | ci | m8 ={{RouteBox|CRL|Cross Island MRT line|#{{rail color|SMRT|cr}}|#000000}}
  | dt | m5 ={{RouteBox|DTL|Downtown MRT line|#{{rail color|SMRT|dt}}}}
  | ew | m2 ={{RouteBox|EWL|East West MRT line|#{{rail color|SMRT|ew}}}}
  | jr | m7 ={{RouteBox|JRL|Jurong Region MRT line|#{{rail color|SMRT|jr}}}}
  | ne | m3 ={{RouteBox|NEL|North East MRT line|#{{rail color|SMRT|ne}}}}
  | ns | m1 ={{RouteBox|NSL|North South MRT line|#{{rail color|SMRT|ns}}}}
  | pg | l3 ={{RouteBox|PGLRT|Punggol LRT line|#{{rail color|Singapore LRT|pg}}}}
  | sk | l2 ={{RouteBox|SKLRT|Sengkang LRT line|#{{rail color|Singapore LRT|sk}}}}
  | te | m6 ={{RouteBox|TEL|Thomson-East Coast MRT line|#{{rail color|SMRT|te}}}}
}}

| tw ={{#switch: {{lc: {{{2}}} }}
  | tra | rail =[[File:Taiwan Railways Administration Logo plain.svg|{{{size|18x18}}}px|link={{{link|Taiwan Railways Administration}}}|alt={{{alt|{{{link|Taiwan Railways Administration}}}}}}]]
  | thsr =[[File:Taiwan High Speed Rail Logo(Log Only).svg|{{{size|18x18}}}px|link={{{link|Taiwan High Speed Rail}}}|alt={{{alt|{{{link|Taiwan High Speed Rail}}}}}}]]
  | airport =[[File:Taoyuan International Airport MRT Logo(Logo Only).svg|{{{size|18x18}}}px|link={{{link|Taoyuan International Airport MRT}}}|alt={{{alt|{{{link|Taoyuan International Airport MRT}}}}}}]]
  | cbrt =[[File:Chiayi Bus Rapid Transit Logo(Logo Only).svg|{{{size|18x18}}}px|link={{{link|Chiayi Bus Rapid Transit}}}|alt={{{alt|{{{link|Chiayi Bus Rapid Transit}}}}}}]]
  | danhai =[[File:New Taipei Metro Line V.png|{{{size|18x18}}}px|link={{{link|Danhai light rail}}}|alt={{{alt|{{{link|Danhai light rail}}}}}}]]
  | gondola =[[File:Maokong Gondola Logo(Logo Only).svg|{{{size|18x18}}}px|link={{{link|Maokong Gondola}}}|alt={{{alt|{{{link|Maokong Gondola}}}}}}]]
  | kmrt =[[File:Kaohsiung Mass Rapid Transit Logo(Logo Only).svg|{{{size|18x18}}}px|link={{{link|Kaohsiung Mass Rapid Transit}}}|alt={{{alt|{{{link|Kaohsiung Metro}}}}}}]]
  | trts =[[File:Taipei Metro Logo(Logo Only).svg|{{{size|18x18}}}px|link={{{link|Taipei Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Taipei Metro}}}}}}]]
  | tym =[[File:Taoyuan Metro logo plain.svg|{{{size|18x18}}}px|link={{{link|Taoyuan Metro}}}|alt={{{alt|{{{link|Taoyuan Metro}}}}}}]]
  }}

  &lt;!-- United Arab Emirates --&gt;
| ae ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | er ={{RouteBox|ER|Etihad Rail|#748477}}
  }}

| us ={{#switch:  {{lc: {{{2}}} }}
  | rail =[[File:BSicon TRAIN3.svg|{{{size|16}}}px|link={{{link|Rail transportation in the United States#Passenger railroads}}}|alt={{{alt|{{{link|US Passenger rail transport}}}}}}]]
  | amtrak =[[File:BSicon LOGO Amtrak2.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Amtrak}}}|alt={{{alt|{{{link|Amtrak}}}}}}]]
  | amtrakbus =[[File:BSicon LOGO Amtrak2.svg|{{{size|20}}}px|link={{{link|Amtrak Thruway Motorcoach}}}|alt={{{alt|{{{link|Amtrak}}}}}}]]
  | csx | csxt =[[File:CSX transp logo.svg|{{{size|x14}}}px|link={{{link|CSX Transportation}}}|alt={{{alt|{{{link|CSX Transportation}}}}}}]]
  | greyhound =[[File:Greyhound no dog.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Greyhound Lines}}}|alt={{{alt|{{{link|Greyhound Lines}}}}}}]]
  | megabus =[[File:MegabusIcon.svg|{{{size|18}}}px|link={{{link|Megabus (North America)}}}|alt={{{alt|{{{link|Megabus (North America)}}}}}}]]
  }}
  
&lt;!-- DEFAULT --&gt;

| #default ='''Add→{{tl|rail-interchange}}'''
}}&lt;noinclude&gt;
{{documentation}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>6vubgrhkc79ayudoxn3ws57n5it1zem</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>شێلادزێ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>226911</id>
    <revision>
      <id>1457568</id>
      <parentid>1435100</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T01:56:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>185.187.77.72</ip>
      </contributor>
      <origin>1457568</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25814" sha1="827sxjl9ua0slbj1zs2te0buzynevt1" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی نیشتنگە
| ناو			=  شێلادزێ
| ناوی_فەرمی	           =  '''{{lang-ar| شیلادزی }}&lt;br&gt;{{lang-en| Shiladze   }}'''
| ناوی_خۆماڵی		=  
| زمانی_ناوی_خۆماڵی	=  
| ناوەکانی_تر		=  
| جۆری_نیشتنگە		=     '''[[شارەدێ]]'''
&lt;!--- وێنەکان، ناسناو، دروشم ---&gt;
| وێنە		     =  {{Photomontage
| photo1a = Sheladzedashtaze.jpg
| photo2a = Şêladizê, Zêyê Mezin.jpg
| photo2b = 
| photo3a = 
| photo3b = 
| 
| spacing = 2
|size = 300px
}}
| شرۆڤەی_وێنە		= دیمەنی شارەدێی شێلادزێ
| وێنەی_ئاڵا		= 
| قەبارەی_ئاڵا	    =  300px
| وێنەی_مۆر		= 
| قەبارەی_مۆر		= 
| وێنەی_نیشان		= 
| قەبارەی_نیشان		= 
| ناسناو		= 
| دروشم			= 
&lt;!-- نەخشەکان و شوێنی جوگرافیایی ------&gt;
| وێنەی_نەخشە = {{Infobox mapframe|zoom=12|coord={{Coord|37.03014|43.77767 }}}}
| قەبارەی_نەخشە  =200px
| شرۆڤەی_نەخشە  = '''شارەدێی شێلادزێ'''
| دەرزیی_نەخشە  =  Kurdistan Region#Iraq#Asia
| ناونیشانی_دەرزیی_نەخشە            = 
| شوێنی_ناونیشانی_دەرزیی_نەخشە   = top
| قەبارەی_دەرزیی_نەخشە          = 300px
| شرۆڤەی_دەرزیی_نەخشە      = جێگەی لە [[ھەرێمی کوردستان]]دا##جێگە لە [[عێراق]]دا##جێگە لە [[ئاسیا]]دا
| بەرزونزمیی_دەرزیی_نەخشە           = ١
| پۆتانەکان              = {{coord| 37.03014|43.77767 |region:IQ|display=inline,title}}
| دەرزیی_دیاریکردنی_پۆتانەکان =
&lt;!-- شوێن ------------------&gt;
| جۆری_دابەشکراو = [[وڵات]]
| ناوی_دابەشکراو = {{ئاڵا|عێراق}}
| جۆری_دابەشکراو١ = [[ھەرێمی فێدراڵ]]
| ناوی_دابەشکراو١ = {{ئاڵا|ھەرێمی کوردستان}}&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&amp;smap=03010300&amp;rnr=140&amp;anr=23911 |سەردێڕ=Kurdistan Regional Government |بڵاوکەرەوە=KRG |ڕێکەوتی سەردان=٩ی ئابی ٢٠١٢|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20141006170845/http://www.krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&amp;smap=03010300&amp;rnr=140&amp;anr=23911 |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;  
| جۆری_دابەشکراو٢	= [[پارێزگا]]  
| ناوی_دابەشکراو٢	= [[پارێزگای دھۆک]]
| جۆری_دابەشکراو٣	= [[قەزا]]
| ناوی_دابەشکراو٣	= [[قەزای ئامێدی]]
| جۆری_دابەشکراو٤	=  [[ناحیە]] 
| ناوی_دابەشکراو٤	= [[ناحیەی شیلادزێ]]   
&lt;!-- دامەزران ---------------&gt;
| سەردێڕی_دامەزران	= بوون بە [[شارەدێ]]
| ڕێکەوتی_دامەزران	=  [[٢٠١٣]]
| سەردێڕی_دامەزران١	= 
| ڕێکەوتی_دامەزران١	= 
| سەردێڕی_لەناوچوون	= 
| ڕێکەوتی_لەناوچوون	= 
| دامەزرێنەر		= 
| ھۆکاری_ناونران	= 
&lt;!-- ڕێبەرەکان، شێوازی دەسەڵات ---&gt;
| پەراوێزەکانی_دەسەڵات	= 
| جۆری_دەسەڵات		= 
| حیزبی_سەرۆک		= 
| سەرناوی_سەرۆک		= بەڕێوەبەری ناحیە
| ناوی_سەرۆک		= ڕزگار عوبێد
| سەرناوی_سەرۆک١        = 
| ناوی_سەرۆک١	   = 
| سەرناوی_سەرۆک٢        = 
| ناوی_سەرۆک٢	   = 

&lt;!-- ڕووبەر ----------------------&gt;
| سەرجەمی_ڕووبەر_بە_کم٢	= ٤
| ڕووبەری_وشکایی_بە_کم٢	= 
| ڕووبەری_ئاو_بە_کم٢	= 
| ڕووبەری_ئاو_لەسەددا	= 
| ڕووبەری_شاری_بە_کم٢	=       
| ڕووبەری_لادێیی_بە_کم٢	= 
&lt;!-- بەرزایی ---------------------&gt;
| بەرزایی_بە_م			=   ٥٩٨        
| بەرزترین_بەرزایی_بە_م		= 
| نزمترین_بەرزایی_بە_م		= 
&lt;!-- ژمارەی_دانیشتووان ----------------&gt;
| ژمارەی_دانیشتووان		=  ٧٢٧&lt;ref&gt; https://www.kurdipedia.org/files/books/2011/62722.PDF?ver=129817313510000000&lt;/ref&gt;\١٦،٧٦٦&lt;ref&gt;https://reliefweb.int/attachments/24664eaa-e358-30cd-8c7f-4b3d6ff269eb/KRSO_IOM_UNFPA_Demographic_Survey_Kurdistan_Region_of_Iraq.pdf&lt;/ref&gt;
| دانیشتووان_لە			= [[١٩٧٧]]، [[٢٠١٤]]
| چڕیی_دانیشتووان_بە_کم٢		= 
| مەزندەی_دانیشتووان		=٥٠٠٠٠ - زیاتر 
| مەزندەی_دانیشتووان_لە	= 
| دانیشتووانی_شاری		= 
| چڕیی_دانیشتووانی_شاری_بە_کم٢	= 
| دانیشتووانی_لادێیی	= 
| چڕیی_دانیشتووانی_لادێیی_بە_کم٢	= 
| سەرناوی_دانیشتووان		= 
| ئاگاداریی_دانیشتووان		= 
&lt;!-- دانیشتوواناسی (بەشی ١) --------&gt; 
| جۆری_دانیشتووانناسی١          = [[زمان]] و [[ئایین]]
| سەرناوی١_دانیشتووانناسی١      = [[زمان]]
| زانیاریی١_دانیشتووانناسی١     = [[زمانی کوردی|کوردی]]([[کوردیی باکووری|بادینانی]])
| سەرناوی٢_دانیشتووانناسی١      = [[ئایین]]
| زانیاریی٢_دانیشتووانناسی١     = [[ئیسلام]]([[سوننە]])
| سەرناوی٣_دانیشتووانناسی١      = [[بنەمای پەرەسەندنی مرۆڤی|ب پ م]](٢٠١٧)
| زانیاریی٣_دانیشتووانناسی١     =  ٠٬٧٥٨&lt;ref name=&quot;GlobalDataLab&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/|سەردێڕ=Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab|وێبگە=hdi.globaldatalab.org|زمان=en|ڕێکەوتی سەردان=١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨}}&lt;/ref&gt;&lt;br/&gt;{{color|#0c0|بەرز}} · ٢٦مین
&lt;!-- کاتناوچە --------------&gt;
| کاتناوچە١		= [[ناوچەی کاتی]]
| جیاوازی١_لە_utc	= +۳:۰۰
| کاتناوچە١_DST		= [[ھاوین]]
| جیاوازی١_لە_DST	= +۳:۰۰
&lt;!-- کۆدی_پۆستە،  کۆدی_ناوچە ---&gt;
| جۆری_کۆدی_پۆستە	= 
| کۆدی_پۆستە		= 
| جۆری_کۆدی_پۆستە٢	= 
| کۆدی_پۆستە٢		= 
| جۆری_کۆدی_ناوچە	= [[تەلەفۆن]]
| کۆدی_ناوچە		= ٠٠٩٦٤
&lt;!-- وێبگە، پەراوێزەکان --------&gt;
| وێبگە		= 
| پەراوێزەکان		=
}}

'''شێلادزێ''' یەکێکە لە شارەدێیەکانی [[قەزای ئامێدی]] لە [[پارێزگای دھۆک]] لە [[ھەرێمی کوردستان]] لە [[عێراق]]. شێلادزێ ناوەندی [[ناحیەی شیلادزێ]]یە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = جوگرافیای کوردستان | ناونیشان =   https://www.kurdipedia.org/files/books/2010/19922.PDF?ver=129815958210000000 |ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣| نووسەر = د.عەبدوڵڵا غەفوور  |زمان = [[زمانی کوردی|کوردی]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = نەخشەی ھەرێمی کوردستان | ناونیشان =  https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2018/148438/0001.PDF?ver=131678453340000000 |ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣| نووسەر = ناوەندی زانیارییە مرۆییە ھاوبەشەکان  |زمان = [[زمانی کوردی|کوردی]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = یەکە کارگێڕیەکانی پارێزگاکانی ھەرێمی کوردستان، لەسەر ئاستی پارێزگا و قەزا و ناحیە و ژینگە گەڕەک/گوند | ناونیشان = https://krso.gov.krd/content/upload/1/root/a212.pdf |ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣| نووسەر = دەستەی ئاماری حکوومەتی ھەرێمی کوردستان  |زمان = [[زمانی کوردی|کوردی]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = رووپێوی دیمۆگرافی لە ھەرێمی کوردستان 2017 | ناونیشان =  https://krso.gov.krd/content/upload/1/root/080519013929.pdf |ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣| نووسەر = IOM  |زمان = [[زمانی ئینگلیزی|ئینگلیزی]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = پێکھاتەی نەتەوەیی دانیشتوان لە باشووری کوردستان  | ناونیشان =   https://www.kurdipedia.org/files/books/2010/19861.PDF?ver=129816712610000000 |ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣| نووسەر =  د.عەبدوڵڵا غەفوور   | زمان = [[زمانی کوردی|کوردی]]}}&lt;/ref&gt;

شارەدێی شێلادزێ لە شارۆچکەی [[ئامێدی]] (٣١)کم و (٩٨)کم لە شاری [[دھۆک]] دوورە.&lt;ref&gt; https://www.wishe.net/details.aspx?=hewal&amp;jmare=18419&amp;Jor=4&lt;/ref&gt; دەکەوێتە ڕۆژھەڵاتی [[قەزای ئامێدی]] و دەکەوێتە دەشتێکی فراوان و گەورە بەناوی (دەشتی زێ) لە بناری چیایەکی ناودار بە ناوی چیای ''کورەژار''.

بەناوبانگە بە چاندنی [[سێو]]، [[ترێ]]، [[ھەنجیر]]، [[بەھێ]]، و بەرھەمھێنانی [[ھەنگوین]] کەشوھەوای [[ھاوین]]ەی فێنکی ھەیە و [[زستان]]ەکانی زۆر ساردە، بەو پێیەی ڕێگای بە [[بەفر]] دەگیرێت.

== ناو ==
پێش دامەزراندنی شیلادزێ پێی دەگوترا (دەشتی زێ)، تا سەرەتای دروستبوونی ھەمان ناوی ھەبوو. سەبارەت بە ناوی شیلادزێ دوو بۆچوون ھەیە:

* بۆچوونی یەکەم: ناوی شیلادزێ پێکھاتووە لە دوو وشەی (شێل + دزێ) بەم شێوەیە (شێل) بە واتای تێکەڵ دێت، و (دزێ) بە واتای دوو زێ یان دوو ڕووبار دێت، ڕووباری شین و ڕووباری [[زێی گەورە]] کە ئەم دوو ڕووبارە لەم ناوچایە بە یەک دەگەن و تێکەڵ دەبن.

* بۆچوونی دووەم: ناوی شیلادزێ لەسەردەمی ڕژێمی بەعس دانراوە، ھەروەھا تەواوکەری ناوی شێڤەدزێ و قەڵادزێ و ڕەواندوزە، بەڵام بە بۆچوونی زۆربەی مێژوونووسان و دانیشتووانی ناوچەکە، بۆچوونی یەکەم ڕاستترە لە چاو دووەم.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = ووڵاتەکەت بناسە  | ناونیشان = http://www.historyofkurd.com/2016/03/23/وڵاتەکەت-باشتر-بناسە/  | نووسەر = جەمیل ڕۆژبەیانی  |زمان = کوردی}}&lt;/ref&gt;

== جوگرافیا ==
شارەدێی '''شێلادزێ''' ھاوسنوورە لەگەڵ؛
* لە باکوورەوە گوندی [[بێسەپێ]].
* لە باشوورەوە گوندی [[سارکێ]].
* لە ڕۆژھەڵاتەوە گوندی [[سویریا ژوورێ]].
* لە ڕۆژاواوە گوندی [[دێوک]].&lt;ref&gt;https://www.openstreetmap.org/way/613788008&lt;/ref&gt;

شیلادزێ دەکەوێتە (١٣)کم لە ڕۆژھەڵاتی شارەدێی [[دێرەلووک]]ە و (٣)کم لە ڕۆژاوای [[کۆمەڵگەی سیریێ]]ە. دەڤەری شیلادزێ لە دەشت و شاخ و دۆڵ و ڕووبار پێکھاتووە و زۆربەی پێکھاتەکەی شاخاوییە کە دەکاتە ٧٠٪.
باکووری ناحیەی شیلادزێ دەڤەری رێکانە تا شاری ھەکاری [[باکووری کوردستان]].

* چیای کۆرەژار دەکەوێتە باکووری شارەدێی شیلادزێ و بەرزییەکەی (٣٦٠٣)م؛ و بەرزترین لووتکەیە لە زنجیرە چیایی مەتین.

* ڕووباری [[زێی گەورە]] یەکێک لە ڕووبارە بەناوبانگەکان کە بە سنووری ناحیەیی شیلادزێدا تێدەپەڕێت، ناسراو بە ڕووباری (زێ مەزن)، کە لە ناوچەکەدا بە ڕووباری (کەلیا) ناسراوە، کە لە ناحیەی دێرەلۆک دێتە ناو سنووری دەشتی زێ و بە ناحیەی شیلادزێدا تێدەپەڕێت و دەگاتە ڕووباری شین لە کۆمەڵگەی سیریێ.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=kurdzone Mobile|ناونیشان=https://kurdzone.net/mobile/Topic_3670_16|ڕێکەوتی سەردان=٢١ی شوباتی ٢٠٢٣|وێبگە=kurdzone.net|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢١ی شوباتی ٢٠٢٣|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230221110340/https://kurdzone.net/mobile/Topic_3670_16|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;

* ڕووباری شین&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=kurdzone Mobile|ناونیشان=https://www.kurdzone.net/Mobile/Topic_3670_16|ڕێکەوتی سەردان=٦ی شوباتی ٢٠٢٣|وێبگە=www.kurdzone.net|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٢ی شوباتی ٢٠٢٣|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230202110221/https://www.kurdzone.net/Mobile/Topic_3670_16|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt; ئەم ڕووبارە نزیکەی ١٠ ھەزار و ٢٠٤ کیلۆمەتر لە باکووری کوردستانەوە دێت و لەگەڵ ھەندێک سەرچاوەی ئاوی ناوچەکە تێکەڵ دەبێت و دەچێتە سەر ڕووباری زێی گەورە لە کۆمەڵگەیی سیریێ بەیەک دەگەن.

* جوگرافیای دەشتی زێ، جوگرافیایەکی دۆر و درێژ نییە، بەڵکو جوگرافیایەکی کەمە، دەشتی زێ لە پردی کەلیا لە گوندی ڕەشاڤە دەست پێدەکات و بەرەو ڕۆژاوا دەڕوات و لەسەر ڕووباری شین لە نزیک گوندی باڵندە کۆتایی دێت، کە دەکاتە نزیکەیی ٢٢ کم، دەشتی زێ لە سنووری ناحیەیی دێرەلۆک و شیلادزێ پێکدێت. دەشت شارستانییەتێکی زۆر کۆن و گرنگی ھەبوو. شیلادزێ و ھەموو ناوچەکە بەو مانایەیە کە دەشتی زی گرنگییەکی تایبەتی ھەبووە لە کاتی خوویدا.

== مێژوو ==
* یەکەم جار کە شیلادزێ ئاوەدانکرایەوە لە نێوان ساڵانی کۆتایی سەدەی نۆزدەھەم دا بوو و تەنھا چەند خێزانێک بوون (حاجی ماشۆ، سەعدوڵا محمد و ھەر دوو برایەکانی، حەسەن سلێمان، ئەحمەد حەکیم، یوسف ڕۆستەم، ئەحمەد عەبدولجەلیل، ئیبراھیم خەلیل حەیدەر) ھەموویان لە ('''گوندی ئۆرەمار''')ی بوون، کە لەبەشەی ناوچەی '''هوزی دوسکی''' [[پارێزگای حەکاری]] لە [[باکووری کوردستان]]ەوە ھاتوونەتە شیلادزێ. 
* لە ساڵی ١٩٦٦ هەندێک لە گوندەکانی تری هوزی '''دوسکی ژۆری''' وەک گوندی تتم کە لە ناویاندا بنەماڵەی هونەرمەندی دەنگبێژی فەتاح دوسکی هاتونەتە شێلادزێ 

* لە ساڵی ١٩٧٦ بەدواوە، [[ڕژێمی بەعس]] گوندەکانی (دۆسکی ژۆری) و (نێروە) وگواستەوە و بە بیانووی پاراستنی سنوورەکان. لە ناوچە زۆرەملێکانی (سیریێ، شیلادزێ، [[دێرەلووک]]، باگێرا) نیشتەجێیان کردن. بەم شێوەیە شیلادزێ لە چەند ماڵێک و گۆندێکی بچووک بووە کۆمەڵگەیەکی گەورە، لە شیلادزێ (گوندی ئورەماری، عەشیرەتی دوسکی ژوری، عەشیرەتی نێروەی،عەشیرەتی ڕێکانی، و عەشیرەتی زێباری) لێی نیشتەجێن.

* پێش ساڵی ١٩١٤ شیلادزێ چۆڵستان بووە و شوێنێکی بێ مرۆڤ بووە و دارستان و ئاژەڵی کێوی زۆر بووە. ئەوکات ناوی شیلادزێ نەبوو، پاش ئەوەی ئۆرەمارییەکان ھاتنە شیلادزێ و نیشتەجێ بوون بنەماڵەیەک بوو و لێرە گوندێکی بچووکیان دروست کرد و ناویان لێنا شیلادزێ، لەبەرئەوەی تا ئەو کاتە ھیچ ناوێک لەسەر شیلادزێ نەبوو، بەڵکو تەنھا ھەموو ئەو ناوچەیە بە ناحیەیی دێرەلووکیشەوە بە ناوچەی (دەشتی زێ) ناودەبرا. لەبەرئەوەی شیلادزێ دەشتێکی گەورە بوو لە ئەو کاتەدا، ئاوی زۆر بوو. 

* لە ساڵی (١٩١٨ تا ١٩٤٠) ڕژێمە یەک لە دوایەکەکانی حکوومەتی عێراق سێ جار گوندی شیلادزێیان وێران کرد، بەڵام خەلکەکەی ناوچەی شیلادزێیان چۆڵنەکرد، و شیلادزێ گوندێک بوو، دواتر شیلادزێ ڕۆژ لە دوای ڕۆژ گەشەی دەکرد، لە شیلادزێش ھەموو دارستان و نەمامەکان دەبڕدرا. ئەرد و زەوییە کشتوکاڵییەکان کە لەو کاتەدا لەلایەن حکوومەتەوە دەستی بەسەردا گیرا، و کرایە کۆمەڵگایێکی زۆرەملێ و ئێستا یەکێکە لە ناوچە گەورەکانی کوردستان و [[پارێزگای دھۆک]]، و خەڵکەکەی بەبێ کێشە پێکەوە دەژین. خەڵکی شیلادزێ بە گشتی ڕۆڵێکی گرنگیان لە شۆڕشەکانی نەتەوەی [[کورد]]دا بینیووە، بەتایبەتی شەڕی تیرۆریستانی داعش، کە ژمارەیەکی زۆر شەھید و برینداریان کردە قوربانی لە پێناو ئەم خاکەدا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = شێلادزێ - شیلادزێ  | ناونیشان = https://www.kurdipedia.org/default.aspx?lng=3&amp;q=201008031529004636  | نووسەر = کوردیپیدیا  |زمان = [[زمانی کوردی|کوردی]]}}&lt;/ref&gt;

* لە ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩دا دەوڵەتی تورک لە بادینان کۆمەڵکوژی پێکھێنا، ھاوڵاتیان لە ٢٦\١دا، لە شارۆچکەی شیلادزێ [[خۆپیشاندانی شێلادزێ (٢٠١٩)|ڕاپەڕین]] و بارەگایەکی دەوڵەتی [[تورکیا]]یان سوتاند، دواتر بڕیاربوو لە شاری [[دھۆک]]یش بەھەمان ئامانج خۆپیشاندان بەڕێوەبچێت، بەڵام لەکۆی ئەو ڕووداوانەدا، ھیزە ئەمنییەکانی [[دھۆک]] زیاتر لە (٨٠) کەسیان دەستگیرکرد.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=خۆپیشاندانی ھاوڵاتیان لە شێلادزێ شەھید و برینداری لێکەوتەوە|ناونیشان=https://www.radionawa.com/ku/all-detail.aspx?jimare=13909|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩|ئیش=www.radionawa.com|agency=[[ڕادیۆی نەوا]]|ڕێکەوت=٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt;

=== بوون بە ناحیە ===
لەبەرئەوەی [[ناحیەی شیلادزێ]] لە ڕووی ڕووبەر و ژماری دانیشتووانەوە گەورەترین ناحیەیی [[پارێزگای دھۆک]]ە، ھەر لەبەر ئەوە [[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان]] بڕیاریدا شیلادزێ بکرێتە ناحیەکی سەربەخۆ. بەپێی نوسراوی سەرۆکایەتی ھەرێمی کوردستان ژمارە (١٠٤١) و ڕێکەوتی (٢٠ی ئابی ٢٠١٣) بەپێی یاسای ھەموارکراوی سەرۆکایەتی ھەرێمی کوردستان ژمارە (١)، لەبەر ڕۆشنایی نوسراوی سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران ژمارە (٨٤٦) لە ڕێکەوتی ٧ی تەمموزی لە ساڵی ٢٠١٣ بڕیاردرا ببێتە ناحیێک سەر بە پارێزگای دھۆک، و لە ٩٢ گوند پێکدێت.&lt;ref&gt;https://gov.krd/government/the-prime-minister/activities/posts/2020/september/%D8%B3%DB%95%D8%B1%DB%86%DA%A9%DB%8C-%D8%AD%DA%A9%D9%88%D9%85%DB%95%D8%AA%DB%8C-%D9%87%DB%95%D8%B1%DB%8E%D9%85%DB%8C-%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%95%D8%B1%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D9%86%D8%A7%D8%BA%DB%95%DB%8C-%D9%86%DB%95%D8%AE%DB%86%D8%B4%D8%AE%D8%A7%D9%86%DB%95%DB%8C-%DA%A9%DB%86%D9%85%DB%95%DA%B5%DA%AF%DB%95%DB%8C-%D9%87%DB%8C%D8%AA%D9%88%D8%AA%DB%8E-%DB%8C-%D9%84%DB%95-%D9%82%DB%95%D8%B2%D8%A7%DB%8C-%D8%A6%D8%A7%D9%85%DB%8E%D8%AF%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%A7/&lt;/ref&gt;

== گەشتوگوزار ==
کەرتی گەشتیاری لە شیلادزێ لە بەرزترین ئاستی خۆیدا بوو، بەو پێیەی گەشتیاران لە سەرجەم پارێزگاکانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق و پارێزگاکانی ھەرێمی کوردستانەوە سەردانی ھاوینەھەوارەکانی سنووری شیلادزێیان دەکرد، بەڵام بەھۆی شەڕ و بۆردومانەکانەوە&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٠ی ئابی ٢٠٢١|سەردێڕ=شیلادزێ.. فڕۆکە جەنگییەکانی تورکیا چیای کوڕەژار بۆردومان دەکەن|ناونیشان=https://kurdistantv.net/ku/news/117063|ڕێکەوتی سەردان=٦ی شوباتی ٢٠٢٣|وێبگە=کوردستان تیڤی (kurdistantv.net)|زمان=ku}}&lt;/ref&gt;، شیلادزێ زۆربەی ھاوینەھەواری لەدەست دا. 

نموونە لە شوێنە گەشتیارییەکانی دەڤەری شیلادزێ، وەک (ڕووبارێ شین - ئاڤا مارک - دۆکەرا مازی  - چەم جۆ - چەم مێشۆ - گەلیێ شێلادزێ &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=گەلیێ بالندا {{!}} رێڤەبەریا گشتی یا گەشت و گوزارێ / دھوک|ناونیشان=http://duhoktourism.org/ku/place/%DA%AF%DB%95%D9%84%D9%8A%DB%8E-%D8%A8%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%AF%D8%A7|ڕێکەوتی سەردان=٦ی شوباتی ٢٠٢٣|وێبگە=duhoktourism.org|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٢ی شوباتی ٢٠٢٣|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230202110234/http://duhoktourism.org/ku/place/%DA%AF%DB%95%D9%84%D9%8A%DB%8E-%D8%A8%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%AF%D8%A7|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt; - کانییا خاڵانە - پرا سیدان - دەڤەری زوزانێن دوسکی ژۆری - کۆمەڵگەھا ڤین یا گەشتیاری - پارکا دریم رۆز - باخچێ ھێز ھاوس  ) وە چەندان شوێنی تر بەو پێیەی سنووری ناحیەی شیلادزێ پڕیەتی لە شوێنە گەشتیارییە دڵڕفێنەکان.

== وەرزش ==
شیلادزی ھەمیشە لاوانی بەتوانای ھەبووە لە ھەموو بوارەکاندا، خۆشبەختانە بە بریاری [[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان]] لە ساڵی ٢٠٢١ بڕیاریدا یانەیەکی وەرزشی فەرمیی بۆ شیلادزێ دابمەزرێنێت  بە ناوی &quot;[[یانەی وەرزشیی شیلادزێ]]&quot;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=یانا شێلادزێ یا وەرزشی|ناونیشان=https://www.facebook.com/people/%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%A7-%D8%B4%DB%8E%D9%84%D8%A7%D8%AF%D8%B2%DB%8E-%DB%8C%D8%A7-%D9%88%DB%95%D8%B1%D8%B2%D8%B4%DB%8C/100080124362304/|ڕێکەوتی سەردان=٦ی شوباتی ٢٠٢٣|وێبگە=www.facebook.com}}&lt;/ref&gt;  و لە ئێستادا تیمی تۆپی پێی یانەی شیلادزێ لە خولی پلە دووی ھەرێم یاری دەکات. &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Sorani|یەکەم=Basnews|سەردێڕ=حکوومەت یانەیەکی وەرزشی بۆ شیلادزێ دروست دەکات|ناونیشان=https://www.basnews.com/so/babat/715232|ڕێکەوتی سەردان=١٨ی شوباتی ٢٠٢٣|وێبگە=www.basnews.com}}&lt;/ref&gt;

== ئایین ==
لەڕووی ئاینییەوە خەڵکی سنوورەکە لە ئاین [[ئیسلام]] [[سوننە]] مەزھەبن، بەدەیان کەسایەتی و زانای ئایینی لەم سنوورە سەریان ھەڵداوە وەک ڕێبەرێکی ئاینی ڕۆڵیان بینییەوە . جێگەی ئاماژەپێدانە ھەندێک لە گوندەکانی ئەم سنوورە لەسەر ئایینی [[مەسیحی]]ن بەڵام بەھۆی ئەو بارودوخە ناھەموارەی لەم ناوچانە درووست بووە لە سەردەمی ڕژێمی دیکتاتۆری بەعس. ئەو خێزانە مەسیحیانە ڕوویان لە وڵاتانی ڕۆژئاوا کردووە وە ئێستا تەنیا یەک خێزانی مەسیحی لە شارەدێی شیلادزێ دەژی. &lt;ref&gt;https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/020720226-amp&lt;/ref&gt;

== پێشانگا ==
&lt;gallery caption=&quot;کۆمەڵەیەک وێنەی دەڤەری شیلادزێ&quot;&gt;
پەڕگە:Sheladze4.jpg
پەڕگە:Sheladze6.jpg
پەڕگە:Sheladzedashtaze.jpg
&lt;/gallery&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

{{شار، شارۆچکە و شارەدێیەکانی ھەرێمی کوردستان}}
{{تووڵی دەروازە|کوردستان|جوگرافیا|پارێزگای دھۆک}}
{{پۆلی کۆمنز|Sheladize}}</text>
      <sha1>827sxjl9ua0slbj1zs2te0buzynevt1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457570</id>
      <parentid>1457568</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T01:57:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>185.187.77.72</ip>
      </contributor>
      <origin>1457570</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25843" sha1="h9ovr52rsxnyqz5s46rfs1l72mt29sx" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی نیشتنگە
| ناو			=  شێلادزێ
| ناوی_فەرمی	           =  '''{{lang-ar| شیلادزی }}&lt;br&gt;{{lang-en| Shiladze   }}'''
| ناوی_خۆماڵی		=  
| زمانی_ناوی_خۆماڵی	=  
| ناوەکانی_تر		=  
| جۆری_نیشتنگە		=     '''[[شارەدێ]]'''
&lt;!--- وێنەکان، ناسناو، دروشم ---&gt;
| وێنە		     =  {{Photomontage
| photo1a = Sheladzedashtaze.jpg
| photo2a = Şêladizê, Zêyê Mezin.jpg
| photo2b = 
| photo3a = 
| photo3b = 
| 
| spacing = 2
|size = 300px
}}
| شرۆڤەی_وێنە		= دیمەنی شارەدێی شێلادزێ
| وێنەی_ئاڵا		= 
| قەبارەی_ئاڵا	    =  300px
| وێنەی_مۆر		= 
| قەبارەی_مۆر		= 
| وێنەی_نیشان		= 
| قەبارەی_نیشان		= 
| ناسناو		= 
| دروشم			= 
&lt;!-- نەخشەکان و شوێنی جوگرافیایی ------&gt;
| وێنەی_نەخشە = {{Infobox mapframe|zoom=12|coord={{Coord|37.03014|43.77767 }}}}
| قەبارەی_نەخشە  =200px
| شرۆڤەی_نەخشە  = '''شارەدێی شێلادزێ'''
| دەرزیی_نەخشە  =  Kurdistan Region#Iraq#Asia
| ناونیشانی_دەرزیی_نەخشە            = 
| شوێنی_ناونیشانی_دەرزیی_نەخشە   = top
| قەبارەی_دەرزیی_نەخشە          = 300px
| شرۆڤەی_دەرزیی_نەخشە      = جێگەی لە [[ھەرێمی کوردستان]]دا##جێگە لە [[عێراق]]دا##جێگە لە [[ئاسیا]]دا
| بەرزونزمیی_دەرزیی_نەخشە           = ١
| پۆتانەکان              = {{coord| 37.03014|43.77767 |region:IQ|display=inline,title}}
| دەرزیی_دیاریکردنی_پۆتانەکان =
&lt;!-- شوێن ------------------&gt;
| جۆری_دابەشکراو = [[وڵات]]
| ناوی_دابەشکراو = {{ئاڵا|عێراق}}
| جۆری_دابەشکراو١ = [[ھەرێمی فێدراڵ]]
| ناوی_دابەشکراو١ = {{ئاڵا|ھەرێمی کوردستان}}&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&amp;smap=03010300&amp;rnr=140&amp;anr=23911 |سەردێڕ=Kurdistan Regional Government |بڵاوکەرەوە=KRG |ڕێکەوتی سەردان=٩ی ئابی ٢٠١٢|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20141006170845/http://www.krg.org/articles/detail.asp?lngnr=12&amp;smap=03010300&amp;rnr=140&amp;anr=23911 |ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;  
| جۆری_دابەشکراو٢	= [[پارێزگا]]  
| ناوی_دابەشکراو٢	= [[پارێزگای دھۆک]]
| جۆری_دابەشکراو٣	= [[قەزا]]
| ناوی_دابەشکراو٣	= [[قەزای ئامێدی]]
| جۆری_دابەشکراو٤	=  [[ناحیە]] 
| ناوی_دابەشکراو٤	= [[ناحیەی شیلادزێ]]   
&lt;!-- دامەزران ---------------&gt;
| سەردێڕی_دامەزران	= بوون بە [[شارەدێ]]
| ڕێکەوتی_دامەزران	=  [[٢٠١٣]]
| سەردێڕی_دامەزران١	= 
| ڕێکەوتی_دامەزران١	= 
| سەردێڕی_لەناوچوون	= 
| ڕێکەوتی_لەناوچوون	= 
| دامەزرێنەر		= 
| ھۆکاری_ناونران	= 
&lt;!-- ڕێبەرەکان، شێوازی دەسەڵات ---&gt;
| پەراوێزەکانی_دەسەڵات	= 
| جۆری_دەسەڵات		= 
| حیزبی_سەرۆک		= 
| سەرناوی_سەرۆک		= بەڕێوەبەری ناحیە
| ناوی_سەرۆک		= ڕزگار عوبێد
| سەرناوی_سەرۆک١        = 
| ناوی_سەرۆک١	   = 
| سەرناوی_سەرۆک٢        = 
| ناوی_سەرۆک٢	   = 

&lt;!-- ڕووبەر ----------------------&gt;
| سەرجەمی_ڕووبەر_بە_کم٢	= ٤
| ڕووبەری_وشکایی_بە_کم٢	= 
| ڕووبەری_ئاو_بە_کم٢	= 
| ڕووبەری_ئاو_لەسەددا	= 
| ڕووبەری_شاری_بە_کم٢	=       
| ڕووبەری_لادێیی_بە_کم٢	= 
&lt;!-- بەرزایی ---------------------&gt;
| بەرزایی_بە_م			=   ٥٩٨        
| بەرزترین_بەرزایی_بە_م		= 
| نزمترین_بەرزایی_بە_م		= 
&lt;!-- ژمارەی_دانیشتووان ----------------&gt;
| ژمارەی_دانیشتووان		=  ٧٢٧&lt;ref&gt; https://www.kurdipedia.org/files/books/2011/62722.PDF?ver=129817313510000000&lt;/ref&gt;\١٦،٧٦٦&lt;ref&gt;https://reliefweb.int/attachments/24664eaa-e358-30cd-8c7f-4b3d6ff269eb/KRSO_IOM_UNFPA_Demographic_Survey_Kurdistan_Region_of_Iraq.pdf&lt;/ref&gt;
50000 کەس زیاتر
| دانیشتووان_لە			= [[١٩٧٧]]، [[٢٠١٤]]
| چڕیی_دانیشتووان_بە_کم٢		= 
| مەزندەی_دانیشتووان		=٥٠٠٠٠ یان زیاتر 
| مەزندەی_دانیشتووان_لە	= 
| دانیشتووانی_شاری		= 
| چڕیی_دانیشتووانی_شاری_بە_کم٢	= 
| دانیشتووانی_لادێیی	= 
| چڕیی_دانیشتووانی_لادێیی_بە_کم٢	= 
| سەرناوی_دانیشتووان		= 
| ئاگاداریی_دانیشتووان		= 
&lt;!-- دانیشتوواناسی (بەشی ١) --------&gt; 
| جۆری_دانیشتووانناسی١          = [[زمان]] و [[ئایین]]
| سەرناوی١_دانیشتووانناسی١      = [[زمان]]
| زانیاریی١_دانیشتووانناسی١     = [[زمانی کوردی|کوردی]]([[کوردیی باکووری|بادینانی]])
| سەرناوی٢_دانیشتووانناسی١      = [[ئایین]]
| زانیاریی٢_دانیشتووانناسی١     = [[ئیسلام]]([[سوننە]])
| سەرناوی٣_دانیشتووانناسی١      = [[بنەمای پەرەسەندنی مرۆڤی|ب پ م]](٢٠١٧)
| زانیاریی٣_دانیشتووانناسی١     =  ٠٬٧٥٨&lt;ref name=&quot;GlobalDataLab&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/|سەردێڕ=Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab|وێبگە=hdi.globaldatalab.org|زمان=en|ڕێکەوتی سەردان=١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨}}&lt;/ref&gt;&lt;br/&gt;{{color|#0c0|بەرز}} · ٢٦مین
&lt;!-- کاتناوچە --------------&gt;
| کاتناوچە١		= [[ناوچەی کاتی]]
| جیاوازی١_لە_utc	= +۳:۰۰
| کاتناوچە١_DST		= [[ھاوین]]
| جیاوازی١_لە_DST	= +۳:۰۰
&lt;!-- کۆدی_پۆستە،  کۆدی_ناوچە ---&gt;
| جۆری_کۆدی_پۆستە	= 
| کۆدی_پۆستە		= 
| جۆری_کۆدی_پۆستە٢	= 
| کۆدی_پۆستە٢		= 
| جۆری_کۆدی_ناوچە	= [[تەلەفۆن]]
| کۆدی_ناوچە		= ٠٠٩٦٤
&lt;!-- وێبگە، پەراوێزەکان --------&gt;
| وێبگە		= 
| پەراوێزەکان		=
}}

'''شێلادزێ''' یەکێکە لە شارەدێیەکانی [[قەزای ئامێدی]] لە [[پارێزگای دھۆک]] لە [[ھەرێمی کوردستان]] لە [[عێراق]]. شێلادزێ ناوەندی [[ناحیەی شیلادزێ]]یە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = جوگرافیای کوردستان | ناونیشان =   https://www.kurdipedia.org/files/books/2010/19922.PDF?ver=129815958210000000 |ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣| نووسەر = د.عەبدوڵڵا غەفوور  |زمان = [[زمانی کوردی|کوردی]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = نەخشەی ھەرێمی کوردستان | ناونیشان =  https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2018/148438/0001.PDF?ver=131678453340000000 |ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣| نووسەر = ناوەندی زانیارییە مرۆییە ھاوبەشەکان  |زمان = [[زمانی کوردی|کوردی]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = یەکە کارگێڕیەکانی پارێزگاکانی ھەرێمی کوردستان، لەسەر ئاستی پارێزگا و قەزا و ناحیە و ژینگە گەڕەک/گوند | ناونیشان = https://krso.gov.krd/content/upload/1/root/a212.pdf |ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣| نووسەر = دەستەی ئاماری حکوومەتی ھەرێمی کوردستان  |زمان = [[زمانی کوردی|کوردی]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = رووپێوی دیمۆگرافی لە ھەرێمی کوردستان 2017 | ناونیشان =  https://krso.gov.krd/content/upload/1/root/080519013929.pdf |ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣| نووسەر = IOM  |زمان = [[زمانی ئینگلیزی|ئینگلیزی]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = پێکھاتەی نەتەوەیی دانیشتوان لە باشووری کوردستان  | ناونیشان =   https://www.kurdipedia.org/files/books/2010/19861.PDF?ver=129816712610000000 |ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی شوباتی ٢٠٢٣| نووسەر =  د.عەبدوڵڵا غەفوور   | زمان = [[زمانی کوردی|کوردی]]}}&lt;/ref&gt;

شارەدێی شێلادزێ لە شارۆچکەی [[ئامێدی]] (٣١)کم و (٩٨)کم لە شاری [[دھۆک]] دوورە.&lt;ref&gt; https://www.wishe.net/details.aspx?=hewal&amp;jmare=18419&amp;Jor=4&lt;/ref&gt; دەکەوێتە ڕۆژھەڵاتی [[قەزای ئامێدی]] و دەکەوێتە دەشتێکی فراوان و گەورە بەناوی (دەشتی زێ) لە بناری چیایەکی ناودار بە ناوی چیای ''کورەژار''.

بەناوبانگە بە چاندنی [[سێو]]، [[ترێ]]، [[ھەنجیر]]، [[بەھێ]]، و بەرھەمھێنانی [[ھەنگوین]] کەشوھەوای [[ھاوین]]ەی فێنکی ھەیە و [[زستان]]ەکانی زۆر ساردە، بەو پێیەی ڕێگای بە [[بەفر]] دەگیرێت.

== ناو ==
پێش دامەزراندنی شیلادزێ پێی دەگوترا (دەشتی زێ)، تا سەرەتای دروستبوونی ھەمان ناوی ھەبوو. سەبارەت بە ناوی شیلادزێ دوو بۆچوون ھەیە:

* بۆچوونی یەکەم: ناوی شیلادزێ پێکھاتووە لە دوو وشەی (شێل + دزێ) بەم شێوەیە (شێل) بە واتای تێکەڵ دێت، و (دزێ) بە واتای دوو زێ یان دوو ڕووبار دێت، ڕووباری شین و ڕووباری [[زێی گەورە]] کە ئەم دوو ڕووبارە لەم ناوچایە بە یەک دەگەن و تێکەڵ دەبن.

* بۆچوونی دووەم: ناوی شیلادزێ لەسەردەمی ڕژێمی بەعس دانراوە، ھەروەھا تەواوکەری ناوی شێڤەدزێ و قەڵادزێ و ڕەواندوزە، بەڵام بە بۆچوونی زۆربەی مێژوونووسان و دانیشتووانی ناوچەکە، بۆچوونی یەکەم ڕاستترە لە چاو دووەم.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = ووڵاتەکەت بناسە  | ناونیشان = http://www.historyofkurd.com/2016/03/23/وڵاتەکەت-باشتر-بناسە/  | نووسەر = جەمیل ڕۆژبەیانی  |زمان = کوردی}}&lt;/ref&gt;

== جوگرافیا ==
شارەدێی '''شێلادزێ''' ھاوسنوورە لەگەڵ؛
* لە باکوورەوە گوندی [[بێسەپێ]].
* لە باشوورەوە گوندی [[سارکێ]].
* لە ڕۆژھەڵاتەوە گوندی [[سویریا ژوورێ]].
* لە ڕۆژاواوە گوندی [[دێوک]].&lt;ref&gt;https://www.openstreetmap.org/way/613788008&lt;/ref&gt;

شیلادزێ دەکەوێتە (١٣)کم لە ڕۆژھەڵاتی شارەدێی [[دێرەلووک]]ە و (٣)کم لە ڕۆژاوای [[کۆمەڵگەی سیریێ]]ە. دەڤەری شیلادزێ لە دەشت و شاخ و دۆڵ و ڕووبار پێکھاتووە و زۆربەی پێکھاتەکەی شاخاوییە کە دەکاتە ٧٠٪.
باکووری ناحیەی شیلادزێ دەڤەری رێکانە تا شاری ھەکاری [[باکووری کوردستان]].

* چیای کۆرەژار دەکەوێتە باکووری شارەدێی شیلادزێ و بەرزییەکەی (٣٦٠٣)م؛ و بەرزترین لووتکەیە لە زنجیرە چیایی مەتین.

* ڕووباری [[زێی گەورە]] یەکێک لە ڕووبارە بەناوبانگەکان کە بە سنووری ناحیەیی شیلادزێدا تێدەپەڕێت، ناسراو بە ڕووباری (زێ مەزن)، کە لە ناوچەکەدا بە ڕووباری (کەلیا) ناسراوە، کە لە ناحیەی دێرەلۆک دێتە ناو سنووری دەشتی زێ و بە ناحیەی شیلادزێدا تێدەپەڕێت و دەگاتە ڕووباری شین لە کۆمەڵگەی سیریێ.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=kurdzone Mobile|ناونیشان=https://kurdzone.net/mobile/Topic_3670_16|ڕێکەوتی سەردان=٢١ی شوباتی ٢٠٢٣|وێبگە=kurdzone.net|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢١ی شوباتی ٢٠٢٣|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230221110340/https://kurdzone.net/mobile/Topic_3670_16|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt;

* ڕووباری شین&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=kurdzone Mobile|ناونیشان=https://www.kurdzone.net/Mobile/Topic_3670_16|ڕێکەوتی سەردان=٦ی شوباتی ٢٠٢٣|وێبگە=www.kurdzone.net|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٢ی شوباتی ٢٠٢٣|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230202110221/https://www.kurdzone.net/Mobile/Topic_3670_16|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt; ئەم ڕووبارە نزیکەی ١٠ ھەزار و ٢٠٤ کیلۆمەتر لە باکووری کوردستانەوە دێت و لەگەڵ ھەندێک سەرچاوەی ئاوی ناوچەکە تێکەڵ دەبێت و دەچێتە سەر ڕووباری زێی گەورە لە کۆمەڵگەیی سیریێ بەیەک دەگەن.

* جوگرافیای دەشتی زێ، جوگرافیایەکی دۆر و درێژ نییە، بەڵکو جوگرافیایەکی کەمە، دەشتی زێ لە پردی کەلیا لە گوندی ڕەشاڤە دەست پێدەکات و بەرەو ڕۆژاوا دەڕوات و لەسەر ڕووباری شین لە نزیک گوندی باڵندە کۆتایی دێت، کە دەکاتە نزیکەیی ٢٢ کم، دەشتی زێ لە سنووری ناحیەیی دێرەلۆک و شیلادزێ پێکدێت. دەشت شارستانییەتێکی زۆر کۆن و گرنگی ھەبوو. شیلادزێ و ھەموو ناوچەکە بەو مانایەیە کە دەشتی زی گرنگییەکی تایبەتی ھەبووە لە کاتی خوویدا.

== مێژوو ==
* یەکەم جار کە شیلادزێ ئاوەدانکرایەوە لە نێوان ساڵانی کۆتایی سەدەی نۆزدەھەم دا بوو و تەنھا چەند خێزانێک بوون (حاجی ماشۆ، سەعدوڵا محمد و ھەر دوو برایەکانی، حەسەن سلێمان، ئەحمەد حەکیم، یوسف ڕۆستەم، ئەحمەد عەبدولجەلیل، ئیبراھیم خەلیل حەیدەر) ھەموویان لە ('''گوندی ئۆرەمار''')ی بوون، کە لەبەشەی ناوچەی '''هوزی دوسکی''' [[پارێزگای حەکاری]] لە [[باکووری کوردستان]]ەوە ھاتوونەتە شیلادزێ. 
* لە ساڵی ١٩٦٦ هەندێک لە گوندەکانی تری هوزی '''دوسکی ژۆری''' وەک گوندی تتم کە لە ناویاندا بنەماڵەی هونەرمەندی دەنگبێژی فەتاح دوسکی هاتونەتە شێلادزێ 

* لە ساڵی ١٩٧٦ بەدواوە، [[ڕژێمی بەعس]] گوندەکانی (دۆسکی ژۆری) و (نێروە) وگواستەوە و بە بیانووی پاراستنی سنوورەکان. لە ناوچە زۆرەملێکانی (سیریێ، شیلادزێ، [[دێرەلووک]]، باگێرا) نیشتەجێیان کردن. بەم شێوەیە شیلادزێ لە چەند ماڵێک و گۆندێکی بچووک بووە کۆمەڵگەیەکی گەورە، لە شیلادزێ (گوندی ئورەماری، عەشیرەتی دوسکی ژوری، عەشیرەتی نێروەی،عەشیرەتی ڕێکانی، و عەشیرەتی زێباری) لێی نیشتەجێن.

* پێش ساڵی ١٩١٤ شیلادزێ چۆڵستان بووە و شوێنێکی بێ مرۆڤ بووە و دارستان و ئاژەڵی کێوی زۆر بووە. ئەوکات ناوی شیلادزێ نەبوو، پاش ئەوەی ئۆرەمارییەکان ھاتنە شیلادزێ و نیشتەجێ بوون بنەماڵەیەک بوو و لێرە گوندێکی بچووکیان دروست کرد و ناویان لێنا شیلادزێ، لەبەرئەوەی تا ئەو کاتە ھیچ ناوێک لەسەر شیلادزێ نەبوو، بەڵکو تەنھا ھەموو ئەو ناوچەیە بە ناحیەیی دێرەلووکیشەوە بە ناوچەی (دەشتی زێ) ناودەبرا. لەبەرئەوەی شیلادزێ دەشتێکی گەورە بوو لە ئەو کاتەدا، ئاوی زۆر بوو. 

* لە ساڵی (١٩١٨ تا ١٩٤٠) ڕژێمە یەک لە دوایەکەکانی حکوومەتی عێراق سێ جار گوندی شیلادزێیان وێران کرد، بەڵام خەلکەکەی ناوچەی شیلادزێیان چۆڵنەکرد، و شیلادزێ گوندێک بوو، دواتر شیلادزێ ڕۆژ لە دوای ڕۆژ گەشەی دەکرد، لە شیلادزێش ھەموو دارستان و نەمامەکان دەبڕدرا. ئەرد و زەوییە کشتوکاڵییەکان کە لەو کاتەدا لەلایەن حکوومەتەوە دەستی بەسەردا گیرا، و کرایە کۆمەڵگایێکی زۆرەملێ و ئێستا یەکێکە لە ناوچە گەورەکانی کوردستان و [[پارێزگای دھۆک]]، و خەڵکەکەی بەبێ کێشە پێکەوە دەژین. خەڵکی شیلادزێ بە گشتی ڕۆڵێکی گرنگیان لە شۆڕشەکانی نەتەوەی [[کورد]]دا بینیووە، بەتایبەتی شەڕی تیرۆریستانی داعش، کە ژمارەیەکی زۆر شەھید و برینداریان کردە قوربانی لە پێناو ئەم خاکەدا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب| سەردێڕ = شێلادزێ - شیلادزێ  | ناونیشان = https://www.kurdipedia.org/default.aspx?lng=3&amp;q=201008031529004636  | نووسەر = کوردیپیدیا  |زمان = [[زمانی کوردی|کوردی]]}}&lt;/ref&gt;

* لە ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩دا دەوڵەتی تورک لە بادینان کۆمەڵکوژی پێکھێنا، ھاوڵاتیان لە ٢٦\١دا، لە شارۆچکەی شیلادزێ [[خۆپیشاندانی شێلادزێ (٢٠١٩)|ڕاپەڕین]] و بارەگایەکی دەوڵەتی [[تورکیا]]یان سوتاند، دواتر بڕیاربوو لە شاری [[دھۆک]]یش بەھەمان ئامانج خۆپیشاندان بەڕێوەبچێت، بەڵام لەکۆی ئەو ڕووداوانەدا، ھیزە ئەمنییەکانی [[دھۆک]] زیاتر لە (٨٠) کەسیان دەستگیرکرد.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=خۆپیشاندانی ھاوڵاتیان لە شێلادزێ شەھید و برینداری لێکەوتەوە|ناونیشان=https://www.radionawa.com/ku/all-detail.aspx?jimare=13909|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩|ئیش=www.radionawa.com|agency=[[ڕادیۆی نەوا]]|ڕێکەوت=٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt;

=== بوون بە ناحیە ===
لەبەرئەوەی [[ناحیەی شیلادزێ]] لە ڕووی ڕووبەر و ژماری دانیشتووانەوە گەورەترین ناحیەیی [[پارێزگای دھۆک]]ە، ھەر لەبەر ئەوە [[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان]] بڕیاریدا شیلادزێ بکرێتە ناحیەکی سەربەخۆ. بەپێی نوسراوی سەرۆکایەتی ھەرێمی کوردستان ژمارە (١٠٤١) و ڕێکەوتی (٢٠ی ئابی ٢٠١٣) بەپێی یاسای ھەموارکراوی سەرۆکایەتی ھەرێمی کوردستان ژمارە (١)، لەبەر ڕۆشنایی نوسراوی سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران ژمارە (٨٤٦) لە ڕێکەوتی ٧ی تەمموزی لە ساڵی ٢٠١٣ بڕیاردرا ببێتە ناحیێک سەر بە پارێزگای دھۆک، و لە ٩٢ گوند پێکدێت.&lt;ref&gt;https://gov.krd/government/the-prime-minister/activities/posts/2020/september/%D8%B3%DB%95%D8%B1%DB%86%DA%A9%DB%8C-%D8%AD%DA%A9%D9%88%D9%85%DB%95%D8%AA%DB%8C-%D9%87%DB%95%D8%B1%DB%8E%D9%85%DB%8C-%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%95%D8%B1%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D9%86%D8%A7%D8%BA%DB%95%DB%8C-%D9%86%DB%95%D8%AE%DB%86%D8%B4%D8%AE%D8%A7%D9%86%DB%95%DB%8C-%DA%A9%DB%86%D9%85%DB%95%DA%B5%DA%AF%DB%95%DB%8C-%D9%87%DB%8C%D8%AA%D9%88%D8%AA%DB%8E-%DB%8C-%D9%84%DB%95-%D9%82%DB%95%D8%B2%D8%A7%DB%8C-%D8%A6%D8%A7%D9%85%DB%8E%D8%AF%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%A7/&lt;/ref&gt;

== گەشتوگوزار ==
کەرتی گەشتیاری لە شیلادزێ لە بەرزترین ئاستی خۆیدا بوو، بەو پێیەی گەشتیاران لە سەرجەم پارێزگاکانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق و پارێزگاکانی ھەرێمی کوردستانەوە سەردانی ھاوینەھەوارەکانی سنووری شیلادزێیان دەکرد، بەڵام بەھۆی شەڕ و بۆردومانەکانەوە&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٠ی ئابی ٢٠٢١|سەردێڕ=شیلادزێ.. فڕۆکە جەنگییەکانی تورکیا چیای کوڕەژار بۆردومان دەکەن|ناونیشان=https://kurdistantv.net/ku/news/117063|ڕێکەوتی سەردان=٦ی شوباتی ٢٠٢٣|وێبگە=کوردستان تیڤی (kurdistantv.net)|زمان=ku}}&lt;/ref&gt;، شیلادزێ زۆربەی ھاوینەھەواری لەدەست دا. 

نموونە لە شوێنە گەشتیارییەکانی دەڤەری شیلادزێ، وەک (ڕووبارێ شین - ئاڤا مارک - دۆکەرا مازی  - چەم جۆ - چەم مێشۆ - گەلیێ شێلادزێ &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=گەلیێ بالندا {{!}} رێڤەبەریا گشتی یا گەشت و گوزارێ / دھوک|ناونیشان=http://duhoktourism.org/ku/place/%DA%AF%DB%95%D9%84%D9%8A%DB%8E-%D8%A8%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%AF%D8%A7|ڕێکەوتی سەردان=٦ی شوباتی ٢٠٢٣|وێبگە=duhoktourism.org|ڕێکەوتی ئەرشیڤ= ٢ی شوباتی ٢٠٢٣|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230202110234/http://duhoktourism.org/ku/place/%DA%AF%DB%95%D9%84%D9%8A%DB%8E-%D8%A8%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%AF%D8%A7|ڕەوشی ناونیشان=مردوو}}&lt;/ref&gt; - کانییا خاڵانە - پرا سیدان - دەڤەری زوزانێن دوسکی ژۆری - کۆمەڵگەھا ڤین یا گەشتیاری - پارکا دریم رۆز - باخچێ ھێز ھاوس  ) وە چەندان شوێنی تر بەو پێیەی سنووری ناحیەی شیلادزێ پڕیەتی لە شوێنە گەشتیارییە دڵڕفێنەکان.

== وەرزش ==
شیلادزی ھەمیشە لاوانی بەتوانای ھەبووە لە ھەموو بوارەکاندا، خۆشبەختانە بە بریاری [[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان]] لە ساڵی ٢٠٢١ بڕیاریدا یانەیەکی وەرزشی فەرمیی بۆ شیلادزێ دابمەزرێنێت  بە ناوی &quot;[[یانەی وەرزشیی شیلادزێ]]&quot;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|سەردێڕ=یانا شێلادزێ یا وەرزشی|ناونیشان=https://www.facebook.com/people/%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%A7-%D8%B4%DB%8E%D9%84%D8%A7%D8%AF%D8%B2%DB%8E-%DB%8C%D8%A7-%D9%88%DB%95%D8%B1%D8%B2%D8%B4%DB%8C/100080124362304/|ڕێکەوتی سەردان=٦ی شوباتی ٢٠٢٣|وێبگە=www.facebook.com}}&lt;/ref&gt;  و لە ئێستادا تیمی تۆپی پێی یانەی شیلادزێ لە خولی پلە دووی ھەرێم یاری دەکات. &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Sorani|یەکەم=Basnews|سەردێڕ=حکوومەت یانەیەکی وەرزشی بۆ شیلادزێ دروست دەکات|ناونیشان=https://www.basnews.com/so/babat/715232|ڕێکەوتی سەردان=١٨ی شوباتی ٢٠٢٣|وێبگە=www.basnews.com}}&lt;/ref&gt;

== ئایین ==
لەڕووی ئاینییەوە خەڵکی سنوورەکە لە ئاین [[ئیسلام]] [[سوننە]] مەزھەبن، بەدەیان کەسایەتی و زانای ئایینی لەم سنوورە سەریان ھەڵداوە وەک ڕێبەرێکی ئاینی ڕۆڵیان بینییەوە . جێگەی ئاماژەپێدانە ھەندێک لە گوندەکانی ئەم سنوورە لەسەر ئایینی [[مەسیحی]]ن بەڵام بەھۆی ئەو بارودوخە ناھەموارەی لەم ناوچانە درووست بووە لە سەردەمی ڕژێمی دیکتاتۆری بەعس. ئەو خێزانە مەسیحیانە ڕوویان لە وڵاتانی ڕۆژئاوا کردووە وە ئێستا تەنیا یەک خێزانی مەسیحی لە شارەدێی شیلادزێ دەژی. &lt;ref&gt;https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/020720226-amp&lt;/ref&gt;

== پێشانگا ==
&lt;gallery caption=&quot;کۆمەڵەیەک وێنەی دەڤەری شیلادزێ&quot;&gt;
پەڕگە:Sheladze4.jpg
پەڕگە:Sheladze6.jpg
پەڕگە:Sheladzedashtaze.jpg
&lt;/gallery&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

{{شار، شارۆچکە و شارەدێیەکانی ھەرێمی کوردستان}}
{{تووڵی دەروازە|کوردستان|جوگرافیا|پارێزگای دھۆک}}
{{پۆلی کۆمنز|Sheladize}}</text>
      <sha1>h9ovr52rsxnyqz5s46rfs1l72mt29sx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>بەکارھێنەر:Ari Qasm</title>
    <ns>2</ns>
    <id>239162</id>
    <revision>
      <id>1457525</id>
      <parentid>1456124</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T18:00:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ari Qasm</username>
        <id>57423</id>
      </contributor>
      <origin>1457525</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6461" sha1="4xpvdtab2ox4nkml41q1d0slog6lufh" xml:space="preserve">== دەربارەی من ==
{{زانیاریدانی بەکارھێنەری ویکیپیدیا|ناو=ئارى|نەتەوە=[[کورد]]|وڵات={{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[کوردستان]]|شوێن=[[باشووری کوردستان]]،[[هەولێر]]|زمانەکان=[[کوردیی سۆرانی]]|ڕەگەز=[[نێر]]|ئایین={{flagicon image|Vietnamese Muslim flag - Tomislav Todorović (27 June 2018) 04.gif}} [[ئیسلام]]|وێنە=Flag of Kurdistan on ckb.wikipedia logo.svg|ڕەنگی فۆنت=Blue|ڕەنگ=Red|ئیمەیڵ=aricomputer52@gmail.com
ariqasm580@gmail.com|قەبارەی وێنە=250|یەکەم دەستکاری=٩ی تەممووزی ٢٠٢٣|ژمارەی دەستکارییەکان=٢٠٠٠+|ڕێکەوتی بەشداربوون=٤ی تەممووزی ٢٠٢٣}}{{سەرەتای کۆکردنەوە}}
{{userbox
| border-c = black
|      id  = 
[[پەڕگە:Flag of South Korea.svg|75px|بێچوارچێوە|ناوەڕاست]]
| id-c     = white
| info     = ئەم بەکارھێنەر [[کۆریای باشوور]]ی خۆش دەوێت.
| info-c   = #FFFFFF
| info-a   = center
| nocat = {{{nocat|}}}
}}

{{userbox
| border-c = #B1DCFF
| id       = 
[[پەڕگە:Windows logo - 2012.svg|40px|بێچوارچێوە]]
| id-c     = white
| info     = ئەم بەکارھێنەرە [[ویندۆز ١٠]] بەکاردەھێنێت.
| info-c   = #B1DCFF
| info-a   = center
| nocat = {{{nocat|}}}
}}
{{userbox
| border-c = #F196A2
| id       = 
[[پەڕگە:Wikilove3.png|45px|بێچوارچێوە]]
| id-c     = white
| info     = ئەم بەکارھێنەرە ئالوودەی [[ویکیپیدیا]] بووە.
| info-c   = #F196A2
| info-a   = center
| nocat = {{{nocat|}}}
}}


&lt;includeonly&gt;[[پۆل:بەکارهێنەرە کوردەکان]]&lt;/includeonly&gt;
&lt;noinclude&gt;[[پۆل:بۆکسەکانی بەکارھێنەر|{{PAGENAME}}]]&lt;/noinclude&gt;

{{Userbox
|border-c =black
|border-s =black
|id-c = black
|info-c =yellow
|id=[[پەڕگە:Citadel of Erbil.jpg|50px]]
|info= &lt;big&gt;ئەم بەکارھێنەرە لە شاری '''[[ھەولێر]]''' دەژی یان شاری ھەولێری خۆش دەوێت.&lt;/big&gt;}}[[پۆل:بەکارھێنەرانی ھەولێر|{{PAGENAME}}]]

[[پۆل:بۆکسەکانی بەکارھێنەر|{{PAGENAME}}]]
{{Userbox
|border-c = #cdcdcd
|border-s = 1
|id-c = #fff
|id-fc = #000
|info-c = #ffffff
|info-fc = #000
    |id=[[File:Flag of Kurdistan on ckb.wikipedia logo.svg|43px]]
 |info= ئەم بەکارھێنەرە ئارەزووی پەرەسەندنی [[ویکیپیدیای کوردی]] دەکات.
}}&lt;includeonly&gt;[[پۆل:بەکارھێنەرانی ئارەزوومەند بە پەرەسەندنی ویکیپیدیای کوردیی ناوەندی]]
&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
[[پۆل:بۆکسەکانی بەکارھێنەر|{{PAGENAME}}]]
[[پۆل:بەکارھێنەران|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;
{{userbox
| border-c = #FBD39C
| id       = 
[[پەڕگە:Nuvola apps kbackgammon.png|50px|بێچوارچێوە]]
| id-c     = #FBD39C
| info     = ئەم بەکارھێنەرە شارەزای [[تاوڵە|یاری تاوڵەیە]].
| info-c   = #FFF1D3
| info-a   = center
| nocat = {{{nocat|}}}
}}
{{userbox
| border-c = white
| id       =
[[پەڕگە:MedCom laurel.svg|45px|بێچوارچێوە]]
| id-c     = black
| info     = ئەم بەکارھێنەرە شانازی بە بەشداربوونی لە [[ویکیپیدیا]]دا دەکات.
| info-c   =green 
| info-a   = center
| nocat = {{{nocat|}}}
}}
{{Userbox
|border-c = #C00
|border-s = 1
|id-c = #fff
|id-fc = #000
|info-c = #ddd
|info-fc = #000
    |id=[[پەڕگە:No smoking symbol.svg|45px]]
 |info= ئەم بەکارهێنەرە [[جگەرە]] ناکێشێت و هیواخوازیشە کەس جگەرە نەکێشێت!
}}&lt;includeonly&gt;[[پۆل:بەکارھێنەرانی دژی جگەرەکێشان]]
&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
[[پۆل:بۆکسەکانی بەکارھێنەر|{{PAGENAME}}]]
&lt;/noinclude&gt;
{{Userbox
|border-c =blue
|border-s =
|id-c = white
|info-c = #BFD7FF
|id=[[پەڕگە:Logo Real Madrid.png|40px]]
|info= ئەم بەکارھێنەرە ھاندەری یانەی [[ڕیال مەدرید]]ە.
}}{{userbox
| border-c = Black
| border-s = 1
| id       = [[File:Pirate icon.gif|55px]]
| id-c     = Black
| id-fc    = {{{id-fc|black}}}
| id-s     = 
| info     = ئەم بەکارھێنەرە پشتگیری لە تووندترین '''[[سزای مەرگ|{{color|#fa0505|سزای مەرگ}}]]''' دەکات.
| info-a   = center
| info-c   = Blue
| info-fc  = {{{info-fc|White}}}
| info-s   = {{{info-s|8}}}
| usercategory  = 
| nocat = {{{nocat|}}}}}&lt;includeonly&gt;[[پۆل:بەکارھێنەرانی ھاندەری ڕیال مەدرید|{{PAGENAME}}]]&lt;/includeonly&gt;
[[پۆل:بۆکسەکانی بەکارھێنەر|{{PAGENAME}}]]
{|cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;border:solid #00BFFF 2px; width:240px; background: #E0FFFF; margin:1px&quot;
|style=&quot;width:45px;height:45px;background: #00BFFF;align:center;float:center;font-size:0pt;font-weight:bold&quot;|
[[Image:SunsetBeach.jpg|75px]]
|style=&quot;text-align:center;font-size:8pt;padding:0pt;font-weight:bold;color:#000;&quot; |
ئەم بەکارھێنەرە ئارەزوو بە [[ھاوین|وەرزی ھاوین]] دەکات.
|}&lt;noinclude&gt;


[[پۆل:بۆکسەکانی بەکارھێنەر]]

{{userbox
| border-c = darkgreen
| info-c   = #44e320
| id-c     = 
| id-s     = 1
| id       = [[پەڕگە:Calligraphic representation of Muhammad's name.jpg|50px|بێچوارچێوە]]
| info     =   ئەم بەکارھێنەرە پێغەمبەر [[محەممەد]]ی خۆش دەوێت و شانازی پێ دەکات کە پێغەمبەری ئیسلامە.}}{{بەکارھێنەر دەستکاری|٢٠٠٠}}{{userbox
| border-c = black
| id       = 
[[پەڕگە:Stipula fountain pen.jpg|70px|بێچوارچێوە]]
| id-c     = #0A1769
| info     = ئەم بەکارھێنەرە گرینگییەکی زۆر بە ڕێنووس دەدات و خەتی خۆشە.
| info-c   = #CEA57C
| info-a   = center
| nocat = {{{nocat|}}}
}}{{بەکارهێنەری چاویلکە}}{{userbox
| border-c = #fa0511
| info-c   = #ccf20c
| id-c     = #fafa05
| id-s     = 14
| id       = [[File:Proposal flag of Kurmanji Kurd people.png|80px]]
| info     =   ئەم بەکارھێنەرە '''[[کوردایەتی|کوردێکی]]''' '''[[ناسیۆنالیزم|ناسیۆنالیستە]]'''.
}}
{{Text-shadow|[[xtools:pages/ckb.wikipedia.org/Ari Qasm#0|وتارەکانم لە ویکیپیدیا]]}}</text>
      <sha1>4xpvdtab2ox4nkml41q1d0slog6lufh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ویکیپیدیا:ڕاپۆرتی بنکەدراوە/پێڕستی بۆتە چالاکەکان</title>
    <ns>4</ns>
    <id>241625</id>
    <revision>
      <id>1457535</id>
      <parentid>1457316</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T21:00:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: نوێکردنەوە</comment>
      <origin>1457535</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2469" sha1="2ohaobt3qtavb77ag6yx5uun1zxh3bn" xml:space="preserve">{{ئەمانەش ببینە|ویکیپیدیا:ڕاپۆرتی بنکەدراوە/پێڕستی بۆتە ناچالاکەکان}}
{{چینی ناوەند}}
پێرستی [[وپ:بۆت|بۆت]]ە چالاکەکانی ویکیپیدیا{{ھن}}
بۆتی چالاک بە بۆتێک دەڵێن کە لە ٣٠ ڕۆژی ڕابردوو لانی کەم [[تایبەت:بەشدارییەکان|بەشدارییەکی]] ھەبووە.{{ھن}}
لە ئێستادا ئەم ئامارە ڕۆژانە نوێ دەکرێتەوە.{{ھن}}
'''دوایین نوێکردنەوە لەلایەن [[بەکارھێنەر:AramBot|AramBot]]'''؛ لە ''٢١:٠٠، ٨ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)''
{{کۆتایی}}
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;margin: auto;&quot;
|+ بۆتە چالاکەکان
|-
! # !! بەکارھێنەر !! دوایین دەستکاری !! ژمارەی دەستکارییەکان !! مافەکان !! ڕێکەوتی خۆتۆمارکردن
|-
| ١ || [[بەکارھێنەر:AramBot|AramBot]] || [[تایبەت:بەشدارییەکان/AramBot|٨ی تەممووزی ٢٠٢٥]] || ٢٧٣١٢٥ || bot,botadmin || ٤ی نیسانی ٢٠٢٠
|-
| ٢ || [[بەکارھێنەر:CdRBot|CdRBot]] || [[تایبەت:بەشدارییەکان/CdRBot|٨ی تەممووزی ٢٠٢٥]] || ٥٣١٧ || bot || ٢٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٢
|-
| ٣ || [[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] || [[تایبەت:بەشدارییەکان/MediaWiki message delivery|٨ی تەممووزی ٢٠٢٥]] || ٣١٩٤ || bot || ١٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٣
|-
| ٤ || [[بەکارھێنەر:Xqbot|Xqbot]] || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Xqbot|٧ی تەممووزی ٢٠٢٥]] || ٢٠٩٨٧ || bot || ٣١ی ئابی ٢٠٠٩
|-
| ٥ || [[بەکارھێنەر:Dexbot|Dexbot]] || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Dexbot|٦ی تەممووزی ٢٠٢٥]] || ٨٢١٩ || bot || ٢ی ئایاری ٢٠١٢
|-
| ٦ || [[بەکارھێنەر:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] || [[تایبەت:بەشدارییەکان/InternetArchiveBot|١ی تەممووزی ٢٠٢٥]] || ٧٨٠١٦ || bot || ٢٨ی تەممووزی ٢٠١٧
|-
| ٧ || [[بەکارھێنەر:Maintenance script|Maintenance script]] || [[تایبەت:بەشدارییەکان/Maintenance script|٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٥]] || ١٤ || bot || ١٦ی نیسانی ٢٠١٥
|}

[[پۆل:ڕاپۆرتی بنکەدراوەی ویکیپیدیا]]</text>
      <sha1>2ohaobt3qtavb77ag6yx5uun1zxh3bn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>پێڕستی ھۆزە ئاشوورییەکان</title>
    <ns>0</ns>
    <id>245091</id>
    <revision>
      <id>1457424</id>
      <parentid>1457253</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:04:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457424</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4217" sha1="az2f2re0cwafxr6m44nocj4ts544e1y" xml:space="preserve">'''پێڕستی خێڵ یان ھۆزە [[ئاشوورییەکان]]''' کە لە باکووری [[عێراق]]، باکووری ڕۆژھەڵاتی [[سووریا]]، باشووری ڕۆژھەڵاتی [[تورکیا]] و باکووری ڕۆژئاوای [[ئێران]]ە.

== ھۆزەکان ==
* [[نروا (ھۆز)|نروا]] 
*[[ئەلباغ (ھۆز)|ئەلباغ]]
* [[ئەلقۆش|ھۆزی ئەلقۆش]]
* [[بەرواری|ھۆزی بەروار]]
* [[باز (تورکیا)|ھۆزی باز]]
* [[بۆتان (ھۆز)|بۆتان]]
* [[چال (ھۆز)|چال]]
* [[دز (ھۆز)|دز]]
* [[باش قەڵا (ھۆز)|باش قەڵا]]&lt;ref&gt;[http://blog.nashdidan.co.il/04022010011540-%D7%99%D7%94%D7%93%D7%95%D7%AA_%D7%91%D7%A9%D7%A7%D7%9C%D7%94_-_%D7%91%D7%A9%D7%97%D7%9C%D7%9F_Bashkale_%D7%90%D7%95_Baskale.html Discoveries in the ruins of Nineveh and Babylon / Austen Henry Layard Pages 383-384] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190612220120/http://blog.nashdidan.co.il/04022010011540-%D7%99%D7%94%D7%93%D7%95%D7%AA_%D7%91%D7%A9%D7%A7%D7%9C%D7%94_-_%D7%91%D7%A9%D7%97%D7%9C%D7%9F_Bashkale_%D7%90%D7%95_Baskale.html |date=١٢ی حوزەیرانی ٢٠١٩ }}&lt;/ref&gt; (سەربە [[جوولەکایەتی]]یە)
* [[گەڤەر|ھۆزی گاوار]]
* [[حەلم (ھۆز)|ھۆزی حەلم]]
* [[جیلۆ|ھۆزی جیلۆ]]
* [[کاسران (ھۆز)|ھۆزی کاسران]]
* [[کاکۆڤ (ھۆز)|ھۆزی کاکۆڤ]]
* [[ناوچیا (ھۆز)|ھۆزی ناوچیا]]
** [[مەر بعیشوو|ھۆزی مەر بعیشوو]]
* [[قۆچانس|ھۆزی قۆچانس]]
* [[تایمار (ھۆز)|تایمار]]
* [[تخوما|تخووما]]
**[[گوندوکتا (ھۆز)|گوندوکتا]]
**[[مەزرا (ھۆز)|مەزرا]]
* [[تیاری|ھۆزی تیاری (خواروو)]]&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Odisho|یەکەم=Edward Y.|ناونیشان=http://worldcat.org/oclc/18465409|سەردێڕ=The sound system of modern Assyrian (Neo-Aramaic)|ڕێکەوت=١٩٨٨|بڵاوکەرەوە=Harrassowitz|ژپنک=٣-٤٤٧-٠٢٧٤٤-٤|پەڕەکان=٢١|oclc=١٨٤٦٥٤٠٩}}&lt;/ref&gt;
**[[ئاشیتا|ھۆزی ئاشیتا]]
**[[بنەماتا|ھۆزی بنەماتا]]
**بیراول
**[[لیزان (ھۆز)|ھۆزی لیزان]]
**[[مینیانیش]]
**[[منەلگیپا]]
**[[سولباگ]]
**[[گوندک، چەلێ|زاویتا]]
**[[نووحارا]]
* [[تیاری|ھۆزی تیارێ (سەروو)]]
**[[بەنیماتو]]
**[[بیالتا]]
**[[کلایتا]]
**[[والتۆ (ھۆز)|والتۆ]]
**[[لاکینا]]
**[[ڕۆمتا]]
**[[ئەلەموون|حەلموون]]
**[[گێرامۆن]]
**[[سێرسپێدۆ]]
* [[ورمێ|ھۆزی ئوورمیا]]
**[[بارادۆست]]
**[[گوندەواری مەرگەوەڕ|مەرگەوەڕ]]
**[[سەڵماس|سەڵەماس]]
**[[ماوانە]]
**[[سۆما]]
**[[گوندەواری تەرگەوەڕ|تەرگەوەڕ]]
**[[ئووشنوک]]
* [[تۆر (ھەرێم)|تۆرعابدین]]
**[[ئامنۆکیا (ھۆز)|ئامنۆکیا]]&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.xmind.net/m/7QbE/|سەردێڕ = Beth Nahle – Anhel – Anhil Anhül – Enhel – Enhil – Yemişli}}&lt;/ref&gt;
**[[بت حەیدۆ]]
**[[بت شیمۆن]]
**[[ئورھایێ، بت ڕاوی]] 
**[[ملکە میرێ]] 
* [[قالوو (ھۆز)|قالوو]]

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

== خوێندنەوەی زۆرتر ==
{{ltr}}
*{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Chabot|یەکەم=Jean-Baptiste|authorlink=Jean-Baptiste Chabot|سەردێڕ=Synodicon orientale ou recueil de synodes nestoriens|ساڵ=١٩٠٢|شوێن=Paris|بڵاوکەرەوە=Imprimerie Nationale|ناونیشان=https://archive.org/download/ChabotSynodiconOrientale/chabot%20synodicon%20orientale.pdf}}
{{ltr/end}}

[[پۆل:ئاشوورییەکان و سوریانییەکان]]
[[پۆل:ھۆزەکانی ئاشووری]]
[[پۆل:پێڕستەکانی پەیوەندیدار بە تورکیا]]
[[پۆل:پێرستەکانی پەیوەندیدار بە عێراق]]
[[پۆل:پێرستەکانی پەیوەندیدار بە سووریا]]
[[پۆل:پێرستەکانی پەیوەندیدار بە ئێران]]</text>
      <sha1>az2f2re0cwafxr6m44nocj4ts544e1y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ئەندۆرا</title>
    <ns>0</ns>
    <id>246986</id>
    <revision>
      <id>1457519</id>
      <parentid>1408892</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:14:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mohammedmahdimohammed</username>
        <id>69961</id>
      </contributor>
      <comment>دانانی بابەتێکی نوێ.</comment>
      <origin>1457519</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9241" sha1="bb9f7rjljv8ghqq42j65hlg1lsn44g7" xml:space="preserve">{{Infobox national football team
| Name                    = ئەندۆرا
| Nickname                = ''سێ ڕەنگەکان'' (El Tricolor)
| Badge                   = Coat of Arms of Andorra.svg
| Badge_size              = 125px
| Association             = [[یەکێتیی تۆپی پێی ئەندۆرا]]
| Confederation          = [[یوفا]] (ئەورووپا)
| Coach                   = [[کۆلدۆ]]
| Captain                 = [[مارک ڤالێس]]
| Most caps               = [[ئیلدفۆنس لیما]] (١٣٧)
| Top scorer              = [[ئیلدفۆنس لیما]] (١١)
| Home Stadium            = یاریگای نیشتمانی (Estadi Nacional)
| FIFA Trigramme          = AND
| pattern_la1        = _and24h
| pattern_b1         = _and24h
| pattern_ra1        = _and24h
| pattern_sh1        = _and24h
| pattern_so1        = _and24hl
| leftarm1           = FF0000
| body1              = FF0000
| rightarm1          = FF0000
| shorts1            = FF0000
| socks1             = FF0000
| pattern_la2        = _and24a
| pattern_b2         = _and24a
| pattern_ra2        = _and24a
| pattern_sh2        = _and24a
| pattern_so2        = _and24al
| leftarm2           = fff200
| body2              = fff200
| rightarm2          = fff200
| shorts2            = fff200
| socks2             = fff200rightarm2               = 1E90FF
| FIFA Rank               = ١٧١ (تا ٤ی نیسانی ٢٠٢٤)&lt;ref name=&quot;FIFA Rank&quot;&gt;{{cite web|url=https://inside.fifa.com/fifa-world-ranking/AND|title=FIFA Men's Ranking - Andorra|publisher=FIFA|access-date=18 December 2023}}&lt;/ref&gt;
| FIFA max                = ١٢٥
| FIFA max date           = ئەیلوولی ٢٠٠٥
| FIFA min                = ٢٠٦
| FIFA min date           = تشرینی دووەمی ٢٠١٩
| First game              = {{fb|AND}} ١–٦ {{fb-rt|EST}}&lt;br&gt;([[ئاندۆرا لا ڤێلا]]، ئەندۆرا؛ ١٣ی تشرینی دووەمی ١٩٩٦)
| Largest win             = {{fb|AND}} ٢–٠ {{fb-rt|SMR}}&lt;br&gt;([[ئاندۆرا لا ڤێلا]]، ئەندۆرا؛ ٢٢ی شوباتی ٢٠١٧)
| Largest loss            = {{fb|CZE}} ٨–١ {{fb-rt|AND}}&lt;br&gt;([[لیبێرێس]]، کۆماری چیک؛ ٤ی حوزەیرانی ٢٠٠٥)&lt;br&gt;{{fb|CRO}} ٧–٠ {{fb-rt|AND}}&lt;br&gt;([[زاگرێب]]، کرواتیا؛ ٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٦)
| World cup apps          = ٠
| Regional name           = [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپا]]
| Regional cup apps       = ٠
}}

'''ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ئەندۆرا''' (بە کەتەلۆنی: ''Selecció de futbol d'Andorra'') نوێنەرایەتی وڵاتی [[ئەندۆرا]] دەکات لە پاڵەوانێتییە نێودەوڵەتییەکانی تۆپی پێدا و لەلایەن [[یەکێتیی تۆپی پێی ئەندۆرا]]وە سەرپەرشتی دەکرێت. بەھۆی کەمیی ژمارەی دانیشتووانی وڵاتەکەوە، ھەڵبژاردەی ئەندۆرا بە یەکێک لە لاوازترین ھەڵبژاردەکانی ئەورووپا و جیھان دادەنرێت.

یانەکە لە ساڵی ١٩٩٦ەوە ئەندامی [[فیفا]] و [[یوفا]]یە و لەو کاتەوە بەشداری لە پاڵاوتنەکانی [[جامی جیھانیی فیفا]] و [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپا]]دا دەکات، بەڵام تا ئێستا نەیتوانیوە سەرکەوێت بۆ ھیچ کام لە پاڵەوانێتییە گەورەکان.

== مێژوو ==
ھەرچەندە یەکێتیی تۆپی پێی ئەندۆرا لە ساڵی ١٩٩٤ دامەزرا، بەڵام یەکەم یاریی فەرمیی ھەڵبژاردەکە لە ١٣ی تشرینی دووەمی ١٩٩٦ بوو، کە یارییەکی دۆستانە بوو بەرامبەر [[ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ئیستۆنیا]] و بە ئەنجامی ٦-١ دۆڕا.

یەکەمین یاریی فەرمی لە پاڵاوتنەکاندا لە ٥ی ئەیلوولی ١٩٩٨ بوو بەرامبەر [[ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ئەرمەنستان]] لە پاڵاوتنەکانی [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپای ٢٠٠٠]]، کە بە ئەنجامی ٣-١ دۆڕا. لەو کاتەوە، ئەندۆرا بەردەوام لە پاڵاوتنەکاندا بەشدارە، بەڵام زۆربەی یارییەکانی دۆڕاندووە.

=== سەرکەوتنە مێژووییەکان ===

[[پەڕگە:Andorra national football team - Warm up (004).jpg|وێنۆک|ڕاھێنانی ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ئەندۆرا لە ٢٥ی ئایاری ٢٠١٦ لە باد ئێرلاخ (نەمسا). وێنەکە خۆ گەرمکردنی یاریزانانی ھەڵبژاردەکە پیشان دەدات.]]

سەرەڕای ئەنجامە خراپەکان، ئەندۆرا چەند سەرکەوتنێکی مێژوویی تۆمار کردووە کە لە یادەوەریی ھاندەرانیدا ماونەتەوە:
* **یەکەم سەرکەوتنی فەرمی (٢٠٠٤):** لە ١٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٤، ئەندۆرا یەکەمین سەرکەوتنی خۆی لە یارییەکی فەرمیدا بەدەستھێنا، کاتێک لە پاڵاوتنەکانی [[جامی جیھانیی فیفای ٢٠٠٦]]دا بە ئەنجامی ١-٠ لە [[ھەڵبژاردەی تۆپی پێی مەقدوونیای باکوور|مەقدوونیا]]ی بردەوە. گۆڵەکە لەلایەن مارک بێرناوسەوە تۆمار کرا.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.uefa.com/european-qualifiers/news/0254-0d7b3223157f-f1311ba0fe0c-1000--historic-win-for-andorra/|title=Historic win for Andorra|publisher=UEFA|date=13 October 2004}}&lt;/ref&gt;
* **سەرکەوتن بەسەر ھەنگاریا (٢٠١٧):** لە ٩ی حوزەیرانی ٢٠١٧، دوای نزیکەی ١٣ ساڵ، ئەندۆرا دووەم سەرکەوتنی فەرمیی خۆی تۆمار کرد کاتێک بە ئەنجامی ١-٠ لە [[ھەڵبژاردەی تۆپی پێی مەجارستان|ھەنگاریا]]ی بردەوە لە پاڵاوتنەکانی [[جامی جیھانیی فیفای ٢٠١٨]]. ئەمە یەکێک بوو لە گەورەترین سوپرایزەکانی پاڵاوتنەکان.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.bbc.com/sport/football/40225139|title=World Cup 2018: Andorra stun Hungary to end 66-match winless run|publisher=BBC Sport|date=9 June 2017}}&lt;/ref&gt;

لە ساڵانی دواییدا و بەھۆی دامەزراندنی [[خولی نەتەوەکانی ئەورووپا]]، ئەندۆرا توانیویەتی لەگەڵ ھەڵبژاردە ھاوئاستەکانی خۆی یاری بکات و چەند ئەنجامێکی باش بەدەست بھێنێت، لەوانە یەکەم سەرکەوتنی لە دەرەوەی یاریگای خۆی بەرامبەر سان مارینۆ لە ساڵی ٢٠٢٢.

== یاریگا ==
ھەڵبژاردەی ئەندۆرا یارییەکانی خۆی لە **یاریگای نیشتمانی (Estadi Nacional)** لە پایتەختی وڵات، [[ئاندۆرا لا ڤێلا]]، ئەنجام دەدات. ئەم یاریگایە جێگەی نزیکەی ٣,٣٠٠ ھاندەر دەبێتەوە.

== یاریزانەکان ==
=== پێکھاتەی ئێستا ===
''لیستی یاریزانان بۆ یارییەکانی ئەیلوولی ٢٠٢٤.''

=== زۆرترین بەشداری ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! پلە
! یاریزان
! ماوە
! یاری
! گۆڵ
|-
| ١
| '''[[ئیلدفۆنس لیما]]'''
| ١٩٩٧–٢٠٢٣
| ١٣٧
| ١١
|-
| ٢
| '''[[مارسیۆ ڤیێیرا]]'''
| ٢٠٠٥–ئێستا
| ١٢٨
| ٢
|-
| ٣
| [[ئۆسکار سۆنێخی]]
| ١٩٩٧–٢٠١٥
| ١٠٦
| ٤
|-
| ٤
| '''[[مارک ڤالێس]]'''
| ٢٠٠٨–ئێستا
| ٩٤
| ٥
|-
| ٥
| [[مارک پویۆل]]
| ٢٠٠٠–٢٠٢١
| ٨٩
| ٢
|}
=== گۆڵکاران ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! پلە
! یاریزان
! ماوە
! گۆڵ
! یاری
|-
| ١
| '''[[ئیلدفۆنس لیما]]'''
| ١٩٩٧–٢٠٢٣
| ١١
| ١٣٧
|-
| ٢
| '''[[کریستیان مارتینێز]]'''
| ٢٠٠٩–ئێستا
| ٥
| ٧٧
|-
| ٢
| '''[[مارک ڤالێس]]'''
| ٢٠٠٨–ئێستا
| ٥
| ٩٤
|-
| ٤
| [[ئۆسکار سۆنێخی]]
| ١٩٩٧–٢٠١٥
| ٤
| ١٠٦
|-
| ٥
| خیسوس خولیان لوچێندۆ
| ١٩٩٦–٢٠٠٣
| ٣
| ٢٩
|}

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

لەسەر بنەمای وتارەکانی ویکیپیدیای [https://en.wikipedia.org/wiki/Andorra_national_football_team?wprov=sfla1 ئینگلیزی]، [https://ca.wikipedia.org/wiki/Selecci%C3%B3_de_futbol_d%27Andorra?wprov=sfla1 کەتەلۆنی]، و سەرچاوەی فەرمیی ترەوە وەرگیراوە، بە داڕشتنێکی جیاواز و فراوانتر نەک وەرگێڕانی وشەبەوشە.

{{تووڵی دەروازە|تۆپی پێ|ئەندۆرا|وەرزش|ئەورووپا}}

[[پۆل:ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ئەندۆرا]]
[[پۆل:ھەڵبژاردە نیشتمانییەکانی ئەورووپا]]
[[پۆل:وەرزش لە ئەندۆرا]]
[[پۆل:دامەزراوەکانی ١٩٩٤ لە ئەندۆرا]]</text>
      <sha1>bb9f7rjljv8ghqq42j65hlg1lsn44g7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>عەلیشێر</title>
    <ns>0</ns>
    <id>248227</id>
    <revision>
      <id>1457438</id>
      <parentid>1446459</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:29:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ari Qasm</username>
        <id>57423</id>
      </contributor>
      <origin>1457438</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20113" sha1="alrklrlu3weh39hnztdvjhkw8jx8g2n" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی کەسایەتی
| پێشگری ڕێزلێنان      =
| ناو                  = عەلیشێر
| پاشگری ڕێزلێنان      =
| ناوی خۆماڵی          =
| زمانی ناوی خۆماڵی    =
| وێنە                 =
| قەبارەی وێنە         =
| جێگری وێنە           =
| لێدوانی وێنە         = عەلیشێر و زەریفە خانم
| ناوی کاتی لەدایکبوون =
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = ١٨٨٢
| شوێنی لەدایکبوون     = ئازگێر {{ھن}} ماجیران
| ڕێکەوتی ونبوون       =
| شوێنی ونبوون         =
| ڕەوشی ونبوون         =
| ڕێکەوتی مەرگ         = ٩ی تەممووزی ١٩٣٧
| شوێنی مەرگ           = [[دێرسیم]]
| ھۆکاری مەرگ          =
| شوێنی تەرم           =
| شوێنی گۆڕ            =
| پۆتانەکانی گۆڕ       =
| مۆنیومێنتەکان        =
| نیشتەجێ              =
| نەتەوە               = [[کورد]]
| ناوەکانی تر          =
| شارومەندێتی          =
| پەروەردە             = &lt;!-- ئاستی پەروردە، نم. بەکەلۆریۆس، دکتۆرا، ھتد. لەگەڵ بواری خوێندنەکەی --&gt;
| خوێندنگە             = &lt;!-- ئەو زانکۆ، قوتابخانە، یان پەیمانگایەی لێی خوێندووە --&gt;
| پیشە                 = [[شاعیر]] {{ھن}} [[سیاسەتوان]] {{ھن}} شۆڕشگێر
| ساڵانی چالاکی          =
| خاوەنکار             =
| ڕێکخراو              =
| وەکیل                =
| ناوبانگ              =
| کارە دیارەکان        =
| شێواز                =
| دارایی               =
| باڵا                  =
| تەلەڤیزیۆن           =
| ئۆفیس                =
| وادە                 =
| پێش                  =
| پاش                  =
| حیزب                 =
| بزاڤ                 =
| بەرامبەرەکان         =
| ئایین                = [[عەلەوی]]
| تۆمەت                =
| سزا                  =
| دۆخی دادوەری         =
| ھاوسەر               = [[زەریفە خانم]]
| یار                  =
| مناڵەکان             =
| باوان                =
| دایک                 =
| باوک                 =
| خزمەکان              = عەشیرەتی شێخ حەسەنان
| خێزان                =
| خەڵاتەکان             =
| ڕێزلێنان             =
| واژوو                =
| جێگری واژوو          =
| قەبارەی واژوو        =
| ماڵپەڕ               =
| پەراوێزەکان          =
|image=Alîşêr Efendî &amp; Zarîfe Xatun.jpg}}

'''عەلیشێر''' (١٨٨٢ لە ئازگێر، ماجیران، [[سێواس]] - ٩ی تەممووزی ١٩٣٧ لە [[دێرسم]]) سەرکردەی ھۆزی [[قۆچگیرجی]] بوو کە لە [[جەنگی جیھانی یەکەم]]دا لەگەڵ ڕووسیا دژی [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|عوسمانی]]یەکان شەڕی کرد، ھەروەھا سەرکردەی یەکەمین شۆڕشی چەکداریی کورد لە دژی کۆماری تورکیا ([[شۆڕشی قۆچگیری]]) و لە سەرکردە سەرەکییەکانی [[کۆمەڵکوژیی دێرسیم|شۆڕشی دێرسیم]] بوو.&lt;ref name=&quot;:0&quot;/&gt; عەلیشێر بە یەکێک لە کەسایەتییە ڕەمزییەکانی بزووتنەوەی نەتەوەیی سەدەی بیستەمی کورد دەناسرێت.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;[[:en:Nuri_Dersimi|Nuri Dersimi]]، (1952). ''Kürdistan Tarihinde Dersim'' (in Turkish). Aleppo: Ani Matbaası&lt;/ref&gt;

== ژیان ==
عەلیشێر لە کێڵگەکانی قۆچگری لە شارۆچکەی ئومرانییە لەدایک بوو و دوای تەواوبوونی خوێندنی لە سێواس، بوو بە کاتبی مستەفا پاشا. ئەو شاعیرێکی زۆر ناوداری کورد بوو و زیرەکی و ئیستدلالێکی بەھێز و بەھرەیەکی نائاسایی ھەبوو.&lt;ref name=&quot;:1&quot;/&gt; دوای کۆچی دوایی مستەفا پاشا، کوڕە گەورەکەی عەلیشێر بوو بە جێگری و کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ھۆزەکانی قۆچگری ھەبوو؛ عەلیشێر بە تەواومانا ئەم کاریگەرییەی بۆ دۆزی ڕزگاری و سەربەخۆیی کوردستان بەکار ھێنا و لە دروستکردنی یەکڕیزییەکی بەھێز لە نێوان عەشیرەتەکانی دێرسیمدا سەرکەوتووش بوو. ھاوسەرگیری لەگەڵ خزمێکی خۆیان بەناوی [[زەریفە خانم]] کرد بەڵام منداڵیان نەبوو.&lt;ref name=&quot;:1&quot;/&gt; سەر بە عەشیرەتی کوردیی شێخ حەسەنان بوو، بەڵام لە سەردەمی خۆیدا لەلایەن ھەموو ھۆزەکانەوە ڕێزی لێ دەگیرا. بە دوای پەیوەندییەکی باشی نێوان کورد و [[ئەرمەنییەکان]]دا دەگەڕا. بەرھەمی زۆری لەسەر زمان و زاراوەکانی کوردی ھەیە بەڵام بەداخەوە زۆربەی بەرھەمەکانی کەوتوونەتە دەستی دەوڵەتی تورکیا. لە سەردەمی [[جەنگی جیھانیی یەکەم]]دا لەگەڵ [[ڕووسیا]] وتووێژی کرد و لە ساڵی ١٩١٤ تا ١٩١٩ بەدوای یەکگرتن و ڕێکخستنی عەشیرەتە کوردەکان لەژێر [[کۆمەڵگای سەرھەڵدانی کوردستان]]دا بوو.

عەلیشێر سەرکردەی ڕاپەڕینی قۆچگری و بەشداربووی شۆڕشی دێرسیمیش بوو و بە ڕۆشنبیری و دیپلۆماسی و سازدانی یەکڕیزیی کورد و خەبات و [[شەڕی چریکی]] ناسراوە.

== جەنگی جیھانی یەکەم ==
عەلیشێر لە جەنگی جیھانی ساڵی ١٩١٤دا بە مەبەستی دەستەبەرکردنی سەربەخۆیی کوردستان پەیوەندی بە سوپای ڕووسیاوە گرتووە و وەک نوێنەری کورد لە ناوچەی قۆچگری، [[سێواس]]، [[مەلەتی]] و دێرسیم، کاری بۆ دامەزراندنی ئیدارەیەکی خۆسەری کوردستان لەژێر چاودێری ڕووسیادا کردووە. کاتی داگیرکردنی [[ئەرزنگان]] لەلایەن ڕووسیاوە، عەلیشێر بە ھێزێکی سەربازییەوە چووەتە ناوەندی ناحیەی [[پلوور]] و ئیدارەی تورکیای ھەڵوەشاندووەتەوە و ئیدارەیەکی کوردی لەوێ دامەزراندووە. ئەم سەرکەوتنە خاڵی بەرکەوتنی سوپای ڕووسیای لەگەڵ دەرسیم مسۆگەر کردبوو.&lt;ref name=&quot;:1&quot;/&gt; ھەر لەم قۆناغەدا دێرسیم توانی ئیدارەیەکی تەواو سەربەخۆ دابمەزرێنێت. سوپای ڕووسیا دەستیان بە پاشەکشە کردووە و عەلیشێر ناچار بووە بەجێیان بھێڵێت و بگەڕێتەوە بۆ دێرسیم و لەوێ ماوەتەوە.&lt;ref name=&quot;:1&quot;/&gt; وەھیب پاشا -فەرماندەی عوسمانی- بەو پێیەی لەڕووی سیاسەتەوە دۆخی دێرسیمی زۆر بە گرنگ دەزانی، لێخۆشبوونی عەلیشێر و گەنجانی تری کۆچکیری و دێرسیمی مسۆگەر کردووە، بەمەش ڕێگەی بە عەلیشێر داوە جارێکی تر بگەڕێتەوە قۆچگری.&lt;ref name=&quot;:1&quot;/&gt;

== پاش جەنگی جیھانی یەکەم ==
[[شۆڕشی ڕووسیا]] بوو بەھۆی ئەوەیکە لە کۆتاییەکانی ساڵی ١٩١٧دا سوپای ڕووسیا لە ئەرزنگان بکشێتەوە و بزووتنەوەی گشتیی کشانەوە کە لە کۆتاییەکانی ھەمان ساڵدا لە بەرەکاندا دەستی پێ کرد، ھێزە ئەرمەنییەکانی ناچار کرد ڕێوشوێنی سەربازیی نوێ بگرنە بەر.&lt;ref name=&quot;:1&quot;/&gt; [[سێباستاتسی موراد]] سەرۆکی فیداییەکانی ئەرمەنستان ویستی ھاوپەیمانییەکی بەھێز لەگەڵ دێرسیمییەکان دروست بکات. لە کاتی دانوستانەکان لەگەڵ عەلیشێردا لەسەر ئەم پرسە، نەتوانرا ڕێککەوتن لەسەر ھەندێک مەرجی گرنگ بکرێت و ھەوڵەکەی سێباستاتسی موراد شکستی ھێنا.&lt;ref name=&quot;:1&quot;/&gt; بەگوێرەی لێدوانەکانی عەلیشێر، سێباستاتسی موراد پڕۆژەیەکی پێشنیار کردبوو کە بەتەنھا ئامانجی ئەرمینیای گەورەی پەیڕەو دەکرد و چون ترسی ئەوەی ھەبوو بچێتە ناو ھاوپەیمانییەکەوە سەبارەت بە ئۆتۆنۆمی و سەربەخۆیی کوردستان نەتوانرا لەگەڵی ڕێک بکەون و بەو ھۆیەوە ناچار بوو بکشێتەوە بۆ ڕۆژاوای دێرسیم.&lt;ref name=&quot;:1&quot;/&gt;

عەلیشێر دڵسۆزیی کوردانی قۆچگری و دێرسیمی بۆ کۆمەڵەی سەرھەڵدانی کوردستان لە ئەستەنبوڵ ڕاگەیاند و لە ھەمان کاتدا لە زۆر شوێن لقی بۆ دامەزراندن. دواتر لەگەڵ دێرسیمییەکان چوو دێرسیم و سەبارەت بە پشتڕاستکردنەوەی ئۆتۆنۆمی کوردستان بەپێی [[پەیمانی سیڤەر]] تێلێگرافی بۆ حکوومەتی ئەنقەرە نارد. جگە لەم چالاکییانە لە بواری دیپلۆماسیدا، بە کەڵکوەرگرتن لە بوونی خۆی لە دێرسیم، خەریکی ئەنجامدانی کۆنفڕانس لەسەر گەلی کورد و دروستکردنی ڕەوتی گرنگ و ھەروەھا دامەزراندنی ڕێکخراوەکان بۆ دەستەبەرکردنی سەربەخۆیی کورد بوو.&lt;ref name=&quot;:1&quot;/&gt;

== شۆڕشی قۆچگری ==
کوردەکانی دەوروبەری دێرسیم دەستیان کرد بە ئامادەکاری بۆ دوایین ڕووبەڕووبوونەوەیان لەگەڵ ناسیۆنالیستە تورکەکان و ھەڵیانکوتایە سەر چەند کۆگایەکی چەکی تورکیا. تا مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٢٠ ئەوەندەیان گرت کە خۆیان لە پێگەیەکی بەھێزدا دیتەوە. لە کۆتاییدا لە ١٥ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ بەیاننامەیەکیان گەیاندە کەمالییەکان کە ئەم خاڵانەی خوارەوەی تێدابوو:&lt;ref name=&quot;:2&quot;/&gt;
* پێویستە حکوومەت لە ئەنقەرە پابەندی ئەو ڕێککەوتنە بێت کە کورد لەگەڵ سوڵتان لە ئەستەنبوڵ ھەیبووە و ئۆتۆنۆمی کورد قبوڵ بکات.
* ھەروەھا پێویستە حکوومەت لە ئەنقەرە سەبارەت بە خۆسەریی کوردستان ئەو کەسانە ئاگادار بکاتەوە کە بەیاننامەکەیان نووسیوە.
* سەرجەم زیندانیانی کورد لە زیندانەکانی ئەرزنگان، مەلەتی، [[خارپێت]] و سێواس دەبێت ئازاد کرێن.
* دەوڵەتی تورکیا لەو ناوچانەی کە زۆرینەی کوردن دەبێت بڕوات و سوپای تورکیا کە ڕەوانەی ناوچە کوردییەکان کروان، پێویستە بکشێنەوە.
تا ٢٤ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ داوای وەڵامیان کرد&lt;ref name=&quot;:3&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot;/&gt;؛ لە ٢٥ی کانوونی دووەمدا کورد دیسان داوای کرد لە پارێزگاکانی [[ئامەد]]، [[بدلیس]]، [[وان]] و خارپێت وەک ئەوەی لە پەیمانی سیڤەردا ڕێککەوتنی لەسەر کراوە مافی سیاسیی زیاتری پێ بدرێت.&lt;ref name=&quot;:2&quot;/&gt;
حکوومەتی تورکیا پێشنیاری ئەوەی کرد کە موتەسەریفێکی کورد بۆ خارپێت دابنێت، بەڵام شۆڕشگێڕان بە نوێنەرایەتیی [[سەید ڕەزا]] و عەلیشێر ئەو پێشنیارەیان ڕەت کردەوە و داواکەیان دووپات کردەوە کە ئەوان حکوومەتێکی سەربەخۆی کوردییان دەوێت، نەک حکوومەتێکی سەپێنراو لەلایەن ئەنقەرەوە.&lt;ref name=&quot;:3&quot;/&gt; فەرماندەی سوپای ناوەندی -نورەدین پاشا- ھێزێکی ٣٠٠٠ کەسی کە ھێزەکانی تۆپاڵ عوسمانیشیان لەگەڵ بوو، ڕەوانە کرد.&lt;ref name=&quot;:4&quot;/&gt; مانگی شوبات شەڕ دەستی پێ کرد و تورکەکان داوای خۆبەدەستەوەدانی بێمەرجی شۆڕشگێڕانی کوردیان کرد. یەکەمین ڕووبەڕووبوونەوەی گەورەی نێوان فراکسیۆنەکان بە سەرکەوتوویی بۆ کورد کۆتایی ھات،&lt;ref name=&quot;:3&quot;/&gt; بەڵام شەڕ بەردەوام بوو تاوەکوو شۆڕشگێڕان لە ١٧ی حوزەیرانی ١٩٢١ سەرکوت بوون.&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;Olson, Robert W. (1989). ''The Emergence of Kurdish Nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925''. University of Texas Press&lt;/ref&gt;
بە گوێرەی ھەندێک سەرچاوە، نورەدین پاشا وتوویەتی (سەرچاوەکانی تر ئەمە بۆ تۆپاڵ عوسمان دەگەڕێننەوە: {{quote|لە نیشتمان (تورکیا)، ئەو کەسانەمان پاک کردەوە کە دەڵێن &quot;زۆ&quot; (ئەرمەنییەکان)، دەچم ئەو کەسانەی کە دەڵێن &quot;لۆ&quot; (کورد) لە ڕەگ و ڕیشەیڕا پاک دەکەمەوە.&lt;ref&gt;[[:en:Taner_Akçam|Taner Akçam]]، (2007). [[:en:A_Shameful_Act|A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility]]&lt;/ref&gt;}}

== شۆڕشی دێرسیم ==
عەلیشێر ساڵێ ١٩٣٧ بەشداری [[کۆمەڵکوژیی دێرسیم|شۆڕشی دێرسیم]] بووە و لەگەڵ سەید ڕەزا ھاوکاری کردووە و بە کردەوە ھەوڵی داوە یەکیەتی پەرە پێ بدات. شەڕەکە لەسەر سەید ڕەزا بووە و عەلیشێر پلانەکانی شەڕی داڕشتووە، بۆیە تاکە مەبەستی ژەنەڕاڵ ئەلپدۆغان ئەوە بووە کە عەلیشێر لەناو بچێت.&lt;ref name=&quot;:1&quot;/&gt; بە گوتەی [[نووری دەرسیمی]]، ژەنەڕاڵ کە ناوبانگی بە فێڵبازی ھەبووە، توانیویەتی متمانەی ھەموو سەرۆک عەشیرەتەکانی دیکە جگە لە سەید ڕەزا، تەنانەت عەلیشێریش، بەدەست بھێنێت. بەو پێیەی کە ژەنەراڵ ھەمیشە لەگەڵ عەلیشێر لە پەیوەندیدا بووە، ئاگاداری ھەموو پلانەکانی سەید ڕیزا بووە. سەید ڕەزا بۆ ئەوەی ڕێگری لە خوێنڕشتنی زیاتر بکات، بڕیاری دابوو کە عەلیشێر داوای پەنابەری لە ئێران یان عێراق بکات و یارمەتی لە حکوومەتەکانی فەرەنسا و ئینگلتەرا وەربگرێت. ژەنەڕاڵیش ئاگاداری ئەم بڕیارە بوو.&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;[[:en:Andrew_Mango|Andrew Mango]]، (1999). ''Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey''. John Murray.&lt;/ref&gt; عەلیشێر لەگەڵ زێریفە خانم بە دیل گیران. [[مستەفا کەمال ئاتاتورک]] داوای لە سەرۆکی ھێزە چەکدارەکانی تورکیا کرد تاوەکوو سەری عەلیشێری بۆ بەرێت. دەوترێت ئاتاتورک وتوویەتی: {{quote|&quot;تاوەکوو سەری بڕاوی عەلیشێر نەبینم ژیانم لێ حەرامە، ئەگەر ژیان لەمن حەرام بێت مانای ئەوەیە ژیان بۆ ھەموو فەرماندەکانی سوپا حەرامە&quot;.}} سەرۆکی ھێزەکانی تورکیا تۆپاڵ عوسمان فەرمانی ئاتاتورکی جێبەجێ کرد؛ برازای [[سەید ڕەزا]] کە ناوی ڕێبەر بوو، ببوو بە سیخوڕی دەوڵەتی تورکیا و لەگەڵ کەسێک بە ناوی زەینەل خەڵکی دێرسیم، لەبڕی ٤٠ دراوی زێر بۆ ھەرکامیان پێشنیارەکەی تۆپاڵ عوسمانیان قبوڵ کرد. ئەوان بە پلان خۆیان گەیاندووە ئەو ئەشکەوتەی عەلیشێری لێ بوو و کوشتیان. تۆپاڵ عوسمان بە ئامانجەکەی گەیشت و سەری عەلیشێر و زەریفە خانی بڕی و پێشکەشی ئاتاتورکی کرد.&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;Demir, Halim (2008). ''Milli Mücadele: Kuvay-ı Milliye - İttihatçılar ve Muhalifler'' (in Turkish). Ozan Yayıncılık&lt;/ref&gt; سەری عەلیشێر بەگ چەند مانگێک لە کۆشکی چانکایکە کە ئاتاتورک تێیدا دەژیا ماوەتەوە. ھەموو فەرماندەکان، سەربازەکان و سیاسەتمەدارەکانی تورکیا لەبەردەم سەرە بڕاوەکەدا وێنەیەکی یادگارییان گرتووە؛ ئاتاتورکیش وێنەی گرتووە بەڵام ئەو وێنەیە لە ئەرشیڤەکاندا بە شاراوەیی ماوەتەوە. ڕۆژنامەکانی تورکیا بە خێرایی وێنەی سەری عەلیشێر بەگیان بڵاو کردووەتەوە.

[[پەڕگە:Topal Osman Agha.jpg|وێنۆک|تۆپاڵ عوسمان]]
[[پەڕگە:Alişer-2.png|وێنۆک|سەری عەلیشێر (وێنەکە پاش مردنی گیراوە و لە ڕێکەوتی ١٥ی کانوونی یەکەمی ١٩٥١ لە ڕۆژنامەی ئنجی لە [[ئەستەمبوڵ]] بڵاو کراوەتەوە)]]

پاشی شکستی شۆڕش، لە قۆچگیری و ھەموو کوردستان، کۆمەڵکوژییەکی دڕندانە دژی کورد ئەنجام درا و تا ڕاپەڕینی [[شێخ سەعید]] ئەم دۆخە سەخت و دژوارە بەردەوام بوو.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Soileau, Dilek Kızıldağ (2018). &quot;Koçgirili Alişer Efendi&quot;. In Bora, Tanıl; Yanık, Aybars (eds.). ''Kürt Tarihi ve Siyasetinden Portreler'' (in Turkish). İletişim Yayıncılık&lt;/ref&gt;

== وەسف ==
{{quote|عەلیشێر زمانی کوردیی خوێندبۆوە و شیکاریی باشی بۆ کردبوو، زۆر شیعری نەتەوەیی بە زمانی کوردی دانا و بە سازە جوانەکەی ئەو شیعرانەی پێشکەش بە خەڵک کرد، ھەستی نەتەوەیی کوردی وروژاند و ئاوات و خواستە بەرزەکانی کورد لە قسە و سازەکەیدا بەدی دەکران.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989). &quot;The Koçgiri Kurdish rebellion in 1921 and the draft law for a proposed autonomy of Kurdistan&quot;. ''Oriente Moderno''. 8 (69) (1/6): 41.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;/&gt;&lt;ref&gt;نووری دێرسیمی، دێرسیم لە مێژووی کوردستاندا، (١٩٥٢)&lt;/ref&gt;}}

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان|٢}}

{{تووڵی دەروازە|تورکیا|کوردستان|سیاسەت|ژیاننامە}}

[[پۆل:لەدایکبووانی ١٨٦٢]]
[[پۆل:مردووانی ١٩٣٧]]
[[پۆل:کوردەکانی عوسمانی]]
[[پۆل:شۆڕشی کۆچگیری]]
[[پۆل:کوردەکانی تورکیا]]
[[پۆل:مستەفا کەمال ئاتاتورک]]
[[پۆل:کۆمەڵکوژییەکانی کوردەکان]]
[[پۆل:کۆمەڵکوژییەکان لە تورکیا]]
[[پۆل:چەوساندنەوەی کوردان]]
[[پۆل:کورد]]
[[پۆل:سەربزێوییەکانی کورد لە تورکیا]]
[[پۆل:کوردستان]]
[[پۆل:خەڵکی زازا]]</text>
      <sha1>alrklrlu3weh39hnztdvjhkw8jx8g2n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad/ئەرشیڤی ٦</title>
    <ns>3</ns>
    <id>270757</id>
    <revision>
      <id>1457567</id>
      <parentid>1456012</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T01:55:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dexbot</username>
        <id>6403</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: ئەرشیڤکردنی 2 بابەت لە [[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad]]</comment>
      <origin>1457567</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="96697" sha1="8s2d1hkzxo3dw5fowt1g0fpzaxjye72" xml:space="preserve">{{ئەرشیڤی وتووێژ}}

== Wikipedia translation of the week: 2024-32 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Suffrage drama]]'''&lt;br /&gt;  &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Pamphlet from NAWSA for women's suffrage plays, page 1.jpg|center|300px|]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''Suffrage drama''' (also known as suffrage plays or suffrage theatre) is a form of dramatic literature that emerged during the British women's suffrage movement in the early twentieth century. Suffrage performances lasted approximately from 1907-1914. Many suffrage plays called for a predominant or all female cast. Suffrage plays served to reveal issues behind the suffrage movement. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]] --[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠٢:١٣، ٥ی ئابی ٢٠٢٤ (UTC)''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=27150339 --&gt;

== Wikipedia translation of the week: 2024-33 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Karatgurk]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:it:Karatgurk]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----

&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
In the Australian Aboriginal mythology of the Aboriginal people of south-eastern Australian state of Victoria, the '''Karatgurk''' were seven sisters who represented the constellation known in western astronomy as the Pleiades. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]] --[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠٢:١٣، ١٢ی ئابی ٢٠٢٤ (UTC)''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=27264174 --&gt;
== Wikipedia translation of the week: 2024-34 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:B1 (classification)]]'''&lt;br /&gt;  &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----

&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''B1''' is a medical-based Paralympic classification for blind sport. Athletes in this classification are totally or almost totally blind. It is used by a number of blind sports including blind tennis, para-alpine skiing, para-Nordic skiing, blind cricket, blind golf, five-a-side football, goalball and judo. Some other sports, including adaptive rowing, athletics and swimming, have equivalents to this class.

The B1 classification was first created by the IBSA in the 1970s, and has largely remained unchanged since despite an effort by the International Paralympic Committee (IPC) to move towards a more functional and evidence-based classification system. Classification is often handled on the international level by the International Blind Sports Federation (IBSA) but it sometimes handled by national sport federations. There are exceptions for sports like athletics and cycling, where classification is handled by their own governing bodies.

Equipment utilized by competitors in this class may differ from sport to sport, and may include sighted guides, guide rails, beeping balls and clapsticks. There may be some modifications related to equipment and rules to specifically address needs of competitors in this class to allow them to compete in specific sports. Some sports specifically do not allow a guide, whereas cycling and skiing require one. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠١:٥٦، ١٩ی ئابی ٢٠٢٤ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=27278917 --&gt;

== Wikipedia translation of the week: 2024-35 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Erzi (village)]]'''&lt;br /&gt;  &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Caucasus, Ingushetia, Ингушские боевые и смотровые башни, горы Кавказа.jpg|300px|center]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''Erzi''' (Russian: Эрзи; Ingush: Аьрзи, romanized: Ärzi, lit. 'Eagle') is a medieval village (aul) in the Dzheyrakhsky District of Ingushetia. It is part of the rural settlement (administrative center) of Olgeti. The entire territory of the settlement is included in the Dzheyrakh-Assa State Historical-Architectural and Natural Museum-Reserve and is under state protection. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠٣:١٩، ٢٦ی ئابی ٢٠٢٤ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=27345183 --&gt;
== Wikipedia translation of the week: 2024-37 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Cappadocian calendar]]'''&lt;br /&gt;  &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----

&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
The '''Cappadocian calendar''' was a solar calendar that was derived from the Persian Zoroastrian calendar. It is named after the historic region Cappadocia in present-day Turkey, where it was used. The calendar, which had 12 months of 30 days each and five epagomenal days, originated between 550 and 330 BC, when Cappadocia was part of the Persian Achaemenid Empire. The Cappadocian calendar was identical to the Zoroastrian calendar; this can be seen in its structure, in the Avestan names and in the order of the months. The Cappadocian calendar reflects the Iranian cultural influence in the region. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠١:٤٢، ٩ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=27357319 --&gt;

== Wikipedia translation of the week: 2024-39 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Independence Day (Albania)]]'''&lt;br /&gt;  &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----

&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''Independence Day''' (Albanian: Dita e Pavarësisë) is a public holiday in Albania observed on 28 November. It commemorates the Albanian Declaration of Independence (from the Ottoman Empire), which was ratified by the All-Albanian Congress on 28 November 1912, establishing the state of Albania. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠٠:٢٩، ٢٣ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=27456350 --&gt;
== Wikipedia translation of the week: 2024-40 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Wildlife of Bahrain]]'''&lt;br /&gt;  &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Birds in Al-Areen Wildlife Park.jpg|300px|center]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
The wildlife of the archipelago of Bahrain, is more varied than might be expected of this small group of islands in the Persian Gulf. Apart from a strip of the north and west of the main island, where crops are grown with irrigation, the land is arid. With a very hot dry summer, a mild winter, and brackish groundwater, the plants need adaptations in order to survive. Nevertheless, 196 species of higher plant have been recorded here, as well as about seventeen species of terrestrial mammals, many birds and reptiles, and many migratory birds visit the islands in autumn and spring. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠١:٥٧، ٣٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٤ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=27456350 --&gt;

== Wikipedia translation of the week: 2024-42 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Little Danes experiment]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:fa:آزمایش دانمارکی‌های کوچک]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Children play at a Danish Red Cross-run orphanage in Greenland.jpg|300px|center]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
The '''little Danes experiment''' was a 1951 Danish operation where 22 Greenlandic Inuit children were sent to Danish foster families in an attempt to re-educate them as &quot;little Danes&quot;. While the children were all supposed to be orphans, most were not. Six children were adopted while in Denmark, and sixteen returned to Greenland, only to be placed in Danish-speaking orphanages and never live with their families again. Half of the children experienced mental health disturbances, and half of them died in young adulthood. The government of Denmark officially apologised in 2020, after several years of demands from Greenlandic officials. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠٣:١٦، ١٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=27572997 --&gt;
== Wikipedia translation of the week: 2024-43 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Kharayeb]]'''&lt;br /&gt;  &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Muharram 1Oth-Ashouraa 2007 in Kharayeb - panoramio.jpg|300px|center]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''Kharayeb''' (Arabic: الخرايب) is a historic town in the Sidon District in the South Governorate, Lebanon. The town is 77 km (48 mi) south of Beirut, and stands at an average altitude of 190 m (620 ft) above sea level. The town boasts a rich historical legacy, with archaeological excavations revealing a complex settlement history spanning from Prehistory to the Ottoman period. Notably, Kharayeb's origins can be traced back to the Persian period (539–330 BC), when it played a pivotal role in the region's agricultural and economic landscape, culminating in the construction of its Phoenician temple around the 6th century BC. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠٢:٣٨، ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=27572997 --&gt;

== Wikipedia translation of the week: 2024-44 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Christmas horror]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:es:Terror navideño]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Christmascarol1843 -- 169.jpg|300px|center]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''Christmas horror''' is a fiction genre and film genre that incorporates horror elements into a seasonal setting. It is popular in multiple countries.  

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠٢:٠٥، ٢٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=27647428 --&gt;
== Wikipedia translation of the week: 2024-45 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Placenta cake]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:simple:Placenta cake]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Bucharest, Greek pie-maker, 1880.jpg|300px|center]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''Placenta cake''' is a dish from ancient Greece and Rome consisting of many dough layers interspersed with a mixture of cheese and honey and flavored with bay leaves, baked and then covered in honey. The dessert is mentioned in classical texts such as the Greek poems of Archestratos and Antiphanes, as well as the De agri cultura of Cato the Elder. It is often seen as the predecessor of baklava and börek. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠٢:١٦، ٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=27647428 --&gt;

== Wikipedia translation of the week: 2024-46 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Trisomy 16]]'''&lt;br /&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Chromosome 16.svg|300px|center]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''Trisomy 16''' is a chromosomal abnormality in which there are 3 copies of chromosome 16 rather than two. It is the most common trisomy leading to miscarriage and the second most common chromosomal cause of it, closely following X-chromosome monosomy. About 6% of miscarriages have trisomy 16. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠٢:٠٩، ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=27708700 --&gt;
== Wikipedia translation of the week: 2024-47 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Boana platanera]]'''&lt;br /&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Rana platanera - Boana platanera.jpg|300px|center]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''''Boana platanera''''', commonly known as the banana tree dwelling frog, is a species of tree frog in the family Hylidae. It is distributed within Venezuela, Colombia, Panama, and Trinidad and Tobago. Boana platanera was described in 2021, and individuals of the species were previously classified as Boana crepitans or Boana xerophylla. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠٢:٥٣، ١٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=27735014 --&gt;

== Wikipedia translation of the week: 2024-48 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Wang Su-bok]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:fa:وانگ سو بوک]])&amp;#32;([[:ko:왕수복]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----

&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''Wang Su-bok''' was a singer from North Korea, who was the most popular singer in Japanese-occupied Korea in 1935. She was credited as a ground-breaking female artist, whose work led the way for the modern K-pop phenomenon. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠١:٥٧، ٢٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=27846897 --&gt;
== Wikipedia translation of the week: 2024-49 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Storm Filomena]]'''&lt;br /&gt;  &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Spain’s chilly blanket ESA22415247.jpeg|center|300px|]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''Storm Filomena''' was an extratropical cyclone in early January 2021 that was most notable for bringing unusually heavy snowfall to parts of Spain, with Madrid recording its heaviest snowfall in over a century, and with Portugal being hit less severely. The eighth named storm of the 2020–21 European windstorm season, Filomena formed over the Atlantic Ocean close to the Canary Islands on 7 January, subsequently taking a slow track north-eastwards towards the Iberian Peninsula and then eastwards across the Mediterranean Sea. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ‏٠٢:٤٨، ٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=27846897 --&gt;

== Wikipedia translation of the week: 2024-50 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Syrian literature]]'''&lt;br /&gt;  &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Poem about Baybars page 1 from Hakawati book.jpg|center|300px|]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''Syrian literature''' is modern fiction written or orally performed in Arabic by writers from Syria since the independence of the Syrian Arab Republic in 1946. It is part of the historically and geographically wider Arabic literature. The modern states of Syria, Lebanon, Jordan, Israel as well as the Palestinian autonomous areas only came into being in the mid-20th century. Therefore, Syrian literature has since been referred to by literary scholarship as the national literature of the Syrian Arab Republic, as well as the works created in Arabic by Syrian writers in the diaspora. This literature has been influenced by the country's political history, the literature of other Arabic-speaking countries and, especially in its early days, by French literature. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠١:٥٩، ٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=27846897 --&gt;
== Wikipedia translation of the week: 2024-51 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Mars ocean theory]]'''&lt;br /&gt;  &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:AncientMars.jpg|center|300px|]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
The '''Mars ocean theory''' states that nearly a third of the surface of Mars was covered by an ocean of liquid water early in the planet's geologic history. This primordial ocean, dubbed Paleo-Ocean or Oceanus Borealis (/oʊˈsiːənəs ˌbɒriˈælɪs/ oh-SEE-ə-nəs BORR-ee-AL-iss), would have filled the basin Vastitas Borealis in the northern hemisphere, a region that lies 4–5 km (2.5–3 miles) below the mean planetary elevation, at a time period of approximately 4.1–3.8 billion years ago. Evidence for this ocean includes geographic features resembling ancient shorelines, and the chemical properties of the Martian soil and atmosphere 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠١:٤٤، ١٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=27933909 --&gt;

== Wikipedia translation of the week: 2024-52 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2024 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:2023 Slovenia floods]]'''&lt;br /&gt;  &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Sava v Tacnu 4. avgusta ob 16h.jpg|center|300px|]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
In August 2023, major floods occurred in large part of Slovenia and neighbouring areas of Austria and Croatia due to heavy rain. Amongst others, the level of rivers Sava, Mur and Drava was exceptionally high. Several settlements and transport links in Slovene Littoral, Upper Carniola and Slovenian Carinthia were flooded. Due to the amount of rain, the streams in Idrija, Cerkno and Škofja Loka Hills overflowed. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠٢:٥٥، ٢٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC)

&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=27933909 --&gt;

== [[:پەڕگە:Sony-Music-Logo.svg]] بۆ [[ویکیپیدیا:پێوەرەکانی سڕینەوەی خێرا|سڕینەوەی خێرا]] ھەڵبژێردرا ==

[[پەڕگە:Ambox warning pn.svg|48px|ڕاست|alt=|link=]]

تاگێک لەسەر [[:پەڕگە:Sony-Music-Logo.svg]] داندراوە کە داوا دەکات کە بە خێرایی بسڕدرێتەوە لە ویکیپیدیا. ئەمە لەبەر ئەم ھۆکار(انە) کراوە:

&lt;blockquote&gt;لە کۆمنز ھەیە&lt;/blockquote&gt;

لەژێر [[ویکیپیدیا:پێوەرەکانی سڕینەوەی خێرا|پێوەرەکانی سڕینەوەی خێرا]]، ئەو پەڕانەی کە لەگەڵ چەند پێوەرێکی دیاریکراودا یەکدەگرن لەوانەیە بسڕدرێنەوە. 

ئەگەر پێت وایە ئەم پەڕەیە نابێت بسڕدرێتەوە لەبەر ئەم ھۆکارە، لەوانەیە '''پێویست بکات ناڕەزایی دەرببڕیت''' [[:پەڕگە:Sony-Music-Logo.svg|بە سەردانکردنی پەڕەکە]] و کرتەکردن لەسەر ئەو دوگمەیەی کە دەڵێت «دەربڕینی ناڕەزایەتی بەرامبەر بە سڕینەوە» کە ھەلێکت پێ دەدات بۆ ڕوونکردنەوە کە بۆچی نابێت پەڕەکە بسڕدرێتەوە. بەھەرحاڵ، ئاگاداربە کە ھەرکاتێک پەڕەیەک تاگی سڕینەوەی خێرای لێ درا، لەوانەیە بەبێ دواخستن بسڕدرێتەوە. تکایە خۆت تاگی سڕینەوە لە پەڕەکە لامەبە. سەیری [[ویکیپیدیا:سیاسەتەکان و ڕێساکان|سیاسەتەکان و ڕێساکان]] بکە تاکوو لە داھاتوودا ئەمە ڕوونەداتەوە. ئەگەر پەڕەکە سڕدراوەتەوە، و دەتەوێت بھێندرێتەوە بۆ باشترکردنەوەی، تکایە پەیوەندی ببەستە لەگەڵ {{Querylink|Special:Log|qs=type=delete&amp;page=%D9%BE%DB%95%DA%95%DA%AF%DB%95%3ASony-Music-Logo.svg|بەڕێوەبەرێکی سڕینەوە}}، ئەگەر لە پێشوودا ئەمەت ئەنجام داوە، تکایە چاوەڕێی وەڵام بە.  ‏‎[[بەکارھێنەر:-Haryad |&lt;span style=&quot;color:black; font-size:16px;&quot;&gt;'''ʜᴀʀʏᴀᴅ'''&lt;/span&gt;]] &lt;sub&gt;[[لێدوانی بەکارھێنەر: -Haryad |&lt;span style=&quot;color:yellow; Background:black &quot;&gt;'''وتووێژ'''&lt;/span&gt;]]&lt;/sub&gt; ١٩:٥١، ٢٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC)
== [[:پەڕگە:Logo of the 100.jpg]] بۆ [[ویکیپیدیا:پێوەرەکانی سڕینەوەی خێرا|سڕینەوەی خێرا]] ھەڵبژێردرا ==

[[پەڕگە:Ambox warning pn.svg|48px|ڕاست|alt=|link=]]

تاگێک لەسەر [[:پەڕگە:Logo of the 100.jpg]] داندراوە کە داوا دەکات کە بە خێرایی بسڕدرێتەوە لە ویکیپیدیا. ئەمە لەبەر ئەم ھۆکار(انە) کراوە:

&lt;blockquote&gt;لە کۆمنز ھەیە&lt;/blockquote&gt;

لەژێر [[ویکیپیدیا:پێوەرەکانی سڕینەوەی خێرا|پێوەرەکانی سڕینەوەی خێرا]]، ئەو پەڕانەی کە لەگەڵ چەند پێوەرێکی دیاریکراودا یەکدەگرن لەوانەیە بسڕدرێنەوە. 

ئەگەر پێت وایە ئەم پەڕەیە نابێت بسڕدرێتەوە لەبەر ئەم ھۆکارە، لەوانەیە '''پێویست بکات ناڕەزایی دەرببڕیت''' [[:پەڕگە:Logo of the 100.jpg|بە سەردانکردنی پەڕەکە]] و کرتەکردن لەسەر ئەو دوگمەیەی کە دەڵێت «دەربڕینی ناڕەزایەتی بەرامبەر بە سڕینەوە» کە ھەلێکت پێ دەدات بۆ ڕوونکردنەوە کە بۆچی نابێت پەڕەکە بسڕدرێتەوە. بەھەرحاڵ، ئاگاداربە کە ھەرکاتێک پەڕەیەک تاگی سڕینەوەی خێرای لێ درا، لەوانەیە بەبێ دواخستن بسڕدرێتەوە. تکایە خۆت تاگی سڕینەوە لە پەڕەکە لامەبە. سەیری [[ویکیپیدیا:سیاسەتەکان و ڕێساکان|سیاسەتەکان و ڕێساکان]] بکە تاکوو لە داھاتوودا ئەمە ڕوونەداتەوە. ئەگەر پەڕەکە سڕدراوەتەوە، و دەتەوێت بھێندرێتەوە بۆ باشترکردنەوەی، تکایە پەیوەندی ببەستە لەگەڵ {{Querylink|Special:Log|qs=type=delete&amp;page=%D9%BE%DB%95%DA%95%DA%AF%DB%95%3ALogo+of+the+100.jpg|بەڕێوەبەرێکی سڕینەوە}}، ئەگەر لە پێشوودا ئەمەت ئەنجام داوە، تکایە چاوەڕێی وەڵام بە.  ‏‎[[بەکارھێنەر:-Haryad |&lt;span style=&quot;color:black; font-size:16px;&quot;&gt;'''ʜᴀʀʏᴀᴅ'''&lt;/span&gt;]] &lt;sub&gt;[[لێدوانی بەکارھێنەر: -Haryad |&lt;span style=&quot;color:yellow; Background:black &quot;&gt;'''وتووێژ'''&lt;/span&gt;]]&lt;/sub&gt; ١٩:٥١، ٢٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC)
== [[:پەڕگە:Junko Icon.png]] بۆ [[ویکیپیدیا:پێوەرەکانی سڕینەوەی خێرا|سڕینەوەی خێرا]] ھەڵبژێردرا ==

[[پەڕگە:Ambox warning pn.svg|48px|ڕاست|alt=|link=]]

تاگێک لەسەر [[:پەڕگە:Junko Icon.png]] داندراوە کە داوا دەکات کە بە خێرایی بسڕدرێتەوە لە ویکیپیدیا. ئەمە لەبەر ئەم ھۆکار(انە) کراوە:

&lt;blockquote&gt;دووبارەیە&lt;/blockquote&gt;

لەژێر [[ویکیپیدیا:پێوەرەکانی سڕینەوەی خێرا|پێوەرەکانی سڕینەوەی خێرا]]، ئەو پەڕانەی کە لەگەڵ چەند پێوەرێکی دیاریکراودا یەکدەگرن لەوانەیە بسڕدرێنەوە. 

ئەگەر پێت وایە ئەم پەڕەیە نابێت بسڕدرێتەوە لەبەر ئەم ھۆکارە، لەوانەیە '''پێویست بکات ناڕەزایی دەرببڕیت''' [[:پەڕگە:Junko Icon.png|بە سەردانکردنی پەڕەکە]] و کرتەکردن لەسەر ئەو دوگمەیەی کە دەڵێت «دەربڕینی ناڕەزایەتی بەرامبەر بە سڕینەوە» کە ھەلێکت پێ دەدات بۆ ڕوونکردنەوە کە بۆچی نابێت پەڕەکە بسڕدرێتەوە. بەھەرحاڵ، ئاگاداربە کە ھەرکاتێک پەڕەیەک تاگی سڕینەوەی خێرای لێ درا، لەوانەیە بەبێ دواخستن بسڕدرێتەوە. تکایە خۆت تاگی سڕینەوە لە پەڕەکە لامەبە. سەیری [[ویکیپیدیا:سیاسەتەکان و ڕێساکان|سیاسەتەکان و ڕێساکان]] بکە تاکوو لە داھاتوودا ئەمە ڕوونەداتەوە. ئەگەر پەڕەکە سڕدراوەتەوە، و دەتەوێت بھێندرێتەوە بۆ باشترکردنەوەی، تکایە پەیوەندی ببەستە لەگەڵ {{Querylink|Special:Log|qs=type=delete&amp;page=%D9%BE%DB%95%DA%95%DA%AF%DB%95%3AJunko+Icon.png|بەڕێوەبەرێکی سڕینەوە}}، ئەگەر لە پێشوودا ئەمەت ئەنجام داوە، تکایە چاوەڕێی وەڵام بە.  ‏‎[[بەکارھێنەر:-Haryad |&lt;span style=&quot;color:black; font-size:16px;&quot;&gt;'''ʜᴀʀʏᴀᴅ'''&lt;/span&gt;]] &lt;sub&gt;[[لێدوانی بەکارھێنەر: -Haryad |&lt;span style=&quot;color:yellow; Background:black &quot;&gt;'''وتووێژ'''&lt;/span&gt;]]&lt;/sub&gt; ١٩:٥١، ٢٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC)
== [[:پەڕگە:She-hulk.jpg]] بۆ [[ویکیپیدیا:پێوەرەکانی سڕینەوەی خێرا|سڕینەوەی خێرا]] ھەڵبژێردرا ==

[[پەڕگە:Ambox warning pn.svg|48px|ڕاست|alt=|link=]]

تاگێک لەسەر [[:پەڕگە:She-hulk.jpg]] داندراوە کە داوا دەکات کە بە خێرایی بسڕدرێتەوە لە ویکیپیدیا. ئەمە لەبەر ئەم ھۆکار(انە) کراوە:

&lt;blockquote&gt;دووبارەیە&lt;/blockquote&gt;

لەژێر [[ویکیپیدیا:پێوەرەکانی سڕینەوەی خێرا|پێوەرەکانی سڕینەوەی خێرا]]، ئەو پەڕانەی کە لەگەڵ چەند پێوەرێکی دیاریکراودا یەکدەگرن لەوانەیە بسڕدرێنەوە. 

ئەگەر پێت وایە ئەم پەڕەیە نابێت بسڕدرێتەوە لەبەر ئەم ھۆکارە، لەوانەیە '''پێویست بکات ناڕەزایی دەرببڕیت''' [[:پەڕگە:She-hulk.jpg|بە سەردانکردنی پەڕەکە]] و کرتەکردن لەسەر ئەو دوگمەیەی کە دەڵێت «دەربڕینی ناڕەزایەتی بەرامبەر بە سڕینەوە» کە ھەلێکت پێ دەدات بۆ ڕوونکردنەوە کە بۆچی نابێت پەڕەکە بسڕدرێتەوە. بەھەرحاڵ، ئاگاداربە کە ھەرکاتێک پەڕەیەک تاگی سڕینەوەی خێرای لێ درا، لەوانەیە بەبێ دواخستن بسڕدرێتەوە. تکایە خۆت تاگی سڕینەوە لە پەڕەکە لامەبە. سەیری [[ویکیپیدیا:سیاسەتەکان و ڕێساکان|سیاسەتەکان و ڕێساکان]] بکە تاکوو لە داھاتوودا ئەمە ڕوونەداتەوە. ئەگەر پەڕەکە سڕدراوەتەوە، و دەتەوێت بھێندرێتەوە بۆ باشترکردنەوەی، تکایە پەیوەندی ببەستە لەگەڵ {{Querylink|Special:Log|qs=type=delete&amp;page=%D9%BE%DB%95%DA%95%DA%AF%DB%95%3AShe-hulk.jpg|بەڕێوەبەرێکی سڕینەوە}}، ئەگەر لە پێشوودا ئەمەت ئەنجام داوە، تکایە چاوەڕێی وەڵام بە.  ‏‎[[بەکارھێنەر:-Haryad |&lt;span style=&quot;color:black; font-size:16px;&quot;&gt;'''ʜᴀʀʏᴀᴅ'''&lt;/span&gt;]] &lt;sub&gt;[[لێدوانی بەکارھێنەر: -Haryad |&lt;span style=&quot;color:yellow; Background:black &quot;&gt;'''وتووێژ'''&lt;/span&gt;]]&lt;/sub&gt; ١٩:٥١، ٢٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC)
== وێنەی نائازادی ھەتیو پەڕگە:Hur Jun 1999 drama promotional image.jpg ==

[[پەڕگە:Ambox warning blue.svg|35px|text-top|ڕاست|⚠|link=]] سپاس بۆ بارکردنی '''[[:پەڕگە:Hur Jun 1999 drama promotional image.jpg]]'''. پەڕەی وەسفی وێنەکە لە ئێستادا ئەوە دەردەخات کە وێنەکە نائازادە و دەتوانرێت تەنیا لە ویکیپیدیا و لەژێر [[ویکیپیدیا:ناوەرۆکی نائازاد|بەکارھێنانی داد]] بەکاربھێنرێت. بەڵام، لە ئێستادا وێنەکە لەسەر ھیچ وتارێکی ویکیپیدیا بەکارنەھاتووە. ئەگەر پێشتر وێنەکە لەناو وتارێک بوو، ئەوا تکایە بڕۆ بۆ وتارەکە و بزانە بۆچی لابراوە. لەوانەیە زیادی بکەیتەوە ئەگەر پێت وایە بەسوود بێت. بەڵام، تکایە تێبینی بکە کە ئەو وێنانەی کە دەکرێ جێگرەوەیەکیان بۆ دروست بکرێت قابیلی قبوڵکردن نییە تا لە ویکیپیدیا بەکاربێت. (بڕوانە [[ویکیپیدیا:ناوەرۆکی نائازاد|سیاسەتەکەمان لەسەر میدیای نائازاد]]).

تێبینی بکە کە ھەر وێنەگەلێکی نائازاد کە لەسەر '''ھیچ وتارێک''' بەکارنەھاتبێت، دوای ٧ ڕۆژ دەسڕدرێتەوە، ھەر وەک لە [[ویکیپیدیا:پێوەرەکانی سڕینەوەی خێرا#پ٥|بەشی پ٥ لە پێوەری سڕینەوەی خێرا]] باس کراوە. سپاس.&lt;!-- داڕێژە:سخ-پ٥-ئاگاداری --&gt; ‏‎[[بەکارھێنەر:-Haryad |&lt;span style=&quot;color:black; font-size:16px;&quot;&gt;'''ʜᴀʀʏᴀᴅ'''&lt;/span&gt;]] &lt;sub&gt;[[لێدوانی بەکارھێنەر: -Haryad |&lt;span style=&quot;color:yellow; Background:black &quot;&gt;'''وتووێژ'''&lt;/span&gt;]]&lt;/sub&gt; ١٩:٥١، ٢٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC)
== Wikipedia translation of the week: 2025-01 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Uganda Railways Corporation]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:de:Schienenverkehr in Uganda]])&amp;#32;([[:no:Uganda Railways Corporation]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:9620 mit Güterzug.jpg|center|300px|]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
The '''Uganda Railways Corporation''' (URC) is the parastatal railway of Uganda. It was formed after the breakup of the East African Railways Corporation (EARC) in 1977 when it took over the Ugandan part of the East African railways. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠٢:٣٧، ٣٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28019313 --&gt;

== Wikipedia translation of the week: 2025-02 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Internment of Japanese Canadians]]'''&lt;br /&gt;  &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Japanese road camp.jpg|center|300px|]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
From 1942 to 1949, Canada forcibly relocated and incarcerated over 22,000 Japanese Canadians—comprising over 90% of the total Japanese Canadian population—from British Columbia in the name of &quot;national security&quot;. The majority were Canadian citizens by birth and were targeted based on their ancestry. This decision followed the events of the Japanese Empire's war in the Pacific against the Western Allies, such as the invasion of Hong Kong, the attack on Pearl Harbor in Hawaii, and the Fall of Singapore which led to the Canadian declaration of war on Japan during World War II. Similar to the actions taken against Japanese Americans in neighbouring United States, this forced relocation subjected many Japanese Canadians to government-enforced curfews and interrogations, job and property losses, and forced repatriation to Japan 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠٣:٥٦، ٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28070038 --&gt;
== Wikipedia translation of the week: 2025-03 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Christmas seals]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:no:Julemerke]])&amp;#32;([[:ru:Рождественская виньетка]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:1915 US Christmas Seal.jpg|center|300px|]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''Christmas seals''' are adhesive labels that are similar in appearance to postage stamps that are sold then affixed to mail during the Christmas season to raise funds and awareness for charitable programs. Christmas seals have become particularly associated with lung diseases such as tuberculosis, and with child welfare in general. They were first issued in Denmark beginning in 1904, with Sweden and Iceland following with issues that same year. Thereafter the use of Christmas seals proved to be popular and spread quickly around the world, with 130 countries producing their own issues. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠٢:٢٤، ١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28086717 --&gt;

== Wikipedia translation of the week: 2025-04 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:2010 Nagorno-Karabakh clashes]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:it:Scontri del Nagorno Karabakh del 2010]])&amp;#32;([[:tr:2010 Dağlık Karabağ çatışmaları]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----

&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
The '''2010 Nahorno karabakh war''' were a series of exchanges of gunfire that took place on February 18 on the line of contact dividing Azerbaijani and the Karabakh Armenian military forces. Azerbaijan accused the Armenian forces of firing on the Azerbaijani positions near Tap Qaraqoyunlu, Qızıloba, Qapanlı, Yusifcanlı and Cavahirli villages, as well as in uplands of Agdam Rayon with small arms fire including snipers. As a result, three Azerbaijani soldiers were killed and one wounded. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠١:٢٠، ٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28099770 --&gt;
== Wikipedia translation of the week: 2025-05 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Jinnah's birthday]]'''&lt;br /&gt;  &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Yorkstatue.jpg|center|300px]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''Jinnah's Birthday''', officially Quaid-e-Azam Day and sometimes known as Quaid Day, is a public holiday in Pakistan observed annually on 25 December to celebrate the birthday of the founder of Pakistan, Muhammad Ali Jinnah, known as Quaid-i-Azam (&quot;Great Leader&quot;). A major holiday, commemorations for Jinnah began during his lifetime in 1942, and have continued ever since. The event is primarily observed by the government and the citizens of the country where the national flag is hoisted at major architectural structures such as private and public buildings, particularly at the top of Quaid-e-Azam House in Karachi. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠١:٣٠، ٢٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28156501 --&gt;

== Wikipedia translation of the week: 2025-06 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:French conquest of Corsica]]'''&lt;br /&gt;  &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Bataille de Ponte Novu.jpg|center|300px]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
The '''French conquest of Corsica''' was a successful expedition by French forces of the Kingdom of France under Comte de Vaux, against Corsican forces under Pasquale Paoli of the Corsican Republic. The expedition was launched in May 1768, in the aftermath of the Seven Years' War. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ١٢:٢٠، ٣ی شوباتی ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28200320 --&gt;
== Wikipedia translation of the week: 2025-07 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Assassination of Spencer Perceval]]'''&lt;br /&gt;  &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:PercevalShooting.jpg|center|300px]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
On 11 May 1812, at about 5:15 pm, Spencer Perceval, the prime minister of the United Kingdom of Great Britain and Ireland, was shot dead in the lobby of the House of Commons by John Bellingham, a Liverpool merchant with a grievance against the government. Bellingham was detained; four days after the murder, he was tried, convicted and sentenced to death. He was hanged at Newgate Prison on 18 May, one week after the assassination and one month before the start of the War of 1812. Perceval remains the sole British prime minister to have been assassinated. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠٢:١٨، ١٠ی شوباتی ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28200320 --&gt;

== دەستکاری لە پەڕەی بەکارھێنەری ==

سڵاو بەڕێز ساکوورا؛ بە ھەڵە دەستکاریی پەڕەی بەکارھێنەری بەڕێزتانم کرد کە بووە ھۆی تێکچوونی نووسینەکانتان؛ تکایە دەستکارییەکانم بسڕەوە و ئەگەریش دەکرێت جۆرێک ناوی خۆتان بخەنە ناو پۆلی بەڕێوەبەران. [[بەکارھێنەر:Hivja|ھیڤجا]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Hivja|وتووێژ]]) ١٢:٠٥، ١٥ی شوباتی ٢٠٢٥ (UTC)
== Wikipedia translation of the week: 2025-08 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:2010 Malagasy constitutional referendum]]'''&lt;br /&gt;  &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----

&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
A constitutional referendum was held in Madagascar on 17 November 2010, in which voters approved a proposal for the state's fourth Constitution. The Malagasy people were asked to answer &quot;Yes&quot; or &quot;No&quot; to the proposed new constitution, which was considered to help consolidate Andry Rajoelina's grip on power. At the time of the referendum, Rajoelina headed the governing Highest Transitional Authority (HAT), an interim junta established following the military-backed coup d'état against then President Marc Ravalomanana in March 2009. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠١:٢١، ١٧ی شوباتی ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28245290 --&gt;

== Wikipedia translation of the week: 2025-09 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Cooler Heads Coalition]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:de:Cooler Heads Coalition]])&amp;#32;([[:fr:Cooler Heads Coalition]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----

&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
The '''Cooler Heads Coalition''' is a politically conservative &quot;informal and ad-hoc group&quot; in the United States, financed and operated by the Competitive Enterprise Institute. The group, which rejects the scientific consensus on climate change, made efforts to stop the government from addressing climate change. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠٢:٢٣، ٢٤ی شوباتی ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28300238 --&gt;
== Wikipedia translation of the week: 2025-10 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:pt:Transmissor de Ondas]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:en:Wave Transmitter]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Esq eletr transm ondas color.jpg|center|300px]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''Transmissor de Ondas''' é um equipamento precursor do rádio, desenvolvido por Roberto Landell de Moura na década de 1890, capaz de transmitir áudio via ondas eletromagnéticas, com sua primeira demonstração pública documentada tendo ocorrido no dia 16 de julho de 1899. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠١:٤٩، ٣ی ئازاری ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28317097 --&gt;

== Wikipedia translation of the week: 2025-11 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:it:Smoky (mascotte olimpica)]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:en:Smoky (Olympic mascot)]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Smoky 1932 Olympic Village Mascot.webp|center|300px]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''Smoky''' (Los Angeles, 1931 o 1932 - Los Angeles, aprile 1934), occasionalmente scritto Smokey, è stato un cane che divenne la mascotte del villaggio olimpico estivo del 1932 e, successivamente, dell'evento generale. Pur non essendo oggi riconosciuto dal CIO, è stato, seppur non in modo ufficiale, la prima mascotte olimpica dei Giochi, oltre che a essere attualmente l'unica a essere stata un animale vero. Le successive edizioni non ebbero mascotte, dovendo aspettare i X Giochi olimpici invernali di Grenoble nel 1968 per ritrovarne una ufficialmente riconosciuta, lo sciatore stilizzato Schuss, allora non considerato ufficiale ma successivamente riconosciuto come tale. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠٢:٥٠، ١٠ی ئازاری ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28317097 --&gt;
== Wikipedia translation of the week: 2025-12 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Amazonas, o maior rio do mundo]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:pt:Amazonas, o maior rio do mundo]])&amp;#32;([[:es:Amazonas, o maior rio do mundo]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Frame A from Amazonas, o maior rio do mundo.jpg|center|300px]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''''Amazonas, o maior rio do mundo''''' (lit. 'Amazon: The Greatest River in the World') is a 1922 Brazilian silent documentary film produced in 1918 by Silvino Santos. It is a black-and-white film that portrays life in the Amazon rainforest. Completed in 1920, it is considered one of the oldest cinematic records of the Amazon. It was presumed lost in 1931 and only rediscovered in 2023 at the Czech Film Archive.

Silvino Santos produced the work over three years using sophisticated cinematic techniques, which led it to be deemed of &quot;immense artistic value&quot; by Le Monde. It has also been described as the &quot;Holy Grail of Brazilian silent cinema&quot; by The Guardian. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠١:٥٧، ١٧ی ئازاری ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28392163 --&gt;

== Wikipedia translation of the week: 2025-13 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Ali of the Eretnids]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:tr:Alaaddin Ali Bey]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----

&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''Ala al-Din Ali''' (January 1353 – August 1380) was the third Sultan of the Eretnids ruling from 1366 until his death. He inherited the throne at a very early age and was removed from administrative matters. He was characterized as particularly keen on personal pleasures, which later discredited his authority. During his rule, emirs under the Eretnids enjoyed considerable autonomy, and the state continued to shrink as neighboring powers captured several towns. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠١:٥٩، ٢٤ی ئازاری ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28433698 --&gt;
== Wikipedia translation of the week: 2025-14 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Chilembwe uprising]]'''&lt;br /&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Chilembwe supporters being led to be executed (cropped).jpg|center|300px]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
The '''Chilembwe uprising''' was a rebellion against British colonial rule in Nyasaland (modern-day Malawi) which took place in January 1915. It was led by John Chilembwe, an American-educated Baptist minister. Based around his church in the village of Mbombwe in the south-east of the colony, the leaders of the revolt were mainly from an emerging black middle class. They were motivated by grievances against the British colonial system, which included forced labour, racial discrimination and new demands imposed on the African population following the outbreak of World War I. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠٣:٥٢، ٣١ی ئازاری ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28454663 --&gt;

== Wikipedia translation of the week: 2025-15 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:1930 Bago earthquake]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:my:၁၉၃၀ ပဲခူးငလျင်]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Thiao Mueang Phama (1955, p. 165).jpg|center|300px]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
An earthquake affected Myanmar on 5 May 1930 with a moment magnitude (Mw ) 7.4. The shock occurred 35 km (22 mi) beneath the surface with a maximum Rossi–Forel intensity of IX (Devastating tremor). The earthquake was the result of rupture along a 131 km (81 mi) segment of the Sagaing Fault—a major strike-slip fault that runs through the country. Extensive damage was reported in the southern part of the country, particularly in Bago and Yangon, where buildings collapsed and fires erupted. At least 550, and possibly up to 7,000 people were killed. A moderate tsunami struck the Burmese coast which caused minor damage to ships and a port. It was felt for over 570,000 km2 (220,000 sq mi) and as far as Shan State and Thailand. The mainshock was followed by many aftershocks; several were damaging. The December earthquake was similarly sized which also occurred along the Sagaing Fault. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠١:٥٤، ٧ی نیسانی ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28454663 --&gt;
== پاراستن ==

سڵاو ساکورا، 

تکایە ئاستی پاراستنی لەسەر ئەم پەڕانە بەرز بکەوە بۆ پاسدەری خۆگەڕ:
* [[ویکیپیدیا:جادووگەری_وتارەکان/ڕاوێژکاریی_دژایەتیی_خواستەکان_(کرێ)]]
* [[ویکیپیدیا:جادووگەری_وتارەکان]]
* [[WP:Article_wizard/Content]]
* [[WP:Article_wizard/Header]]
* [[ویکیپیدیا:جادووگەری_وتارەکان/سەرچاوەدان]]
* [[ویکیپیدیا:جادووگەری_وتارەکان/ھەڵە_باوەکان]]
* [[ویکیپیدیا:جادووگەری_وتارەکان/دروستکردنی_وتار]]
* [[ویکیپیدیا:جادووگەری_وتارەکان/ڕاوێژکاریی_دژایەتیی_خواستەکان]]
* [[ویکیپیدیا:جادووگەری_وتارەکان/نووسینەوەی_وتار_بە_دژایەتیی_خواستەکانەوە]]
* [[ویکیپیدیا:جادووگەری_وتارەکان/ئاشکراکردن]]
* [[داڕێژە:بەکرێگیراو]]
&amp;#9666; [[بەکارھێنەر:Épine|&lt;b style=&quot;color:#9B4DFF;font-size:13px;display:inline-block;border:1px solid #9B4DFF;border-radius:10px;padding:2px 6px;&quot;&gt;ئێپین&lt;/b&gt;]] &lt;sub&gt;[[لێدوانی بەکارھێنەر:Épine|&lt;span style=&quot;color:#9B4DFF;font-size:1&quot;&gt;&amp;#9836;&lt;/span&gt;]]&lt;/sub&gt; ١٨:١٢، ٧ی نیسانی ٢٠٢٥ (UTC)

:@[[بەکارھێنەر:Épine|Épine]] دەست خۆش بەڵام لە کۆتا داڕێژە تێنەگەیشتم لە ویکیی سۆرانی کێ ھەیە سەربە دامەزراوە بێت و فەرمانبەر بێت لایان سوودی چییە ئەم داڕێژەیە؟ [[بەکارھێنەر:Sakura emad|—— 🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ٠٢:٥٧، ٨ی نیسانی ٢٠٢٥ (UTC)
::داڕێژەکە بۆ ئاشکراکردنی ئەو دەستکاریانە کە لە بەرامبەر پارەدا ئەنجام دراون کە دەکرێ هەر کەسێ لە ویکیپیدیا کاری وا ئەنجام بدا. لەگەڵ گەەرەبوونی ویکییەکان زیاتر ڕوو دەدات. ڕەنگە ئێستا لە ویکی کوردی نەبێ، بەڵام باشە بۆ داهاتوو. داڕێژەکە بەشێکی لە پرۆسەکەی جادووگەر. &amp;#9666; [[بەکارھێنەر:Épine|&lt;b style=&quot;color:#9B4DFF;font-size:13px;display:inline-block;border:1px solid #9B4DFF;border-radius:10px;padding:2px 6px;&quot;&gt;ئێپین&lt;/b&gt;]] &lt;sub&gt;[[لێدوانی بەکارھێنەر:Épine|&lt;span style=&quot;color:#9B4DFF;font-size:1&quot;&gt;&amp;#9836;&lt;/span&gt;]]&lt;/sub&gt; ٠٤:٢٩، ٨ی نیسانی ٢٠٢٥ (UTC)
|}

== Wikipedia translation of the week: 2025-16 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Museum of Zoology of the University of São Paulo]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:pt:Museu de Zoologia da Universidade de São Paulo]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Museu de Zoologia da USP 02.jpg|center|300px]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
The '''Museum of Zoology of the University of São Paulo''' (Portuguese: Museu de Zoologia da Universidade de São Paulo, abbreviated MZUSP) is a public natural history museum located in the historic Ipiranga district of São Paulo, Brazil. The MZUSP is an educational and research institution that is part of the University of São Paulo. The museum began at the end of the 19th century as part of the Museu Paulista; in 1941, it moved into a dedicated building. In 1969 the museum became a part of the University of São Paulo, receiving its current name. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠٢:٢٧، ١٤ی نیسانی ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28454663 --&gt;
== پەڕگەی سڕاوە ==

سڵاو @Sakura emad: بینیم پەڕگەی Hamid Effendi.jpg سڕیوەتەوە بە هۆکاری بە کار نەهاتوو، تکایە بیھێنەرەوە چونکە ئەو پەڕگەیە لە وتارەکەی [[حەمید ئەفەندی|خۆی]] بە کار هاتبوو. ‏‎[[بەکارھێنەر:-Haryad |&lt;span style=&quot;color:black; font-size:16px;&quot;&gt;'''ʜᴀʀʏᴀᴅ'''&lt;/span&gt;]] &lt;sub&gt;[[لێدوانی بەکارھێنەر: -Haryad |&lt;span style=&quot;color:yellow; Background:black &quot;&gt;'''وتووێژ'''&lt;/span&gt;]]&lt;/sub&gt; ١٩:٠٧، ١٨ی نیسانی ٢٠٢٥ (UTC)

:{{کرا}} ببورن. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|—— 🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ١٩:٠٩، ١٨ی نیسانی ٢٠٢٥ (UTC)
::@[[بەکارھێنەر:-Haryad|-Haryad]] پرسیارێک [[:پەڕگە:KomelleFlag.png|ئەم پەڕگەیە]] ھی کام وتارە؟ تا گەر سوودی نییە بیسرمەوە. [[بەکارھێنەر:Sakura emad|—— 🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ١١:٢٢، ٢٠ی نیسانی ٢٠٢٥ (UTC)
:::هی ئەم [[کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان|وتارەیە]]، ھەمان پەڕگە لە [[:پەڕگە:The Official Logo Of Komala.png|کۆمنز]]یش ھەیە. سودێکی نییە، بە ئەرک نەبێ بیسڕیتەوە. ‏‎[[بەکارھێنەر:-Haryad |&lt;span style=&quot;color:black; font-size:16px;&quot;&gt;'''ʜᴀʀʏᴀᴅ'''&lt;/span&gt;]] &lt;sub&gt;[[لێدوانی بەکارھێنەر: -Haryad |&lt;span style=&quot;color:yellow; Background:black &quot;&gt;'''وتووێژ'''&lt;/span&gt;]]&lt;/sub&gt; ١٧:٥٨، ٢٠ی نیسانی ٢٠٢٥ (UTC)

== Wikipedia translation of the week: 2025-17 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Fear of crime]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:ar:الخوف من الجريمة]])&amp;#32;([[:it:Criminofobia]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----

&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
'''Fear of crime''' refers to the fear of being a victim of crime, which is not necessarily reflective of the actual probability of being such a victim. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠٢:٢٣، ٢١ی نیسانی ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28559524 --&gt;
== Wikipedia translation of the week: 2025-23 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:it:Angelo azzurro (cocktail)]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:es:Ángel azul (cóctel)]])&amp;#32;([[:fr:Ange bleu (cocktail)]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----
[[File:Angelo Azzurro Cocktail.png|300px|center]]
&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
L''''angelo azzurro''' è un cocktail alcolico italiano. È considerato uno dei cocktail più popolari in Italia negli anni novanta, insieme al B-52 e all'Invisibile. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠٥:٣٩، ٢ی حوزەیرانی ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28788623 --&gt;

== Wikipedia translation of the week: 2025-24 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:fi:Kotiryssä]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:en:Kotiryssä]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----

&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
A '''kotiryssä''' (jocular Finnish: one’s home Russky or home Russian) was a Soviet or Russian contact person of a Finnish politician, bureaucrat, businessman or other important person. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠٢:٣٣، ٩ی حوزەیرانی ٢٠٢٥ (UTC)
&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28788623 --&gt;

== پاراستنی وەشانی جێگیر ==

سڵاو ساکورا، وتاری [[زایەندێتیی مرۆڤ]] هەڵبژێردراوە و دەبێ بە وەشانی جێگیر بپارێزرێت. &amp;#9666; [[بەکارھێنەر:Épine|&lt;b style=&quot;color:#9B4DFF;font-size:13px;display:inline-block;border:1px solid #9B4DFF;border-radius:10px;padding:2px 6px;&quot;&gt;ئێپین&lt;/b&gt;]] &lt;sub&gt;[[لێدوانی بەکارھێنەر:Épine|&lt;span style=&quot;color:#9B4DFF;font-size:1&quot;&gt;&amp;#9836;&lt;/span&gt;]]&lt;/sub&gt; ١١:٥٨، ٩ی حوزەیرانی ٢٠٢٥ (UTC)
{{کرا}} [[بەکارھێنەر:Sakura emad|—— 🌸 Sakura emad 💖]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Sakura emad|لێدوان]]) ١٧:٢٤، ٩ی حوزەیرانی ٢٠٢٥ (UTC)
== Wikipedia translation of the week: 2025-25 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; style=&quot;width:100%; margin:0; background: var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa); border:1px solid var(--border-color-base,#BBBBBB); padding .4em;color: inherit;&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;text-align:center;&quot;&gt;The winner this [[m:Translation of the week/2025 translations|Translation of the week]] is

&lt;div style=&quot;font-size:140%;&quot;&gt;'''[[:en:Future self]]'''&lt;br /&gt; &lt;small&gt;''([[:pl:Przyszła jaźń]])''&lt;/small&gt; &lt;/div&gt;
Please be bold and help translate this article!
&lt;/div&gt;
----

&lt;div style=&quot;text-align:left; padding: .4em;&quot;&gt;
In the psychology of self, the '''future self''' concerns the processes and consequences associated with thinking about oneself in the future. People think about their future selves similarly to how they think about other people. The extent to which people feel psychologically connected (e.g., similarity, closeness) to their future self influences how well they treat their future self. When people feel connected to their future self, they are more likely to save for retirement, make healthy decisions, and avoid ethical transgressions. Interventions that increase feelings of connectedness with future selves can improve future-oriented decision making across these domains. 

&lt;small&gt;(Please update the interwiki links on [[d:|Wikidata]] of your language version of the article after each week's translation is finished so that all languages are linked to each other.)&lt;/small&gt;
----
[[File:TOTW.svg|24px|]]  ''[[m:Translation of the week|About]] · '''[[m:Translation of the week/Translation candidates|Nominate/Review]]''' · [[m:Translation of the week/MassMessage|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]]''
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
--[[بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:MediaWiki message delivery|لێدوان]]) ٠٢:١٨، ١٦ی حوزەیرانی ٢٠٢٥ (UTC)

&lt;!-- پەیامەکە لەلایەن بەکارھێنەر:Shizhao@metawiki نێردراوە بە بەکارھێنانی ئەم پێڕستە: https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Translation_of_the_week/MassMessage&amp;oldid=28788623 --&gt;
== edits by KiranBOT ==

Hello. I made some edits using KiranBOT, but I cant be sure if they are correct. I have stopped the bot for now. would you kindly take a look at few edits? especially [https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B3%D9%BE%D8%A7%DB%8C_%D8%A8%DB%95%DB%8C%D8%AA%D9%88%D9%84%D9%85%D9%88%D9%82%DB%95%D8%AF%DB%95%D8%B3%DB%8C_%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;diff=prev&amp;oldid=1454379 this edit]. I am getting confused because of the indention. I am not sure if it working properly. The bot is working fine on Arabic wikipedia. [[بەکارھێنەر:Usernamekiran|Usernamekiran]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Usernamekiran|لێدوان]]) ٠٩:٥٥، ١٨ی حوزەیرانی ٢٠٢٥ (UTC)</text>
      <sha1>8s2d1hkzxo3dw5fowt1g0fpzaxjye72</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>حکوومەتی کاتی جەزائیر</title>
    <ns>0</ns>
    <id>284139</id>
    <revision>
      <id>1457435</id>
      <parentid>1448410</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:16:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457435</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6091" sha1="kknvcpydgdaspssuvxu6ioqd7npcgtj" xml:space="preserve">
{| class=&quot;infobox&quot; style=&quot;width:auto; max-width:30em&quot;
! colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-above&quot; style=&quot;background-color: #ededed;color:inherit;&quot; |&lt;div class=&quot;fn org&quot;&gt;حکوومەتی کاتی کۆماری جەزائیر&lt;/div&gt;
|-
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-subheader&quot; style=&quot;font-weight:bold;&quot; | [[پەڕگە:Variant_flag_of_the_GPRA_(1958-1962).svg|سنوور|50x50پیکسڵ]]{{ھن}}{{ھن}}{{ھن}}{{ھن}}کابینەی [[Algeria|جەزائیر]]
|-
| colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-image&quot; |[[پەڕگە:Seal_of_the_Provisional_Government_of_the_Algerian_Republic.svg|200x200پیکسڵ]]
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; | ڕێکەوتی پێکھێنانی
| class=&quot;infobox-data&quot; | ١٩ ئەیلوول ١٩٥٨&lt;span style=&quot;display: none;&quot;&gt; (&lt;span class=&quot;bday dtstart published updated itvstart&quot;&gt;١٩٥٨-٠٩-١٩&lt;/span&gt;)&lt;/span&gt;
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; | ڕێکەوتی تواوەتەوە
| class=&quot;infobox-data&quot; | ٢٥ ئەیلوول ١٩٦٢&lt;span style=&quot;display: none;&quot;&gt; (&lt;span class=&quot;dtend itvend&quot;&gt;١٩٦٢-٠٩-٢٥&lt;/span&gt;)&lt;/span&gt;
|-
! colspan=&quot;2&quot; class=&quot;infobox-header&quot; style=&quot;background-color: #efefef;color:inherit;&quot; | خەڵک و ڕێکخراوەکان
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; | سەرۆکی حکوومەت
| class=&quot;infobox-data&quot; | [[Ferhat Abbas|فێرھات عەباس]] و [[Benyoucef Benkhedda|بێنیۆسێف بنخێدا]]
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; | لایەنە ئەندامەکان
| class=&quot;infobox-data&quot; | [[National Liberation Front (Algeria)|بەرەی ڕزگاری نیشتمانی]]
|-
! class=&quot;infobox-label&quot; scope=&quot;row&quot; | پێگە لە [[دەسەڵاتی یاسادانان]]
| class=&quot;infobox-data&quot; | [[Coalition government|ھاوپەیمانی]]
|}
'''حکوومەتی کاتی کۆماری جەزائیر''' ({{Langx|ar|الحکومة المؤقتة للجمھوریة الجزائریة}}؛ بە [[زمانی فەڕەنسی|فەڕەنسی]]: ''Gouvernement provisoire de la République algérienne'', '''GPRA''') حکوومەتی دەربەدەری بەرەی ڕزگاری نیشتمانی [[جەزائیر]] (FLN) بوو لە کاتی بەشی کۆتایی [[شەڕی جەزائیر|جەنگی سەربەخۆیی جەزائیر]] (١٩٥٤–١٩٦٢).

== دروستکردن و ئامانج ==
حکوومەتی کاتی لە [[قاھیرە]]ی [[میسر]] لەلایەنحکومەتی دەربەدەری بەرەی ڕزگاری نیشتمانی [[جەزائیر]] لە ١٩ی ئەیلوولی ١٩٥٨ دامەزراوە، چوار ساڵ بەسەر [[شەڕی جەزائیر|جەنگی سەربەخۆیی جەزائیردا]]. یەکەم [[سەرۆک کۆماری جەزائیر|سەرۆکی]] فەرحات عەباس ناسیۆنالیستی میانڕەو بوو کە بۆ دەیان ساڵ پێداگری لەسەر ھەوڵدان بۆ چاکسازی ئاشتیانە لە سیستەمی [[کۆلۆنیاڵیزم|کۆلۆنیالیزمی]] [[فەڕەنسا|فەرەنسادا]] دەکرد، پێش ئەوەی دواجار بێھیوا بێت و بچێتە ناو خەباتی چەکداری حکومەتی دەربەدەری بەرەی ڕزگاری نیشتمانی [[جەزائیر]]. جارێک جارێکی دیکە بۆ ئەو پۆستە ھەڵبژێردرایەوە، لە ساڵی ١٩٦٠، بەڵام ھەر لە ساڵی دواتردا پەراوێزخراوە و لە شوێنیدا بێنیۆسێف بنخێدا جێگیرکرا، کە پۆستی سەرۆکایەتی ئەمریکای بەدەستەوە بوو لەکاتێکدا جەزائیر بە سەربەخۆیی ڕاگەیەندرا.

ئامانجی حکوومەتی کاتی کۆماری جەزائیر ئەوە بوو کە وەک ئامرازێکی دیپلۆماسی و سیاسی بۆ حکومەتی دەربەدەری بەرەی ڕزگاری نیشتمانی [[جەزائیر]] خزمەت بکات. ڕێگەی بە حکوومەتە ھاوسۆزەکان دا کە دانپێدانانی فەرمی بۆ درێژ بکەنەوە (لە نێو ئەوانەی کە دانپێدانانیان کرد، [[مەغریب]] و [[توونس|تونسی]] دراوسێ بوون، ھەروەھا [[میسر]]ی ناسرییەکان و [[جیھانی عەرەب|وڵاتانی دیکەی عەرەبی]] و پاکستان). بارەگاکانی لە [[توونس (شار)|تونس]] بوو، بەڵام [[دیپلۆمات|دیپلۆماتکاران]] لە زۆربەی پایتەختە گەورەکانی جیھان جێگیرکرابوون بۆ ئەوەی ھەوڵبدەن لۆبی بۆ حکوومەتەکان بکەن و گرووپی پشتیوانی ناوخۆیی ڕێکبخەن. بەشێکی مەبەست لێی بوو وەک مانگرتنی دیپلۆماسی پێشوەختە لە دژی پێشنیارێکی [[سەرۆککۆماری فەڕەنسا|سەرۆک کۆماری فەرەنسا]] [[شارل دێ گۆل|چارڵز دیگۆل]] بۆ ئەنجامدانی [[ڕێفراندۆم|ڕیفراندۆمێک]] کە بەھۆیەوە جەزائیر پێگەی [[ئۆتۆنۆمی|سەربەخۆیی]] لە چوارچێوەی فەرەنسادا پێدەدرێت.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

== کتێبنامە ==
* [[Achour Cheurfi]], ''La classe politique algérienne, de 1900 à nos jours.'' ''Dictionnaire biographique'' (Casbah Editions, 2nd edition, [[جەزائیر (شار)|Algiers]] 2006)
* [[Jacques Duchemin]], ''Histoire du F. L. N.'' (Editions Mimouni, [[جەزائیر (شار)|Algiers]] 2006)
* Alistair Horne, ''A Savage War of Peace: Algeria, 1954-1962'' (Viking 1977)
* McDougall, James, ''A History of Algeria'' (Cambridge University Press 2017)
* McDougall, James, ''History and the culture of nationalism in Algeria'' (Cambridge University Press 2006)
* Benjamin Stora, ''Algeria.'' ''1830-2000. A Short History'' (Cornell University Press, United States 2004)
{{شریتی دەروازە|مێژوو|شەڕ|سیاسەت|فەڕەنسا}}

[[پۆل:شەڕی جەزائیر]]
[[پۆل:وتارەکان بە دەقی زمانی فەڕەنسی]]
[[پۆل:وتارەکان بە دەقی زمانی عەرەبی]]</text>
      <sha1>kknvcpydgdaspssuvxu6ioqd7npcgtj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زایەندێتیی مرۆڤ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286123</id>
    <revision>
      <id>1457556</id>
      <parentid>1455312</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T00:33:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Épine</username>
        <id>19745</id>
      </contributor>
      <comment>ئینگ</comment>
      <origin>1457556</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="207024" sha1="kxlgza5sf5fzdcyti1vv0nbr9gm98iy" xml:space="preserve">[[پەڕگە:Erotic Sculptures of Khajuraho.jpg|وێنۆک|245x245پیکسڵ| پەیکەری ئیرۆتیکی ''کاما'' کە [[زایەند]]ێتیی مرۆڤ نیشان دەدەن]]
'''زایەندێتیی مرۆڤ''' یان '''سێکشواڵیتیی مرۆڤ''' ({{ئینگ|Human sexuality}}) بریتییە لەو شێوازەی کە مرۆڤەکان [[چالاکیی جنسیی مرۆڤ|لە ڕووی سێکسییەوە]] ئەزموون دەکەن یان خۆیان دەردەبڕن.&lt;ref name=&quot;Cavendish&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=YtsxeWE7VD0C&amp;pg=PA384|سەردێڕ=Sex and Society, Volume 2|بڵاوکەرەوە=[[Marshall Cavendish]]|ساڵ=٢٠١٠|ژپنک=٩٧٨-٠-٧٦١٤-٧٩٠٧-٩|پەڕە=٣٨٤|وتەگێڕانەوە=The term human sexuality broadly refers to how people experience and express themselves as sexual beings.|ڕێکەوتی سەردان=٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٧}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Ferrante&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Ferrante|یەکەم=Joan|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=Au4bCgAAQBAJ&amp;pg=PA207|سەردێڕ=Sociology: A Global Perspective|بڵاوکەرەوە=Cengage|ساڵ=٢٠١٤|ژپنک=٩٧٨-١-٢٨٥-٧٤٦٤٦-٣|پەڕە=٢٠٧|وتەگێڕانەوە=Sexuality encompasses all the ways people experience and express themselves as sexual beings.|ڕێکەوتی سەردان=٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٧}}&lt;/ref&gt; ئەمەش ھەست و ڕەفتاری [[ژینناسی|بایۆلۆژی]]، [[دەروونناسی|دەروونی]]، جەستەیی، [[ئیرۆتیزم|ئیرۆتیک]]، سۆزداری، کۆمەڵایەتی، یان ڕۆحی دەگرێتەوە.&lt;ref name=&quot;S. Greenberg&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Greenberg|یەکەم=Jerrold S.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=8iarCwAAQBAJ&amp;pg=PA4|سەردێڕ=Exploring the Dimensions of Human Sexuality|دوایین٢=Bruess|یەکەم٢=Clint E.|دوایین٣=Oswalt|یەکەم٣=Sara B.|بڵاوکەرەوە=Jones &amp; Bartlett|ساڵ=٢٠١٦|ژپنک=٩٧٨-١-٢٨٤-٠٨١٥٤-١|پەڕەکان=٤–١٠|وتەگێڕانەوە=Human sexuality is a part of your total personality. It involves the interrelationship of biological, psychological, and sociocultural dimensions. &amp;nbsp;... It is the total of our physical, emotional, and spiritual responses, thoughts, and feelings.|ڕێکەوتی سەردان=٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٧}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bolin&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Bolin|یەکەم=Anne|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=qrPHYok19v8C&amp;pg=PA32|سەردێڕ=Human Sexuality: Biological, Psychological, and Cultural Perspectives|دوایین٢=Whelehan|یەکەم٢=Patricia|بڵاوکەرەوە=[[Taylor &amp; Francis]]|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٧٨٩٠-٢٦٧١-٢|پەڕەکان=٣٢–٤٢}}&lt;/ref&gt; چونکە زایەندێتیی مرۆڤ زاراوەیەکی بەربڵاوە و لە سەردەمی جیاوازدا کۆنتێکستە مێژووییەکەی گۆڕاوە، پێناسەیەکی دیاریکراوی نییە.&lt;ref name=&quot;Bolin&quot; /&gt; لایەنە بایۆلۆژی و فیزیکییەکانی زایەندێتی تا ڕادەیەکی زۆر پەیوەندییان بە ئەرکەکانی زاوزێی مرۆڤەوە ھەیە، لەوانەش خولی وەڵامدانەوەی سێکسی مرۆڤ.&lt;ref name=&quot;S. Greenberg&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Bolin&quot; /&gt;

[[خواستی زایەندی]]ی کەسێک بریتییە لە داڕێژەی مەیلی سێکسی بەرامبەر زایەندی پێچەوانەی خۆی یاخود [[ھاوزایەندخوازی|ھاوزایەندی خۆی]].&lt;ref name=&quot;AmPsycholAssn-whatis&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.apa.org/helpcenter/sexual-orientation.aspx |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20130808032050/http://www.apa.org/helpcenter/sexual-orientation.aspx |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٨ی ئابی ٢٠١٣|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی ئابی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; لایەنە جەستەیی و سۆزدارییەکانی زایەندێتی بریتین لە پەیوەندی نێوان تاکەکان کە لە ڕێگەی ھەستی قووڵ یان دەرکەوتنی فیزیکیی [[ڕۆمانس (ئەوین)|ئەوین]] و متمانە و گرنگی پێدانەوە دەردەکەون. لایەنە کۆمەڵایەتییەکان مامەڵە لەگەڵ کاریگەرییەکانی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی دەکەن لەسەر زایەندێتیی تاک، لەکاتێکدا ڕۆحانییەت پەیوەستە بە پەیوەندیی ڕۆحیی تاکەکانەوە لەگەڵ یەکتری. لایەنە چاندی، سیاسی، یاسایی، فەلسەفی، [[ڕەوشت|ئەخلاقی]]، و ئایینییەکانی ژیان کاریگەری لەسەر زایەندێتی دروست دەکەن، و بەپێچەوانەشەوە.&lt;ref name=&quot;S. Greenberg&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Greenberg|یەکەم=Jerrold S.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=8iarCwAAQBAJ&amp;pg=PA4|سەردێڕ=Exploring the Dimensions of Human Sexuality|دوایین٢=Bruess|یەکەم٢=Clint E.|دوایین٣=Oswalt|یەکەم٣=Sara B.|بڵاوکەرەوە=Jones &amp; Bartlett|ساڵ=٢٠١٦|ژپنک=٩٧٨-١-٢٨٤-٠٨١٥٤-١|پەڕەکان=٤–١٠|وتەگێڕانەوە=Human sexuality is a part of your total personality. It involves the interrelationship of biological, psychological, and sociocultural dimensions. &amp;nbsp;... It is the total of our physical, emotional, and spiritual responses, thoughts, and feelings.|ڕێکەوتی سەردان=٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٧}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bolin&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Bolin|یەکەم=Anne|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=qrPHYok19v8C&amp;pg=PA32|سەردێڕ=Human Sexuality: Biological, Psychological, and Cultural Perspectives|دوایین٢=Whelehan|یەکەم٢=Patricia|بڵاوکەرەوە=[[Taylor &amp; Francis]]|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٧٨٩٠-٢٦٧١-٢|پەڕەکان=٣٢–٤٢}}&lt;/ref&gt;

بە شێوەیەکی ئاسایی کاتێک تاک دەگاتە [[پێگەیشتوویی لە مرۆڤدا|تەمەنی باڵغبوون،]] ئارەزووی چالاکیی سێکسیی زیاد دەکات. ھەرچەندە تا ئێستا ھیچ [[تیۆری]]یەک لەسەر ھۆکاری خواستی زایەندی پشتگیرییەکی بەرفراوانی بەدەست نەھێناوە، بەڵگەی زۆر زیاتر ھەیە کە پشتگیری لە ھۆکارە ناکۆمەڵایەتییەکانی خواستی زایەندی بکات لە چاو ھۆکارە کۆمەڵایەتییەکان، بە تایبەت بۆ نێرەکان. گریمانەکانی ھۆکارە کۆمەڵایەتییەکان تەنیا پشتیان بە بەڵگەی لاواز بەستووە، کە بەھۆی چەندین ھۆکاری سەرلێشێواوەوە داچۆڕاون.&lt;ref name=&quot;Bailey16&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Bailey |یەکەم=J. Michael |دوایین٢=Vasey |یەکەم٢=Paul |دوایین٣=Diamond |یەکەم٣=Lisa |دوایین٤=Breedlove |یەکەم٤=S. Marc |بەستەری نووسەر٤=Marc Breedlove |دوایین٥=Vilain |یەکەم٥=Eric |دوایین٦=Epprecht |یەکەم٦=Marc |ساڵ=٢٠١٦|سەردێڕ=Sexual Orientation, Controversy, and Science |ناونیشان=https://www.researchgate.net/publication/301639075 |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو |journal=Psychological Science in the Public Interest |بەرگ=١٧|issue=2 |پەڕەکان=٤٥–١٠١|doi=10.1177/1529100616637616 |pmid=٢٧١١٣٥٦٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191228001236/https://www.researchgate.net/publication/301639075 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی تەممووزی ٢٠١٩|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; ئەمەش زیاتر بە بەڵگەی نێوان چاندەکان پشتگیری دەکرێت چونکە ئەو چاندانەی کە بە ھزرێکی فراوانەوە تەماشای [[ھاوزایەندخوازی]] دەکەن ڕێژەیەکی بەرچاو بەرزتریان لە ھاوزایەندخوازی نییە بەراورد بەو چاندانەی کە بەپێچەوانەوە تەماشای دەکەن.&lt;ref name=&quot;LeVay&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=LeVay|یەکەم=Simon|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=HmQFFfa03nkC|سەردێڕ=Gay, Straight, and the Reason Why: The Science of Sexual Orientation|ڕێکەوت=٢٠١٧|بڵاوکەرەوە=Oxford University Press|ژپنک=٩٧٨-٠-١٩-٩٧٥٢٩٦-٦|پەڕە=١٩|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی تەممووزی ٢٠١٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201022014657/https://books.google.com/books?id=HmQFFfa03nkC|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Balthazart&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Balthazart|یەکەم=Jacques|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=3fjGjlcVINkC|سەردێڕ=The Biology of Homosexuality|ڕێکەوت=٢٠١٢|بڵاوکەرەوە=Oxford University Press|ژپنک=٩٧٨-٠-١٩-٩٨٣٨٨٢-٠|پەڕەکان=١٣–١٤|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی تەممووزی ٢٠١٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210126132532/https://books.google.com/books?id=3fjGjlcVINkC|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

دیدگا [[پەرەسەندن]]ییەکان سەبارەت بە جووتبوونی مرۆڤ، [[زاوزێ]]، و تیۆری فێربوونی کۆمەڵایەتی دیدگای زیاتر بۆ زایەندێتی دەدەن.&lt;ref&gt;''[https://www.researchgate.net/profile/David_Buss/publication/14715297_Sexual_Strategies_Theory_An_Evolutionary_Perspective_on_Human_Mating/links/0deec5181791b73d35000000/Sexual-Strategies-Theory-An-Evolutionary-Perspective-on-Human-Mating.pdf Sexual Strategies Theory: An Evolutionary Perspective on Human Mating] {{Webarchive}}'' by David M. Buss and David P. Schmitt&lt;/ref&gt; لایەنە کۆمەڵایەتی و چاندییەکانی زایەندێتی بریتین لە پەرەسەندنە مێژوویییەکان و [[دین|بیروباوەڕی دینی]]. ھەندێک لە چاندەکان وا وەسف دەکرێن کە لە ڕووی سێکسییەوە سەرکوتکەرانە بن. لێکۆڵینەوە لە زایەندێتی ناسنامەی مرۆڤ لەناو گرووپە کۆمەڵایەتییەکان، [[نەخۆشییە ڕاگوێزراوە سێکسییەکان]] و شێوازەکانی [[کۆنتڕۆلی ھۆرمۆن|کۆنترۆڵکردنی لەدایکبوون]] لەخۆدەگرێت.

== گەشەسەندن ==
=== خواستی زایەندی ===
بەڵگەی زۆر زیاتر ھەیە کە پشتگیری لە ھۆکارە زگماکییەکانی خواستی زایەندی دەکەن لە چاو ئەوانەی کە دەیبەستنەوە بە خوویەکی فێربوو، بە تایبەت بۆ نێرەکان. ئەم بەڵگانە ئەمانە لەخۆ دەگرن: پەیوەندییە ھاوبەشەکانی ھاوزایەندخوازی لە چاندە جیاوازەکان و [[نەسازانی جێندەری]] لەکاتی مناڵی، کاریگەرییە مامناوەندە جینییەکانی لە توێژینەوە لەسەر [[دووانە]]کان دەرکەوتوون، بەڵگە لەسەر کاریگەرییە ھۆرمۆنییەکانی پێش لەدایکبوون لەسەر ڕێکخستنی مێشک، کاریگەریی ڕیزبەندیی لەدایکبوونی برایی،{{تێبینی|ھەروەھا ناسراوە بە کاریگەریی براگەورە، ڕێژەیەکی بەرچاو لە لێکۆڵینەوەکان دەریان خستووە کە تا نێرێک براگەورەی زیاتری ھەبێت، ئەگەری ھاوزایەندخوازبوونی زیاترە.}}

و ئەو دۆزینەوەیەی کە سەرەڕای ئەو نێرانەی لە ھەندێ حاڵەتی دەگمەندا بەھۆیی کێشەیەکەوە یاخود جیاوازی فیزیکییەوە لە مناڵیدا وەک کچ بەخێوکراون، ھێشتا لە گەورەبوونیاندا مەیلیان بەلای مێیەکاندا ڕۆیشتووە. گریمانەکانی ھۆکارە کۆمەڵایەتییەکان تەنیا پشتیان بە بەڵگەی لاواز بەستووە، کە بەھۆی چەندین ھۆکاری سەرلێشێواوەوە داچۆڕاون.&lt;ref name=&quot;Bailey16&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Bailey |یەکەم=J. Michael |دوایین٢=Vasey |یەکەم٢=Paul |دوایین٣=Diamond |یەکەم٣=Lisa |دوایین٤=Breedlove |یەکەم٤=S. Marc |بەستەری نووسەر٤=Marc Breedlove |دوایین٥=Vilain |یەکەم٥=Eric |دوایین٦=Epprecht |یەکەم٦=Marc |ساڵ=٢٠١٦|سەردێڕ=Sexual Orientation, Controversy, and Science |ناونیشان=https://www.researchgate.net/publication/301639075 |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو |journal=Psychological Science in the Public Interest |بەرگ=١٧|issue=2 |پەڕەکان=٤٥–١٠١|doi=10.1177/1529100616637616 |pmid=٢٧١١٣٥٦٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191228001236/https://www.researchgate.net/publication/301639075 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی تەممووزی ٢٠١٩|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;

بەڵگەی نێوان چاندەکان زیاتر بە لای ھۆکارە ناکۆمەڵایەتییەکان دەشکێتەوە. ئەو چاندانەی کە چاوپۆشی لە ھاوزایەندخوازی دەکەن، ڕێژەیەکی بەرچاو زیاتریان لە ھاوزایەندخوازان نییە. ڕەفتاری ھاوزایەندخوازی تاڕاددەیەک لەنێو کوڕانی قوتابخانە ناوخۆییەکانی بەریتانیادا باو و ئاساییە، بەڵام ئەو بەریتانییە پێگەیشتووانەی کە لەم جۆرە قوتابخانانە خوێندوویانە، ئەگەری ئەوەیان زیاتر نییە کە بەشداریی ڕەفتاری ھاوزایەندخوازی بکەن بەراورد بەوانەی کە نەیانکردووە.{{تێبینی|سادەتر: مەرج نییە ھەر کوڕێک کە بە گەنجی بەشداری لە کردەوەی ھاوزایەندخوازی کردبێت لەگەڵ گەورەبوونیدا ھاوزایەندخواز دەرچێت یاخود بەردەوامی پێ بات. ئەوانەی چوون بۆ ئەم جۆرە قوتابخانانە، ئەگەری ھاوزایەندخوازبوونیان لەگەڵ گەورەبوونیان زیاتر نییە بەراورد بەوانەی کە نەچوون.}}

لە حاڵەتێکی توندڕەودا، خەڵکی سامبیا بە شێوەیەکی ڕێوڕەسمی داوا لە کوڕەکانیان دەکەن کە لە کاتی ھەرزەکاریدا بەشداریی ڕەفتاری ھاوزایەندخوازی بکەن پێش ئەوەی دەستیان بە مێینە بگات، بەڵام زۆربەی ئەم کوڕانە ھێشتا جیازایەندخواز دەردەچن.&lt;ref name=&quot;LeVay&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=LeVay|یەکەم=Simon|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=HmQFFfa03nkC|سەردێڕ=Gay, Straight, and the Reason Why: The Science of Sexual Orientation|ڕێکەوت=٢٠١٧|بڵاوکەرەوە=Oxford University Press|ژپنک=٩٧٨-٠-١٩-٩٧٥٢٩٦-٦|پەڕە=١٩|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی تەممووزی ٢٠١٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201022014657/https://books.google.com/books?id=HmQFFfa03nkC|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Balthazart&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Balthazart|یەکەم=Jacques|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=3fjGjlcVINkC|سەردێڕ=The Biology of Homosexuality|ڕێکەوت=٢٠١٢|بڵاوکەرەوە=Oxford University Press|ژپنک=٩٧٨-٠-١٩-٩٨٣٨٨٢-٠|پەڕەکان=١٣–١٤|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی تەممووزی ٢٠١٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210126132532/https://books.google.com/books?id=3fjGjlcVINkC|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

بە تەواوی سەر لەوە دەرنەکراوە کە بۆچی ئەو جینانەی کە دەبنە ھۆی ھاوزایەندخوازی لە بۆھێڵداندا ماون. یەکێک لە گریمانەکان بریتییە لە ھەڵبژاردنی خزم، کە پێشنیاری ئەوە دەکات کە ھاوزایەندخوازەکان وەبەرھێنانێکی زۆر لە کەسوکارەکانیاندا دەکەن بۆ ئەوەی تێچووی زاوزێنەکردنی ڕاستەوخۆ قەرەبوو بکەنەوە.{{تێبینی|واتە گەرچی خۆیان وەچەش نەخەنەوە، ھێشتا بە شێوەیەک یارمەتیی خێزانەکانیان دەدەن دەرباز بن و سەرکەوتوو بن لە ڕێگەی پێدانی سەرچاوە و گرنگی و ھاوکاریکردنیانەوە، بۆیە جینەکانیان ھێشتا لەڕێگەی خزم و کەسوکارەکانیانەوە دەپەڕنەوە، چونکە لەڕووی پەرەسەندنەوە ھاوکاریانی کردووە.}}

ئەم گریمانەیە لەلایەن لێکۆڵینەوەکانی چاندە ڕۆژاواییەکانەوە پشتگیری نەکراوە، بەڵام چەندین لێکۆڵینەوە لە [[ساموا|سامۆئا]] ھەندێک پشتگیرییان بۆ ئەم گریمانەیە دۆزیوەتەوە. گریمانەیەکی تر بریتییە لە جینە دژە سێکسییەکان، کە لەکاتی دەرکەوتن لە نێرەکاندا دەبنە ھۆی ھاوزایەندخوازی، کەچی لە مێیەکاندا زاوزێ زیاد دەکەن. لێکۆڵینەوەکانی ھەردوو چاندی ڕۆژاوایی و غەیرە ڕۆژاوایی پشتگیرییان بۆ ئەم گریمانەیە دۆزیوەتەوە.&lt;ref name=&quot;Bailey16&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Bailey |یەکەم=J. Michael |دوایین٢=Vasey |یەکەم٢=Paul |دوایین٣=Diamond |یەکەم٣=Lisa |دوایین٤=Breedlove |یەکەم٤=S. Marc |بەستەری نووسەر٤=Marc Breedlove |دوایین٥=Vilain |یەکەم٥=Eric |دوایین٦=Epprecht |یەکەم٦=Marc |ساڵ=٢٠١٦|سەردێڕ=Sexual Orientation, Controversy, and Science |ناونیشان=https://www.researchgate.net/publication/301639075 |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو |journal=Psychological Science in the Public Interest |بەرگ=١٧|issue=2 |پەڕەکان=٤٥–١٠١|doi=10.1177/1529100616637616 |pmid=٢٧١١٣٥٦٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191228001236/https://www.researchgate.net/publication/301639075 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی تەممووزی ٢٠١٩|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;BussCh5&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Buss|یەکەم=David|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=Sn6JDwAAQBAJ|سەردێڕ=Evolutionary Psychology: The New Science of the Mind|ڕێکەوت=٢٠١٩|بڵاوکەرەوە=Routledge|ژپنک=٩٧٨-٠-٤٢٩-٥٩٠٠٦-١|chapter=Men's Long-Term Mating Strategies|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی تەممووزی ٢٠١٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200112131228/https://books.google.com/books?id=Sn6JDwAAQBAJ|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

=== جیاوازییە جێندەرییەکان ===
تیۆریی دەروونی سەبارەت بە گەشەکردن و دەربڕینی جیاوازییە جێندەرییەکان لە زایەندێتی مرۆڤدا ھەن. ژمارەیەک لەوانە (وەک تیۆرییە شیکارییە نوێیەکان، تیۆرییە ژینناسییە کۆمەڵایەتییەکان، تیۆریی فێربوونی کۆمەڵایەتی، تیۆری ڕۆڵی کۆمەڵایەتی، و تیۆری دەسنوون) ھاوڕان لە پێشبینیکردندا کە پیاوان دەبێت زیاتر پەسەندی سێکسی دەرەوەی ھاوسەرگیری بکەن لە چاو ژنان. ئەم تیۆرییانە زیاتر لەگەڵ جیاوازییە تێبینیکراوەکان لە ھەڵوێستی نێر و مێدا بەرامبەر بە سێکسی پێش ھاوسەرگیری لە ئەمریکادا یەکدەگرنەوە. جیاوازییە بەدیکراوەکانی لایەنەکانی تری زایەندێتی مرۆڤ لە نێوان نێر و مێدا، وەک تێربوونی سێکسی، [[کرداری جنسیی دەمی|سێکسی دەم]]، و تێڕامان لە [[ھاوزایەندخوازی]] و [[دەستپەڕ]]، زۆر کەمە، تەنانەت دەتوانرێت بوترێت کە ھیچ جیاوازییەک نییە. لێوردبوونەوە لە جیاوازییە جێندەرییەکان سەبارەت بە ژمارەی ھاوبەشە سێکسییەکان کەمن، دیارە کە نێرەکان ھەندێ زیاتر لە مێیەکان ھاوبەشی سێکسییان زیاترە.&lt;ref name=&quot;Oliver &amp; Hyde&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Oliver|یەکەم=Mary Beth|سەردێڕ=Social Psychology and Human Sexuality: Essential Readings|دوایین٢=Hyde|یەکەم٢=Janet S.|ڕێکەوت=٢٠٠١|بڵاوکەرەوە=Psychology Press|ژپنک=٩٧٨-١-٨٤١٦٩-٠١٩-٣|editor-last=Baumeister|editor-first=Roy F.|پەڕەکان=٢٩–٤٣|chapter=Gender Differences in Sexuality: A Meta-Analysis|ڕێکەوتی سەردان=١٤ی حوزەیرانی ٢٠١٧|chapter-url=https://books.google.com/books?id=2qsKNaqIsuUC&amp;pg=PA29|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200524102421/https://books.google.com/books?id=2qsKNaqIsuUC&amp;pg=PA29|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٤ی ئایاری ٢٠٢٠|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

== لایەنی ژینناسی و کارەندامناسی ==
وەک [[گوانداران|شیردەرەکانی]] تر، مرۆڤەکان زیاتر لە زایەندی [[نێر]] یان [[مێ]]دا کۆدەکرێنەوە.&lt;ref name=&quot;Leonard2010&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Leonard|یەکەم=Janet|ناونیشان={{Google books |plainurl=yes |id=PgtXj5R6OfMC}}|سەردێڕ=The Evolution of Primary Sexual Characters in Animals|ڕێکەوت=١٨ی حوزەیرانی ٢٠١٠|بڵاوکەرەوە=Oxford University Press|ژپنک=٩٧٨-٠-١٩-٥٣٢٥٥٥-٣|پەڕە=٥٥٢}}&lt;/ref&gt;

لایەنە ژینناسیەکانی زایەندێتی مرۆڤ مامەڵە لەگەڵ سیستمی زاوزێ و خولی وەڵامدانەوەی سێکسی و ئەو ھۆکارانە دەکەن کە کاریگەرییان لەسەر ئەم لایەنانە ھەیە. ھەروەھا مامەڵە لەگەڵ کاریگەریی ھۆکارە ژینناسییەکانی تر لەسەر لایەنەکانی تری زایەندێتی دەکەن، وەک وەڵامە ئۆرگانی و دەمارییەکان، بۆماوەیی، کێشە ھۆرمۆنییەکان، کێشەی جێندەری و تێکچوونی سێکسی.&lt;ref name=&quot;Rathus, Spencer A. 2007&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Rathus|یەکەم=Spencer A.|سەردێڕ=Human sexuality in a world of diversity|دوایین٢=Nevid|یەکەم٢=Jeffrey S.|دوایین٣=Fichner-Rathus|یەکەم٣=Lois|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠٠٨|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٥٣٢٩١-٩|edition=7th|شوێن=Boston}}&lt;/ref&gt;&lt;sup class=&quot;noprint Inline-Template&quot; style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;#x5B; ''[[ویکیپیدیا:ئاماژە بە سەرچاوە|&lt;span title=&quot;This citation requires a reference to the specific page or range of pages in which the material appears. (شوبات ٢٠١٦)&quot;&gt;لاپەڕە پێویستە&lt;/span&gt;]]'' &amp;#x5D;&lt;/sup&gt;

=== توێکاریی فیزیکی و زاوزێ ===
نێر و مێ لە ڕووی توێکارییەوە ھاوشێوەن؛ ئەم لێکچوونە تا ڕاددەیەک تاکوو گەشەکردنی سیستەمی زاوزێش درێژ دەبێتەوە. لەکاتی کامڵبوون، دەزگای زاوزێی جیاوازیان ھەیە کە وایان لێدەکات کردەی سێکسی ئەنجام بدەن و زاوزێ بکەن. نێر و مێ ھەمان کاردانەوەیان بەرامبەر بە بزوێنەری سێکسی ھەیە و جیاوازییەکی کەم ھەیە لەم ڕووەوە. ژنان سووڕی زاوزێی مانگانەیان ھەیە، لەکاتێکدا خولی بەرھەمھێنانی سپێرم لە نێرەکاندا بەردەوامە.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Bolin|یەکەم=Anne|سەردێڕ=Perspectives on Human Sexuality|دوایین٢=Whelehan|یەکەم٢=Patricia|ڕێکەوت=کانوونی دووەمی ١٩٩٩|بڵاوکەرەوە=SUNY Press|ژپنک=٠-٧٩١٤-٤١٣٣-٤}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Sigelman|یەکەم=Carol K.|سەردێڕ=Life-Span Human Development|دوایین٢=Rider|یەکەم٢=Elizabeth A.|ڕێکەوت=٢٦ی شوباتی ٢٠١٤|بڵاوکەرەوە=Cengage|ژپنک=٩٧٨-١-٢٨٥-٤٥٤٣١-٣}}&lt;/ref&gt;

==== مێشک ====
[[ژێرلانک]] گرنگترین بەشی مێشکە بۆ تەندروستیی سێکسی.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Calabrò |یەکەم=Rocco S. |دوایین٢=Cacciola |یەکەم٢=Alberto |دوایین٣=Bruschetta |یەکەم٣=Daniele |دوایین٤=Milardi |یەکەم٤=Demetrio |دوایین٥=Quattrini |یەکەم٥=Fabrizio |دوایین٦=Sciarrone |یەکەم٦=Francesca |دوایین٧=la Rosa |یەکەم٧=Gianluca |دوایین٨=Bramanti |یەکەم٨=Placido |دوایین٩=Anastasi |یەکەم٩=Giuseppe |ڕێکەوت=٢٠١٩|سەردێڕ=Neuroanatomy and function of human sexual behavior: A neglected or unknown issue? |journal=[[Brain and Behavior]] |بەرگ=٩|issue=12 |پەڕەکان=e٠١٣٨٩|doi=10.1002/brb3.1389 |pmc=٦٩٠٨٨٦٣|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; ئەمە ناوچەیەکی بچووکە لە بنی مێشکدا کە پێکھاتووە لە کۆمەڵێک لە جەستەی خانە دەمارییەکان کە زانیاریی لە سیستەمی لیمبیکەوە وەردەگرن. توێژینەوەکان دەریان خستووە کە لەناو ئاژەڵانی تاقیگەدا، لەناوچوونی ھەندێک ناوچەی ژێرلانک دەبێتە ھۆی نەمانی ڕەفتاری سێکسی.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; ژێرلانک گرنگە چونکە پەیوەندیی بە [[ھیپۆفیز|ڕژێنی ھێلکەدانەوە]] ھەیە کە ڕاستەوخۆ لەژێرییەوەیە. ڕژێنی ھێلکەدان ئەو ھۆرمۆنانە دەڕژێت کە لە ژێرلانک و لەناو خۆیدا بەرھەم دەھێنرێت. چوار ھۆرمۆنە گرنگە سێکسییەکان بریتین لە ئۆکسیتۆسین، [[پڕۆلاکتین|پرۆلاکتین]]، [[ھۆرمۆنی ھاندەری چیکڵدانە]] و [[ھۆرمۆنی ھاندەری زەردەتەن|ھۆرمۆنی لووتینیز]].&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot; /&gt;

ئۆکسیتۆسین، کە ھەندێک جار بە «ھۆرمۆنی خۆشەویستی» ناودەبرێت،&lt;ref name=&quot;Sigelman452&quot; /&gt; لە ھەردوو زایەنددا لە کاتی سێکسکردن یان دەسپەڕدا لەگەڵ گەیشتن بە [[ئۆرگازم]] دەردەچێت.&lt;ref name=&quot;Hornstein&quot; /&gt; پێشنیار کراوە کە ئۆکسیتۆسین گرنگە بۆ ئەو بیرکردنەوە و ڕەفتارانەی پێویستن بۆ پاراستنی پەیوەندییە نزیکەکان.&lt;ref name=&quot;Sigelman452&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Sigelman|یەکەم=Carol|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=8smBuRecmDsC&amp;pg=PT480|سەردێڕ=Life-Span Human Development|دوایین٢=Rider|یەکەم٢=Elizabeth|بڵاوکەرەوە=Cengage|ساڵ=٢٠١١|ژپنک=٩٧٨-١-١١١-٣٤٢٧٣-٩|شوێن=Boston|پەڕە=٤٥٢|ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی ئەیلوولی ٢٠١٥|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20150326114446/http://books.google.com/books?id=8smBuRecmDsC&amp;pg=PT480|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی ئازاری ٢٠١٥|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Hornstein&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Hornstein|یەکەم=Theresa|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=ibgKAAAAQBAJ&amp;pg=PA205|سەردێڕ=Biology of Women|دوایین٢=Schwerin|یەکەم٢=Jeri|بڵاوکەرەوە=Cengage|ساڵ=٢٠١٢|ژپنک=٩٧٨-١-٢٨٥-٤٠١٠٢-٧|شوێن=Boston|پەڕە=٢٠٥|ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی ئەیلوولی ٢٠١٥}}&lt;/ref&gt; ئەم ھۆرمۆنە لە ژنانیشدا لەکاتی مناڵبوون یان پێدانی شیر دەڕژێت.&lt;ref name=&quot;Smith&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Smith|یەکەم=Linda J.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=vUncnT6o4k4C&amp;pg=PA158|سەردێڕ=Impact of Birthing Practices on Breastfeeding|بڵاوکەرەوە=Jones &amp; Bartlett|ساڵ=٢٠١٠|ژپنک=٩٧٨-٠-٧٦٣٧-٦٣٧٤-٩|شوێن=Burlington, MA|پەڕە=١٥٨|ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی ئەیلوولی ٢٠١٥}}&lt;/ref&gt; پرۆلاکتین و ئۆکسیتۆسین بەرپرسن لە ھاندانی بەرھەمھێنانی شیر لە ژناندا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوە|دوایین=Pillay |یەکەم=Jaclyn |سەردێڕ=Physiology, Lactation |ئیش=StatPearls |ساڵ=٢٠٢١|ناونیشان=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK499981/ |ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210307165803/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK499981/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی ئازاری ٢٠٢١|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو |شوێن=Treasure Island (FL) |pmid=٢٩٧٦٣١٥٦|دوایین٢=Davis |یەکەم٢=Tammy J.}}&lt;/ref&gt; ھۆرمۆنی ھاندەری چیکڵدانە (FSH) بەرپرسە لە ھێلکۆکەدانان لە ژناندا، و بە دەستپێکردنی پێگەیشتنی ھێلکۆکە کاردەکات؛ لە پیاواندا ھاندەری بەرھەمھێنانی سپێرمە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Hyde|یەکەم=Janet|سەردێڕ=Understanding Human Sexuality|دوایین٢=DeLamater|یەکەم٢=John|دوایین٣=Byers|یەکەم٣=Sandra|بڵاوکەرەوە=McGraw-Hill Ryerson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٠٧-٠٣٢٩٧٢-٠|edition=5th Canadian|شوێن=Whitby, ON|پەڕەکان=١٠٠, ١٠٢ff|بەستەری نووسەر=Janet Shibley Hyde|بەستەری نووسەر٢=John DeLamater}}&lt;/ref&gt; ھۆرمۆنی لووتینزینگ (LH) دەبێتە ھۆی ھێلکۆکەدانان، کە بریتییە لە دەردانی ھێلکۆکەیەکی پێگەیشتوو.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

==== توێکاری و سیستەمی زاوزێی نێر ====
نێرەکان ئەندامی زاوزێی ناوەکی و دەرەکیشیان ھەیە کە بەرپرسن لە زاوزێکردن و [[سێکس|جووتبوونی سێکسی]]. بەرھەمھێنانی [[تۆو (ژینناسی)|سپێرم]] سووڕییە، بەڵام بە پێچەوانەی خولی ھێلکەدانی مێینە، خولی بەرھەمھێنانی سپێرم بەردەوامە و ڕۆژانە ملیۆنان سپێرم بەرھەم دەھێنێت.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

===== توێکاریی دەرەکیی نێر =====
{{سەرەکی|کێری مرۆڤ}}
[[پەڕگە:An Erect Male Penis (ckb description).jpg|alt=وێنەیەکی کێری مرۆڤ بە وەسفەی بەشەکانییەوە|وێنۆک|کێری مرۆڤ]]
ئەندامە زاوزێیییە دەرەکییەکانی نێر بریتین لە [[کێری مرۆڤ|کێر]] و [[گوندێن]].

کێر ڕێڕەوێک بۆ سپێرم و میز دابین دەکات.&lt;ref name=&quot;AALL&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Singh|یەکەم=Vishram Singh|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=zq1jDwAAQBAJ&amp;pg=PA55|سەردێڕ=Textbook of Anatomy Abdomen and Lower Limb; Volume II, Volume 2|بڵاوکەرەوە=Elsevier|ساڵ=٢٠١٨|ژپنک=٩٧٨-٨١٣١٢٥٢٩٤٩|پەڕە=٥٥}}&lt;/ref&gt; کێر لە دەمار، خوێنبەرەکان، شانە ڕیشاڵییەکان و سێ ستوونی ھاوتەریب لە شانە ئیسفەنجییەکان پێکدێت.&lt;ref name=&quot;OS&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Crooks|یەکەم=Robert L.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=csOtDwAAQBAJ&amp;pg=PT117|سەردێڕ=Our Sexuality|دوایین٢=Baur|یەکەم٢=Karla|دوایین٣=Widman|یەکەم٣=Laura|بڵاوکەرەوە=Our Sexuality|ساڵ=٢٠٢٠|ژپنک=٩٧٨-٠-٣٥٧-٠٣٨٣٩-٠|پەڕە=٨٤}}&lt;/ref&gt; پێکھاتەکانی تری کێر بریتین لە شافت، سەری کێر، ڕەگ، جەستە چاڵەکان و جەستەی ئیسفەنجی.&lt;ref name=&quot;OS&quot; /&gt; سێ جەستە ستوونییەکەی شانە ئیسفەنجییەکان، کە پڕن لە خوێنبەر، بە درێژایی شافتەکە درێژ دەبنەوە.&lt;ref name=&quot;OS&quot; /&gt; ئەو دوو تەنەی کە لە بەشی سەرەوەی کێردا شان بە شانی یەکتر دەکەون، بریتین لە کۆرپۆرا کاڤێرنۆسا (جەستە ئەشکەوتییەکان).&lt;ref name=&quot;OS&quot; /&gt; سێیەمیان کە پێی دەوترێت corpus spongiosum (جەستەی ئیسفەنجیی)، بۆرییەکە کە لە ناوەڕاست و لەژێر ئەوانی تردایە و لە کۆتاییدا دەبێت بە سەری کێر (glans).&lt;ref name=&quot;OS&quot; /&gt; لە کاتی ورووژانی سێکسیدا، ئەم جەستانە پڕ دەبن لە خوێن، کە دەبێتە ھۆی [[ڕەپبوونی کێر|ڕەپبوونی]].&lt;ref name=&quot;Lierse2012&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Lierse|یەکەم=Werner|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=BGb7CAAAQBAJ&amp;q=%22corpus+cavernosum%22+penis|سەردێڕ=Applied Anatomy of the Pelvis|ڕێکەوت=٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٢|بڵاوکەرەوە=Springer|ژپنک=٩٧٨-٣-٦٤٢-٧١٣٦٨-٢}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;SchattenConstantinescu2008&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Schatten|یەکەم=Heide|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=6iNdSk7gPf4C&amp;q=%22corpus+cavernosum%22|سەردێڕ=Comparative Reproductive Biology|دوایین٢=Constantinescu|یەکەم٢=Gheorghe M.|ڕێکەوت=٢١ی ئازاری ٢٠٠٨|بڵاوکەرەوە=John Wiley &amp; Sons|ژپنک=٩٧٨-٠-٤٧٠-٣٩٠٢٥-٢}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bertolotto2007&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Bertolotto|یەکەم=Michele|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=Dz-0y7ozp4gC&amp;q=%22corpus+(cavernosum+OR+cavernosa)%22&amp;pg=PA157|سەردێڕ=Color Doppler US of the Penis|ڕێکەوت=٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٧|بڵاوکەرەوە=Springer|ژپنک=٩٧٨-٣-٥٤٠-٣٦٦٧٧-٥|پەڕە=١٥٧}}&lt;/ref&gt;

لێوارە بەرزبووەوەکەی لە سنووری شافت و سەلکەکێرە پێی دەوترێت کۆرۆنا.&lt;ref name=&quot;PPE&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Duderstadt|یەکەم=Karen|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=ObpDDwAAQBAJ&amp;pg=PA256|سەردێڕ=Pediatric Physical Examination|بڵاوکەرەوە=Elsevier|ساڵ=٢٠١٧|ژپنک=٩٧٨-٠-٣٢٣-٤٧٦٤٩-٢|پەڕە=٢٥٦}}&lt;/ref&gt; [[میزەڕۆ]] میزڵدان بە کێرەوە دەبەستێتەوە، میز لێرە لە کێرەوە دەردەچێت لەڕێگەی دەرچەی میزەڕۆوە.&lt;ref name=&quot;APH&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Bubb|یەکەم=Jonathan|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=7uUXEAAAQBAJ&amp;pg=PA848|سەردێڕ=Anatomy &amp; Physiology for Health Professions|بڵاوکەرەوە=Cengage|ساڵ=٢٠٢١|ژپنک=٩٧٨-٠-٣٥٧-٤٦١١٧-٤|پەڕە=٨٤٨}}&lt;/ref&gt; میزەڕۆ میز دەردەکات و وەک کەناڵێک بۆ دەرچوونی مەنی و سپێرم لە لەش لە کاتی سێکسدا کار دەکات.&lt;ref name=&quot;APH&quot; /&gt; ڕەگەکە پێکدێت لە کۆتاییە فراوانبووەکانی جەستە ئەشکەوتییەکان، کە جیادەبنەوە و کرورا پێکدەھێنن و دەلکێت بە ئێسکی بەرگەدەیی و کۆتاییە فراوانبووەکەی جەستە ئیسفەنجییەکەوە.&lt;ref name=&quot;LAe&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Sinnatamby|یەکەم=Chummy S.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=4ihGmxzamekC&amp;pg=PA319|سەردێڕ=Last's Anatomy e-Book: Regional and Applied|بڵاوکەرەوە=Elsevier|ساڵ=٢٠١١|ژپنک=٩٧٨-٠-٧٠٢٠-٤٨٣٩-٥|پەڕە=٣١٩}}&lt;/ref&gt; سەلکی کێر بە ماسولکەی بولبۆسپۆنجیۆسس دەورە دراوە لەکاتێکدا کۆرپۆرا کاڤێرنۆسا بە ماسولکەکانی ئیسکیۆکاڤێرنۆسا دەورە دراوە.&lt;ref name=&quot;CWWU&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Partin|یەکەم=Alan W.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=RdfLDwAAQBAJ&amp;pg=PA2450|سەردێڕ=Campbell Walsh Wein Urology|دوایین٢=Wein|یەکەم٢=Alan J.|دوایین٣=Kavoussi|یەکەم٣=Louis R.|دوایین٤=Peters|یەکەم٤=Craig A.|دوایین٥=Dmochowsk|یەکەم٥=Roger R.|بڵاوکەرەوە=Elsevier|ساڵ=٢٠٢٠|ژپنک=٩٧٨-٠-٣٢٣-٦٧٢٢٧-٦|پەڕە=٢٤٥٠}}&lt;/ref&gt; ئەمانە یارمەتیی میزکردن و [[ئاوھاتنەوە]] دەدەن.&lt;ref name=&quot;FAFTBS&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Lee|یەکەم=Tao|سەردێڕ=First Aid for the Basic Sciences: Organ Systems|دوایین٢=Hwang|یەکەم٢=William|دوایین٣=Muralidhar|یەکەم٣=Vinayak|دوایین٤=White|یەکەم٤=Jared A.|بڵاوکەرەوە=McGraw Hill|ساڵ=٢٠١٧|ژپنک=٩٧٨-١-٢٥٩-٥٨٧٠٤-٧|edition=3rd|پەڕە=٦٩٠}}&lt;/ref&gt; ئەندامی نێرینە پێستێکی پێشەوەی ھەیە کە بە شێوەیەکی گشتی سەلکەکێر دادەپۆشێت؛ ھەندێک جار ئەم پێستە بە [[خەتەنەکردنی کوڕان|خەتەنەکردن]] لەبەر ھۆکاری پزیشکی، ئایینی یان چاندی لادەبرێت. گوندێن گونەکان لەخۆدەگرێت و لە جەستە دووریان دەخاتەوە، ڕەنگە یەکێک لە ھۆکارەکانی ئەمە ئەوەبێت کە سپێرم لە ژینگەیەکدا بەرھەم بھێنرێت کە گەرمییەکەی لە باقیی جەستە کەمتر بێت.

کێر شانەی ماسولکەیی زۆر کەمی ھەیە و ئەم شانانەش لە ڕەگەکەیدایە.&lt;ref name=&quot;THB&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Abrahams|یەکەم=Peter|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=dP_LDwAAQBAJ&amp;pg=PT187|سەردێڕ=The Human Body|بڵاوکەرەوە=Amber|ساڵ=٢٠١٨|ژپنک=٩٧٨-١-٧٨٢٧٤-٢٨٧-٦|پەڕە=١٨٦}}&lt;/ref&gt; شافت و سەری کێر ھیچ ڕیشاڵێکی ماسولکەییان نییە. بە پێچەوانەی زۆربەی سەرەتاکەکانی تر، مرۆڤی نێر ئێسکی کێریان نییە.&lt;ref name=&quot;OS&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Crooks|یەکەم=Robert L.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=csOtDwAAQBAJ&amp;pg=PT117|سەردێڕ=Our Sexuality|دوایین٢=Baur|یەکەم٢=Karla|دوایین٣=Widman|یەکەم٣=Laura|بڵاوکەرەوە=Our Sexuality|ساڵ=٢٠٢٠|ژپنک=٩٧٨-٠-٣٥٧-٠٣٨٣٩-٠|پەڕە=٨٤}}&lt;/ref&gt;

===== توێکاری ناوەکیی نێر =====
[[پەڕگە:Male anatomy 1.png|وێنۆک| سیستمی زاوزێی نێر&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.luckymojo.com/faqs/altsex/penis.html|سەردێڕ=The Sexual Anatomy Of Men |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt;]]
گونەکان (زاوزێڕژێنی نێر)، ئەو شوێنەیە کە سپێرم و ھۆرمۆنەکانی نێر تێیدا بەرھەم دەھێنرێت. ڕۆژانە بە ملیۆنان سپێرم لە چەند سەد بۆری سپێرمدا بەرھەم دێت. ئەو خانانەی کە پێیان دەوترێت خانەکانی لیدیگ لە نێوان بۆرییەکاندا کەوتوون؛ ئەمانە ھۆرمۆنی ئەندرۆجین بەرھەمدێنن؛ کە پێکدێن لە [[تێستۆستێرۆن|ھۆرمۆنی تێستۆستێرۆن]] و ئینھیبین. تەنافی سپێرماتیک گونەکانی لەخۆ گرتووە، کە پێکھاتەیەکی بۆرییە و خوێنبەرەکان و دەمارەکان و بۆرییەکانی خوێن و ماسولکەیەکی تێدایە کە یارمەتی بەرزکردنەوە و دابەزاندنی کۆئەندامی زاوزێ دەدات لە وەڵامی گۆڕانی پلەی گەرمی و وروژاندنی سێکسیدا، کە تێیدا گونەکان لە جەستە نزیک دەبنەوە.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

سپێرم لە ڕێگەی سیسەمێکی بۆریی چواربەشەوە دەگوازرێتەوە. بەشی یەکەمی ئەم سیستمە بریتییە لە [[ئاڵۆزە]]. گونەکان بۆ پێکھێنانی [[تۆوەبۆڕیچکە]] ھاوخاڵدەبن، بۆرییە قەفاوییەکانی سەرەوە و پشتەوەی گونەکان. بەشی دووەمی سیستمی بۆرییەکە بریتییە لە [[لوولەی گوێزەرەوە]] کە بۆرییەکی ماسولکەییە کە لە کۆتایی خوارەوەی ئاڵۆزەوە دەست پێدەکات.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; لوولەی گوێزەرەوە بە درێژایی لای گونەکانەوە بەرەو سەرەوە تێدەپەڕێت بۆ ئەوەی ببێتە بەشێک لە تەنافی سپێرم.&lt;ref name=&quot;ReferenceB&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.innerbody.com/image/repmov.html|سەردێڕ=Interactive Guide to the Male Reproductive System {{!}} Innerbody |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201214230107/https://www.innerbody.com/image/repmov.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; کۆتاییە فراوانکراوەکە بریتییە لە گۆزەڵە، کە ھەڵگری سپێرمە پێش ڕژانی. بەشی سێیەمی سیستمی بۆرییەکان بریتین لە بۆرییەکانی ڕژان کە جووتبۆرییەکی ٢٫٥ سانتیم درێژن کە بە ڕژێنەی پرۆستاتدا تێدەپەڕن، کە تۆواو تێیدا بەرھەم دێت.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot; /&gt; ڕژێنەی پرۆستات ئەندامێکی ڕەقە لە شێوەی قەستەنە و دەوری بەشی یەکەمی میزڵدان دەدات کە میز و تۆواو ھەڵدەگرێت.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;ReferenceB&quot; /&gt; ھاوشێوەی جیسپاتی مێینە، پرۆستات گوڕپێدانی سێکسی دابین دەکات و دەتوانێت ببێتە ھۆی [[ئۆرگازم]] لە ڕێگەی [[سێکسی کۆمی|سێکسی کۆمەوە]].&lt;ref name=&quot;Rosenthal&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Rosenthal|یەکەم=Martha|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=d58z5hgQ2gsC&amp;pg=PT153|سەردێڕ=Human Sexuality: From Cells to Society|بڵاوکەرەوە=Cengage|ساڵ=٢٠١٢|ژپنک=٩٧٨-٠-٦١٨-٧٥٥٧١-٤|پەڕەکان=١٣٣–١٣٥}}&lt;/ref&gt;

ڕژێنەی پرۆستات و کیسەی سپێرم شلەی سپێرم بەرھەم دەھێنن کە لەگەڵ سپێرم تێکەڵ دەکرێت بۆ پێکھێنانی تۆواو.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; ڕژێنەی پرۆستات لەژێر میزڵدان و لە پێشی کۆمەوەیە. لە دوو ناوچەی سەرەکی پێکدێت: ناوچەی ناوەوە کە دەردراو بەرھەم دەھێنێت بۆ ئەوەی ناوپۆشی میزڵدانی نێر بە شێداری بمێنێتەوە، لەگەڵ ناوچەی دەرەوە کە شلەی سپێرم بەرھەم دەھێنێت بۆ ئاسانکاریی تێپەڕبوونی تۆواو.&lt;ref name=&quot;ReferenceB&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.innerbody.com/image/repmov.html|سەردێڕ=Interactive Guide to the Male Reproductive System {{!}} Innerbody |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201214230107/https://www.innerbody.com/image/repmov.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; کیسەکانی سپێرم فروکتۆز دەردەدەن بۆ چالاککردن و جووڵاندنی سپێرم، پرۆستاگلاندینەکان بۆ گرژبوونی مناڵدان (ڕەحم) کە یارمەتی جووڵە لە ڕێگەی مناڵدانەوە دەدەن، ھەروەھا چەند ماددەیەکی تر کە یارمەتی بێلایەنکردنی ترشیی زێ دەدەن. ڕژێنەکانی کاوپەر یان ڕژێنەکانی بولبۆریتراڵ دوو پێکھاتەین بە قەبارەی نۆک لەژێر پرۆستاتدا.

==== توێکاری و سیستمی زاوزێی مێینە ====
===== توێکاریی دەرەکی مێینە =====
{{سەرەکی|زێ}}
[[پەڕگە:Vulva labeled english.jpg|وێنۆک| ئەندامی زاوزێی دەرەکی مێینە (شیکراوە)]]
ئەندامی زاوزێی دەرەکیی مێینە بریتییە لە [[قوز|زێ]].

مۆنس پوبیس چینێکی نەرمە لە شانە چەورییەکان کە لەسەر ئێسکی بەرگەدەییە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Hyde|سەردێڕ=Understanding Human Sexuality|دوایین٢=DeLamater|دوایین٣=Byers|بڵاوکەرەوە=McGraw-Hill Ryerson|ساڵ=٢٠١٢|ژپنک=٩٧٨-٠-٠٧-٠٣٢٩٧٢-٠|edition=5th Canadian|پەڕە=٧٨}}&lt;/ref&gt; دوای باڵقبوون، ئەم ناوچەیە لە قەبارەدا گەشە دەکات. کۆتایی دەمارەکانی زۆرە و ھەستیاری بزاندنە.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

لێواری بچووک و لێواری گەورە پێکەوە بە [[لێوار]] یان «لێو» ناسراون. لێواری گەورە دوو چەمانەوەی درێژی پێستن کە لە مۆنسەوە تا پەرینیۆم درێژ دەبنەوە. ڕووی دەرەوەی دوای تەمەنی باڵغبوون بە موو دادەپۆشرێت. لە نێوان لێواری بچووکدا لێواری گەورە ھەیە، دوو چەمانەوەی بێ مووی پێست کە لە سەرووی [[کلیتۆریس]]ەوە (یاخود میتکە) کۆدەبنەوە بۆ پێکھێنانی کابۆی کلیتۆری، کە زۆر ھەستیارە بە دەست لێدان. لە کاتی ورووژانی سێکسیدا، لێواری بچووک پڕ دەبن لە خوێن، ئەمەش دەبێتە ھۆی ئاوسان و سووربوونەوەیان.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

لێواری بچووک لە شانە بەستەرەکان پێکھاتووە کە لە خوێنبەرەکان دەوڵەمەندە، ئەمەش وادەکات کە ڕەنگێکی پەمەیی ھەبێت. لە نزیک [[کۆم]]، لێواری بچووک لەگەڵ لێواری گەورەدا تێکەڵ دەبن.&lt;ref name=&quot;innerbody.com&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.innerbody.com/image/repfov.html|سەردێڕ=Interactive Guide to Female Reproductive Anatomy {{!}} Innerbody |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201112013655/https://www.innerbody.com/image/repfov.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; لە حاڵەتی ئاسایی بێ ورووژانی سێکسی، لێواری بچووک دەرچەی زێ و میزڵدان بۆ پاراستنی دادەپۆشێت. لە بنی لێواری بچووکدا ڕژێنەکانی بارتۆلین ھەن، کە چەند دڵۆپ شلەیەکی ئەلکالی لە ڕێگەی بۆریەکانەوە بۆ زێ زیاد دەکەن؛ ئەم شلەیە یارمەتی بەرپەرچدانەوەی ترشیی دەرەوەی زێ دەدات، چونکە سپێرم ناتوانێت لە ژینگەیەکی ترشدا بژی.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; لەوانەیە ڕژێنەکانی سکێن لە دەردانی شلەکە بەرپرسیار بن&lt;ref name=&quot;pastor&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Pastor |یەکەم=Z. |دوایین٢=Chmel |یەکەم٢=R. |ساڵ=٢٠١٧|سەردێڕ=Differential diagnostics of female &quot;sexual&quot; fluids: a narrative review |ناونیشان=https://www.researchgate.net/publication/325024271 |journal=International Urogynecology Journal |بەرگ=٢٩|issue=5 |پەڕەکان=٦٢١–٦٢٩|doi=10.1007/s00192-017-3527-9 |pmid=٢٩٢٨٥٥٩٦|s2cid=5045626}}&lt;/ref&gt; لە کاتی ئاوھاتنەوەی مێینەدا.&lt;ref name=&quot;pastor&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Greenberg&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Greenberg|یەکەم=J. S.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=ZdYh_iFZvbkC&amp;pg=PA429|سەردێڕ=Exploring the Dimensions of Human Sexuality|دوایین٢=Bruess|یەکەم٢=C. E.|دوایین٣=Conklin|یەکەم٣=S. C.|بڵاوکەرەوە=Jones &amp; Bartlett|ساڵ=٢٠٠٧|ژپنک=٩٧٨-٠-٧٦٣٧-٤١٤٨-٨|پەڕە=٤٢٩|id=9780763741488}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bullough&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Bullough|یەکەم=Vern L.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=UHymAgAAQBAJ&amp;pg=PA231|سەردێڕ=Human Sexuality: An Encyclopedia|دوایین٢=Bullough|یەکەم٢=Bonnie|بڵاوکەرەوە=[[Routledge]]|ساڵ=٢٠١٤|ژپنک=٩٧٨-١-١٣٥-٨٢٥٠٩-٦|پەڕە=٢٣١|ڕێکەوتی سەردان=٧ی شوباتی ٢٠١٨}}&lt;/ref&gt;

کلیتۆر لە ھەمان شانە کۆرپەییەکانی کێرەوە پێکھاتووە؛ سەرەمیتکە، ھەر وەک کێر، لە بڕێکی زۆر لە کۆتایی دەمارەکان پێکدێت، ھەندێک جار لە کۆتایی دەمارەکان لە کێریش زیاترن، ئەمەش وای کردووە کە زۆر ھەستیار بێت بۆ دەست لێدان.&lt;ref name=&quot;Francoeur&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Francoeur|یەکەم=Robert T.|ناونیشان=https://archive.org/details/completedictiona0000unse_w1u0/page/180|سەردێڕ=The Complete Dictionary of Sexology|بڵاوکەرەوە=Continuum|ساڵ=٢٠٠٠|ژپنک=٩٧٨-٠-٨٢٦٤-٠٦٧٢-٩|پەڕە=[https://archive.org/details/completedictiona٠٠٠٠unse_w١u٠/page/١٨٠ ١٨٠]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Carroll&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Carroll|یەکەم=Janell L.|ناونیشان={{Google books |plainurl=yes |id=5f8mQx7ULs4C |}}|سەردێڕ=Sexuality Now: Embracing Diversity|بڵاوکەرەوە=Cengage|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٤٩٥-٦٠٢٧٤-٣|پەڕە=١١٨|ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠١٢}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Can't feel&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٤|ناونیشان=http://goaskalice.columbia.edu/im-woman-who-cannot-feel-pleasurable-sensations-during-intercourse|سەردێڕ=I'm a woman who cannot feel pleasurable sensations during intercourse |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110107184029/http://www.goaskalice.columbia.edu/3229.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی کانوونی دووەمی ٢٠١١|ڕێکەوتی سەردان=١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٢|وێبگە=Go Ask Alice!}}&lt;/ref&gt; گلانی کلیتۆر، کە پێکھاتەیەکی بچووک و درێژە، تەنیا یەک ئەرکی ناسراوی ھەیە، ئەویش ھەستکردنە سێکسییەکان. ھەستیارترین ناوچەی ئیرۆجینی مێینەیە و سەرچاوەی سەرەکی ئۆرگازمە لە ژناندا.&lt;ref name=&quot;Clitoris&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.webmd.com/sex/want-better-orgasms|سەردێڕ=http://www.webmd.com/sex/want-better-orgasms |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20090113132443/http://www.webmd.com/sex/want-better-orgasms |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩|ڕێکەوتی سەردان=١٨ی ئابی ٢٠١١|وێبگە=[[WebMD]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Flaherty&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Flaherty|یەکەم=Joseph A.|ناونیشان=https://archive.org/details/psychiatrydiagno00flah/page/217|سەردێڕ=Psychiatry: Diagnosis &amp; therapy. A Lange clinical manual|دوایین٢=Davis|یەکەم٢=John Marcell|دوایین٣=Janicak|یەکەم٣=Philip G.|بڵاوکەرەوە=Appleton &amp; Lange|ساڵ=١٩٩٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٨٣٨٥-١٢٦٧-٨|پەڕە=[https://archive.org/details/psychiatrydiagno٠٠flah/page/٢١٧ ٢١٧]|وتەگێڕانەوە=The amount of time of sexual arousal needed to reach orgasm is variable—and usually much longer—in women than in men; thus, only 20–30% of women attain a coital climax. b. Many women (70–80%) require manual clitoral stimulation&amp;nbsp;...}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kenneth Mah&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Mah |یەکەم=Kenneth |دوایین٢=Binik |یەکەم٢=Yitzchak M. |ڕێکەوت=٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٠١|سەردێڕ=The nature of human orgasm: a critical review of major trends |journal=[[Clinical Psychology Review]] |بەرگ=٢١|issue=6 |پەڕەکان=٨٢٣–٨٥٦|doi=10.1016/S0272-7358(00)00069-6 |pmid=١١٤٩٧٢٠٩|وتەگێڕانەوە=Women rated clitoral stimulation as at least somewhat more important than vaginal stimulation in achieving orgasm; only about 20% indicated that they did not require additional clitoral stimulation during intercourse.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kammerer-Doak&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Kammerer-Doak |یەکەم=Dorothy |دوایین٢=Rogers |یەکەم٢=Rebecca G. |ڕێکەوت=حوزەیرانی ٢٠٠٨|سەردێڕ=Female Sexual Function and Dysfunction |journal=Obstetrics and Gynecology Clinics of North America |بەرگ=٣٥|issue=2 |پەڕەکان=١٦٩–١٨٣|doi=10.1016/j.ogc.2008.03.006 |pmid=١٨٤٨٦٨٣٥|وتەگێڕانەوە=Most women report the inability to achieve orgasm with vaginal intercourse and require direct clitoral stimulation&amp;nbsp;... About 20% have coital climaxes&amp;nbsp;...}}&lt;/ref&gt; دەردراوی ئەستوور، کە پێی دەوترێت سمێگما، لە دەوری کلیتۆر کۆدەبنەوە.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; &lt;sup class=&quot;noprint Inline-Template&quot; style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;#x5B; ''[[ویکیپیدیا:ئاماژە بە سەرچاوە|&lt;span title=&quot;This citation requires a reference to the specific page or range of pages in which the material appears. (شوبات ٢٠١٦)&quot;&gt;لاپەڕە پێویستە&lt;/span&gt;]]'' &amp;#x5D;&lt;/sup&gt;

[[زێ|دەرچەی زێ]] و دەرچەی میزڵدان تەنیا کاتێک دیارن کە لێواری بچووک جیادەبنەوە. ئەم کەلێنانە چەندین کۆتایی دەماریان ھەیە کە وایان لێدەکات ھەستیار بن بە دەست لێدان. بە ئەڵقەیەک لە ماسولکەکانی ئیسفەنج دەورە دراون کە پێی دەوترێت ماسولکەی بولبۆکاڤێرنۆسۆس. لەژێر ئەم ماسولکەیەدا و لە بەرامبەر دەرچەی زێدا سەلکی سەربەداڵانە ھەیە، کە یارمەتی زێ دەدات کێر بگرێت، ئەمەش کاتێک لە وروژاندا پڕ دەبێت لە خوێن. لەناو دەرچەی زێدا، [[پەردەی کچێنی|پەردەیەکی]] تەنک ھەیە کە دەرچەی زۆرێک لە کچان دادەپۆشێت. پچڕانی ئەم پەردەیە لە مێژوودا بە لەدەستدانی کچێنی مرۆڤ دادەنرێت، ھەرچەندە بەپێی پێوەرە ھاوچەرخەکان لەدەستدانی کچێنی بە یەکەم جووتبوونی سێکسی دادەنرێت. دەکرێت پەردەی کچێنی بەھۆی چالاکییەکی ترەوە جگە لە جووتبوونی سێکسی بپچڕێت. دەرچەی میزەڕۆ لەڕێگەی میزەڕۆوە بەستراوەتەوە بە میزڵدانەوە؛ میز لە میزڵدان دەردەکات. ئەمەش دەکەوێتە خوارەوەی کلیتۆر و سەرووی دەرچەی زێ.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

[[مەمک]] بریتییە لە شانە ژێرپێستییەکان کە لەسەر سنگی جەستەی مێینەیە لە بەردەم قەفەزەی سنگ.&lt;ref name=&quot;innerbody.com&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.innerbody.com/image/repfov.html|سەردێڕ=Interactive Guide to Female Reproductive Anatomy {{!}} Innerbody |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201112013655/https://www.innerbody.com/image/repfov.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; ھەرچەندە لە ڕووی تەکنیکییەوە مەمکەکان بەشێک نین لە ئەناتۆمی سێکسیی مێینە، ھێشتا لە ھەردوو چێژی سێکسی و زاوزێدا ڕۆڵیان ھەیە.&lt;ref name=&quot;Lehmiller&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Lehmiller|یەکەم=Justin|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=JXJGDwAAQBAJ|سەردێڕ=The Psychology of Human Sexuality|ڕێکەوت=٢٠١٨|بڵاوکەرەوە=John Wiley &amp; Sons|ژپنک=٩٧٨-١-١١٩-١٦٤٧٣-٩|edition=2nd|پەڕەکان=٧٤–٧٥|ڕێکەوتی سەردان=١١ی تەممووزی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt; مەمک بریتیە لە ڕژێنی ئارەقەی دەستکاریکراو کە لە شانە ڕیشاڵییەکان و چەوری پێکھاتوون کە پاڵپشتی دەکەن و دەمار و بۆری خوێن و بۆری لیمفاوی لەخۆدەگرن.&lt;ref name=&quot;innerbody.com&quot; /&gt; مەبەستی سەرەکییان دابینکردنی شیرە بۆ کۆرپەیەکی گەشەسەندوو. مەمکەکان لە کاتی باڵقبووندا بەھۆی زیادبوونی ھۆرمۆنی ئیسترۆجینەوە گەشە. ھەر مەمکێکی گەورەساڵ لە ١٥ بۆ ٢٠ [[ڕژێنی مەمک]]یی بەرھەمھێنەری شیر پێکدێت، کە پێکھاتووە لە بڕبڕەی شێوە ناڕێک کە ڕژێنەکانی کۆئەندامی ھەناسە و بۆرییەکی شیردەر کە بەرەو گۆی مەمک دەڕوات لەخۆدەگرێت. لوولەکان بە بەستەرەشانەکان جیا دەکرێنەوە کە پشتگیری ڕژێنەکان دەکەن و بە شانەکانی سەر ماسولکەکانی ژێرەوەی سنگ دەیانبەستێتەوە.&lt;ref name=&quot;innerbody.com&quot; /&gt; بەستەرەشانەکانی تر، کە تاڵە چڕەکان پێکدەھێنن کە پێی دەوترێت بەستەرە ھەڵواسراوەکان، لە پێستی مەمکەوە بەرەو ناوەوە درێژ دەبنەوە بۆ شانەکانی سنگ بۆ پشتگیریکردنی کێشی مەمک.&lt;ref name=&quot;innerbody.com&quot; /&gt; بۆماوەیی و بڕی شانە چەورییەکان قەبارەی مەمکەکان دیاری دەکەن.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

بە شێوەیەکی گشتی، پیاوان مەمکی مێینەیان پێ سەرنجڕاکێشە&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Buss|یەکەم=David|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=Sn6JDwAAQBAJ|سەردێڕ=Evolutionary Psychology: The New Science of the Mind|بڵاوکەرەوە=Routledge|ساڵ=٢٠١٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٤٢٩-٥٩٠٠٦-١|edition=6th|chapter=Men's Long-Term Mating Strategies}}&lt;/ref&gt; و ئەمەش لە تەڤناری چەندین چانددا ڕاستە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Havlíček |یەکەم=Jan |دوایین٢=Třebický |یەکەم٢=Vít |دوایین٣=Valentova |یەکەم٣=Jaroslava Varella |دوایین٤=Kleisner |یەکەم٤=Karel |دوایین٥=Akoko |یەکەم٥=Robert Mbe |دوایین٦=Fialová |یەکەم٦=Jitka |دوایین٧=Jash |یەکەم٧=Rosina |دوایین٨=Kočnar |یەکەم٨=Tomáš |دوایین٩=Pereira |یەکەم٩=Kamila Janaina |دوایین١٠=Štěrbová |یەکەم١٠=Zuzana |دوایین١١=Correa Varella |یەکەم١١=Marco Antonio |دوایین١٢=Vokurková |یەکەم١٢=Jana |دوایین١٣=Vunan |یەکەم١٣=Ernest |دوایین١٤=Roberts |یەکەم١٤=S. Craig |ساڵ=٢٠١٧|سەردێڕ=Men's preferences for women's breast size and shape in four cultures |journal=Evolution and Human Behavior |بەرگ=٣٨|issue=2 |پەڕەکان=٢١٧–٢٢٦|bibcode=2017EHumB..38..217H |doi=10.1016/j.evolhumbehav.2016.10.002 |hdl-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Dixson |یەکەم=Barnaby J. |دوایین٢=Vasey |یەکەم٢=Paul L. |دوایین٣=Sagata |یەکەم٣=Katayo |دوایین٤=Sibanda |یەکەم٤=Nokuthaba |دوایین٥=Linklater |یەکەم٥=Wayne L. |دوایین٦=Dixson |یەکەم٦=Alan F. |ساڵ=٢٠١١|سەردێڕ=Men's preferences for women's breast morphology in New Zealand, Samoa, and Papua New Guinea |ناونیشان=https://www.researchgate.net/publication/46404564 |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو |journal=Archives of Sexual Behavior |بەرگ=٤٠|issue=6 |پەڕەکان=١٢٧١–١٢٧٩|doi=10.1007/s10508-010-9680-6 |pmid=٢٠٨٦٢٥٣٣|s2cid=34125295 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200112131225/https://www.researchgate.net/publication/46404564_Men%27s_Preferences_for_Women%27s_Breast_Morphology_in_New_Zealand_Samoa_and_Papua_New_Guinea |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=١١ی تەممووزی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Marlowe |یەکەم=Frank W. |ساڵ=٢٠٠٤|سەردێڕ=Mate preferences among Hadza hunter-gatherers |ناونیشان=https://www.unl.edu/rhames/courses/readings/Marlowe-hadza-mate-selection-criteria.pdf |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو |journal=Human Nature |بەرگ=١٥|issue=4 |پەڕەکان=٣٦٥–٣٧٦|doi=10.1007/s12110-004-1014-8 |pmid=٢٦١٨٩٤١٢|s2cid=9584357 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191214043330/https://www.unl.edu/rhames/courses/readings/Marlowe-hadza-mate-selection-criteria.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=١١ی تەممووزی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt; پێدەچێت لە ژناندا خستنەگوڕی گۆی مەمک ببێتە ھۆی کەوتنەکاری توێکڵی ھەستی ئەندامی زاوزێی مێشک (ھەمان ئەو ناوچەیەی مێشک کە بەھۆی خستنەگوڕی میتکە و زێ و ملی مناڵدانەوە چالاک دەبێت)؛&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Komisaruk |یەکەم=Barry R. |بەستەری نووسەر=Barry Komisaruk |دوایین٢=Wise |یەکەم٢=Nan |دوایین٣=Frangos |یەکەم٣=Eleni |دوایین٤=Liu |یەکەم٤=Wen-Ching |دوایین٥=Allen |یەکەم٥=Kachina |دوایین٦=Brody |یەکەم٦=Stuart |ساڵ=٢٠١١|سەردێڕ=Women's clitoris, vagina, and cervix mapped on the sensory cortex: fMRI evidence |journal=The Journal of Sexual Medicine |بەرگ=٨|issue=10 |پەڕەکان=٢٨٢٢–٢٨٣٠|doi=10.1111/j.1743-6109.2011.02388.x |pmc=٣١٨٦٨١٨|pmid=٢١٧٩٧٩٨١}}&lt;/ref&gt; ڕەنگە ئەمەش ھۆکارێک بێت بۆ ئەوەی زۆرێک لە ژنان خستنەگوڕی گۆی مەمک بە ورووژێنەر بزانن و ڕوونی بکاتەوە کە بۆچی ھەندێک لە ژنان بە خستنەگوڕی گۆی مەمک بەتەنیا بە ئۆرگازم دەگەن.&lt;ref name=&quot;Lehmiller&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Lehmiller|یەکەم=Justin|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=JXJGDwAAQBAJ|سەردێڕ=The Psychology of Human Sexuality|ڕێکەوت=٢٠١٨|بڵاوکەرەوە=John Wiley &amp; Sons|ژپنک=٩٧٨-١-١١٩-١٦٤٧٣-٩|edition=2nd|پەڕەکان=٧٤–٧٥|ڕێکەوتی سەردان=١١ی تەممووزی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt;

===== توێکاریی ناوەکیی مێینە =====
[[پەڕگە:Female reproductive system lateral 1.png|وێنۆک| سیستەمی زاوزێی مێینە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.luckymojo.com/faqs/altsex/vulva.html|سەردێڕ=The Sexual Anatomy Of Women: Vulva and Vagina |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20220730073843/http://www.luckymojo.com/faqs/altsex/vulva.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تەممووزی ٢٠٢٢|ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt;]]
ئەندامەکانی زاوزێی ناوەکیی مێینە بریتین لە [[زێ]] و [[مناڵدان]] و [[جۆگەی فاڵۆپ|جۆگەی فالۆپ]] و [[ھێلکەدان]]. گولنک جۆگەیەکی ھاوشێوەی قاوغە و لە زێوە تا ملی مناڵدان درێژ دەبێتەوە. لەکاتی جووتبووندا، کێر وەردەگرێت و وەکو کۆگایەک بۆ سپێرم کاردەکات. زێ [[زێ|کەناڵی لەدایکبوونە]]؛ دەتوانێت تاکوو ١٠ سانتیم فراوان بێت لە کاتی مناڵبوون. زێ لە نێوان [[میزڵدان]] و [[ڕێکە|کۆمدایە]]. زێ بە شێوەیەکی ئاسایی داڕماوە، بەڵام لە کاتی ورووژانی سێکسیدا دەکرێتەوە و درێژ دەبێتەوە و چەورکردن بەرھەم دەھێنێت بۆ ئەوەی ئاسانکاری بۆ تێکردنی کێر بکات. زێ سێ دیواری چیندارە؛ ئەندامێکی خۆپاککەرەوەیە و بەکتریای سروشتی تێدایە کە بەرھەمھێنانی ھەوێن سەرکوت دەکات.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; جیسپات، کە ناوی لە ئێرنست گرافنبێرگەوە ھاتووە کە بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٩٥٠ باسی کردووە، لەوانەیە لە دیواری پێشەوەی زێدا بێت و لەوانەیە ببێتە ھۆی ئۆرگازم. ئەم ناوچەیە لەوانەیە لە قەبارە و شوێندا لە نێوان ژناندا جیاواز بێت؛ لە ھەندێکدا لەوانەیە نەبێت. ھەندێک لە توێژەران ناکۆکن لەسەر پێکھاتە یان بوونی جیسپات و وەک پاشکۆی میتکە سەیری دەکەن.&lt;ref name=&quot;Hines&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Hines |یەکەم=T. |ڕێکەوت=ئابی ٢٠٠١|سەردێڕ=The G-Spot: A modern gynecologic myth |journal=Am J Obstet Gynecol |بەرگ=١٨٥|issue=2 |پەڕەکان=٣٥٩–٣٦٢|doi=10.1067/mob.2001.115995 |pmid=١١٥١٨٨٩٢|s2cid=32381437}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Balon, Segraves&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Balon|یەکەم=Richard|ناونیشان={{Google books |plainurl=yes |id=YuP3Hb0TMLQC |}}|سەردێڕ=Clinical Manual of Sexual Disorders|دوایین٢=Segraves|یەکەم٢=Robert Taylor|بڵاوکەرەوە=[[American Psychiatric Pub]]|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-١-٥٨٥٦٢-٩٠٥-٣|پەڕە=٢٥٨|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٤}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kilchevsky&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Kilchevsky |یەکەم=A |دوایین٢=Vardi |یەکەم٢=Y |دوایین٣=Lowenstein |یەکەم٣=L |دوایین٤=Gruenwald |یەکەم٤=I |ڕێکەوت=کانوونی دووەمی ٢٠١٢|سەردێڕ=Is the Female G-Spot Truly a Distinct Anatomic Entity? |journal=[[The Journal of Sexual Medicine]] |بەرگ=٩|issue=3 |پەڕەکان=٧١٩–٧٢٦|doi=10.1111/j.1743-6109.2011.02623.x |pmid=٢٢٢٤٠٢٣٦}} A lay summary can be found at {{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢|ناونیشان=http://www.huffingtonpost.com/2012/01/19/g-spot-does-not-exist_n_1215822.html|سەردێڕ=G-Spot Scientists Reach Surprising Conclusion |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20190310161629/https://www.huffingtonpost.com/2012/01/19/g-spot-does-not-exist_n_1215822.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٠ی ئازاری ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣|وێبگە=[[The Huffington Post]]}}&lt;/ref&gt;

مناڵدان یان ڕەحم ئەندامێکی واڵا و ماسولکەییە کە ھێلکەیەکی پیتێنراو خۆی تێدا دەچەقێنێت، ھەر لەوێ گەشە دەکات و دەبێت بە کۆرپەلە.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; مناڵدان لە بۆشایی حەوزدایە، لە نێوان میزڵدان و ڕیخۆڵەدا، و لە سەروو زێوە. زۆربەی جار بە گۆشەی ٩٠ پلە بەرەو پێشەوە لاردەبێتەوە، ھەرچەندە لە نزیکەی ٢٠٪ی ژناندا بەرەو دواوە لاردەبێتەوە.&lt;ref name=&quot;innerbody.com&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.innerbody.com/image/repfov.html|سەردێڕ=Interactive Guide to Female Reproductive Anatomy {{!}} Innerbody |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201112013655/https://www.innerbody.com/image/repfov.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; مناڵدان سێ چینە؛ چینی ھەرەناوەکی بریتییە لە ناوپۆشی مناڵدان، کە ھێلکەکە تێیدا دەچێنرێت. لە کاتی [[ھێلکەدانان]] ئەم بەشە ئەستوور دەبێت بۆ ھاوکاریکردنی چاندن. ئەگەر چاندن ڕووی نەدا، لە کاتی [[سووڕی مانگانە]]دا شل دەکرێتەوە. ملی مناڵدان بریتییە لە کۆتایییە تەسکەکەی مناڵدان. بەشی فراوانی مناڵدان بریتییە لە بنەمناڵدان.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot; /&gt;

لە کاتی ھێلکەداندا، ھێلکەکە بە بۆرییەکانی فالۆپدا دەڕواتە خوارەوە بۆ مناڵدان. ئەمانە نزیکەی ١٠ سانتیمەتر لە ھەردوو لای مناڵدانەوە درێژدەبنەوە. بڕبڕەی پەنجەیی لە کۆتاییەکانی بۆرییەکاندا ھێلکەدان فڵچە دەکەن و ھێلکەکە دوای ئازادبوونی وەردەگرن؛ پاشان ھێلکەکە بۆ ماوەی سێ بۆ چوار ڕۆژ بەرەو مناڵدان دەڕوات.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; دوای جووتبوونی سێکسی، سپێرمەکان لە مناڵدانەوە بۆ ناو ئەم قۆنتەرە مەلە دەکەن. ناوپۆشی بۆرییەکە و دەردراوەکانی ھێلکە و سپێرمەکە دەپارێزن، ھاندەری [[بەبەربوون]] و خۆراکدانە بە ھێلکە تا دەگاتە مناڵدان. ئەگەر ھێلکەکە دوای پیتاندن دابەش بوو، [[دووانە|دووانەیەکی ھاوشێوە]] دروست دەبێت. ئەگەر ھێلکەی جیاواز بە تۆوی جیاواز پیتێندرا، دایکەکە [[دووانە|دووانەیەکی لێکنەچووی]] دەبێت.&lt;ref name=&quot;innerbody.com&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.innerbody.com/image/repfov.html|سەردێڕ=Interactive Guide to Female Reproductive Anatomy {{!}} Innerbody |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201112013655/https://www.innerbody.com/image/repfov.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt;

ھێلکەدانەکان (زاوزێڕژێنی مێینە)، لە ھەمان شانە کۆرپەییەکانی گونەکان گەشە دەکەن. ھێلکەدانەکان بە ئێسکبەندەوە ھەڵواسراون و ئەو سەرچاوەیەن کە ھێلکەکان تێیدا ھەڵدەگیرێن و پێش ھێلکەدان گەشە دەکەن. ھێلکەدانەکان ھاوکات ھۆرمۆنی مێینەی [[پڕۆجێسترۆن]] و [[ئێسترۆجین]] بەرھەم دەھێنن. لەناو ھێلکەدانەکاندا، ھەر ھێلکەیەک بە خانەی ترەوە دەورە دراوە و لەناو کەلوولێکدایە کە پێی دەوترێت فۆلیکۆلی بنەڕەتی. لە کاتی باڵقبووندا، مانگانە یەکێک یان زیاتر لەم فۆلیکۆلانە ھاندەدرێن بۆ پێگەیشتن. لەگەڵ پێگەیشتنیان، بە فۆلیکۆلی گرافیان پێناسە دەکرێن.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; سیستەمی زاوزێی مێینە ھێلکەکان بەرھەم ناھێنێت؛ نزیکەی ٦٠٬٠٠٠ ھێلکەدان لە کاتی لەدایکبووندا ھەن، کەچی تەنیا ٤٠٠ دانەیان لە ماوەی ژیانی ژنەکەدا پێدەگەن.&lt;ref name=&quot;innerbody.com&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.innerbody.com/image/repfov.html|سەردێڕ=Interactive Guide to Female Reproductive Anatomy {{!}} Innerbody |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201112013655/https://www.innerbody.com/image/repfov.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt;

ھێلکەدان لەسەر بنەمای خولێکی مانگانەیە؛ ڕۆژی ١٤ بەپیتترین ڕۆژە. لە ڕۆژی یەک تا چواردا، سووڕی مانگانە و بەرھەمھێنانی ئیسترۆجین و پرۆجسترۆن کەم دەبێتەوە و ناوپۆشی مناڵدان دەست دەکات بە تەنکبوونەوە. ناوپۆشی مناڵدان بۆ ماوەی سێ بۆ شەش ڕۆژی داھاتوو شل دەکرێتەوە. کاتێک سووڕی مانگانە کۆتایی ھات، سووڕەکە بە زیادبوونی FSH لە ڕژێنی ھێلکەدانەوە دەست پێدەکاتەوە. ڕۆژانی پێنج تا ساینزە بە قۆناغی پێش ھێلکەدان ناسراون. لەم قۆناغەدا، ڕژێنی ھێلکەدان ھۆرمۆنی ھاندەری فۆلیکۆل (FSH) دەردەدات. کاتێک ئێسترۆجین دەردەدرێت بۆ ڕێگریکردن لە دەردانی FSH، ئەڵقەیەکی کاردانەوەی نەرێنی دێتە ئاراوە. ئیسترۆجین پەردەی مناڵدان ئەستوور دەکات. بەرزبوونەوەی [[ھۆرمۆنی ھاندەری زەردەتەن]] (LH) دەسپێکەری ھێلکەدانە.

لە ڕۆژی ١٤دا، بەرزبوونەوەی LH دەبێتە ھۆی ئەوەی فۆلیکۆلێکی گرافیان ڕوو لە ھێلکەدانەکە بکات. فۆلیکۆلەکە دەشکێت و ھێلکە پێگەیشتووەکە دەردەچێت بۆ ناو بۆشایی سک. جۆگەی فالۆپ و فیمبریا ھێلکەکە ھەڵدەگرن. بەڵغەمی ملی مناڵدان دەگۆڕێت تاکوو یارمەتیی جووڵەی سپێرم بدات. لە ڕۆژانی ١٥ بۆ ٢٨، کە بە قۆناغی دوای ھێلکەدان ناسراوە، فۆلیکۆلی گرافیان، کە ئەو کات پێی دەوترێت [[تەنی زەرد]]، ئیسترۆجین دەردەدات. بەرھەمھێنانی پرۆجسترۆن زیاد دەکات، ئەمەش ڕێگری دەکات لە دەردانی LH. پەردەی مناڵدان ئەستوور دەبێت بۆ ئامادەکاری بۆ چاندن، ھێلکەکانیش بە بۆرییەکانی فالۆپدا دەڕۆنە خوارەوە بەرەو مناڵدان. ئەگەر ھێلکەکان بەبەرنەبوون و نەچێنران، سووڕی مانگانە دەست پێدەکات.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

=== خولی وەڵامدانەوەی سێکسی ===
خولی وەڵامدانەوەی سێکسی مۆدێلێکە کە باس لەو وەڵامە فیزیۆلۆژیانە دەکات کە لە کاتی چالاکیی سێکسیدا ڕوودەدەن. ئەم مۆدێلە لەلایەن ویلیام ماستەرز و ڤێرجینیا جۆنسن دروست کراوە. بە گوێرەی ماستەرز و جۆنسن، خولی وەڵامدانەوەی سێکسی مرۆڤ لە چوار قۆناغ پێکدێت، کە پێکھاتووە لە ورووژاندن، فەلات، ئۆرگازم، لەگەڵ جێبەجێکردن، کە بە مۆدێلی EPORیش ناودەبرێت. لە قۆناغی وروژاندنی مۆدێلی EPOR، مرۆڤ پاڵنەری ناوەکی بۆ سێکسکردن بەدەست دەھێنێت. قۆناغی فەلات پێشەنگی ئۆرگازمە، کە ڕەنگە زۆرتر بۆ پیاوان بایۆلۆژی بێت و بۆ ژنان زۆرتر دەروونی بێت. ئۆرگازم بریتییە لە بەربوونی گرژی و ماوەی جێبەجێکردن بریتییە لە حاڵەتی وروژێنەرنەکراو پێش ئەوەی خولەکە دووبارە دەست پێبکاتەوە.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

خولی وەڵامدانەوەی سێکسی نێر لە قۆناغی ورووژاندن دەست پێدەکات؛ دوو سەنتەری ناو بڕبڕەی پشت بەرپرسن لە ڕەپبوونی کێر. ڕەگەکرژێی کێر دەست پێدەکات، لێدانی دڵ زیاد دەکات، گوندێن ئەستوور دەبێت، تەنافی سپێرم کورت دەبێتەوە و گونەکان پڕ دەبن لە خوێن. لە قۆناغی فەلاتدا، تیرەی کێر زیاد دەکات، گونەکان دەئاوسێن و ڕژێنەکانی کاوپەر شلەی پێش سپێرم دەردەکەن. قۆناغی ئۆرگازم، کە لەم ماوەیەدا ھەر ٠٫٨ چرکە جارێک گرژبوونی ڕیتمی ڕوودەدات،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Abu El-Hamd |یەکەم=Mohammed |دوایین٢=Saleh |یەکەم٢=Ramadan |دوایین٣=Majzoub |یەکەم٣=Ahmad |ڕێکەوت=٨ی ئازاری ٢٠١٩|سەردێڕ=Premature ejaculation: an update on definition and pathophysiology |journal=Asian Journal of Andrology |بەرگ=٢١|issue=5 |پەڕەکان=٤٢٥–٤٣٢|doi=10.4103/aja.aja_122_18 |pmc=٦٧٣٢٨٨٥|pmid=٣٠٨٦٠٠٨٢|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;  لە دوو قۆناغ پێکدێت؛ قۆناغی دەرپەڕین، کە تێیدا گرژبوونی ڕەگی تۆواو و پرۆستات و کیسەی سپێرم ھاندەری ئاوھاتنەوەن، کە قۆناغی دووەمی ئۆرگازمە. ئاوھاتنەوە پێی دەوترێت قۆناغی دەرکردن؛ کە بەبێ ئۆرگازم ناتوانێت ڕووبدات. لە قۆناغی جێبەجێکردندا، نێر لە دۆخێکی بێ ورووژاندندایە کە پێکھاتووە لە ماوەی پشوودان پێش ئەوەی خولەکە بتوانێت دەست پێبکاتەوە. ئەم ماوەیە ڕەنگە لەگەڵ تەمەندا زیاد بکات.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

وەڵامدانەوەی سووڕی سێکسیی مێینە بە قۆناغی ورووژاندنەوە دەست پێدەکات، کە دەتوانێت لە چەند خولەکێکەوە تا چەند سەعاتێک بەردەوام بێت. تایبەتمەندییەکانی ئەم قۆناغە بریتین لە زیادبوونی لێدانی دڵ و ھەناسەدان، ھەروەھا بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن. ڕەنگە پێست سوورببێتەوە یان پەڵەی سوور لەسەر سنگ و پشت دەربکەوێت؛ مەمکەکان کەمێک قەبارەیان زیاد دەکات و لەوانەیە گۆی مەمکەکان ڕەق ببن و ڕەپ بن. سەرەتای گیرانی خوێنبەرەکان دەبێتە ھۆی ئاوسانی میتکە و لێواری بچووک و زێ. ئەو ماسولکەیەی کە دەوری دەرگای زێی گرتووە توند دەبێتەوە و مناڵدان بەرز دەبێتەوە و قەبارەکەی گەشە دەکات. دیوارەکانی زێ دەست دەکەن بە بەرھەمھێنانی شلەیەکی چەورکەر. قۆناغی دووەم کە پێی دەوترێت قۆناغی فەلات، بە پلەی یەکەم بە چڕبوونەوەی ئەو گۆڕانکاریانەی کە لە قۆناغی وروژاندندا دەستیان پێکردووە تایبەتمەندە. قۆناغی فەلات تا نزیکەی ئۆرگازم درێژدەبێتەوە، کە دەستپێکەری قۆناغی جێبەجێکردنە؛ پێچەوانەبوونەوەی ئەو گۆڕانکاریانەی کە لە قۆناغی ورووژاندن دەستی پێکردووە. لە قۆناغی ئۆرگازمدا، لێدانی دڵ و پەستانی خوێن و گرژی ماسولکەکان و ڕێژەی ھەناسەدان دەگاتە لووتکە. ماسولکەی حەوز لە نزیک زێ و ئیسفەنجەری کۆم و منداڵدان گرژ دەبن. گرژبوونی ماسولکەکان لە ناوچەی زێدا ئاستێکی بەرزی چێژ دروست دەکات، ھەرچەندە ھەموو ئۆرگازمەکان لە سەنتەری میتکەدان.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Intimacy |یەکەم=Sinclair |ڕێکەوت=٢٥ی نیسانی ٢٠٠٥|ناونیشان=http://health.howstuffworks.com/sexual-health/sexuality/sexual-response-dictionary1.htm|سەردێڕ=Health |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170709191701/http://health.howstuffworks.com/sexual-health/sexuality/sexual-response-dictionary1.htm |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٩ی تەممووزی ٢٠١٧|ڕێکەوتی سەردان=١٨ی شوباتی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.proplusmedical.com/pages.html?pages_id=8|سەردێڕ=Pro Plus Med Penis Enlargement Liquid |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170707224758/http://www.proplusmedical.com/pages.html?pages_id=8 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی تەممووزی ٢٠١٧|ڕێکەوتی سەردان=١٨ی شوباتی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Koedt70&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Koedt |یەکەم=Anne |ساڵ=١٩٧٠|ناونیشان=http://www.cwluherstory.org/myth-of-the-vaginal-orgasm.html|سەردێڕ=Myth of the Vaginal Orgasm {{!}} Classic Feminist Writings |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160819232224/http://www.cwluherstory.org/myth-of-the-vaginal-orgasm.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٩ی ئابی ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=١٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٠}}&lt;/ref&gt;

=== شێواویی سێکسی و کێشە سێکسییەکان ===
بەپێی DSM-IV-TR، شێواویی سێکسی بریتییە لە تێکچوونی ئارەزووی سێکسی و گۆڕانکارییە دەروونی-فیزیۆلۆژییەکانی کە تایبەتمەندی خولی وەڵامدانەوەی سێکسییە و دەبنە ھۆی ناڕەحەتییەکی بەرچاو لە پڕۆسەکەدا. شێواویی سێکسی دەرەنجامی تێکچوونی جەستەیی یان دەروونییە. ھۆکارە جەستەییەکان بریتین لە ناھاوسەنگی ھۆرمۆنەکان، [[شەکرە]]، نەخۆشییەکانی دڵ و زۆر شتی تر؛ ھۆکارە دەروونییەکان بریتین لە (بەڵام سنووردار نین بە) فشار، [[دڵەڕاوکێ]] و [[خەمۆکی]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.webmd.com/women/guide/sexual-dysfunction-women|سەردێڕ=Sexual Problems in Women |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201127015713/https://www.webmd.com/women/guide/sexual-dysfunction-women |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥|وێبگە=webmd.com}}&lt;/ref&gt; شێواویی سێکسی تووشی ھەردوو ژن و پیاویش دەبێت. چوار پۆلی سەرەکیی کێشەی سێکسی لە ژنان ھەیە: شێواویی ئارەزوو، شێواویی ورووژاندن، شێواویی ئۆرگازم و شێواویی ئازاری سێکسی.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; شێواویی ئارەزووی سێکسی کاتێک ڕوودەدات کە تاکێک ئارەزووی سێکسی نامێنێت بەھۆی گۆڕانکاریی ھۆرمۆنەکان و خەمۆکی و [[دووگیانی]]. شێواویی وروژاندن بریتییە لە تێکچوونێکی سێکسیی مێینە کە دەبێتە ھۆی کەمی چەوربوونی زێ. جگە لەوەش، کێشەی سووڕی خوێن لەوانەیە کاریگەری لەسەر شێواویی وروژاندن ھەبێت. نەبوونی ئۆرگازم یەکێکی ترە لە شێواویی سێکسی لە ژناندا. کۆتا شێواویی سێکسی جووتبوونی ئازاربەخشە، کە دەکرێت بەھۆی چەند ھۆکارێکەوە بێت، لەوانە بارستەی حەوز و شانەکانی پەڵە و [[نەخۆشییە ڕاگوێزراوە سێکسییەکان]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.webmd.com/women/guide/sexual-dysfunction-women?page=2|سەردێڕ=Sexual Problems in Women |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160913075342/http://www.webmd.com/women/guide/sexual-dysfunction-women?page=2 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥|وێبگە=webmd.com}}&lt;/ref&gt;

سێ شێواویی سێکسی باو لە پیاواندا بریتین لە شێواویی ئارەزووی سێکسی، شێواویی ئاوھاتنەوە، لەگەڵ شێواویی کێر. ڕەنگە لە پیاواندا کێشە جەستەییەکان ھۆکاری کەمیی ئارەزووی سێکسی بن، وەک کەمی ھۆرمۆنی تێستۆستیرۆن یان ھۆکارە دەروونییەکانی وەک دڵەڕاوکێ و خەمۆکی.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.webmd.com/men/guide/mental-health-male-sexual-problems?page=2|سەردێڕ=Sexual Problems in Men |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160806092456/http://www.webmd.com/men/guide/mental-health-male-sexual-problems?page=2 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٦ی ئابی ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥|وێبگە=Webmd.com}}&lt;/ref&gt; شێواوییەکانی ئاوھاتنەوە بریتین لە ئاوھاتنەوەی پاشوەچوو، دواکەوتووی ئاوھاتنەوە، لەگەڵ ئاوھاتنەوەی پێشوەختە. شێواویی کێر بریتییە لە نەتوانینی دەستپێکردن و بەردەوامپێدانی ڕەپبوونی کێر کاتی جووتبووندا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|ناونیشان=https://archive.org/details/ourbodiesoursel00bost|سەردێڕ=Our Bodies, Ourselves|ڕێکەوت=٢٠١١|بڵاوکەرەوە=Boston Women's Health Book Collective|ژپنک=٩٧٨-٠-٧٤٣٢-٥٦١١-٧|edition=35th}}&lt;/ref&gt;

== لایەنە دەروونییەکان ==
وەک یەکێک لە جۆرەکانی ڕەفتار، لایەنە دەروونییەکانی دەربڕینی سێکسی لە چوارچێوەی بەشداریکردنی سۆزداری، ناسنامەی جێندەری، گەرموگوڕی نێوانزەینی و کاریگەریی زاوزێیی داروێنیدا لێکۆڵینەوەیان لەسەر کراوە. سێکس لە مرۆڤدا وەڵامی قووڵی سۆزداری و دەروونی دروست دەکات. ھەندێک لە تیۆریستەکان زایەندێتی وەک سەرچاوەی ناوەندی کەسایەتی مرۆڤ دەناسێنن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Russon|یەکەم=John|سەردێڕ=Bearing Witness to Epiphany: Persons, Things, and the Nature of Erotic Life|بڵاوکەرەوە=State University of New York Press|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-١-٤٣٨٤-٢٥٠٤-٧|شوێن=Albany|بەستەری نووسەر=John Russon}}&lt;/ref&gt; توێژینەوە دەروونییەکانی زایەندێتی سەرنج دەخەنە سەر ئەو کاریگەرییە دەروونییانەی کە کاریگەرییان لەسەر ڕەفتار و ئەزموونە سێکسییەکان ھەیە.&lt;ref name=&quot;Rathus, Spencer A. 2007&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Rathus|یەکەم=Spencer A.|سەردێڕ=Human sexuality in a world of diversity|دوایین٢=Nevid|یەکەم٢=Jeffrey S.|دوایین٣=Fichner-Rathus|یەکەم٣=Lois|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠٠٨|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٥٣٢٩١-٩|edition=7th|شوێن=Boston}}&lt;/ref&gt; شیکارییە دەروونییە سەرەتایییەکان لەلایەن [[زیگمۆند فرۆید]]ەوە ئەنجامدراون، کە باوەڕیان بە ڕێبازێکی [[سایکۆئانالیز|دەروونشیکاری]] ھەبوو. ھەروەھا چەمکەکانی گەشەسەندنی دەروونیی سێکسی و کۆمپلێکسی ئۆدیپسی پێشنیار کرد، لەپاڵ تیۆری تردا.

ناسنامەی جێندەری ھەستی مرۆڤە بۆ [[جێندەر]]ی خۆی، جا چ نێر، چ مێ، یان نا دووانەیی بێت.{{تێبینی|ئەو کەسانەی لە دەرەوەی دووانەیی جێندەریی نێر و مێ خۆیان دەبیننەوە، واتە نە بە نێر یان بە مێ تەماشای خۆیان ناکەن.}}&lt;ref name=&quot;MorrowMessinger&quot;&gt;''Sexual Orientation and Gender Expression in Social Work Practice'', edited by Deana F. Morrow and Lori Messinger (2006, {{ISBN|0231501862}}), p. 8: &quot;Gender identity refers to an individual's personal sense of identity as masculine or feminine, or some combination thereof.&quot;&lt;/ref&gt; ناسنامەی جێندەری دەتوانێت پەیوەست بێت بە [[دیاریکردنی ڕەگەز|ڕەگەزی دیاریکراو]] لە کاتی لەدایکبووندا یان دەتوانێت جیاواز بێت لێی.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.hrc.org/resources/sexual-orientation-and-gender-identity-terminology-and-definitions|سەردێڕ=Sexual Orientation and Gender Identity Definitions |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20151125033133/http://www.hrc.org/resources/sexual-orientation-and-gender-identity-terminology-and-definitions |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥|ڕێکەوتی سەردان=٣١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt; ھەموو کۆمەڵگەکان کۆمەڵێک پۆلی جێندەرییان ھەیە کە دەتوانێت ببێتە بنەمای پێکھێنانی [[کێیەتی|شوناسی کۆمەڵایەتیی]] مرۆڤ لە پێوەندی لەگەڵ ئەندامانی دیکەی کۆمەڵگەدا.

ڕەفتاری سێکسی و پەیوەندییە گەرموگوڕەکان کاریگەرییەکی توندی [[خواستی زایەندی|ئاراستەی سێکسیی]] کەسەکەیان لەسەرە.

ئاڕاستەی سێکسی نەخشێکی بەردەوامی سەرنجڕاکێشانی [[ڕۆمانس (ئەوین)|ئەوینی]] یان سێکسییە (یان تێکەڵەیەک لەمانە) بۆ کەسانی [[زایەند]]ی بەرامبەر، ھاوزایەند، یان ھەردوو زایەند. کەسانی [[جیازایەندخوازی|جیازایەندخواز]] لە ڕووی ئەوینی/سێکسییەوە سەرنجیان بۆ ئەندامانی زایەندی بەرامبەر ھەیە، ھاوزایەندخوازەکان بە شێوەیەکی ئەوینی/سێکسی سەرنجیان بۆ کەسانی ھاوزایەندی خۆیان ھەیە (نێر بۆ نێر و مێ بۆ مێ)، و ئەوانەی [[دووزایەندخوازی|دووزایەندخوازن]] لە ڕووی ئەوینی/سێکسییەوە سەرنجیان بۆ ھەردوو زایەندەکە ھەیە.&lt;ref name=&quot;AmPsycholAssn-whatis&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.apa.org/helpcenter/sexual-orientation.aspx |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20130808032050/http://www.apa.org/helpcenter/sexual-orientation.aspx |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٨ی ئابی ٢٠١٣|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی ئابی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt;

بیرۆکەی ئەوەی کە ھاوزایەندخوازی لە ئەنجامی پێچەوانەبوونەوەی ڕۆڵی جێندەرییەوە دێتە ئاراوە، بەھۆی وێناکردنی پیاوانی ھاوزایەندخواز وەک ژنانە و [[لێزبیەن]]ەکان وەک پیاوانە لەلایەن میدیاکانەوە بەھێزتر کراوە.&lt;ref name=&quot;King, B. 2009&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human Sexuality Today|بڵاوکەرەوە=[[Vango Books]]|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-١٢-٨٦٤٥١١-٦|edition=6th|شوێن=Upper Saddle River, NJ}}&lt;/ref&gt; بەڵام، یەکسانبوون یان نەبوونی کەسێک لەگەڵ بیرۆکە کڵێشەیییە جێندەرییەکان ھەمیشە پێشبینی ئاڕاستەی سێکسی ناکات. کۆمەڵگە پێی وایە ئەگەر پیاو پیاوانە بێت ئەوا جیازایەندخوازە و ئەگەر پیاویش مێینە بێت ئەوا ھاوزایەندخوازە. ھیچ بەڵگەیەکی بەھێز نییە کە ئاڕاستەی ھاوزایەندخوازی یان دووزایەندخوازی بە ڕۆڵی جێندەری نائاسایییەوە ببەستێتەوە. لە سەرەتای سەدەی ٢١ەوە، ھاوزایەندخوازی چیتر بە نەخۆشییەک یان دۆخێکی نائاسایی نەبینراوە. تیۆرییەکان زۆر ھۆکاریان بەستووەتەوە بە ھاوزایەندخوازبوونەوە، لەوانە بۆماوەیی، توێکاری، پلەی لەدایکبوون و ھۆرمۆنەکانی ژینگەی پێش لەدایکبوون.&lt;ref name=&quot;King, B. 2009&quot; /&gt;

جگە لە پێویستیی زاوزێکردن، مرۆڤ لەبەر چەندین ھۆکاری تر سێکس دەکەن. بەپێی توێژینەوەیەک کە لەسەر خوێندکارانی زانکۆ ئەنجامدراوە (Meston &amp; Buss, 2007)، چوار ھۆکاری سەرەکیی چالاکییە سێکسییەکان بریتین لە سەرنجڕاکێشانی جەستەیی، وەک ئامرازێک بۆ گەیشتن بە ئامانجێک، بۆ زیادکردنی پەیوەندی سۆزداری، و کەمکردنەوەی نائەمنی.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Schacter|یەکەم=Daniel L.|ناونیشان=https://archive.org/details/psychology0000scha|سەردێڕ=Psychology|دوایین٢=Gilbert|یەکەم٢=Daniel T.|دوایین٣=Wegner|یەکەم٣=Daniel M.|بڵاوکەرەوە=Worth Publishers|ساڵ=٢٠١١|ژپنک=٩٧٨-١-٤٢٩٢-٣٧١٩-٢|پەڕە=[https://archive.org/details/psychology٠٠٠٠scha/page/٣٣٦ ٣٣٦]|دەستپێگەیشتنی ناونیشان=registration}}&lt;/ref&gt;

== زایەندێتی و تەمەن ==
=== زایەندێتیی مناڵان ===
تا ئەو کاتەی زیگمۆند فرۆید ''سێ وتارەکەی لەسەر تیۆری سێکسی'' لە ساڵی ١٩٠٥ بڵاوکردەوە، زۆرجار مناڵان وەک [[سێکسنەخوازی|سێکسنەخواز]] سەیر دەکران، بەپێی ئەم تێڕوانینە، تا دوای گەشەکردن مناڵان ھیچ زایەندێتییەکییان نییە. زیگمۆند فرۆید یەکێک بوو لە یەکەم توێژەران کە زایەندێتی مناڵانی بە جددی وەرگرت. بیرۆکەکانی وەک گەشەسەندنی دەروونی سێکسی و ململانێی ئۆدیپ زۆر مشتومڕیان لەسەر بووە بەڵام داننان بە بوونی زایەندێتی مناڵان گەشەسەندنێکی گرنگ بووە.

فرۆید گرنگی و ناوەندێتی بە پاڵنەرە سێکسییەکان بەخشی لە ژیان و کردەوە و ڕەفتاری مرۆڤدا؛ وتی پاڵنەرە سێکسییەکان ھەیە و دەتوانرێت لە مناڵاندا ھەر لە لەدایکبوونەوە دەستنیشان بکرێن. ئەمە لە تیۆری سێکسییەتی کۆرپەدا ڕوون دەکاتەوە و دەڵێت ھەوەسی سێکسی (libido) گرنگترین ھێزی پاڵنەرە لە ژیانی باڵقبوواندا. فرۆید لەسەر گرنگیی پەیوەندیی نێوان کەسەکان بۆ گەشەکردنی سێکسی و سۆزداری مرۆڤ نووسیویەتی. لە لەدایکبوونەوە، پەیوەندی دایک بە کۆرپەوە کاریگەری لەسەر توانای دواتری کۆرپە ھەیە بۆ چێژوەرگرتن و وابەستەبوون.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Bretherton |یەکەم=Inge |ساڵ=١٩٩٢|سەردێڕ=The origins of attachment theory: John Bowlby and Mary Ainsworth |ناونیشان=http://cmapspublic2.ihmc.us/rid=1LQX400NM-RBVKH9-1KL6/the%20origins%20of%20attachment%20theory%20john%20bowlby%20and%20mary%20ainsworth.pdf |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو |journal=Developmental Psychology |بەرگ=٢٨|issue=5 |پەڕەکان=٧٥٩–٧٧٥|doi=10.1037/0012-1649.28.5.759 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191129120152/https://cmapspublic2.ihmc.us/rid=1LQX400NM-RBVKH9-1KL6/the%20origins%20of%20attachment%20theory%20john%20bowlby%20and%20mary%20ainsworth.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=٢٨ی ئازاری ٢٠١٥}}&lt;/ref&gt; فرۆید دوو ڕەوتی ژیانی سۆزداری وەسف کرد؛ ڕەوتێکی بەسۆز، لەوانەش پەیوەندییەکانمان لەگەڵ کەسە گرنگەکانی ژیانمان؛ و ڕەوتێکی شەھوانی، لەوانەش خواستمان بۆ تێرکردنی پاڵنەرە سێکسییەکان. لە تەمەنی ھەرزەکاریدا گەنجێک ھەوڵدەدات ئەم دوو ڕەوتە سۆزدارییە یەکبخات.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Quinodoz|یەکەم=Jean-Michel|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=A8hdAgAAQBAJ&amp;pg=PT165|سەردێڕ=Reading Freud: a chronological exploration of Freud's writings|ڕێکەوت=٢٠٠٥|بڵاوکەرەوە=Routledge|ژپنک=٩٧٨-١-٣١٧-٧١٠٥٠-٩|پەڕە=١٦٥|translator-last=Alcorn|translator-first=David}}&lt;/ref&gt;

ھەروەھا ئەلفڕێد کینزی لە ڕاپۆرتەکانی کینسیدا پشکنینی زایەندێتی مناڵانی کردووە. مناڵان بە سروشتی خۆیان ھۆگرن لە جەستە و ئەرکە سێکسییەکانیان. بۆ نموونە، پرسیار دەکەن کە کۆرپە چۆن دروست دەبێت، تێبینی جیاوازیی نێوان نێر و مێ دەکەن، و زۆربەیان بەشداریی یارییەکانی ئەندامی زاوزێ دەکەن، کە زۆرجار بە ھەڵە بە دەسپەڕ دەزانرێت. کایەی سێکسیی مناڵان، کە بە «کایەی پزیشکی» ناسراوە، نمایشکردن یان پشکنینی ئەندامی زاوزێ لەخۆدەگرێت. زۆرێک لە مناڵان بەشداری لە ھەندێک یاری سێکسیدا دەکەن، بە شێوەیەکی گشتی لەگەڵ خوشک و برا یان ھاوڕێکانیان. کایەی سێکسی لەگەڵ کەسانی تر بەزۆری لەگەڵ گەشەکردنی مناڵان کەم دەبێتەوە، بەڵام لەوانەیە دواتر خاوەنی ئارەزووی ئەوین بن بۆ ھاوتەمەنەکانیان. ئاستی زانینخوازی لەم ساڵانەدا بەرز دەمێنێتەوە، بەڵام بەرزبوونەوەی سەرەکیی ئارەزووی سێکسی لە ھەرزەکاریدا ڕوودەدات.&lt;ref name=&quot;Santrock, J.W. 2008&quot; /&gt;

=== زایەندێتی لە گەورەساڵیدا ===
زایەندێتی گەورەساڵان لە مناڵییەوە سەرچاوە دەگرێت؛ بەڵام وەک زۆرێک لە تواناکانی تری مرۆڤ، زایەندێتی جێگیر نییە، بەڵکوو پێدەگات و گەشە دەکات. باوەڕێکی کڵێشەیی باو سەبارەت بە گەورەساڵان ئەوەیە کە لەگەڵ پیربوون، توانای سێکسی و ئارەزوو بەشداریکردنیان لە کردەوە سێکسییەکان لەدەست دەدەن. ئەم تێڕوانینە ھەڵەیە لەلایەن چاندی بەناوبانگی ڕۆژاواوە بەھێزتر کراوە، کە زۆرجار گاڵتە بەو گەورەساڵانە دەکات کە ھەوڵی بەشداریکردن لە چالاکییە سێکسییەکان دەدەن. مەرج نییە تەمەن پێویستی یان ئارەزووی دەربڕینی سێکسی بگۆڕێت. ئەو کەپڵانەی کە پەیوەندییەکی درێژخایەنیان ھەیە، لەوانەیە بۆیان دەرکەوێت کە چەندبارەبوونەوەی چالاکییە سێکسییەکانیان بە تێپەڕبوونی کات کەم دەبێتەوە و جۆری دەربڕینی سێکسی ڕەنگە بگۆڕێت، بەڵام ڕەنگە ھەستی ئەوینی و گەرموگوڕییان لەگەڵ یەکتر بەردەوام بێت لە گەشەکردن بە تێپەڕبوونی کات.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Eastwick |یەکەم=Paul W. |ڕێکەوت=٢٠١٨|سەردێڕ=What Do Short-Term and Long-Term Relationships Look Like? Building the Relationship Coordination and Strategic Timing (ReCAST) Model |ناونیشان=https://static1.squarespace.com/static/504114b1e4b0b97fe5a520af/t/5af5dd300e2e725de5b1986b/1526062393416/EastwickKeneskiMorganMcDonaldHuangInPressJEPG.pdf |journal=Journal of Experimental Psychology: General |بەرگ=١٤٧|issue=5 |پەڕەکان=٧٧٣|doi=10.1037/xge0000428 |pmid=٢٩٧٤٥٧١٤}}&lt;/ref&gt;

== لایەنە کۆمەڵایەتی و چاندییەکان ==
[[پەڕگە:Leffler - WomensLib1970 WashingtonDC.jpg|وێنۆک|ڕێپێوانێکی [[دووەم شەپۆلی فێمێنیزم|ڕزگاریخوازی ژنان]] لە مانگی ئابی ساڵی ١٩٧٠؛ [[واشنتۆن]]، پایتەختی [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ساڵ=١٩٧٠|ناونیشان=https://www.loc.gov/pictures/item/2003673992/|سەردێڕ=Women's lib[eration] march from Farrugut Sq[uare] to Layfette [i.e., Lafayette] P[ar]k |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201120091344/https://www.loc.gov/pictures/item/2003673992/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٠ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt;]]
[[پەڕگە:Demonstration, with Gay Liberation Front Banner, c1972 (7374381322).jpg|وێنۆک|ڕێپێوانێکی ڕزگاریخوازیی ھاوزایەندخوازان لە [[لەندەن]] لە [[بەریتانیا]]، {{Circa|1972}}. لافیتەیەکی بەرەی ئازادی ھاوزایەندخوازان لە وێنەکەدا دەردەکەوێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://archives.lse.ac.uk/Record.aspx?src=CalmView.Catalog&amp;id=IMAGELIBRARY/1370|سەردێڕ=Demonstration with Gay Liberation Front Banner |زنجیرە=Politics, economics and social science collections |id=[https://archives.lse.ac.uk/TreeBrowse.aspx?src=CalmView.Catalog&amp;field=RefNo&amp;key=IMAGELIBRARY%2f1370 IMAGELIBRARY/1370]}}&lt;/ref&gt;]]
دەتوانرێت زایەندێتیی مرۆڤ وەک بەشێک لە ژیانی کۆمەڵایەتی مرۆڤەکان بناسرێت، کە بە یاسا نائاشکراکانی ڕەفتار و دۆخی ئێستا بەڕێوەدەچێت؛ ئەمەش ڕوانگە بۆ گرووپەکانی ناو کۆمەڵگەیەک بەرتەسک دەکاتەوە.&lt;ref name=&quot;Rathus, Spencer A. 2007&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Rathus|یەکەم=Spencer A.|سەردێڕ=Human sexuality in a world of diversity|دوایین٢=Nevid|یەکەم٢=Jeffrey S.|دوایین٣=Fichner-Rathus|یەکەم٣=Lois|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠٠٨|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٥٣٢٩١-٩|edition=7th|شوێن=Boston}}&lt;/ref&gt; زەمینەی کۆمەڵایەتی-فەرھەنگی کۆمەڵگە، لەوانەش کاریگەرییەکانی سیاسەت و میدیای گشتی، کاریگەری لەسەر نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان ھەیە، یانیش ھەر ئەو فاکتەرانە نۆرمەکان دروست دەکەن. بە درێژایی مێژوو، نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان لە ئەنجامی بزووتنەوەکانی وەک شۆڕشی سێکسی و سەرھەڵدانی [[فێمینیزم]]دا لە گۆڕاندان و بەردەوامن لە گۆڕان.&lt;ref name=&quot;Escoffier2003&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|ناونیشان=https://archive.org/details/isbn_9781560255253|سەردێڕ=Sexual Revolution|بڵاوکەرەوە=Running Press|ساڵ=٢٠٠٣|ژپنک=٩٧٨-١-٥٦٠٢٥-٥٢٥-٣|editor-last=Escoffier, Jeffrey}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Friedan&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=Betty Friedan, Who Ignited Cause in 'Feminine Mystique,' Dies at 85|ناونیشان=http://www-nc.nytimes.com/2006/02/05/national/05friedan.html|ئیش=[[The New York Times]]|ڕێکەوت=٥ی شوباتی ٢٠٠٦|ڕێکەوتی سەردان=١٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تەممووزی ٢٠٢٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20220730073845/https://www.nytimes.com/2006/02/05/us/betty-friedan-who-ignited-cause-in-feminine-mystique-dies-at-85.html}}{{خۆتۆمارکردن پێویستە}}&lt;/ref&gt;

=== پەروەردەی سێکسی ===
تەمەن و شێوازی ئاگادارکردنەوەی مناڵان لە پرسەکانی زایەندێتی، بابەتی پەروەردەی سێکسییە. سیستمی قوتابخانەکان لە نزیکەی ھەموو وڵاتە پێشکەوتووەکاندا جۆرێک لە پەروەردەی سێکسییان ھەیە، بەڵام سروشتی ئەو پرسانەی کە دەیانگرێتەوە زۆر جیاوازە. لە ھەندێک وڵاتدا، وەک [[ئوسترالیا]] و بەشێکی زۆری [[ئەورووپا]]، پەروەردەی سێکسی گونجاو لەگەڵ تەمەندا زۆرجار لە پێش قوتابخانەوە دەستپێدەکات، لەکاتێکدا وڵاتانی دیکە پەروەردەی سێکسی بۆ ساڵانی پێش ھەرزەکاری و تەمەنی ھەرزەکاری بەجێدەھێڵن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=Think Sex|بڵاوکەرەوە=TheAge.com.au|ڕێکەوتی سەردان=١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩|ناونیشان=https://www.theage.com.au/news/education-news/think-sex/2006/05/28/1148754861223.html|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی نیسانی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170425144057/http://www.theage.com.au/news/education-news/think-sex/2006/05/28/1148754861223.html}}&lt;/ref&gt; پەروەردەی سێکسی کۆمەڵێک بابەت دەگرێتەوە، لەوانە لایەنە جەستەیی و دەروونی و کۆمەڵایەتییەکانی ڕەفتاری سێکسی. کۆمەڵگەکان بۆچوونی جیاوازیان ھەیە لەسەر تەمەنی گونجاو بۆ مناڵان بۆ ئەوەی لەسەر زایەندێتی فێرببن. بەپێی گۆڤاری ''[[تایم (کۆوار)|تایم]]'' و [[سی ئێن ئێن]]، ٧٤٪ی ھەرزەکاران لە ویلایەتە یەکگرتووەکان ڕایان گەیاندووە کە سەرچاوەی سەرەکیی زانیارییە سێکسییەکانیان ھاوتەمەنەکانیان و میدیاکان بووە، لەکاتێکدا ١٠٪یان ناوی دایک و باوکیان یان خولێکی پەروەردەی سێکسییان ناوە.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

لە ویلایەتە یەکگرتووەکان، ھەندێک لە بەرنامەکانی پەروەردەی سێکسی ھاندەری خۆبەدوورگرتنن لە چالاکییە سێکسییەکان. لە بەرامبەردا، پەروەردەی سێکسیی گشتگیر ئامانجی ھاندانی خوێندکارانە بۆ ئەوەی بەرپرسیارێتی زایەندێتیی خۆیان بگرنە ئەستۆ و بزانن چۆن سێکسی سەلامەت و تەندروست و چێژبەخش ئەنجام بدەن ئەگەر و کاتێک ھەڵیانبژارد.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Panchaud |یەکەم=Christine |ڕێکەوت=٢٠١٦|ناونیشان=https://www.guttmacher.org/sites/default/files/report_downloads/demystifying-data-handouts_0.pdf |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201231130602/https://www.guttmacher.org/sites/default/files/report_downloads/demystifying-data-handouts_0.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|وێبگە=Guttmacher Institute}}&lt;/ref&gt;

لایەنگرانی پەروەردەی خۆبەدوورگرتن پێیان وایە فێرکردنی مەنھەجێکی گشتگیر ھانی ھەرزەکاران دەدات بۆ سێکسکردن، لەکاتێکدا لایەنگرانی پەروەردەی سێکسیی گشتگیر دەڵێن زۆرێک لە ھەرزەکاران ھەر سێکس دەکەن و پێویستە زانیارییان ھەبێت لەسەر سێکسکردنی بەرپرسیارانە. بەپێی داتاکانی ڕاپرسیی درێژخایەنی نیشتمانی بۆ گەنجان، زۆرێک لەو ھەرزەکارانەی کە بەنیازن خۆیان لە سێکسکردن بگرنەوە، شکست دەھێنن و کاتێک ئەم ھەرزەکارانە سێکس دەکەن، زۆربەیان شێوازی سێکسی سەلامەت وەک [[کۆندۆم|ڕێگری لە دووگیانی]] بەکارناھێنن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Bearman |یەکەم=Peter |ڕێکەوت=٢٠٠١|سەردێڕ=Promising the Future: Virginity Pledges and First Intercourse |ناونیشان=https://academiccommons.columbia.edu/doi/10.7916/D8ZG73VN/download |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو |journal=American Journal of Sociology |بەرگ=١٠٦|issue=4 |پەڕەکان=٨٥٩–٩١٢|doi=10.1086/320295 |s2cid=142684938 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210126132534/https://academiccommons.columbia.edu/doi/10.7916/D8ZG73VN/download |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١|ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی ئایاری ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt;

=== زایەندێتی لە مێژوودا ===
زایەندێتی بە درێژایی مێژوو بەشێکی گرنگی بوونی مرۆڤ بووە.&lt;ref name=&quot;ReferenceC&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Stearns|یەکەم=Peter N.|سەردێڕ=Sexuality in world history|بڵاوکەرەوە=Routledge|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٤١٥-٧٧٧٧٧-٣|شوێنی بڵاوکردنەوە=London New York|oclc=٢٦١٢٠١٣٩٧}}&lt;/ref&gt; ھەموو شارستانییەتەکان لە ڕێگەی ستاندارد و نوێنەرایەتی و ڕەفتاری سێکسییەوە زایەندێتییان بەڕێوەبردووە.&lt;ref name=&quot;ReferenceC&quot; /&gt;

پێش سەرھەڵدانی کشتوکاڵ، کۆمەڵێک ڕاوچی-کۆکەرەوە و گرووپە کۆچەرییەکان لە جیھاندا نیشتەجێ بوون. ئەم گرووپانە ستانداردی سێکسیی سنوورداریان سەبارەت بە جەختکردن لەسەر چێژی سێکسی کەمتر ھەبووە، بەڵام یاسا و سنووری دیاریکراویان ھەبوو. ھەندێک لە بەردەوامییە بنەڕەتییەکان یان ستانداردە سەرەکییە ڕێکخراوەیییەکان لەگەڵ گرژیی نێوان دانپێدانان بە چێژ، بەرژەوەندی و پێویستی زاوزێکردن لە پێناو نەزمی کۆمەڵایەتی و مانەوەی ئابووریدا ململانێیان دەکرد. ھەروەھا ڕاوچی-کۆکەرەوەکان بەھایەکی زۆریان بە ھەندێک جۆری ھێمای سێکسی دەدا.

گرژییەکی باو لە کۆمەڵگە ڕاوچی-کۆکەرەوەکاندا لە ھونەرەکانیاندا دەردەکەوێت، کە جەختی لەسەر زایەندێتی پیاوان و لێھاتوویی دەکردەوە، بەڵام ھێڵە جێندەرییەکانیشی لە بابەتە سێکسییەکاندا کاڵ دەکردەوە. نموونەیەک لەم وێناکردنانەی کە پیاوان زاڵن، ئەفسانەی خولقاندنی میسرییە، کە تێیدا خوداوەندی خۆر ئاتوم دەستپەڕ بەسەر ئاودا دەکات و [[نیل|ڕووباری نیل]] دروست دەکات. لە ئەفسانەی سۆمەریدا، تۆواوی خوداوەندەکان [[دیجلە]]ی پڕ کردبوو.&lt;ref name=&quot;ReferenceC&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Stearns|یەکەم=Peter N.|سەردێڕ=Sexuality in world history|بڵاوکەرەوە=Routledge|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٤١٥-٧٧٧٧٧-٣|شوێنی بڵاوکردنەوە=London New York|oclc=٢٦١٢٠١٣٩٧}}&lt;/ref&gt;

کاتێک کۆمەڵگە کشتوکاڵییەکان سەریان ھەڵدا، چوارچێوەی سێکسی بە شێوەیەک گۆڕا کە بۆ چەندین ھەزار ساڵ لە زۆربەی ناوچەکانی [[ئاسیا]] و [[ئەفریقا]] و ئەورووپا و بەشێک لە ئەمریکا بەردەوام بوو. یەکێک لە تایبەتمەندییە نوێیە باوەکان بۆ ئەم کۆمەڵگەیانە، چاودێریکردنی بەکۆمەڵ بوو بۆ ڕەفتاری سێکسی بەھۆی شارنشینی و گەشەکردنی چڕی دانیشتووان. مناڵان بە شێوەیەکی باو شایەتحاڵی سێکسی نێوان [[دایک و باوک]]یان بوون چونکە زۆرێک لە خێزانەکان ھەمان شوێنی خەوتنیان ھەبووە. بەھۆی خاوەندارێتی زەوی، دیاریکردنی باوکایەتی مناڵ گرنگ بوو، کۆمەڵگە و ژیانی خێزانیش بوو بە پیاوسالاری.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=UCL |ڕێکەوت=٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٢|ناونیشان=https://www.ucl.ac.uk/news/2022/sep/analysis-how-did-patriarchy-start-and-will-evolution-get-rid-it|سەردێڕ=Analysis: How did the patriarchy start – and will evolution get rid of it? |ڕێکەوتی سەردان=١٩ی ئایاری ٢٠٢٤|وێبگە=UCL News |زمان=en}}&lt;/ref&gt; ئەم گۆڕانکارییانە لە ئایدۆلۆژیای سێکسیدا بۆ کۆنترۆڵکردنی زایەندێتی مێینە و جیاکردنەوەی ستانداردەکان بەپێی جێندەر بەکارھێنران. لەگەڵ ئەم ئایدۆلۆژیایانەدا، خاوەندارێتی سێکسی و زیادبوونی ئیرەیی سەریھەڵدا.

لەکاتێکدا شارستانییەتە کلاسیکەکان پێشینەی شارستانییەتەکانی پێش خۆیانی دەھێشتەوە، ڕێبازێکی تاڕاددەیەک جیاوازی بۆ جێندەر، دەربڕینی ھونەری جوانی سێکسی و ڕەفتارەکانی وەک ھاوزایەندخوازی دادەمەزراند. ھەندێک لەو جیاکارییانە لە کتێبی ڕێنمایی سێکسیدا وێنا کراون، کە لە نێو شارستانییەتەکانی [[چین]]، [[یۆنان]]، [[ڕۆما]]، [[فارس]] و [[ھیندستان]]یشدا باو بوون؛ ھەریەکەیان مێژووی سێکسی خۆیان ھەیە.&lt;ref name=&quot;ReferenceC&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Stearns|یەکەم=Peter N.|سەردێڕ=Sexuality in world history|بڵاوکەرەوە=Routledge|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٤١٥-٧٧٧٧٧-٣|شوێنی بڵاوکردنەوە=London New York|oclc=٢٦١٢٠١٣٩٧}}&lt;/ref&gt;

پێش سەدەکانی ناوەڕاستی باڵا، پێدەچێت کردەوەی ھاوزایەندخوازی لەلایەن کڵێسای مەسیحییەوە چاوپۆشی لێ کرابێت.&lt;ref name=&quot;psychology.ucdavis.edu&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/facts_mental_health.html|سەردێڕ=Homosexuality and Mental Health |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210202132451/https://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/facts_mental_health.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢ی شوباتی ٢٠٢١|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; لە ماوەی سەدەی دوازدەھەمدا، دوژمنایەتی بەرامبەر بە ھاوزایەندخوازی دەستی بە بڵاوبوونەوە کرد لە سەرانسەری دامەزراوە ئایینی و عەلمانییەکاندا. لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمدا وەک نەخۆشییەک سەیر دەکرا.&lt;ref name=&quot;psychology.ucdavis.edu&quot; /&gt;

لە سەرەتای [[شۆڕشی پیشەسازانە|شۆڕشی پیشەسازیی]] سەدەی ١٨ و ١٩دا، گۆڕانکاری زۆر لە پێوەرە سێکسییەکاندا ڕوویدا. ئامێری نوێی دەستکردی کۆنتڕۆڵکردنی مناڵبوونی وەک [[کۆندۆم]] و دایەفرام پێشنیاز کران. پزیشکەکان دەستیان کرد بە ئیدیعاکردنی ڕۆڵی نوێ لە بابەتە سێکسییەکان، پێداگربوون کە ئامۆژگارییەکانیان بۆ ئەخلاقی سێکسی و تەندروستی زۆر گرنگ بوو. پیشەسازییە نوێیەکانی [[پۆڕن]]ۆگرافی گەشەیان کرد و [[ژاپۆن]] یەکەم یاسای دژی ھاوزایەندخوازی پەسەند کرد. لە کۆمەڵگە ڕۆژاواییەکاندا، پێناسەی ھاوزایەندخوازی بەردەوام لە گۆڕاندا بوو؛ کاریگەری ڕۆژاوا لەسەر چاندەکانی تر زیاتر باو بوو. پەیوەندییە نوێیەکان کێشەی جددییان لە دەوری سێکس و نەریتە سێکسییەکان دروست کرد. ھەروەھا گۆڕانکاری گەورە لە ڕەفتاری سێکسیدا ڕوویدا. لەم ماوەیەدا تەمەنی باڵقبوون لە تەمەنێکی گەنجترەوە دەستی پێدەکرد، بۆیە گرنگیدانێکی نوێ بە ھەرزەکاری وەک سەردەمی سەرلێشێواوی سێکسی و مەترسی سەریھەڵدا. گرنگیدانێکی نوێ لەسەر ئامانجی ھاوسەرگیری ھەبوو؛ زیاتر وەک ئەوەی بۆ ئەوین سەیر دەکرا نەک تەنیا بۆ ھۆکاری ئابووری و وەچەخستنەوە.&lt;ref name=&quot;ReferenceC&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Stearns|یەکەم=Peter N.|سەردێڕ=Sexuality in world history|بڵاوکەرەوە=Routledge|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٤١٥-٧٧٧٧٧-٣|شوێنی بڵاوکردنەوە=London New York|oclc=٢٦١٢٠١٣٩٧}}&lt;/ref&gt;

ھاڤلۆک ئێلیس و زیگمۆند فرۆید ھەڵوێستی قبوڵکەرتریان بەرامبەر بە ھاوزایەندخوازی گرتەبەر؛ ئیلیس ئاماژەی بەوەکردووە کە ھاوزایەندخوازی لەگەڵ لەدایکبوون دروست دەبێت و بەو ھۆیەوە نە بێڕەوشتییە و نە نەخۆشی، و زۆرێک لە ھاوزایەندخوازان بەشدارییەکی بەرچاویان لە کۆمەڵگادا کردووە.&lt;ref name=&quot;psychology.ucdavis.edu&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/facts_mental_health.html|سەردێڕ=Homosexuality and Mental Health |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210202132451/https://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/facts_mental_health.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢ی شوباتی ٢٠٢١|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; فرۆید نووسیویەتی کە ھەموو مرۆڤەکان توانای بوون بە جیازایەندخواز یان ھاوزایەندخواز ھەیە؛ ھیچ کام لەم دوو ئاڕاستەیە گریمانە نەکرا کە زگماکی بن.&lt;ref name=&quot;King, B. 2009&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human Sexuality Today|بڵاوکەرەوە=[[Vango Books]]|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-١٢-٨٦٤٥١١-٦|edition=6th|شوێن=Upper Saddle River, NJ}}&lt;/ref&gt; بە گوێرەی فرۆید، ئاڕاستەی سێکسیی مرۆڤ پەیوەست بوو بە دەرەنجامی کۆمپلێکسی ئۆدیپس. ئاماژەی بەوەشکردووە، ھاوزایەندخوازی پیاوان لە دەرەنجامی بوونی دایکێکی زۆردار و ڕەتکەرەوە سەری ھەڵداوە، گوایە کە بوونی دایکێکی لەم شێوەیە وای لە نێرە ھاوزایەندخوازەکان کردووە بۆ خۆشەویستی و سۆز ڕوو لە باوکیان بکەن و دواتر بە گشتی لە پیاوانی تر. وتی ھاوزایەندخوازی مێینە کاتێک پەرەی سەندووە کە کچێک دایکی خۆشویستووە و خۆی لەگەڵ باوکیدا ناساندووە و لەو قۆناغەدا جێگیر بووە.&lt;ref name=&quot;King, B. 2009&quot; /&gt;

ئەلفرێد کینزی دەستی بە سەردەمێکی ھاوچەرخی لێکۆڵینەوە لە سێکس کرد. زانیاری لە پرسیارنامەکانی کۆکردەوە کە لە زانکۆی ئیندیانا بە خوێندکارەکانی دابوو، بەڵام دواتر گۆڕا بۆ چاوپێکەوتنی کەسی سەبارەت بە ڕەفتارە سێکسییەکان. کینسی و ھاوکارەکانی نموونەیان لە ٥٬٣٠٠ پیاو و ٥٬٩٤٠ ژن وەرگرتووە. بۆی دەرکەوت کە زۆربەی خەڵک دەستپەڕ دەکەن، زۆربەیان بەشداری سێکسی دەم دەکەن، ژنان توانای ئەوەیان ھەیە چەندین جار ئۆرگازمیان ھەبێت و زۆرێک لە پیاوان لە تەمەنیاندا جۆرێک لە ئەزموونی ھاوزایەندخوازییان ھەبووە.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

پێش پزیشک ویلیام ماستەرز، و زانای ڕەفتار ڤێرجینیا جۆنسن، لێکۆڵینەوە لە توێکاری و توێژینەوە فیزیۆلۆژییەکانی سێکس ھێشتا سنووردار بوو بە تاقیکردنەوەکان لەسەر ئاژەڵانی تاقیگە. ماستەرز و جۆنسن دەستیان کرد بە چاودێریکردنی ڕاستەوخۆ و تۆمارکردنی وەڵامە جەستەییەکان لە مرۆڤەکاندا کە لە تاقیگەدا و لەژێر چاودێریدا چالاکیی سێکسییان ئەنجام دەدا. ئەوان ١٠٬٠٠٠ ئەڵقەی کردەوەی سێکسییان لە نێوان ٣١٢ پیاو و ٣٨٢ ژندا بینیوە. ئەمەش ڕێخۆشکەری دروستبوونی شێوازەکانی چارەسەرکردنی کێشە کلینیکی و نائاساییەکان بوو. لە ساڵی ١٩٦٥، ماستەرز و جۆنسن یەکەم کلینیکی ساڕێژگەی سێکسییان کردەوە. لە ساڵی ١٩٧٠دا لە کتێبەکەیاندا ''بە ناوی ناتەواوی سێکسی مرۆڤ'' باسیان لە تەکنیکەکانی چارەسەرکردنیان کردووە.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

چاپی یەکەمی کتێبی ڕێنمایی دەستنیشانکردن و ئاماری نەخۆشییە دەروونییەکان کە لەلایەن [[کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی]]یەوە بڵاوکراوەتەوە، ھاوزایەندخوازی وەک نەخۆشییەکی دەروونی و بە تایبەتیتر «تێکچوونی کەسایەتیی کۆمەڵایەتی» پۆلێن کردووە.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Drescher |یەکەم=Jack |ڕێکەوت=٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥|سەردێڕ=Out of DSM: Depathologizing Homosexuality |journal=Behavioral Sciences |بەرگ=٥|issue=4 |پەڕەکان=٥٦٥–٥٧٥|doi=10.3390/bs5040565 |issn=2076-328X |pmc=٤٦٩٥٧٧٩|pmid=٢٦٦٩٠٢٢٨|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; ئەم پێناسەیە وەک تێگەیشتنێکی پیشەیی بۆ ھاوزایەندخوازی تا ساڵی ١٩٧٣ بەکارھات، لەم ساڵەدا، کۆمەڵەی دەروونپزیشکیی ئەمریکی ھاوزایەندخوازیی لە پێڕستی دەستنیشانکردنەکانیان بۆ نەخۆشییە دەروونییەکان لابرد.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; لە ڕێگەی لێکۆڵینەوەکانییەوە لەسەر پیاوانی جیازایەندخواز و ھاوزایەندخواز، ئیڤلین ھووکەر ئاشکرای کرد کە ھیچ پەیوەندییەک لە نێوان ھاوزایەندخوازی و نەسازاوی دەروونیدا نییە،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://www.apa.org/monitor/2011/02/myth-buster|سەردێڕ=The myth buster|ئیش=apa.org|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١ی ئەیلوولی ٢٠١٨|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20180901093958/http://www.apa.org/monitor/2011/02/myth-buster.aspx}}&lt;/ref&gt; و دۆزینەوەکانی ڕۆڵێکی سەرەکییان ھەبوو لە گواستنەوەی کۆمەڵگەی زانستی لەو ڕووانگەیەی کە ھاوزایەندخوازی شتێکە کە پێویستی بە چارەسەرکردن ھەیە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Milar |یەکەم=Katharine S. |ڕێکەوت=شوباتی ٢٠١١|ناونیشان=https://www.apa.org/monitor/2011/02/myth-buster |ڕێکەوتی سەردان=١٩ی ئایاری ٢٠٢٤|وێبگە=[[American Psychological Association]]}}&lt;/ref&gt;

=== زایەندێتی، داگیرکاری و ڕەگەز ===
داگیرکەرە ئەورووپییەکان بۆیان دەرکەوت کە زۆرێک لە چاندە غەیرە ئەورووپییەکان دەربڕینی زایەندێتی و جێندەرییان جیاوازە لە چەمکی ئەورووپی سەبارەت بە سیسنۆرماتیڤیتی [[جیازایەندخوازی]]. ئەمانە بریتی بوون لە پراکتیزەکردنی [[ترانسجێندەر]]ی.&lt;ref name=&quot;Erickson1&quot; /&gt; لە [[١٥١٦|ساڵی ١٥١٦]] دا، ڤاسکۆ نونیز دی بالبۆا، گەڕوانێکی ئیسپانی، خەڵکی ڕەسەنی ئەمریکای ناوەڕاستی دۆزییەوە، لەنێویاندا چەندین پیاوی ڕەسەن کە جل و بەرگی ژنیان لەبەردا بوو و سێکسیان لەگەڵ یەکتر دەکرد، دەرەنجام، ٤٠ لەو پیاوانەی دەرخواردی سەگەکانی دا بەھۆی ئەوەی ڕەفتار و زایەندێتیان [[نەسازانی جێندەری|لەگەڵ جێندەریان]] نەسازاوە.&lt;ref name=&quot;Erickson1&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Erickson-Schroth|یەکەم=Laura|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=oZeAAwAAQBAJ&amp;pg=PA502|سەردێڕ=Trans Bodies, Trans Selves: A Resource for the Transgender Community|ڕێکەوت=١٢ی ئایاری ٢٠١٤|بڵاوکەرەوە=Oxford University Press|ژپنک=٩٧٨-٠-١٩-٩٣٢٥٣٦-٨|پەڕە=٥٠٢|زمان=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Panter|یەکەم=Heather|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=pITCEAAAQBAJ&amp;pg=PA101|سەردێڕ=Transgender People and Criminal Justice: An Examination of Issues in Victimology, Policing, Sentencing, and Prisons|دوایین٢=Dwyer|یەکەم٢=Angela|ڕێکەوت=٢ی حوزەیرانی ٢٠٢٣|بڵاوکەرەوە=Springer Nature|ژپنک=٩٧٨-٣-٠٣١-٢٩٨٩٣-٦|پەڕە=١٠١|زمان=en}}&lt;/ref&gt; لە [[ئەمریکای باکوور]] و ویلایەتە یەکگرتووەکان، ئەورووپییەکان بانگەشەی بێڕەوشتیی سێکسییان بەکارھێناوە بۆ پاساوھێنانەوە بۆ [[دووچاوەکی]]کردن بەرامبەر کەمینە ڕەگەزی و نەتەوەییەکان.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Turner|یەکەم=William B.|سەردێڕ=Dictionary of American History|بڵاوکەرەوە=Charles Scribner's Sons|ساڵ=٢٠٠٣|شوێن=New York, NY|پەڕەکان=٣٢٨–٣٣٣}}&lt;/ref&gt;

ھەروەھا زانایان لێکۆڵینەوە لەو ڕێگایانە دەکەن کە [[کۆلۆنیاڵیزم|کۆلۆنیالیزم]] لەمڕۆدا کاریگەریی لەسەر زایەندێتی ھەبووە و دەڵێن بەھۆی [[ڕەگەزپەرستی]] و کۆیلایەتییەوە گۆڕانکارییەکی گەورەی بەسەردا ھاتووە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Rojas|یەکەم=Maythee|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=3KBFhDytERkC|سەردێڕ=Women of Color and Feminism|ڕێکەوت=٢٠٠٩|بڵاوکەرەوە=Seal|ژپنک=٩٧٨-١-٥٨٠٠٥-٢٧٢-٦|ڕێکەوتی سەردان=٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=von Germeten|یەکەم=Nicole|سەردێڕ=The Routledge Companion to Sexuality and Colonialism|بڵاوکەرەوە=[[Routledge]]|ساڵ=٢٠٢١|ژپنک=٩٧٨-٠-٤٢٩-٥٠٥٤٤-٧|editor-last=Schields|editor-first=Chelsea|زنجیرە=Routledge Companions to Gender|شوێن=New York|پەڕەکان=١–١٤|chapter=Part I: Directions in the Study of Sexuality and Colonialism – Old Empires, New Perspectives: Sexuality in the Spanish and Portuguese Americas|doi=10.4324/9780429505447|editor-last2=Herzog|editor-first2=Dagmar|chapter-url=https://books.google.com/books?id=xhcoEAAAQBAJ&amp;pg=PA1}}&lt;/ref&gt;

لۆرا ستۆلەر لە کتێبەکەیدا ''بە ناوی «زانینی جەستەیی و دەسەڵاتی ئیمپراتۆری: جێندەر، ڕەگەز و ئەخلاق لە ئاسیای کۆلۆنیالیزمدا»''، لێکۆڵینەوە لەوە دەکات کە چۆن کۆلۆنیالیستە [[ھۆڵەندا|ھۆڵەندییەکان]] کۆنترۆڵی سێکسی و سزای سێکسیی تایبەت بە جێندەرەکانیان بەکارھێناوە بۆ جیاکردنەوەی حاکمەکان و حوکمکراوەکان و سەپاندنی باڵادەستی کۆلۆنیالیزم بەسەر خەڵکی [[ئیندۆنیزیا]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Stoler|یەکەم=Ann|سەردێڕ=Carnal Knowledge and Imperial Power: Gender, Race, and Morality in Colonial Asia|بڵاوکەرەوە=University of California Press|ساڵ=٢٠٠٢}}&lt;/ref&gt;

لە ئەمریکا ١٥٥ ھۆزی ڕەسەن تۆمارکراون کە کەسانی «دوو ڕۆح»یان لەناو ھۆزەکانیاندا لە باوەش گرتووە، بەڵام کۆی ژمارەی ھۆزەکان دەتوانێت زیاتر بێت لەوەی کە بەڵگەی لەسەرە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Roscoe|یەکەم=Will|سەردێڕ=Changing Ones: Third and Fourth Genders in Native North America|بڵاوکەرەوە=Palgrave Macmillan|ساڵ=١٩٩٨}}&lt;/ref&gt; کەسانی دوو ڕۆحی ئەندامی ئەو کۆمەڵگەیانە بوون و ئێستاش ھەن کە ناچنە ژێر پۆلە جێندەرییە ڕۆژاواییەکانی نێر و مێ، بەڵکوو دەچنە ژێر پۆلی «ڕەگەزی سێیەم».&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Wilson |یەکەم=Trista |ڕێکەوت=٢٠١١|سەردێڕ=Changed Embraces, Changes Embraced? Renouncing the Heterosexist Majority in Favor of a Return to Traditional Two-Spirit Culture |journal=American Indian Law Review |بەرگ=٣٦|issue=1 |پەڕەکان=١٦١–١٨٨|issn=0094-002X |jstor=41495705}}&lt;/ref&gt; ئەم سیستمە جێندەرییە دژایەتی ھەردوو دووانەی جێندەری و ئەو جەختکردنەوەیە دەکات کە زایەند و جێندەر ھەمان شتن.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Gilley|یەکەم=Brian|سەردێڕ=Becoming Two-Spirit: Gay Identity and Social Acceptance in Indian Country|بڵاوکەرەوە=University of Nebraska Press|ساڵ=٢٠٠٦}}&lt;/ref&gt; دوو ڕۆح لەبری ئەوەی لەگەڵ ڕۆڵی نەریتی ژن و پیاودا بگونجێت، شوێنێکی تایبەت لە کۆمەڵگەکانیاندا پڕدەکاتەوە.

بۆ نموونە، مرۆڤی دوو ڕۆح بە شێوەیەکی باو ڕێزیان لێدەگیرێت بەھۆی ئەوەی خاوەنی حیکمەت و ھێزی ڕۆحیی تایبەتن.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Gilley|یەکەم=Brian|سەردێڕ=Becoming Two-Spirit: Gay Identity and Social Acceptance in Indian Country|بڵاوکەرەوە=University of Nebraska Press|ساڵ=٢٠٠٦}}&lt;/ref&gt; ھەروەھا کەسانی دوو ڕۆح دەتوانن بەشداری لە ھاوسەرگیریدا بکەن، چی تاکھاوسەر و فرەھاوسەریش.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Roscoe|یەکەم=Will|سەردێڕ=Living the Spirit: a Gay American Indian Anthology|بڵاوکەرەوە=St. Martins Press|ساڵ=١٩٨٨}}&lt;/ref&gt; لە ڕووی مێژووییەوە، کۆلۆنیالیستە ئەورووپییەکان پەیوەندییەکانی کەسانی دوو ڕۆحیان وەک ھاوزایەندخوازی دەبینی، ھەربۆیە باوەڕیان بە کەمتەرخەمی ئەخلاقی خەڵکی ڕەسەن ھەبوو.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; لە کاردانەوەدا، کۆلۆنیالیستەکان دەستیان کرد بە سەپاندنی نۆرمە ئایینی و کۆمەڵایەتییەکانی خۆیان بەسەر کۆمەڵگە ڕەسەنەکاندا، ئەمەش ڕۆڵی کەسانی دوو ڕۆحی لە چاندە ڕەسەنەکاندا کەمکردەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Jacobi |یەکەم=Jeffrey |ڕێکەوت=٢٠٠٦|سەردێڕ=Two Spirits, Two Eras, Same Sex: For a Traditionalist Perspective on Native American Tribal Same-Sex Marriage Policy |journal=University of Michigan Journal of Law Reform |بەرگ=٣٩|issue=4 |پەڕە=٨٢٣|doi=10.36646/mjlr.39.4.two}}&lt;/ref&gt; لە چوارچێوەی زەمانەتەکاندا، یاسای تاوانە ئایینییەکانی ساڵانی ١٨٨٠ بە ڕوونی ئامانجی «ھێرشکردنی دڕانەی سەر پراکتیزە سێکسی و ھاوسەرگیرییە ڕەسەنەکان بوو».&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ئامانجی کۆلۆنیالیستەکان ئەوە بوو کە گەلانی ڕەسەن خۆیان لە ئایدیاڵە یۆرۆ-ئەمریکییەکان لە خێزان، زایەندییەت، دەربڕینی جێندەری و زۆر شتی تردا ھاوسان بکەن.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

پەیوەندی نێوان واتا سێکسییە بنیات نراوەکان و ئایدۆلۆژیای ڕەگەزی لێکۆڵینەوەی لەسەر کراوە. بە گوێرەی جوان ناگل، واتا سێکسییەکان بۆ پاراستنی سنوورە ڕەگەزی و نەژادی و نەتەوەییەکان بە بێڕێزیکردن بە «ئەوانی دیکە» و ڕێکخستنی ڕەفتاری سێکسی لەناو گرووپەکەدا بنیات دەنرێن. ئەو دەنووسێت «ھەم پابەندبوون و ھەم لادان لەم جۆرە ڕەفتارە پەسەندکراوانە، ڕژێمە ڕەگەزی، نەتەوەیی و ناسیۆنالیستەکان پێناسە دەکەن و بەھێزیان دەکەن».&lt;ref name=&quot;Nagel&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Nagel |یەکەم=Joane |ڕێکەوت=ئابی ٢٠٠٠|سەردێڕ=Ethnicity and Sexuality |journal=Annual Review of Sociology |بەرگ=٢٦|پەڕەکان=١٠٧–١٣٣|doi=10.1146/annurev.soc.26.1.107 |s2cid=145064276}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Nagel2&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Nagel |یەکەم=Joane |ساڵ=٢٠٠١|سەردێڕ=Racial, Ethnic, and National Boundaries: Sexual Intersections and Symbolic Interactions |journal=Symbolic Interaction |بەرگ=٢٤|issue=2 |پەڕەکان=١٢٣–١٣٩|doi=10.1525/si.2001.24.2.123}}&lt;/ref&gt; لە ئەمریکا، خەڵکی ڕەنگاوڕەنگ بە شێوازی جیاواز ڕووبەڕووی کاریگەرییەکانی کۆلۆنیالیزم دەبنەوە، بۆ نموونە بیروباوەڕە کڵێشەییەکانی سەبارەت بە مامی و ئیزابێل بۆ ژنانی ڕەشپێست؛ گوڵی نیلوفەر و خانمی ئەژدیھا بۆ ژنانی ئاسیا؛ و «لاتی نای بەھارات».&lt;ref name=&quot;Mammy Jezebel and Sistahs on Racism.org&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Yarbrough |یەکەم=Marilyn |دوایین٢=Bennet |یەکەم٢=Crystal |ڕێکەوت=نیسانی ٢٠١٢|ناونیشان=http://racism.org/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1277:aawomen01a&amp;catid=72&amp;Itemid=215|سەردێڕ=Mammy Jezebel and Sistahs |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20151208095256/http://racism.org/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1277:aawomen01a&amp;catid=72&amp;Itemid=215 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥|وێبگە=Race, Racism and the Law!}}&lt;/ref&gt; ئەم بیروباوەڕە کڵێشەییانە لەگەڵ ستانداردەکانی کۆنەپەرستی سێکسیدا جیاوازن، دووبەرەکییەک دروست دەکەن کە گرووپە کاریگەربووەکان لە مرۆڤایەتی بێبەش دەکەن وپیاوخراپیان دەکەن. نموونەیەک لە بیروباوەڕی کڵێشەیی کە لە یەکتربڕینی ڕەگەزپەرستی و چینایەتی و ژنکوژیدایە، ئارکیتایپی شاژنی خۆشگوزەرانییە. کاتی کۆھین باس لەوە دەکات کە چۆن بیروباوەڕی کڵێشەیی شاژنی ئاسوودەژیان دایکانی تاقانەی ڕەشپێستی ھەژار پیاوخراپ دەکات بەھۆی لادانیان لە ڕێکەوتننامەکانی دەورووبەری پێکھاتەی خێزان.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوە|دوایین=Cohen |یەکەم=Cathy J. |سەردێڕ=Black Queer Studies |ڕێکەوت=٢٠٠٥|پەڕەکان=٢١–٥١|chapter=Punks, Bulldaggers, and Welfare Queens |بڵاوکەرەوە=Duke University Press |doi=10.1215/9780822387220-003 |ژپنک=٩٧٨-٠-٨٢٢٣-٣٦٢٩-٧|s2cid=48259239}}&lt;/ref&gt;

=== مافی زاوزێ و سێکسی ===
مافی زاوزێ و سێکسی چەمکی جێبەجێکردنی [[مافەکانی مرۆڤ]] بۆ ئەو پرسانەی پەیوەستن بە زاوزێ و سێکسییەوە لەخۆدەگرێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٢|ناونیشان=https://www.who.int/reproductivehealth/topics/gender_rights/sexual_health/en/|سەردێڕ=WHO {{!}} Gender and human rights |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20181223213827/https://www.who.int/reproductivehealth/topics/gender_rights/sexual_health/en/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨|ڕێکەوتی سەردان=٥ی ئابی ٢٠١٤}}&lt;/ref&gt; ئەم چەمکە چەمکێکی مۆدێرن و مشتومڕاوییە چونکە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ پرسەکانی وەک [[کۆنتڕۆلی ھۆرمۆن|ڕێگری لە دووگیانی]]، [[مافەکانی مرۆڤ|مافەکانی]] [[کۆمەڵەی پەلکەزێڕینە]]، [[لەبەربردن|لەباربردن]]، پەروەردەی سێکسی، ئازادی ھەڵبژاردنی ھاوبەشی ژیان، ئازادی بڕیاردان لەسەر چالاکی و ناچالاکیی سێکسی، مافی یەکپارچەیی جەستەیی، ئازادی بڕیاردان لەسەر ئەوەی کە ئایا مناڵیان دەبێت یان نا، و ئەگەر بەڵێ، چ کاتێک.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Stark |یەکەم=Barbara |ساڵ=٢٠١١|سەردێڕ=The Women's Convention, Reproductive Rights, and the Reproduction of Gender |ناونیشان=http://scholarship.law.duke.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1189&amp;context=djglp |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو |journal=Duke Journal of Gender Law &amp; Policy |بڵاوکەرەوە=Duke University School of Law |بەرگ=١٨|issue=261 |پەڕەکان=٢٦١–٣٠٤|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200903092255/https://scholarship.law.duke.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1189&amp;context=djglp |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣ی ئەیلوولی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Sandfort |یەکەم=Theo G. M. |دوایین٢=Ehrhardt |یەکەم٢=Anke A. |ڕێکەوت=حوزەیرانی ٢٠٠٤|سەردێڕ=Sexual Health: A Useful Public Health Paradigm or a Moral Imperative? |ناونیشان=http://mph.ufl.edu/files/2012/01/session4jan22Sandfort2004.pdf |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |journal=Archives of Sexual Behavior |بڵاوکەرەوە=Springer |بەرگ=٣٣|issue=3 |پەڕەکان=١٨١–١٨٧|doi=10.1023/b:aseb.0000026618.16408.e0 |pmid=١٥١٢٩٠٣٧|s2cid=36553310 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20140531124301/http://mph.ufl.edu/files/2012/01/session4jan22Sandfort2004.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣١ی ئایاری ٢٠١٤|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤}}&lt;/ref&gt; ئەمانە ھەمووی پرسگەلێکی جیھانین کە تا ڕادەیەک لە ھەموو چاندەکاندا بوونیان ھەیە، بەڵام بەپێی زەمینە تایبەتەکان بە شێوەیەکی جیاواز دەردەکەون.

بە گوێرەی حکوومەتی [[سوێد]]، «مافی سێکسی بریتییە لە مافی ھەموو مرۆڤەکان بۆ بڕیاردان لەسەر جەستە و زایەندێتی خۆیان» و «مافی زاوزێ لە مافی تاکەکان پێکدێت کە بڕیار لەسەر ژمارەی مناڵەکانیان و ئەو ماوەیەی کە لەدایک دەبن بدەن».&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ساڵ=٢٠٠٦|ناونیشان=http://www.regeringen.se/content/1/c6/06/14/89/712f7e0c.pdf|سەردێڕ=Wayback Machine |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20140531105838/http://www.regeringen.se/content/1/c6/06/14/89/712f7e0c.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣١ی ئایاری ٢٠١٤|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤}}&lt;/ref&gt; ئەم جۆرە مافانە لە ھەموو چاندەکاندا قبووڵ ناکرێت. لە سەرانسەری جیھاندا، ھەندێک کردەوەی پێچەوانەی ئەم مافانە باون، لەوانە: تاوانبارکردنی چالاکییە سێکسییەکان، ئەگەر چیش ڕەزامەندی لەسەر بێت (وەک ئەوانەی پەیوەندییان بە کردەوەی ھاوزایەندخوازی و کردەوە سێکسییەکانی دەرەوەی ھاوسەرگیری ھەیە)، قبووڵکردنی ھاوسەرگیری بەزۆر و [[ھاوسەرگیریی منداڵان|ھاوسەرگیری مناڵان]]، شکستھێنان لە تاوانبارکردنی [[دەستدرێژیی سێکسی|دەستدرێژییە سێکسییەکان]]، [[خەتەنەکردنی کچان|شێوانی ئەندامی زاوزێی مێینە]]، یان سنووردارکردنی بەردەستبوونی ڕێگریکردن لە دووگیانی.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.amnesty.org/en/news/sexual-and-reproductive-rights-under-threat-worldwide-2014-03-06|سەردێڕ=Sexual and reproductive rights under threat worldwide {{!}} Amnesty International |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20141206225115/http://www.amnesty.org/en/news/sexual-and-reproductive-rights-under-threat-worldwide-2014-03-06 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤|ڕێکەوتی سەردان=٥ی ئابی ٢٠١٤}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ساڵ=٢٠١٣|ناونیشان=http://www.amnestyusa.org/our-work/issues/women-s-rights/women-s-health-sexual-and-reproductive-rights/my-body-my-rights|سەردێڕ=Gender &amp; Sexuality Justice |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20140407051912/http://www.amnestyusa.org/our-work/issues/women-s-rights/women-s-health-sexual-and-reproductive-rights/my-body-my-rights |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی نیسانی ٢٠١٤|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤}}&lt;/ref&gt;

=== ستیگمای دەرمانی بەرگری لە دووگیانی لە کوردستان ===
ستیگمای ڕێگری لە دووگیانی لە [[کوردستان]] (ئەمە [[باکووری کوردستان|کوردستانی باکوور]]، [[باشووری کوردستان|کوردستانی باشوور]]، [[ڕۆژھەڵاتی کوردستان|کوردستانی ڕۆژھەڵات]]، [[ڕۆژاوای کوردستان|کوردستانی ڕۆژاوا]] لەخۆ دەگرێت) وادەکات دەیستگەیشتنی خەڵکی ناوچەکە، بەتایبەتی ژنان، بە ئامرازەکانی کۆنتڕۆڵکردنی لەدایکبوون و بەکارھێنانیان قورستر بکات. زۆرێک لە بیروباوەڕی چاندی و ئایینی لە ناوچەکەدا بەھا بە خێزانی گەورە دەدەن و ڕێگری لە دووگیانی بە شێوەیەکی نەرێنی دەبینن. ھەندێک پێیان وایە بەکارھێنانی مانای ئەوەیە کەسێک ڕەفتارێکی نەشیاو دەکات. بەھۆی ئەمەوە زۆرێک لە ژنان دەترسن حوکمیان لەسەر بدرێت، بۆیە خۆیان لە باسکردن یان بەکارھێنانی کۆنتڕۆڵی لەدایکبوون بەدوور دەگرن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب |دوایین=Tull |یەکەم=Kerina |ڕێکەوت=٢٨ی تەممووزی ٢٠٢٠|سەردێڕ=Barriers to family planning in Iraq
and KRI |ناونیشان=https://www.ecoi.net/en/file/local/2057639/849_Barriers_to_family_planning_in_Iraq_and_KRI.pdf}}&lt;/ref&gt;

ئەم ستیگمایە کێشەی گەورە دروست دەکات. ژمارەیەکی زۆر لە ژنان بەبێ مەبەستی خۆیان دووگیان دەبن، ئەمەش دەبێتە ھۆی لەباربردنی ناپارێزراو و مەترسیی تەندروستی. ھەروەھا زۆرێکیان بەدەست سترێسەوە دەناڵێنن و ھەست بە شەرم دەکەن.

=== لکە لە کاتی بڵاوبوونەوەی ئایدز لە ویلایەتە یەکگرتووەکان ===
لە ساڵی ١٩٨١، پزیشکان یەکەم حاڵەتی تووشبوون بە [[ئایدز]]یان لە ئەمریکا تۆمار کرد. نەخۆشییەکە بە شێوەیەکی ناڕێژەیی کاریگەری لە پیاوانی ھاوزایەندخواز و دووزایەندخواز کردبوو، بەتایبەتی پیاوانی [[ڕەشپێست]] و [[لاتین]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.kff.org/hivaids/fact-sheet/the-hivaids-epidemic-in-the-united-states-the-basics/|سەردێڕ=The HIV/AIDS Epidemic in the United States: The Basics {{!}} KFF |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210416102908/https://www.kff.org/hivaids/fact-sheet/the-hivaids-epidemic-in-the-united-states-the-basics/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی نیسانی ٢٠٢١|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|وێبگە=The Henry J. Kaiser Family Foundation}}&lt;/ref&gt; [[ڕۆناڵد ڕەیگن|کارگێڕیی ڕەیگن]] بەھۆی بێباکییەکەی بەرامبەر بە بڵاوبوونەوەی ئایدز ڕەخنەی زۆری لێدەگیرێت و تۆمارە دەنگییەکانیش ئاشکرای دەکەن کە لاری سپیکس، سکرتێری ڕۆژنامەوانیی ڕۆناڵد ڕەیگن، وەک گاڵتەجاڕییەک سەیری پەتاکەی کردووە و گاڵتەی بە ئایدز کردووە و بە «[[تاعوون]]ی ھاوزایەندخوازان» ناوی بردووە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Lopez |یەکەم=German |ڕێکەوت=١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥|ناونیشان=https://www.vox.com/2015/12/1/9828348/ronald-reagan-hiv-aids|سەردێڕ=The Reagan administration’s unbelievable response to the HIV/AIDS epidemic |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200826201536/https://www.vox.com/2015/12/1/9828348/ronald-reagan-hiv-aids |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی ئابی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|وێبگە=Vox}}&lt;/ref&gt; ئەم پەتایە بەھۆی کاریگەرییە دینییەکانەوە تووشی لکە ببوو. بۆ نموونە، کاردیناڵ کرۆل وتی کە ئایدز «کردەوەیەکی تۆڵەسەندنەوەیە لە گوناھی ھاوزایەندخوازی»، ئەمەش مانای پشت باسکردنی [[پاپا]] بۆ «سەرچاوەی ئەخلاقیی ئایدز» ڕوون دەکاتەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Poirier |یەکەم=Richard |ڕێکەوت=١٩٨٨|سەردێڕ=AIDS and Traditions of Homophobia |journal=Social Research |بەرگ=٥٥|issue=3 |پەڕەکان=٤٦١–٤٧٥|issn=0037-783X |jstor=40970515}}&lt;/ref&gt;

چالاکیخوازییەکانی کاتی پەتای ئایدز تیشکیان خستبووە سەر پێشخستنی پراکتیزەکردنی سێکسی سەلامەت بۆ ھۆشیارکردنەوەی خەڵک کە دەتوانرێت ڕێگری لە نەخۆشییەکە بکرێت. بۆ نموونە کەمپەینی «سێکسی سەلامەت سێکسی گەرمە» ئامانجی پەرەپێدانی بەکارھێنانی [[کۆندۆم]] بوو،&lt;ref name=&quot;Geiling&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Geiling |یەکەم=Natasha |ناونیشان=https://www.smithsonianmag.com/history/the-confusing-and-at-times-counterproductive-1980s-response-to-the-aids-epidemic-180948611/|سەردێڕ=The Confusing and At-Times Counterproductive 1980s Response to the AIDS Epidemic |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20180316152312/https://www.smithsonianmag.com/history/the-confusing-and-at-times-counterproductive-1980s-response-to-the-aids-epidemic-180948611/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی ئازاری ٢٠١٨|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|وێبگە=Smithsonian}}&lt;/ref&gt; بەڵام ھەڵمەتەکانی حکوومەتی ئەمریکا لە داکۆکیکردن لە سێکسی سەلامەت جیاواز بوو. تەنانەت لە ساڵی ١٩٨٧، [[کۆنگرەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا]] ڕەتیکردەوە پارەی فیدراڵی لەو ھەڵمەتە ھۆشیارییانەدا سەرف بکرێت کە خەریکی «[بەرەوپێشبردنی] یان [ھاندانی]، ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ، چالاکییە ھاوزایەندخوازییەکانن».&lt;ref name=&quot;Geiling&quot; /&gt; بەڵکوو ھەڵمەتەکانی حکوومەت بە پلەی یەکەم پشتیان بە تۆقاندن بەستبوو بۆ ئەوەی ترس لەناو ئەو پیاوانەدا بچێنن کە سێکسیان لەگەڵ پیاوانی دیکەدا دەکرد.&lt;ref name=&quot;Geiling&quot; /&gt;

جگە لە ھەڵمەتەکانی خۆپاراستن، چالاکوانان ھەوڵی بەرپەرچدانەوەی ئەو ڕازەیەیان دەدا کە بووبووە ھۆی «مەرگی کۆمەڵایەتیی» ئەو کەسانەی کە تووشی ئایدز بووبوون.&lt;ref name=&quot;Wright 1788–1798&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Wright |یەکەم=Joe |ڕێکەوت=١٥ی ئابی ٢٠١٣|سەردێڕ=Only Your Calamity: The Beginnings of Activism by and for People With AIDS |journal=American Journal of Public Health |بەرگ=١٠٣|issue=10 |پەڕەکان=١٧٨٨–١٧٩٨|doi=10.2105/AJPH.2013.301381 |issn=0090-0036 |pmc=٣٧٨٠٧٣٩|pmid=٢٣٩٤٨٠١٣}}&lt;/ref&gt; پیاوە ھاوزایەندخوازەکانی [[سانفرانسیسکۆ]] و [[نیویۆرک]] بنەماکانی دێنڤەریان دروست کرد، کە بەڵگەنامەیەکی بنەڕەتییە و داوای ماف و دەزگا و کەرامەتی ئەو کەسانە دەکات کە تووشی ئایدز بوون.&lt;ref name=&quot;Wright 1788–1798&quot; /&gt;

ماتیۆ ڕۆبەرتز لە وتارەکەیدا بەناوی «سەرھەڵدانی ناسنامەی ھاوزایەندخواز و بزووتنەوە کۆمەڵایەتییە ھاوزایەندخوازەکان لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوودا» باس لەوە دەکات کە چۆن ھەڵمەتە نێودەوڵەتییەکانی خۆپاراستن لە ئایدز دەرفەتیان بۆ پیاوە ھاوزایەندخوازەکان ڕەخساند کە لەگەڵ پیاوانی ھاوزایەندخوازی وڵاتانی تر بەریەککەوتنیان ھەبێت.&lt;ref name=&quot;Roberts 243–264&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Roberts |یەکەم=Matthew W. |ڕێکەوت=نیسانی ١٩٩٥|سەردێڕ=Emergence of Gay Identity and Gay Social Movements in Developing Countries: The AIDS Crisis as Catalyst |journal=Alternatives: Global, Local, Political |بەرگ=٢٠|issue=2 |پەڕەکان=٢٤٣–٢٦٤|doi=10.1177/030437549502000205 |issn=0304-3754 |s2cid=140772471}}&lt;/ref&gt; ئەم بەریەککەوتنانە ڕێگەیان دا چاندی ھاوزایەندخوازانی ڕۆژاوا بەو پیاوە ھاوزایەندخوازانە بناسێنێت کە لە وڵاتەکانیان ھاوزایەندخوازی ناسێنەرێکی گرنگ نەبووە. بەم شێوەیە، ڕێکخەرانی ئەو گرووپانەی خۆیان وەک ھاوزایەندخواز دەناساند زیاتر و زیاتر بوون، ئەمەش بنەمایەکی بۆ پەرەپێدانی زیاتری ھۆشیاریی ھاوزایەندخواز لە وڵاتە جیاوازەکاندا دروست کرد.&lt;ref name=&quot;Roberts 243–264&quot; /&gt;

== ڕەفتاری سێکسی ==
=== چالاکیی گشتی و تەندروستی ===
دەرکەوتووە کە لە مرۆڤدا جووتبوونی سێکسی سوودی [[تەندروستی]] ھەیە،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Robinson |یەکەم=Kara Mayer |ناونیشان=https://www.webmd.com/sex-relationships/sex-and-health|سەردێڕ=10 Surprising Health Benefits of Sex |ڕێکەوتی سەردان=١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣|وێبگە=WebMD |زمان=en}}&lt;/ref&gt; وەک باشتربوونی ھەستی بۆنکردن،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Bendas |یەکەم=Johanna |دوایین٢=Hummel |یەکەم٢=Thomas |دوایین٣=Croy |یەکەم٣=Ilona |ساڵ=٢٠١٨|سەردێڕ=Olfactory Function Relates to Sexual Experience in Adults |ناونیشان=https://link.springer.com/article/10.1007/s10508-018-1203-x |journal=Archives of Sexual Behavior |بەرگ=٤٧|issue=5 |پەڕەکان=١٣٣٣–١٣٣٩|doi=10.1007/s10508-018-1203-x |pmid=٢٩٧٢١٧٢٣|s2cid=19228290 |ڕێکەوتی سەردان=١١ی شوباتی ٢٠٢٢}}&lt;/ref&gt; کەمبوونەوەی [[فشاری دەروونی]] و [[پەستانی خوێن]]، زیادبوونی [[کۆئەندامی بەرگری|بەرگری لەش]]، و کەمبوونەوەی مەترسیی تووشبوون بە [[شێرپەنجەی پرۆستات]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Giles |یەکەم=GG |دوایین٢=Severi |یەکەم٢=G |دوایین٣=English |یەکەم٣=DR |display-authors=etal |ڕێکەوت=ئابی ٢٠٠٣|سەردێڕ=Sexual factors and prostate cancer |journal=BJU Int. |بەرگ=٩٢|issue=3 |پەڕەکان=٢١١–٢١٦|doi=10.1046/j.1464-410x.2003.04319.x |pmid=١٢٨٨٧٤٦٩|s2cid=29430415 |doi-access=free}}&lt;/ref&gt; تێکەڵیی سێکسی و ئۆرگازم ئاستی ئۆکسیتۆسین زیاد دەکەن، ئەمەش یارمەتیی مرۆڤەکان دەدات پەیوەندی و متمانە دروست بکەن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Lee |یەکەم=HJ |دوایین٢=Macbeth |یەکەم٢=AH |دوایین٣=Pagani |یەکەم٣=JH |دوایین٤=Young |یەکەم٤=WS |ڕێکەوت=حوزەیرانی ٢٠٠٩|سەردێڕ=Oxytocin: the great facilitator of life |journal=Prog. Neurobiol. |بەرگ=٨٨|issue=2 |پەڕەکان=١٢٧–١٥١|doi=10.1016/j.pneurobio.2009.04.001 |pmc=٢٦٨٩٩٢٩|pmid=١٩٤٨٢٢٢٩}}&lt;/ref&gt; ھەندێک لەم سوودانە، وەک کەمکردنەوەی فشار، بە ھەمان شێوە دەکرێ لە دەرەنجامی دەستپەڕکردنیش بن، ھەرچەند جیاوازە لە جووتبوونی سێکسی لەگەڵ کەسێکی تر. دەستپەڕکردن توخمێکی تەندروستی گەشەکردنی سێکسییە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.ohsu.edu/womens-health/benefits-healthy-sex-life|سەردێڕ=The Benefits of a Healthy Sex Life {{!}} Center for Women's Health {{!}} OHSU |ڕێکەوتی سەردان=١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣|وێبگە=www.ohsu.edu}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://my.clevelandclinic.org/health/articles/24332-masturbation|سەردێڕ=Masturbation: Facts &amp; Benefits |ڕێکەوتی سەردان=١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣|وێبگە=Cleveland Clinic |زمان=en}}&lt;/ref&gt;

زانای نێرۆسایکۆلۆژی دەیڤید ویکز، سەرۆکی دەروونناسی پیری لە نەخۆشخانەی ڕۆیاڵ ئەدینبۆرگ لە [[سکۆتلەندا]]، توێژینەوەیەکی درێژخایەنی لەسەر ٣٬٥٠٠ کەسی تەمەن نێوان ٣٠ بۆ ١٠١ ساڵدایە ئەنجام دا، ئاماژەی بەوە کردووە کە «سێکس یارمەتیت دەدات تا چوار بۆ حەوت ساڵ گەنجتر دەربکەویت.» بەڵام ھۆکاری تایبەتی ئەمە ڕوون نییە و ڕەنگە سوودەکان بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە سێکسەوە ھەبێت و ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە کەمبوونەوەی بەرچاوی فشار و دڵخۆشی و خەوی باشترەوە ھەبێت، کە ھەموو لێکەوتەی سێکسن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Blum |یەکەم=Jeffrey |ناونیشان=http://www.medicinenet.com/script/main/art.asp?articlekey=51501|سەردێڕ=Information on sex and youthfulness on MedicineNet.com |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201026112402/https://www.medicinenet.com/script/main/art.asp?articlekey=51501 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٠|وێبگە=WebMD}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Weeks|یەکەم=David|ناونیشان=https://archive.org/details/isbn_9780425172582/page/277|سەردێڕ=Secrets of the Superyoung|بڵاوکەرەوە=Berkley|ساڵ=١٩٩٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٤٢٥-١٧٢٥٨-٢|پەڕە=[https://archive.org/details/isbn_٩٧٨٠٤٢٥١٧٢٥٨٢/page/٢٧٧ ٢٧٧]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Northrup|یەکەم=Christiane|ناونیشان={{Google books |plainurl=yes |id=V9S3keMnie8C |پەڕە=٢٣٢}}|سەردێڕ=Women's Bodies, Women's Wisdom: Creating Physical and Emotional Health and Healing|بڵاوکەرەوە=Bantam|ساڵ=٢٠١٠|ژپنک=٩٧٨-٠-٥٥٣-٨٠٧٩٣-٦}}&lt;/ref&gt;

لە ھەمان کاتدا، جووتبوونی سێکسی دەتوانێت ببێتە ھۆی گواستنەوەی نەخۆشی.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.4parents.gov/sexrisky/stds/common_std/common_std.html|سەردێڕ=Common Sexually Transmitted Diseases (STDs) |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110625104729/http://www.4parents.gov/sexrisky/stds/common_std/common_std.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی حوزەیرانی ٢٠١١}}&lt;/ref&gt; ساڵانە ١٩ ملیۆن حاڵەتی نوێی تووشبوون بە [[نەخۆشییە ڕاگوێزراوە سێکسییەکان]] (STI) لە ویلایەتە یەکگتووەکان تۆمار دەکرێت، و لە سەرانسەری جیھان ساڵانە زیاتر لە ٣٤٠ ملیۆن حاڵەت تۆمار دەکرێت.&lt;ref name=&quot;who&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧|ناونیشان=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs110/en/print.html|سەردێڕ=WHO {{!}} Sexually transmitted infections |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120709030847/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs110/en/print.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٩ی تەممووزی ٢٠١٢|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی تەممووزی ٢٠١١|type=Fact sheet}}&lt;/ref&gt; زیاتر لە نیوەی ئەمانە لە ھەرزەکاران و گەنجانی پێگەیشتووی تەمەن ١٥–٢٤ ساڵدا تۆمارکراون.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Weinstock |یەکەم=H |display-authors=etal |ساڵ=٢٠٠٤|سەردێڕ=Sexually transmitted diseases among American youth: incidence and prevalence estimates, 2000. |journal=Perspectives on Sexual and Reproductive Health |بەرگ=٣٦|issue=1 |پەڕەکان=٦–١٠|doi=10.1363/3600604 |pmid=١٤٩٨٢٦٧١|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; بەلایەنی کەمەوە، لە ھەر چوار کچێکی ھەرزەکاری ئەمریکی، یەکێکیان تووشی نەخۆشییەکی ڕاگوێزراوەی سێکسی بووە.&lt;ref name=&quot;CDC&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://www.nytimes.com/2008/03/12/science/12std.html|سەردێڕ=Sex Infections Found in Quarter of Teenage Girls|ئیش=The New York Times|ڕێکەوت=١٢ی ئازاری ٢٠٠٨|ڕێکەوتی سەردان=٢٢ی شوباتی ٢٠١٧|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی حوزەیرانی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170626154853/http://www.nytimes.com/2008/03/12/science/12std.html?_r=1}}&lt;/ref&gt; لە ئەمریکا نزیکەی ٣٠٪ی مناڵانی تەمەن ١٥ بۆ ١٧ ساڵان سێکسیان کردووە، بەڵام تەنیا نزیکەی ٨٠٪ی مناڵانی تەمەن ١٥ بۆ ١٩ ساڵان وتوویانە کە کۆندۆمیان بۆ یەکەمین جووتبوونیان بەکارھێناوە. لە یەکێک لە توێژینەوەکاندا، زیاتر لە ٧٥٪ی ژنانی گەنجی تەمەن ١٨–٢٥ ساڵ ھەستیان کردووە کە مەترسیی تووشبوون بە نەخۆشییە ڕاگوێزراوە سێکسییەکانیان کەم بووە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Yarnall |یەکەم=KS |دوایین٢=McBride |یەکەم٢=CM |دوایین٣=Lyna |یەکەم٣=P |display-authors=etal |ڕێکەوت=ئابی ٢٠٠٣|سەردێڕ=Factors associated with condom use among at-risk women students and nonstudents seen in managed care |journal=Prev Med |بەرگ=٣٧|issue=2 |پەڕەکان=١٦٣–١٧٠|doi=10.1016/s0091-7435(03)00109-9 |pmid=١٢٨٥٥٢١٦}}&lt;/ref&gt;

=== دروستکردنی پەیوەندی ===
[[پەڕگە:Eugen de Blaas The Flirtation.jpg|وێنۆک|''ئەوینداری''، یوجین دی بلاس، ١٩٠٤&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.artrenewal.org/pages/artist.php?artistid=326|سەردێڕ=Eugene de Blaas - 111 artworks - Art Renewal Center |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170903212845/http://www.artrenewal.org/pages/artist.php?artistid=326 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣ی ئەیلوولی ٢٠١٧|ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt;]]
مرۆڤەکان، چ بە ئاگاداری و ھەم بە نائاگایی، ھەوڵدەدەن سەرنجی کەسانی تر ڕابکێشن تاکوو بتوانن پەیوەندیی قووڵیان لەگەڵدا دروست بکەن. ئەمە ڕەنگە بۆ ھاوڕێیەتی، زاوزێکردن، یان پەیوەندییەکی گەرموگوڕ بێت. ئەمەش پڕۆسەیەکی کارلێککاری لەخۆدەگرێت کە تێیدا مرۆڤەکان ھاوبەش دەدۆزنەوە و پەیوەندییەکان دەپارێزن. ئەم پرۆسانە کە بریتین لە ڕاکێشانی سەرنجی ھاوبەشێک یان چەند ھاوبەشێک و پاراستنی بەرژەوەندی سێکسی، دەتوانن بریتی بن لە:
* ئەوینداری یان دڵداری: بەکارھێنانی ڕەفتاری ناڕاستەوخۆ بۆ گەیاندنی بەرژەوەندیی ئەوینی یان سێکسی. دەتوانێت ئاماژەی زارەکی یان نازارەکی لەخۆبگرێت، وەک وتەی سێکسی، [[زمانی جەستە]]، و سەیرکردن، بەڵام ئەوینداری نازارەکی زیاتر باو و ئاساییە.&lt;ref name=&quot;CECIR&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Guerrero|یەکەم=Laura K.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=sufxrS5UFW0C&amp;pg=PA228|سەردێڕ=Close Encounters: Communication in Relationships|دوایین٢=Andersen|یەکەم٢=Peter A.|دوایین٣=Afifi|یەکەم٣=Walid A.|ڕێکەوت=٢٠١٣|بڵاوکەرەوە=Sage Publications|ژپنک=٩٧٨-١-٤٥٢٢-١٧١٠-٩|پەڕە=٢٢٨|ڕێکەوتی سەردان=١٤ی نیسانی ٢٠٢٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20220730073846/https://books.google.com/books?id=sufxrS5UFW0C&amp;pg=PA228|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تەممووزی ٢٠٢٢|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; ئەوینداری ڕێگەیەکی پەسەندکراوی کۆمەڵایەتیی ڕاکێشانی سەرنجی کەسێکە. جۆری جیاوازی ئەوینداری ھەیە و زۆربەی کەسەکان بەزۆری یەک شێوازی ئەویندارییان ھەیە، کە کەوتووەتەوە سەر ئاسوودەییان. لەکاتی ئەوینداریدا، دەکرێت کەسەکە بەئەدەب و سەرخۆش دەرکەوێت و ھەوڵی بەریەککەوتنی جەستەیی بدات، ھەندێکجار ئەستەمە بزانین کەسی بەرامبەر ئارەزووی ئەم بەریەککەوتنەی ھەیە یان نا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Schmidt |یەکەم=Megan |ڕێکەوت=٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٣|ناونیشان=https://news.ku.edu/2013/09/11/new-book-outlines-five-types-flirting-styles|سەردێڕ=New book outlines five types of flirting styles |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210112211707/https://news.ku.edu/2013/09/11/new-book-outlines-five-types-flirting-styles |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١|ڕێکەوتی سەردان=٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥|وێبگە=University of Kansas}}&lt;/ref&gt; ئەوینداریی نازارەکی ڕێگە بە خەڵک دەدات ئارەزووی کەسێکی تر تاقیبکەنەوە بەبێ ترسان لە ڕەتکرانەوەی ڕاستەوخۆ.&lt;ref name=&quot;CECIR&quot; /&gt; شێوازی ئەوینداری بەپێی چاند جیاوازە. چاندە جیاوازەکان ئەتەکێتی کۆمەڵایەتیی جیاوازیان ھەیە. بۆ نموونە، تا چ ماوەیەک سەیری ناو چاوی کەسێک بکەیت، یان چەند نزیک لە تەنیشت کەسێکەوە بووەستیت یان دابنیشیت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.spiegel.de/international/0,1518,419712,00.html|سەردێڕ=Scoring a German: Flirting with Fräuleins, Hunting for Herren|ئیش=Der Spiegel|ڕێکەوت=٥ی حوزەیرانی ٢٠٠٦|بڵاوکەرەوە=Spiegel.de|ڕێکەوتی سەردان=٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٠ی نیسانی ٢٠١٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120420144014/http://www.spiegel.de/international/0,1518,419712,00.html}}&lt;/ref&gt;
* دڵفڕێنی یان ئیغراکردن: ئەو پرۆسەیەی کە کەسێک بە ئەنقەست فریوی کەسێکی تر دەدات بۆ ئەوەی بەشداریی ڕەفتاری سێکسی بکات.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Greene|یەکەم=Robert|ناونیشان=https://archive.org/details/artofseduction00robe_0|سەردێڕ=The Art of Seduction|بڵاوکەرەوە=Penguin|ساڵ=٢٠٠٣|ژپنک=٩٧٨-٠-١٤-٢٠٠١١٩-٦|بەستەری نووسەر=Robert Greene (American author)}}&lt;/ref&gt; ئەمە تاکوو قەناعەت بە کەسێک بھێنرێت کە شتێک بکات کە ڕەنگە لە حاڵەتی ئاسایی نەیکات ئەگەر لە حاڵەتی ورووژانی سێکسی نەبێت. دەتوانرێت دڵفڕێنی ھەم ئەرێنی و ھەم نەرێنی سەیر بکرێت. چونکە وشەی دڵفڕێنی (seduction) بە لاتینی واتای «بەلاڕێدابردن»ە، دەتوانرێت بە شێوەیەکی نەرێنی سەیر بکرێت.

=== سەرنجڕاکێشانی سێکسی ===
سەرنجڕاکێشانی سێکسی بریتییە لە سەرنجڕاکێشان لەسەر بنەمای ئارەزووی سێکسی یان کوالیتی ورووژاندنی ئەو جۆرە حەزە. سەرنجڕاکێشانی سێکسی توانای تاکەکەسە بۆ ڕاکێشانی بەرژەوەندی سێکسی یان ئیرۆتیکی کەسێکی تر و ھۆکارێکە بۆ [[ھەڵبژاردەی سێکسی|ھەڵبژاردنی سێکسی]] یان ھەڵبژاردنی ھاوسەر. ڕاکێشانەکە دەتوانێت بۆ سیفەتە جەستەیییەکان یان سیفەتەکانی تری کەسێک بێت. ڕەنگە سەرنجڕاکێشانەکە بۆ [[جوانیناسی|جوانی]] یان جووڵەی کەسێک یان بۆ دەنگ یان بۆنەکەی بێت، جگە لە ھۆکارەکانی تر. ڕەنگە سەرنجڕاکێشانەکە بەھۆی ڕازاندنەوە و جل و بەرگ و بۆن و درێژیی قژ و شێوازی کەسێکەوە و ھەر شتێکی تر کە بتوانێت بەرژەوەندی سێکسی کەسێکی دیکە ڕابکێشێت، بەرزتر بێت. ھەروەھا دەتوانێت لەژێر کاریگەری ھۆکارە [[جێنەتیک|بۆماوەیییەکانی تاکەکەسی]][[تاک|،]] [[دەروونناسی|دەروونی]]، یان چاندیدا بێت، یان بە سیفەتە ناشێوەکانی تری کەسەکە. ھەروەھا سەرنجڕاکێشانی سێکسی وەڵامێکە بۆ کەسێکی تر کە پەیوەستە بە تێکەڵەیەک لە کەسی خاوەنی سیفەتەکان و ھەروەھا بە پێوەرەکانی ئەو کەسەی کە سەرنجڕاکێشە.

ھەرچەندە ھەوڵی داڕشتنی پێوەرە بابەتییەکانی سەرنجڕاکێشیی سێکسی و پێوانەکردنی دراوە، بەڵام سەرنجڕاکێشیی سێکسی کەسێک تا ڕادەیەکی زۆر پێوەرێکی بابەتییە کە وابەستەی بەرژەوەندی و تێگەیشتن و ئاراستەی سێکسیی کەسەکەیە. بۆ نموونە، کەسێکی ھاوزایەندخواز بە شێوەیەکی گشتی کەسێکی ھاوزایەندی خۆی سەرنجڕاکێشتر دەبینێت بەراورد بە یەکێک لە زایەندەکانی تر. [[دووزایەندخوازی|کەسێکی دووزایەندخواز]] ھەریەک لە زایەندەکان بە سەرنجڕاکێش دەزانێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٠ی ئابی ٢٠٢١|ناونیشان=https://www.thetrevorproject.org/resources/article/understanding-bisexuality/|سەردێڕ=Understanding Bisexuality |ڕێکەوتی سەردان=١٩ی ئایاری ٢٠٢٤|وێبگە=[[Trevor Project]]}}&lt;/ref&gt;

جگە لەوەش، کەسانی [[سێکسنەخوازی|سێکسنەخواز]] ھەن، کە بەزۆری ئەزموونی سەرنجڕاکێشانی سێکسی بۆ ھیچ کام لە زایەندەکان ناکەن، ھەرچەندە ڕەنگە سەرنجڕاکێشانی ئەوینی ھەبێت (ھاومۆرۆمانتیک، بایرۆمانتیک یان ھێتێرۆرۆمانتیک). سەرنجڕاکێشانی نێوان کەسەکان ھۆکارەکانی وەک لێکچوونی جەستەیی یان دەروونی، ئاشنابوون یان خاوەندارێتی زاڵبوون لە تایبەتمەندییە ھاوبەشەکان یان ئاشناکان، لێکچوون، تەواوکەری، حەزی بەرامبەر و بەھێزکردن لەخۆدەگرێت.

=== پرسە یاسایییەکان ===
لە ئاستی جیھانیدا، یاساکان بە چەندین شێوە زایەندێتی مرۆڤ ڕێکدەخەن، لەوانە بە تاوانبارکردنی ھەندێک لە ڕەفتارە سێکسییەکان، پێدانی تایبەتمەندی یان [[ئۆتۆنۆمی|سەربەخۆیی]] بە تاکەکان تاکوو خۆیان بڕیار بدەن، پاراستنی تاکەکان لە نایەکسانی و دووچاوەکیکردن، داننان پێ و پاراستنی مافەکانی تری تاک، ھەروەھا یاسادانان بۆ ئەو بابەتانەی پەیوەندییان بە ھاوسەرگیری و خێزانەوە ھەیە، لەگەڵ دروستکردنی یاسا بۆ پاراستنی تاکەکان لە [[توندوتیژی]]، ھەراسانکردن، و تەنگپێھەڵچنین.&lt;ref name=&quot;SexualityLaw1&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Mills |یەکەم=Elizabeth |دوایین٢=Haste |یەکەم٢=Polly |دوایین٣=Wood |یەکەم٣=Stephen |ڕێکەوت=١٧ی حوزەیرانی ٢٠١٦|ناونیشان=http://www.spl.ids.ac.uk/sexuality-and-social-justice-toolkit/1-issues-and-debates/how-sexuality-regulated-law |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201204103147/http://www.spl.ids.ac.uk/sexuality-and-social-justice-toolkit/1-issues-and-debates/how-sexuality-regulated-law |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=١٧ی حوزەیرانی ٢٠١٦|وێبگە=Sexuality and Social Justice: A Toolkit}}&lt;/ref&gt;

پرسەکان سەبارەت بە زایەندێتیی مرۆڤ و ئاراستەی سێکسیی مرۆڤ لە نیوەی کۆتایی سەدەی بیستەمدا لە یاسای ڕۆژاوادا ھاتنە پێشەوە، وەک بەشێک لە ھاندانی بزووتنەوەی ڕزگاری خوازی ھاوزایەندخوازان بۆ تاکەکانی کۆمەڵەی پەلکەزێڕینە تاکوو «[[خۆئاشکراکردن|بێنە دەرەوە لە دۆڵابەکە]]» و پەیوەندی لەگەڵ سیستمی یاساییدا بکەن، بە پلەی یەکەم لە ڕێگەی دادگاکانەوە؛ بۆیە زۆر بابەتی تایبەت بە زایەندێتیی مرۆڤ و یاسا لە بۆچوونی دادگاکاندا دەبینرێت.&lt;ref name=&quot;Minnesota1&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://library.law.umn.edu/researchguides/sexual-orientation.html|سەردێڕ=GLBT Legal Issues of Sexual Orientation - UMN Law Library |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20150705012329/https://library.law.umn.edu/researchguides/sexual-orientation.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٥ی تەممووزی ٢٠١٥|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تەممووزی ٢٠١٥|وێبگە=library.law.umn.edu}}&lt;/ref&gt;

==== تایبەتمەندیی سێکسی ====
لەکاتێکدا پرسی تایبەتمەندی تایبەت بە ئیدیعای مافی سێکسی سوودی ھەبووە، ھەندێک لە زانایان ڕەخنەیان لە سوودەکەی گرتووە و دەڵێن ئەم ڕووانگەیە زۆر بەرتەسکە. زۆرجار یاساکە درەنگ دەستوەردان دەکات لە ھەندێک جۆری ڕەفتاری زۆرەملێدا کە دەتوانێت کۆنترۆڵی تاکەکان بەسەر سێکسییەتی خۆیاندا سنووردار بکات (وەک شێواندنی ئەندامی مێینە، ھاوسەرگیریی بە زۆر یان دەستنەگەیشتن بە چاودێری تەندروستیی زاوزێ). زۆرێک لەم نادادپەروەرییانە زۆرجار بە تەواوی یان بەشێکیان لەلایەن کەسانی تایبەتەوە ئەنجام دەدرێن نەک بریکارەکانی دەوڵەت و لە ئەنجامدا مشتومڕێکی بەردەوام ھەیە لەسەر ڕادەی بەرپرسیارێتی دەوڵەت بۆ ڕێگریکردن لە کارە زیانبەخشەکان و لێکۆڵینەوە لەو جۆرە کارانە کاتێک ڕوودەدەن.&lt;ref name=&quot;SexualityLaw1&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Mills |یەکەم=Elizabeth |دوایین٢=Haste |یەکەم٢=Polly |دوایین٣=Wood |یەکەم٣=Stephen |ڕێکەوت=١٧ی حوزەیرانی ٢٠١٦|ناونیشان=http://www.spl.ids.ac.uk/sexuality-and-social-justice-toolkit/1-issues-and-debates/how-sexuality-regulated-law |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201204103147/http://www.spl.ids.ac.uk/sexuality-and-social-justice-toolkit/1-issues-and-debates/how-sexuality-regulated-law |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=١٧ی حوزەیرانی ٢٠١٦|وێبگە=Sexuality and Social Justice: A Toolkit}}&lt;/ref&gt;

دەستێوەردانی دەوڵەت سەبارەت بە زایەندێتیش ڕوودەدات، و لەلایەن ھەندێکەوە بە قبوڵکراو دادەنرێت، لە ھەندێک حاڵەتدا.&lt;ref name=&quot;SexualityLaw1&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Mills |یەکەم=Elizabeth |دوایین٢=Haste |یەکەم٢=Polly |دوایین٣=Wood |یەکەم٣=Stephen |ڕێکەوت=١٧ی حوزەیرانی ٢٠١٦|ناونیشان=http://www.spl.ids.ac.uk/sexuality-and-social-justice-toolkit/1-issues-and-debates/how-sexuality-regulated-law |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201204103147/http://www.spl.ids.ac.uk/sexuality-and-social-justice-toolkit/1-issues-and-debates/how-sexuality-regulated-law |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=١٧ی حوزەیرانی ٢٠١٦|وێبگە=Sexuality and Social Justice: A Toolkit}}&lt;/ref&gt;

سیستمی یاسایی سەبارەت بە لەشفرۆشی بابەتێکی مشتومڕاوییە. لایەنگرانی تاوانبارکردنی دەڵێن کاری سێکسی کارێکی بێ ئەخلاقییە کە نابێت تەحەمول بکرێت، لەکاتێکدا ئەوانەی دژی تاوانبارکردنن ئاماژە بەوە دەدەن کە چۆن تاوانبارکردنی زیانی زیاترە نەک سوود. ھەروەھا لەناو بزووتنەوەی فێمینیستدا مشتومڕێک ھەیە لەسەر ئەوەی کە ئایا کاری سێکسی لە بنەڕەتدا بابەتگەرایی و ئیستغلالکردنە یان ئایا کرێکارانی سێکس ئەو دەزگایەیان ھەیە کە سێکس وەک خزمەتگوزارییەک بفرۆشن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Heartfield |یەکەم=Kate |ڕێکەوت=٧ی ئازاری ٢٠١٤|ناونیشان=https://www.timescolonist.com/opinion/columnists/kate-heartfield-do-prostitutes-sell-themselves-or-a-service-1.877652|سەردێڕ=Kate Heartfield: Do prostitutes sell themselves or a service? |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191030203423/https://www.timescolonist.com/opinion/columnists/kate-heartfield-do-prostitutes-sell-themselves-or-a-service-1.877652 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|وێبگە=[[Times Colonist]]}}&lt;/ref&gt;

کاتێک کاری سێکسی بە تاوان ھەژمار کرا، یاسا ئەو کەسانە ناپارازێت کە کرێکاری سێکسین و ڕووبەڕووی تاوان و توندوتیژی دەبنەوە. لە ساڵی ٢٠٠٣دا لە ڕاپرسییەکدا کە لەسەر کرێکارانی سێکسی سەر شەقامەکان لە ویلایەتی نیویۆرک ئەنجامدرا، ٨٠٪یان ڕایان گەیاندووە کە ھەڕەشەی توندوتیژییان لێکراوە یان تووشی توندوتیژی بوون و زۆرێکیان وتوویانە پۆلیس ھیچ یارمەتی نەداون. ٢٧٪ ڕایان گەیاندووە کە خۆیان تووشی توندوتیژی بوون لەلایەن ئەفسەرانی پۆلیسەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Thukral |یەکەم=Juhu |ساڵ=٢٠٠٣|ناونیشان=http://sexworkersproject.org/downloads/RevolvingDoor.pdf |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20040103043554/http://sexworkersproject.org/downloads/RevolvingDoor.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٤|وێبگە=Sex Workers Project}}&lt;/ref&gt; ناسنامە جیاوازەکانی وەک ڕەشپێستەکان، کەسانی [[ترانسجێندەر]]، یان ھەژاربوون دەتوانێت ببێتە ھۆی ئەوەی کەسێک زیاتر لەلایەن پۆلیسەوە بە تاوانبار بناسرێت.

== دین و سێکس ==
لە ھەندێک [[دین|ئاییندا]]، ڕەفتاری سێکسی بە پلەی یەکەم وەک شتێکی ڕۆحی سەیر دەکرێت. لە ھەندێکی تردا وەکوو جەستەیی بە پلەی یەکەم مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت. ھەندێک پێیان وایە ڕەفتاری سێکسی تەنھا لەناو ھەندێک جۆری پەیوەندیدا ڕۆحییە، کاتێک بۆ مەبەستی تایبەت بەکاردەھێنرێت، یان کاتێک دەخرێتە ناو ڕێوڕەسمی ئایینیەوە. لە ھەندێک ئاییندا جیاوازی لە نێوان فیزیکی و ڕۆحیدا نییە، لەکاتێکدا ھەندێک ئایین سێکسییەتی مرۆڤ وەک ڕێگەیەک بۆ تەواوکردنی ئەو بۆشاییە سەیر دەکەن کە لە نێوان ڕۆحی و فیزیکیدا ھەیە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.iwgonline.org/sexuality/|سەردێڕ=IWG Gaming – Blend In |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170905065131/http://www.iwgonline.org/sexuality |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تەممووزی ٢٠١٥}}&lt;/ref&gt;

=== جوویەتی ===
بەپێی [[جوویەتی]]، سێکسی نێوان ژن و پیاو لەناو ھاوسەرگیریدا پیرۆزە و پێویستە بە بەردەوامی چێژ وەربگرێت؛ بێ شووکردن بە گوناھ دادەنرێت.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; &lt;sup class=&quot;noprint Inline-Template&quot; style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;#x5B; ''[[ویکیپیدیا:ئاماژە بە سەرچاوە|&lt;span title=&quot;This citation requires a reference to the specific page or range of pages in which the material appears. (شوبات ٢٠١٦)&quot;&gt;لاپەڕە پێویستە&lt;/span&gt;]]'' &amp;#x5D;&lt;/sup&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Lamm |یەکەم=Maurice |ناونیشان=https://www.chabad.org/library/article_cdo/aid/465153/jewish/Jewish-Sexuality-The-Intimate-Component-in-Love-and-Marriage.htm|سەردێڕ=Jewish Sexuality: The Intimate Component in Love and Marriage |ڕێکەوتی سەردان=١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣|وێبگە=Chabad}}&lt;/ref&gt; {{NoteTag|Chabad is a traditional and Ashkenazi Jewish source. This page is not reflective of all modern Jewish beliefs, but instead describes one current set of views/some traditional views.}}

=== مەسیحییەت ===
ئارەزوو، لەوانەش ئارەزووی سێکسی و شەھوەت، بە گوێرەی ھەندێک لە نووسەران بە بێ ئەخلاقی و گوناھبار دادەنرا.&lt;ref name=&quot;Knust2005&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Knust|یەکەم=Jennifer Wright|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=2AUEAmdWwuUC&amp;pg=PA1|سەردێڕ=Abandoned to Lust: Sexual Slander and Ancient Christianity|ڕێکەوت=٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٥|بڵاوکەرەوە=Columbia University Press|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٣١-٥١٠٠٤-٢|پەڕەکان=٥١, ٦٧, ٧٨|ڕێکەوتی سەردان=٣ی ئازاری ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Pagels2011&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Pagels|یەکەم=Elaine|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=btufm2vXzpEC&amp;pg=PR17|سەردێڕ=Adam, Eve, and the Serpent: Sex and Politics in Early Christianity|بڵاوکەرەوە=Knopf Doubleday|ساڵ=٢٠١١|ژپنک=٩٧٨-٠-٣٠٧-٨٠٧٣٥-٩|پەڕەکان=xvii-xix|ڕێکەوتی سەردان=٣ی ئازاری ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Wiesner-Hanks2000&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Wiesner-Hanks|یەکەم=Merry E.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=4v1zuZF-te0C&amp;pg=PA1|سەردێڕ=Christianity and Sexuality in the Early Modern World: Regulating Desire, Reforming Practice|بڵاوکەرەوە=Psychology Press|ساڵ=٢٠٠٠|ژپنک=٩٧٨-٠-٤١٥-١٤٤٣٤-٦|پەڕە=١٠}}&lt;/ref&gt; ئیلین پاگێڵس دەڵێت «لە سەرەتای سەدەی پێنجەمدا، [[ئۆگەستین|ئۆگستین]] لە ڕاستیدا ڕایگەیاندبوو کە ئارەزووی سێکسی خۆبەخۆ بەڵگەی گوناھی ڕەسەنی گشتگیرە و سزای گوناھی ڕەسەنی گشتگیرە»، ھەرچەندە ئەم بۆچوونە پێچەوانەی «زۆربەی مەسیحییەکانی پێش خۆیەتی».&lt;ref name=&quot;Pagels2011&quot; /&gt; بەپێی جێنیفر ڕایت نوست، [[پۆڵسی تەڕسووسی|پۆڵ]] ئارەزووی ھێزێکی لە چوارچێوەیەکدا دانا کە مەسیحییەکان کۆنترۆڵییان کردبوو لەکاتێکدا غەیرە مەسیحییەکان «کۆیلە» بوون لەلایەن ئەو ھێزەوە؛&lt;ref name=&quot;Knust2005&quot; /&gt; و ھەروەھا وتی جەستەی مەسیحییەکان ئەندامی جەستەی مەسیحن و بەمجۆرە دەبێت لە ئارەزووی سێکسی دوور بخرێتەوە.&lt;ref name=&quot;Knust2005&quot; /&gt;

=== ئیسلام ===
لە [[ئیسلام]]دا ئارەزووی سێکس بە حەزێکی سروشتی دادەنرێت کە نابێت سەرکوت بکرێت، ھەرچەندە چەمکی سێکسی ئازاد قبوڵ ناکرێت؛ ئەم پاڵنەرانە پێویستە بە بەرپرسیارانە جێبەجێ بکرێن. ھاوسەرگیری بە کارێکی چاک دادەنرێت؛ ڕێگری لە ڕێڕەوی ڕۆحی ناکات. ئەو دەستەواژەیەی لەناو [[قورئان]]دا بۆ زەواج بەکاردێت نیکاحە. ھەرچەندە زایەندێتیی ئیسلامی لە ڕێگەی فیقھی سێکسی ئیسلامییەوە سنووردار دەکرێت، بەڵام جەخت لەسەر چێژی سێکسی دەکاتەوە لەناو ھاوسەرگیریدا. قبوڵکراوە بۆ پیاوێک زیاتر لە ژنێک ھەبێت، بەڵام دەبێت لە ڕووی جەستەیی و دەروونی و سۆزداری و دارایی و ڕۆحییەوە ئاگاداری ئەو ژنانە بێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Stearns|یەکەم=Peter|سەردێڕ=World history in brief: major patterns of change and continuity|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٢|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٣٩٢٠-٦|edition=8th|زنجیرە=Penguin Academics|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; موسڵمانان پێیان وایە جووتبوونی سێکسی عیبادەتێکە کە پێداویستییە سۆزداری و جەستەیییەکان بەدی دێنێت، ھەروەھا بەرھەمھێنانی منداڵ یەکێکە لەو ڕێگایانەی مرۆڤ دەتوانێت بەشداری بکات لە دروستکردنی خودادا، ھەروەھا ئیسلام بێ شووکردن بێھیوا دەکات کاتێک تاکێک ھاوسەرگیری کرد.

=== ئایینی ھیندۆسی ===
[[ھیندوویزم|ئایینی ھیندۆسی]] جەخت لەوە دەکاتەوە کە سێکس تەنھا لە نێوان ژن و مێرددا گونجاوە، کە تێیدا تێرکردنی ئارەزووی سێکسی لە ڕێگەی چێژی سێکسییەوە ئەرکێکی گرنگی ھاوسەرگیرییە. ھەر ڕەگەزێک پێش ھاوسەرگیری بە دەستوەردان لە گەشەکردنی ھزری دادەنرێت، بەتایبەتی لە نێوان لەدایکبوون و تەمەنی ٢٥ ساڵیدا کە دەوترێت براھماچاریایە و پێویستە لەم کارە دوور بخرێتەوە. کاما (چێژەکانی ھەست)یەکێکە لە چوار پوروشارتا یان ئامانجەکانی ژیان (دارما، ئارتا، کاما و مۆکشا).&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/rs/relationships/hiloveandsexrev1.shtml|سەردێڕ=BBC - GCSE Bitesize: Hindu views |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20140131225017/http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/rs/relationships/hiloveandsexrev1.shtml |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٤|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; ''سوترای کامای'' ھیندۆسی بەشێکی باس لە جووتبوونی سێکسی دەکات؛ تەنیا کارێکی سێکسی یان ئایینی نییە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Carroll|یەکەم=Janell|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=5f8mQx7ULs4C&amp;pg=PA7|سەردێڕ=Sexuality Now: Embracing Diversity|بڵاوکەرەوە=Cengage|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٤٩٥-٦٠٢٧٤-٣|پەڕە=٧}}&lt;/ref&gt;

== تێبینییەکان ==
{{تێبینییەکان}}
{{تێبینییەکان|گرووپ=lower-alpha}}

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان|٢}}

== زیاتر بخوێنەوە ==
* {{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Durham|یەکەم=Meenakshi G.|ناونیشان=http://clas.uiowa.edu/gwss/news-events/durham-and-waters-freyer-awarded-ahi-grants-2012-13|سەردێڕ=TechnoSex: technologies of the body, mediated corporealities, and the quest for the sexual self|بڵاوکەرەوە=University of Michigan Press|ساڵ=٢٠١٢|شوێن=Ann Arbor|بەستەری نووسەر=Meenakshi Gigi Durham}}
* {{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Ember |یەکەم=Carol R. |بەستەری نووسەر=Carol R. Ember |دوایین٢=Escobar |یەکەم٢=Milagro |دوایین٣=Rossen |یەکەم٣=Noah |ڕێکەوت=٢٦ی ئەیلوولی ٢٠١٩|editor-link=Carol R. Ember |سەردێڕ=Sexuality |ناونیشان=http://hraf.yale.edu/ehc/summaries/sexuality |زمان=en |ڕێکەوتی سەردان=٢٨ی ئایاری ٢٠٢٠|وتەگێڕانەوە=Sexual reproduction is part of the biological nature of humans, so it may be surprising how much sexuality varies cross-culturally. Indeed, societies vary considerably in the degree to which they encourage, discourage, or even appear to fear heterosexual sex at different life stages and in varying circumstances.}}
* Gregersen, E. (1982). ''Sexual Practices: The Story of Human Sexuality''. New York: F. Watts.
* Lyons, Andrew P. &amp; Harriet D. , eds. ''Sexualities in Anthropology: a reader''. Malden, MA: Wiley-Blackwell, 2011 {{ISBN|1-4051-9054-X}}
* Richardson, Niall; Smith, Clarissa &amp; Werndly, Angela (2013) ''Studying Sexualities: Theories, Representations, Cultures''. London: Palgrave Macmillan
* Soble, Alan (ed.). ''Sex from Plato to Paglia'': A Philosophical Encyclopedia, 2 volumes. Greenwood Press, 2006.
* {{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Wood |یەکەم=H. Sex |ساڵ=٢٠٠٣ |سەردێڕ=Sex cells |journal=Nature Reviews Neuroscience |type=News report |بەرگ=٤ |issue=٢ |پەڕە=٨٨|doi=10.1038/nrn1044 |s2cid=٣٥٩٢٨٥٣٤ |doi-access=free}} Lay summary of primary source appearing from the University of Calgary, in ''Science'', on prolactin release during sexual activity in mice, and its possible relationship to stroke therapy.

== بەستەرە دەرەکییەکان ==
{{پۆلی کۆمنز|Human sexuality}}
* [http://digitalcommons.library.tmc.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1123&amp;context=childrenatrisk &quot;پشکنینی پەیوەندی نێوان بەکارھێنانی میدیا و شەڕانگێزی، سێکسییەت و وێنەی جەستە&quot;], ''گۆڤاری توێژینەوەی کارپێکراو لەسەر مناڵان: سیاسەتی ئاگادارکردنەوە بۆ مناڵانی مەترسیدار'': بەرگی یەکەم. ٤: ئیس. ١، مادەی ٣.
* [http://www.sexology.it/glossary-of-sexology.html فەرھەنگی سێکسۆلۆژیای کلینیکی – Glossario di sessuologia clinika]
* [https://web.archive.org/web/20071010100542/http://www2.hu-berlin.de/sexology/IES/index.html ئینسایکلۆپیدیای نێودەوڵەتی سێکسی] [https://web.archive.org/web/20060212144108/http://www2.rz.hu-berlin.de/sexology/GESUND/ARCHIV/IES/BEGIN.HTM دەقی تەواو]
* یانسن، دی ئێف، [https://web.archive.org/web/20060220110820/http://www2.hu-berlin.de/sexology/GESUND/ARCHIV/GUS/INDEXATLAS.HTM ''گەورەبوون لە ڕووی سێکسییەوە.''] [https://web.archive.org/web/20060220110820/http://www2.hu-berlin.de/sexology/GESUND/ARCHIV/GUS/INDEXATLAS.HTM ''بەرگی یەکەم. ئەتڵەسی ئاماژەی جیھانی''] [دەقی تەواو]
* ماستەرز، ویلیام ئێچ، ڤێرجینیا ئی جۆنسۆن و ڕۆبەرت سی کۆلۆدنی. ''قەیران: ڕەفتاری جیاڕەگەز لە سەردەمی ئایدزدا''. نیویۆرک: چاپخانەی گرۆڤ، ١٩٨٨. ix، ٢٤٣ ل.{{ISBN|0-8021-1049-5}}
* [https://web.archive.org/web/20120205191708/http://nsrc.sfsu.edu/ سەنتەری نیشتمانی سەرچاوەی سێکسی]
* [https://web.archive.org/web/20160416215051/http://data360.org/pdf/20070416064139.Global%20Sex%20Survey.pdf ڕاپرسی جیھانی سێکسی دورێکس ٢٠٠٥] لە [https://web.archive.org/web/20160510100720/http://www.data360.org/index.aspx data360.org]
* {{Usurped|[https://web.archive.org/web/20060213230309/http://db.jhuccp.org/popinform/basic.html POPLINE]}} بنکەیەکی زانیارییە کە دەتوانرێت بگەڕێت لە ئەدەبیاتی [[Reproductive health|تەندروستی زاوزێی]] جیھان.
* [https://web.archive.org/web/20080521085828/http://www.kinseyinstitute.org/ccies/ ئینسایکلۆپیدیای نێودەوڵەتی سێکسی تەواو لە پەیمانگای کینسی]
* [http://www.educatedearth.net/video.php?id=3940 ڤیدیۆی MRI ی جووتبوونی مرۆڤ]
{{شریتی دەروازە|سێکسناسی|دەروونناسی|کۆمەڵگا}}
{{وتاری ھەڵبژێردراو|وەشان=|ڕێکەوت=٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٥}}
[[پۆل:زایەندێتیی مرۆڤ]]
[[پۆل:ئەو پەڕانەی وەرگێڕانی بەسەردانەچووەوەیان ھەیە]]</text>
      <sha1>kxlgza5sf5fzdcyti1vv0nbr9gm98iy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457557</id>
      <parentid>1457556</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T00:34:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Épine</username>
        <id>19745</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>1457557</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="207026" sha1="2e9oiq1lqap36ytuqwxopyh4ls7f5kz" xml:space="preserve">[[پەڕگە:Erotic Sculptures of Khajuraho.jpg|وێنۆک|245x245پیکسڵ| پەیکەری ئیرۆتیکی ''کاما'' کە [[زایەند]]ێتیی مرۆڤ نیشان دەدەن]]
'''زایەندێتیی مرۆڤ''' یان '''سێکشواڵیتیی مرۆڤ''' ({{ئینگ|Human sexuality}}) بریتییە لەو شێوازەی کە مرۆڤەکان [[چالاکیی جنسیی مرۆڤ|لە ڕووی سێکسییەوە]] ئەزموون دەکەن یان خۆیان دەردەبڕن.&lt;ref name=&quot;Cavendish&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=YtsxeWE7VD0C&amp;pg=PA384|سەردێڕ=Sex and Society, Volume 2|بڵاوکەرەوە=[[Marshall Cavendish]]|ساڵ=٢٠١٠|ژپنک=٩٧٨-٠-٧٦١٤-٧٩٠٧-٩|پەڕە=٣٨٤|وتەگێڕانەوە=The term human sexuality broadly refers to how people experience and express themselves as sexual beings.|ڕێکەوتی سەردان=٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٧}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Ferrante&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Ferrante|یەکەم=Joan|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=Au4bCgAAQBAJ&amp;pg=PA207|سەردێڕ=Sociology: A Global Perspective|بڵاوکەرەوە=Cengage|ساڵ=٢٠١٤|ژپنک=٩٧٨-١-٢٨٥-٧٤٦٤٦-٣|پەڕە=٢٠٧|وتەگێڕانەوە=Sexuality encompasses all the ways people experience and express themselves as sexual beings.|ڕێکەوتی سەردان=٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٧}}&lt;/ref&gt; ئەمەش ھەست و ڕەفتاری [[ژینناسی|بایۆلۆژی]]، [[دەروونناسی|دەروونی]]، جەستەیی، [[ئیرۆتیزم|ئیرۆتیک]]، سۆزداری، کۆمەڵایەتی، یان ڕۆحی دەگرێتەوە.&lt;ref name=&quot;S. Greenberg&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Greenberg|یەکەم=Jerrold S.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=8iarCwAAQBAJ&amp;pg=PA4|سەردێڕ=Exploring the Dimensions of Human Sexuality|دوایین٢=Bruess|یەکەم٢=Clint E.|دوایین٣=Oswalt|یەکەم٣=Sara B.|بڵاوکەرەوە=Jones &amp; Bartlett|ساڵ=٢٠١٦|ژپنک=٩٧٨-١-٢٨٤-٠٨١٥٤-١|پەڕەکان=٤–١٠|وتەگێڕانەوە=Human sexuality is a part of your total personality. It involves the interrelationship of biological, psychological, and sociocultural dimensions. &amp;nbsp;... It is the total of our physical, emotional, and spiritual responses, thoughts, and feelings.|ڕێکەوتی سەردان=٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٧}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bolin&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Bolin|یەکەم=Anne|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=qrPHYok19v8C&amp;pg=PA32|سەردێڕ=Human Sexuality: Biological, Psychological, and Cultural Perspectives|دوایین٢=Whelehan|یەکەم٢=Patricia|بڵاوکەرەوە=[[Taylor &amp; Francis]]|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٧٨٩٠-٢٦٧١-٢|پەڕەکان=٣٢–٤٢}}&lt;/ref&gt; چونکە زایەندێتیی مرۆڤ زاراوەیەکی بەربڵاوە و لە سەردەمی جیاوازدا کۆنتێکستە مێژووییەکەی گۆڕاوە، پێناسەیەکی دیاریکراوی نییە.&lt;ref name=&quot;Bolin&quot; /&gt; لایەنە بایۆلۆژی و فیزیکییەکانی زایەندێتی تا ڕادەیەکی زۆر پەیوەندییان بە ئەرکەکانی زاوزێی مرۆڤەوە ھەیە، لەوانەش خولی وەڵامدانەوەی سێکسیی مرۆڤ.&lt;ref name=&quot;S. Greenberg&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Bolin&quot; /&gt;

[[خواستی زایەندی]]ی کەسێک بریتییە لە داڕێژەی مەیلی سێکسی بەرامبەر زایەندی پێچەوانەی خۆی یاخود [[ھاوزایەندخوازی|ھاوزایەندی خۆی]].&lt;ref name=&quot;AmPsycholAssn-whatis&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.apa.org/helpcenter/sexual-orientation.aspx |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20130808032050/http://www.apa.org/helpcenter/sexual-orientation.aspx |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٨ی ئابی ٢٠١٣|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی ئابی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; لایەنە جەستەیی و سۆزدارییەکانی زایەندێتی بریتین لە پەیوەندی نێوان تاکەکان کە لە ڕێگەی ھەستی قووڵ یان دەرکەوتنی فیزیکیی [[ڕۆمانس (ئەوین)|ئەوین]] و متمانە و گرنگی پێدانەوە دەردەکەون. لایەنە کۆمەڵایەتییەکان مامەڵە لەگەڵ کاریگەرییەکانی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی دەکەن لەسەر زایەندێتیی تاک، لەکاتێکدا ڕۆحانییەت پەیوەستە بە پەیوەندیی ڕۆحیی تاکەکانەوە لەگەڵ یەکتری. لایەنە چاندی، سیاسی، یاسایی، فەلسەفی، [[ڕەوشت|ئەخلاقی]]، و ئایینییەکانی ژیان کاریگەری لەسەر زایەندێتی دروست دەکەن، و بەپێچەوانەشەوە.&lt;ref name=&quot;S. Greenberg&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Greenberg|یەکەم=Jerrold S.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=8iarCwAAQBAJ&amp;pg=PA4|سەردێڕ=Exploring the Dimensions of Human Sexuality|دوایین٢=Bruess|یەکەم٢=Clint E.|دوایین٣=Oswalt|یەکەم٣=Sara B.|بڵاوکەرەوە=Jones &amp; Bartlett|ساڵ=٢٠١٦|ژپنک=٩٧٨-١-٢٨٤-٠٨١٥٤-١|پەڕەکان=٤–١٠|وتەگێڕانەوە=Human sexuality is a part of your total personality. It involves the interrelationship of biological, psychological, and sociocultural dimensions. &amp;nbsp;... It is the total of our physical, emotional, and spiritual responses, thoughts, and feelings.|ڕێکەوتی سەردان=٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٧}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bolin&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Bolin|یەکەم=Anne|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=qrPHYok19v8C&amp;pg=PA32|سەردێڕ=Human Sexuality: Biological, Psychological, and Cultural Perspectives|دوایین٢=Whelehan|یەکەم٢=Patricia|بڵاوکەرەوە=[[Taylor &amp; Francis]]|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٧٨٩٠-٢٦٧١-٢|پەڕەکان=٣٢–٤٢}}&lt;/ref&gt;

بە شێوەیەکی ئاسایی کاتێک تاک دەگاتە [[پێگەیشتوویی لە مرۆڤدا|تەمەنی باڵغبوون،]] ئارەزووی چالاکیی سێکسیی زیاد دەکات. ھەرچەندە تا ئێستا ھیچ [[تیۆری]]یەک لەسەر ھۆکاری خواستی زایەندی پشتگیرییەکی بەرفراوانی بەدەست نەھێناوە، بەڵگەی زۆر زیاتر ھەیە کە پشتگیری لە ھۆکارە ناکۆمەڵایەتییەکانی خواستی زایەندی بکات لە چاو ھۆکارە کۆمەڵایەتییەکان، بە تایبەت بۆ نێرەکان. گریمانەکانی ھۆکارە کۆمەڵایەتییەکان تەنیا پشتیان بە بەڵگەی لاواز بەستووە، کە بەھۆی چەندین ھۆکاری سەرلێشێواوەوە داچۆڕاون.&lt;ref name=&quot;Bailey16&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Bailey |یەکەم=J. Michael |دوایین٢=Vasey |یەکەم٢=Paul |دوایین٣=Diamond |یەکەم٣=Lisa |دوایین٤=Breedlove |یەکەم٤=S. Marc |بەستەری نووسەر٤=Marc Breedlove |دوایین٥=Vilain |یەکەم٥=Eric |دوایین٦=Epprecht |یەکەم٦=Marc |ساڵ=٢٠١٦|سەردێڕ=Sexual Orientation, Controversy, and Science |ناونیشان=https://www.researchgate.net/publication/301639075 |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو |journal=Psychological Science in the Public Interest |بەرگ=١٧|issue=2 |پەڕەکان=٤٥–١٠١|doi=10.1177/1529100616637616 |pmid=٢٧١١٣٥٦٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191228001236/https://www.researchgate.net/publication/301639075 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی تەممووزی ٢٠١٩|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; ئەمەش زیاتر بە بەڵگەی نێوان چاندەکان پشتگیری دەکرێت چونکە ئەو چاندانەی کە بە ھزرێکی فراوانەوە تەماشای [[ھاوزایەندخوازی]] دەکەن ڕێژەیەکی بەرچاو بەرزتریان لە ھاوزایەندخوازی نییە بەراورد بەو چاندانەی کە بەپێچەوانەوە تەماشای دەکەن.&lt;ref name=&quot;LeVay&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=LeVay|یەکەم=Simon|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=HmQFFfa03nkC|سەردێڕ=Gay, Straight, and the Reason Why: The Science of Sexual Orientation|ڕێکەوت=٢٠١٧|بڵاوکەرەوە=Oxford University Press|ژپنک=٩٧٨-٠-١٩-٩٧٥٢٩٦-٦|پەڕە=١٩|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی تەممووزی ٢٠١٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201022014657/https://books.google.com/books?id=HmQFFfa03nkC|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Balthazart&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Balthazart|یەکەم=Jacques|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=3fjGjlcVINkC|سەردێڕ=The Biology of Homosexuality|ڕێکەوت=٢٠١٢|بڵاوکەرەوە=Oxford University Press|ژپنک=٩٧٨-٠-١٩-٩٨٣٨٨٢-٠|پەڕەکان=١٣–١٤|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی تەممووزی ٢٠١٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210126132532/https://books.google.com/books?id=3fjGjlcVINkC|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

دیدگا [[پەرەسەندن]]ییەکان سەبارەت بە جووتبوونی مرۆڤ، [[زاوزێ]]، و تیۆری فێربوونی کۆمەڵایەتی دیدگای زیاتر بۆ زایەندێتی دەدەن.&lt;ref&gt;''[https://www.researchgate.net/profile/David_Buss/publication/14715297_Sexual_Strategies_Theory_An_Evolutionary_Perspective_on_Human_Mating/links/0deec5181791b73d35000000/Sexual-Strategies-Theory-An-Evolutionary-Perspective-on-Human-Mating.pdf Sexual Strategies Theory: An Evolutionary Perspective on Human Mating] {{Webarchive}}'' by David M. Buss and David P. Schmitt&lt;/ref&gt; لایەنە کۆمەڵایەتی و چاندییەکانی زایەندێتی بریتین لە پەرەسەندنە مێژوویییەکان و [[دین|بیروباوەڕی دینی]]. ھەندێک لە چاندەکان وا وەسف دەکرێن کە لە ڕووی سێکسییەوە سەرکوتکەرانە بن. لێکۆڵینەوە لە زایەندێتی ناسنامەی مرۆڤ لەناو گرووپە کۆمەڵایەتییەکان، [[نەخۆشییە ڕاگوێزراوە سێکسییەکان]] و شێوازەکانی [[کۆنتڕۆلی ھۆرمۆن|کۆنترۆڵکردنی لەدایکبوون]] لەخۆدەگرێت.

== گەشەسەندن ==
=== خواستی زایەندی ===
بەڵگەی زۆر زیاتر ھەیە کە پشتگیری لە ھۆکارە زگماکییەکانی خواستی زایەندی دەکەن لە چاو ئەوانەی کە دەیبەستنەوە بە خوویەکی فێربوو، بە تایبەت بۆ نێرەکان. ئەم بەڵگانە ئەمانە لەخۆ دەگرن: پەیوەندییە ھاوبەشەکانی ھاوزایەندخوازی لە چاندە جیاوازەکان و [[نەسازانی جێندەری]] لەکاتی مناڵی، کاریگەرییە مامناوەندە جینییەکانی لە توێژینەوە لەسەر [[دووانە]]کان دەرکەوتوون، بەڵگە لەسەر کاریگەرییە ھۆرمۆنییەکانی پێش لەدایکبوون لەسەر ڕێکخستنی مێشک، کاریگەریی ڕیزبەندیی لەدایکبوونی برایی،{{تێبینی|ھەروەھا ناسراوە بە کاریگەریی براگەورە، ڕێژەیەکی بەرچاو لە لێکۆڵینەوەکان دەریان خستووە کە تا نێرێک براگەورەی زیاتری ھەبێت، ئەگەری ھاوزایەندخوازبوونی زیاترە.}}

و ئەو دۆزینەوەیەی کە سەرەڕای ئەو نێرانەی لە ھەندێ حاڵەتی دەگمەندا بەھۆیی کێشەیەکەوە یاخود جیاوازی فیزیکییەوە لە مناڵیدا وەک کچ بەخێوکراون، ھێشتا لە گەورەبوونیاندا مەیلیان بەلای مێیەکاندا ڕۆیشتووە. گریمانەکانی ھۆکارە کۆمەڵایەتییەکان تەنیا پشتیان بە بەڵگەی لاواز بەستووە، کە بەھۆی چەندین ھۆکاری سەرلێشێواوەوە داچۆڕاون.&lt;ref name=&quot;Bailey16&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Bailey |یەکەم=J. Michael |دوایین٢=Vasey |یەکەم٢=Paul |دوایین٣=Diamond |یەکەم٣=Lisa |دوایین٤=Breedlove |یەکەم٤=S. Marc |بەستەری نووسەر٤=Marc Breedlove |دوایین٥=Vilain |یەکەم٥=Eric |دوایین٦=Epprecht |یەکەم٦=Marc |ساڵ=٢٠١٦|سەردێڕ=Sexual Orientation, Controversy, and Science |ناونیشان=https://www.researchgate.net/publication/301639075 |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو |journal=Psychological Science in the Public Interest |بەرگ=١٧|issue=2 |پەڕەکان=٤٥–١٠١|doi=10.1177/1529100616637616 |pmid=٢٧١١٣٥٦٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191228001236/https://www.researchgate.net/publication/301639075 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی تەممووزی ٢٠١٩|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;

بەڵگەی نێوان چاندەکان زیاتر بە لای ھۆکارە ناکۆمەڵایەتییەکان دەشکێتەوە. ئەو چاندانەی کە چاوپۆشی لە ھاوزایەندخوازی دەکەن، ڕێژەیەکی بەرچاو زیاتریان لە ھاوزایەندخوازان نییە. ڕەفتاری ھاوزایەندخوازی تاڕاددەیەک لەنێو کوڕانی قوتابخانە ناوخۆییەکانی بەریتانیادا باو و ئاساییە، بەڵام ئەو بەریتانییە پێگەیشتووانەی کە لەم جۆرە قوتابخانانە خوێندوویانە، ئەگەری ئەوەیان زیاتر نییە کە بەشداریی ڕەفتاری ھاوزایەندخوازی بکەن بەراورد بەوانەی کە نەیانکردووە.{{تێبینی|سادەتر: مەرج نییە ھەر کوڕێک کە بە گەنجی بەشداری لە کردەوەی ھاوزایەندخوازی کردبێت لەگەڵ گەورەبوونیدا ھاوزایەندخواز دەرچێت یاخود بەردەوامی پێ بات. ئەوانەی چوون بۆ ئەم جۆرە قوتابخانانە، ئەگەری ھاوزایەندخوازبوونیان لەگەڵ گەورەبوونیان زیاتر نییە بەراورد بەوانەی کە نەچوون.}}

لە حاڵەتێکی توندڕەودا، خەڵکی سامبیا بە شێوەیەکی ڕێوڕەسمی داوا لە کوڕەکانیان دەکەن کە لە کاتی ھەرزەکاریدا بەشداریی ڕەفتاری ھاوزایەندخوازی بکەن پێش ئەوەی دەستیان بە مێینە بگات، بەڵام زۆربەی ئەم کوڕانە ھێشتا جیازایەندخواز دەردەچن.&lt;ref name=&quot;LeVay&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=LeVay|یەکەم=Simon|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=HmQFFfa03nkC|سەردێڕ=Gay, Straight, and the Reason Why: The Science of Sexual Orientation|ڕێکەوت=٢٠١٧|بڵاوکەرەوە=Oxford University Press|ژپنک=٩٧٨-٠-١٩-٩٧٥٢٩٦-٦|پەڕە=١٩|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی تەممووزی ٢٠١٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201022014657/https://books.google.com/books?id=HmQFFfa03nkC|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Balthazart&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Balthazart|یەکەم=Jacques|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=3fjGjlcVINkC|سەردێڕ=The Biology of Homosexuality|ڕێکەوت=٢٠١٢|بڵاوکەرەوە=Oxford University Press|ژپنک=٩٧٨-٠-١٩-٩٨٣٨٨٢-٠|پەڕەکان=١٣–١٤|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی تەممووزی ٢٠١٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210126132532/https://books.google.com/books?id=3fjGjlcVINkC|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

بە تەواوی سەر لەوە دەرنەکراوە کە بۆچی ئەو جینانەی کە دەبنە ھۆی ھاوزایەندخوازی لە بۆھێڵداندا ماون. یەکێک لە گریمانەکان بریتییە لە ھەڵبژاردنی خزم، کە پێشنیاری ئەوە دەکات کە ھاوزایەندخوازەکان وەبەرھێنانێکی زۆر لە کەسوکارەکانیاندا دەکەن بۆ ئەوەی تێچووی زاوزێنەکردنی ڕاستەوخۆ قەرەبوو بکەنەوە.{{تێبینی|واتە گەرچی خۆیان وەچەش نەخەنەوە، ھێشتا بە شێوەیەک یارمەتیی خێزانەکانیان دەدەن دەرباز بن و سەرکەوتوو بن لە ڕێگەی پێدانی سەرچاوە و گرنگی و ھاوکاریکردنیانەوە، بۆیە جینەکانیان ھێشتا لەڕێگەی خزم و کەسوکارەکانیانەوە دەپەڕنەوە، چونکە لەڕووی پەرەسەندنەوە ھاوکاریانی کردووە.}}

ئەم گریمانەیە لەلایەن لێکۆڵینەوەکانی چاندە ڕۆژاواییەکانەوە پشتگیری نەکراوە، بەڵام چەندین لێکۆڵینەوە لە [[ساموا|سامۆئا]] ھەندێک پشتگیرییان بۆ ئەم گریمانەیە دۆزیوەتەوە. گریمانەیەکی تر بریتییە لە جینە دژە سێکسییەکان، کە لەکاتی دەرکەوتن لە نێرەکاندا دەبنە ھۆی ھاوزایەندخوازی، کەچی لە مێیەکاندا زاوزێ زیاد دەکەن. لێکۆڵینەوەکانی ھەردوو چاندی ڕۆژاوایی و غەیرە ڕۆژاوایی پشتگیرییان بۆ ئەم گریمانەیە دۆزیوەتەوە.&lt;ref name=&quot;Bailey16&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Bailey |یەکەم=J. Michael |دوایین٢=Vasey |یەکەم٢=Paul |دوایین٣=Diamond |یەکەم٣=Lisa |دوایین٤=Breedlove |یەکەم٤=S. Marc |بەستەری نووسەر٤=Marc Breedlove |دوایین٥=Vilain |یەکەم٥=Eric |دوایین٦=Epprecht |یەکەم٦=Marc |ساڵ=٢٠١٦|سەردێڕ=Sexual Orientation, Controversy, and Science |ناونیشان=https://www.researchgate.net/publication/301639075 |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو |journal=Psychological Science in the Public Interest |بەرگ=١٧|issue=2 |پەڕەکان=٤٥–١٠١|doi=10.1177/1529100616637616 |pmid=٢٧١١٣٥٦٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191228001236/https://www.researchgate.net/publication/301639075 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی تەممووزی ٢٠١٩|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;BussCh5&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Buss|یەکەم=David|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=Sn6JDwAAQBAJ|سەردێڕ=Evolutionary Psychology: The New Science of the Mind|ڕێکەوت=٢٠١٩|بڵاوکەرەوە=Routledge|ژپنک=٩٧٨-٠-٤٢٩-٥٩٠٠٦-١|chapter=Men's Long-Term Mating Strategies|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی تەممووزی ٢٠١٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200112131228/https://books.google.com/books?id=Sn6JDwAAQBAJ|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

=== جیاوازییە جێندەرییەکان ===
تیۆریی دەروونی سەبارەت بە گەشەکردن و دەربڕینی جیاوازییە جێندەرییەکان لە زایەندێتی مرۆڤدا ھەن. ژمارەیەک لەوانە (وەک تیۆرییە شیکارییە نوێیەکان، تیۆرییە ژینناسییە کۆمەڵایەتییەکان، تیۆریی فێربوونی کۆمەڵایەتی، تیۆری ڕۆڵی کۆمەڵایەتی، و تیۆری دەسنوون) ھاوڕان لە پێشبینیکردندا کە پیاوان دەبێت زیاتر پەسەندی سێکسی دەرەوەی ھاوسەرگیری بکەن لە چاو ژنان. ئەم تیۆرییانە زیاتر لەگەڵ جیاوازییە تێبینیکراوەکان لە ھەڵوێستی نێر و مێدا بەرامبەر بە سێکسی پێش ھاوسەرگیری لە ئەمریکادا یەکدەگرنەوە. جیاوازییە بەدیکراوەکانی لایەنەکانی تری زایەندێتی مرۆڤ لە نێوان نێر و مێدا، وەک تێربوونی سێکسی، [[کرداری جنسیی دەمی|سێکسی دەم]]، و تێڕامان لە [[ھاوزایەندخوازی]] و [[دەستپەڕ]]، زۆر کەمە، تەنانەت دەتوانرێت بوترێت کە ھیچ جیاوازییەک نییە. لێوردبوونەوە لە جیاوازییە جێندەرییەکان سەبارەت بە ژمارەی ھاوبەشە سێکسییەکان کەمن، دیارە کە نێرەکان ھەندێ زیاتر لە مێیەکان ھاوبەشی سێکسییان زیاترە.&lt;ref name=&quot;Oliver &amp; Hyde&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Oliver|یەکەم=Mary Beth|سەردێڕ=Social Psychology and Human Sexuality: Essential Readings|دوایین٢=Hyde|یەکەم٢=Janet S.|ڕێکەوت=٢٠٠١|بڵاوکەرەوە=Psychology Press|ژپنک=٩٧٨-١-٨٤١٦٩-٠١٩-٣|editor-last=Baumeister|editor-first=Roy F.|پەڕەکان=٢٩–٤٣|chapter=Gender Differences in Sexuality: A Meta-Analysis|ڕێکەوتی سەردان=١٤ی حوزەیرانی ٢٠١٧|chapter-url=https://books.google.com/books?id=2qsKNaqIsuUC&amp;pg=PA29|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200524102421/https://books.google.com/books?id=2qsKNaqIsuUC&amp;pg=PA29|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٤ی ئایاری ٢٠٢٠|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;

== لایەنی ژینناسی و کارەندامناسی ==
وەک [[گوانداران|شیردەرەکانی]] تر، مرۆڤەکان زیاتر لە زایەندی [[نێر]] یان [[مێ]]دا کۆدەکرێنەوە.&lt;ref name=&quot;Leonard2010&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Leonard|یەکەم=Janet|ناونیشان={{Google books |plainurl=yes |id=PgtXj5R6OfMC}}|سەردێڕ=The Evolution of Primary Sexual Characters in Animals|ڕێکەوت=١٨ی حوزەیرانی ٢٠١٠|بڵاوکەرەوە=Oxford University Press|ژپنک=٩٧٨-٠-١٩-٥٣٢٥٥٥-٣|پەڕە=٥٥٢}}&lt;/ref&gt;

لایەنە ژینناسیەکانی زایەندێتی مرۆڤ مامەڵە لەگەڵ سیستمی زاوزێ و خولی وەڵامدانەوەی سێکسی و ئەو ھۆکارانە دەکەن کە کاریگەرییان لەسەر ئەم لایەنانە ھەیە. ھەروەھا مامەڵە لەگەڵ کاریگەریی ھۆکارە ژینناسییەکانی تر لەسەر لایەنەکانی تری زایەندێتی دەکەن، وەک وەڵامە ئۆرگانی و دەمارییەکان، بۆماوەیی، کێشە ھۆرمۆنییەکان، کێشەی جێندەری و تێکچوونی سێکسی.&lt;ref name=&quot;Rathus, Spencer A. 2007&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Rathus|یەکەم=Spencer A.|سەردێڕ=Human sexuality in a world of diversity|دوایین٢=Nevid|یەکەم٢=Jeffrey S.|دوایین٣=Fichner-Rathus|یەکەم٣=Lois|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠٠٨|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٥٣٢٩١-٩|edition=7th|شوێن=Boston}}&lt;/ref&gt;&lt;sup class=&quot;noprint Inline-Template&quot; style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;#x5B; ''[[ویکیپیدیا:ئاماژە بە سەرچاوە|&lt;span title=&quot;This citation requires a reference to the specific page or range of pages in which the material appears. (شوبات ٢٠١٦)&quot;&gt;لاپەڕە پێویستە&lt;/span&gt;]]'' &amp;#x5D;&lt;/sup&gt;

=== توێکاریی فیزیکی و زاوزێ ===
نێر و مێ لە ڕووی توێکارییەوە ھاوشێوەن؛ ئەم لێکچوونە تا ڕاددەیەک تاکوو گەشەکردنی سیستەمی زاوزێش درێژ دەبێتەوە. لەکاتی کامڵبوون، دەزگای زاوزێی جیاوازیان ھەیە کە وایان لێدەکات کردەی سێکسی ئەنجام بدەن و زاوزێ بکەن. نێر و مێ ھەمان کاردانەوەیان بەرامبەر بە بزوێنەری سێکسی ھەیە و جیاوازییەکی کەم ھەیە لەم ڕووەوە. ژنان سووڕی زاوزێی مانگانەیان ھەیە، لەکاتێکدا خولی بەرھەمھێنانی سپێرم لە نێرەکاندا بەردەوامە.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Bolin|یەکەم=Anne|سەردێڕ=Perspectives on Human Sexuality|دوایین٢=Whelehan|یەکەم٢=Patricia|ڕێکەوت=کانوونی دووەمی ١٩٩٩|بڵاوکەرەوە=SUNY Press|ژپنک=٠-٧٩١٤-٤١٣٣-٤}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Sigelman|یەکەم=Carol K.|سەردێڕ=Life-Span Human Development|دوایین٢=Rider|یەکەم٢=Elizabeth A.|ڕێکەوت=٢٦ی شوباتی ٢٠١٤|بڵاوکەرەوە=Cengage|ژپنک=٩٧٨-١-٢٨٥-٤٥٤٣١-٣}}&lt;/ref&gt;

==== مێشک ====
[[ژێرلانک]] گرنگترین بەشی مێشکە بۆ تەندروستیی سێکسی.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Calabrò |یەکەم=Rocco S. |دوایین٢=Cacciola |یەکەم٢=Alberto |دوایین٣=Bruschetta |یەکەم٣=Daniele |دوایین٤=Milardi |یەکەم٤=Demetrio |دوایین٥=Quattrini |یەکەم٥=Fabrizio |دوایین٦=Sciarrone |یەکەم٦=Francesca |دوایین٧=la Rosa |یەکەم٧=Gianluca |دوایین٨=Bramanti |یەکەم٨=Placido |دوایین٩=Anastasi |یەکەم٩=Giuseppe |ڕێکەوت=٢٠١٩|سەردێڕ=Neuroanatomy and function of human sexual behavior: A neglected or unknown issue? |journal=[[Brain and Behavior]] |بەرگ=٩|issue=12 |پەڕەکان=e٠١٣٨٩|doi=10.1002/brb3.1389 |pmc=٦٩٠٨٨٦٣|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; ئەمە ناوچەیەکی بچووکە لە بنی مێشکدا کە پێکھاتووە لە کۆمەڵێک لە جەستەی خانە دەمارییەکان کە زانیاریی لە سیستەمی لیمبیکەوە وەردەگرن. توێژینەوەکان دەریان خستووە کە لەناو ئاژەڵانی تاقیگەدا، لەناوچوونی ھەندێک ناوچەی ژێرلانک دەبێتە ھۆی نەمانی ڕەفتاری سێکسی.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; ژێرلانک گرنگە چونکە پەیوەندیی بە [[ھیپۆفیز|ڕژێنی ھێلکەدانەوە]] ھەیە کە ڕاستەوخۆ لەژێرییەوەیە. ڕژێنی ھێلکەدان ئەو ھۆرمۆنانە دەڕژێت کە لە ژێرلانک و لەناو خۆیدا بەرھەم دەھێنرێت. چوار ھۆرمۆنە گرنگە سێکسییەکان بریتین لە ئۆکسیتۆسین، [[پڕۆلاکتین|پرۆلاکتین]]، [[ھۆرمۆنی ھاندەری چیکڵدانە]] و [[ھۆرمۆنی ھاندەری زەردەتەن|ھۆرمۆنی لووتینیز]].&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot; /&gt;

ئۆکسیتۆسین، کە ھەندێک جار بە «ھۆرمۆنی خۆشەویستی» ناودەبرێت،&lt;ref name=&quot;Sigelman452&quot; /&gt; لە ھەردوو زایەنددا لە کاتی سێکسکردن یان دەسپەڕدا لەگەڵ گەیشتن بە [[ئۆرگازم]] دەردەچێت.&lt;ref name=&quot;Hornstein&quot; /&gt; پێشنیار کراوە کە ئۆکسیتۆسین گرنگە بۆ ئەو بیرکردنەوە و ڕەفتارانەی پێویستن بۆ پاراستنی پەیوەندییە نزیکەکان.&lt;ref name=&quot;Sigelman452&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Sigelman|یەکەم=Carol|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=8smBuRecmDsC&amp;pg=PT480|سەردێڕ=Life-Span Human Development|دوایین٢=Rider|یەکەم٢=Elizabeth|بڵاوکەرەوە=Cengage|ساڵ=٢٠١١|ژپنک=٩٧٨-١-١١١-٣٤٢٧٣-٩|شوێن=Boston|پەڕە=٤٥٢|ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی ئەیلوولی ٢٠١٥|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20150326114446/http://books.google.com/books?id=8smBuRecmDsC&amp;pg=PT480|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی ئازاری ٢٠١٥|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Hornstein&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Hornstein|یەکەم=Theresa|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=ibgKAAAAQBAJ&amp;pg=PA205|سەردێڕ=Biology of Women|دوایین٢=Schwerin|یەکەم٢=Jeri|بڵاوکەرەوە=Cengage|ساڵ=٢٠١٢|ژپنک=٩٧٨-١-٢٨٥-٤٠١٠٢-٧|شوێن=Boston|پەڕە=٢٠٥|ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی ئەیلوولی ٢٠١٥}}&lt;/ref&gt; ئەم ھۆرمۆنە لە ژنانیشدا لەکاتی مناڵبوون یان پێدانی شیر دەڕژێت.&lt;ref name=&quot;Smith&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Smith|یەکەم=Linda J.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=vUncnT6o4k4C&amp;pg=PA158|سەردێڕ=Impact of Birthing Practices on Breastfeeding|بڵاوکەرەوە=Jones &amp; Bartlett|ساڵ=٢٠١٠|ژپنک=٩٧٨-٠-٧٦٣٧-٦٣٧٤-٩|شوێن=Burlington, MA|پەڕە=١٥٨|ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی ئەیلوولی ٢٠١٥}}&lt;/ref&gt; پرۆلاکتین و ئۆکسیتۆسین بەرپرسن لە ھاندانی بەرھەمھێنانی شیر لە ژناندا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوە|دوایین=Pillay |یەکەم=Jaclyn |سەردێڕ=Physiology, Lactation |ئیش=StatPearls |ساڵ=٢٠٢١|ناونیشان=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK499981/ |ڕێکەوتی سەردان=٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210307165803/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK499981/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی ئازاری ٢٠٢١|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو |شوێن=Treasure Island (FL) |pmid=٢٩٧٦٣١٥٦|دوایین٢=Davis |یەکەم٢=Tammy J.}}&lt;/ref&gt; ھۆرمۆنی ھاندەری چیکڵدانە (FSH) بەرپرسە لە ھێلکۆکەدانان لە ژناندا، و بە دەستپێکردنی پێگەیشتنی ھێلکۆکە کاردەکات؛ لە پیاواندا ھاندەری بەرھەمھێنانی سپێرمە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Hyde|یەکەم=Janet|سەردێڕ=Understanding Human Sexuality|دوایین٢=DeLamater|یەکەم٢=John|دوایین٣=Byers|یەکەم٣=Sandra|بڵاوکەرەوە=McGraw-Hill Ryerson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٠٧-٠٣٢٩٧٢-٠|edition=5th Canadian|شوێن=Whitby, ON|پەڕەکان=١٠٠, ١٠٢ff|بەستەری نووسەر=Janet Shibley Hyde|بەستەری نووسەر٢=John DeLamater}}&lt;/ref&gt; ھۆرمۆنی لووتینزینگ (LH) دەبێتە ھۆی ھێلکۆکەدانان، کە بریتییە لە دەردانی ھێلکۆکەیەکی پێگەیشتوو.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

==== توێکاری و سیستەمی زاوزێی نێر ====
نێرەکان ئەندامی زاوزێی ناوەکی و دەرەکیشیان ھەیە کە بەرپرسن لە زاوزێکردن و [[سێکس|جووتبوونی سێکسی]]. بەرھەمھێنانی [[تۆو (ژینناسی)|سپێرم]] سووڕییە، بەڵام بە پێچەوانەی خولی ھێلکەدانی مێینە، خولی بەرھەمھێنانی سپێرم بەردەوامە و ڕۆژانە ملیۆنان سپێرم بەرھەم دەھێنێت.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

===== توێکاریی دەرەکیی نێر =====
{{سەرەکی|کێری مرۆڤ}}
[[پەڕگە:An Erect Male Penis (ckb description).jpg|alt=وێنەیەکی کێری مرۆڤ بە وەسفەی بەشەکانییەوە|وێنۆک|کێری مرۆڤ]]
ئەندامە زاوزێیییە دەرەکییەکانی نێر بریتین لە [[کێری مرۆڤ|کێر]] و [[گوندێن]].

کێر ڕێڕەوێک بۆ سپێرم و میز دابین دەکات.&lt;ref name=&quot;AALL&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Singh|یەکەم=Vishram Singh|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=zq1jDwAAQBAJ&amp;pg=PA55|سەردێڕ=Textbook of Anatomy Abdomen and Lower Limb; Volume II, Volume 2|بڵاوکەرەوە=Elsevier|ساڵ=٢٠١٨|ژپنک=٩٧٨-٨١٣١٢٥٢٩٤٩|پەڕە=٥٥}}&lt;/ref&gt; کێر لە دەمار، خوێنبەرەکان، شانە ڕیشاڵییەکان و سێ ستوونی ھاوتەریب لە شانە ئیسفەنجییەکان پێکدێت.&lt;ref name=&quot;OS&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Crooks|یەکەم=Robert L.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=csOtDwAAQBAJ&amp;pg=PT117|سەردێڕ=Our Sexuality|دوایین٢=Baur|یەکەم٢=Karla|دوایین٣=Widman|یەکەم٣=Laura|بڵاوکەرەوە=Our Sexuality|ساڵ=٢٠٢٠|ژپنک=٩٧٨-٠-٣٥٧-٠٣٨٣٩-٠|پەڕە=٨٤}}&lt;/ref&gt; پێکھاتەکانی تری کێر بریتین لە شافت، سەری کێر، ڕەگ، جەستە چاڵەکان و جەستەی ئیسفەنجی.&lt;ref name=&quot;OS&quot; /&gt; سێ جەستە ستوونییەکەی شانە ئیسفەنجییەکان، کە پڕن لە خوێنبەر، بە درێژایی شافتەکە درێژ دەبنەوە.&lt;ref name=&quot;OS&quot; /&gt; ئەو دوو تەنەی کە لە بەشی سەرەوەی کێردا شان بە شانی یەکتر دەکەون، بریتین لە کۆرپۆرا کاڤێرنۆسا (جەستە ئەشکەوتییەکان).&lt;ref name=&quot;OS&quot; /&gt; سێیەمیان کە پێی دەوترێت corpus spongiosum (جەستەی ئیسفەنجیی)، بۆرییەکە کە لە ناوەڕاست و لەژێر ئەوانی تردایە و لە کۆتاییدا دەبێت بە سەری کێر (glans).&lt;ref name=&quot;OS&quot; /&gt; لە کاتی ورووژانی سێکسیدا، ئەم جەستانە پڕ دەبن لە خوێن، کە دەبێتە ھۆی [[ڕەپبوونی کێر|ڕەپبوونی]].&lt;ref name=&quot;Lierse2012&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Lierse|یەکەم=Werner|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=BGb7CAAAQBAJ&amp;q=%22corpus+cavernosum%22+penis|سەردێڕ=Applied Anatomy of the Pelvis|ڕێکەوت=٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٢|بڵاوکەرەوە=Springer|ژپنک=٩٧٨-٣-٦٤٢-٧١٣٦٨-٢}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;SchattenConstantinescu2008&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Schatten|یەکەم=Heide|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=6iNdSk7gPf4C&amp;q=%22corpus+cavernosum%22|سەردێڕ=Comparative Reproductive Biology|دوایین٢=Constantinescu|یەکەم٢=Gheorghe M.|ڕێکەوت=٢١ی ئازاری ٢٠٠٨|بڵاوکەرەوە=John Wiley &amp; Sons|ژپنک=٩٧٨-٠-٤٧٠-٣٩٠٢٥-٢}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bertolotto2007&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Bertolotto|یەکەم=Michele|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=Dz-0y7ozp4gC&amp;q=%22corpus+(cavernosum+OR+cavernosa)%22&amp;pg=PA157|سەردێڕ=Color Doppler US of the Penis|ڕێکەوت=٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٧|بڵاوکەرەوە=Springer|ژپنک=٩٧٨-٣-٥٤٠-٣٦٦٧٧-٥|پەڕە=١٥٧}}&lt;/ref&gt;

لێوارە بەرزبووەوەکەی لە سنووری شافت و سەلکەکێرە پێی دەوترێت کۆرۆنا.&lt;ref name=&quot;PPE&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Duderstadt|یەکەم=Karen|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=ObpDDwAAQBAJ&amp;pg=PA256|سەردێڕ=Pediatric Physical Examination|بڵاوکەرەوە=Elsevier|ساڵ=٢٠١٧|ژپنک=٩٧٨-٠-٣٢٣-٤٧٦٤٩-٢|پەڕە=٢٥٦}}&lt;/ref&gt; [[میزەڕۆ]] میزڵدان بە کێرەوە دەبەستێتەوە، میز لێرە لە کێرەوە دەردەچێت لەڕێگەی دەرچەی میزەڕۆوە.&lt;ref name=&quot;APH&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Bubb|یەکەم=Jonathan|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=7uUXEAAAQBAJ&amp;pg=PA848|سەردێڕ=Anatomy &amp; Physiology for Health Professions|بڵاوکەرەوە=Cengage|ساڵ=٢٠٢١|ژپنک=٩٧٨-٠-٣٥٧-٤٦١١٧-٤|پەڕە=٨٤٨}}&lt;/ref&gt; میزەڕۆ میز دەردەکات و وەک کەناڵێک بۆ دەرچوونی مەنی و سپێرم لە لەش لە کاتی سێکسدا کار دەکات.&lt;ref name=&quot;APH&quot; /&gt; ڕەگەکە پێکدێت لە کۆتاییە فراوانبووەکانی جەستە ئەشکەوتییەکان، کە جیادەبنەوە و کرورا پێکدەھێنن و دەلکێت بە ئێسکی بەرگەدەیی و کۆتاییە فراوانبووەکەی جەستە ئیسفەنجییەکەوە.&lt;ref name=&quot;LAe&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Sinnatamby|یەکەم=Chummy S.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=4ihGmxzamekC&amp;pg=PA319|سەردێڕ=Last's Anatomy e-Book: Regional and Applied|بڵاوکەرەوە=Elsevier|ساڵ=٢٠١١|ژپنک=٩٧٨-٠-٧٠٢٠-٤٨٣٩-٥|پەڕە=٣١٩}}&lt;/ref&gt; سەلکی کێر بە ماسولکەی بولبۆسپۆنجیۆسس دەورە دراوە لەکاتێکدا کۆرپۆرا کاڤێرنۆسا بە ماسولکەکانی ئیسکیۆکاڤێرنۆسا دەورە دراوە.&lt;ref name=&quot;CWWU&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Partin|یەکەم=Alan W.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=RdfLDwAAQBAJ&amp;pg=PA2450|سەردێڕ=Campbell Walsh Wein Urology|دوایین٢=Wein|یەکەم٢=Alan J.|دوایین٣=Kavoussi|یەکەم٣=Louis R.|دوایین٤=Peters|یەکەم٤=Craig A.|دوایین٥=Dmochowsk|یەکەم٥=Roger R.|بڵاوکەرەوە=Elsevier|ساڵ=٢٠٢٠|ژپنک=٩٧٨-٠-٣٢٣-٦٧٢٢٧-٦|پەڕە=٢٤٥٠}}&lt;/ref&gt; ئەمانە یارمەتیی میزکردن و [[ئاوھاتنەوە]] دەدەن.&lt;ref name=&quot;FAFTBS&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Lee|یەکەم=Tao|سەردێڕ=First Aid for the Basic Sciences: Organ Systems|دوایین٢=Hwang|یەکەم٢=William|دوایین٣=Muralidhar|یەکەم٣=Vinayak|دوایین٤=White|یەکەم٤=Jared A.|بڵاوکەرەوە=McGraw Hill|ساڵ=٢٠١٧|ژپنک=٩٧٨-١-٢٥٩-٥٨٧٠٤-٧|edition=3rd|پەڕە=٦٩٠}}&lt;/ref&gt; ئەندامی نێرینە پێستێکی پێشەوەی ھەیە کە بە شێوەیەکی گشتی سەلکەکێر دادەپۆشێت؛ ھەندێک جار ئەم پێستە بە [[خەتەنەکردنی کوڕان|خەتەنەکردن]] لەبەر ھۆکاری پزیشکی، ئایینی یان چاندی لادەبرێت. گوندێن گونەکان لەخۆدەگرێت و لە جەستە دووریان دەخاتەوە، ڕەنگە یەکێک لە ھۆکارەکانی ئەمە ئەوەبێت کە سپێرم لە ژینگەیەکدا بەرھەم بھێنرێت کە گەرمییەکەی لە باقیی جەستە کەمتر بێت.

کێر شانەی ماسولکەیی زۆر کەمی ھەیە و ئەم شانانەش لە ڕەگەکەیدایە.&lt;ref name=&quot;THB&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Abrahams|یەکەم=Peter|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=dP_LDwAAQBAJ&amp;pg=PT187|سەردێڕ=The Human Body|بڵاوکەرەوە=Amber|ساڵ=٢٠١٨|ژپنک=٩٧٨-١-٧٨٢٧٤-٢٨٧-٦|پەڕە=١٨٦}}&lt;/ref&gt; شافت و سەری کێر ھیچ ڕیشاڵێکی ماسولکەییان نییە. بە پێچەوانەی زۆربەی سەرەتاکەکانی تر، مرۆڤی نێر ئێسکی کێریان نییە.&lt;ref name=&quot;OS&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Crooks|یەکەم=Robert L.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=csOtDwAAQBAJ&amp;pg=PT117|سەردێڕ=Our Sexuality|دوایین٢=Baur|یەکەم٢=Karla|دوایین٣=Widman|یەکەم٣=Laura|بڵاوکەرەوە=Our Sexuality|ساڵ=٢٠٢٠|ژپنک=٩٧٨-٠-٣٥٧-٠٣٨٣٩-٠|پەڕە=٨٤}}&lt;/ref&gt;

===== توێکاری ناوەکیی نێر =====
[[پەڕگە:Male anatomy 1.png|وێنۆک| سیستمی زاوزێی نێر&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.luckymojo.com/faqs/altsex/penis.html|سەردێڕ=The Sexual Anatomy Of Men |ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt;]]
گونەکان (زاوزێڕژێنی نێر)، ئەو شوێنەیە کە سپێرم و ھۆرمۆنەکانی نێر تێیدا بەرھەم دەھێنرێت. ڕۆژانە بە ملیۆنان سپێرم لە چەند سەد بۆری سپێرمدا بەرھەم دێت. ئەو خانانەی کە پێیان دەوترێت خانەکانی لیدیگ لە نێوان بۆرییەکاندا کەوتوون؛ ئەمانە ھۆرمۆنی ئەندرۆجین بەرھەمدێنن؛ کە پێکدێن لە [[تێستۆستێرۆن|ھۆرمۆنی تێستۆستێرۆن]] و ئینھیبین. تەنافی سپێرماتیک گونەکانی لەخۆ گرتووە، کە پێکھاتەیەکی بۆرییە و خوێنبەرەکان و دەمارەکان و بۆرییەکانی خوێن و ماسولکەیەکی تێدایە کە یارمەتی بەرزکردنەوە و دابەزاندنی کۆئەندامی زاوزێ دەدات لە وەڵامی گۆڕانی پلەی گەرمی و وروژاندنی سێکسیدا، کە تێیدا گونەکان لە جەستە نزیک دەبنەوە.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

سپێرم لە ڕێگەی سیسەمێکی بۆریی چواربەشەوە دەگوازرێتەوە. بەشی یەکەمی ئەم سیستمە بریتییە لە [[ئاڵۆزە]]. گونەکان بۆ پێکھێنانی [[تۆوەبۆڕیچکە]] ھاوخاڵدەبن، بۆرییە قەفاوییەکانی سەرەوە و پشتەوەی گونەکان. بەشی دووەمی سیستمی بۆرییەکە بریتییە لە [[لوولەی گوێزەرەوە]] کە بۆرییەکی ماسولکەییە کە لە کۆتایی خوارەوەی ئاڵۆزەوە دەست پێدەکات.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; لوولەی گوێزەرەوە بە درێژایی لای گونەکانەوە بەرەو سەرەوە تێدەپەڕێت بۆ ئەوەی ببێتە بەشێک لە تەنافی سپێرم.&lt;ref name=&quot;ReferenceB&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.innerbody.com/image/repmov.html|سەردێڕ=Interactive Guide to the Male Reproductive System {{!}} Innerbody |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201214230107/https://www.innerbody.com/image/repmov.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; کۆتاییە فراوانکراوەکە بریتییە لە گۆزەڵە، کە ھەڵگری سپێرمە پێش ڕژانی. بەشی سێیەمی سیستمی بۆرییەکان بریتین لە بۆرییەکانی ڕژان کە جووتبۆرییەکی ٢٫٥ سانتیم درێژن کە بە ڕژێنەی پرۆستاتدا تێدەپەڕن، کە تۆواو تێیدا بەرھەم دێت.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot; /&gt; ڕژێنەی پرۆستات ئەندامێکی ڕەقە لە شێوەی قەستەنە و دەوری بەشی یەکەمی میزڵدان دەدات کە میز و تۆواو ھەڵدەگرێت.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;ReferenceB&quot; /&gt; ھاوشێوەی جیسپاتی مێینە، پرۆستات گوڕپێدانی سێکسی دابین دەکات و دەتوانێت ببێتە ھۆی [[ئۆرگازم]] لە ڕێگەی [[سێکسی کۆمی|سێکسی کۆمەوە]].&lt;ref name=&quot;Rosenthal&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Rosenthal|یەکەم=Martha|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=d58z5hgQ2gsC&amp;pg=PT153|سەردێڕ=Human Sexuality: From Cells to Society|بڵاوکەرەوە=Cengage|ساڵ=٢٠١٢|ژپنک=٩٧٨-٠-٦١٨-٧٥٥٧١-٤|پەڕەکان=١٣٣–١٣٥}}&lt;/ref&gt;

ڕژێنەی پرۆستات و کیسەی سپێرم شلەی سپێرم بەرھەم دەھێنن کە لەگەڵ سپێرم تێکەڵ دەکرێت بۆ پێکھێنانی تۆواو.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; ڕژێنەی پرۆستات لەژێر میزڵدان و لە پێشی کۆمەوەیە. لە دوو ناوچەی سەرەکی پێکدێت: ناوچەی ناوەوە کە دەردراو بەرھەم دەھێنێت بۆ ئەوەی ناوپۆشی میزڵدانی نێر بە شێداری بمێنێتەوە، لەگەڵ ناوچەی دەرەوە کە شلەی سپێرم بەرھەم دەھێنێت بۆ ئاسانکاریی تێپەڕبوونی تۆواو.&lt;ref name=&quot;ReferenceB&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.innerbody.com/image/repmov.html|سەردێڕ=Interactive Guide to the Male Reproductive System {{!}} Innerbody |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201214230107/https://www.innerbody.com/image/repmov.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; کیسەکانی سپێرم فروکتۆز دەردەدەن بۆ چالاککردن و جووڵاندنی سپێرم، پرۆستاگلاندینەکان بۆ گرژبوونی مناڵدان (ڕەحم) کە یارمەتی جووڵە لە ڕێگەی مناڵدانەوە دەدەن، ھەروەھا چەند ماددەیەکی تر کە یارمەتی بێلایەنکردنی ترشیی زێ دەدەن. ڕژێنەکانی کاوپەر یان ڕژێنەکانی بولبۆریتراڵ دوو پێکھاتەین بە قەبارەی نۆک لەژێر پرۆستاتدا.

==== توێکاری و سیستمی زاوزێی مێینە ====
===== توێکاریی دەرەکی مێینە =====
{{سەرەکی|زێ}}
[[پەڕگە:Vulva labeled english.jpg|وێنۆک| ئەندامی زاوزێی دەرەکی مێینە (شیکراوە)]]
ئەندامی زاوزێی دەرەکیی مێینە بریتییە لە [[قوز|زێ]].

مۆنس پوبیس چینێکی نەرمە لە شانە چەورییەکان کە لەسەر ئێسکی بەرگەدەییە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Hyde|سەردێڕ=Understanding Human Sexuality|دوایین٢=DeLamater|دوایین٣=Byers|بڵاوکەرەوە=McGraw-Hill Ryerson|ساڵ=٢٠١٢|ژپنک=٩٧٨-٠-٠٧-٠٣٢٩٧٢-٠|edition=5th Canadian|پەڕە=٧٨}}&lt;/ref&gt; دوای باڵقبوون، ئەم ناوچەیە لە قەبارەدا گەشە دەکات. کۆتایی دەمارەکانی زۆرە و ھەستیاری بزاندنە.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

لێواری بچووک و لێواری گەورە پێکەوە بە [[لێوار]] یان «لێو» ناسراون. لێواری گەورە دوو چەمانەوەی درێژی پێستن کە لە مۆنسەوە تا پەرینیۆم درێژ دەبنەوە. ڕووی دەرەوەی دوای تەمەنی باڵغبوون بە موو دادەپۆشرێت. لە نێوان لێواری بچووکدا لێواری گەورە ھەیە، دوو چەمانەوەی بێ مووی پێست کە لە سەرووی [[کلیتۆریس]]ەوە (یاخود میتکە) کۆدەبنەوە بۆ پێکھێنانی کابۆی کلیتۆری، کە زۆر ھەستیارە بە دەست لێدان. لە کاتی ورووژانی سێکسیدا، لێواری بچووک پڕ دەبن لە خوێن، ئەمەش دەبێتە ھۆی ئاوسان و سووربوونەوەیان.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

لێواری بچووک لە شانە بەستەرەکان پێکھاتووە کە لە خوێنبەرەکان دەوڵەمەندە، ئەمەش وادەکات کە ڕەنگێکی پەمەیی ھەبێت. لە نزیک [[کۆم]]، لێواری بچووک لەگەڵ لێواری گەورەدا تێکەڵ دەبن.&lt;ref name=&quot;innerbody.com&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.innerbody.com/image/repfov.html|سەردێڕ=Interactive Guide to Female Reproductive Anatomy {{!}} Innerbody |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201112013655/https://www.innerbody.com/image/repfov.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; لە حاڵەتی ئاسایی بێ ورووژانی سێکسی، لێواری بچووک دەرچەی زێ و میزڵدان بۆ پاراستنی دادەپۆشێت. لە بنی لێواری بچووکدا ڕژێنەکانی بارتۆلین ھەن، کە چەند دڵۆپ شلەیەکی ئەلکالی لە ڕێگەی بۆریەکانەوە بۆ زێ زیاد دەکەن؛ ئەم شلەیە یارمەتی بەرپەرچدانەوەی ترشیی دەرەوەی زێ دەدات، چونکە سپێرم ناتوانێت لە ژینگەیەکی ترشدا بژی.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; لەوانەیە ڕژێنەکانی سکێن لە دەردانی شلەکە بەرپرسیار بن&lt;ref name=&quot;pastor&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Pastor |یەکەم=Z. |دوایین٢=Chmel |یەکەم٢=R. |ساڵ=٢٠١٧|سەردێڕ=Differential diagnostics of female &quot;sexual&quot; fluids: a narrative review |ناونیشان=https://www.researchgate.net/publication/325024271 |journal=International Urogynecology Journal |بەرگ=٢٩|issue=5 |پەڕەکان=٦٢١–٦٢٩|doi=10.1007/s00192-017-3527-9 |pmid=٢٩٢٨٥٥٩٦|s2cid=5045626}}&lt;/ref&gt; لە کاتی ئاوھاتنەوەی مێینەدا.&lt;ref name=&quot;pastor&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Greenberg&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Greenberg|یەکەم=J. S.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=ZdYh_iFZvbkC&amp;pg=PA429|سەردێڕ=Exploring the Dimensions of Human Sexuality|دوایین٢=Bruess|یەکەم٢=C. E.|دوایین٣=Conklin|یەکەم٣=S. C.|بڵاوکەرەوە=Jones &amp; Bartlett|ساڵ=٢٠٠٧|ژپنک=٩٧٨-٠-٧٦٣٧-٤١٤٨-٨|پەڕە=٤٢٩|id=9780763741488}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Bullough&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Bullough|یەکەم=Vern L.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=UHymAgAAQBAJ&amp;pg=PA231|سەردێڕ=Human Sexuality: An Encyclopedia|دوایین٢=Bullough|یەکەم٢=Bonnie|بڵاوکەرەوە=[[Routledge]]|ساڵ=٢٠١٤|ژپنک=٩٧٨-١-١٣٥-٨٢٥٠٩-٦|پەڕە=٢٣١|ڕێکەوتی سەردان=٧ی شوباتی ٢٠١٨}}&lt;/ref&gt;

کلیتۆر لە ھەمان شانە کۆرپەییەکانی کێرەوە پێکھاتووە؛ سەرەمیتکە، ھەر وەک کێر، لە بڕێکی زۆر لە کۆتایی دەمارەکان پێکدێت، ھەندێک جار لە کۆتایی دەمارەکان لە کێریش زیاترن، ئەمەش وای کردووە کە زۆر ھەستیار بێت بۆ دەست لێدان.&lt;ref name=&quot;Francoeur&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Francoeur|یەکەم=Robert T.|ناونیشان=https://archive.org/details/completedictiona0000unse_w1u0/page/180|سەردێڕ=The Complete Dictionary of Sexology|بڵاوکەرەوە=Continuum|ساڵ=٢٠٠٠|ژپنک=٩٧٨-٠-٨٢٦٤-٠٦٧٢-٩|پەڕە=[https://archive.org/details/completedictiona٠٠٠٠unse_w١u٠/page/١٨٠ ١٨٠]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Carroll&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Carroll|یەکەم=Janell L.|ناونیشان={{Google books |plainurl=yes |id=5f8mQx7ULs4C |}}|سەردێڕ=Sexuality Now: Embracing Diversity|بڵاوکەرەوە=Cengage|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٤٩٥-٦٠٢٧٤-٣|پەڕە=١١٨|ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠١٢}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Can't feel&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٤|ناونیشان=http://goaskalice.columbia.edu/im-woman-who-cannot-feel-pleasurable-sensations-during-intercourse|سەردێڕ=I'm a woman who cannot feel pleasurable sensations during intercourse |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110107184029/http://www.goaskalice.columbia.edu/3229.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی کانوونی دووەمی ٢٠١١|ڕێکەوتی سەردان=١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٢|وێبگە=Go Ask Alice!}}&lt;/ref&gt; گلانی کلیتۆر، کە پێکھاتەیەکی بچووک و درێژە، تەنیا یەک ئەرکی ناسراوی ھەیە، ئەویش ھەستکردنە سێکسییەکان. ھەستیارترین ناوچەی ئیرۆجینی مێینەیە و سەرچاوەی سەرەکی ئۆرگازمە لە ژناندا.&lt;ref name=&quot;Clitoris&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.webmd.com/sex/want-better-orgasms|سەردێڕ=http://www.webmd.com/sex/want-better-orgasms |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20090113132443/http://www.webmd.com/sex/want-better-orgasms |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٩|ڕێکەوتی سەردان=١٨ی ئابی ٢٠١١|وێبگە=[[WebMD]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Flaherty&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Flaherty|یەکەم=Joseph A.|ناونیشان=https://archive.org/details/psychiatrydiagno00flah/page/217|سەردێڕ=Psychiatry: Diagnosis &amp; therapy. A Lange clinical manual|دوایین٢=Davis|یەکەم٢=John Marcell|دوایین٣=Janicak|یەکەم٣=Philip G.|بڵاوکەرەوە=Appleton &amp; Lange|ساڵ=١٩٩٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٨٣٨٥-١٢٦٧-٨|پەڕە=[https://archive.org/details/psychiatrydiagno٠٠flah/page/٢١٧ ٢١٧]|وتەگێڕانەوە=The amount of time of sexual arousal needed to reach orgasm is variable—and usually much longer—in women than in men; thus, only 20–30% of women attain a coital climax. b. Many women (70–80%) require manual clitoral stimulation&amp;nbsp;...}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kenneth Mah&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Mah |یەکەم=Kenneth |دوایین٢=Binik |یەکەم٢=Yitzchak M. |ڕێکەوت=٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٠١|سەردێڕ=The nature of human orgasm: a critical review of major trends |journal=[[Clinical Psychology Review]] |بەرگ=٢١|issue=6 |پەڕەکان=٨٢٣–٨٥٦|doi=10.1016/S0272-7358(00)00069-6 |pmid=١١٤٩٧٢٠٩|وتەگێڕانەوە=Women rated clitoral stimulation as at least somewhat more important than vaginal stimulation in achieving orgasm; only about 20% indicated that they did not require additional clitoral stimulation during intercourse.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kammerer-Doak&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Kammerer-Doak |یەکەم=Dorothy |دوایین٢=Rogers |یەکەم٢=Rebecca G. |ڕێکەوت=حوزەیرانی ٢٠٠٨|سەردێڕ=Female Sexual Function and Dysfunction |journal=Obstetrics and Gynecology Clinics of North America |بەرگ=٣٥|issue=2 |پەڕەکان=١٦٩–١٨٣|doi=10.1016/j.ogc.2008.03.006 |pmid=١٨٤٨٦٨٣٥|وتەگێڕانەوە=Most women report the inability to achieve orgasm with vaginal intercourse and require direct clitoral stimulation&amp;nbsp;... About 20% have coital climaxes&amp;nbsp;...}}&lt;/ref&gt; دەردراوی ئەستوور، کە پێی دەوترێت سمێگما، لە دەوری کلیتۆر کۆدەبنەوە.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; &lt;sup class=&quot;noprint Inline-Template&quot; style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;#x5B; ''[[ویکیپیدیا:ئاماژە بە سەرچاوە|&lt;span title=&quot;This citation requires a reference to the specific page or range of pages in which the material appears. (شوبات ٢٠١٦)&quot;&gt;لاپەڕە پێویستە&lt;/span&gt;]]'' &amp;#x5D;&lt;/sup&gt;

[[زێ|دەرچەی زێ]] و دەرچەی میزڵدان تەنیا کاتێک دیارن کە لێواری بچووک جیادەبنەوە. ئەم کەلێنانە چەندین کۆتایی دەماریان ھەیە کە وایان لێدەکات ھەستیار بن بە دەست لێدان. بە ئەڵقەیەک لە ماسولکەکانی ئیسفەنج دەورە دراون کە پێی دەوترێت ماسولکەی بولبۆکاڤێرنۆسۆس. لەژێر ئەم ماسولکەیەدا و لە بەرامبەر دەرچەی زێدا سەلکی سەربەداڵانە ھەیە، کە یارمەتی زێ دەدات کێر بگرێت، ئەمەش کاتێک لە وروژاندا پڕ دەبێت لە خوێن. لەناو دەرچەی زێدا، [[پەردەی کچێنی|پەردەیەکی]] تەنک ھەیە کە دەرچەی زۆرێک لە کچان دادەپۆشێت. پچڕانی ئەم پەردەیە لە مێژوودا بە لەدەستدانی کچێنی مرۆڤ دادەنرێت، ھەرچەندە بەپێی پێوەرە ھاوچەرخەکان لەدەستدانی کچێنی بە یەکەم جووتبوونی سێکسی دادەنرێت. دەکرێت پەردەی کچێنی بەھۆی چالاکییەکی ترەوە جگە لە جووتبوونی سێکسی بپچڕێت. دەرچەی میزەڕۆ لەڕێگەی میزەڕۆوە بەستراوەتەوە بە میزڵدانەوە؛ میز لە میزڵدان دەردەکات. ئەمەش دەکەوێتە خوارەوەی کلیتۆر و سەرووی دەرچەی زێ.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

[[مەمک]] بریتییە لە شانە ژێرپێستییەکان کە لەسەر سنگی جەستەی مێینەیە لە بەردەم قەفەزەی سنگ.&lt;ref name=&quot;innerbody.com&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.innerbody.com/image/repfov.html|سەردێڕ=Interactive Guide to Female Reproductive Anatomy {{!}} Innerbody |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201112013655/https://www.innerbody.com/image/repfov.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; ھەرچەندە لە ڕووی تەکنیکییەوە مەمکەکان بەشێک نین لە ئەناتۆمی سێکسیی مێینە، ھێشتا لە ھەردوو چێژی سێکسی و زاوزێدا ڕۆڵیان ھەیە.&lt;ref name=&quot;Lehmiller&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Lehmiller|یەکەم=Justin|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=JXJGDwAAQBAJ|سەردێڕ=The Psychology of Human Sexuality|ڕێکەوت=٢٠١٨|بڵاوکەرەوە=John Wiley &amp; Sons|ژپنک=٩٧٨-١-١١٩-١٦٤٧٣-٩|edition=2nd|پەڕەکان=٧٤–٧٥|ڕێکەوتی سەردان=١١ی تەممووزی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt; مەمک بریتیە لە ڕژێنی ئارەقەی دەستکاریکراو کە لە شانە ڕیشاڵییەکان و چەوری پێکھاتوون کە پاڵپشتی دەکەن و دەمار و بۆری خوێن و بۆری لیمفاوی لەخۆدەگرن.&lt;ref name=&quot;innerbody.com&quot; /&gt; مەبەستی سەرەکییان دابینکردنی شیرە بۆ کۆرپەیەکی گەشەسەندوو. مەمکەکان لە کاتی باڵقبووندا بەھۆی زیادبوونی ھۆرمۆنی ئیسترۆجینەوە گەشە. ھەر مەمکێکی گەورەساڵ لە ١٥ بۆ ٢٠ [[ڕژێنی مەمک]]یی بەرھەمھێنەری شیر پێکدێت، کە پێکھاتووە لە بڕبڕەی شێوە ناڕێک کە ڕژێنەکانی کۆئەندامی ھەناسە و بۆرییەکی شیردەر کە بەرەو گۆی مەمک دەڕوات لەخۆدەگرێت. لوولەکان بە بەستەرەشانەکان جیا دەکرێنەوە کە پشتگیری ڕژێنەکان دەکەن و بە شانەکانی سەر ماسولکەکانی ژێرەوەی سنگ دەیانبەستێتەوە.&lt;ref name=&quot;innerbody.com&quot; /&gt; بەستەرەشانەکانی تر، کە تاڵە چڕەکان پێکدەھێنن کە پێی دەوترێت بەستەرە ھەڵواسراوەکان، لە پێستی مەمکەوە بەرەو ناوەوە درێژ دەبنەوە بۆ شانەکانی سنگ بۆ پشتگیریکردنی کێشی مەمک.&lt;ref name=&quot;innerbody.com&quot; /&gt; بۆماوەیی و بڕی شانە چەورییەکان قەبارەی مەمکەکان دیاری دەکەن.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

بە شێوەیەکی گشتی، پیاوان مەمکی مێینەیان پێ سەرنجڕاکێشە&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Buss|یەکەم=David|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=Sn6JDwAAQBAJ|سەردێڕ=Evolutionary Psychology: The New Science of the Mind|بڵاوکەرەوە=Routledge|ساڵ=٢٠١٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٤٢٩-٥٩٠٠٦-١|edition=6th|chapter=Men's Long-Term Mating Strategies}}&lt;/ref&gt; و ئەمەش لە تەڤناری چەندین چانددا ڕاستە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Havlíček |یەکەم=Jan |دوایین٢=Třebický |یەکەم٢=Vít |دوایین٣=Valentova |یەکەم٣=Jaroslava Varella |دوایین٤=Kleisner |یەکەم٤=Karel |دوایین٥=Akoko |یەکەم٥=Robert Mbe |دوایین٦=Fialová |یەکەم٦=Jitka |دوایین٧=Jash |یەکەم٧=Rosina |دوایین٨=Kočnar |یەکەم٨=Tomáš |دوایین٩=Pereira |یەکەم٩=Kamila Janaina |دوایین١٠=Štěrbová |یەکەم١٠=Zuzana |دوایین١١=Correa Varella |یەکەم١١=Marco Antonio |دوایین١٢=Vokurková |یەکەم١٢=Jana |دوایین١٣=Vunan |یەکەم١٣=Ernest |دوایین١٤=Roberts |یەکەم١٤=S. Craig |ساڵ=٢٠١٧|سەردێڕ=Men's preferences for women's breast size and shape in four cultures |journal=Evolution and Human Behavior |بەرگ=٣٨|issue=2 |پەڕەکان=٢١٧–٢٢٦|bibcode=2017EHumB..38..217H |doi=10.1016/j.evolhumbehav.2016.10.002 |hdl-access=free}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Dixson |یەکەم=Barnaby J. |دوایین٢=Vasey |یەکەم٢=Paul L. |دوایین٣=Sagata |یەکەم٣=Katayo |دوایین٤=Sibanda |یەکەم٤=Nokuthaba |دوایین٥=Linklater |یەکەم٥=Wayne L. |دوایین٦=Dixson |یەکەم٦=Alan F. |ساڵ=٢٠١١|سەردێڕ=Men's preferences for women's breast morphology in New Zealand, Samoa, and Papua New Guinea |ناونیشان=https://www.researchgate.net/publication/46404564 |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو |journal=Archives of Sexual Behavior |بەرگ=٤٠|issue=6 |پەڕەکان=١٢٧١–١٢٧٩|doi=10.1007/s10508-010-9680-6 |pmid=٢٠٨٦٢٥٣٣|s2cid=34125295 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200112131225/https://www.researchgate.net/publication/46404564_Men%27s_Preferences_for_Women%27s_Breast_Morphology_in_New_Zealand_Samoa_and_Papua_New_Guinea |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=١١ی تەممووزی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Marlowe |یەکەم=Frank W. |ساڵ=٢٠٠٤|سەردێڕ=Mate preferences among Hadza hunter-gatherers |ناونیشان=https://www.unl.edu/rhames/courses/readings/Marlowe-hadza-mate-selection-criteria.pdf |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو |journal=Human Nature |بەرگ=١٥|issue=4 |پەڕەکان=٣٦٥–٣٧٦|doi=10.1007/s12110-004-1014-8 |pmid=٢٦١٨٩٤١٢|s2cid=9584357 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191214043330/https://www.unl.edu/rhames/courses/readings/Marlowe-hadza-mate-selection-criteria.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=١١ی تەممووزی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt; پێدەچێت لە ژناندا خستنەگوڕی گۆی مەمک ببێتە ھۆی کەوتنەکاری توێکڵی ھەستی ئەندامی زاوزێی مێشک (ھەمان ئەو ناوچەیەی مێشک کە بەھۆی خستنەگوڕی میتکە و زێ و ملی مناڵدانەوە چالاک دەبێت)؛&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Komisaruk |یەکەم=Barry R. |بەستەری نووسەر=Barry Komisaruk |دوایین٢=Wise |یەکەم٢=Nan |دوایین٣=Frangos |یەکەم٣=Eleni |دوایین٤=Liu |یەکەم٤=Wen-Ching |دوایین٥=Allen |یەکەم٥=Kachina |دوایین٦=Brody |یەکەم٦=Stuart |ساڵ=٢٠١١|سەردێڕ=Women's clitoris, vagina, and cervix mapped on the sensory cortex: fMRI evidence |journal=The Journal of Sexual Medicine |بەرگ=٨|issue=10 |پەڕەکان=٢٨٢٢–٢٨٣٠|doi=10.1111/j.1743-6109.2011.02388.x |pmc=٣١٨٦٨١٨|pmid=٢١٧٩٧٩٨١}}&lt;/ref&gt; ڕەنگە ئەمەش ھۆکارێک بێت بۆ ئەوەی زۆرێک لە ژنان خستنەگوڕی گۆی مەمک بە ورووژێنەر بزانن و ڕوونی بکاتەوە کە بۆچی ھەندێک لە ژنان بە خستنەگوڕی گۆی مەمک بەتەنیا بە ئۆرگازم دەگەن.&lt;ref name=&quot;Lehmiller&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Lehmiller|یەکەم=Justin|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=JXJGDwAAQBAJ|سەردێڕ=The Psychology of Human Sexuality|ڕێکەوت=٢٠١٨|بڵاوکەرەوە=John Wiley &amp; Sons|ژپنک=٩٧٨-١-١١٩-١٦٤٧٣-٩|edition=2nd|پەڕەکان=٧٤–٧٥|ڕێکەوتی سەردان=١١ی تەممووزی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt;

===== توێکاریی ناوەکیی مێینە =====
[[پەڕگە:Female reproductive system lateral 1.png|وێنۆک| سیستەمی زاوزێی مێینە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.luckymojo.com/faqs/altsex/vulva.html|سەردێڕ=The Sexual Anatomy Of Women: Vulva and Vagina |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20220730073843/http://www.luckymojo.com/faqs/altsex/vulva.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تەممووزی ٢٠٢٢|ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt;]]
ئەندامەکانی زاوزێی ناوەکیی مێینە بریتین لە [[زێ]] و [[مناڵدان]] و [[جۆگەی فاڵۆپ|جۆگەی فالۆپ]] و [[ھێلکەدان]]. گولنک جۆگەیەکی ھاوشێوەی قاوغە و لە زێوە تا ملی مناڵدان درێژ دەبێتەوە. لەکاتی جووتبووندا، کێر وەردەگرێت و وەکو کۆگایەک بۆ سپێرم کاردەکات. زێ [[زێ|کەناڵی لەدایکبوونە]]؛ دەتوانێت تاکوو ١٠ سانتیم فراوان بێت لە کاتی مناڵبوون. زێ لە نێوان [[میزڵدان]] و [[ڕێکە|کۆمدایە]]. زێ بە شێوەیەکی ئاسایی داڕماوە، بەڵام لە کاتی ورووژانی سێکسیدا دەکرێتەوە و درێژ دەبێتەوە و چەورکردن بەرھەم دەھێنێت بۆ ئەوەی ئاسانکاری بۆ تێکردنی کێر بکات. زێ سێ دیواری چیندارە؛ ئەندامێکی خۆپاککەرەوەیە و بەکتریای سروشتی تێدایە کە بەرھەمھێنانی ھەوێن سەرکوت دەکات.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; جیسپات، کە ناوی لە ئێرنست گرافنبێرگەوە ھاتووە کە بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٩٥٠ باسی کردووە، لەوانەیە لە دیواری پێشەوەی زێدا بێت و لەوانەیە ببێتە ھۆی ئۆرگازم. ئەم ناوچەیە لەوانەیە لە قەبارە و شوێندا لە نێوان ژناندا جیاواز بێت؛ لە ھەندێکدا لەوانەیە نەبێت. ھەندێک لە توێژەران ناکۆکن لەسەر پێکھاتە یان بوونی جیسپات و وەک پاشکۆی میتکە سەیری دەکەن.&lt;ref name=&quot;Hines&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Hines |یەکەم=T. |ڕێکەوت=ئابی ٢٠٠١|سەردێڕ=The G-Spot: A modern gynecologic myth |journal=Am J Obstet Gynecol |بەرگ=١٨٥|issue=2 |پەڕەکان=٣٥٩–٣٦٢|doi=10.1067/mob.2001.115995 |pmid=١١٥١٨٨٩٢|s2cid=32381437}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Balon, Segraves&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Balon|یەکەم=Richard|ناونیشان={{Google books |plainurl=yes |id=YuP3Hb0TMLQC |}}|سەردێڕ=Clinical Manual of Sexual Disorders|دوایین٢=Segraves|یەکەم٢=Robert Taylor|بڵاوکەرەوە=[[American Psychiatric Pub]]|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-١-٥٨٥٦٢-٩٠٥-٣|پەڕە=٢٥٨|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٤}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kilchevsky&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Kilchevsky |یەکەم=A |دوایین٢=Vardi |یەکەم٢=Y |دوایین٣=Lowenstein |یەکەم٣=L |دوایین٤=Gruenwald |یەکەم٤=I |ڕێکەوت=کانوونی دووەمی ٢٠١٢|سەردێڕ=Is the Female G-Spot Truly a Distinct Anatomic Entity? |journal=[[The Journal of Sexual Medicine]] |بەرگ=٩|issue=3 |پەڕەکان=٧١٩–٧٢٦|doi=10.1111/j.1743-6109.2011.02623.x |pmid=٢٢٢٤٠٢٣٦}} A lay summary can be found at {{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢|ناونیشان=http://www.huffingtonpost.com/2012/01/19/g-spot-does-not-exist_n_1215822.html|سەردێڕ=G-Spot Scientists Reach Surprising Conclusion |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20190310161629/https://www.huffingtonpost.com/2012/01/19/g-spot-does-not-exist_n_1215822.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٠ی ئازاری ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣|وێبگە=[[The Huffington Post]]}}&lt;/ref&gt;

مناڵدان یان ڕەحم ئەندامێکی واڵا و ماسولکەییە کە ھێلکەیەکی پیتێنراو خۆی تێدا دەچەقێنێت، ھەر لەوێ گەشە دەکات و دەبێت بە کۆرپەلە.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; مناڵدان لە بۆشایی حەوزدایە، لە نێوان میزڵدان و ڕیخۆڵەدا، و لە سەروو زێوە. زۆربەی جار بە گۆشەی ٩٠ پلە بەرەو پێشەوە لاردەبێتەوە، ھەرچەندە لە نزیکەی ٢٠٪ی ژناندا بەرەو دواوە لاردەبێتەوە.&lt;ref name=&quot;innerbody.com&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.innerbody.com/image/repfov.html|سەردێڕ=Interactive Guide to Female Reproductive Anatomy {{!}} Innerbody |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201112013655/https://www.innerbody.com/image/repfov.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; مناڵدان سێ چینە؛ چینی ھەرەناوەکی بریتییە لە ناوپۆشی مناڵدان، کە ھێلکەکە تێیدا دەچێنرێت. لە کاتی [[ھێلکەدانان]] ئەم بەشە ئەستوور دەبێت بۆ ھاوکاریکردنی چاندن. ئەگەر چاندن ڕووی نەدا، لە کاتی [[سووڕی مانگانە]]دا شل دەکرێتەوە. ملی مناڵدان بریتییە لە کۆتایییە تەسکەکەی مناڵدان. بەشی فراوانی مناڵدان بریتییە لە بنەمناڵدان.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot; /&gt;

لە کاتی ھێلکەداندا، ھێلکەکە بە بۆرییەکانی فالۆپدا دەڕواتە خوارەوە بۆ مناڵدان. ئەمانە نزیکەی ١٠ سانتیمەتر لە ھەردوو لای مناڵدانەوە درێژدەبنەوە. بڕبڕەی پەنجەیی لە کۆتاییەکانی بۆرییەکاندا ھێلکەدان فڵچە دەکەن و ھێلکەکە دوای ئازادبوونی وەردەگرن؛ پاشان ھێلکەکە بۆ ماوەی سێ بۆ چوار ڕۆژ بەرەو مناڵدان دەڕوات.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; دوای جووتبوونی سێکسی، سپێرمەکان لە مناڵدانەوە بۆ ناو ئەم قۆنتەرە مەلە دەکەن. ناوپۆشی بۆرییەکە و دەردراوەکانی ھێلکە و سپێرمەکە دەپارێزن، ھاندەری [[بەبەربوون]] و خۆراکدانە بە ھێلکە تا دەگاتە مناڵدان. ئەگەر ھێلکەکە دوای پیتاندن دابەش بوو، [[دووانە|دووانەیەکی ھاوشێوە]] دروست دەبێت. ئەگەر ھێلکەی جیاواز بە تۆوی جیاواز پیتێندرا، دایکەکە [[دووانە|دووانەیەکی لێکنەچووی]] دەبێت.&lt;ref name=&quot;innerbody.com&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.innerbody.com/image/repfov.html|سەردێڕ=Interactive Guide to Female Reproductive Anatomy {{!}} Innerbody |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201112013655/https://www.innerbody.com/image/repfov.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt;

ھێلکەدانەکان (زاوزێڕژێنی مێینە)، لە ھەمان شانە کۆرپەییەکانی گونەکان گەشە دەکەن. ھێلکەدانەکان بە ئێسکبەندەوە ھەڵواسراون و ئەو سەرچاوەیەن کە ھێلکەکان تێیدا ھەڵدەگیرێن و پێش ھێلکەدان گەشە دەکەن. ھێلکەدانەکان ھاوکات ھۆرمۆنی مێینەی [[پڕۆجێسترۆن]] و [[ئێسترۆجین]] بەرھەم دەھێنن. لەناو ھێلکەدانەکاندا، ھەر ھێلکەیەک بە خانەی ترەوە دەورە دراوە و لەناو کەلوولێکدایە کە پێی دەوترێت فۆلیکۆلی بنەڕەتی. لە کاتی باڵقبووندا، مانگانە یەکێک یان زیاتر لەم فۆلیکۆلانە ھاندەدرێن بۆ پێگەیشتن. لەگەڵ پێگەیشتنیان، بە فۆلیکۆلی گرافیان پێناسە دەکرێن.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; سیستەمی زاوزێی مێینە ھێلکەکان بەرھەم ناھێنێت؛ نزیکەی ٦٠٬٠٠٠ ھێلکەدان لە کاتی لەدایکبووندا ھەن، کەچی تەنیا ٤٠٠ دانەیان لە ماوەی ژیانی ژنەکەدا پێدەگەن.&lt;ref name=&quot;innerbody.com&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.innerbody.com/image/repfov.html|سەردێڕ=Interactive Guide to Female Reproductive Anatomy {{!}} Innerbody |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201112013655/https://www.innerbody.com/image/repfov.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt;

ھێلکەدان لەسەر بنەمای خولێکی مانگانەیە؛ ڕۆژی ١٤ بەپیتترین ڕۆژە. لە ڕۆژی یەک تا چواردا، سووڕی مانگانە و بەرھەمھێنانی ئیسترۆجین و پرۆجسترۆن کەم دەبێتەوە و ناوپۆشی مناڵدان دەست دەکات بە تەنکبوونەوە. ناوپۆشی مناڵدان بۆ ماوەی سێ بۆ شەش ڕۆژی داھاتوو شل دەکرێتەوە. کاتێک سووڕی مانگانە کۆتایی ھات، سووڕەکە بە زیادبوونی FSH لە ڕژێنی ھێلکەدانەوە دەست پێدەکاتەوە. ڕۆژانی پێنج تا ساینزە بە قۆناغی پێش ھێلکەدان ناسراون. لەم قۆناغەدا، ڕژێنی ھێلکەدان ھۆرمۆنی ھاندەری فۆلیکۆل (FSH) دەردەدات. کاتێک ئێسترۆجین دەردەدرێت بۆ ڕێگریکردن لە دەردانی FSH، ئەڵقەیەکی کاردانەوەی نەرێنی دێتە ئاراوە. ئیسترۆجین پەردەی مناڵدان ئەستوور دەکات. بەرزبوونەوەی [[ھۆرمۆنی ھاندەری زەردەتەن]] (LH) دەسپێکەری ھێلکەدانە.

لە ڕۆژی ١٤دا، بەرزبوونەوەی LH دەبێتە ھۆی ئەوەی فۆلیکۆلێکی گرافیان ڕوو لە ھێلکەدانەکە بکات. فۆلیکۆلەکە دەشکێت و ھێلکە پێگەیشتووەکە دەردەچێت بۆ ناو بۆشایی سک. جۆگەی فالۆپ و فیمبریا ھێلکەکە ھەڵدەگرن. بەڵغەمی ملی مناڵدان دەگۆڕێت تاکوو یارمەتیی جووڵەی سپێرم بدات. لە ڕۆژانی ١٥ بۆ ٢٨، کە بە قۆناغی دوای ھێلکەدان ناسراوە، فۆلیکۆلی گرافیان، کە ئەو کات پێی دەوترێت [[تەنی زەرد]]، ئیسترۆجین دەردەدات. بەرھەمھێنانی پرۆجسترۆن زیاد دەکات، ئەمەش ڕێگری دەکات لە دەردانی LH. پەردەی مناڵدان ئەستوور دەبێت بۆ ئامادەکاری بۆ چاندن، ھێلکەکانیش بە بۆرییەکانی فالۆپدا دەڕۆنە خوارەوە بەرەو مناڵدان. ئەگەر ھێلکەکان بەبەرنەبوون و نەچێنران، سووڕی مانگانە دەست پێدەکات.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

=== خولی وەڵامدانەوەی سێکسی ===
خولی وەڵامدانەوەی سێکسی مۆدێلێکە کە باس لەو وەڵامە فیزیۆلۆژیانە دەکات کە لە کاتی چالاکیی سێکسیدا ڕوودەدەن. ئەم مۆدێلە لەلایەن ویلیام ماستەرز و ڤێرجینیا جۆنسن دروست کراوە. بە گوێرەی ماستەرز و جۆنسن، خولی وەڵامدانەوەی سێکسی مرۆڤ لە چوار قۆناغ پێکدێت، کە پێکھاتووە لە ورووژاندن، فەلات، ئۆرگازم، لەگەڵ جێبەجێکردن، کە بە مۆدێلی EPORیش ناودەبرێت. لە قۆناغی وروژاندنی مۆدێلی EPOR، مرۆڤ پاڵنەری ناوەکی بۆ سێکسکردن بەدەست دەھێنێت. قۆناغی فەلات پێشەنگی ئۆرگازمە، کە ڕەنگە زۆرتر بۆ پیاوان بایۆلۆژی بێت و بۆ ژنان زۆرتر دەروونی بێت. ئۆرگازم بریتییە لە بەربوونی گرژی و ماوەی جێبەجێکردن بریتییە لە حاڵەتی وروژێنەرنەکراو پێش ئەوەی خولەکە دووبارە دەست پێبکاتەوە.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

خولی وەڵامدانەوەی سێکسی نێر لە قۆناغی ورووژاندن دەست پێدەکات؛ دوو سەنتەری ناو بڕبڕەی پشت بەرپرسن لە ڕەپبوونی کێر. ڕەگەکرژێی کێر دەست پێدەکات، لێدانی دڵ زیاد دەکات، گوندێن ئەستوور دەبێت، تەنافی سپێرم کورت دەبێتەوە و گونەکان پڕ دەبن لە خوێن. لە قۆناغی فەلاتدا، تیرەی کێر زیاد دەکات، گونەکان دەئاوسێن و ڕژێنەکانی کاوپەر شلەی پێش سپێرم دەردەکەن. قۆناغی ئۆرگازم، کە لەم ماوەیەدا ھەر ٠٫٨ چرکە جارێک گرژبوونی ڕیتمی ڕوودەدات،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Abu El-Hamd |یەکەم=Mohammed |دوایین٢=Saleh |یەکەم٢=Ramadan |دوایین٣=Majzoub |یەکەم٣=Ahmad |ڕێکەوت=٨ی ئازاری ٢٠١٩|سەردێڕ=Premature ejaculation: an update on definition and pathophysiology |journal=Asian Journal of Andrology |بەرگ=٢١|issue=5 |پەڕەکان=٤٢٥–٤٣٢|doi=10.4103/aja.aja_122_18 |pmc=٦٧٣٢٨٨٥|pmid=٣٠٨٦٠٠٨٢|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;  لە دوو قۆناغ پێکدێت؛ قۆناغی دەرپەڕین، کە تێیدا گرژبوونی ڕەگی تۆواو و پرۆستات و کیسەی سپێرم ھاندەری ئاوھاتنەوەن، کە قۆناغی دووەمی ئۆرگازمە. ئاوھاتنەوە پێی دەوترێت قۆناغی دەرکردن؛ کە بەبێ ئۆرگازم ناتوانێت ڕووبدات. لە قۆناغی جێبەجێکردندا، نێر لە دۆخێکی بێ ورووژاندندایە کە پێکھاتووە لە ماوەی پشوودان پێش ئەوەی خولەکە بتوانێت دەست پێبکاتەوە. ئەم ماوەیە ڕەنگە لەگەڵ تەمەندا زیاد بکات.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

وەڵامدانەوەی سووڕی سێکسیی مێینە بە قۆناغی ورووژاندنەوە دەست پێدەکات، کە دەتوانێت لە چەند خولەکێکەوە تا چەند سەعاتێک بەردەوام بێت. تایبەتمەندییەکانی ئەم قۆناغە بریتین لە زیادبوونی لێدانی دڵ و ھەناسەدان، ھەروەھا بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن. ڕەنگە پێست سوورببێتەوە یان پەڵەی سوور لەسەر سنگ و پشت دەربکەوێت؛ مەمکەکان کەمێک قەبارەیان زیاد دەکات و لەوانەیە گۆی مەمکەکان ڕەق ببن و ڕەپ بن. سەرەتای گیرانی خوێنبەرەکان دەبێتە ھۆی ئاوسانی میتکە و لێواری بچووک و زێ. ئەو ماسولکەیەی کە دەوری دەرگای زێی گرتووە توند دەبێتەوە و مناڵدان بەرز دەبێتەوە و قەبارەکەی گەشە دەکات. دیوارەکانی زێ دەست دەکەن بە بەرھەمھێنانی شلەیەکی چەورکەر. قۆناغی دووەم کە پێی دەوترێت قۆناغی فەلات، بە پلەی یەکەم بە چڕبوونەوەی ئەو گۆڕانکاریانەی کە لە قۆناغی وروژاندندا دەستیان پێکردووە تایبەتمەندە. قۆناغی فەلات تا نزیکەی ئۆرگازم درێژدەبێتەوە، کە دەستپێکەری قۆناغی جێبەجێکردنە؛ پێچەوانەبوونەوەی ئەو گۆڕانکاریانەی کە لە قۆناغی ورووژاندن دەستی پێکردووە. لە قۆناغی ئۆرگازمدا، لێدانی دڵ و پەستانی خوێن و گرژی ماسولکەکان و ڕێژەی ھەناسەدان دەگاتە لووتکە. ماسولکەی حەوز لە نزیک زێ و ئیسفەنجەری کۆم و منداڵدان گرژ دەبن. گرژبوونی ماسولکەکان لە ناوچەی زێدا ئاستێکی بەرزی چێژ دروست دەکات، ھەرچەندە ھەموو ئۆرگازمەکان لە سەنتەری میتکەدان.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Intimacy |یەکەم=Sinclair |ڕێکەوت=٢٥ی نیسانی ٢٠٠٥|ناونیشان=http://health.howstuffworks.com/sexual-health/sexuality/sexual-response-dictionary1.htm|سەردێڕ=Health |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170709191701/http://health.howstuffworks.com/sexual-health/sexuality/sexual-response-dictionary1.htm |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٩ی تەممووزی ٢٠١٧|ڕێکەوتی سەردان=١٨ی شوباتی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.proplusmedical.com/pages.html?pages_id=8|سەردێڕ=Pro Plus Med Penis Enlargement Liquid |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170707224758/http://www.proplusmedical.com/pages.html?pages_id=8 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی تەممووزی ٢٠١٧|ڕێکەوتی سەردان=١٨ی شوباتی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Koedt70&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Koedt |یەکەم=Anne |ساڵ=١٩٧٠|ناونیشان=http://www.cwluherstory.org/myth-of-the-vaginal-orgasm.html|سەردێڕ=Myth of the Vaginal Orgasm {{!}} Classic Feminist Writings |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160819232224/http://www.cwluherstory.org/myth-of-the-vaginal-orgasm.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٩ی ئابی ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=١٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٠}}&lt;/ref&gt;

=== شێواویی سێکسی و کێشە سێکسییەکان ===
بەپێی DSM-IV-TR، شێواویی سێکسی بریتییە لە تێکچوونی ئارەزووی سێکسی و گۆڕانکارییە دەروونی-فیزیۆلۆژییەکانی کە تایبەتمەندی خولی وەڵامدانەوەی سێکسییە و دەبنە ھۆی ناڕەحەتییەکی بەرچاو لە پڕۆسەکەدا. شێواویی سێکسی دەرەنجامی تێکچوونی جەستەیی یان دەروونییە. ھۆکارە جەستەییەکان بریتین لە ناھاوسەنگی ھۆرمۆنەکان، [[شەکرە]]، نەخۆشییەکانی دڵ و زۆر شتی تر؛ ھۆکارە دەروونییەکان بریتین لە (بەڵام سنووردار نین بە) فشار، [[دڵەڕاوکێ]] و [[خەمۆکی]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.webmd.com/women/guide/sexual-dysfunction-women|سەردێڕ=Sexual Problems in Women |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201127015713/https://www.webmd.com/women/guide/sexual-dysfunction-women |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥|وێبگە=webmd.com}}&lt;/ref&gt; شێواویی سێکسی تووشی ھەردوو ژن و پیاویش دەبێت. چوار پۆلی سەرەکیی کێشەی سێکسی لە ژنان ھەیە: شێواویی ئارەزوو، شێواویی ورووژاندن، شێواویی ئۆرگازم و شێواویی ئازاری سێکسی.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; شێواویی ئارەزووی سێکسی کاتێک ڕوودەدات کە تاکێک ئارەزووی سێکسی نامێنێت بەھۆی گۆڕانکاریی ھۆرمۆنەکان و خەمۆکی و [[دووگیانی]]. شێواویی وروژاندن بریتییە لە تێکچوونێکی سێکسیی مێینە کە دەبێتە ھۆی کەمی چەوربوونی زێ. جگە لەوەش، کێشەی سووڕی خوێن لەوانەیە کاریگەری لەسەر شێواویی وروژاندن ھەبێت. نەبوونی ئۆرگازم یەکێکی ترە لە شێواویی سێکسی لە ژناندا. کۆتا شێواویی سێکسی جووتبوونی ئازاربەخشە، کە دەکرێت بەھۆی چەند ھۆکارێکەوە بێت، لەوانە بارستەی حەوز و شانەکانی پەڵە و [[نەخۆشییە ڕاگوێزراوە سێکسییەکان]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.webmd.com/women/guide/sexual-dysfunction-women?page=2|سەردێڕ=Sexual Problems in Women |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160913075342/http://www.webmd.com/women/guide/sexual-dysfunction-women?page=2 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥|وێبگە=webmd.com}}&lt;/ref&gt;

سێ شێواویی سێکسی باو لە پیاواندا بریتین لە شێواویی ئارەزووی سێکسی، شێواویی ئاوھاتنەوە، لەگەڵ شێواویی کێر. ڕەنگە لە پیاواندا کێشە جەستەییەکان ھۆکاری کەمیی ئارەزووی سێکسی بن، وەک کەمی ھۆرمۆنی تێستۆستیرۆن یان ھۆکارە دەروونییەکانی وەک دڵەڕاوکێ و خەمۆکی.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.webmd.com/men/guide/mental-health-male-sexual-problems?page=2|سەردێڕ=Sexual Problems in Men |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160806092456/http://www.webmd.com/men/guide/mental-health-male-sexual-problems?page=2 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٦ی ئابی ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥|وێبگە=Webmd.com}}&lt;/ref&gt; شێواوییەکانی ئاوھاتنەوە بریتین لە ئاوھاتنەوەی پاشوەچوو، دواکەوتووی ئاوھاتنەوە، لەگەڵ ئاوھاتنەوەی پێشوەختە. شێواویی کێر بریتییە لە نەتوانینی دەستپێکردن و بەردەوامپێدانی ڕەپبوونی کێر کاتی جووتبووندا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|ناونیشان=https://archive.org/details/ourbodiesoursel00bost|سەردێڕ=Our Bodies, Ourselves|ڕێکەوت=٢٠١١|بڵاوکەرەوە=Boston Women's Health Book Collective|ژپنک=٩٧٨-٠-٧٤٣٢-٥٦١١-٧|edition=35th}}&lt;/ref&gt;

== لایەنە دەروونییەکان ==
وەک یەکێک لە جۆرەکانی ڕەفتار، لایەنە دەروونییەکانی دەربڕینی سێکسی لە چوارچێوەی بەشداریکردنی سۆزداری، ناسنامەی جێندەری، گەرموگوڕی نێوانزەینی و کاریگەریی زاوزێیی داروێنیدا لێکۆڵینەوەیان لەسەر کراوە. سێکس لە مرۆڤدا وەڵامی قووڵی سۆزداری و دەروونی دروست دەکات. ھەندێک لە تیۆریستەکان زایەندێتی وەک سەرچاوەی ناوەندی کەسایەتی مرۆڤ دەناسێنن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Russon|یەکەم=John|سەردێڕ=Bearing Witness to Epiphany: Persons, Things, and the Nature of Erotic Life|بڵاوکەرەوە=State University of New York Press|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-١-٤٣٨٤-٢٥٠٤-٧|شوێن=Albany|بەستەری نووسەر=John Russon}}&lt;/ref&gt; توێژینەوە دەروونییەکانی زایەندێتی سەرنج دەخەنە سەر ئەو کاریگەرییە دەروونییانەی کە کاریگەرییان لەسەر ڕەفتار و ئەزموونە سێکسییەکان ھەیە.&lt;ref name=&quot;Rathus, Spencer A. 2007&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Rathus|یەکەم=Spencer A.|سەردێڕ=Human sexuality in a world of diversity|دوایین٢=Nevid|یەکەم٢=Jeffrey S.|دوایین٣=Fichner-Rathus|یەکەم٣=Lois|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠٠٨|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٥٣٢٩١-٩|edition=7th|شوێن=Boston}}&lt;/ref&gt; شیکارییە دەروونییە سەرەتایییەکان لەلایەن [[زیگمۆند فرۆید]]ەوە ئەنجامدراون، کە باوەڕیان بە ڕێبازێکی [[سایکۆئانالیز|دەروونشیکاری]] ھەبوو. ھەروەھا چەمکەکانی گەشەسەندنی دەروونیی سێکسی و کۆمپلێکسی ئۆدیپسی پێشنیار کرد، لەپاڵ تیۆری تردا.

ناسنامەی جێندەری ھەستی مرۆڤە بۆ [[جێندەر]]ی خۆی، جا چ نێر، چ مێ، یان نا دووانەیی بێت.{{تێبینی|ئەو کەسانەی لە دەرەوەی دووانەیی جێندەریی نێر و مێ خۆیان دەبیننەوە، واتە نە بە نێر یان بە مێ تەماشای خۆیان ناکەن.}}&lt;ref name=&quot;MorrowMessinger&quot;&gt;''Sexual Orientation and Gender Expression in Social Work Practice'', edited by Deana F. Morrow and Lori Messinger (2006, {{ISBN|0231501862}}), p. 8: &quot;Gender identity refers to an individual's personal sense of identity as masculine or feminine, or some combination thereof.&quot;&lt;/ref&gt; ناسنامەی جێندەری دەتوانێت پەیوەست بێت بە [[دیاریکردنی ڕەگەز|ڕەگەزی دیاریکراو]] لە کاتی لەدایکبووندا یان دەتوانێت جیاواز بێت لێی.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.hrc.org/resources/sexual-orientation-and-gender-identity-terminology-and-definitions|سەردێڕ=Sexual Orientation and Gender Identity Definitions |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20151125033133/http://www.hrc.org/resources/sexual-orientation-and-gender-identity-terminology-and-definitions |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥|ڕێکەوتی سەردان=٣١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt; ھەموو کۆمەڵگەکان کۆمەڵێک پۆلی جێندەرییان ھەیە کە دەتوانێت ببێتە بنەمای پێکھێنانی [[کێیەتی|شوناسی کۆمەڵایەتیی]] مرۆڤ لە پێوەندی لەگەڵ ئەندامانی دیکەی کۆمەڵگەدا.

ڕەفتاری سێکسی و پەیوەندییە گەرموگوڕەکان کاریگەرییەکی توندی [[خواستی زایەندی|ئاراستەی سێکسیی]] کەسەکەیان لەسەرە.

ئاڕاستەی سێکسی نەخشێکی بەردەوامی سەرنجڕاکێشانی [[ڕۆمانس (ئەوین)|ئەوینی]] یان سێکسییە (یان تێکەڵەیەک لەمانە) بۆ کەسانی [[زایەند]]ی بەرامبەر، ھاوزایەند، یان ھەردوو زایەند. کەسانی [[جیازایەندخوازی|جیازایەندخواز]] لە ڕووی ئەوینی/سێکسییەوە سەرنجیان بۆ ئەندامانی زایەندی بەرامبەر ھەیە، ھاوزایەندخوازەکان بە شێوەیەکی ئەوینی/سێکسی سەرنجیان بۆ کەسانی ھاوزایەندی خۆیان ھەیە (نێر بۆ نێر و مێ بۆ مێ)، و ئەوانەی [[دووزایەندخوازی|دووزایەندخوازن]] لە ڕووی ئەوینی/سێکسییەوە سەرنجیان بۆ ھەردوو زایەندەکە ھەیە.&lt;ref name=&quot;AmPsycholAssn-whatis&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.apa.org/helpcenter/sexual-orientation.aspx |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20130808032050/http://www.apa.org/helpcenter/sexual-orientation.aspx |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٨ی ئابی ٢٠١٣|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی ئابی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt;

بیرۆکەی ئەوەی کە ھاوزایەندخوازی لە ئەنجامی پێچەوانەبوونەوەی ڕۆڵی جێندەرییەوە دێتە ئاراوە، بەھۆی وێناکردنی پیاوانی ھاوزایەندخواز وەک ژنانە و [[لێزبیەن]]ەکان وەک پیاوانە لەلایەن میدیاکانەوە بەھێزتر کراوە.&lt;ref name=&quot;King, B. 2009&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human Sexuality Today|بڵاوکەرەوە=[[Vango Books]]|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-١٢-٨٦٤٥١١-٦|edition=6th|شوێن=Upper Saddle River, NJ}}&lt;/ref&gt; بەڵام، یەکسانبوون یان نەبوونی کەسێک لەگەڵ بیرۆکە کڵێشەیییە جێندەرییەکان ھەمیشە پێشبینی ئاڕاستەی سێکسی ناکات. کۆمەڵگە پێی وایە ئەگەر پیاو پیاوانە بێت ئەوا جیازایەندخوازە و ئەگەر پیاویش مێینە بێت ئەوا ھاوزایەندخوازە. ھیچ بەڵگەیەکی بەھێز نییە کە ئاڕاستەی ھاوزایەندخوازی یان دووزایەندخوازی بە ڕۆڵی جێندەری نائاسایییەوە ببەستێتەوە. لە سەرەتای سەدەی ٢١ەوە، ھاوزایەندخوازی چیتر بە نەخۆشییەک یان دۆخێکی نائاسایی نەبینراوە. تیۆرییەکان زۆر ھۆکاریان بەستووەتەوە بە ھاوزایەندخوازبوونەوە، لەوانە بۆماوەیی، توێکاری، پلەی لەدایکبوون و ھۆرمۆنەکانی ژینگەی پێش لەدایکبوون.&lt;ref name=&quot;King, B. 2009&quot; /&gt;

جگە لە پێویستیی زاوزێکردن، مرۆڤ لەبەر چەندین ھۆکاری تر سێکس دەکەن. بەپێی توێژینەوەیەک کە لەسەر خوێندکارانی زانکۆ ئەنجامدراوە (Meston &amp; Buss, 2007)، چوار ھۆکاری سەرەکیی چالاکییە سێکسییەکان بریتین لە سەرنجڕاکێشانی جەستەیی، وەک ئامرازێک بۆ گەیشتن بە ئامانجێک، بۆ زیادکردنی پەیوەندی سۆزداری، و کەمکردنەوەی نائەمنی.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Schacter|یەکەم=Daniel L.|ناونیشان=https://archive.org/details/psychology0000scha|سەردێڕ=Psychology|دوایین٢=Gilbert|یەکەم٢=Daniel T.|دوایین٣=Wegner|یەکەم٣=Daniel M.|بڵاوکەرەوە=Worth Publishers|ساڵ=٢٠١١|ژپنک=٩٧٨-١-٤٢٩٢-٣٧١٩-٢|پەڕە=[https://archive.org/details/psychology٠٠٠٠scha/page/٣٣٦ ٣٣٦]|دەستپێگەیشتنی ناونیشان=registration}}&lt;/ref&gt;

== زایەندێتی و تەمەن ==
=== زایەندێتیی مناڵان ===
تا ئەو کاتەی زیگمۆند فرۆید ''سێ وتارەکەی لەسەر تیۆری سێکسی'' لە ساڵی ١٩٠٥ بڵاوکردەوە، زۆرجار مناڵان وەک [[سێکسنەخوازی|سێکسنەخواز]] سەیر دەکران، بەپێی ئەم تێڕوانینە، تا دوای گەشەکردن مناڵان ھیچ زایەندێتییەکییان نییە. زیگمۆند فرۆید یەکێک بوو لە یەکەم توێژەران کە زایەندێتی مناڵانی بە جددی وەرگرت. بیرۆکەکانی وەک گەشەسەندنی دەروونی سێکسی و ململانێی ئۆدیپ زۆر مشتومڕیان لەسەر بووە بەڵام داننان بە بوونی زایەندێتی مناڵان گەشەسەندنێکی گرنگ بووە.

فرۆید گرنگی و ناوەندێتی بە پاڵنەرە سێکسییەکان بەخشی لە ژیان و کردەوە و ڕەفتاری مرۆڤدا؛ وتی پاڵنەرە سێکسییەکان ھەیە و دەتوانرێت لە مناڵاندا ھەر لە لەدایکبوونەوە دەستنیشان بکرێن. ئەمە لە تیۆری سێکسییەتی کۆرپەدا ڕوون دەکاتەوە و دەڵێت ھەوەسی سێکسی (libido) گرنگترین ھێزی پاڵنەرە لە ژیانی باڵقبوواندا. فرۆید لەسەر گرنگیی پەیوەندیی نێوان کەسەکان بۆ گەشەکردنی سێکسی و سۆزداری مرۆڤ نووسیویەتی. لە لەدایکبوونەوە، پەیوەندی دایک بە کۆرپەوە کاریگەری لەسەر توانای دواتری کۆرپە ھەیە بۆ چێژوەرگرتن و وابەستەبوون.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Bretherton |یەکەم=Inge |ساڵ=١٩٩٢|سەردێڕ=The origins of attachment theory: John Bowlby and Mary Ainsworth |ناونیشان=http://cmapspublic2.ihmc.us/rid=1LQX400NM-RBVKH9-1KL6/the%20origins%20of%20attachment%20theory%20john%20bowlby%20and%20mary%20ainsworth.pdf |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو |journal=Developmental Psychology |بەرگ=٢٨|issue=5 |پەڕەکان=٧٥٩–٧٧٥|doi=10.1037/0012-1649.28.5.759 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191129120152/https://cmapspublic2.ihmc.us/rid=1LQX400NM-RBVKH9-1KL6/the%20origins%20of%20attachment%20theory%20john%20bowlby%20and%20mary%20ainsworth.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=٢٨ی ئازاری ٢٠١٥}}&lt;/ref&gt; فرۆید دوو ڕەوتی ژیانی سۆزداری وەسف کرد؛ ڕەوتێکی بەسۆز، لەوانەش پەیوەندییەکانمان لەگەڵ کەسە گرنگەکانی ژیانمان؛ و ڕەوتێکی شەھوانی، لەوانەش خواستمان بۆ تێرکردنی پاڵنەرە سێکسییەکان. لە تەمەنی ھەرزەکاریدا گەنجێک ھەوڵدەدات ئەم دوو ڕەوتە سۆزدارییە یەکبخات.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Quinodoz|یەکەم=Jean-Michel|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=A8hdAgAAQBAJ&amp;pg=PT165|سەردێڕ=Reading Freud: a chronological exploration of Freud's writings|ڕێکەوت=٢٠٠٥|بڵاوکەرەوە=Routledge|ژپنک=٩٧٨-١-٣١٧-٧١٠٥٠-٩|پەڕە=١٦٥|translator-last=Alcorn|translator-first=David}}&lt;/ref&gt;

ھەروەھا ئەلفڕێد کینزی لە ڕاپۆرتەکانی کینسیدا پشکنینی زایەندێتی مناڵانی کردووە. مناڵان بە سروشتی خۆیان ھۆگرن لە جەستە و ئەرکە سێکسییەکانیان. بۆ نموونە، پرسیار دەکەن کە کۆرپە چۆن دروست دەبێت، تێبینی جیاوازیی نێوان نێر و مێ دەکەن، و زۆربەیان بەشداریی یارییەکانی ئەندامی زاوزێ دەکەن، کە زۆرجار بە ھەڵە بە دەسپەڕ دەزانرێت. کایەی سێکسیی مناڵان، کە بە «کایەی پزیشکی» ناسراوە، نمایشکردن یان پشکنینی ئەندامی زاوزێ لەخۆدەگرێت. زۆرێک لە مناڵان بەشداری لە ھەندێک یاری سێکسیدا دەکەن، بە شێوەیەکی گشتی لەگەڵ خوشک و برا یان ھاوڕێکانیان. کایەی سێکسی لەگەڵ کەسانی تر بەزۆری لەگەڵ گەشەکردنی مناڵان کەم دەبێتەوە، بەڵام لەوانەیە دواتر خاوەنی ئارەزووی ئەوین بن بۆ ھاوتەمەنەکانیان. ئاستی زانینخوازی لەم ساڵانەدا بەرز دەمێنێتەوە، بەڵام بەرزبوونەوەی سەرەکیی ئارەزووی سێکسی لە ھەرزەکاریدا ڕوودەدات.&lt;ref name=&quot;Santrock, J.W. 2008&quot; /&gt;

=== زایەندێتی لە گەورەساڵیدا ===
زایەندێتی گەورەساڵان لە مناڵییەوە سەرچاوە دەگرێت؛ بەڵام وەک زۆرێک لە تواناکانی تری مرۆڤ، زایەندێتی جێگیر نییە، بەڵکوو پێدەگات و گەشە دەکات. باوەڕێکی کڵێشەیی باو سەبارەت بە گەورەساڵان ئەوەیە کە لەگەڵ پیربوون، توانای سێکسی و ئارەزوو بەشداریکردنیان لە کردەوە سێکسییەکان لەدەست دەدەن. ئەم تێڕوانینە ھەڵەیە لەلایەن چاندی بەناوبانگی ڕۆژاواوە بەھێزتر کراوە، کە زۆرجار گاڵتە بەو گەورەساڵانە دەکات کە ھەوڵی بەشداریکردن لە چالاکییە سێکسییەکان دەدەن. مەرج نییە تەمەن پێویستی یان ئارەزووی دەربڕینی سێکسی بگۆڕێت. ئەو کەپڵانەی کە پەیوەندییەکی درێژخایەنیان ھەیە، لەوانەیە بۆیان دەرکەوێت کە چەندبارەبوونەوەی چالاکییە سێکسییەکانیان بە تێپەڕبوونی کات کەم دەبێتەوە و جۆری دەربڕینی سێکسی ڕەنگە بگۆڕێت، بەڵام ڕەنگە ھەستی ئەوینی و گەرموگوڕییان لەگەڵ یەکتر بەردەوام بێت لە گەشەکردن بە تێپەڕبوونی کات.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Eastwick |یەکەم=Paul W. |ڕێکەوت=٢٠١٨|سەردێڕ=What Do Short-Term and Long-Term Relationships Look Like? Building the Relationship Coordination and Strategic Timing (ReCAST) Model |ناونیشان=https://static1.squarespace.com/static/504114b1e4b0b97fe5a520af/t/5af5dd300e2e725de5b1986b/1526062393416/EastwickKeneskiMorganMcDonaldHuangInPressJEPG.pdf |journal=Journal of Experimental Psychology: General |بەرگ=١٤٧|issue=5 |پەڕەکان=٧٧٣|doi=10.1037/xge0000428 |pmid=٢٩٧٤٥٧١٤}}&lt;/ref&gt;

== لایەنە کۆمەڵایەتی و چاندییەکان ==
[[پەڕگە:Leffler - WomensLib1970 WashingtonDC.jpg|وێنۆک|ڕێپێوانێکی [[دووەم شەپۆلی فێمێنیزم|ڕزگاریخوازی ژنان]] لە مانگی ئابی ساڵی ١٩٧٠؛ [[واشنتۆن]]، پایتەختی [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ساڵ=١٩٧٠|ناونیشان=https://www.loc.gov/pictures/item/2003673992/|سەردێڕ=Women's lib[eration] march from Farrugut Sq[uare] to Layfette [i.e., Lafayette] P[ar]k |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201120091344/https://www.loc.gov/pictures/item/2003673992/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٠ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt;]]
[[پەڕگە:Demonstration, with Gay Liberation Front Banner, c1972 (7374381322).jpg|وێنۆک|ڕێپێوانێکی ڕزگاریخوازیی ھاوزایەندخوازان لە [[لەندەن]] لە [[بەریتانیا]]، {{Circa|1972}}. لافیتەیەکی بەرەی ئازادی ھاوزایەندخوازان لە وێنەکەدا دەردەکەوێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://archives.lse.ac.uk/Record.aspx?src=CalmView.Catalog&amp;id=IMAGELIBRARY/1370|سەردێڕ=Demonstration with Gay Liberation Front Banner |زنجیرە=Politics, economics and social science collections |id=[https://archives.lse.ac.uk/TreeBrowse.aspx?src=CalmView.Catalog&amp;field=RefNo&amp;key=IMAGELIBRARY%2f1370 IMAGELIBRARY/1370]}}&lt;/ref&gt;]]
دەتوانرێت زایەندێتیی مرۆڤ وەک بەشێک لە ژیانی کۆمەڵایەتی مرۆڤەکان بناسرێت، کە بە یاسا نائاشکراکانی ڕەفتار و دۆخی ئێستا بەڕێوەدەچێت؛ ئەمەش ڕوانگە بۆ گرووپەکانی ناو کۆمەڵگەیەک بەرتەسک دەکاتەوە.&lt;ref name=&quot;Rathus, Spencer A. 2007&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Rathus|یەکەم=Spencer A.|سەردێڕ=Human sexuality in a world of diversity|دوایین٢=Nevid|یەکەم٢=Jeffrey S.|دوایین٣=Fichner-Rathus|یەکەم٣=Lois|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠٠٨|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٥٣٢٩١-٩|edition=7th|شوێن=Boston}}&lt;/ref&gt; زەمینەی کۆمەڵایەتی-فەرھەنگی کۆمەڵگە، لەوانەش کاریگەرییەکانی سیاسەت و میدیای گشتی، کاریگەری لەسەر نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان ھەیە، یانیش ھەر ئەو فاکتەرانە نۆرمەکان دروست دەکەن. بە درێژایی مێژوو، نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان لە ئەنجامی بزووتنەوەکانی وەک شۆڕشی سێکسی و سەرھەڵدانی [[فێمینیزم]]دا لە گۆڕاندان و بەردەوامن لە گۆڕان.&lt;ref name=&quot;Escoffier2003&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|ناونیشان=https://archive.org/details/isbn_9781560255253|سەردێڕ=Sexual Revolution|بڵاوکەرەوە=Running Press|ساڵ=٢٠٠٣|ژپنک=٩٧٨-١-٥٦٠٢٥-٥٢٥-٣|editor-last=Escoffier, Jeffrey}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Friedan&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=Betty Friedan, Who Ignited Cause in 'Feminine Mystique,' Dies at 85|ناونیشان=http://www-nc.nytimes.com/2006/02/05/national/05friedan.html|ئیش=[[The New York Times]]|ڕێکەوت=٥ی شوباتی ٢٠٠٦|ڕێکەوتی سەردان=١٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تەممووزی ٢٠٢٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20220730073845/https://www.nytimes.com/2006/02/05/us/betty-friedan-who-ignited-cause-in-feminine-mystique-dies-at-85.html}}{{خۆتۆمارکردن پێویستە}}&lt;/ref&gt;

=== پەروەردەی سێکسی ===
تەمەن و شێوازی ئاگادارکردنەوەی مناڵان لە پرسەکانی زایەندێتی، بابەتی پەروەردەی سێکسییە. سیستمی قوتابخانەکان لە نزیکەی ھەموو وڵاتە پێشکەوتووەکاندا جۆرێک لە پەروەردەی سێکسییان ھەیە، بەڵام سروشتی ئەو پرسانەی کە دەیانگرێتەوە زۆر جیاوازە. لە ھەندێک وڵاتدا، وەک [[ئوسترالیا]] و بەشێکی زۆری [[ئەورووپا]]، پەروەردەی سێکسی گونجاو لەگەڵ تەمەندا زۆرجار لە پێش قوتابخانەوە دەستپێدەکات، لەکاتێکدا وڵاتانی دیکە پەروەردەی سێکسی بۆ ساڵانی پێش ھەرزەکاری و تەمەنی ھەرزەکاری بەجێدەھێڵن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=Think Sex|بڵاوکەرەوە=TheAge.com.au|ڕێکەوتی سەردان=١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩|ناونیشان=https://www.theage.com.au/news/education-news/think-sex/2006/05/28/1148754861223.html|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی نیسانی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170425144057/http://www.theage.com.au/news/education-news/think-sex/2006/05/28/1148754861223.html}}&lt;/ref&gt; پەروەردەی سێکسی کۆمەڵێک بابەت دەگرێتەوە، لەوانە لایەنە جەستەیی و دەروونی و کۆمەڵایەتییەکانی ڕەفتاری سێکسی. کۆمەڵگەکان بۆچوونی جیاوازیان ھەیە لەسەر تەمەنی گونجاو بۆ مناڵان بۆ ئەوەی لەسەر زایەندێتی فێرببن. بەپێی گۆڤاری ''[[تایم (کۆوار)|تایم]]'' و [[سی ئێن ئێن]]، ٧٤٪ی ھەرزەکاران لە ویلایەتە یەکگرتووەکان ڕایان گەیاندووە کە سەرچاوەی سەرەکیی زانیارییە سێکسییەکانیان ھاوتەمەنەکانیان و میدیاکان بووە، لەکاتێکدا ١٠٪یان ناوی دایک و باوکیان یان خولێکی پەروەردەی سێکسییان ناوە.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

لە ویلایەتە یەکگرتووەکان، ھەندێک لە بەرنامەکانی پەروەردەی سێکسی ھاندەری خۆبەدوورگرتنن لە چالاکییە سێکسییەکان. لە بەرامبەردا، پەروەردەی سێکسیی گشتگیر ئامانجی ھاندانی خوێندکارانە بۆ ئەوەی بەرپرسیارێتی زایەندێتیی خۆیان بگرنە ئەستۆ و بزانن چۆن سێکسی سەلامەت و تەندروست و چێژبەخش ئەنجام بدەن ئەگەر و کاتێک ھەڵیانبژارد.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Panchaud |یەکەم=Christine |ڕێکەوت=٢٠١٦|ناونیشان=https://www.guttmacher.org/sites/default/files/report_downloads/demystifying-data-handouts_0.pdf |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201231130602/https://www.guttmacher.org/sites/default/files/report_downloads/demystifying-data-handouts_0.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|وێبگە=Guttmacher Institute}}&lt;/ref&gt;

لایەنگرانی پەروەردەی خۆبەدوورگرتن پێیان وایە فێرکردنی مەنھەجێکی گشتگیر ھانی ھەرزەکاران دەدات بۆ سێکسکردن، لەکاتێکدا لایەنگرانی پەروەردەی سێکسیی گشتگیر دەڵێن زۆرێک لە ھەرزەکاران ھەر سێکس دەکەن و پێویستە زانیارییان ھەبێت لەسەر سێکسکردنی بەرپرسیارانە. بەپێی داتاکانی ڕاپرسیی درێژخایەنی نیشتمانی بۆ گەنجان، زۆرێک لەو ھەرزەکارانەی کە بەنیازن خۆیان لە سێکسکردن بگرنەوە، شکست دەھێنن و کاتێک ئەم ھەرزەکارانە سێکس دەکەن، زۆربەیان شێوازی سێکسی سەلامەت وەک [[کۆندۆم|ڕێگری لە دووگیانی]] بەکارناھێنن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Bearman |یەکەم=Peter |ڕێکەوت=٢٠٠١|سەردێڕ=Promising the Future: Virginity Pledges and First Intercourse |ناونیشان=https://academiccommons.columbia.edu/doi/10.7916/D8ZG73VN/download |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو |journal=American Journal of Sociology |بەرگ=١٠٦|issue=4 |پەڕەکان=٨٥٩–٩١٢|doi=10.1086/320295 |s2cid=142684938 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210126132534/https://academiccommons.columbia.edu/doi/10.7916/D8ZG73VN/download |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١|ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی ئایاری ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt;

=== زایەندێتی لە مێژوودا ===
زایەندێتی بە درێژایی مێژوو بەشێکی گرنگی بوونی مرۆڤ بووە.&lt;ref name=&quot;ReferenceC&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Stearns|یەکەم=Peter N.|سەردێڕ=Sexuality in world history|بڵاوکەرەوە=Routledge|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٤١٥-٧٧٧٧٧-٣|شوێنی بڵاوکردنەوە=London New York|oclc=٢٦١٢٠١٣٩٧}}&lt;/ref&gt; ھەموو شارستانییەتەکان لە ڕێگەی ستاندارد و نوێنەرایەتی و ڕەفتاری سێکسییەوە زایەندێتییان بەڕێوەبردووە.&lt;ref name=&quot;ReferenceC&quot; /&gt;

پێش سەرھەڵدانی کشتوکاڵ، کۆمەڵێک ڕاوچی-کۆکەرەوە و گرووپە کۆچەرییەکان لە جیھاندا نیشتەجێ بوون. ئەم گرووپانە ستانداردی سێکسیی سنوورداریان سەبارەت بە جەختکردن لەسەر چێژی سێکسی کەمتر ھەبووە، بەڵام یاسا و سنووری دیاریکراویان ھەبوو. ھەندێک لە بەردەوامییە بنەڕەتییەکان یان ستانداردە سەرەکییە ڕێکخراوەیییەکان لەگەڵ گرژیی نێوان دانپێدانان بە چێژ، بەرژەوەندی و پێویستی زاوزێکردن لە پێناو نەزمی کۆمەڵایەتی و مانەوەی ئابووریدا ململانێیان دەکرد. ھەروەھا ڕاوچی-کۆکەرەوەکان بەھایەکی زۆریان بە ھەندێک جۆری ھێمای سێکسی دەدا.

گرژییەکی باو لە کۆمەڵگە ڕاوچی-کۆکەرەوەکاندا لە ھونەرەکانیاندا دەردەکەوێت، کە جەختی لەسەر زایەندێتی پیاوان و لێھاتوویی دەکردەوە، بەڵام ھێڵە جێندەرییەکانیشی لە بابەتە سێکسییەکاندا کاڵ دەکردەوە. نموونەیەک لەم وێناکردنانەی کە پیاوان زاڵن، ئەفسانەی خولقاندنی میسرییە، کە تێیدا خوداوەندی خۆر ئاتوم دەستپەڕ بەسەر ئاودا دەکات و [[نیل|ڕووباری نیل]] دروست دەکات. لە ئەفسانەی سۆمەریدا، تۆواوی خوداوەندەکان [[دیجلە]]ی پڕ کردبوو.&lt;ref name=&quot;ReferenceC&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Stearns|یەکەم=Peter N.|سەردێڕ=Sexuality in world history|بڵاوکەرەوە=Routledge|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٤١٥-٧٧٧٧٧-٣|شوێنی بڵاوکردنەوە=London New York|oclc=٢٦١٢٠١٣٩٧}}&lt;/ref&gt;

کاتێک کۆمەڵگە کشتوکاڵییەکان سەریان ھەڵدا، چوارچێوەی سێکسی بە شێوەیەک گۆڕا کە بۆ چەندین ھەزار ساڵ لە زۆربەی ناوچەکانی [[ئاسیا]] و [[ئەفریقا]] و ئەورووپا و بەشێک لە ئەمریکا بەردەوام بوو. یەکێک لە تایبەتمەندییە نوێیە باوەکان بۆ ئەم کۆمەڵگەیانە، چاودێریکردنی بەکۆمەڵ بوو بۆ ڕەفتاری سێکسی بەھۆی شارنشینی و گەشەکردنی چڕی دانیشتووان. مناڵان بە شێوەیەکی باو شایەتحاڵی سێکسی نێوان [[دایک و باوک]]یان بوون چونکە زۆرێک لە خێزانەکان ھەمان شوێنی خەوتنیان ھەبووە. بەھۆی خاوەندارێتی زەوی، دیاریکردنی باوکایەتی مناڵ گرنگ بوو، کۆمەڵگە و ژیانی خێزانیش بوو بە پیاوسالاری.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=UCL |ڕێکەوت=٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٢|ناونیشان=https://www.ucl.ac.uk/news/2022/sep/analysis-how-did-patriarchy-start-and-will-evolution-get-rid-it|سەردێڕ=Analysis: How did the patriarchy start – and will evolution get rid of it? |ڕێکەوتی سەردان=١٩ی ئایاری ٢٠٢٤|وێبگە=UCL News |زمان=en}}&lt;/ref&gt; ئەم گۆڕانکارییانە لە ئایدۆلۆژیای سێکسیدا بۆ کۆنترۆڵکردنی زایەندێتی مێینە و جیاکردنەوەی ستانداردەکان بەپێی جێندەر بەکارھێنران. لەگەڵ ئەم ئایدۆلۆژیایانەدا، خاوەندارێتی سێکسی و زیادبوونی ئیرەیی سەریھەڵدا.

لەکاتێکدا شارستانییەتە کلاسیکەکان پێشینەی شارستانییەتەکانی پێش خۆیانی دەھێشتەوە، ڕێبازێکی تاڕاددەیەک جیاوازی بۆ جێندەر، دەربڕینی ھونەری جوانی سێکسی و ڕەفتارەکانی وەک ھاوزایەندخوازی دادەمەزراند. ھەندێک لەو جیاکارییانە لە کتێبی ڕێنمایی سێکسیدا وێنا کراون، کە لە نێو شارستانییەتەکانی [[چین]]، [[یۆنان]]، [[ڕۆما]]، [[فارس]] و [[ھیندستان]]یشدا باو بوون؛ ھەریەکەیان مێژووی سێکسی خۆیان ھەیە.&lt;ref name=&quot;ReferenceC&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Stearns|یەکەم=Peter N.|سەردێڕ=Sexuality in world history|بڵاوکەرەوە=Routledge|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٤١٥-٧٧٧٧٧-٣|شوێنی بڵاوکردنەوە=London New York|oclc=٢٦١٢٠١٣٩٧}}&lt;/ref&gt;

پێش سەدەکانی ناوەڕاستی باڵا، پێدەچێت کردەوەی ھاوزایەندخوازی لەلایەن کڵێسای مەسیحییەوە چاوپۆشی لێ کرابێت.&lt;ref name=&quot;psychology.ucdavis.edu&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/facts_mental_health.html|سەردێڕ=Homosexuality and Mental Health |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210202132451/https://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/facts_mental_health.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢ی شوباتی ٢٠٢١|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; لە ماوەی سەدەی دوازدەھەمدا، دوژمنایەتی بەرامبەر بە ھاوزایەندخوازی دەستی بە بڵاوبوونەوە کرد لە سەرانسەری دامەزراوە ئایینی و عەلمانییەکاندا. لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمدا وەک نەخۆشییەک سەیر دەکرا.&lt;ref name=&quot;psychology.ucdavis.edu&quot; /&gt;

لە سەرەتای [[شۆڕشی پیشەسازانە|شۆڕشی پیشەسازیی]] سەدەی ١٨ و ١٩دا، گۆڕانکاری زۆر لە پێوەرە سێکسییەکاندا ڕوویدا. ئامێری نوێی دەستکردی کۆنتڕۆڵکردنی مناڵبوونی وەک [[کۆندۆم]] و دایەفرام پێشنیاز کران. پزیشکەکان دەستیان کرد بە ئیدیعاکردنی ڕۆڵی نوێ لە بابەتە سێکسییەکان، پێداگربوون کە ئامۆژگارییەکانیان بۆ ئەخلاقی سێکسی و تەندروستی زۆر گرنگ بوو. پیشەسازییە نوێیەکانی [[پۆڕن]]ۆگرافی گەشەیان کرد و [[ژاپۆن]] یەکەم یاسای دژی ھاوزایەندخوازی پەسەند کرد. لە کۆمەڵگە ڕۆژاواییەکاندا، پێناسەی ھاوزایەندخوازی بەردەوام لە گۆڕاندا بوو؛ کاریگەری ڕۆژاوا لەسەر چاندەکانی تر زیاتر باو بوو. پەیوەندییە نوێیەکان کێشەی جددییان لە دەوری سێکس و نەریتە سێکسییەکان دروست کرد. ھەروەھا گۆڕانکاری گەورە لە ڕەفتاری سێکسیدا ڕوویدا. لەم ماوەیەدا تەمەنی باڵقبوون لە تەمەنێکی گەنجترەوە دەستی پێدەکرد، بۆیە گرنگیدانێکی نوێ بە ھەرزەکاری وەک سەردەمی سەرلێشێواوی سێکسی و مەترسی سەریھەڵدا. گرنگیدانێکی نوێ لەسەر ئامانجی ھاوسەرگیری ھەبوو؛ زیاتر وەک ئەوەی بۆ ئەوین سەیر دەکرا نەک تەنیا بۆ ھۆکاری ئابووری و وەچەخستنەوە.&lt;ref name=&quot;ReferenceC&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Stearns|یەکەم=Peter N.|سەردێڕ=Sexuality in world history|بڵاوکەرەوە=Routledge|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٤١٥-٧٧٧٧٧-٣|شوێنی بڵاوکردنەوە=London New York|oclc=٢٦١٢٠١٣٩٧}}&lt;/ref&gt;

ھاڤلۆک ئێلیس و زیگمۆند فرۆید ھەڵوێستی قبوڵکەرتریان بەرامبەر بە ھاوزایەندخوازی گرتەبەر؛ ئیلیس ئاماژەی بەوەکردووە کە ھاوزایەندخوازی لەگەڵ لەدایکبوون دروست دەبێت و بەو ھۆیەوە نە بێڕەوشتییە و نە نەخۆشی، و زۆرێک لە ھاوزایەندخوازان بەشدارییەکی بەرچاویان لە کۆمەڵگادا کردووە.&lt;ref name=&quot;psychology.ucdavis.edu&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/facts_mental_health.html|سەردێڕ=Homosexuality and Mental Health |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210202132451/https://psychology.ucdavis.edu/rainbow/html/facts_mental_health.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢ی شوباتی ٢٠٢١|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; فرۆید نووسیویەتی کە ھەموو مرۆڤەکان توانای بوون بە جیازایەندخواز یان ھاوزایەندخواز ھەیە؛ ھیچ کام لەم دوو ئاڕاستەیە گریمانە نەکرا کە زگماکی بن.&lt;ref name=&quot;King, B. 2009&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human Sexuality Today|بڵاوکەرەوە=[[Vango Books]]|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-١٢-٨٦٤٥١١-٦|edition=6th|شوێن=Upper Saddle River, NJ}}&lt;/ref&gt; بە گوێرەی فرۆید، ئاڕاستەی سێکسیی مرۆڤ پەیوەست بوو بە دەرەنجامی کۆمپلێکسی ئۆدیپس. ئاماژەی بەوەشکردووە، ھاوزایەندخوازی پیاوان لە دەرەنجامی بوونی دایکێکی زۆردار و ڕەتکەرەوە سەری ھەڵداوە، گوایە کە بوونی دایکێکی لەم شێوەیە وای لە نێرە ھاوزایەندخوازەکان کردووە بۆ خۆشەویستی و سۆز ڕوو لە باوکیان بکەن و دواتر بە گشتی لە پیاوانی تر. وتی ھاوزایەندخوازی مێینە کاتێک پەرەی سەندووە کە کچێک دایکی خۆشویستووە و خۆی لەگەڵ باوکیدا ناساندووە و لەو قۆناغەدا جێگیر بووە.&lt;ref name=&quot;King, B. 2009&quot; /&gt;

ئەلفرێد کینزی دەستی بە سەردەمێکی ھاوچەرخی لێکۆڵینەوە لە سێکس کرد. زانیاری لە پرسیارنامەکانی کۆکردەوە کە لە زانکۆی ئیندیانا بە خوێندکارەکانی دابوو، بەڵام دواتر گۆڕا بۆ چاوپێکەوتنی کەسی سەبارەت بە ڕەفتارە سێکسییەکان. کینسی و ھاوکارەکانی نموونەیان لە ٥٬٣٠٠ پیاو و ٥٬٩٤٠ ژن وەرگرتووە. بۆی دەرکەوت کە زۆربەی خەڵک دەستپەڕ دەکەن، زۆربەیان بەشداری سێکسی دەم دەکەن، ژنان توانای ئەوەیان ھەیە چەندین جار ئۆرگازمیان ھەبێت و زۆرێک لە پیاوان لە تەمەنیاندا جۆرێک لە ئەزموونی ھاوزایەندخوازییان ھەبووە.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

پێش پزیشک ویلیام ماستەرز، و زانای ڕەفتار ڤێرجینیا جۆنسن، لێکۆڵینەوە لە توێکاری و توێژینەوە فیزیۆلۆژییەکانی سێکس ھێشتا سنووردار بوو بە تاقیکردنەوەکان لەسەر ئاژەڵانی تاقیگە. ماستەرز و جۆنسن دەستیان کرد بە چاودێریکردنی ڕاستەوخۆ و تۆمارکردنی وەڵامە جەستەییەکان لە مرۆڤەکاندا کە لە تاقیگەدا و لەژێر چاودێریدا چالاکیی سێکسییان ئەنجام دەدا. ئەوان ١٠٬٠٠٠ ئەڵقەی کردەوەی سێکسییان لە نێوان ٣١٢ پیاو و ٣٨٢ ژندا بینیوە. ئەمەش ڕێخۆشکەری دروستبوونی شێوازەکانی چارەسەرکردنی کێشە کلینیکی و نائاساییەکان بوو. لە ساڵی ١٩٦٥، ماستەرز و جۆنسن یەکەم کلینیکی ساڕێژگەی سێکسییان کردەوە. لە ساڵی ١٩٧٠دا لە کتێبەکەیاندا ''بە ناوی ناتەواوی سێکسی مرۆڤ'' باسیان لە تەکنیکەکانی چارەسەرکردنیان کردووە.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt;

چاپی یەکەمی کتێبی ڕێنمایی دەستنیشانکردن و ئاماری نەخۆشییە دەروونییەکان کە لەلایەن [[کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی]]یەوە بڵاوکراوەتەوە، ھاوزایەندخوازی وەک نەخۆشییەکی دەروونی و بە تایبەتیتر «تێکچوونی کەسایەتیی کۆمەڵایەتی» پۆلێن کردووە.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Drescher |یەکەم=Jack |ڕێکەوت=٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥|سەردێڕ=Out of DSM: Depathologizing Homosexuality |journal=Behavioral Sciences |بەرگ=٥|issue=4 |پەڕەکان=٥٦٥–٥٧٥|doi=10.3390/bs5040565 |issn=2076-328X |pmc=٤٦٩٥٧٧٩|pmid=٢٦٦٩٠٢٢٨|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; ئەم پێناسەیە وەک تێگەیشتنێکی پیشەیی بۆ ھاوزایەندخوازی تا ساڵی ١٩٧٣ بەکارھات، لەم ساڵەدا، کۆمەڵەی دەروونپزیشکیی ئەمریکی ھاوزایەندخوازیی لە پێڕستی دەستنیشانکردنەکانیان بۆ نەخۆشییە دەروونییەکان لابرد.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; لە ڕێگەی لێکۆڵینەوەکانییەوە لەسەر پیاوانی جیازایەندخواز و ھاوزایەندخواز، ئیڤلین ھووکەر ئاشکرای کرد کە ھیچ پەیوەندییەک لە نێوان ھاوزایەندخوازی و نەسازاوی دەروونیدا نییە،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://www.apa.org/monitor/2011/02/myth-buster|سەردێڕ=The myth buster|ئیش=apa.org|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١ی ئەیلوولی ٢٠١٨|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20180901093958/http://www.apa.org/monitor/2011/02/myth-buster.aspx}}&lt;/ref&gt; و دۆزینەوەکانی ڕۆڵێکی سەرەکییان ھەبوو لە گواستنەوەی کۆمەڵگەی زانستی لەو ڕووانگەیەی کە ھاوزایەندخوازی شتێکە کە پێویستی بە چارەسەرکردن ھەیە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Milar |یەکەم=Katharine S. |ڕێکەوت=شوباتی ٢٠١١|ناونیشان=https://www.apa.org/monitor/2011/02/myth-buster |ڕێکەوتی سەردان=١٩ی ئایاری ٢٠٢٤|وێبگە=[[American Psychological Association]]}}&lt;/ref&gt;

=== زایەندێتی، داگیرکاری و ڕەگەز ===
داگیرکەرە ئەورووپییەکان بۆیان دەرکەوت کە زۆرێک لە چاندە غەیرە ئەورووپییەکان دەربڕینی زایەندێتی و جێندەرییان جیاوازە لە چەمکی ئەورووپی سەبارەت بە سیسنۆرماتیڤیتی [[جیازایەندخوازی]]. ئەمانە بریتی بوون لە پراکتیزەکردنی [[ترانسجێندەر]]ی.&lt;ref name=&quot;Erickson1&quot; /&gt; لە [[١٥١٦|ساڵی ١٥١٦]] دا، ڤاسکۆ نونیز دی بالبۆا، گەڕوانێکی ئیسپانی، خەڵکی ڕەسەنی ئەمریکای ناوەڕاستی دۆزییەوە، لەنێویاندا چەندین پیاوی ڕەسەن کە جل و بەرگی ژنیان لەبەردا بوو و سێکسیان لەگەڵ یەکتر دەکرد، دەرەنجام، ٤٠ لەو پیاوانەی دەرخواردی سەگەکانی دا بەھۆی ئەوەی ڕەفتار و زایەندێتیان [[نەسازانی جێندەری|لەگەڵ جێندەریان]] نەسازاوە.&lt;ref name=&quot;Erickson1&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Erickson-Schroth|یەکەم=Laura|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=oZeAAwAAQBAJ&amp;pg=PA502|سەردێڕ=Trans Bodies, Trans Selves: A Resource for the Transgender Community|ڕێکەوت=١٢ی ئایاری ٢٠١٤|بڵاوکەرەوە=Oxford University Press|ژپنک=٩٧٨-٠-١٩-٩٣٢٥٣٦-٨|پەڕە=٥٠٢|زمان=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Panter|یەکەم=Heather|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=pITCEAAAQBAJ&amp;pg=PA101|سەردێڕ=Transgender People and Criminal Justice: An Examination of Issues in Victimology, Policing, Sentencing, and Prisons|دوایین٢=Dwyer|یەکەم٢=Angela|ڕێکەوت=٢ی حوزەیرانی ٢٠٢٣|بڵاوکەرەوە=Springer Nature|ژپنک=٩٧٨-٣-٠٣١-٢٩٨٩٣-٦|پەڕە=١٠١|زمان=en}}&lt;/ref&gt; لە [[ئەمریکای باکوور]] و ویلایەتە یەکگرتووەکان، ئەورووپییەکان بانگەشەی بێڕەوشتیی سێکسییان بەکارھێناوە بۆ پاساوھێنانەوە بۆ [[دووچاوەکی]]کردن بەرامبەر کەمینە ڕەگەزی و نەتەوەییەکان.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Turner|یەکەم=William B.|سەردێڕ=Dictionary of American History|بڵاوکەرەوە=Charles Scribner's Sons|ساڵ=٢٠٠٣|شوێن=New York, NY|پەڕەکان=٣٢٨–٣٣٣}}&lt;/ref&gt;

ھەروەھا زانایان لێکۆڵینەوە لەو ڕێگایانە دەکەن کە [[کۆلۆنیاڵیزم|کۆلۆنیالیزم]] لەمڕۆدا کاریگەریی لەسەر زایەندێتی ھەبووە و دەڵێن بەھۆی [[ڕەگەزپەرستی]] و کۆیلایەتییەوە گۆڕانکارییەکی گەورەی بەسەردا ھاتووە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Rojas|یەکەم=Maythee|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=3KBFhDytERkC|سەردێڕ=Women of Color and Feminism|ڕێکەوت=٢٠٠٩|بڵاوکەرەوە=Seal|ژپنک=٩٧٨-١-٥٨٠٠٥-٢٧٢-٦|ڕێکەوتی سەردان=٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=von Germeten|یەکەم=Nicole|سەردێڕ=The Routledge Companion to Sexuality and Colonialism|بڵاوکەرەوە=[[Routledge]]|ساڵ=٢٠٢١|ژپنک=٩٧٨-٠-٤٢٩-٥٠٥٤٤-٧|editor-last=Schields|editor-first=Chelsea|زنجیرە=Routledge Companions to Gender|شوێن=New York|پەڕەکان=١–١٤|chapter=Part I: Directions in the Study of Sexuality and Colonialism – Old Empires, New Perspectives: Sexuality in the Spanish and Portuguese Americas|doi=10.4324/9780429505447|editor-last2=Herzog|editor-first2=Dagmar|chapter-url=https://books.google.com/books?id=xhcoEAAAQBAJ&amp;pg=PA1}}&lt;/ref&gt;

لۆرا ستۆلەر لە کتێبەکەیدا ''بە ناوی «زانینی جەستەیی و دەسەڵاتی ئیمپراتۆری: جێندەر، ڕەگەز و ئەخلاق لە ئاسیای کۆلۆنیالیزمدا»''، لێکۆڵینەوە لەوە دەکات کە چۆن کۆلۆنیالیستە [[ھۆڵەندا|ھۆڵەندییەکان]] کۆنترۆڵی سێکسی و سزای سێکسیی تایبەت بە جێندەرەکانیان بەکارھێناوە بۆ جیاکردنەوەی حاکمەکان و حوکمکراوەکان و سەپاندنی باڵادەستی کۆلۆنیالیزم بەسەر خەڵکی [[ئیندۆنیزیا]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Stoler|یەکەم=Ann|سەردێڕ=Carnal Knowledge and Imperial Power: Gender, Race, and Morality in Colonial Asia|بڵاوکەرەوە=University of California Press|ساڵ=٢٠٠٢}}&lt;/ref&gt;

لە ئەمریکا ١٥٥ ھۆزی ڕەسەن تۆمارکراون کە کەسانی «دوو ڕۆح»یان لەناو ھۆزەکانیاندا لە باوەش گرتووە، بەڵام کۆی ژمارەی ھۆزەکان دەتوانێت زیاتر بێت لەوەی کە بەڵگەی لەسەرە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Roscoe|یەکەم=Will|سەردێڕ=Changing Ones: Third and Fourth Genders in Native North America|بڵاوکەرەوە=Palgrave Macmillan|ساڵ=١٩٩٨}}&lt;/ref&gt; کەسانی دوو ڕۆحی ئەندامی ئەو کۆمەڵگەیانە بوون و ئێستاش ھەن کە ناچنە ژێر پۆلە جێندەرییە ڕۆژاواییەکانی نێر و مێ، بەڵکوو دەچنە ژێر پۆلی «ڕەگەزی سێیەم».&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Wilson |یەکەم=Trista |ڕێکەوت=٢٠١١|سەردێڕ=Changed Embraces, Changes Embraced? Renouncing the Heterosexist Majority in Favor of a Return to Traditional Two-Spirit Culture |journal=American Indian Law Review |بەرگ=٣٦|issue=1 |پەڕەکان=١٦١–١٨٨|issn=0094-002X |jstor=41495705}}&lt;/ref&gt; ئەم سیستمە جێندەرییە دژایەتی ھەردوو دووانەی جێندەری و ئەو جەختکردنەوەیە دەکات کە زایەند و جێندەر ھەمان شتن.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Gilley|یەکەم=Brian|سەردێڕ=Becoming Two-Spirit: Gay Identity and Social Acceptance in Indian Country|بڵاوکەرەوە=University of Nebraska Press|ساڵ=٢٠٠٦}}&lt;/ref&gt; دوو ڕۆح لەبری ئەوەی لەگەڵ ڕۆڵی نەریتی ژن و پیاودا بگونجێت، شوێنێکی تایبەت لە کۆمەڵگەکانیاندا پڕدەکاتەوە.

بۆ نموونە، مرۆڤی دوو ڕۆح بە شێوەیەکی باو ڕێزیان لێدەگیرێت بەھۆی ئەوەی خاوەنی حیکمەت و ھێزی ڕۆحیی تایبەتن.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Gilley|یەکەم=Brian|سەردێڕ=Becoming Two-Spirit: Gay Identity and Social Acceptance in Indian Country|بڵاوکەرەوە=University of Nebraska Press|ساڵ=٢٠٠٦}}&lt;/ref&gt; ھەروەھا کەسانی دوو ڕۆح دەتوانن بەشداری لە ھاوسەرگیریدا بکەن، چی تاکھاوسەر و فرەھاوسەریش.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Roscoe|یەکەم=Will|سەردێڕ=Living the Spirit: a Gay American Indian Anthology|بڵاوکەرەوە=St. Martins Press|ساڵ=١٩٨٨}}&lt;/ref&gt; لە ڕووی مێژووییەوە، کۆلۆنیالیستە ئەورووپییەکان پەیوەندییەکانی کەسانی دوو ڕۆحیان وەک ھاوزایەندخوازی دەبینی، ھەربۆیە باوەڕیان بە کەمتەرخەمی ئەخلاقی خەڵکی ڕەسەن ھەبوو.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; لە کاردانەوەدا، کۆلۆنیالیستەکان دەستیان کرد بە سەپاندنی نۆرمە ئایینی و کۆمەڵایەتییەکانی خۆیان بەسەر کۆمەڵگە ڕەسەنەکاندا، ئەمەش ڕۆڵی کەسانی دوو ڕۆحی لە چاندە ڕەسەنەکاندا کەمکردەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Jacobi |یەکەم=Jeffrey |ڕێکەوت=٢٠٠٦|سەردێڕ=Two Spirits, Two Eras, Same Sex: For a Traditionalist Perspective on Native American Tribal Same-Sex Marriage Policy |journal=University of Michigan Journal of Law Reform |بەرگ=٣٩|issue=4 |پەڕە=٨٢٣|doi=10.36646/mjlr.39.4.two}}&lt;/ref&gt; لە چوارچێوەی زەمانەتەکاندا، یاسای تاوانە ئایینییەکانی ساڵانی ١٨٨٠ بە ڕوونی ئامانجی «ھێرشکردنی دڕانەی سەر پراکتیزە سێکسی و ھاوسەرگیرییە ڕەسەنەکان بوو».&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; ئامانجی کۆلۆنیالیستەکان ئەوە بوو کە گەلانی ڕەسەن خۆیان لە ئایدیاڵە یۆرۆ-ئەمریکییەکان لە خێزان، زایەندییەت، دەربڕینی جێندەری و زۆر شتی تردا ھاوسان بکەن.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

پەیوەندی نێوان واتا سێکسییە بنیات نراوەکان و ئایدۆلۆژیای ڕەگەزی لێکۆڵینەوەی لەسەر کراوە. بە گوێرەی جوان ناگل، واتا سێکسییەکان بۆ پاراستنی سنوورە ڕەگەزی و نەژادی و نەتەوەییەکان بە بێڕێزیکردن بە «ئەوانی دیکە» و ڕێکخستنی ڕەفتاری سێکسی لەناو گرووپەکەدا بنیات دەنرێن. ئەو دەنووسێت «ھەم پابەندبوون و ھەم لادان لەم جۆرە ڕەفتارە پەسەندکراوانە، ڕژێمە ڕەگەزی، نەتەوەیی و ناسیۆنالیستەکان پێناسە دەکەن و بەھێزیان دەکەن».&lt;ref name=&quot;Nagel&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Nagel |یەکەم=Joane |ڕێکەوت=ئابی ٢٠٠٠|سەردێڕ=Ethnicity and Sexuality |journal=Annual Review of Sociology |بەرگ=٢٦|پەڕەکان=١٠٧–١٣٣|doi=10.1146/annurev.soc.26.1.107 |s2cid=145064276}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Nagel2&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Nagel |یەکەم=Joane |ساڵ=٢٠٠١|سەردێڕ=Racial, Ethnic, and National Boundaries: Sexual Intersections and Symbolic Interactions |journal=Symbolic Interaction |بەرگ=٢٤|issue=2 |پەڕەکان=١٢٣–١٣٩|doi=10.1525/si.2001.24.2.123}}&lt;/ref&gt; لە ئەمریکا، خەڵکی ڕەنگاوڕەنگ بە شێوازی جیاواز ڕووبەڕووی کاریگەرییەکانی کۆلۆنیالیزم دەبنەوە، بۆ نموونە بیروباوەڕە کڵێشەییەکانی سەبارەت بە مامی و ئیزابێل بۆ ژنانی ڕەشپێست؛ گوڵی نیلوفەر و خانمی ئەژدیھا بۆ ژنانی ئاسیا؛ و «لاتی نای بەھارات».&lt;ref name=&quot;Mammy Jezebel and Sistahs on Racism.org&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Yarbrough |یەکەم=Marilyn |دوایین٢=Bennet |یەکەم٢=Crystal |ڕێکەوت=نیسانی ٢٠١٢|ناونیشان=http://racism.org/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1277:aawomen01a&amp;catid=72&amp;Itemid=215|سەردێڕ=Mammy Jezebel and Sistahs |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20151208095256/http://racism.org/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=1277:aawomen01a&amp;catid=72&amp;Itemid=215 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥|وێبگە=Race, Racism and the Law!}}&lt;/ref&gt; ئەم بیروباوەڕە کڵێشەییانە لەگەڵ ستانداردەکانی کۆنەپەرستی سێکسیدا جیاوازن، دووبەرەکییەک دروست دەکەن کە گرووپە کاریگەربووەکان لە مرۆڤایەتی بێبەش دەکەن وپیاوخراپیان دەکەن. نموونەیەک لە بیروباوەڕی کڵێشەیی کە لە یەکتربڕینی ڕەگەزپەرستی و چینایەتی و ژنکوژیدایە، ئارکیتایپی شاژنی خۆشگوزەرانییە. کاتی کۆھین باس لەوە دەکات کە چۆن بیروباوەڕی کڵێشەیی شاژنی ئاسوودەژیان دایکانی تاقانەی ڕەشپێستی ھەژار پیاوخراپ دەکات بەھۆی لادانیان لە ڕێکەوتننامەکانی دەورووبەری پێکھاتەی خێزان.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوە|دوایین=Cohen |یەکەم=Cathy J. |سەردێڕ=Black Queer Studies |ڕێکەوت=٢٠٠٥|پەڕەکان=٢١–٥١|chapter=Punks, Bulldaggers, and Welfare Queens |بڵاوکەرەوە=Duke University Press |doi=10.1215/9780822387220-003 |ژپنک=٩٧٨-٠-٨٢٢٣-٣٦٢٩-٧|s2cid=48259239}}&lt;/ref&gt;

=== مافی زاوزێ و سێکسی ===
مافی زاوزێ و سێکسی چەمکی جێبەجێکردنی [[مافەکانی مرۆڤ]] بۆ ئەو پرسانەی پەیوەستن بە زاوزێ و سێکسییەوە لەخۆدەگرێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٢|ناونیشان=https://www.who.int/reproductivehealth/topics/gender_rights/sexual_health/en/|سەردێڕ=WHO {{!}} Gender and human rights |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20181223213827/https://www.who.int/reproductivehealth/topics/gender_rights/sexual_health/en/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨|ڕێکەوتی سەردان=٥ی ئابی ٢٠١٤}}&lt;/ref&gt; ئەم چەمکە چەمکێکی مۆدێرن و مشتومڕاوییە چونکە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ پرسەکانی وەک [[کۆنتڕۆلی ھۆرمۆن|ڕێگری لە دووگیانی]]، [[مافەکانی مرۆڤ|مافەکانی]] [[کۆمەڵەی پەلکەزێڕینە]]، [[لەبەربردن|لەباربردن]]، پەروەردەی سێکسی، ئازادی ھەڵبژاردنی ھاوبەشی ژیان، ئازادی بڕیاردان لەسەر چالاکی و ناچالاکیی سێکسی، مافی یەکپارچەیی جەستەیی، ئازادی بڕیاردان لەسەر ئەوەی کە ئایا مناڵیان دەبێت یان نا، و ئەگەر بەڵێ، چ کاتێک.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Stark |یەکەم=Barbara |ساڵ=٢٠١١|سەردێڕ=The Women's Convention, Reproductive Rights, and the Reproduction of Gender |ناونیشان=http://scholarship.law.duke.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1189&amp;context=djglp |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو |journal=Duke Journal of Gender Law &amp; Policy |بڵاوکەرەوە=Duke University School of Law |بەرگ=١٨|issue=261 |پەڕەکان=٢٦١–٣٠٤|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200903092255/https://scholarship.law.duke.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1189&amp;context=djglp |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣ی ئەیلوولی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Sandfort |یەکەم=Theo G. M. |دوایین٢=Ehrhardt |یەکەم٢=Anke A. |ڕێکەوت=حوزەیرانی ٢٠٠٤|سەردێڕ=Sexual Health: A Useful Public Health Paradigm or a Moral Imperative? |ناونیشان=http://mph.ufl.edu/files/2012/01/session4jan22Sandfort2004.pdf |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |journal=Archives of Sexual Behavior |بڵاوکەرەوە=Springer |بەرگ=٣٣|issue=3 |پەڕەکان=١٨١–١٨٧|doi=10.1023/b:aseb.0000026618.16408.e0 |pmid=١٥١٢٩٠٣٧|s2cid=36553310 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20140531124301/http://mph.ufl.edu/files/2012/01/session4jan22Sandfort2004.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣١ی ئایاری ٢٠١٤|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤}}&lt;/ref&gt; ئەمانە ھەمووی پرسگەلێکی جیھانین کە تا ڕادەیەک لە ھەموو چاندەکاندا بوونیان ھەیە، بەڵام بەپێی زەمینە تایبەتەکان بە شێوەیەکی جیاواز دەردەکەون.

بە گوێرەی حکوومەتی [[سوێد]]، «مافی سێکسی بریتییە لە مافی ھەموو مرۆڤەکان بۆ بڕیاردان لەسەر جەستە و زایەندێتی خۆیان» و «مافی زاوزێ لە مافی تاکەکان پێکدێت کە بڕیار لەسەر ژمارەی مناڵەکانیان و ئەو ماوەیەی کە لەدایک دەبن بدەن».&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ساڵ=٢٠٠٦|ناونیشان=http://www.regeringen.se/content/1/c6/06/14/89/712f7e0c.pdf|سەردێڕ=Wayback Machine |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20140531105838/http://www.regeringen.se/content/1/c6/06/14/89/712f7e0c.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣١ی ئایاری ٢٠١٤|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤}}&lt;/ref&gt; ئەم جۆرە مافانە لە ھەموو چاندەکاندا قبووڵ ناکرێت. لە سەرانسەری جیھاندا، ھەندێک کردەوەی پێچەوانەی ئەم مافانە باون، لەوانە: تاوانبارکردنی چالاکییە سێکسییەکان، ئەگەر چیش ڕەزامەندی لەسەر بێت (وەک ئەوانەی پەیوەندییان بە کردەوەی ھاوزایەندخوازی و کردەوە سێکسییەکانی دەرەوەی ھاوسەرگیری ھەیە)، قبووڵکردنی ھاوسەرگیری بەزۆر و [[ھاوسەرگیریی منداڵان|ھاوسەرگیری مناڵان]]، شکستھێنان لە تاوانبارکردنی [[دەستدرێژیی سێکسی|دەستدرێژییە سێکسییەکان]]، [[خەتەنەکردنی کچان|شێوانی ئەندامی زاوزێی مێینە]]، یان سنووردارکردنی بەردەستبوونی ڕێگریکردن لە دووگیانی.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.amnesty.org/en/news/sexual-and-reproductive-rights-under-threat-worldwide-2014-03-06|سەردێڕ=Sexual and reproductive rights under threat worldwide {{!}} Amnesty International |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20141206225115/http://www.amnesty.org/en/news/sexual-and-reproductive-rights-under-threat-worldwide-2014-03-06 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤|ڕێکەوتی سەردان=٥ی ئابی ٢٠١٤}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ساڵ=٢٠١٣|ناونیشان=http://www.amnestyusa.org/our-work/issues/women-s-rights/women-s-health-sexual-and-reproductive-rights/my-body-my-rights|سەردێڕ=Gender &amp; Sexuality Justice |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20140407051912/http://www.amnestyusa.org/our-work/issues/women-s-rights/women-s-health-sexual-and-reproductive-rights/my-body-my-rights |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی نیسانی ٢٠١٤|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤}}&lt;/ref&gt;

=== ستیگمای دەرمانی بەرگری لە دووگیانی لە کوردستان ===
ستیگمای ڕێگری لە دووگیانی لە [[کوردستان]] (ئەمە [[باکووری کوردستان|کوردستانی باکوور]]، [[باشووری کوردستان|کوردستانی باشوور]]، [[ڕۆژھەڵاتی کوردستان|کوردستانی ڕۆژھەڵات]]، [[ڕۆژاوای کوردستان|کوردستانی ڕۆژاوا]] لەخۆ دەگرێت) وادەکات دەیستگەیشتنی خەڵکی ناوچەکە، بەتایبەتی ژنان، بە ئامرازەکانی کۆنتڕۆڵکردنی لەدایکبوون و بەکارھێنانیان قورستر بکات. زۆرێک لە بیروباوەڕی چاندی و ئایینی لە ناوچەکەدا بەھا بە خێزانی گەورە دەدەن و ڕێگری لە دووگیانی بە شێوەیەکی نەرێنی دەبینن. ھەندێک پێیان وایە بەکارھێنانی مانای ئەوەیە کەسێک ڕەفتارێکی نەشیاو دەکات. بەھۆی ئەمەوە زۆرێک لە ژنان دەترسن حوکمیان لەسەر بدرێت، بۆیە خۆیان لە باسکردن یان بەکارھێنانی کۆنتڕۆڵی لەدایکبوون بەدوور دەگرن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب |دوایین=Tull |یەکەم=Kerina |ڕێکەوت=٢٨ی تەممووزی ٢٠٢٠|سەردێڕ=Barriers to family planning in Iraq
and KRI |ناونیشان=https://www.ecoi.net/en/file/local/2057639/849_Barriers_to_family_planning_in_Iraq_and_KRI.pdf}}&lt;/ref&gt;

ئەم ستیگمایە کێشەی گەورە دروست دەکات. ژمارەیەکی زۆر لە ژنان بەبێ مەبەستی خۆیان دووگیان دەبن، ئەمەش دەبێتە ھۆی لەباربردنی ناپارێزراو و مەترسیی تەندروستی. ھەروەھا زۆرێکیان بەدەست سترێسەوە دەناڵێنن و ھەست بە شەرم دەکەن.

=== لکە لە کاتی بڵاوبوونەوەی ئایدز لە ویلایەتە یەکگرتووەکان ===
لە ساڵی ١٩٨١، پزیشکان یەکەم حاڵەتی تووشبوون بە [[ئایدز]]یان لە ئەمریکا تۆمار کرد. نەخۆشییەکە بە شێوەیەکی ناڕێژەیی کاریگەری لە پیاوانی ھاوزایەندخواز و دووزایەندخواز کردبوو، بەتایبەتی پیاوانی [[ڕەشپێست]] و [[لاتین]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.kff.org/hivaids/fact-sheet/the-hivaids-epidemic-in-the-united-states-the-basics/|سەردێڕ=The HIV/AIDS Epidemic in the United States: The Basics {{!}} KFF |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210416102908/https://www.kff.org/hivaids/fact-sheet/the-hivaids-epidemic-in-the-united-states-the-basics/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی نیسانی ٢٠٢١|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|وێبگە=The Henry J. Kaiser Family Foundation}}&lt;/ref&gt; [[ڕۆناڵد ڕەیگن|کارگێڕیی ڕەیگن]] بەھۆی بێباکییەکەی بەرامبەر بە بڵاوبوونەوەی ئایدز ڕەخنەی زۆری لێدەگیرێت و تۆمارە دەنگییەکانیش ئاشکرای دەکەن کە لاری سپیکس، سکرتێری ڕۆژنامەوانیی ڕۆناڵد ڕەیگن، وەک گاڵتەجاڕییەک سەیری پەتاکەی کردووە و گاڵتەی بە ئایدز کردووە و بە «[[تاعوون]]ی ھاوزایەندخوازان» ناوی بردووە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Lopez |یەکەم=German |ڕێکەوت=١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥|ناونیشان=https://www.vox.com/2015/12/1/9828348/ronald-reagan-hiv-aids|سەردێڕ=The Reagan administration’s unbelievable response to the HIV/AIDS epidemic |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200826201536/https://www.vox.com/2015/12/1/9828348/ronald-reagan-hiv-aids |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی ئابی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|وێبگە=Vox}}&lt;/ref&gt; ئەم پەتایە بەھۆی کاریگەرییە دینییەکانەوە تووشی لکە ببوو. بۆ نموونە، کاردیناڵ کرۆل وتی کە ئایدز «کردەوەیەکی تۆڵەسەندنەوەیە لە گوناھی ھاوزایەندخوازی»، ئەمەش مانای پشت باسکردنی [[پاپا]] بۆ «سەرچاوەی ئەخلاقیی ئایدز» ڕوون دەکاتەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Poirier |یەکەم=Richard |ڕێکەوت=١٩٨٨|سەردێڕ=AIDS and Traditions of Homophobia |journal=Social Research |بەرگ=٥٥|issue=3 |پەڕەکان=٤٦١–٤٧٥|issn=0037-783X |jstor=40970515}}&lt;/ref&gt;

چالاکیخوازییەکانی کاتی پەتای ئایدز تیشکیان خستبووە سەر پێشخستنی پراکتیزەکردنی سێکسی سەلامەت بۆ ھۆشیارکردنەوەی خەڵک کە دەتوانرێت ڕێگری لە نەخۆشییەکە بکرێت. بۆ نموونە کەمپەینی «سێکسی سەلامەت سێکسی گەرمە» ئامانجی پەرەپێدانی بەکارھێنانی [[کۆندۆم]] بوو،&lt;ref name=&quot;Geiling&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Geiling |یەکەم=Natasha |ناونیشان=https://www.smithsonianmag.com/history/the-confusing-and-at-times-counterproductive-1980s-response-to-the-aids-epidemic-180948611/|سەردێڕ=The Confusing and At-Times Counterproductive 1980s Response to the AIDS Epidemic |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20180316152312/https://www.smithsonianmag.com/history/the-confusing-and-at-times-counterproductive-1980s-response-to-the-aids-epidemic-180948611/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی ئازاری ٢٠١٨|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|وێبگە=Smithsonian}}&lt;/ref&gt; بەڵام ھەڵمەتەکانی حکوومەتی ئەمریکا لە داکۆکیکردن لە سێکسی سەلامەت جیاواز بوو. تەنانەت لە ساڵی ١٩٨٧، [[کۆنگرەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا]] ڕەتیکردەوە پارەی فیدراڵی لەو ھەڵمەتە ھۆشیارییانەدا سەرف بکرێت کە خەریکی «[بەرەوپێشبردنی] یان [ھاندانی]، ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ، چالاکییە ھاوزایەندخوازییەکانن».&lt;ref name=&quot;Geiling&quot; /&gt; بەڵکوو ھەڵمەتەکانی حکوومەت بە پلەی یەکەم پشتیان بە تۆقاندن بەستبوو بۆ ئەوەی ترس لەناو ئەو پیاوانەدا بچێنن کە سێکسیان لەگەڵ پیاوانی دیکەدا دەکرد.&lt;ref name=&quot;Geiling&quot; /&gt;

جگە لە ھەڵمەتەکانی خۆپاراستن، چالاکوانان ھەوڵی بەرپەرچدانەوەی ئەو ڕازەیەیان دەدا کە بووبووە ھۆی «مەرگی کۆمەڵایەتیی» ئەو کەسانەی کە تووشی ئایدز بووبوون.&lt;ref name=&quot;Wright 1788–1798&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Wright |یەکەم=Joe |ڕێکەوت=١٥ی ئابی ٢٠١٣|سەردێڕ=Only Your Calamity: The Beginnings of Activism by and for People With AIDS |journal=American Journal of Public Health |بەرگ=١٠٣|issue=10 |پەڕەکان=١٧٨٨–١٧٩٨|doi=10.2105/AJPH.2013.301381 |issn=0090-0036 |pmc=٣٧٨٠٧٣٩|pmid=٢٣٩٤٨٠١٣}}&lt;/ref&gt; پیاوە ھاوزایەندخوازەکانی [[سانفرانسیسکۆ]] و [[نیویۆرک]] بنەماکانی دێنڤەریان دروست کرد، کە بەڵگەنامەیەکی بنەڕەتییە و داوای ماف و دەزگا و کەرامەتی ئەو کەسانە دەکات کە تووشی ئایدز بوون.&lt;ref name=&quot;Wright 1788–1798&quot; /&gt;

ماتیۆ ڕۆبەرتز لە وتارەکەیدا بەناوی «سەرھەڵدانی ناسنامەی ھاوزایەندخواز و بزووتنەوە کۆمەڵایەتییە ھاوزایەندخوازەکان لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوودا» باس لەوە دەکات کە چۆن ھەڵمەتە نێودەوڵەتییەکانی خۆپاراستن لە ئایدز دەرفەتیان بۆ پیاوە ھاوزایەندخوازەکان ڕەخساند کە لەگەڵ پیاوانی ھاوزایەندخوازی وڵاتانی تر بەریەککەوتنیان ھەبێت.&lt;ref name=&quot;Roberts 243–264&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Roberts |یەکەم=Matthew W. |ڕێکەوت=نیسانی ١٩٩٥|سەردێڕ=Emergence of Gay Identity and Gay Social Movements in Developing Countries: The AIDS Crisis as Catalyst |journal=Alternatives: Global, Local, Political |بەرگ=٢٠|issue=2 |پەڕەکان=٢٤٣–٢٦٤|doi=10.1177/030437549502000205 |issn=0304-3754 |s2cid=140772471}}&lt;/ref&gt; ئەم بەریەککەوتنانە ڕێگەیان دا چاندی ھاوزایەندخوازانی ڕۆژاوا بەو پیاوە ھاوزایەندخوازانە بناسێنێت کە لە وڵاتەکانیان ھاوزایەندخوازی ناسێنەرێکی گرنگ نەبووە. بەم شێوەیە، ڕێکخەرانی ئەو گرووپانەی خۆیان وەک ھاوزایەندخواز دەناساند زیاتر و زیاتر بوون، ئەمەش بنەمایەکی بۆ پەرەپێدانی زیاتری ھۆشیاریی ھاوزایەندخواز لە وڵاتە جیاوازەکاندا دروست کرد.&lt;ref name=&quot;Roberts 243–264&quot; /&gt;

== ڕەفتاری سێکسی ==
=== چالاکیی گشتی و تەندروستی ===
دەرکەوتووە کە لە مرۆڤدا جووتبوونی سێکسی سوودی [[تەندروستی]] ھەیە،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Robinson |یەکەم=Kara Mayer |ناونیشان=https://www.webmd.com/sex-relationships/sex-and-health|سەردێڕ=10 Surprising Health Benefits of Sex |ڕێکەوتی سەردان=١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣|وێبگە=WebMD |زمان=en}}&lt;/ref&gt; وەک باشتربوونی ھەستی بۆنکردن،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Bendas |یەکەم=Johanna |دوایین٢=Hummel |یەکەم٢=Thomas |دوایین٣=Croy |یەکەم٣=Ilona |ساڵ=٢٠١٨|سەردێڕ=Olfactory Function Relates to Sexual Experience in Adults |ناونیشان=https://link.springer.com/article/10.1007/s10508-018-1203-x |journal=Archives of Sexual Behavior |بەرگ=٤٧|issue=5 |پەڕەکان=١٣٣٣–١٣٣٩|doi=10.1007/s10508-018-1203-x |pmid=٢٩٧٢١٧٢٣|s2cid=19228290 |ڕێکەوتی سەردان=١١ی شوباتی ٢٠٢٢}}&lt;/ref&gt; کەمبوونەوەی [[فشاری دەروونی]] و [[پەستانی خوێن]]، زیادبوونی [[کۆئەندامی بەرگری|بەرگری لەش]]، و کەمبوونەوەی مەترسیی تووشبوون بە [[شێرپەنجەی پرۆستات]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Giles |یەکەم=GG |دوایین٢=Severi |یەکەم٢=G |دوایین٣=English |یەکەم٣=DR |display-authors=etal |ڕێکەوت=ئابی ٢٠٠٣|سەردێڕ=Sexual factors and prostate cancer |journal=BJU Int. |بەرگ=٩٢|issue=3 |پەڕەکان=٢١١–٢١٦|doi=10.1046/j.1464-410x.2003.04319.x |pmid=١٢٨٨٧٤٦٩|s2cid=29430415 |doi-access=free}}&lt;/ref&gt; تێکەڵیی سێکسی و ئۆرگازم ئاستی ئۆکسیتۆسین زیاد دەکەن، ئەمەش یارمەتیی مرۆڤەکان دەدات پەیوەندی و متمانە دروست بکەن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Lee |یەکەم=HJ |دوایین٢=Macbeth |یەکەم٢=AH |دوایین٣=Pagani |یەکەم٣=JH |دوایین٤=Young |یەکەم٤=WS |ڕێکەوت=حوزەیرانی ٢٠٠٩|سەردێڕ=Oxytocin: the great facilitator of life |journal=Prog. Neurobiol. |بەرگ=٨٨|issue=2 |پەڕەکان=١٢٧–١٥١|doi=10.1016/j.pneurobio.2009.04.001 |pmc=٢٦٨٩٩٢٩|pmid=١٩٤٨٢٢٢٩}}&lt;/ref&gt; ھەندێک لەم سوودانە، وەک کەمکردنەوەی فشار، بە ھەمان شێوە دەکرێ لە دەرەنجامی دەستپەڕکردنیش بن، ھەرچەند جیاوازە لە جووتبوونی سێکسی لەگەڵ کەسێکی تر. دەستپەڕکردن توخمێکی تەندروستی گەشەکردنی سێکسییە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.ohsu.edu/womens-health/benefits-healthy-sex-life|سەردێڕ=The Benefits of a Healthy Sex Life {{!}} Center for Women's Health {{!}} OHSU |ڕێکەوتی سەردان=١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣|وێبگە=www.ohsu.edu}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://my.clevelandclinic.org/health/articles/24332-masturbation|سەردێڕ=Masturbation: Facts &amp; Benefits |ڕێکەوتی سەردان=١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣|وێبگە=Cleveland Clinic |زمان=en}}&lt;/ref&gt;

زانای نێرۆسایکۆلۆژی دەیڤید ویکز، سەرۆکی دەروونناسی پیری لە نەخۆشخانەی ڕۆیاڵ ئەدینبۆرگ لە [[سکۆتلەندا]]، توێژینەوەیەکی درێژخایەنی لەسەر ٣٬٥٠٠ کەسی تەمەن نێوان ٣٠ بۆ ١٠١ ساڵدایە ئەنجام دا، ئاماژەی بەوە کردووە کە «سێکس یارمەتیت دەدات تا چوار بۆ حەوت ساڵ گەنجتر دەربکەویت.» بەڵام ھۆکاری تایبەتی ئەمە ڕوون نییە و ڕەنگە سوودەکان بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە سێکسەوە ھەبێت و ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە کەمبوونەوەی بەرچاوی فشار و دڵخۆشی و خەوی باشترەوە ھەبێت، کە ھەموو لێکەوتەی سێکسن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Blum |یەکەم=Jeffrey |ناونیشان=http://www.medicinenet.com/script/main/art.asp?articlekey=51501|سەردێڕ=Information on sex and youthfulness on MedicineNet.com |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201026112402/https://www.medicinenet.com/script/main/art.asp?articlekey=51501 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٠|وێبگە=WebMD}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Weeks|یەکەم=David|ناونیشان=https://archive.org/details/isbn_9780425172582/page/277|سەردێڕ=Secrets of the Superyoung|بڵاوکەرەوە=Berkley|ساڵ=١٩٩٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٤٢٥-١٧٢٥٨-٢|پەڕە=[https://archive.org/details/isbn_٩٧٨٠٤٢٥١٧٢٥٨٢/page/٢٧٧ ٢٧٧]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Northrup|یەکەم=Christiane|ناونیشان={{Google books |plainurl=yes |id=V9S3keMnie8C |پەڕە=٢٣٢}}|سەردێڕ=Women's Bodies, Women's Wisdom: Creating Physical and Emotional Health and Healing|بڵاوکەرەوە=Bantam|ساڵ=٢٠١٠|ژپنک=٩٧٨-٠-٥٥٣-٨٠٧٩٣-٦}}&lt;/ref&gt;

لە ھەمان کاتدا، جووتبوونی سێکسی دەتوانێت ببێتە ھۆی گواستنەوەی نەخۆشی.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.4parents.gov/sexrisky/stds/common_std/common_std.html|سەردێڕ=Common Sexually Transmitted Diseases (STDs) |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110625104729/http://www.4parents.gov/sexrisky/stds/common_std/common_std.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی حوزەیرانی ٢٠١١}}&lt;/ref&gt; ساڵانە ١٩ ملیۆن حاڵەتی نوێی تووشبوون بە [[نەخۆشییە ڕاگوێزراوە سێکسییەکان]] (STI) لە ویلایەتە یەکگتووەکان تۆمار دەکرێت، و لە سەرانسەری جیھان ساڵانە زیاتر لە ٣٤٠ ملیۆن حاڵەت تۆمار دەکرێت.&lt;ref name=&quot;who&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧|ناونیشان=https://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs110/en/print.html|سەردێڕ=WHO {{!}} Sexually transmitted infections |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120709030847/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs110/en/print.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٩ی تەممووزی ٢٠١٢|ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی تەممووزی ٢٠١١|type=Fact sheet}}&lt;/ref&gt; زیاتر لە نیوەی ئەمانە لە ھەرزەکاران و گەنجانی پێگەیشتووی تەمەن ١٥–٢٤ ساڵدا تۆمارکراون.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Weinstock |یەکەم=H |display-authors=etal |ساڵ=٢٠٠٤|سەردێڕ=Sexually transmitted diseases among American youth: incidence and prevalence estimates, 2000. |journal=Perspectives on Sexual and Reproductive Health |بەرگ=٣٦|issue=1 |پەڕەکان=٦–١٠|doi=10.1363/3600604 |pmid=١٤٩٨٢٦٧١|doi-access=free}}&lt;/ref&gt; بەلایەنی کەمەوە، لە ھەر چوار کچێکی ھەرزەکاری ئەمریکی، یەکێکیان تووشی نەخۆشییەکی ڕاگوێزراوەی سێکسی بووە.&lt;ref name=&quot;CDC&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://www.nytimes.com/2008/03/12/science/12std.html|سەردێڕ=Sex Infections Found in Quarter of Teenage Girls|ئیش=The New York Times|ڕێکەوت=١٢ی ئازاری ٢٠٠٨|ڕێکەوتی سەردان=٢٢ی شوباتی ٢٠١٧|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی حوزەیرانی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170626154853/http://www.nytimes.com/2008/03/12/science/12std.html?_r=1}}&lt;/ref&gt; لە ئەمریکا نزیکەی ٣٠٪ی مناڵانی تەمەن ١٥ بۆ ١٧ ساڵان سێکسیان کردووە، بەڵام تەنیا نزیکەی ٨٠٪ی مناڵانی تەمەن ١٥ بۆ ١٩ ساڵان وتوویانە کە کۆندۆمیان بۆ یەکەمین جووتبوونیان بەکارھێناوە. لە یەکێک لە توێژینەوەکاندا، زیاتر لە ٧٥٪ی ژنانی گەنجی تەمەن ١٨–٢٥ ساڵ ھەستیان کردووە کە مەترسیی تووشبوون بە نەخۆشییە ڕاگوێزراوە سێکسییەکانیان کەم بووە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Yarnall |یەکەم=KS |دوایین٢=McBride |یەکەم٢=CM |دوایین٣=Lyna |یەکەم٣=P |display-authors=etal |ڕێکەوت=ئابی ٢٠٠٣|سەردێڕ=Factors associated with condom use among at-risk women students and nonstudents seen in managed care |journal=Prev Med |بەرگ=٣٧|issue=2 |پەڕەکان=١٦٣–١٧٠|doi=10.1016/s0091-7435(03)00109-9 |pmid=١٢٨٥٥٢١٦}}&lt;/ref&gt;

=== دروستکردنی پەیوەندی ===
[[پەڕگە:Eugen de Blaas The Flirtation.jpg|وێنۆک|''ئەوینداری''، یوجین دی بلاس، ١٩٠٤&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.artrenewal.org/pages/artist.php?artistid=326|سەردێڕ=Eugene de Blaas - 111 artworks - Art Renewal Center |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170903212845/http://www.artrenewal.org/pages/artist.php?artistid=326 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣ی ئەیلوولی ٢٠١٧|ڕێکەوتی سەردان=٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt;]]
مرۆڤەکان، چ بە ئاگاداری و ھەم بە نائاگایی، ھەوڵدەدەن سەرنجی کەسانی تر ڕابکێشن تاکوو بتوانن پەیوەندیی قووڵیان لەگەڵدا دروست بکەن. ئەمە ڕەنگە بۆ ھاوڕێیەتی، زاوزێکردن، یان پەیوەندییەکی گەرموگوڕ بێت. ئەمەش پڕۆسەیەکی کارلێککاری لەخۆدەگرێت کە تێیدا مرۆڤەکان ھاوبەش دەدۆزنەوە و پەیوەندییەکان دەپارێزن. ئەم پرۆسانە کە بریتین لە ڕاکێشانی سەرنجی ھاوبەشێک یان چەند ھاوبەشێک و پاراستنی بەرژەوەندی سێکسی، دەتوانن بریتی بن لە:
* ئەوینداری یان دڵداری: بەکارھێنانی ڕەفتاری ناڕاستەوخۆ بۆ گەیاندنی بەرژەوەندیی ئەوینی یان سێکسی. دەتوانێت ئاماژەی زارەکی یان نازارەکی لەخۆبگرێت، وەک وتەی سێکسی، [[زمانی جەستە]]، و سەیرکردن، بەڵام ئەوینداری نازارەکی زیاتر باو و ئاساییە.&lt;ref name=&quot;CECIR&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Guerrero|یەکەم=Laura K.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=sufxrS5UFW0C&amp;pg=PA228|سەردێڕ=Close Encounters: Communication in Relationships|دوایین٢=Andersen|یەکەم٢=Peter A.|دوایین٣=Afifi|یەکەم٣=Walid A.|ڕێکەوت=٢٠١٣|بڵاوکەرەوە=Sage Publications|ژپنک=٩٧٨-١-٤٥٢٢-١٧١٠-٩|پەڕە=٢٢٨|ڕێکەوتی سەردان=١٤ی نیسانی ٢٠٢٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20220730073846/https://books.google.com/books?id=sufxrS5UFW0C&amp;pg=PA228|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تەممووزی ٢٠٢٢|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; ئەوینداری ڕێگەیەکی پەسەندکراوی کۆمەڵایەتیی ڕاکێشانی سەرنجی کەسێکە. جۆری جیاوازی ئەوینداری ھەیە و زۆربەی کەسەکان بەزۆری یەک شێوازی ئەویندارییان ھەیە، کە کەوتووەتەوە سەر ئاسوودەییان. لەکاتی ئەوینداریدا، دەکرێت کەسەکە بەئەدەب و سەرخۆش دەرکەوێت و ھەوڵی بەریەککەوتنی جەستەیی بدات، ھەندێکجار ئەستەمە بزانین کەسی بەرامبەر ئارەزووی ئەم بەریەککەوتنەی ھەیە یان نا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Schmidt |یەکەم=Megan |ڕێکەوت=٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٣|ناونیشان=https://news.ku.edu/2013/09/11/new-book-outlines-five-types-flirting-styles|سەردێڕ=New book outlines five types of flirting styles |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210112211707/https://news.ku.edu/2013/09/11/new-book-outlines-five-types-flirting-styles |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١|ڕێکەوتی سەردان=٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥|وێبگە=University of Kansas}}&lt;/ref&gt; ئەوینداریی نازارەکی ڕێگە بە خەڵک دەدات ئارەزووی کەسێکی تر تاقیبکەنەوە بەبێ ترسان لە ڕەتکرانەوەی ڕاستەوخۆ.&lt;ref name=&quot;CECIR&quot; /&gt; شێوازی ئەوینداری بەپێی چاند جیاوازە. چاندە جیاوازەکان ئەتەکێتی کۆمەڵایەتیی جیاوازیان ھەیە. بۆ نموونە، تا چ ماوەیەک سەیری ناو چاوی کەسێک بکەیت، یان چەند نزیک لە تەنیشت کەسێکەوە بووەستیت یان دابنیشیت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.spiegel.de/international/0,1518,419712,00.html|سەردێڕ=Scoring a German: Flirting with Fräuleins, Hunting for Herren|ئیش=Der Spiegel|ڕێکەوت=٥ی حوزەیرانی ٢٠٠٦|بڵاوکەرەوە=Spiegel.de|ڕێکەوتی سەردان=٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٠ی نیسانی ٢٠١٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20120420144014/http://www.spiegel.de/international/0,1518,419712,00.html}}&lt;/ref&gt;
* دڵفڕێنی یان ئیغراکردن: ئەو پرۆسەیەی کە کەسێک بە ئەنقەست فریوی کەسێکی تر دەدات بۆ ئەوەی بەشداریی ڕەفتاری سێکسی بکات.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Greene|یەکەم=Robert|ناونیشان=https://archive.org/details/artofseduction00robe_0|سەردێڕ=The Art of Seduction|بڵاوکەرەوە=Penguin|ساڵ=٢٠٠٣|ژپنک=٩٧٨-٠-١٤-٢٠٠١١٩-٦|بەستەری نووسەر=Robert Greene (American author)}}&lt;/ref&gt; ئەمە تاکوو قەناعەت بە کەسێک بھێنرێت کە شتێک بکات کە ڕەنگە لە حاڵەتی ئاسایی نەیکات ئەگەر لە حاڵەتی ورووژانی سێکسی نەبێت. دەتوانرێت دڵفڕێنی ھەم ئەرێنی و ھەم نەرێنی سەیر بکرێت. چونکە وشەی دڵفڕێنی (seduction) بە لاتینی واتای «بەلاڕێدابردن»ە، دەتوانرێت بە شێوەیەکی نەرێنی سەیر بکرێت.

=== سەرنجڕاکێشانی سێکسی ===
سەرنجڕاکێشانی سێکسی بریتییە لە سەرنجڕاکێشان لەسەر بنەمای ئارەزووی سێکسی یان کوالیتی ورووژاندنی ئەو جۆرە حەزە. سەرنجڕاکێشانی سێکسی توانای تاکەکەسە بۆ ڕاکێشانی بەرژەوەندی سێکسی یان ئیرۆتیکی کەسێکی تر و ھۆکارێکە بۆ [[ھەڵبژاردەی سێکسی|ھەڵبژاردنی سێکسی]] یان ھەڵبژاردنی ھاوسەر. ڕاکێشانەکە دەتوانێت بۆ سیفەتە جەستەیییەکان یان سیفەتەکانی تری کەسێک بێت. ڕەنگە سەرنجڕاکێشانەکە بۆ [[جوانیناسی|جوانی]] یان جووڵەی کەسێک یان بۆ دەنگ یان بۆنەکەی بێت، جگە لە ھۆکارەکانی تر. ڕەنگە سەرنجڕاکێشانەکە بەھۆی ڕازاندنەوە و جل و بەرگ و بۆن و درێژیی قژ و شێوازی کەسێکەوە و ھەر شتێکی تر کە بتوانێت بەرژەوەندی سێکسی کەسێکی دیکە ڕابکێشێت، بەرزتر بێت. ھەروەھا دەتوانێت لەژێر کاریگەری ھۆکارە [[جێنەتیک|بۆماوەیییەکانی تاکەکەسی]][[تاک|،]] [[دەروونناسی|دەروونی]]، یان چاندیدا بێت، یان بە سیفەتە ناشێوەکانی تری کەسەکە. ھەروەھا سەرنجڕاکێشانی سێکسی وەڵامێکە بۆ کەسێکی تر کە پەیوەستە بە تێکەڵەیەک لە کەسی خاوەنی سیفەتەکان و ھەروەھا بە پێوەرەکانی ئەو کەسەی کە سەرنجڕاکێشە.

ھەرچەندە ھەوڵی داڕشتنی پێوەرە بابەتییەکانی سەرنجڕاکێشیی سێکسی و پێوانەکردنی دراوە، بەڵام سەرنجڕاکێشیی سێکسی کەسێک تا ڕادەیەکی زۆر پێوەرێکی بابەتییە کە وابەستەی بەرژەوەندی و تێگەیشتن و ئاراستەی سێکسیی کەسەکەیە. بۆ نموونە، کەسێکی ھاوزایەندخواز بە شێوەیەکی گشتی کەسێکی ھاوزایەندی خۆی سەرنجڕاکێشتر دەبینێت بەراورد بە یەکێک لە زایەندەکانی تر. [[دووزایەندخوازی|کەسێکی دووزایەندخواز]] ھەریەک لە زایەندەکان بە سەرنجڕاکێش دەزانێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٠ی ئابی ٢٠٢١|ناونیشان=https://www.thetrevorproject.org/resources/article/understanding-bisexuality/|سەردێڕ=Understanding Bisexuality |ڕێکەوتی سەردان=١٩ی ئایاری ٢٠٢٤|وێبگە=[[Trevor Project]]}}&lt;/ref&gt;

جگە لەوەش، کەسانی [[سێکسنەخوازی|سێکسنەخواز]] ھەن، کە بەزۆری ئەزموونی سەرنجڕاکێشانی سێکسی بۆ ھیچ کام لە زایەندەکان ناکەن، ھەرچەندە ڕەنگە سەرنجڕاکێشانی ئەوینی ھەبێت (ھاومۆرۆمانتیک، بایرۆمانتیک یان ھێتێرۆرۆمانتیک). سەرنجڕاکێشانی نێوان کەسەکان ھۆکارەکانی وەک لێکچوونی جەستەیی یان دەروونی، ئاشنابوون یان خاوەندارێتی زاڵبوون لە تایبەتمەندییە ھاوبەشەکان یان ئاشناکان، لێکچوون، تەواوکەری، حەزی بەرامبەر و بەھێزکردن لەخۆدەگرێت.

=== پرسە یاسایییەکان ===
لە ئاستی جیھانیدا، یاساکان بە چەندین شێوە زایەندێتی مرۆڤ ڕێکدەخەن، لەوانە بە تاوانبارکردنی ھەندێک لە ڕەفتارە سێکسییەکان، پێدانی تایبەتمەندی یان [[ئۆتۆنۆمی|سەربەخۆیی]] بە تاکەکان تاکوو خۆیان بڕیار بدەن، پاراستنی تاکەکان لە نایەکسانی و دووچاوەکیکردن، داننان پێ و پاراستنی مافەکانی تری تاک، ھەروەھا یاسادانان بۆ ئەو بابەتانەی پەیوەندییان بە ھاوسەرگیری و خێزانەوە ھەیە، لەگەڵ دروستکردنی یاسا بۆ پاراستنی تاکەکان لە [[توندوتیژی]]، ھەراسانکردن، و تەنگپێھەڵچنین.&lt;ref name=&quot;SexualityLaw1&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Mills |یەکەم=Elizabeth |دوایین٢=Haste |یەکەم٢=Polly |دوایین٣=Wood |یەکەم٣=Stephen |ڕێکەوت=١٧ی حوزەیرانی ٢٠١٦|ناونیشان=http://www.spl.ids.ac.uk/sexuality-and-social-justice-toolkit/1-issues-and-debates/how-sexuality-regulated-law |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201204103147/http://www.spl.ids.ac.uk/sexuality-and-social-justice-toolkit/1-issues-and-debates/how-sexuality-regulated-law |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=١٧ی حوزەیرانی ٢٠١٦|وێبگە=Sexuality and Social Justice: A Toolkit}}&lt;/ref&gt;

پرسەکان سەبارەت بە زایەندێتیی مرۆڤ و ئاراستەی سێکسیی مرۆڤ لە نیوەی کۆتایی سەدەی بیستەمدا لە یاسای ڕۆژاوادا ھاتنە پێشەوە، وەک بەشێک لە ھاندانی بزووتنەوەی ڕزگاری خوازی ھاوزایەندخوازان بۆ تاکەکانی کۆمەڵەی پەلکەزێڕینە تاکوو «[[خۆئاشکراکردن|بێنە دەرەوە لە دۆڵابەکە]]» و پەیوەندی لەگەڵ سیستمی یاساییدا بکەن، بە پلەی یەکەم لە ڕێگەی دادگاکانەوە؛ بۆیە زۆر بابەتی تایبەت بە زایەندێتیی مرۆڤ و یاسا لە بۆچوونی دادگاکاندا دەبینرێت.&lt;ref name=&quot;Minnesota1&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://library.law.umn.edu/researchguides/sexual-orientation.html|سەردێڕ=GLBT Legal Issues of Sexual Orientation - UMN Law Library |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20150705012329/https://library.law.umn.edu/researchguides/sexual-orientation.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٥ی تەممووزی ٢٠١٥|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تەممووزی ٢٠١٥|وێبگە=library.law.umn.edu}}&lt;/ref&gt;

==== تایبەتمەندیی سێکسی ====
لەکاتێکدا پرسی تایبەتمەندی تایبەت بە ئیدیعای مافی سێکسی سوودی ھەبووە، ھەندێک لە زانایان ڕەخنەیان لە سوودەکەی گرتووە و دەڵێن ئەم ڕووانگەیە زۆر بەرتەسکە. زۆرجار یاساکە درەنگ دەستوەردان دەکات لە ھەندێک جۆری ڕەفتاری زۆرەملێدا کە دەتوانێت کۆنترۆڵی تاکەکان بەسەر سێکسییەتی خۆیاندا سنووردار بکات (وەک شێواندنی ئەندامی مێینە، ھاوسەرگیریی بە زۆر یان دەستنەگەیشتن بە چاودێری تەندروستیی زاوزێ). زۆرێک لەم نادادپەروەرییانە زۆرجار بە تەواوی یان بەشێکیان لەلایەن کەسانی تایبەتەوە ئەنجام دەدرێن نەک بریکارەکانی دەوڵەت و لە ئەنجامدا مشتومڕێکی بەردەوام ھەیە لەسەر ڕادەی بەرپرسیارێتی دەوڵەت بۆ ڕێگریکردن لە کارە زیانبەخشەکان و لێکۆڵینەوە لەو جۆرە کارانە کاتێک ڕوودەدەن.&lt;ref name=&quot;SexualityLaw1&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Mills |یەکەم=Elizabeth |دوایین٢=Haste |یەکەم٢=Polly |دوایین٣=Wood |یەکەم٣=Stephen |ڕێکەوت=١٧ی حوزەیرانی ٢٠١٦|ناونیشان=http://www.spl.ids.ac.uk/sexuality-and-social-justice-toolkit/1-issues-and-debates/how-sexuality-regulated-law |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201204103147/http://www.spl.ids.ac.uk/sexuality-and-social-justice-toolkit/1-issues-and-debates/how-sexuality-regulated-law |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=١٧ی حوزەیرانی ٢٠١٦|وێبگە=Sexuality and Social Justice: A Toolkit}}&lt;/ref&gt;

دەستێوەردانی دەوڵەت سەبارەت بە زایەندێتیش ڕوودەدات، و لەلایەن ھەندێکەوە بە قبوڵکراو دادەنرێت، لە ھەندێک حاڵەتدا.&lt;ref name=&quot;SexualityLaw1&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Mills |یەکەم=Elizabeth |دوایین٢=Haste |یەکەم٢=Polly |دوایین٣=Wood |یەکەم٣=Stephen |ڕێکەوت=١٧ی حوزەیرانی ٢٠١٦|ناونیشان=http://www.spl.ids.ac.uk/sexuality-and-social-justice-toolkit/1-issues-and-debates/how-sexuality-regulated-law |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201204103147/http://www.spl.ids.ac.uk/sexuality-and-social-justice-toolkit/1-issues-and-debates/how-sexuality-regulated-law |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=١٧ی حوزەیرانی ٢٠١٦|وێبگە=Sexuality and Social Justice: A Toolkit}}&lt;/ref&gt;

سیستمی یاسایی سەبارەت بە لەشفرۆشی بابەتێکی مشتومڕاوییە. لایەنگرانی تاوانبارکردنی دەڵێن کاری سێکسی کارێکی بێ ئەخلاقییە کە نابێت تەحەمول بکرێت، لەکاتێکدا ئەوانەی دژی تاوانبارکردنن ئاماژە بەوە دەدەن کە چۆن تاوانبارکردنی زیانی زیاترە نەک سوود. ھەروەھا لەناو بزووتنەوەی فێمینیستدا مشتومڕێک ھەیە لەسەر ئەوەی کە ئایا کاری سێکسی لە بنەڕەتدا بابەتگەرایی و ئیستغلالکردنە یان ئایا کرێکارانی سێکس ئەو دەزگایەیان ھەیە کە سێکس وەک خزمەتگوزارییەک بفرۆشن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Heartfield |یەکەم=Kate |ڕێکەوت=٧ی ئازاری ٢٠١٤|ناونیشان=https://www.timescolonist.com/opinion/columnists/kate-heartfield-do-prostitutes-sell-themselves-or-a-service-1.877652|سەردێڕ=Kate Heartfield: Do prostitutes sell themselves or a service? |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191030203423/https://www.timescolonist.com/opinion/columnists/kate-heartfield-do-prostitutes-sell-themselves-or-a-service-1.877652 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|وێبگە=[[Times Colonist]]}}&lt;/ref&gt;

کاتێک کاری سێکسی بە تاوان ھەژمار کرا، یاسا ئەو کەسانە ناپارازێت کە کرێکاری سێکسین و ڕووبەڕووی تاوان و توندوتیژی دەبنەوە. لە ساڵی ٢٠٠٣دا لە ڕاپرسییەکدا کە لەسەر کرێکارانی سێکسی سەر شەقامەکان لە ویلایەتی نیویۆرک ئەنجامدرا، ٨٠٪یان ڕایان گەیاندووە کە ھەڕەشەی توندوتیژییان لێکراوە یان تووشی توندوتیژی بوون و زۆرێکیان وتوویانە پۆلیس ھیچ یارمەتی نەداون. ٢٧٪ ڕایان گەیاندووە کە خۆیان تووشی توندوتیژی بوون لەلایەن ئەفسەرانی پۆلیسەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Thukral |یەکەم=Juhu |ساڵ=٢٠٠٣|ناونیشان=http://sexworkersproject.org/downloads/RevolvingDoor.pdf |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20040103043554/http://sexworkersproject.org/downloads/RevolvingDoor.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٤|وێبگە=Sex Workers Project}}&lt;/ref&gt; ناسنامە جیاوازەکانی وەک ڕەشپێستەکان، کەسانی [[ترانسجێندەر]]، یان ھەژاربوون دەتوانێت ببێتە ھۆی ئەوەی کەسێک زیاتر لەلایەن پۆلیسەوە بە تاوانبار بناسرێت.

== دین و سێکس ==
لە ھەندێک [[دین|ئاییندا]]، ڕەفتاری سێکسی بە پلەی یەکەم وەک شتێکی ڕۆحی سەیر دەکرێت. لە ھەندێکی تردا وەکوو جەستەیی بە پلەی یەکەم مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت. ھەندێک پێیان وایە ڕەفتاری سێکسی تەنھا لەناو ھەندێک جۆری پەیوەندیدا ڕۆحییە، کاتێک بۆ مەبەستی تایبەت بەکاردەھێنرێت، یان کاتێک دەخرێتە ناو ڕێوڕەسمی ئایینیەوە. لە ھەندێک ئاییندا جیاوازی لە نێوان فیزیکی و ڕۆحیدا نییە، لەکاتێکدا ھەندێک ئایین سێکسییەتی مرۆڤ وەک ڕێگەیەک بۆ تەواوکردنی ئەو بۆشاییە سەیر دەکەن کە لە نێوان ڕۆحی و فیزیکیدا ھەیە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.iwgonline.org/sexuality/|سەردێڕ=IWG Gaming – Blend In |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170905065131/http://www.iwgonline.org/sexuality |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧|ڕێکەوتی سەردان=٣ی تەممووزی ٢٠١٥}}&lt;/ref&gt;

=== جوویەتی ===
بەپێی [[جوویەتی]]، سێکسی نێوان ژن و پیاو لەناو ھاوسەرگیریدا پیرۆزە و پێویستە بە بەردەوامی چێژ وەربگرێت؛ بێ شووکردن بە گوناھ دادەنرێت.&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=King|یەکەم=Bruce M.|سەردێڕ=Human sexuality today|دوایین٢=Regan|یەکەم٢=Pamela C.|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٨٨٠٠-٦|edition=8th|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; &lt;sup class=&quot;noprint Inline-Template&quot; style=&quot;white-space:nowrap;&quot;&gt;&amp;#x5B; ''[[ویکیپیدیا:ئاماژە بە سەرچاوە|&lt;span title=&quot;This citation requires a reference to the specific page or range of pages in which the material appears. (شوبات ٢٠١٦)&quot;&gt;لاپەڕە پێویستە&lt;/span&gt;]]'' &amp;#x5D;&lt;/sup&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Lamm |یەکەم=Maurice |ناونیشان=https://www.chabad.org/library/article_cdo/aid/465153/jewish/Jewish-Sexuality-The-Intimate-Component-in-Love-and-Marriage.htm|سەردێڕ=Jewish Sexuality: The Intimate Component in Love and Marriage |ڕێکەوتی سەردان=١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣|وێبگە=Chabad}}&lt;/ref&gt; {{NoteTag|Chabad is a traditional and Ashkenazi Jewish source. This page is not reflective of all modern Jewish beliefs, but instead describes one current set of views/some traditional views.}}

=== مەسیحییەت ===
ئارەزوو، لەوانەش ئارەزووی سێکسی و شەھوەت، بە گوێرەی ھەندێک لە نووسەران بە بێ ئەخلاقی و گوناھبار دادەنرا.&lt;ref name=&quot;Knust2005&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Knust|یەکەم=Jennifer Wright|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=2AUEAmdWwuUC&amp;pg=PA1|سەردێڕ=Abandoned to Lust: Sexual Slander and Ancient Christianity|ڕێکەوت=٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٥|بڵاوکەرەوە=Columbia University Press|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٣١-٥١٠٠٤-٢|پەڕەکان=٥١, ٦٧, ٧٨|ڕێکەوتی سەردان=٣ی ئازاری ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Pagels2011&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Pagels|یەکەم=Elaine|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=btufm2vXzpEC&amp;pg=PR17|سەردێڕ=Adam, Eve, and the Serpent: Sex and Politics in Early Christianity|بڵاوکەرەوە=Knopf Doubleday|ساڵ=٢٠١١|ژپنک=٩٧٨-٠-٣٠٧-٨٠٧٣٥-٩|پەڕەکان=xvii-xix|ڕێکەوتی سەردان=٣ی ئازاری ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Wiesner-Hanks2000&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Wiesner-Hanks|یەکەم=Merry E.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=4v1zuZF-te0C&amp;pg=PA1|سەردێڕ=Christianity and Sexuality in the Early Modern World: Regulating Desire, Reforming Practice|بڵاوکەرەوە=Psychology Press|ساڵ=٢٠٠٠|ژپنک=٩٧٨-٠-٤١٥-١٤٤٣٤-٦|پەڕە=١٠}}&lt;/ref&gt; ئیلین پاگێڵس دەڵێت «لە سەرەتای سەدەی پێنجەمدا، [[ئۆگەستین|ئۆگستین]] لە ڕاستیدا ڕایگەیاندبوو کە ئارەزووی سێکسی خۆبەخۆ بەڵگەی گوناھی ڕەسەنی گشتگیرە و سزای گوناھی ڕەسەنی گشتگیرە»، ھەرچەندە ئەم بۆچوونە پێچەوانەی «زۆربەی مەسیحییەکانی پێش خۆیەتی».&lt;ref name=&quot;Pagels2011&quot; /&gt; بەپێی جێنیفر ڕایت نوست، [[پۆڵسی تەڕسووسی|پۆڵ]] ئارەزووی ھێزێکی لە چوارچێوەیەکدا دانا کە مەسیحییەکان کۆنترۆڵییان کردبوو لەکاتێکدا غەیرە مەسیحییەکان «کۆیلە» بوون لەلایەن ئەو ھێزەوە؛&lt;ref name=&quot;Knust2005&quot; /&gt; و ھەروەھا وتی جەستەی مەسیحییەکان ئەندامی جەستەی مەسیحن و بەمجۆرە دەبێت لە ئارەزووی سێکسی دوور بخرێتەوە.&lt;ref name=&quot;Knust2005&quot; /&gt;

=== ئیسلام ===
لە [[ئیسلام]]دا ئارەزووی سێکس بە حەزێکی سروشتی دادەنرێت کە نابێت سەرکوت بکرێت، ھەرچەندە چەمکی سێکسی ئازاد قبوڵ ناکرێت؛ ئەم پاڵنەرانە پێویستە بە بەرپرسیارانە جێبەجێ بکرێن. ھاوسەرگیری بە کارێکی چاک دادەنرێت؛ ڕێگری لە ڕێڕەوی ڕۆحی ناکات. ئەو دەستەواژەیەی لەناو [[قورئان]]دا بۆ زەواج بەکاردێت نیکاحە. ھەرچەندە زایەندێتیی ئیسلامی لە ڕێگەی فیقھی سێکسی ئیسلامییەوە سنووردار دەکرێت، بەڵام جەخت لەسەر چێژی سێکسی دەکاتەوە لەناو ھاوسەرگیریدا. قبوڵکراوە بۆ پیاوێک زیاتر لە ژنێک ھەبێت، بەڵام دەبێت لە ڕووی جەستەیی و دەروونی و سۆزداری و دارایی و ڕۆحییەوە ئاگاداری ئەو ژنانە بێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Stearns|یەکەم=Peter|سەردێڕ=World history in brief: major patterns of change and continuity|بڵاوکەرەوە=Pearson|ساڵ=٢٠١٢|ژپنک=٩٧٨-٠-٢٠٥-٩٣٩٢٠-٦|edition=8th|زنجیرە=Penguin Academics|شوێنی بڵاوکردنەوە=Boston}}&lt;/ref&gt; موسڵمانان پێیان وایە جووتبوونی سێکسی عیبادەتێکە کە پێداویستییە سۆزداری و جەستەیییەکان بەدی دێنێت، ھەروەھا بەرھەمھێنانی منداڵ یەکێکە لەو ڕێگایانەی مرۆڤ دەتوانێت بەشداری بکات لە دروستکردنی خودادا، ھەروەھا ئیسلام بێ شووکردن بێھیوا دەکات کاتێک تاکێک ھاوسەرگیری کرد.

=== ئایینی ھیندۆسی ===
[[ھیندوویزم|ئایینی ھیندۆسی]] جەخت لەوە دەکاتەوە کە سێکس تەنھا لە نێوان ژن و مێرددا گونجاوە، کە تێیدا تێرکردنی ئارەزووی سێکسی لە ڕێگەی چێژی سێکسییەوە ئەرکێکی گرنگی ھاوسەرگیرییە. ھەر ڕەگەزێک پێش ھاوسەرگیری بە دەستوەردان لە گەشەکردنی ھزری دادەنرێت، بەتایبەتی لە نێوان لەدایکبوون و تەمەنی ٢٥ ساڵیدا کە دەوترێت براھماچاریایە و پێویستە لەم کارە دوور بخرێتەوە. کاما (چێژەکانی ھەست)یەکێکە لە چوار پوروشارتا یان ئامانجەکانی ژیان (دارما، ئارتا، کاما و مۆکشا).&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/rs/relationships/hiloveandsexrev1.shtml|سەردێڕ=BBC - GCSE Bitesize: Hindu views |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20140131225017/http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/rs/relationships/hiloveandsexrev1.shtml |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٤|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt; ''سوترای کامای'' ھیندۆسی بەشێکی باس لە جووتبوونی سێکسی دەکات؛ تەنیا کارێکی سێکسی یان ئایینی نییە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Carroll|یەکەم=Janell|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=5f8mQx7ULs4C&amp;pg=PA7|سەردێڕ=Sexuality Now: Embracing Diversity|بڵاوکەرەوە=Cengage|ساڵ=٢٠٠٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٤٩٥-٦٠٢٧٤-٣|پەڕە=٧}}&lt;/ref&gt;

== تێبینییەکان ==
{{تێبینییەکان}}
{{تێبینییەکان|گرووپ=lower-alpha}}

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان|٢}}

== زیاتر بخوێنەوە ==
* {{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Durham|یەکەم=Meenakshi G.|ناونیشان=http://clas.uiowa.edu/gwss/news-events/durham-and-waters-freyer-awarded-ahi-grants-2012-13|سەردێڕ=TechnoSex: technologies of the body, mediated corporealities, and the quest for the sexual self|بڵاوکەرەوە=University of Michigan Press|ساڵ=٢٠١٢|شوێن=Ann Arbor|بەستەری نووسەر=Meenakshi Gigi Durham}}
* {{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Ember |یەکەم=Carol R. |بەستەری نووسەر=Carol R. Ember |دوایین٢=Escobar |یەکەم٢=Milagro |دوایین٣=Rossen |یەکەم٣=Noah |ڕێکەوت=٢٦ی ئەیلوولی ٢٠١٩|editor-link=Carol R. Ember |سەردێڕ=Sexuality |ناونیشان=http://hraf.yale.edu/ehc/summaries/sexuality |زمان=en |ڕێکەوتی سەردان=٢٨ی ئایاری ٢٠٢٠|وتەگێڕانەوە=Sexual reproduction is part of the biological nature of humans, so it may be surprising how much sexuality varies cross-culturally. Indeed, societies vary considerably in the degree to which they encourage, discourage, or even appear to fear heterosexual sex at different life stages and in varying circumstances.}}
* Gregersen, E. (1982). ''Sexual Practices: The Story of Human Sexuality''. New York: F. Watts.
* Lyons, Andrew P. &amp; Harriet D. , eds. ''Sexualities in Anthropology: a reader''. Malden, MA: Wiley-Blackwell, 2011 {{ISBN|1-4051-9054-X}}
* Richardson, Niall; Smith, Clarissa &amp; Werndly, Angela (2013) ''Studying Sexualities: Theories, Representations, Cultures''. London: Palgrave Macmillan
* Soble, Alan (ed.). ''Sex from Plato to Paglia'': A Philosophical Encyclopedia, 2 volumes. Greenwood Press, 2006.
* {{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Wood |یەکەم=H. Sex |ساڵ=٢٠٠٣ |سەردێڕ=Sex cells |journal=Nature Reviews Neuroscience |type=News report |بەرگ=٤ |issue=٢ |پەڕە=٨٨|doi=10.1038/nrn1044 |s2cid=٣٥٩٢٨٥٣٤ |doi-access=free}} Lay summary of primary source appearing from the University of Calgary, in ''Science'', on prolactin release during sexual activity in mice, and its possible relationship to stroke therapy.

== بەستەرە دەرەکییەکان ==
{{پۆلی کۆمنز|Human sexuality}}
* [http://digitalcommons.library.tmc.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1123&amp;context=childrenatrisk &quot;پشکنینی پەیوەندی نێوان بەکارھێنانی میدیا و شەڕانگێزی، سێکسییەت و وێنەی جەستە&quot;], ''گۆڤاری توێژینەوەی کارپێکراو لەسەر مناڵان: سیاسەتی ئاگادارکردنەوە بۆ مناڵانی مەترسیدار'': بەرگی یەکەم. ٤: ئیس. ١، مادەی ٣.
* [http://www.sexology.it/glossary-of-sexology.html فەرھەنگی سێکسۆلۆژیای کلینیکی – Glossario di sessuologia clinika]
* [https://web.archive.org/web/20071010100542/http://www2.hu-berlin.de/sexology/IES/index.html ئینسایکلۆپیدیای نێودەوڵەتی سێکسی] [https://web.archive.org/web/20060212144108/http://www2.rz.hu-berlin.de/sexology/GESUND/ARCHIV/IES/BEGIN.HTM دەقی تەواو]
* یانسن، دی ئێف، [https://web.archive.org/web/20060220110820/http://www2.hu-berlin.de/sexology/GESUND/ARCHIV/GUS/INDEXATLAS.HTM ''گەورەبوون لە ڕووی سێکسییەوە.''] [https://web.archive.org/web/20060220110820/http://www2.hu-berlin.de/sexology/GESUND/ARCHIV/GUS/INDEXATLAS.HTM ''بەرگی یەکەم. ئەتڵەسی ئاماژەی جیھانی''] [دەقی تەواو]
* ماستەرز، ویلیام ئێچ، ڤێرجینیا ئی جۆنسۆن و ڕۆبەرت سی کۆلۆدنی. ''قەیران: ڕەفتاری جیاڕەگەز لە سەردەمی ئایدزدا''. نیویۆرک: چاپخانەی گرۆڤ، ١٩٨٨. ix، ٢٤٣ ل.{{ISBN|0-8021-1049-5}}
* [https://web.archive.org/web/20120205191708/http://nsrc.sfsu.edu/ سەنتەری نیشتمانی سەرچاوەی سێکسی]
* [https://web.archive.org/web/20160416215051/http://data360.org/pdf/20070416064139.Global%20Sex%20Survey.pdf ڕاپرسی جیھانی سێکسی دورێکس ٢٠٠٥] لە [https://web.archive.org/web/20160510100720/http://www.data360.org/index.aspx data360.org]
* {{Usurped|[https://web.archive.org/web/20060213230309/http://db.jhuccp.org/popinform/basic.html POPLINE]}} بنکەیەکی زانیارییە کە دەتوانرێت بگەڕێت لە ئەدەبیاتی [[Reproductive health|تەندروستی زاوزێی]] جیھان.
* [https://web.archive.org/web/20080521085828/http://www.kinseyinstitute.org/ccies/ ئینسایکلۆپیدیای نێودەوڵەتی سێکسی تەواو لە پەیمانگای کینسی]
* [http://www.educatedearth.net/video.php?id=3940 ڤیدیۆی MRI ی جووتبوونی مرۆڤ]
{{شریتی دەروازە|سێکسناسی|دەروونناسی|کۆمەڵگا}}
{{وتاری ھەڵبژێردراو|وەشان=|ڕێکەوت=٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٥}}
[[پۆل:زایەندێتیی مرۆڤ]]
[[پۆل:ئەو پەڕانەی وەرگێڕانی بەسەردانەچووەوەیان ھەیە]]</text>
      <sha1>2e9oiq1lqap36ytuqwxopyh4ls7f5kz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ھورمز مەلیک چیکۆ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286833</id>
    <revision>
      <id>1457430</id>
      <parentid>1456625</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:05:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی سەردێڕی ون (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457430</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16035" sha1="99rwpi89eoe16g62s57m0710mge4sy4" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی کەسایەتی|name=ھورمز مەلیک چیکۆ|native_name=ܗܘܪܡܘܙ ܡܵܠܸܟ ܟ̰ܝܟܘ|image=Hurmiz Malik Chikko and his men.jpg|caption=ھورمز چیکۆ لە وێنەیەکدا (دووەم کەسی ڕیزی پشتەوەی لای چەپ)|birth_date=١٩٣٤|birth_place=[[سۆران]] ،[[شانشینی عێراق]]|death_date=٢ی کانوونی یەکەمی ١٩٦٣ (٢٨-٢٩ ساڵی)|death_place=ئالۆکا، عێراق|death_cause=[[کوژراو لە شەڕدا]]|relatives={{unbulleted list|مەلیک چیکۆ (باوک)|[[مالیک یاقۆ]] (مام)|گەوارگیس مەلیک چیکۆ (برا)}}}}

'''ھورمز مەلیک چیکۆ''' ({{Langx|syr|ܗܘܪܡܘܙ ܡܵܠܸܟ ܟ̰ܝܟܘ}}؛ ١٩٣٤ - ٢ی کانوونی دووەمی ١٩٦٣)&lt;ref name=&quot;leaders&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٠١٤|ناونیشان=http://www.tyareh.org/leaders--heroes.html|سەردێڕ=Leaders &amp; Heroes |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; داکۆکیکار و سەرکردەی سوپای [[ئاشوورییەکان|ئاشووری]] بووە. لە کۆتایییەکانی پەنجاکانی سەدەی ڕابردوو تا کۆچی دواییی لە ساڵی ١٩٦٣ خەباتی چەکداریی ئاشووری لە دژی [[حیزبی بەعسی عێراق|پارتی بەعسی]] دەسەڵاتدار لە عێراق سەرکردایەتیی کردووە و لە ماوەی ژیانیدا ئۆتۆنۆمیی ئاشووری لە [[دەشتی نەینەوا|دەشتەکانی نەینەوا]] بەرەوپێش بردووە.&lt;ref name=&quot;leaders&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;aina&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Hanna |یەکەم=Reine |ڕێکەوت=٢٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧|ناونیشان=http://www.aina.org/reports/erasingassyrians.pdf |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٠|وێبگە=Assyrian Confederation of Europe}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;rutledge&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Rowe|یەکەم=Paul|ناونیشان=http://worldcat.org/oclc/1135999690|سەردێڕ=The Routledge Handbook of Minorities in the Middle East|بڵاوکەرەوە=|ساڵ=٢٠١٩|ژپنک=٩٧٨-١-١٣٨-٦٤٩٠٤-٠|شوێن=|پەڕەکان=١٢٣|oclc=١١٣٥٩٩٩٦٩٠}}&lt;/ref&gt;

== ژیانی سەرەتایی و خێزان ==
چیکۆ لە ساڵی ١٩٣٤ لە گوندی [[سۆران (شار)|دیانا]] لە باکووری عێراق لەدایکبووە.&lt;ref name=&quot;leaders&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٠١٤|ناونیشان=http://www.tyareh.org/leaders--heroes.html|سەردێڕ=Leaders &amp; Heroes |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; کوڕی مەلیک چیکۆ بوو لە خێڵی دادۆش، [[تیاری|تیاریی سەرەوە]]، و برازای [[مالیک یاقۆ|مەلیک یاقۆ ئیسماعیل]]، سەرۆکی ھۆزی تیاریی سەرەوە بوو.&lt;ref name=&quot;leaders&quot; /&gt; برا گەورەکەی&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.ancestry.com/search/?name=_CHIKKO&amp;name_x=1_1|سەردێڕ=CHIKKO - Ancestry.com |ڕێکەوتی سەردان=٢٥ی حوزەیرانی ٢٠٢٠|وێبگە=Ancestry}}&lt;/ref&gt; گەوارگیس مەلیک چیکۆ بوو، یەکێکی دیکە لە داکۆکیکارە ئاشوورییەکان کە سەرۆکی لیژنەی باڵای کارووباری مەسیحییەکان بوو لە عێراق و ئەندامی دامەزرێنەری لقی شیکاگۆی ھاوپەیمانیی گشتگیریی ئاشوورییەکان بوو.&lt;ref name=&quot;donabed&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Donabed|یەکەم=Sargon|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=bwLdCQAAQBAJ|سەردێڕ=Reforging a Forgotten History: Iraq and the Assyrians in the Twentieth Century|ڕێکەوت=٢٠١٥|ژپنک=٩٧٨٠٧٤٨٦٨٦٠٥٦}}&lt;/ref&gt;

== چالاكیی ئاشوری ==
چیکۆ لە کۆتایییەکانی پەنجاکان و سەرەتای شەستەکانی سەدەی ڕابردوودا فەرماندەییی بەرەی ئاشووری لە دژی ڕژێمی [[ڕژێمی بەعس|بەعسیی عێراق]] دەکرد.&lt;ref name=&quot;aina&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Hanna |یەکەم=Reine |ڕێکەوت=٢٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧|ناونیشان=http://www.aina.org/reports/erasingassyrians.pdf |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٠|وێبگە=Assyrian Confederation of Europe}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFHanna2017&quot;&gt;Hanna, Reine (September 25, 2017). [http://www.aina.org/reports/erasingassyrians.pdf &quot;Erasing Assyrians: How the KRG Abuses Human Rights, Undermines Democracy, and Conquers Minority Homelands&quot;] &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;(PDF)&lt;/span&gt;. ''Assyrian Confederation of Europe''&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;June 23,&lt;/span&gt; 2020&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; ئامانجەکانی بریتی بوون لە بەدەستھێنانی ئۆتۆنۆمی بۆ ئاشوورییەکان لە عێراق، پاراستنی زەوییە ئاشوورییەکان و [[ئێزیدییەکان]] لە باکووری عێراق لە سیاسەتی [[عەرەباندن|بەعەرەبکردن]] (تەعریب) و [[کورداندن|بەکوردکردن]] (کورداندن) و پاراستنی پێکھاتە ناوخۆیییەکانی ئاشووری و ئێزیدی لە ئاگری ململانێی نێوان حکوومەتی ناوەندیی عێراق و سەرکردایەتیی [[کورد|کوردی]].&lt;ref name=&quot;leaders&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٠١٤|ناونیشان=http://www.tyareh.org/leaders--heroes.html|سەردێڕ=Leaders &amp; Heroes |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٠}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[http://www.tyareh.org/leaders--heroes.html &quot;Leaders and Heroes&quot;]. 2014&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;June 23,&lt;/span&gt; 2020&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;aina&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;rutledge&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Rowe|یەکەم=Paul|ناونیشان=http://worldcat.org/oclc/1135999690|سەردێڕ=The Routledge Handbook of Minorities in the Middle East|بڵاوکەرەوە=|ساڵ=٢٠١٩|ژپنک=٩٧٨-١-١٣٨-٦٤٩٠٤-٠|شوێن=|پەڕەکان=١٢٣|oclc=١١٣٥٩٩٩٦٩٠}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFRowe2019&quot;&gt;Rowe, Paul (2019). [http://worldcat.org/oclc/1135999690 ''The Routledge Handbook of Minorities in the Middle East'']. p.&amp;nbsp;123. [[ژمارەی پێوانەییی نێونەتەوەییی کتێب|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/978-1-138-64904-0|&lt;bdi&gt;978-1-138-64904-0&lt;/bdi&gt;]]. [[OCLC (identifier)|OCLC]]&amp;nbsp;[https://search.worldcat.org/oclc/1135999690 1135999690].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;thesis&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Donabed |یەکەم=Sargon |ڕێکەوت=٢٠١٠|ناونیشان=https://tspace.library.utoronto.ca/bitstream/1807/32925/3/Donabed_Sargon_G_201006_PhD_thesis.pdf |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt;

== مردن ==
چیکۆ لە [[Battle of Aloka|شەڕی ئالۆکا]] لە ٢ی کانوونی دووەمی ١٩٦٣ لە تەمەنی ٢٩ ساڵیدا لەگەڵ شەش شەڕکەری دیکەی ئاشووری کوژرا.&lt;ref name=&quot;leaders&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٠١٤|ناونیشان=http://www.tyareh.org/leaders--heroes.html|سەردێڕ=Leaders &amp; Heroes |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٠}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[http://www.tyareh.org/leaders--heroes.html &quot;Leaders and Heroes&quot;]. 2014&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;June 23,&lt;/span&gt; 2020&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;donabed&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Donabed|یەکەم=Sargon|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=bwLdCQAAQBAJ|سەردێڕ=Reforging a Forgotten History: Iraq and the Assyrians in the Twentieth Century|ڕێکەوت=٢٠١٥|ژپنک=٩٧٨٠٧٤٨٦٨٦٠٥٦}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFDonabed2015&quot;&gt;Donabed, Sargon (2015). [https://books.google.com/books?id=bwLdCQAAQBAJ ''Reforging a Forgotten History: Iraq and the Assyrians in the Twentieth Century'']. [[ژمارەی پێوانەییی نێونەتەوەییی کتێب|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/9780748686056|&lt;bdi&gt;9780748686056&lt;/bdi&gt;]].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;thesis&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Donabed |یەکەم=Sargon |ڕێکەوت=٢٠١٠|ناونیشان=https://tspace.library.utoronto.ca/bitstream/1807/32925/3/Donabed_Sargon_G_201006_PhD_thesis.pdf |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٠}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFDonabed2010&quot;&gt;Donabed, Sargon (2010). [https://tspace.library.utoronto.ca/bitstream/1807/32925/3/Donabed_Sargon_G_201006_PhD_thesis.pdf &quot;Iraq and the Assyrian Unimagining: Illuminating Scaled Suffering and a Hierarchy of Genocide from Simele to Anfal&quot;] &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;(PDF)&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;June 23,&lt;/span&gt; 2020&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; مردنی لەلایەن زۆر کەسەوە بە خاڵی وەرچەرخانێک وا بیردەکرایەوە کە ڕێگە بە گۆشەگیریی زیاتری ئاشوورییەکان دەدات لە کۆرێ گاڤانا، گوندی ئاشوورییەکان&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٦ی ئازاری ٢٠١٣|ناونیشان=https://www.ishtartv.com/en/viewarticle,36446.html|سەردێڕ=Kore Gavana |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; کە زۆربەی ژیانی تێیدا ژیاوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Aprim |یەکەم=Fred |ناونیشان=http://www.fredaprim.com/pdfs/2009/Kurdish_oppression_against_Assyrians.pdf |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; کۆرێ گاڤانا لەگەڵ زۆرێک لە گوندەکانی دیکەی زۆرینەی ئاشوورییەکان لە [[پارێزگای دھۆک]] لە عێراق، لە کۆتاییدا بە [[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان|حکوومەتی ھەرێمی کوردستانەوە]] لکێنران. &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Eshoo |یەکەم=Majed |ناونیشان=http://www.aina.org/reports/avod.htm|سەردێڕ=The Fate Of Assyrian Villages Annexed To Today's Dohuk Governorate In Iraq And The Conditions In These Villages Following The Establishment Of The Iraqi State In 1921 |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٠|وێبگە=Assyrian International News Agency}}&lt;/ref&gt;

== میرات ==
چیکۆ لەمڕۆدا لەلایەن زۆرێک لە ئاشوورییەکان و ئێزیدییەکانەوە وەک شەھیدێک بۆ پاراستنیان لە سەردەمی ناسەقامگیریدا سەیر دەکرێت، ھەروەھا وەک شەھیدێک بۆ ناسیۆنالیسزمی ئاشووری.&lt;ref name=&quot;leaders&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٠١٤|ناونیشان=http://www.tyareh.org/leaders--heroes.html|سەردێڕ=Leaders &amp; Heroes |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٠}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[http://www.tyareh.org/leaders--heroes.html &quot;Leaders and Heroes&quot;]. 2014&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;June 23,&lt;/span&gt; 2020&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;aina&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Hanna |یەکەم=Reine |ڕێکەوت=٢٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧|ناونیشان=http://www.aina.org/reports/erasingassyrians.pdf |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٠|وێبگە=Assyrian Confederation of Europe}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFHanna2017&quot;&gt;Hanna, Reine (September 25, 2017). [http://www.aina.org/reports/erasingassyrians.pdf &quot;Erasing Assyrians: How the KRG Abuses Human Rights, Undermines Democracy, and Conquers Minority Homelands&quot;] &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;(PDF)&lt;/span&gt;. ''Assyrian Confederation of Europe''&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;June 23,&lt;/span&gt; 2020&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; ئەو و خێزانەکەی لە گۆرانییە ئاشوورییەکانی &lt;nowiki&gt;&lt;i id=&quot;mweg&quot;&gt;چیکۆ&lt;/i&gt;&lt;/nowiki&gt; لە نووسینی سارگۆن گابرێل&lt;ref&gt;{{یووتیووب|id=SN9ZNeAM4do|title=Sargon Gabriel-Chikko 2006}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٠٠٦|ناونیشان=http://www.assyrianlyrics.com/lyrics/458/chikko|سەردێڕ=Chikko by Sargon Gabriel {{!}} Assyrian Lyrics |ڕێکەوتی سەردان=٢٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٠|وێبگە=Assyrian Lyrics}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://music.mathwatha.com/music/chikko/|سەردێڕ=Chikko - Mathwatha Music |وێبگە=Mathwatha Music}}&lt;/ref&gt; و ''کۆرێھگاوانا'' لە نووسینی جولیانا جێندۆدا باسکراون.&lt;ref name=&quot;juliana&quot;&gt;{{یووتیووب|id=Eu6F_EBVFn8|title=Juliana Jendo Korehgawana}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{یووتیووب|id=wc3gkTua4yI|title=Juliana Jendo - Korehgawana (2013)}}&lt;/ref&gt;

لە کاتی [[گشتپرسیی سەربەخۆییی باشووری کوردستان (٢٠١٧)|ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی ھەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠١٧]] دا مشتوومڕ لەنێو کۆمەڵگەی نوێونەتەوەیی ئاشووری دروستبوو، کاتێک وێنەیەکی پەیکەری چیکۆ لە گوندی کۆرێ گاڤانا کە بە ئاڵای کوردی داپۆشرابوو، دەرکەوت. ئەمەش لەلایەن زۆرێک لە ئاشوورییەکانەوە وەک ھەوڵێک لەلایەن حکوومەتی ھەرێمی کوردستانەوە بۆ [[کورداندن|بەکوردکردنی]] میراتی ناسیۆنالیستیی ئاشووری چیکۆ سەیرکرا.&lt;ref name=&quot;aina&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Hanna |یەکەم=Reine |ڕێکەوت=٢٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧|ناونیشان=http://www.aina.org/reports/erasingassyrians.pdf |ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٠|وێبگە=Assyrian Confederation of Europe}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFHanna2017&quot;&gt;Hanna, Reine (September 25, 2017). [http://www.aina.org/reports/erasingassyrians.pdf &quot;Erasing Assyrians: How the KRG Abuses Human Rights, Undermines Democracy, and Conquers Minority Homelands&quot;] &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;(PDF)&lt;/span&gt;. ''Assyrian Confederation of Europe''&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;June 23,&lt;/span&gt; 2020&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;donabed&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Donabed|یەکەم=Sargon|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=bwLdCQAAQBAJ|سەردێڕ=Reforging a Forgotten History: Iraq and the Assyrians in the Twentieth Century|ڕێکەوت=٢٠١٥|ژپنک=٩٧٨٠٧٤٨٦٨٦٠٥٦}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFDonabed2015&quot;&gt;Donabed, Sargon (2015). [https://books.google.com/books?id=bwLdCQAAQBAJ ''Reforging a Forgotten History: Iraq and the Assyrians in the Twentieth Century'']. [[ژمارەی پێوانەییی نێونەتەوەییی کتێب|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/9780748686056|&lt;bdi&gt;9780748686056&lt;/bdi&gt;]].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==

[[پۆل:مردووانی ١٩٦٣]]
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٣٤]]
[[پۆل:مەسیحییەکانی عێراق]]
[[پۆل:ئاشوورییەکانی عێراق]]
[[پۆل:مردووان]]
[[پۆل:ئاشوورییەکانی باشووری کوردستان]]
&lt;references /&gt;{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|شەڕ|کوردستان|عێراق}}</text>
      <sha1>99rwpi89eoe16g62s57m0710mge4sy4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>کورد لە فەڕەنسا</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286861</id>
    <revision>
      <id>1457428</id>
      <parentid>1457163</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:05:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی سەردێڕی ون (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457428</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2703" sha1="gbxu17tufel447n0s4pg6fc3nly4aar" xml:space="preserve">{{Infobox ethnic group
| image            = 
| popplace         = ١٥٠،٠٠٠–٢٥٠،٠٠٠&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://solidaires.org/sinformer-et-agir/les-journaux-et-bulletins/solidaires-et-internationalistes/n116-special-kurdistan/une-diaspora-kurde-importante-en-france/ |سەردێڕ=Une diaspora kurde importante en France |وێبگە=solidaires.org|ڕێکەوتی سەردان=٢٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20241227125014/https://solidaires.org/sinformer-et-agir/les-journaux-et-bulletins/solidaires-et-internationalistes/n116-special-kurdistan/une-diaspora-kurde-importante-en-france/ |ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;auto&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://mobile.reuters.com/article/amp/idUKBRE92K18E20130321 |سەردێڕ= Europe's Kurds welcome ceasefire call, await Turkish response|ڕێکەوت= ٢١ی ئازاری ٢٠١٣}}&lt;/ref&gt;
٠.٢٪–٠.٣٪ لە دانیشتووان
| langs            = {{hlist|[[کوردی]] | [[فەڕەنسی]]}}
[[تورکی]] | 
| rels             = [[سوننە]], [[شیعە]], [[عەلەوی]] و [[ئێزیدی (دین)|ئێزیدی]]
| related          = [[گەلانی ئێرانی]] • [[تورکەکان لە فەڕەنسا]]
}}'''کورد لە فەڕەنسا''' ئەو کەسانەن کە لە فەڕەنسا لەدایکبوون یان نیشتەجێی [[فەڕەنسا]]ن و بە ڕەچەڵەک [[کورد|کوردن]].

لە [[فەڕەنسا|فەڕەنسا]] کۆمەڵگەیەکی گەورەی کورد ھەیە کە ژمارەیان نزیکەی ١٥٠ ھەزار [[کورد|کوردە]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٦|ناونیشان=http://assembly.coe.int/Main.asp?link=%2FDocuments%2FWorkingDocs%2FDoc06%2FEDOC11006.htm|سەردێڕ=Council of Europe Parliamentary Assembly |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210308042441/https://web.archive.org/web/20061124114527/http://assembly.coe.int/Main.asp?link=%2FDocuments%2FWorkingDocs%2FDoc06%2FEDOC11006.htm |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٨ی ئازاری ٢٠٢١|ڕێکەوتی سەردان=٢٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٨}}&lt;/ref&gt; ئەمەش وا دەکات کۆمەڵگەی کوردی لە فەڕەنسا دووەم گەورەترین کۆمەڵگەی کوردی لە ڕەوەندی کوردیدا بێت، دوای [[ئەڵمانیا]].

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{شریتی دەروازە|فەڕەنسا|کوردستان}}</text>
      <sha1>gbxu17tufel447n0s4pg6fc3nly4aar</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>شەڕی حەسیچە (٢٠١٥)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286874</id>
    <revision>
      <id>1457427</id>
      <parentid>1457192</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:05:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی سەردێڕی ون (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457427</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6271" sha1="repj7b4c1ve8gkeoaw3wglnf00jymzu" xml:space="preserve">{{Databox}}'''شەڕی حەسیچە (٢٠١٥)''' وەک ھێرشێک لە [[پارێزگای حەسیچە|پارێزگای حەسیچە]] لە سەردەمی [[شەڕی ناوخۆییی سووریا|شەڕی ناوخۆیی سووریا]] دەستیپێکرد، تێدا [[دەوڵەتی ئیسلامی (داعش)|دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام]] (داعش) ھەوڵیدا دەست بەسەر شاری [[حەسیچە|حەسیچەدا]] بگرێت، کە لەلایەن ھێزە چەکدارەکانی سووریا و [[یەکەکانی پاراستنی گەل|یەکینەکانی پاراستنی گەل]] (یەپەگە)ەوە بەسەر دوو ناوچەی جیاوازدا دابەشکرابوو.&lt;ref name=&quot;176killed&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٥ی حوزەیرانی ٢٠١٥|ناونیشان=https://www.trtworld.com:443/news.php?q=mea-176-killed-as-isis-advance-in-northeast-syria-2547|سەردێڕ=TRT Global - More news stories and insights in 45 Languages |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20150711004921/http://beta.trtworld.com/news.php?q=mea-176-killed-as-isis-advance-in-northeast-syria-2547 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١١ی تەممووزی ٢٠١٥|ڕێکەوتی سەردان=٢٠ی تەممووزی ٢٠١٥|وێبگە=TRT World}}&lt;/ref&gt; لە ١٧ی تەممووزدا، ھێزەکانی یەپەگە سەرجەم ڕێگاوبان و گوندەکانی دەوروبەری حەسیچەیان گرت و بەتەواوەتی گەمارۆی چەکدارانی داعشیان دا کە لەناو شاردا مابوونەوە.&lt;ref name=&quot;Hasakah, 17 July&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٧ی تەممووزی ٢٠١٥|ناونیشان=https://www.syriahr.com/en/25328/|سەردێڕ=Explosion near the Syrian – Iraqi border in the countryside of Al-Hasakah - The Syrian Observatory For Human Rights |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20150723025428/http://www.syriahr.com/en/2015/07/explosion-near-the-syrian-iraqi-border-in-the-countryside-of-al-hasakah/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٣ی تەممووزی ٢٠١٥|ڕێکەوتی سەردان=٢٢ی تەممووزی ٢٠١٥|وێبگە=Syrian Observatory For Human Rights}}&lt;/ref&gt;  لە ٢٨ی تەممووزدا ھێزەکانی یەپەگە و سوپای سووریا داعشیان لە زۆربەی [[حەسیچە]] دەرکرد&lt;ref name=&quot;ousted&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://english.alarabiya.net/en/News/middle-east/2015/07/28/Syria-regime-Kurds-push-ISIS-from-Hasakah.html|سەردێڕ=Syria regime, Kurds push ISIS from Hasakah |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20171019234535/http://english.alarabiya.net/en/News/middle-east/2015/07/28/Syria-regime-Kurds-push-ISIS-from-Hasakah.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧|ڕێکەوتی سەردان=٢٩ی تەممووزی ٢٠١٥}}&lt;/ref&gt; و دوو گیرفانی داعش لە نزیک ناوچەی ئەلزھور&lt;ref name=&quot;final positions&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://aranews.net/files/2015/07/isis-strives-to-keep-final-positions-in-hasakah/ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20171019230605/http://aranews.net/2015/07/isis-strives-to-keep-final-positions-in-hasakah/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧|ڕێکەوتی سەردان=١٢ی ئابی ٢٠١٥|وێبگە=ARA News}}&lt;/ref&gt; و دەروازەی باشوور مابوونەوە.&lt;ref name=&quot;20pocket&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Leith Fadel |ناونیشان=https://www.almasdarnews.com/article/isis-surrounded-at-the-southern-entrance-of-al-hasakah-city/|سەردێڕ=ISIS Surrounded at the Southern Entrance of Al-Hasakah City |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20181121075754/https://www.almasdarnews.com/article/isis-surrounded-at-the-southern-entrance-of-al-hasakah-city/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٨|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی تەممووزی ٢٠١٥|وێبگە=Al-Masdar News}}&lt;/ref&gt; لە یەکی ئابدا شارەکە بە تەواوی لە چەکدارانی داعش پاککرایەوە.&lt;ref name=&quot;Syrian rebels leave&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Bassem Mroue, The Associated Press |ڕێکەوت=١ی ئابی ٢٠١٥|ناونیشان=https://www.militarytimes.com/news/your-military/2015/08/01/syrian-rebel-group-leaves-their-hq-after-clash-with-al-qaida/|سەردێڕ=Syrian rebel group leaves their HQ after clash with al-Qaida |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170621005233/http://www.militarytimes.com/story/military/2015/08/01/syrian-rebel-group-leaves-their-hq-after-clash-al-qaida/30984871/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢١ی حوزەیرانی ٢٠١٧|ڕێکەوتی سەردان=٥ی ئابی ٢٠١٥|وێبگە=MilitaryTimes}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Al-Hasakah liberated&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://dckurd.org/2015/08/02/august-1-strong-resistance-finally-results-in-full-liberation-of-the-city-hasakah-from-the-isil-terrorists/|سەردێڕ=August 1: Strong Resistance Finally Results in Full Liberation of the City Hasakah from the ISIL Terrorists |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160305013035/http://dckurd.org/2015/08/02/august-1-strong-resistance-finally-results-in-full-liberation-of-the-city-hasakah-from-the-isil-terrorists/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٥ی ئازاری ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=٥ی ئابی ٢٠١٥}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=Kurdish YPG drives ISIS out of Syria’s Hasakah|ناونیشان=https://www.trtworld.com/mea|ڕێکەوتی سەردان=٢٥ی ئایاری ٢٠١٦|ئیش=TRT World|زمان=tr-TR|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160624094708/http://www.trtworld.com/mea/kurdish-ypg-drives-isis-out-syrias-hasakah-5107|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٤ی حوزەیرانی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{شریتی دەروازە|ئاسیا|شەڕ|سووریا|دەیەی ٢٠١٠}}</text>
      <sha1>repj7b4c1ve8gkeoaw3wglnf00jymzu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>کتێبخانەی مەککە</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286894</id>
    <revision>
      <id>1457429</id>
      <parentid>1457005</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:05:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی سەردێڕی ون (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457429</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5883" sha1="kc77wadmdtdeolluegh0nzph0mptq28" xml:space="preserve">[[پەڕگە:Place_of_Birth_of_Hazrat_Muhammad_SAW_at_Makkah_-_panoramio.jpg|وێنۆک|[[موسڵمان|موسڵمانان]] لە ٢٠٠٨ سەردانی کتێبخانەکە دەکەن]]
'''کتێبخانەی مەککە''' ({{Langx|ar|{{Script|Arab|مَکْتَبَة مَکَّة ٱلْمُکَرَّمَة}}}}) کتێبخانەیەکی مێژوویی و شوێنێکی دیاری [[مەککە|مەککەیە]]، کەوتووەتە نزیک [[مزگەوتی حەرام]] و شوێنی لەدایکبوونی [[محەممەد|پێغەمبەر محەممەدە]]، و کەوتووەتە [[دۆڵی ئەبوو تاڵیب]] و لە ساڵی ١٩٥١ دامەزراوە، و چەندین کتێب و دەستنووسی ئیسلامی لەخۆگرتووە.
== مێژوو ==

=== ئیسلام ===
[[ئامینە کچی وەھب]] لە مانگی ''[[ڕەبیعولئەووەل]]'' پێغەمبەری بوو، ''لە نزیکەی'' ساڵی ٥٣ی پێش کۆچ یان ٥٧٠ی زایینی&lt;ref name=&quot;Conrad1987&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Conrad |یەکەم=Lawrence I. |ساڵ=١٩٨٧|سەردێڕ=Abraha and Muhammad: some observations apropos of chronology and literary topoi in the early Arabic historical tradition1 |journal=Bulletin of the School of Oriental and African Studies |بەرگ=٥٠|issue=2 |پەڕەکان=٢٢٥–٤٠|doi=10.1017/S0041977X00049016 |s2cid=162350288}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Burnaby1901&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Sherrard Beaumont Burnaby|ناونیشان=https://archive.org/details/elementsofjewish00burnuoft|سەردێڕ=Elements of the Jewish and Muhammadan calendars: with rules and tables and explanatory notes on the Julian and Gregorian calendars|بڵاوکەرەوە=G. Bell|ساڵ=١٩٠١|پەڕە=[https://archive.org/details/elementsofjewish٠٠burnuoft/page/٤٦٥ ٤٦٥]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Hamidullah 02-1969&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Hamidullah |یەکەم=Muhammad |بەستەری نووسەر=Muhammad Hamidullah |ڕێکەوت=شوباتی ١٩٦٩|سەردێڕ=The Nasi', the Hijrah Calendar and the Need of Preparing a New Concordance for the Hijrah and Gregorian Eras: Why the Existing Western Concordances are Not to be Relied Upon |ناونیشان=http://aaiil.org/text/articles/islamicreview/1969/02feb/islamicreview_196902.pdf |ڕەوشی ناونیشان=مردوو |journal=The Islamic Review &amp; Arab Affairs |پەڕەکان=٦–١٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20121105021544/http://aaiil.org/text/articles/islamicreview/1969/02feb/islamicreview_196902.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٢}}&lt;/ref&gt; ھاوسەرەکەی، [[عەبدوڵڵا کوڕی عەبدول موتەلیب|عەبدوڵڵا]] سێ بۆ&lt;ref name=&quot;Al-A'zami 2003&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Al-A'zami|یەکەم=Muhammad Mustafa|سەردێڕ=The History of The Qur'anic Text: From Revelation to Compilation: A Comparative Study with the Old and New Testaments|بڵاوکەرەوە=UK Islamic Academy|ساڵ=٢٠٠٣|ژپنک=٩٧٨-١-٨٧٢٥٣١-٦٥-٦|پەڕەکان=٢٢–٢٤|بەستەری نووسەر=Muhammad Mustafa Al-A'zami}}&lt;/ref&gt; شەش&lt;ref name=&quot;Meri2004&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Meri|یەکەم=Josef W.|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=H-k9oc9xsuAC|سەردێڕ=Medieval Islamic civilization|بڵاوکەرەوە=[[Routledge]]|ساڵ=٢٠٠٤|ژپنک=٩٧٨-٠-٤١٥-٩٦٦٩٠-٠|بەرگ=١|پەڕە=٥٢٥|بەستەری نووسەر=Josef W. Meri|ڕێکەوتی سەردان=٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20121114153019/http://books.google.com/books?id=H-k9oc9xsuAC|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٤ی تشرینی دووەمی ٢٠١٢|ڕەوشی ناونیشان=زیندوو}}&lt;/ref&gt; مانگ پێشتر کۆچی دوایی کردبوو.&lt;ref name=&quot;Al-Islam 10-2012&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢|ناونیشان=https://www.al-islam.org/life-muhammad-prophet-sayyid-saeed-akhtar-rizvi/early-years|سەردێڕ=Early Years |ڕێکەوتی سەردان=١٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٨|وێبگە=[[Ahlul Bayt Digital Islamic Library Project|Al-Islam.org]]}}&lt;/ref&gt;

=== سەردەمی نوێ ===
دوای ڕاوێژکردن بە زانایانی باڵا، [[عەبدولعەزیز ئالسعوود]]، پاشای دامەزرێنەری سعودیە، ئەم کتێبخانەیەی لەسەر شوێنی لەدایکبوونی پێغەمبەر دروست کرد.&lt;ref name=&quot;Dar al-Hadith 04-2012&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Ibrahim |یەکەم=Dr. Abdul-Wahhab Abu Sulaiman |ڕێکەوت=٧ی نیسانی ٢٠١٢|ناونیشان=https://www.daralhadith.org.uk/establishing-the-location-of-the-bayt-al-mawlid/|سەردێڕ=Establishing The Location of the Bayt al-Mawlid |ڕێکەوتی سەردان=١٨ی تەممووزی ٢٠٢٢}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان|٢}}

== بەستەرە دەرەکییەکان ==
* [https://www.islamiclandmarks.com/makkah-other/birthplace-of-the-prophet-saw سەرچاوەیەکی ئیسلامی لەسەر شوێنی لەدایکبوونی پێغەمبەر]
{{زانیارییە کتێبخانەیییەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Makkah al-Mukarramah Library}}
{{شریتی دەروازە|عەرەبستانی سعوودی}}

[[پۆل:Articles containing Arabic-language text]]
[[پۆل:ژینی محەممەد]]
[[پۆل:مێژووی مەککە]]
[[پۆل:ئەو پۆتانانەی لەسەر ویکیدراوە ھەن]]
[[پۆل:Infobox mapframe without OSM relation ID on Wikidata]]
[[پۆل:وتارەکان بە دەقی زمانی عەرەبی]]
[[پۆل:کتێبخانە ئیسلامییەکان]]</text>
      <sha1>kc77wadmdtdeolluegh0nzph0mptq28</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>یاسای قەیسەر</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286922</id>
    <revision>
      <id>1457407</id>
      <parentid>1457336</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:02:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی سەردێڕی ون (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457407</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12729" sha1="4zbyyxtqmxyqgy8cfw4jrgkp4b7r47f" xml:space="preserve">{{Databox}}'''یاسای قەیسەر ۆ پاراستنی مەدەنییەکان لە سووریا''' ناوی چەند پڕۆژە یاسای دوولایەنەیە کە لە [[کۆنگرەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|کۆنگرێسی ئەمریکادا]] پێشنیازکراون و [[حکوومەتی سووریا]] دەکەنە ئامانج.

و پڕۆژە یاساکە ئەو کەس و کۆمپانیایانە دەکاتە ئامانج کە پارە یان ھاوکاری بۆ سەرۆکی سووریا دابین دەکەن؛ و ژمارەیەک پیشەسازی سووریا دەکاتە ئامانج، لەوانە ئەوانەی پەیوەندییان بە ژێرخانی ئابووری و چاککردنەوەی سەربازی و بەرھەمھێنانی وزەوە ھەیە، ئەمە جگە لەوەی زۆرێک لە لایەنە [[ئێران]]ی [[ڕووسیا|و ڕووسیاییەکان]] دەکاتە ئامانج کە لەکاتی [[شەڕی ناوخۆییی سووریا|شەڕی ناوخۆیی سووریادا]] پشتیوانی حکوومەتی ئەسەد دەکەن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.aljazeera.net/encyclopedia/events/2016/3/7/الثورة-السورية|سەردێڕ=الثورة السورية.. متى بدأت شرارتها الأولى؟ وما أبرز مراحلها ونتائجها؟ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191217073538/https://www.aljazeera.net/encyclopedia/events/2016/3/7/الثورة-السورية |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt;

ئەنجومەنی پیران لە ناوەڕاستی مانگی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩ ئەم یاسایەی پەسەند کرد و ئەگەر [[دۆناڵد ترامپ|دۆناڵد ترامپ سەرۆکی ئەمریکا واژووی لەسەر بکات،]] ئەوا دەبێتە «یاسایەکی چالاک» نەک «پرۆژە یاسایەکی پێشنیازکراو»، بە شێوەیەکی کاریگەر سزا بەسەر ئەو لایەنانەدا دەسەپێنێت کە مامەڵە لەگەڵ حکوومەتی سووریا و دەزگا سەربازی و ھەواڵگرییەکانی دەکەن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://foreignaffairs.house.gov/press-release/engel-royce-syria-sanctions-bill-passes-house/|سەردێڕ=Engel &amp; Royce Syria Sanctions Bill Passes House |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20181225124248/https://foreignaffairs.house.gov/press-release/engel-royce-syria-sanctions-bill-passes-house/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨}}&lt;/ref&gt;

ئەم پڕۆژە یاسایە ناوی کەسێکی بێناونراوە کە گوایە زانیاری و وێنەی قوربانیانی «ئەشکەنجە»ی لە سووریا لە نێوان ساڵانی ٢٠١١ بۆ ٢٠١٤ دزەپێکردووە.

لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠١٤، تیمێک لە لێکۆڵەرانی تاوانە جەنگییە نێونەتەوەیییەکان و پسپۆڕانی پزیشکی دادوەری ڕاپۆرتێکیان بڵاوکردەوە کە ھەڵسەنگاندنیان بۆ «متمانەپێکراوی کەسێکی ھەڵھاتوو لە سوریا، کە لە پۆلیسی سەربازی حکومەتی سوریادا خزمەت دەکات»، کە «بە قاچاخ، لە ماوەی کارکردنیدا، دەیان ھەزار وێنەی تەرمی ئەو کەسانەی کە لەلایەن خۆی و ھاوکارەکانییەوە گیراوە، بردە دەرەوە.» بەگشتی شارەزایان ڕایان گەیاندووە، ئەو سوورییە ھەڵھاتووە کە ناوی ڕەمزیی «قەیسەر»ی لێنراوە، نزیکەی ٥٥ ھەزار وێنەی لەگەڵ سوورییەکانی دیکە بە قاچاخ بردووە.

ئەو پسپۆڕانەی چاوپێکەوتنیان لەگەڵ قەیسەر کردووە، پشکنینی بڕوانامە سەربازییەکانی کردووە و شیکاری پزیشکی دادوەرییان بۆ نموونەیەک لە ٥٥٠٠ وێنە ئەنجامداوە (بە مەزەندە دەکرێت نوێنەرایەتی ١٣٠٠ تەرم بکات). بۆیان دەرکەوتووە کە ٤٢٪ی لاشەکان لاواز بووبوون، ٢٠٪یش نیشانەکانی «تووشبوون بە لێدان» یان شینبوونەوە نیشانداوە. ھەروەھا ئاماژەیان بەوە کردووە کە وێنەی ئەو کەسانە ھەبوون کە «ڕەنگیان گۆڕا دەرکەوتبێتن و برین بە شێوەیەکی سەرەکی لە ناوچەی پێ و لوولاق ھەبووە.»&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٠١٥|ناونیشان=https://www.hrw.org/ar/report/2015/12/16/284486|سەردێڕ=لو تكلم الموتى |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210327175126/https://www.hrw.org/ar/report/2015/12/16/284486 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی ئازاری ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt;

کاتێک وێنەکانی قەیسەر بڵاوکرانەوە، مشتومڕ و جەنجاڵییەکی زۆری بەدوای خۆیدا ھێنا. [[ڕوانگەی مافەکانی مرۆڤ|ھیومان ڕایتس وۆچ]] داوای لێکۆڵینەوە لە ڕاپۆرتەکەی قەیسەر کرد و دواتر ڕاپۆرتێکی زیادەی بڵاوکردەوە بە ناوی «ئەگەر مردووەکان بتوانن قسە بکەن» کە تێدا بەڵگەی وێنەیی لە ڕاپۆرتەکەی قەیسەر خرایەڕوو. ئەم بەڵگانە لە مۆزەخانەی یادەوەری ھۆلۆکۆستی ئەمریکا و لە [[نەتەوە یەکگرتووەکان]] نمایشکراون.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.aljazeera.net/news/international/2016/11/16/قانون-قيصر-لحماية-المدنيين-بسوريا|سەردێڕ=&quot;قانون قيصر&quot; لحماية المدنيين بسوريا|بڵاوکەرەوە=[[قناة الجزيرة]]|ڕێکەوتی سەردان=22 ديسمبر 2016|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20171009071655/http://www.aljazeera.net/news/international/2016/11/16/قانون-قيصر-لحماية-المدنيين-بسوريا|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.thetower.org/3634-congress-introduces-bipartisan-bill-increasing-sanctions-on-syria/|سەردێڕ=Congress Introduces Bipartisan Bill Increasing Sanctions on Syria {{!}} The Tower |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20181128034900/http://www.thetower.org/3634-congress-introduces-bipartisan-bill-increasing-sanctions-on-syria/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٨|ڕێکەوتی سەردان=15 يوليو 2016}}&lt;/ref&gt;

بەپێی ڕاپۆرتی ئەنجومەنی نوێنەران ١١٦–٣٣٣، یاسای پاراستنی مەدەنی قەیسەر لە سووریا ساڵی ٢٠١٩ بووە بەشێک لە یاسای ڕێگەپێدانی بەرگریی نیشتمانیی بۆ ساڵی دارایی ٢٠٢٠.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=The United States is about to sanction Assad, Russia and Iran for Syrian war crimes|دوایین=Josh Rogin|بڵاوکەرەوە=Washington Post|ڕێکەوت=١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ناونیشان=https://www.washingtonpost.com/opinions/2019/12/11/united-states-is-about-sanction-assad-russia-iran-syrian-war-crimes/|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191219211019/https://www.washingtonpost.com/opinions/2019/12/11/united-states-is-about-sanction-assad-russia-iran-syrian-war-crimes/|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ناونیشان=https://www.congress.gov/congressional-report/116th-congress/house-report/333/1|سەردێڕ=H. Rept. 116-333 - NATIONAL DEFENSE AUTHORIZATION ACT FOR FISCAL YEAR 2020 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191212051518/https://www.congress.gov/congressional-report/116th-congress/house-report/333/1 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|وێبگە=congress.gov}}&lt;/ref&gt; ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پیران لە ١٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩ یاسای قەیسەریان پەسەند کرد.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ناونیشان=https://www.congress.gov/bill/116th-congress/senate-bill/1790/all-actions|سەردێڕ=Actions - S.1790 - 116th Congress (2019-2020): National Defense Authorization Act for Fiscal Year 2020 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20190821150606/https://www.congress.gov/bill/116th-congress/senate-bill/1790/all-actions |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢١ی ئابی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|وێبگە=congress.gov}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;senatevote-cnn&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|یەکەم=Mallory|دوایین=Simon|یەکەم٢=Kate|دوایین٢=Boulduan|سەردێڕ=He smuggled war crimes evidence and begged the US for help. Now Congress is finally acting and set to sanction Syria|ڕێکەوت=١٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|بڵاوکەرەوە=CNN|ناونیشان=https://www.cnn.com/2019/12/17/politics/defense-caesar-syria-bill/index.html|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191219021818/https://www.cnn.com/2019/12/17/politics/defense-caesar-syria-bill/index.html|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;senatevote-npr&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|یەکەم=Deborah|دوایین=Amos|سەردێڕ=Congress Authorizes Sanctions On Syria, Iran And Russia|ڕێکەوت=١٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|بڵاوکەرەوە=NPR|ناونیشان=https://www.npr.org/2019/12/17/788924967/congress-authorizes-sanctions-on-syria-iran-and-russia|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191218201912/https://www.npr.org/2019/12/17/788924967/congress-authorizes-sanctions-on-syria-iran-and-russia|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt;

چەند ڕۆژێک دواتر دۆناڵد ترامپ سەرۆکی ئەمریکا ئەم پڕۆژە یاسایەی واژوو کرد کە ئەم وەشانە قەیسەر لەخۆدەگرێت بۆ یاسایی بوونی.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.aa.com.tr/en/americas/trump-signs-caesar-act-sanctioning-syrian-regime/1679886|سەردێڕ=Trump signs Caesar Act sanctioning Syrian regime |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191223142351/https://www.aa.com.tr/en/americas/trump-signs-caesar-act-sanctioning-syrian-regime/1679886 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠|وێبگە=www.aa.com.tr}}&lt;/ref&gt;

ڕۆژی ١٤ی ئایاری ٢٠٢٥، دوای [[کەوتنی ڕژێمی ئەسەد|ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد]] لە سووریا، [[ئەحمەد شەرع|ئەحمەد ئەلشەرع،]] [[سەرۆککۆماری سووریا|سەرۆکی سووریا]] لەگەڵ [[دۆناڵد ترامپ]] [[سەرۆککۆماری ویلایەتە یەکگرتووەکان|سەرۆکی ئەمریکا]] لە [[ڕیاز]] کۆبووەوە، دوای ئەوەی ترامپ ھەڵوەشاندنەوەی سەرجەم سزاکانی ئەمریکای بۆ سەر سووریا ڕاگەیاند، بە یاسای قەیسەریشەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.skynewsarabia.com/middle-east/1796361-ترامب-فاجأ-الإدارة-رفع-العقوبات-سوريا-يستغرق-شهورا|سەردێڕ=Radware Captcha Page |ڕێکەوتی سەردان=١٦ی ئایاری ٢٠٢٥|وێبگە=[[سكاي نيوز عربية]]}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{شریتی دەروازە|ئاسیا|مافەکانی مرۆڤ|ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|شەڕ|سووریا}}
[[پۆل:شەڕی ناوخۆیی سووریا]]</text>
      <sha1>4zbyyxtqmxyqgy8cfw4jrgkp4b7r47f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>دانپێدانانی ئەمریکا بە ئورشەلیم وەک پایتەختی ئیسرائیل</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286940</id>
    <revision>
      <id>1457423</id>
      <parentid>1457255</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:04:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی سەردێڕی ون (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457423</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13374" sha1="0o0uzrsiy1vek09ns3f1o8sd47dlws7" xml:space="preserve">{{Databox}}
[[پەڕگە:עיריית_ירושלים_אחרי_נאום_טראמפ.jpg|وێنۆک|ھۆڵی شارەوانی ئورشەلیم ڕۆژێک دوای وتارەکەی [[دۆناڵد ترامپ]] کە [[ئورشەلیم]] وەک پایتەختی [[ئیسرائیل]] و ڕاگەیاندنی گواستنەوەی باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە [[تێل ئەڤیڤ|تەلئەبیبەوە]] بۆ ئورشەلیم ڕاگەیاند، بە ئاڵای ئەمریکا ڕازاوەتەوە.]]
دوای دامەزراندنی [[ئیسرائیل]]، [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ئەمریکا]] دژی ڕاگەیاندنی [[ئورشەلیم|قودس]] بوو [[ئیسرائیل|لەلایەن ئیسرائیلەوە]] وەک پایتەختی خۆی لە [[١٩٤٩|ساڵی ١٩٤٩]] و دژی پلانی [[ئوردن]] بوو بۆ ئەوەی قودس بکاتە پایتەختی دووەم&lt;ref name=&quot;crsMark&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Mark |یەکەم=Clyde |ناونیشان=https://fas.org/man/crs/RS20339.pdf|سەردێڕ=Wayback Machine |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160412143346/http://fas.org/man/crs/RS20339.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی نیسانی ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=١ی نیسانی ٢٠١١|وێبگە=تقرير CRS للكونغرس}}&lt;/ref&gt; [[١٩٥٠|ساڵی ١٩٥٠]] دا ڕاگەیەندرا؛ و ئەمریکا دژی لکاندنی قودسی ڕۆژھەڵات بوو لەلایەن ئیسرائیلەوە دوای [[شەڕی شەش ڕۆژە|جەنگی ساڵی ١٩٦٧]].&lt;ref name=&quot;crsMark&quot;/&gt; ئەمریکا پێشنیازی کردووە کە داھاتووی قودس ببێتە بابەتی یەکلاییکردنەوەی دانوستان.&lt;ref name=&quot;crsMark&quot;/&gt; ئیدارەکانی دواتر ھەمان سیاسەتیان پاراستووە کە ئاییندەی قودس نابێتە بابەتی کردەوەی تاکلایەنە کە دەتوانێت زیان بە دانوستانەکان بگەیەنێت، وەک گواستنەوەی باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە [[تێل ئەڤیڤ|تەلئەبیبەوە]] بۆ قودس.&lt;ref name=&quot;crsMark&quot;/&gt;

لە [[١٩٩٥|ساڵی ١٩٩٥]] کۆنگرێس یاسای باڵیۆزخانەی قودسی پەسەند کرد، کە لە بەیاننامەی سیاسەتەکەیدا ڕای گەیاند کە «دەبێت قودس وەک پایتەختی دەوڵەتی ئیسرائیل بناسرێت.»&lt;ref name=&quot;Russia_Recognizes_Jerusalem&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Kontorovich |یەکەم=Eugene |ڕێکەوت=١٤ی ئایاری ٢٠١٧|ناونیشان=https://www.wsj.com/articles/russia-recognizes-jerusalem-as-israels-capital-why-cant-the-u-s-1494795684|سەردێڕ=Russia Recognizes Jerusalem as Israel’s Capital. Why Can’t the U.S.? |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20180322095530/https://www.wsj.com/articles/russia-recognizes-jerusalem-as-israels-capital-why-cant-the-u-s-1494795684 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٢ی ئازاری ٢٠١٨|ڕێکەوتی سەردان=15 مايو 2017}}&lt;/ref&gt; و لە پڕۆژە یاساکەدا ھاتووە کە باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە ماوەی پێنج ساڵدا بچێتە قودس.&lt;ref name=&quot;Never_ending_Story&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://www.haaretz.com/israel-news/.premium-the-never-ending-story-of-the-jerusalem-embassy-move-1.5494231|سەردێڕ=من بيل كلينتون إلى ترامب: قصة لا تنتهي أبدا لنقل سفارة القدس|ئیش=Haaretz Daily|ڕێکەوت=5 فبراير 2017|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20180114122843/https://www.haaretz.com/israel-news/1.769498|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨}}&lt;/ref&gt;لەو کاتەوە ھەموو سەرۆکێکی ئەمریکا واژووی لەسەر دەستبەرداربوون لە ماوەی شەش مانگ کردووە، ئەمەش ھەنگاوەکەی دواخستووە.

لە [[٦ی کانوونی یەکەم]]ی [[٢٠١٧]] ئیدارەی سەرۆک [[دۆناڵد ترامپ]] بە فەرمی [[ئورشەلیم|قودسی]] وەک پایتەختی [[ئیسرائیل]] ناساند. ترەمپ ئاماژەی بەوەشکرد، [[وەزارەتی کاروباری دەرەوەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا]] پرۆسەی دروستکردنی باڵیۆزخانەی نوێی ئەمریکا لە قودس دەستپێدەکات.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Nelson |یەکەم=Louis |دوایین٢=Nussbaum |یەکەم٢=Matthew |ڕێکەوت=6 ديسمبر 2017 |ناونیشان=https://www.politico.com/story/2017/12/06/trump-move-embassy-jerusalem-israel-reaction-281973|سەردێڕ=Trump says U.S. recognizes Jerusalem as Israel's capital, despite global condemnation |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20180612233330/https://www.politico.com/story/2017/12/06/trump-move-embassy-jerusalem-israel-reaction-281973 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی حوزەیرانی ٢٠١٨|ڕێکەوتی سەردان=6 ديسمبر 2017 |وێبگە=Politico}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://www.wsj.com/articles/trump-says-u-s-recognizes-jerusalem-as-israels-capital-1512584043|سەردێڕ=يقول ترامب أن الولايات المتحدة تعترف بالقدس عاصمة لاسرائيل|ئیش=The Wall Street Journal|ڕێکەوت=٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20180622032735/https://www.wsj.com/articles/trump-says-u-s-recognizes-jerusalem-as-israels-capital-1512584043|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٢ی حوزەیرانی ٢٠١٨}}&lt;/ref&gt; [[بێنیامین نێتانیاھو|بنیامین ناتانیاھۆ]][[سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل|، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل،]] پێشوازی لەو بڕیارە کرد و ستایشی ئەو ڕاگەیاندنەی کرد. لە ٨ی کانوونی یەکەم، ڕێکس تیلەرسۆن، [[سکرتێری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|وەزیری دەرەوەی ئەمریکا]] بانگەشەی ئەوەی کرد کە لێدوانەکەی سەرۆک «ئاماژە بە ھیچ دۆخێکی کۆتایی قودس ناکات» و «زۆر ڕوون بوو کە دۆخی کۆتایی، بە سنوورەکانیشەوە، بۆ لایەنەکان جێدەھێڵرێت بۆ دانوستان و بڕیاردان».&lt;ref name=&quot;TillersonStatement&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|issn=0190-8286|دوایین=Morello|یەکەم=Carol|سەردێڕ=U.S. Embassy's move to Jerusalem should take at least two years, Tillerson says|ئیش=Washington Post|ڕێکەوتی سەردان=٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧|ڕێکەوت=٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧|ناونیشان=https://www.washingtonpost.com/world/tillerson-us-embassy-move-to-jerusalem-should-take-at-least-two-years/2017/12/08/83ec13ac-7170-4058-9972-11d4a8e8cc18_story.html|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20190427020535/https://www.washingtonpost.com/world/tillerson-us-embassy-move-to-jerusalem-should-take-at-least-two-years/2017/12/08/83ec13ac-7170-4058-9972-11d4a8e8cc18_story.html|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی نیسانی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt;

زۆرینەی سەرکردەکانی جیھان بڕیارەکەی ترەمپیان ڕەتکردەوە بۆ ناساندنی قودس وەک پایتەختی ئیسرائیل. [[ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان|ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان]] لە ٧ی کانوونی یەکەم کۆبوونەوەیەکی بەپەلەی ئەنجامدا و لە کۆی ١٥ ئەندامەکەی ١٤ کەسیان بڕیارەکەی ترامپیان ئیدانە کرد، بەڵام ئەمریکا ڤیتۆی خۆی بەکارھێنا بۆ پووچەڵکردنەوەی ھەر ھەنگاوێک بۆ دەرکردنی بڕیارنامەیەک کە ئیدانەی ترامپ بکات.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|issn=0099-9660|دوایین=Fassihi|یەکەم=Farnaz|سەردێڕ=Fourteen of 15 Security Council Members Denounce U.S. Stance on Jerusalem|ئیش=Wall Street Journal|ڕێکەوتی سەردان=٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧|ڕێکەوت=٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧|ناونیشان=https://www.wsj.com/articles/fourteen-of-15-security-council-members-denounce-u-s-stance-on-jerusalem-1512777971|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20190407133545/https://www.wsj.com/articles/fourteen-of-15-security-council-members-denounce-u-s-stance-on-jerusalem-1512777971|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی نیسانی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt; ئەو وڵاتانەی لە کۆبوونەوەی بەپەلەی ئەنجومەنی ئاسایشدا ڕەخنەیان لە بڕیارەکەی ترامپ گرت، بریتی بوون لە بەریتانیا، فەڕەنسا، سوێد، ئیتاڵیا و ژاپۆن.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Friday |دوایین٢=8 December |دوایین٣=Pm |یەکەم٣=2017-08:15 |ڕێکەوت=٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧|ناونیشان=https://www.irishexaminer.com/world/arid-30817874.html|سەردێڕ=Trump's recognition of Jerusalem condemned at UN security council meeting |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20181120121711/https://www.irishexaminer.com/breakingnews//world/trumps-recognition-of-jerusalem-condemned-at-un-security-council-meeting-817874.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٨|ڕێکەوتی سەردان=٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧}}&lt;/ref&gt; ھەندێک وڵات پشتگیریان لەم ھەنگاوە کردووە: گواتیمالا ڕای گەیاندووە کە بەدواداچوون دەکات و باڵیۆزخانەکەی دەگوازێتەوە بۆ قودس؛ و پاراگوای و کۆماری چیک و ڕۆمانیا و ھندۆراس ڕایان گەیاندووە کە بیر لە گواستنەوەی باڵیۆزخانەکانیان دەکەنەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.cnbc.com/2018/05/17/after-us-embassy-move-to-jerusalem-more-countries-follow-its-lead.html|سەردێڕ=After US embassy makes controversial move to Jerusalem, more countries follow its lead |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20190430093559/https://www.cnbc.com/2018/05/17/after-us-embassy-move-to-jerusalem-more-countries-follow-its-lead.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی نیسانی ٢٠١٩|وێبگە=CNBC}}&lt;/ref&gt; لەکاتێکدا سەرۆکی سیاسەتی دەرەوەی یەکێتیی ئەورووپا [[فێدێریکا مۆگێرینی|، فێدریکا مۆگرینی،]] وتی کە ھەموو حکوومەتەکانی وڵاتانی ئەندامی یەکێتیی ئەورووپا یەکگرتوون لەسەر پرسی قودس، و پابەندبوونی خۆیان بە دەوڵەتێکی فەلەستینی دووپاتکردەوە کە قودسی ڕۆژھەڵات وەک پایتەختەکەی بێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=Trump's Jerusalem plan revives tensions in EU diplomacy|ئیش=Reuters|ڕێکەوتی سەردان=٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧|ڕێکەوت=٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧|ناونیشان=https://www.reuters.com/article/us-usa-trump-israel-france/u-s-has-excluded-itself-from-middle-east-peace-process-france-idUSKBN1E2102|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20181202064558/https://www.reuters.com/article/us-usa-trump-israel-france/u-s-has-excluded-itself-from-middle-east-peace-process-france-idUSKBN1E2102|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨}}&lt;/ref&gt; نوێنەرانی ٣٢ وڵاتی جیھان لە نێویاندا ئەندامانی یەکێتیی ئەورووپا وەک نەمسا، کۆماری چیک و ڕۆمانیا بەشدارییان لە کردنەوەی باڵیۆزخانەکەدا کرد.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://inews.co.uk/news/world/the-32-countries-that-support-the-us-embassy-moving-to-jerusalem-154460|سەردێڕ=The 32 countries that support the US embassy moving to Jerusalem|ڕێکەوت=١٥ی ئایاری ٢٠١٨|ئیش=inews.co.uk|ڕێکەوتی سەردان=٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٨|زمان=en-GB|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20190430093642/https://inews.co.uk/news/world/the-32-countries-that-support-the-us-embassy-moving-to-jerusalem/|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣٠ی نیسانی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|United States recognition of Jerusalem}}
{{شریتی دەروازە|ئیسرائیل|مێژوو|سیاسەت|ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|جوگرافیا|دەیەی ٢٠١٠|پەیوەندییە نێونەتەوەیییەکان|فەلەستین}}</text>
      <sha1>0o0uzrsiy1vek09ns3f1o8sd47dlws7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>بزووتنەوەی سەربەخۆیی ئاشووری</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286945</id>
    <revision>
      <id>1457426</id>
      <parentid>1457233</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:05:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی سەردێڕی ون (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457426</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15981" sha1="sjphvi8i6vxzqt85pxx3djjcxjw9k9k" xml:space="preserve">{{Databox}}'''بزووتنەوەی سەربەخۆیی ئاشووری''' [[بزاڤی سیاسی|بزووتنەوەیەکی سیاسی]] و خواستێکی [[ناسیۆنالیزمی نەتەوەیی|ناسیۆنالیستی نەتەوەیی]] [[ئاشوورییەکان|گەلی ئاشوورییە]] بۆ ئەوەی لە زێدی ئاشووریی نەریتی خۆیان لەژێر دەوڵەتێکی خۆسەری ئاشووریدا بژین.

مێژووی پڕ لە گێژاوی زێدی ڕەسەنی ئاشوورییەکان و ناوچەکانی دەوروبەری و دامەزراندنی دەوڵەتە نەتەوەییە مۆدێرنەکان لە [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی]] پێشووەوە، بووە ھۆی سەرھەڵدانی ناسیۆنالیزمی ئاشووری.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=League of Nations|سەردێڕ=The settlement of the Assyrians, a work of humanity and appeasement.|دوایین٢=Secretariat|دوایین٣=Information Section|ڕێکەوت=١٩٣٥|بڵاوکەرەوە=Information section|شوێن=Geneva|زمان=en|oclc=١٤١٦٤٤٤٢}}&lt;/ref&gt;

لەم ڕووەوە بزووتنەوەی سەربەخۆیی ئاشووری، زاراوەیەکی «تۆتالیتاری»یە بۆ ھەوڵە بەکۆمەڵەکانی ناسیۆنالیستە ئاشوورییەکان لە چوارچێوەی دەوڵەتی نەتەوەیی مۆدێرن. لە ئەنجامی [[کۆمەڵکوژیی سەیفۆ|جینۆساید]] و شەڕ، ئەوان کەمینەیەکن لە نیشتمانە تەقلیدییەکانیان و بەو ھۆیەوە [[ئازادیی سیاسی|سەربەخۆیی سیاسی]] بەھۆی مەترسی ئەمنییەوە مەحاڵ بووە،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Wigram|یەکەم=William|سەردێڕ=Our Smallest Ally|ڕێکەوت=نیسانی ٢٠١٠|ژپنک=٩٧٨-٠٩٨٢٧١٢٤١٢|وتەگێڕانەوە=Our Smallest Ally is now homeless, and dependent on our charity at Baqubah, for its lands and villages have been utterly destroyed, and it has the further mortification of seeing — from reasons beyond our control — that although it threw in its lot with the ultimately victorious side, Kurds, and others of the defeated enemy, are in practical possession of its ruined homesteads. Such a state of things is incomprehensible to the minds of this people, but it is due to the difficulties of the country, the entire absence of food in, and the inaccessibility of their home, for purposes of ordinary transport, coupled with the extremely disorderly political conditions of Kurdistan and North-Western Persia.&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;These circumstances combine to render their safe re-instalment in their former lands, at present impracticable.&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;H. H. Austin&lt;br /&gt;(Late G.O.C. Refugee Camp, Baqubah)&lt;br /&gt;February 6, 1920.}}&lt;/ref&gt; ئەمەش ئەوەمان بۆ ڕوون دەکاتەوە کە بۆچی ئەمڕۆ بزووتنەوەیەک بۆ سەربەخۆیی ئاشووری ھەیە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=League of Nations|سەردێڕ=Settlement of the Assyrians of Iraq.|دوایین٢=Council|ڕێکەوت=١٩٣٧|شوێن=Geneva|زمان=en|oclc=٣٨٢٢٢٣٦}}&lt;/ref&gt;

ئەو ناوچانەی کە ئاشوورییەکانی بە خاکی خۆیانی دەزانن ناوچە کوردییەکانی [[کوردستان]]ە، [[باکووری کوردستان]]، [[باشووری کوردستان]]، [[ڕۆژھەڵاتی کوردستان]]، [[ڕۆژاوای کوردستان]].&lt;ref name=&quot;books.google.ca&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Donabed|یەکەم=Sargon|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=bwLdCQAAQBAJ&amp;pg=PT18|سەردێڕ=Reforging a Forgotten History: Iraq and the Assyrians in the Twentieth Century|بڵاوکەرەوە=Edinburgh University Press|ساڵ=٢٠١٥|ژپنک=٩٧٨-٠-٧٤٨٦-٨٦٠٥-٦|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201120151038/https://books.google.com/books?id=bwLdCQAAQBAJ&amp;pg=PT18|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٠ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Skutsch2013&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Carl Skutsch|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=yXYKAgAAQBAJ&amp;pg=PA149|سەردێڕ=Encyclopedia of the World's Minorities|بڵاوکەرەوە=Routledge|ساڵ=٢٠١٣|ژپنک=٩٧٨-١-١٣٥-١٩٣٨٨-١|پەڕە=١٤٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201116163901/https://books.google.com/books?id=yXYKAgAAQBAJ&amp;pg=PA149|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; ھەوڵەکان بە تایبەتی لەو ناوچانەدان کە ھێشتا کۆمەڵگەی ئاشووری تێدایە، نەک لە نیشتمانی ئاشوورییەکان بە گشتی کە خۆیان ڕای دەگەیەنن. ئەم ناوچانەی پێکھاتەی ئاشووری تێدایە بریتین لە پارێزگای [[ھەولێر]] و [[پارێزگای دھۆک|دھۆک]] لە [[ھەرێمی کوردستان]]، و [[پارێزگای حەسیچە| پارێزگاری حەسەکە]] لە [[ڕۆژاوای کوردستان]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣|ناونیشان=http://www.heritageforpeace.org/syria-country-information/geography/|سەردێڕ=Demographics – Heritage for Peace |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210510194344/https://www.heritageforpeace.org/syria-country-information/geography/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٠ی ئایاری ٢٠٢١|ڕێکەوتی سەردان=٣ی حوزەیرانی ٢٠١٦|وێبگە=Heritage for Peace |زمان=en-US}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.vox.com/a/maps-explain-crisis-iraq|سەردێڕ=27 maps that explain the crisis in Iraq |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201209210357/https://www.vox.com/a/maps-explain-crisis-iraq |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣ی حوزەیرانی ٢٠١٦|وێبگە=vox.com}}&lt;/ref&gt; پارێزگاکانی مووسڵ و نەینەوا پێش ئەوەی [[داعش]] لە ساڵی ٢٠١٤ دەستی بەسەردا بگرێت و بە زۆر خەڵکی [[ئاشووری]] دەربکات، ئاشووری زۆری تێدابوو.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٧ی ئابی ٢٠١٤|ناونیشان=https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/isis-takes-iraq-s-largest-christian-town-of-qaraqosh-9653789.html|سەردێڕ='Leave, convert or die': Isis takes largest Christian town |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200806100603/https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/isis-takes-iraq-s-largest-christian-town-of-qaraqosh-9653789.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٦ی ئابی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٣ی حوزەیرانی ٢٠١٦|وێبگە=The Independent |زمان=en-GB}}&lt;/ref&gt;

تیرۆرکردنی مار شەمعونی سێزدەھەمی ئیشای لە ساڵی ١٩٧٥&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٤|ناونیشان=http://www.atour.com/~history/1900/20000717b.html |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20041011182851/http://www.atour.com/~history/1900/20000717b.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٤|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt; ساتێکی بێھیوایانە بوو بۆ ھەموو ئاشوورییەکان چونکە ئەو سەرکردەی ڕۆحی و دوونیایی ئەوان بوو. &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://anglicanhistory.org/orthodoxy/assyrian_friends1940.html|سەردێڕ=Friends of the Church of the East (Assyrian) (1940) |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200218120142/http://anglicanhistory.org:80/orthodoxy/assyrian_friends1940.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی شوباتی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|وێبگە=anglicanhistory.org}}&lt;/ref&gt; لە ماوەی پەنجا و سێ ساڵی کارکردنیدا وەک پاتریارکی کڵێسای ڕۆژھەڵات، مار شەمعوونی سێزدەھەم ئیشای بانگەوازی بۆ [[کۆمەڵەی نەتەوەکان|کۆمەڵەی گەلان]] و پاشان [[نەتەوە یەکگرتووەکان]]&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://docs.google.com/viewer?url=https://www.marshimun.com/new/pdfs/assyrian%2520petition.pdf&amp;embedded=true&amp;chrome=false&amp;dov=1 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210716040702/https://docs.google.com/viewer?url=https%3A%2F%2Fwww.marshimun.com%2Fnew%2Fpdfs%2Fassyrian%2520petition.pdf&amp;embedded=true&amp;chrome=false&amp;dov=1 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی تەممووزی ٢٠٢١|وێبگە=docs.google.com}}&lt;/ref&gt; کرد بۆ ئەوەی [[شوێنی ئاشوورییەکان|وڵاتێکی ئاشووریی ھەبێت]] پێش ئەوەی لە ساڵی ١٩٧٣ دەستلەکارکێشانەوەی لە پۆستەکەیدا ڕابگەیەنێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://marshimun.com/mareshai/|سەردێڕ=Mar Eshai Shimun {{!}} Mar Shimun Memorial Foundation |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201026154313/https://marshimun.com/mareshai/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|زمان=en-US}}&lt;/ref&gt;

بزووتنەوەی سەربەخۆیی لە چوارچێوەی نیشتمان و لە سەرانسەری ڕەوەندی جیھانیدا چالاکە، و بەرەنگارییەکی زۆری دەوڵەت و ناوچە ناوخۆییەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://minorityrights.org/minorities/assyrians-2/|سەردێڕ=Assyrians in Iraq |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210526132846/https://minorityrights.org/minorities/assyrians-2/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی ئایاری ٢٠٢١|ڕێکەوتی سەردان=٣ی حوزەیرانی ٢٠١٦|وێبگە=Minority Rights |زمان=en-GB}}&lt;/ref&gt; و بەتایبەت کوردەکان. &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.geocurrents.info/geopolitics/the-complex-relations-between-kurds-and-christians-in-northern-iraq|سەردێڕ=The Complex Relations Between Kurds and Christians in Northern Iraq |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170518211320/http://www.geocurrents.info/geopolitics/the-complex-relations-between-kurds-and-christians-in-northern-iraq |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی ئایاری ٢٠١٧|ڕێکەوتی سەردان=٣ی حوزەیرانی ٢٠١٦|وێبگە=GeoCurrents |زمان=en-US}}&lt;/ref&gt; بزووتنەوەکە بۆ چەندین سەدە درێژبووەوە، بەو پێیەی داڕشتنی سەرەتایی چەمکی قەوارەی دەوڵەتی ھاوچەرخی ئاشووری لە سەدەی نۆزدەھەمدا ڕوویدا لەگەڵ لاوازی [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی]] و سەرھەڵدانی دەسەڵاتی ئەورووپی لە ناوچەکەدا، بەتایبەتی لە ڕێگەی ئیمپراتۆریەتەکانی [[ئیمپراتۆریەتیی بەریتانیا|بەریتانیا]] و [[ئیمپراتۆریەتیی ڕووسی|ڕووسیا]] جگە لە [[کۆماری سێیەمی فەڕەنسا|کۆماری فەڕەنسا]].

بزووتنەوەکە ڕووبەڕووی چەندین بەربەست بووەوە، لەوانە ڕووداوەکانی وەک [[کۆمەڵکوژیی سەیفۆ|جینۆسایدی ئاشوورییەکان]]، [[کۆمەڵکوژیی سێمێل|کۆمەڵکوژی سێمێل]]، ململانێی ناوخۆیی لەسەر ناکۆکی ناونان و کڵێساکانی ئاشووری، وێناکردنی میدیایی، و سیاسەتەکانی [[عەرەباندن|بەعەرەبکردن]] و [[کورداندن|کوردکردن]] (بە گووتەی خۆیان) و [[تورکاندن| تورککردن]]. لەم دواییانەدا کێشەی سەرەکییان [[دەوڵەتی ئیسلامی (داعش)|داعش]] بووە کە کۆنترۆڵ و بەشێکی زۆری دانیشتووانەکەی لە [[دەشتی نەینەوا|دەشتەکانی نەینەوا]] لە باشووری کوردستان دەرکردووە. کۆمەڵەی فریاگوزاری ئەمریکی ئاشوورییەکان داوای لە حکوومەتی ئەمریکا کردووە ئەو کردەوانە وەک [[جینۆساید]] دژی ئاشوورییەکان لەم ناوچانەدا پۆلێن بکات.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.assyrianaid.org/single-post/2016/03/08/Press-Release-ISIS-Genocide-in-Iraq-and-Syria |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20170828014733/http://www.assyrianaid.org/single-post/2016/03/08/Press-Release-ISIS-Genocide-in-Iraq-and-Syria |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٨ی ئابی ٢٠١٧}}&lt;/ref&gt;

ئۆستن ھێنری لایارد باڵیۆزی [[ئیمپراتۆریەتیی بەریتانیا]] لە [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی]] لە سەدەی نۆزدەھەمدا ڕای گەیاند کە ئاشوورییەکان لە داگیرکارییەکانی [[عەرەب]] و [[مەغۆل]] و [[کورد]] لە چیای حەکاری و باکووری [[مێزۆپۆتامیا|میزۆپۆتامیا]] ڕزگاریان بووە، کە لە سەدەی نۆزدەھەمدا شەڕیان کردووە بۆ پاراستنی سەربەخۆیی خۆیان. &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١١ی تشرینی یەکەمی ١٨٥٤|ناونیشان=http://archive.org/details/ninevehanditsre08layagoog|سەردێڕ=Nineveh and Its Remains: With an Account of a Visit to the Chaldæan ...}}&lt;/ref&gt;

لە ساڵی ٢٠١٦ پەرلەمانی عێراق دەنگی دژی پارێزگایەکی نوێی مەسیحی لە [[دەشتی نەینەوا|دەشتەکانی نەینەوا]] دا، کە ئامانجێکی سیاسی ڕاگەیەندراوی سەرجەم گرووپە گەورەکانی ئاشووری و دامەزراوە سیاسییەکانە کە ڕەتکرایەوە. ئاشوورییەکان، لەنێویاندا سەرۆکی [[پارتی دیموکراتی بەیت نەھرەین|حیزبی مەسیحی ئاشووری بێت-نەھرەین]]، ڕۆمیۆ حەکاری، ناڕەزایەتیان دەربڕی بەرامبەر بەو بڕیارەی پەرلەمان و ڕایان گەیاند: «ئێمە نامانەوێت بەشێک بین لە ھەرێمێکی خۆسەری [[سوننە]]ی ([[عەرەب]]ی) ئەگەریی لە [[عێراق]]دا».&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Macintyre |یەکەم=James |ڕێکەوت=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠١٦|ناونیشان=https://www.christiantoday.com/article/iraqi.parliament.votes.against.new.christian.province.in.nineveh.plain/96511.htm|سەردێڕ=Iraqi Parliament Votes Against New Christian Province In Nineveh Plain |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201108164019/https://www.christiantoday.com/article/iraqi.parliament.votes.against.new.christian.province.in.nineveh.plain/96511.htm |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠|وێبگە=Christian Today}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

[[پۆل:ڕۆژھەڵاتی ناوین]]
[[پۆل:جیاییخوازی لە ئێران]]
[[پۆل:جیاییخوازی لە عێراق]]
[[پۆل:جیاییخوازی لە سووریا]]</text>
      <sha1>sjphvi8i6vxzqt85pxx3djjcxjw9k9k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>دانپێدانانی کورد بە جینۆسایدی ئەرمەنەکان</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286960</id>
    <revision>
      <id>1457421</id>
      <parentid>1457265</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:04:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی سەردێڕی ون (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457421</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4041" sha1="aaoc6iccvlb3g6077r27n0x0yofgkul" xml:space="preserve">{{Databox}}[[پەڕگە:World_War_I_Caucasus_Campaign_-memory.loc.gov.png|چەپ|وێنۆک|300x300پیکسڵ|سوارەی [[کورد]] لە [[جەنگی جیھانیی یەکەم]]دا]]

دانپێدانان لەلایەن چەند گرووپێکی [[کورد]]ییەوە بە بەشداریی باوباپیرانیان لە [[جینۆسایدی ئەرمەنییەکان|جینۆسایدی ئەرمەنستان]] لە سەردەمی [[جەنگی جیھانیی یەکەم|جەنگی جیھانیی یەکەمدا]] ھەیە. بەشێک لە ھۆزەکانی کورد، بەتایبەت وەک بەشێک لە سوپای عوسمانی، لەگەڵ تورک و ئەوانی دیکە، بەشداری کۆمەڵکوژییەکانی ئەرمەنەکان بوون. کوردەکانی دیکە دژایەتی ئەو جینۆسایدەیان کرد و لە ھەندێک حاڵەتدا پەنابەرانی ئەرمەنییان شاردەوە یان بەخێویان کردن. و زیندانییانی زیندانەکانی عوسمانی، بە کورد و [[تورک]]ەوە، ئەگەر ئەرمەنییەکان کۆمەڵکوژ بکەن، لێخۆشبوونیان بۆ دەکرا و لە زیندان ئازاد دەکران.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://ekurd.net/mismas/articles/misc2007/2/independentstate1247.htm|سەردێڕ=Outstanding Kurdish Politician Bearing Witness of the Armenian Genocide |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20201109140941/https://ekurd.net/mismas/articles/misc2007/2/independentstate1247.htm |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=١٨ی نیسانی ٢٠٢١|وێبگە=ekurd.net}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Belçim Galip |یەکەم=Özlem |ڕێکەوت=٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦|سەردێڕ=The Politics of Remembering: Representation of the Armenian Genocide in Kurdish Novels |journal=Holocaust and Genocide Studies |بەرگ=٣٠|issue=3 |پەڕەکان=٤٥٨–٤٨٧}}&lt;/ref&gt;
== دەرئەنجامەکان ==
[[پەڕگە:Van_1915_mountain_trails.png|چەپ|وێنۆک|200x200بك|ئاوارەکانی ناو دەروازە شاخەوییەکان لەلایەن [[کورد]]ەکانەوە ھێرشیان کرایە سەر.]]
[[جینۆسایدی ئەرمەنەکان]] لە لایەن کۆمەڵێک کوردەوە بە ھاوکاری کوردە خێڵەکییەکان ئەنجامدرا کە لە ھێزێکی یاریدەدەر بە ناوی [[کۆمەڵکوژییەکانی حەمیدییە|سوارەکانی حەمیدییە]]، لەژێر دەسەڵاتی [[حکوومەتی عوسمانی]] لە [[قوستەنتینیە]] ڕێکخرابوو. زیندانیانی زیندانەکانی عوسمانی، بە کورد و تورکەوە، ئەگەر ئەرمەنییەکان کۆمەڵکوژ بکەن، لێخۆشبوونیان بۆ دەکرا و لە زیندان ئازاد دەکران.&lt;ref&gt;
Vahakn N. Dadrian, The Naim-Andonian Documents on the World War I Destruction of Ottoman Armenians: The Anatomy of a Genocide, International Journal of Middle East Studies, pp.311-360, Vol.18, 1986, p.333&lt;/ref&gt;

لەکاتی بەرخۆدانی [[وان]]، ئەرمەنییەکان کە لە ڕێگەی خاکی ئێرانەوە ھەڵاتبوون، لە ناوچەی بارگیری، سەرای و ھۆساپ لە [[پارێزگای وان]] پێگەی بەرگرییان دانا. ھێزە کوردییەکان ڕێگرییان لە کۆمەڵێک پەنابەر کرد کە دوای سەربازانی [[ئیمپراتۆریەتیی ڕووسیا|ڕووسیا]] کەوتبوون لەکاتی بەزاندنی دەروازە شاخاوییەکانی نزیک دەروازەی بارگیری، ڕێگرییان لێکردن و زیانی زۆریان لێ کوژران.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{شریتی دەروازە|ئەرمەنستان|مێژوو}}

[[پۆل:مێژووی کوردستان]]</text>
      <sha1>aaoc6iccvlb3g6077r27n0x0yofgkul</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ئەرشیفی مۆسیقای کوردستانی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286971</id>
    <revision>
      <id>1457408</id>
      <parentid>1457334</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:02:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی سەردێڕی ون؛ ناوی پارامەترە کۆنەکان نوێ کرایەوە؛ بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457408</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5404" sha1="kvw7nwn2uz9r756hhc3ojkl5ffzw34f" xml:space="preserve">[[پەڕگە:The_Kurdistan_Music_Archive_within_the_Citadel_of_Erbil,_Hawler,_Iraq.jpg|وێنۆک|ئەرشیفی مۆسیقای کوردی لە ناو [[قەڵای ھەولێر]]]]
'''ئەرشیفی مۆسیقای کوردستانی''' ئەرشیفێکی یەک ژوورە کە لە پێشانگە دەچێت و یەکێک لە باڵەخانە نەریتییە نۆژەنکراوەکانی [[قەڵای ھەولێر]]ی داگیرکردووە. بەڕێوەبەری ئێستا (و خاوەنەکەی) ئەمجەد ئەسەدە. کە نزیکەی بە تەنھا بەبێ ھیچ ھاوکارییەکی دەرەکی کاردەکات، ماوەی چەند ساڵێکە ھەزاران کاسێت و فۆنۆگرافی ٧٨ خولەک لە میوزیک و گۆرانی کوردی کە نزیکەی ١٠٠ ساڵ دەخایەنێت، گۆڕیوە. لە بنەڕەتدا ئەرشیفەکە لە ساڵی ١٩٥٢ لەلایەن باپیرەیەوە لە بازاڕی کۆن لە ناوەندی شاری [[ھەولێر]] دامەزراوە. تەواوی ئەرشیفەکە لە ساڵی ٢٠١٧ گواسترایەوە بۆ شوێنی ئێستای لە قەڵاکە. ئامانج لە دروستکردنی ئەم ئەرشیفە پاراستنی میراتی گۆرانی و فۆلکلۆری کوردییە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Hadani |یەکەم=Ditmars |ناونیشان=https://www.newarab.com/features/erbils-citadel-amjad-assad-keeps-forgotten-melodies-alive|سەردێڕ=In Erbil's citadel, Amjad Assad keeps forgotten melodies alive |ناونیشانی ئەرشیڤ=http://web.archive.org/web/20240714110304/https://www.newarab.com/features/erbils-citadel-amjad-assad-keeps-forgotten-melodies-alive |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٤ی تەممووزی ٢٠٢٤|ڕێکەوتی سەردان=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|وێبگە=The New Arab}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Hadani |یەکەم=Ditmars |ڕێکەوت=١٧ی تەممووزی ٢٠٢٢|ناونیشان=https://geographical.co.uk/culture/restoring-erbils-ancient-citadel|سەردێڕ=Restoring Erbil's ancient citadel |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20220819212334/https://geographical.co.uk/culture/restoring-erbils-ancient-citadel |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٩ی ئابی ٢٠٢٢|ڕێکەوتی سەردان=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|وێبگە=Geographical |زمان=en-gb}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Al-Araby |ڕێکەوت=٢٠ی ئابی ٢٠٢١|ناونیشان=https://www.alaraby.com/news/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AA%D8%AD%D9%81-%D8%A7%D9%84%D8%BA%D9%86%D8%A7%D8%A6%D9%8A-%D9%81%D9%8A-%D9%82%D9%84%D8%B9%D8%A9-%D8%A3%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D9%84-%D8%A3%D8%B1%D8%B4%D9%8A%D9%81-%D9%85%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%B7%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A7%D8%AF%D8%B1%D8%A9|سەردێڕ=المتحف الغنائي في قلعة أربيل .. أرشيف من الاسطوانات النادرة {{!}} التلفزيون العربي |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230117174647/https://www.alaraby.com/news/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AA%D8%AD%D9%81-%D8%A7%D9%84%D8%BA%D9%86%D8%A7%D8%A6%D9%8A-%D9%81%D9%8A-%D9%82%D9%84%D8%B9%D8%A9-%D8%A3%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D9%84-%D8%A3%D8%B1%D8%B4%D9%8A%D9%81-%D9%85%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%B7%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A7%D8%AF%D8%B1%D8%A9 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|ڕێکەوتی سەردان=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|وێبگە=التلفزيون العربي |زمان=ar}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Shafaq News |ڕێکەوت=١٨ی تەممووزی ٢٠٢٢|ناونیشان=https://shafaq.com/ar/تقارير-وتحليلات/قلعة-اربيل-خزا-ن-للتاريخ-و-كبر-من-تراث-صور|سەردێڕ=قلعة اربيل: خزائن للتاريخ وأكبر من تراث (صور) |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20221203065649/https://shafaq.com/ar/%D8%AA%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%B1-%D9%88%D8%AA%D8%AD%D9%84%D9%8A%D9%84%D8%A7%D8%AA/%D9%82%D9%84%D8%B9%D8%A9-%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D9%84-%D8%AE%D8%B2%D8%A7-%D9%86-%D9%84%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE-%D9%88-%D9%83%D8%A8%D8%B1-%D9%85%D9%86-%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%AB-%D8%B5%D9%88%D8%B1 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢|ڕێکەوتی سەردان=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|وێبگە=قلعة اربيل: خزائن للتاريخ وأكبر من تراث (صور) |زمان=ar}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |سەردێڕ=صاحب أول محل تسجيـلات في كردستان: الأغاني القديمة تشكل معظم مبيعاتي والشباب فـي مقدمـة الـزبـائـن |ناونیشان=https://almadapaper.net//view.php?cat=90086 |journal=Al Mada |issue=2859 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230117175113/https://almadapaper.net/view.php?cat=90086 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|ڕێکەوتی سەردان=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
[[پۆل:مۆزەخانەکانی ھەولێر]]</text>
      <sha1>kvw7nwn2uz9r756hhc3ojkl5ffzw34f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>کیمونە</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286973</id>
    <revision>
      <id>1457411</id>
      <parentid>1457323</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:02:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی سەردێڕی ون؛ ناوی پارامەترە کۆنەکان نوێ کرایەوە؛ چاکسازیی ژمارەکان؛ بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457411</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2547" sha1="53n98x2dpvz69mqs2sv18a9ncyc3huz" xml:space="preserve">{{Databox}}'''کیمونە''' (پێدەچێت شاری دێرینی '''زاخیکو''' بێت)&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://news.yahoo.com/ancient-city-iraq-unearthed-extreme-180558360.html|سەردێڕ=Dwindling water levels reveal another surprise: An ancient lost city |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://archive.today/20220603091140/https://news.yahoo.com/ancient-city-iraq-unearthed-extreme-180558360.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٢|ڕێکەوتی سەردان=٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٢|وێبگە=news.yahoo.com |زمان=en-US}}&lt;/ref&gt; شوێنێکی شوێنەوارییە کە لەکاتی دابەزینی ئاستی ئاوی بەنداوی [[بەنداوی مووسڵ|مووسڵ]] لە [[پارێزگای نەینەوا]] لە [[باشووری کوردستان|ھەرێمی کوردستان]] لە ساڵی ٢٠١٣ دۆزرایەوە.  شارەکەی سەردەمی [[میتانی]] بەھۆی بوومەلەرزەیەکەوە لە دەوروبەری ساڵی ١٣٥٠ پێش زایین وێران بوو.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٧ی حوزەیرانی ٢٠١٩|ناونیشان=https://uni-tuebingen.de/en/university/news-and-publications/press-releases/press-releases/article/archaeologists-uncover-palace-of-the-mittani-empire-in-the-duhok-province-of-the-kurdistan-region-iraq/|سەردێڕ=Archaeologists uncover palace of the Mittani Empire in the Duhok province of the Kurdistan Region/ Iraq {{!}} University of Tübingen |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20231208214446/https://uni-tuebingen.de/en/university/news-and-publications/press-releases/press-releases/article/archaeologists-uncover-palace-of-the-mittani-empire-in-the-duhok-province-of-the-kurdistan-region-iraq/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣|وێبگە=Eberhard Karls University Tübingen}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Titolo |یەکەم=Andrea |ڕێکەوت=کانوونی دووەمی ٢٠٢١|سەردێڕ=Use of Time-Series NDWI to Monitor Emerging Archaeological Sites: Case Studies from Iraqi Artificial Reservoirs |journal=Remote Sensing |زمان=en |بەرگ=١٣|issue=4 |پەڕەکان=٧٨٦|doi=10.3390/rs13040786 |issn=2072-4292 |doi-access=free}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{کوردستان-کۆلکە}}
{{سەرچاوەکان}}
{{شریتی دەروازە|عێراق}}
[[پۆل:پێگە شوێنەوارییەکانی عێراق]]</text>
      <sha1>53n98x2dpvz69mqs2sv18a9ncyc3huz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ڕۆجەر کامبرلاند</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286974</id>
    <revision>
      <id>1457412</id>
      <parentid>1457322</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:03:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی سەردێڕی ون؛ بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457412</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6106" sha1="45wv6gbtu7che9ooe4ggnqit357cy92" xml:space="preserve">{{Databox}}[[پەڕگە:Cumberland's_house_in_Duhok.png|وێنۆک|ماڵی کامبرلاند کە لە ١٢ی حوزەیرانی ١٩٣٨ تەقەی لێکرا و تیرۆر کرا]]
'''ڕۆجەر کامبرلاند''' (١٦ی تشرینی دووەمی ١٨٩٤ – ١٢ی حوزەیرانی ١٩٣٨) مژدەدەرێکی ئەمریکی بووە و لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا لە [[عێراق]] کاری کردووە. لە شاری لا ڤێرن لە ویلایەتی [[کالیفۆرنیا]] لەدایکبووە،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://ancestors.familysearch.org/en/L5VS-NG8/rev-roger-craig-cumberland-1894-1938|سەردێڕ=FamilySearch.org |ناونیشانی ئەرشیڤ=http://web.archive.org/web/20241214221026/https://ancestors.familysearch.org/en/L5VS-NG8/rev-roger-craig-cumberland-1894-1938 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤|ڕێکەوتی سەردان=١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤|وێبگە=ancestors.familysearch.org}}&lt;/ref&gt; و بە خزمەتە مرۆیی و ئایینییەکانی لەنێو [[کورد]]انی [[باشووری کوردستان]] ناسرابوو.

== پەروەردە و پیشە ==

کامبرلاند لە ساڵی ١٩١٧ لەکاتی [[جەنگی جیھانیی یەکەم]]دا وەک ئەفسەرێک لە تۆپخانەی مەیدانی [[ئەمریکا]]دا کاری کردووە، بەڵام جەنگەکە کۆتایی ھات پێش ئەوەی بتوانرێت جێگیر بکرێت. لە ساڵی ١٩١٩ لە کۆلێژی ئۆکسیدەنتال لە [[لۆس ئانجلەس]] دەرچووە و لە ساڵی ١٩٢٢ بڕوانامەی لە قوتابخانەی خواناسی مەککۆرمیک لە [[شیکاگۆ]] وەرگرتووە. لە ساڵی ١٩٢٣ گەیشتە [[عێراق]] بۆ ئەوەی دەست بە کاری مژدەدەری بکات.&lt;ref&gt;http://web.archive.org/web/20241203174842/https://www.jstor.org/stable/45178577&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://timesmachine.nytimes.com/timesmachine/1938/06/15/98150396.html?pageNumber=23&lt;/ref&gt;

== کارکردن لە عێراق ==

کمبرلاند سەرەتا لەگەڵ «ئەرکی ڕۆژھەڵاتی فارس» کاری دەکرد پێش ئەوەی بچێتە [[مووسڵ]] و دواتر بۆ [[دھۆک]]، لەوێ چەندین گەشتی بۆ گوندە دوورەکان کردووە بۆ دامەزراندنی ناوەندی مەسیحی. ڕاپۆرتە ڕۆژنامەوانییەکانی ئەمریکا ئاماژەیان بەوە کردووە کە کامبەرلاند لە نزیکەوە لەگەڵ پێکھاتە [[کورد]] و [[ئاشووری]]یەکانی ناوچەکە کاری کردووە.

لە ساڵی ١٩٢٤ یارمەتی دامەزراندنی مژدەدەری یەکگرتووی لە [[مێزۆپۆتامیا]] دا کە قوتابخانەکانی وەک ئامادەیی [[بەغدا]]ی مەنسوور بۆ کچان و ئامادەیی ئەلئەمەل ئەلعالی بۆ کوڕان لە [[بەسرە]] لەخۆگرتبوو. لە ساڵانی شەستەکاندا سندووقێکی فریاگوزاری بە ناوی ڕۆجەر کامبەرلاند دامەزرا بۆ پشتگیریکردنی منداڵانی بێ باوک و کەمدەرامەت لە عێراق.&lt;ref&gt;http://web.archive.org/web/20241214222253/https://www.nytimes.com/1938/06/15/archives/rev-roger-cumberland-presbyterian-missionary-dies-at-post-in-iraq.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://web.archive.org/web/20241206161249/https://www.history.pcusa.org/blog/2018/05/united-mission-iraq&lt;/ref&gt;
== ژیانی کەسی ==

کمبرلاند لە ساڵی ١٩٢٧ لەگەڵ ھاریێت جیلبێرت گۆن ھاوسەرگیری کرد کە کچی مژدەدەرێکی [[فلیپین]] بوو. دوو کچیان ھەبوو. پێدەچێت ڕۆجەر کامبەرلاند شانازی دەکرد بەوەی بەشێک بووە لە سنووری ڕۆژاوای ئەمریکا، جارێک گوتی: «خوێنی پێشەنگەکان بە دەمارەکانمدا دەڕوات و منیش سنوورەکەم خۆشدەوێت».&lt;ref&gt;https://doi.org/10.1111/j.1478-1913.1926.tb00614.x&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://web.archive.org/web/20231209172852/http://www.reformiert-online.net/aktuell/details.php?id=1233&amp;lg=span&lt;/ref&gt;

== مردن ==

لە ١٢ی حوزەیرانی ساڵی ١٩٣٨، ڕۆجەر کامبرلاند لە نزیک دھۆک تیرۆرکرا. کمبرلاند لە سەرەتای بیستەکانی سەدەی ڕابردووەوە لە ناوچەکەدا کاری کردووە و ئەدەبیاتی مەسیحی بۆ کورد و پێکھاتە ناوخۆییەکانی دیکە بڵاودەکردەوە. تیرۆرکردنی لە ماوەی گرژییەکی توندی سیاسی و ئایینی لە عێراقدا ڕوویدا و پرسیاری زۆری لێکەوتەوە.

تا ساڵی ١٩٣٦ عێراق گێژاوی سیاسی توندی بەخۆیەوە بینی. کودەتایەکی سەربازی لەو ساڵەدا و دواتر ڕووخاندنی حکوومەتی سەربازی لەلایەن [[نووری سەعید]]ەوە لە ساڵی ١٩٣٧دا، بووە ھۆی دابەزینی ئازادییە ئایینییەکان و زیادبوونی ئاستی توندوتیژی لەو وڵاتەدا. لەم کەشوھەوایە گرژەدا، کاری مژدەدەرە بیانییەکانی وەک کامبەرلاند پڕ بوو لە مەترسی، چونکە ئەم جۆرە چالاکییانە بۆ زۆرێک لە لایەنە ناوخۆییەکان پێشوازییان لێنەکرابوو، کە دەستیان دەکرد بە ھەستکردن بە ناڕەزایی لە دەستوەردانی بیانی.&lt;ref&gt;https://archive.today/20230619060649/https://www.foreignpolicyjournal.com/2019/12/04/kurdish-tribes-stealing-assyrian-christian-lands/&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|عێراق}}
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٨٩٤]]
[[پۆل:مردووانی ١٩٣٨]]</text>
      <sha1>45wv6gbtu7che9ooe4ggnqit357cy92</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>پێکدادانی ئاشووری و کورد (١٩٠٠-١٩١٠)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286975</id>
    <revision>
      <id>1457425</id>
      <parentid>1457252</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:05:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی سەردێڕی ون؛ ناوی پارامەترە کۆنەکان نوێ کرایەوە؛ پارامەترە دووبارەکان کە ھەمان نرخیان ھەیە لابران (بێجگە لە کۆتا دانە) (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457425</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11277" sha1="cck866isjjnorgn9ak99w6fx599q2ad" xml:space="preserve">{{Infobox military conflict|conflict=|width=|partof=|image=[[File:Assyrians of Hakkari, c. 1901.jpg|Assyrians of Hakkari, c. 1901|300px]]|caption=ئاشوورییەکانی ھەکاری لە ساڵی ١٩٠١|date=١٩٠٠-١٩١٠|place=[[حەکاری (ناوچەی مێژوویی)|حەکاری]]، [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی]]|coordinates=|map_type=|map_relief=|latitude=|longitude=|map_size=|map_marksize=|map_caption=|map_label=|territory=|result=|status=|combatants_header=|combatant1={{tree list}}
*{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[ھۆزە کوردەکان]]
**{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[بنەماڵەی بارزانی|بارزانی]]
**{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[سوورچی]]
**{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[بەرواری]]
**{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} چەند ھۆزی کوردیی تر|combatant2={{tree list}}
*{{flagicon image|Flag of the Assyrians.svg}} [[پێڕستی ھۆزە ئاشوورییەکان|ھۆزە ئاشوورییەکان]]
**{{flagicon image|Flag of the Assyrians.svg}} ھۆزی [[تیاری]]
**{{flagicon image|Flag of the Assyrians.svg}} ھۆزی [[تخوما]]
**{{flagicon image|Flag of the Assyrians.svg}} ھۆزە ئاشوورییەکانی تری [[حەکاری (ناوچەی مێژوویی)|حەکاری]]|combatant3=|commander1={{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ڕەشید بەگ{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} سەعید بەگ{{Executed}}{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} سەرکردە خێڵەکییەکانی دیکەی کورد|commander2={{flagicon image|Flag of the Assyrians.svg}} مەلیک یۆسیپ{{Executed}}{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Assyrians.svg}} [[مەلیک ئیسماعیلی دووەم]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Assyrians.svg}} [[مەلیک خوشابا]]|commander3=|units1=|units2=|units3=|strength1=چەندین ھۆز و عەشیرەت|strength2=چەندین ھۆز و عەشیرەت|strength3=|casualties1=زەرەر و زیانی گەورە|casualties2=زەرەر و زیانی گەورە|casualties3=|notes=* لە ساڵی ١٩٠٠ مەلیک یۆسیپی تیاری لەلایەن ڕەشید بەگی شازادەی کوردی ناوچەی بەرواری تیرۆر دەکرێت، ئەمەش وایکرد کوڕەکەی، مەلیک خوشابا، بە دوای تۆڵەسەندنەوەدا بگەڕێ.
* لە ساڵی ١٩٠٧ عوسمانییەکان سەرباز و ھێزیان نارد بۆ ھەکاری بۆ ئەوەی شەڕی نێوان ئاشوورییەکانی تیاری و کورد ڕابگرن. سەربازانی عوسمانی توانیان کورد ڕابگرن. بەڵام شکستیان ھێنا بەرامبەر بە ئاشوورییەکانی تیاری و لە ئەنجامدا ئاشوورییە نەستوورییەکان دەستیان  بەسەر چەکەکانی عوسمانی گرت و دزیان.
* لە ساڵی ١٩٠٨ مەلیک خوشابا سەرکردایەتیی ھێرشێکی تۆڵەسەندنەوەی کرد لە دژی کوردانی بەرواری، لە ئەنجامدا سەعید بەگی برای ڕەشید بەگ کوژرا و ھەر لەو ساڵدا میری کوردی بەرواری زیاتر لە ١٢ ھەزار ئاشووریی لە دۆڵی لیزان دەرکرد.
* پێکدادانەکان بەھۆی سیاسەتی دابەشبوون و تێکبەردان و حکومڕانیی عوسمانی، و ڕکابەریی خێڵەکی و کێشەی سەر خاک و زەوی و زار بوو.
* ئەم ڕووبەڕووبوونەوە و پێکدادانانە زەمینەیان بۆ توندوتیژیی زیاتر لە [[کۆمەڵکوژیی سەیفۆ]]دا لە ساڵی ١٩١٥ دانا و پاڵنەربوو بۆ توندوتیژیی دڕندانەتر لە ماوەی سەیفۆ.|campaignbox= }}

'''پێکدادانی ئاشووری و کورد (١٩٠٠ – ١٩١٠)''' زنجیرەیەک پێکدادان بوو لە نێوان [[ئاشوورییەکان]] و [[کورد|کوردانی]] [[پارێزگای حەکاری|ھەکاریدا]] کە پێش و لە دوای تیرۆرکردنی مەلیک یۆسیپی باوکی [[مەلیک خوشابا]]، وە ھەروەھا تۆڵەسەندنەوەی مەلیک خوشابا کە بووە ھۆی گیانلەدەستدانی سەعید بەگی برای ڕەشید بەگ.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Giwargis |یەکەم=Michael |ناونیشان=https://nala4u.com/2014/02/14/%d8%a7%d8%b3%d8%aa%d8%b4%d9%87%d8%a7%d8%af-%d9%85%d8%a7%d9%84%d9%83-%d9%8a%d9%88%d8%b3%d9%81-%d9%88%d8%a7%d9%84%d8%af-%d9%85%d8%a7%d9%84%d9%83-%d8%ae%d9%88%d8%b4%d8%a7%d8%a8%d8%a7-%d9%88%d9%85%d8%b9/2/|سەردێڕ=استشهاد مالك يوسف والد مالك خوشابا ومعارك الاخذ بالثأر {{!}} Nala4U.com {{!}} صفحة 2 |ڕێکەوتی سەردان= |زمان=ar}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Giwargis |یەکەم=Michael |ناونیشان=https://nala4u.com/2017/11/20/%d9%82%d8%b5%d8%a9-%d9%82%d8%aa%d9%84-%d9%85%d8%a7%d9%84%d9%83-%d8%ae%d9%88%d8%b4%d8%a7%d8%a8%d8%a7-%d9%84%d8%b3%d8%b9%d9%8a%d8%af-%d8%a8%d9%83-%d8%a7%d9%85%d9%8a%d8%b1-%d8%a7%d9%84%d8%a8%d8%b1%d9%88/2/|سەردێڕ=قصة قتل مالك خوشابا لسعيد بك امير البروار {{!}} Nala4U.com {{!}} صفحة 2 |ڕێکەوتی سەردان= |زمان=ar}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.tyareh.org/leaders--heroes.html|سەردێڕ=Leaders &amp; Heroes |ڕێکەوتی سەردان= |وێبگە=www.tyareh.org |زمان=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Semarang |یەکەم=Universitas STEKOM |ناونیشان=https://p2k.stekom.ac.id/ensiklopedia/Malik_Khoshaba |ڕێکەوتی سەردان= |وێبگە=p2k.stekom.ac.id |زمان=en}}&lt;/ref&gt; شەڕ و پێکدادانەکان زیانێکی زۆری بە ھەردوولا گەیاند و بووە ھۆی بەرفراوان بوونی ململانێ و شەڕەکان و توندوتیژیی زیاتر لە داھاتوودا.

== کورتە ==
مەلیک یووسفی کوڕی مەلیک باتوو سەرکردەیەکی ڕێزلێگیراوی [[تیاری|ھۆزی تیاریی]] خواروو بوو. شوێنی باوکی بە ساڵاچووی مەلیک باتووی گرتبووەوە.

لە چەندین ھەڵمەتی سەربازیدا بەشداربوو بۆ بەرگری کردن لە خاکەکانیان.

* لە ساڵی ١٨٨٦: عەشیرەتی مارووناس ئارتووشی شکست پێھێنا، دوای ئەوەی ھێرشیان کردە سەر تیاریی سەروو.
* ھەروەھا شکستی بە عەشیرەتی بەنیانش ھێنا، دوای ئەوەی دوو پیاویان لە تیاریی خواروو کوشت.

=== شەڕی ھێلموون و گەراموون (١٨٨٨) ===
شەڕێکی گەورە لە نێوان ھێزەکانی تیاری و تورک لەگەڵ کوردانی بەرواری ڕوویاندا، تیارییەکان سەرکەوتن، بەڵام برای مەلیک یووسف ڕێگەی بە ھێزی بەرامبەر (دوژمن) دا پاشەکشە بکات، پاش ئەوەی داوای لێخۆشبوونی نەریتیی خێڵەکییان (کە 'ڕووبەخت'ی پێ دەگوترا) کرد.

=== کوشتنی مەلیک یووسف ===
ڕەشید بەگ پێی وابوو یووسف یارمەتیدەر بوو لە کوشتنی براکەی محەممەد بەگ. سەڕەڕای ھۆشدارییەکان یووسف ئامادەنەبوو ھەڵبێت، ھەربۆیە دەستگیرکرا و بۆماوەی سێ ڕۆژ زیندانیکرا، دواتر لە تەروانش کوژرا.

=== تۆڵەسەندنەوەی ئاشوورییەکان ===
کوڕەکەی 'مەلیک خوشابا'، کە ئەوکات لە ورمێ دەیخوێند گەڕایەوە و لە ساڵی ١٩٠٠ تا ١٩٠٨ شەڕی تۆڵەسەندنەوەی لەدژی بەروارییەکان بەرپاکرد. پاشان مەلیک خوشابا بە تەقە سەعید بەگی برای ڕەشید بەگی کوشت و تۆڵەی باوکی کردەوە.&lt;ref name=&quot;:02&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Giwargis |یەکەم=Michael |سەردێڕ= استشهاد مالك يوسف والد مالك خوشابا ومعارك الاخذ بالثأر {{!}} Nala4U.com {{!}} صفحة 2|ناونیشان=https://nala4u.com/2014/02/14/%d8%a7%d8%b3%d8%aa%d8%b4%d9%87%d8%a7%d8%af-%d9%85%d8%a7%d9%84%d9%83-%d9%8a%d9%88%d8%b3%d9%81-%d9%88%d8%a7%d9%84%d8%af-%d9%85%d8%a7%d9%84%d9%83-%d8%ae%d9%88%d8%b4%d8%a7%d8%a8%d8%a7-%d9%88%d9%85%d8%b9/2/ |ڕێکەوتی سەردان= |زمان=ar}}&lt;/ref&gt;

== دەرئەنجامەکان ==
میری کوردی بەرواری زیاتر لە ١٢ ھەزار ئاشووری لە دۆڵی لیزان دەرکرد.&lt;ref&gt;Gaunt, David (2011). &quot;The Ottoman Treatment of the Assyrians&quot;. A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire. Oxford University Press. &lt;nowiki&gt;ISBN 978-0-19-978104-1&lt;/nowiki&gt;. p. 323&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Gaunt, David (2006). Massacres, Resistance, Protectors: Muslim-Christian Relations in Eastern Anatolia During World War I. Gorgias Press. &lt;nowiki&gt;ISBN 978-1-59333-301-0&lt;/nowiki&gt;. P. 56&lt;/ref&gt; مەلیک خوشابا ھێزێکی زۆری لە چەکدارانی تیاریی خواروو لە گوندەکانی لیزان، بنە لاگیپە، مینیانیش، زاویتا و زەرنێ کۆکردەوە و ھێرشی کردە سەر کوردانی بەرواری لەوێ شەڕێکی توند بەدوای خۆیدا ھێنا کە لە ئەنجامدا مەلیک خوشابا سەعید بەگی برای ڕەشید بەگی کوشت و بەو ھۆیەوە تۆڵەی کوشتنی باوکی کردەوە.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://www.tyareh.org/leaders--heroes.html|سەردێڕ=Leaders &amp; Heroes |ڕێکەوتی سەردان= |وێبگە=www.tyareh.org |زمان=en}}&lt;/ref&gt; مەلیک خوشابا بۆ ماوەی ھەشت ساڵ ھێرشی زۆری کردە سەر بەرواری لە ساڵانی ١٩٠٠ تا ١٩٠٨.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Giwargis |یەکەم=Michael |ناونیشان=https://nala4u.com/2017/11/20/%d9%82%d8%b5%d8%a9-%d9%82%d8%aa%d9%84-%d9%85%d8%a7%d9%84%d9%83-%d8%ae%d9%88%d8%b4%d8%a7%d8%a8%d8%a7-%d9%84%d8%b3%d8%b9%d9%8a%d8%af-%d8%a8%d9%83-%d8%a7%d9%85%d9%8a%d8%b1-%d8%a7%d9%84%d8%a8%d8%b1%d9%88/2/|سەردێڕ=قصة قتل مالك خوشابا لسعيد بك امير البروار {{!}} Nala4U.com {{!}} صفحة 2 |ڕێکەوتی سەردان= |زمان=ar}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==

[[پۆل:مێژووی کورد]]
[[پۆل:مێژووی کوردستان]]
[[پۆل:مێژووی ئاشوورییەکان]]
[[پۆل:دەیەی ١٩٠٠]]
[[پۆل:دەیەی ١٩١٠]]
[[پۆل:کوردەکانی عوسمانی]]
[[پۆل:ئاشوورییەکانی عوسمانی]]
[[پۆل:ئاشوورییەکانی باکووری کوردستان]]
[[پۆل:شەڕەکان]]
&lt;references /&gt;{{شریتی دەروازە|مێژوو|شەڕ|ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|کوردستان}}</text>
      <sha1>cck866isjjnorgn9ak99w6fx599q2ad</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>محەممەد پاشا جاف</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286976</id>
    <revision>
      <id>1457410</id>
      <parentid>1457330</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:02:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان؛ ناوی پارامەترە کۆنەکان نوێ کرایەوە؛ زیادکردنی سەردێڕی ون؛ چاکسازیی ژمارەکان؛ چاکسازیی ڕێکەوتی ئەرشیڤ (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457410</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5712" sha1="i3az002vqmn7rlb6u9kui1t9lq37by4" xml:space="preserve">{{کەسایەتی
| ناو                  = محەممەد پاشا جاف
| ناوی_خۆماڵی          =
| زمانی_ناوی_خۆماڵی    = 
| وێنە                 = [[پەڕگە:Mohamed_Pasha_Jaff_2.JPG|وێنۆک]]

| قەبارەی وێنە         =
| جێگری_وێنە           =
| سەردێری وێنە         =
| ناوی کاتی لەدایکبوون =
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = ١٧١٤
| شوێنی لەدایکبوون     = 
| ڕێکەوتی_ونبوون       =
| شوێنی_ونبوون         =
| ڕەوشی_ونبوون         =
| ڕێکەوتی مردن         = 
| شوێنی مردن           =
| ھۆکاری مردن          = 
| شوێنی دۆزینەوەی تەرم =
| شوێنی گۆڕ            = 
| مۆنۆمێنتەکان         =
| نیشتەجێ              =
| نەتەوە               = [[کورد]]
| ناوەکانی تر          =
| نەژاد                = [[نەژادی ئاری|ئاری]]
| شارومەندێتی          =
| ڕادەی خوێندەواری     =
| پیشە                 = [[پاشا]]
| ساڵانی چالاکی          = 
| خاوەنکار             =
| ڕێکخراو              =
| ناسراو_بە_ھۆی       = 
| کارە_دیارەکان        = [[قەڵای شێروانە]]
| شێواز                =
| کاریگەر_بووە         =
| کاریگەری_بووە        =
| شار                  =
| مووچە                =
| دارایی               =
| باڵا                  =
| کێش                  =
| تەلەڤیزیۆن            =
| سەرناو               =
| وادە                 =
| پێشوو                =
| جێگر                 =
| حیزب                 =
| بزاڤ                 =
| بەرانبەرەکان         = 
| ئایین                = [[ئیسلام]]
| سزای_تاوانباری       =
| ڕەوشی_تاوانباری      =
| ھاوسەر               =
| یار                  =
| منداڵەکان            =
| دایک و باوک          =
| خزمەکان              =
| خەڵاتەکان             =
| واژوو                 =
| جێگری_واژوو           =
| قەبارەی_واژوو         =
| ماڵپەڕ               =
| پەراوێزەکان          =}}
[[پەڕگە:Sherwana_Castle.jpg|وێنۆک|ئەو قەڵایەی محەممەد پاشا جاف دروستی کرد بەناوی «[[قەڵای شێروانە]]»]]

'''محەممەد پاشا جاف''' پاشایەکی [[کورد]]ی لەدایکبووی ساڵی [[١٧١٤| ١٧١٤]] بوو، بە سەرۆکی باڵای [[جاف|خێڵی جاف]] دادەنرا. لە ساڵی [[١٧٣٤| ١٧٣٤]] [[قەڵای شێروانە|قەڵای شێروانەی]] دروست کردووە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Naval Intelligence|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=o1NsBAAAQBAJ&amp;pg=PA532&amp;lpg=PA532&amp;dq=othman+pasha+Jaf&amp;source=bl&amp;ots=c8CpjjIdLa&amp;sig=pSwx3k-0nMlJ2B8ap-xBe4HI0hc&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=othman%20pasha%20Jaf&amp;f=false|سەردێڕ=Iraq &amp; The Persian Gulf|ڕێکەوت=٣ی ئەیلوولی ٢٠١٤|بڵاوکەرەوە=Routledge|ژپنک=٩٧٨١١٣٦٨٩٢٦٦٠|زمان=en|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191215221530/https://books.google.com/books?id=o1NsBAAAQBAJ&amp;pg=PA532&amp;lpg=PA532&amp;dq=othman+pasha+Jaf&amp;source=bl&amp;ots=c8CpjjIdLa&amp;sig=pSwx3k-0nMlJ2B8ap-xBe4HI0hc&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;redir_esc=y|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://hannajaff.com/familia-jaff/|سەردێڕ=Jaff Family - Hanna Jaff |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20150212084350/http://hannajaff.com/familia-jaff/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی شوباتی ٢٠١٥|ڕێکەوتی سەردان=١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|وێبگە=Hanna Jaff |زمان=en-US}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Kurdistan24 |ناونیشان=https://www.kurdistan24.net/en/news/b153d5c0-db3f-47f9-97f7-5044db43fa71|سەردێڕ=WATCH: Historical Sherwana Castle in Kurdistan damaged by earthquake |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20190316143128/http://www.kurdistan24.net/en/news/b153d5c0-db3f-47f9-97f7-5044db43fa71 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی ئازاری ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|وێبگە=Kurdistan24 |زمان=en}}&lt;/ref&gt;

== مێژوو ==

محەممەد پاشا جاف نازناوی بەرزی پاشای لە [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی]] وەرگرتووە.

لە تەمەنی ٢٠ ساڵیدا لە [[قەڵای شێروانە]] لە ناوچەی [[کەلار]] لە [[ھەرێمی کوردستان]] نیشتەجێ دەبێت. ویستی ئەو بۆ پاراستنی [[جاف|ھۆزی جاف]] بووە ھۆی چەندین پێکدادان لەنێوان [[قاجاڕەکان|قاجار]] و عوسمانییەکان. ئەمڕۆ عەشیرەتی جاف سێ ملیۆن کەسی دەبن.

ھەروەھا پاشا بە خاوەنی بڕوا بەھێزەکەی و حەزەکەی بۆ زانین ناسرابوو، دەوترێت گەڕانی جۆراوجۆری بۆ کیشوەری ئەمریکا ناردووە.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20181008095717/https://hannajaff.com/wp-content/uploads/2017/10/British-Documents-on-Foreign-Affairs_Reports-and-Papers-from-the-Foreign-Office-Confidential-Print.pdf&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{شریتی دەروازە|ئێران|کوردستان|ژیاننامە|مێژوو}}
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٧١٤]]</text>
      <sha1>i3az002vqmn7rlb6u9kui1t9lq37by4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457462</id>
      <parentid>1457410</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:01:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی داڕێژەی بەجێماوی {{[[داڕێژە:سەرچاوەکان|سەرچاوەکان]]}}</comment>
      <origin>1457462</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5738" sha1="crnq48a8mc7a6yl3g7l9amndbvbe2wo" xml:space="preserve">{{کەسایەتی
| ناو                  = محەممەد پاشا جاف
| ناوی_خۆماڵی          =
| زمانی_ناوی_خۆماڵی    = 
| وێنە                 = [[پەڕگە:Mohamed_Pasha_Jaff_2.JPG|وێنۆک]]

| قەبارەی وێنە         =
| جێگری_وێنە           =
| سەردێری وێنە         =
| ناوی کاتی لەدایکبوون =
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = ١٧١٤
| شوێنی لەدایکبوون     = 
| ڕێکەوتی_ونبوون       =
| شوێنی_ونبوون         =
| ڕەوشی_ونبوون         =
| ڕێکەوتی مردن         = 
| شوێنی مردن           =
| ھۆکاری مردن          = 
| شوێنی دۆزینەوەی تەرم =
| شوێنی گۆڕ            = 
| مۆنۆمێنتەکان         =
| نیشتەجێ              =
| نەتەوە               = [[کورد]]
| ناوەکانی تر          =
| نەژاد                = [[نەژادی ئاری|ئاری]]
| شارومەندێتی          =
| ڕادەی خوێندەواری     =
| پیشە                 = [[پاشا]]
| ساڵانی چالاکی          = 
| خاوەنکار             =
| ڕێکخراو              =
| ناسراو_بە_ھۆی       = 
| کارە_دیارەکان        = [[قەڵای شێروانە]]
| شێواز                =
| کاریگەر_بووە         =
| کاریگەری_بووە        =
| شار                  =
| مووچە                =
| دارایی               =
| باڵا                  =
| کێش                  =
| تەلەڤیزیۆن            =
| سەرناو               =
| وادە                 =
| پێشوو                =
| جێگر                 =
| حیزب                 =
| بزاڤ                 =
| بەرانبەرەکان         = 
| ئایین                = [[ئیسلام]]
| سزای_تاوانباری       =
| ڕەوشی_تاوانباری      =
| ھاوسەر               =
| یار                  =
| منداڵەکان            =
| دایک و باوک          =
| خزمەکان              =
| خەڵاتەکان             =
| واژوو                 =
| جێگری_واژوو           =
| قەبارەی_واژوو         =
| ماڵپەڕ               =
| پەراوێزەکان          =}}
[[پەڕگە:Sherwana_Castle.jpg|وێنۆک|ئەو قەڵایەی محەممەد پاشا جاف دروستی کرد بەناوی «[[قەڵای شێروانە]]»]]

'''محەممەد پاشا جاف''' پاشایەکی [[کورد]]ی لەدایکبووی ساڵی [[١٧١٤| ١٧١٤]] بوو، بە سەرۆکی باڵای [[جاف|خێڵی جاف]] دادەنرا. لە ساڵی [[١٧٣٤| ١٧٣٤]] [[قەڵای شێروانە|قەڵای شێروانەی]] دروست کردووە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Naval Intelligence|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=o1NsBAAAQBAJ&amp;pg=PA532&amp;lpg=PA532&amp;dq=othman+pasha+Jaf&amp;source=bl&amp;ots=c8CpjjIdLa&amp;sig=pSwx3k-0nMlJ2B8ap-xBe4HI0hc&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=othman%20pasha%20Jaf&amp;f=false|سەردێڕ=Iraq &amp; The Persian Gulf|ڕێکەوت=٣ی ئەیلوولی ٢٠١٤|بڵاوکەرەوە=Routledge|ژپنک=٩٧٨١١٣٦٨٩٢٦٦٠|زمان=en|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191215221530/https://books.google.com/books?id=o1NsBAAAQBAJ&amp;pg=PA532&amp;lpg=PA532&amp;dq=othman+pasha+Jaf&amp;source=bl&amp;ots=c8CpjjIdLa&amp;sig=pSwx3k-0nMlJ2B8ap-xBe4HI0hc&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;redir_esc=y|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://hannajaff.com/familia-jaff/|سەردێڕ=Jaff Family - Hanna Jaff |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20150212084350/http://hannajaff.com/familia-jaff/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٢ی شوباتی ٢٠١٥|ڕێکەوتی سەردان=١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|وێبگە=Hanna Jaff |زمان=en-US}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Kurdistan24 |ناونیشان=https://www.kurdistan24.net/en/news/b153d5c0-db3f-47f9-97f7-5044db43fa71|سەردێڕ=WATCH: Historical Sherwana Castle in Kurdistan damaged by earthquake |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20190316143128/http://www.kurdistan24.net/en/news/b153d5c0-db3f-47f9-97f7-5044db43fa71 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی ئازاری ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|وێبگە=Kurdistan24 |زمان=en}}&lt;/ref&gt;

== مێژوو ==

محەممەد پاشا جاف نازناوی بەرزی پاشای لە [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی]] وەرگرتووە.

لە تەمەنی ٢٠ ساڵیدا لە [[قەڵای شێروانە]] لە ناوچەی [[کەلار]] لە [[ھەرێمی کوردستان]] نیشتەجێ دەبێت. ویستی ئەو بۆ پاراستنی [[جاف|ھۆزی جاف]] بووە ھۆی چەندین پێکدادان لەنێوان [[قاجاڕەکان|قاجار]] و عوسمانییەکان. ئەمڕۆ عەشیرەتی جاف سێ ملیۆن کەسی دەبن.

ھەروەھا پاشا بە خاوەنی بڕوا بەھێزەکەی و حەزەکەی بۆ زانین ناسرابوو، دەوترێت گەڕانی جۆراوجۆری بۆ کیشوەری ئەمریکا ناردووە.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20181008095717/https://hannajaff.com/wp-content/uploads/2017/10/British-Documents-on-Foreign-Affairs_Reports-and-Papers-from-the-Foreign-Office-Confidential-Print.pdf&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{شریتی دەروازە|ئێران|کوردستان|ژیاننامە|مێژوو}}
{{سەرچاوەکان}}

[[پۆل:لەدایکبووانی ١٧١٤]]</text>
      <sha1>crnq48a8mc7a6yl3g7l9amndbvbe2wo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>لیژنەی باڵای کورد</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286977</id>
    <revision>
      <id>1457409</id>
      <parentid>1457331</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:02:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی سەردێڕی ون؛ بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان؛ چاکسازیی ڕێکەوتی ئەرشیڤ (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457409</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2297" sha1="55h0kbxpf4pdf2fjuctvbl3mr9q9cgq" xml:space="preserve">{{Databox|وێنە=Flag_of_the_Kurdish_Supreme_Committee.svg
}}'''لیژنەی باڵای کورد''' دەستەی بەڕێوەبەری ناوچە زۆرینە کوردییەکانە لە [[ڕۆژاوای کوردستان]]، کە لە لایەن [[پارتی یەکێتیی دیموکرات (سووریا)|پارتی یەکێتیی دیموکراتی]] (پەیەدە) و [[ئەنجومەنی نیشتمانیی کورد (سووریا)|ئەنجومەنی نیشتمانیی کورد]] (ھاوپەیمانی ١٥ حیزبی کوردی) دوای ڕێککەوتنی ھاریکاری نێوان ھەردوولا دامەزراوە. ڕێککەوتنەکە لە [[١٢ی تەممووز|١٢ی تەممووزی]] ٢٠١٢ لە شاری [[پارێزگای ھەولێر| ھەولێر]] بە سەرپەرشتی [[مەسعوود بارزانی]] سەرۆکی پێشووی [[باشووری کوردستان|ھەرێمی کوردستان]] واژوو کرا. ئەنجومەنی ئەندامان لە ژمارەیەکی یەکسان لە ئەندامانی ھەردوو لایەن پێکدێت. 
ناتەبایی سیاسی و ھەژموونی سەربازی یەکەکانی سەر بە [[پارتی یەکێتیی دیموکرات (سووریا)]] بووە ھۆی پەکخستنی ڕێککەوتنەکە و ھەڵوەشاندنەوەی ئەو لیژنەیە لە ناوەڕاستی ساڵی ٢٠١٣.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.aljazeera.net/encyclopedia/movementsandparties/2017/6/22/تعرف-على-المجلس-الوطني-الكردي|سەردێڕ=تعرف على المجلس الوطني الكردي |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20211111022657/https://www.aljazeera.net/encyclopedia/movementsandparties/2017/6/22/تعرف-على-المجلس-الوطني-الكردي |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١|ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی نیسانی ٢٠٢٢|وێبگە=www.aljazeera.net |زمان=ar}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{شریتی دەروازە|سیاسەت|سووریا|دەیەی ٢٠١٠}}
[[پۆل:ڕێکخراوە کوردییەکان]]
[[پۆل:ھاوپەیمانییەکانی حزبە سیاسیەکانی کورد]]
[[پۆل:جیاییخوازی لە سووریا]]</text>
      <sha1>55h0kbxpf4pdf2fjuctvbl3mr9q9cgq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457463</id>
      <parentid>1457409</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:01:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی داڕێژەی بەجێماوی {{[[داڕێژە:سەرچاوەکان|سەرچاوەکان]]}}</comment>
      <origin>1457463</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2323" sha1="bitxyra1e8ymsh410sm4p0psnrxftup" xml:space="preserve">{{Databox|وێنە=Flag_of_the_Kurdish_Supreme_Committee.svg
}}'''لیژنەی باڵای کورد''' دەستەی بەڕێوەبەری ناوچە زۆرینە کوردییەکانە لە [[ڕۆژاوای کوردستان]]، کە لە لایەن [[پارتی یەکێتیی دیموکرات (سووریا)|پارتی یەکێتیی دیموکراتی]] (پەیەدە) و [[ئەنجومەنی نیشتمانیی کورد (سووریا)|ئەنجومەنی نیشتمانیی کورد]] (ھاوپەیمانی ١٥ حیزبی کوردی) دوای ڕێککەوتنی ھاریکاری نێوان ھەردوولا دامەزراوە. ڕێککەوتنەکە لە [[١٢ی تەممووز|١٢ی تەممووزی]] ٢٠١٢ لە شاری [[پارێزگای ھەولێر| ھەولێر]] بە سەرپەرشتی [[مەسعوود بارزانی]] سەرۆکی پێشووی [[باشووری کوردستان|ھەرێمی کوردستان]] واژوو کرا. ئەنجومەنی ئەندامان لە ژمارەیەکی یەکسان لە ئەندامانی ھەردوو لایەن پێکدێت. 
ناتەبایی سیاسی و ھەژموونی سەربازی یەکەکانی سەر بە [[پارتی یەکێتیی دیموکرات (سووریا)]] بووە ھۆی پەکخستنی ڕێککەوتنەکە و ھەڵوەشاندنەوەی ئەو لیژنەیە لە ناوەڕاستی ساڵی ٢٠١٣.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.aljazeera.net/encyclopedia/movementsandparties/2017/6/22/تعرف-على-المجلس-الوطني-الكردي|سەردێڕ=تعرف على المجلس الوطني الكردي |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20211111022657/https://www.aljazeera.net/encyclopedia/movementsandparties/2017/6/22/تعرف-على-المجلس-الوطني-الكردي |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١|ڕێکەوتی سەردان=٢٣ی نیسانی ٢٠٢٢|وێبگە=www.aljazeera.net |زمان=ar}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{شریتی دەروازە|سیاسەت|سووریا|دەیەی ٢٠١٠}}
{{سەرچاوەکان}}

[[پۆل:ڕێکخراوە کوردییەکان]]
[[پۆل:ھاوپەیمانییەکانی حزبە سیاسیەکانی کورد]]
[[پۆل:جیاییخوازی لە سووریا]]</text>
      <sha1>bitxyra1e8ymsh410sm4p0psnrxftup</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>بەرزایییەکانی کوردستان</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286978</id>
    <revision>
      <id>1457422</id>
      <parentid>1457257</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:04:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان؛ ناوی پارامەترە کۆنەکان نوێ کرایەوە؛ زیادکردنی سەردێڕی ون؛ چاکسازیی ژمارەکان؛ چاکسازیی ڕێکەوتی ئەرشیڤ (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457422</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11102" sha1="2zudsscdtvctsd620m9n2j10xdoiali" xml:space="preserve">'''بەرزایییەکانی کوردستان'''&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=حسام الدين جاد|ناونیشان=https://books.google.fr/books?id=IeLJDwAAQBAJ&amp;pg=PA354&amp;dq=%D9%85%D8%B1%D8%AA%D9%81%D8%B9%D8%A7%D8%AA+%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwikkNHYj4nuAhWyxYUKHQneBTkQ6AEwAnoECAcQAg#v=onepage&amp;q=%D9%85%D8%B1%D8%AA%D9%81%D8%B9%D8%A7%D8%AA%20%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;f=false|سەردێڕ=جغرافية الوطن العربي|ڕێکەوت=١ی کانوونی دووەمی ٢٠١١|بڵاوکەرەوە=Al Manhal|ژپنک=٩٧٩٦٥٠٠١٧٧٩٤٦|زمان=ar|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210107190639/https://books.google.fr/books?id=IeLJDwAAQBAJ&amp;pg=PA354&amp;dq=مرتفعات+كردستان&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwikkNHYj4nuAhWyxYUKHQneBTkQ6AEwAnoECAcQAg|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=جمال|ناونیشان=https://books.google.fr/books?id=sN_UDgAAQBAJ&amp;pg=PT90&amp;dq=%D9%85%D8%B1%D8%AA%D9%81%D8%B9%D8%A7%D8%AA+%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwikkNHYj4nuAhWyxYUKHQneBTkQ6AEwA3oECAEQAg#v=onepage&amp;q=%D9%85%D8%B1%D8%AA%D9%81%D8%B9%D8%A7%D8%AA%20%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;f=false|سەردێڕ=سفر البنيان|ڕێکەوت=٩ی ئازاری ٢٠١٧|بڵاوکەرەوە=Nahdet Misr Publishing House|ژپنک=٩٧٨-٩٧٧-١٤-٤٩٠٧-٢|زمان=ar|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210107231724/https://books.google.fr/books?id=sN_UDgAAQBAJ&amp;pg=PT90&amp;dq=مرتفعات+كردستان&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwikkNHYj4nuAhWyxYUKHQneBTkQ6AEwA3oECAEQAg|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=محمود فؤاد|ناونیشان=https://books.google.fr/books?id=MD2rDwAAQBAJ&amp;pg=PT67&amp;dq=%D9%87%D8%B6%D8%A8%D8%A9+%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwinko2skInuAhVFQhoKHU3hCzYQ6AEwAHoECAIQAg#v=onepage&amp;q=%D9%87%D8%B6%D8%A8%D8%A9%20%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;f=false|سەردێڕ=الفنون الجميلة وتاريخ الأمم القديمة|ڕێکەوت=٢٦ی ئابی ٢٠١٩|بڵاوکەرەوە=وكالة الصحافة العربية|زمان=ar|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210107190725/https://books.google.fr/books?id=MD2rDwAAQBAJ&amp;pg=PT67&amp;dq=هضبة+كردستان&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwinko2skInuAhVFQhoKHU3hCzYQ6AEwAHoECAIQAg|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Maḥmūd Abū|ناونیشان=https://books.google.fr/books?id=DYVCAAAAYAAJ&amp;q=%D9%87%D8%B6%D8%A8%D8%A9+%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;dq=%D9%87%D8%B6%D8%A8%D8%A9+%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwinko2skInuAhVFQhoKHU3hCzYQ6AEwA3oECAQQAg|سەردێڕ=جغرافية العالم العربي: دراسة عامة واقليمية|ڕێکەوت=١٩٧٧|بڵاوکەرەوە=مكتبة الانجلو المصرية،|زمان=ar|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210107231533/https://books.google.fr/books?id=DYVCAAAAYAAJ&amp;q=هضبة+كردستان&amp;dq=هضبة+كردستان&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwinko2skInuAhVFQhoKHU3hCzYQ6AEwA3oECAQQAg|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt; [[زنجیرەچیا|زنجیرەیەک]] بەرزاییە کە دەکەوێتە [[ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست|ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستەوە]]، لە [[ھەرێمی ئاناتۆلیای باشووری ڕۆژھەڵات|باشووری ڕۆژھەڵاتی ئەنادۆڵەوە]] درێژدەبێتەوە بۆ [[ئێران]] بە ڕێگەی باکووری [[عێراق|عێراقەوە]]&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|ناونیشان=https://books.google.fr/books?id=D89iDwAAQBAJ&amp;pg=PT19&amp;dq=%D9%85%D8%B1%D8%AA%D9%81%D8%B9%D8%A7%D8%AA+%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwikkNHYj4nuAhWyxYUKHQneBTkQ6AEwAHoECAMQAg#v=onepage&amp;q=%D9%85%D8%B1%D8%AA%D9%81%D8%B9%D8%A7%D8%AA%20%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;f=false|سەردێڕ=مجلة الفيصل: العدد 360|ڕێکەوت=١ی تەممووزی ٢٠٠٦|بڵاوکەرەوە=مركز الملك فيصل للبحوث والدراسات الإسلامية|زمان=ar|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210107190807/https://books.google.fr/books?id=D89iDwAAQBAJ&amp;pg=PT19&amp;dq=مرتفعات+كردستان&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwikkNHYj4nuAhWyxYUKHQneBTkQ6AEwAHoECAMQAg|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=جاد الرب،|ناونیشان=https://books.google.fr/books?id=N_k6hfxj5xcC&amp;pg=PT505&amp;dq=%D9%85%D8%B1%D8%AA%D9%81%D8%B9%D8%A7%D8%AA+%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwikkNHYj4nuAhWyxYUKHQneBTkQ6AEwAXoECAgQAg#v=onepage&amp;q=%D9%85%D8%B1%D8%AA%D9%81%D8%B9%D8%A7%D8%AA%20%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;f=false|سەردێڕ=جغرافيا العالم العربي|ڕێکەوت=٢٠٠٧|بڵاوکەرەوە=Kotobarabia.com|زمان=ar|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210107220839/https://books.google.fr/books?id=N_k6hfxj5xcC&amp;pg=PT505&amp;dq=مرتفعات+كردستان&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwikkNHYj4nuAhWyxYUKHQneBTkQ6AEwAXoECAgQAg|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt; بەم شێوەیە زۆربەی باکووری [[زاگرۆس|چیای زاگرۆس]] دەگرێتەوە، ھەرچەندە زاراوەی چیاکانی [[کورد]] یان چیاکانی [[کوردستان]] ڕەنگە زیاتر درێژببێتەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=تريفة أحمد عثمان|ناونیشان=https://books.google.fr/books?id=dRRHDwAAQBAJ&amp;pg=PA31&amp;dq=%D8%AC%D8%A8%D8%A7%D9%84+%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%83%D8%B1%D8%A7%D8%AF&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwid0srAkYnuAhWjyoUKHS6BCtkQ6AEwAXoECAQQAg#v=onepage&amp;q=%D8%AC%D8%A8%D8%A7%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%83%D8%B1%D8%A7%D8%AF&amp;f=false|سەردێڕ=إسهامات العلماء الأكراد في بناء الحضارة الإسلامية خلال القرنين السابع والثامن الهجريين|ڕێکەوت=١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٠|بڵاوکەرەوە=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|ژپنک=٩٧٨-٢-٧٤٥١-٦٦٢٣-٤|زمان=ar|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210107190828/https://books.google.fr/books?id=dRRHDwAAQBAJ&amp;pg=PA31&amp;dq=جبال+الأكراد&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwid0srAkYnuAhWjyoUKHS6BCtkQ6AEwAXoECAQQAg|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt; ناوچەکە لەنێوان [[سەفەوییەکان|ئیمپراتۆریەتیی سەفەوی]] و [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی]]دا دابەش بوو لە دوای [[شەڕی چاڵدێران|شەڕی چاڵدیران]] لە [[١٥١٤]]،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://akharinkhabar.ir/book/3740725|سەردێڕ=نبرد چالدران چگونه کردستان باختری را از کشور جدا کرد؟ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200629033151/http://akharinkhabar.ir:80/book/3740725 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٩ی حوزەیرانی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١|وێبگە=آخرین خبر |زمان=fa}}&lt;/ref&gt; و پاشان لەگەڵ دابەشبوونی زەوییەکانی [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی]] لە [[١٩١٨]] و پێکھێنانی دەوڵەتەکانی ناوچەکە، جگە لە زەوییەکانی ژێر دەسەڵاتی [[ئێران]]، کە کوردی کردە کەمینەیەکی گەورەی نەتەوەیی، &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٣١ی تەممووزی ٢٠٢٠|ناونیشان=https://archive.org/details/peacetoendallpea00from|سەردێڕ=A peace to end all peace : the fall of the Ottoman Empire and the creation of the modern Middle East |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200927220622/https://web.archive.org/web/20200731051949/https://archive.org/details/peacetoendallpea00from |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٠|وێبگە=web.archive.org}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٧ی ئابی ٢٠٢٠|ناونیشان=https://archive.org/details/kurds00pkre|سەردێڕ=The Kurds : a contemporary overview |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200927213106/https://web.archive.org/web/20200827210507/https://archive.org/details/kurds00pkre |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٠|وێبگە=web.archive.org}}&lt;/ref&gt; ئەم ناوچە شاھیدی چەندین [[جینۆساید]] و شەڕی چەکداری بەردەوام بوو.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=Who are the Kurds?|ناونیشان=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-29702440|ئیش=BBC News|ڕێکەوت=١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٠|زمان=en-GB|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200924095902/https://www.bbc.com/news/world-middle-east-29702440|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٤ی ئەیلوولی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٧ی ئابی ٢٠٢٠|ناونیشان=https://www.reuters.com/article/mideast-crisis-kurds-referendum-iran-idUSL8N1M717N |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200927220628/https://web.archive.org/web/20200817230301/https://www.reuters.com/article/mideast-crisis-kurds-referendum-iran-idUSL8N1M717N |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٠|وێبگە=web.archive.org}}&lt;/ref&gt;
[[پەڕگە:Armenian_Highlands.jpg|چەپ|وێنۆک|300x300پیکسڵ|نەخشەیەک لە ساڵی ١٩٢٣ کە شوێنی بەرزایییەکانی [[کوردستان]] نیشان دەدات.]]
لە کۆتایی [[جەنگی جیھانیی یەکەم|جەنگی جیھانیی یەکەم]] و دوای [[پەیمانی لۆزان]] کە دەوڵەتی [[تورکیا|تورکیای]] پێکھێنا، تورکیا ناوی جوگرافیای وەک شاخ و شارەکانی لە زۆربەی ئەو ناوچانەی گۆڕی کە نا [[گەلانی تورک|تورکەکان]] تێیدا نیشتەجێ بوون، وەک [[ئەرمەنییەکان|ئەرمەنەکان]] و [[کوردەکان]].

== سەرچاوەکان ==
{{شریتی دەروازە|جوگرافیا|ڕۆژھەڵاتی ناوین|کوردستان|چیاکان}}</text>
      <sha1>2zudsscdtvctsd620m9n2j10xdoiali</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457458</id>
      <parentid>1457422</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:00:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی داڕێژەی بەجێماوی {{[[داڕێژە:سەرچاوەکان|سەرچاوەکان]]}}</comment>
      <origin>1457458</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11127" sha1="3lonmlx4tntwq2gxa1tnyfvi7drnztj" xml:space="preserve">'''بەرزایییەکانی کوردستان'''&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=حسام الدين جاد|ناونیشان=https://books.google.fr/books?id=IeLJDwAAQBAJ&amp;pg=PA354&amp;dq=%D9%85%D8%B1%D8%AA%D9%81%D8%B9%D8%A7%D8%AA+%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwikkNHYj4nuAhWyxYUKHQneBTkQ6AEwAnoECAcQAg#v=onepage&amp;q=%D9%85%D8%B1%D8%AA%D9%81%D8%B9%D8%A7%D8%AA%20%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;f=false|سەردێڕ=جغرافية الوطن العربي|ڕێکەوت=١ی کانوونی دووەمی ٢٠١١|بڵاوکەرەوە=Al Manhal|ژپنک=٩٧٩٦٥٠٠١٧٧٩٤٦|زمان=ar|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210107190639/https://books.google.fr/books?id=IeLJDwAAQBAJ&amp;pg=PA354&amp;dq=مرتفعات+كردستان&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwikkNHYj4nuAhWyxYUKHQneBTkQ6AEwAnoECAcQAg|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=جمال|ناونیشان=https://books.google.fr/books?id=sN_UDgAAQBAJ&amp;pg=PT90&amp;dq=%D9%85%D8%B1%D8%AA%D9%81%D8%B9%D8%A7%D8%AA+%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwikkNHYj4nuAhWyxYUKHQneBTkQ6AEwA3oECAEQAg#v=onepage&amp;q=%D9%85%D8%B1%D8%AA%D9%81%D8%B9%D8%A7%D8%AA%20%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;f=false|سەردێڕ=سفر البنيان|ڕێکەوت=٩ی ئازاری ٢٠١٧|بڵاوکەرەوە=Nahdet Misr Publishing House|ژپنک=٩٧٨-٩٧٧-١٤-٤٩٠٧-٢|زمان=ar|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210107231724/https://books.google.fr/books?id=sN_UDgAAQBAJ&amp;pg=PT90&amp;dq=مرتفعات+كردستان&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwikkNHYj4nuAhWyxYUKHQneBTkQ6AEwA3oECAEQAg|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=محمود فؤاد|ناونیشان=https://books.google.fr/books?id=MD2rDwAAQBAJ&amp;pg=PT67&amp;dq=%D9%87%D8%B6%D8%A8%D8%A9+%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwinko2skInuAhVFQhoKHU3hCzYQ6AEwAHoECAIQAg#v=onepage&amp;q=%D9%87%D8%B6%D8%A8%D8%A9%20%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;f=false|سەردێڕ=الفنون الجميلة وتاريخ الأمم القديمة|ڕێکەوت=٢٦ی ئابی ٢٠١٩|بڵاوکەرەوە=وكالة الصحافة العربية|زمان=ar|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210107190725/https://books.google.fr/books?id=MD2rDwAAQBAJ&amp;pg=PT67&amp;dq=هضبة+كردستان&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwinko2skInuAhVFQhoKHU3hCzYQ6AEwAHoECAIQAg|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Maḥmūd Abū|ناونیشان=https://books.google.fr/books?id=DYVCAAAAYAAJ&amp;q=%D9%87%D8%B6%D8%A8%D8%A9+%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;dq=%D9%87%D8%B6%D8%A8%D8%A9+%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwinko2skInuAhVFQhoKHU3hCzYQ6AEwA3oECAQQAg|سەردێڕ=جغرافية العالم العربي: دراسة عامة واقليمية|ڕێکەوت=١٩٧٧|بڵاوکەرەوە=مكتبة الانجلو المصرية،|زمان=ar|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210107231533/https://books.google.fr/books?id=DYVCAAAAYAAJ&amp;q=هضبة+كردستان&amp;dq=هضبة+كردستان&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwinko2skInuAhVFQhoKHU3hCzYQ6AEwA3oECAQQAg|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt; [[زنجیرەچیا|زنجیرەیەک]] بەرزاییە کە دەکەوێتە [[ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست|ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستەوە]]، لە [[ھەرێمی ئاناتۆلیای باشووری ڕۆژھەڵات|باشووری ڕۆژھەڵاتی ئەنادۆڵەوە]] درێژدەبێتەوە بۆ [[ئێران]] بە ڕێگەی باکووری [[عێراق|عێراقەوە]]&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|ناونیشان=https://books.google.fr/books?id=D89iDwAAQBAJ&amp;pg=PT19&amp;dq=%D9%85%D8%B1%D8%AA%D9%81%D8%B9%D8%A7%D8%AA+%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwikkNHYj4nuAhWyxYUKHQneBTkQ6AEwAHoECAMQAg#v=onepage&amp;q=%D9%85%D8%B1%D8%AA%D9%81%D8%B9%D8%A7%D8%AA%20%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;f=false|سەردێڕ=مجلة الفيصل: العدد 360|ڕێکەوت=١ی تەممووزی ٢٠٠٦|بڵاوکەرەوە=مركز الملك فيصل للبحوث والدراسات الإسلامية|زمان=ar|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210107190807/https://books.google.fr/books?id=D89iDwAAQBAJ&amp;pg=PT19&amp;dq=مرتفعات+كردستان&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwikkNHYj4nuAhWyxYUKHQneBTkQ6AEwAHoECAMQAg|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=جاد الرب،|ناونیشان=https://books.google.fr/books?id=N_k6hfxj5xcC&amp;pg=PT505&amp;dq=%D9%85%D8%B1%D8%AA%D9%81%D8%B9%D8%A7%D8%AA+%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwikkNHYj4nuAhWyxYUKHQneBTkQ6AEwAXoECAgQAg#v=onepage&amp;q=%D9%85%D8%B1%D8%AA%D9%81%D8%B9%D8%A7%D8%AA%20%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&amp;f=false|سەردێڕ=جغرافيا العالم العربي|ڕێکەوت=٢٠٠٧|بڵاوکەرەوە=Kotobarabia.com|زمان=ar|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210107220839/https://books.google.fr/books?id=N_k6hfxj5xcC&amp;pg=PT505&amp;dq=مرتفعات+كردستان&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwikkNHYj4nuAhWyxYUKHQneBTkQ6AEwAXoECAgQAg|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt; بەم شێوەیە زۆربەی باکووری [[زاگرۆس|چیای زاگرۆس]] دەگرێتەوە، ھەرچەندە زاراوەی چیاکانی [[کورد]] یان چیاکانی [[کوردستان]] ڕەنگە زیاتر درێژببێتەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=تريفة أحمد عثمان|ناونیشان=https://books.google.fr/books?id=dRRHDwAAQBAJ&amp;pg=PA31&amp;dq=%D8%AC%D8%A8%D8%A7%D9%84+%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%83%D8%B1%D8%A7%D8%AF&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwid0srAkYnuAhWjyoUKHS6BCtkQ6AEwAXoECAQQAg#v=onepage&amp;q=%D8%AC%D8%A8%D8%A7%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%83%D8%B1%D8%A7%D8%AF&amp;f=false|سەردێڕ=إسهامات العلماء الأكراد في بناء الحضارة الإسلامية خلال القرنين السابع والثامن الهجريين|ڕێکەوت=١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٠|بڵاوکەرەوە=Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية|ژپنک=٩٧٨-٢-٧٤٥١-٦٦٢٣-٤|زمان=ar|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20210107190828/https://books.google.fr/books?id=dRRHDwAAQBAJ&amp;pg=PA31&amp;dq=جبال+الأكراد&amp;hl=ar&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwid0srAkYnuAhWjyoUKHS6BCtkQ6AEwAXoECAQQAg|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١}}&lt;/ref&gt; ناوچەکە لەنێوان [[سەفەوییەکان|ئیمپراتۆریەتیی سەفەوی]] و [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی]]دا دابەش بوو لە دوای [[شەڕی چاڵدێران|شەڕی چاڵدیران]] لە [[١٥١٤]]،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://akharinkhabar.ir/book/3740725|سەردێڕ=نبرد چالدران چگونه کردستان باختری را از کشور جدا کرد؟ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200629033151/http://akharinkhabar.ir:80/book/3740725 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٩ی حوزەیرانی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=١٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١|وێبگە=آخرین خبر |زمان=fa}}&lt;/ref&gt; و پاشان لەگەڵ دابەشبوونی زەوییەکانی [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی]] لە [[١٩١٨]] و پێکھێنانی دەوڵەتەکانی ناوچەکە، جگە لە زەوییەکانی ژێر دەسەڵاتی [[ئێران]]، کە کوردی کردە کەمینەیەکی گەورەی نەتەوەیی، &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٣١ی تەممووزی ٢٠٢٠|ناونیشان=https://archive.org/details/peacetoendallpea00from|سەردێڕ=A peace to end all peace : the fall of the Ottoman Empire and the creation of the modern Middle East |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200927220622/https://web.archive.org/web/20200731051949/https://archive.org/details/peacetoendallpea00from |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٠|وێبگە=web.archive.org}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٧ی ئابی ٢٠٢٠|ناونیشان=https://archive.org/details/kurds00pkre|سەردێڕ=The Kurds : a contemporary overview |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200927213106/https://web.archive.org/web/20200827210507/https://archive.org/details/kurds00pkre |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٠|وێبگە=web.archive.org}}&lt;/ref&gt; ئەم ناوچە شاھیدی چەندین [[جینۆساید]] و شەڕی چەکداری بەردەوام بوو.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=Who are the Kurds?|ناونیشان=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-29702440|ئیش=BBC News|ڕێکەوت=١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٠|زمان=en-GB|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200924095902/https://www.bbc.com/news/world-middle-east-29702440|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٤ی ئەیلوولی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٧ی ئابی ٢٠٢٠|ناونیشان=https://www.reuters.com/article/mideast-crisis-kurds-referendum-iran-idUSL8N1M717N |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200927220628/https://web.archive.org/web/20200817230301/https://www.reuters.com/article/mideast-crisis-kurds-referendum-iran-idUSL8N1M717N |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٠|وێبگە=web.archive.org}}&lt;/ref&gt;
[[پەڕگە:Armenian_Highlands.jpg|چەپ|وێنۆک|300x300پیکسڵ|نەخشەیەک لە ساڵی ١٩٢٣ کە شوێنی بەرزایییەکانی [[کوردستان]] نیشان دەدات.]]
لە کۆتایی [[جەنگی جیھانیی یەکەم|جەنگی جیھانیی یەکەم]] و دوای [[پەیمانی لۆزان]] کە دەوڵەتی [[تورکیا|تورکیای]] پێکھێنا، تورکیا ناوی جوگرافیای وەک شاخ و شارەکانی لە زۆربەی ئەو ناوچانەی گۆڕی کە نا [[گەلانی تورک|تورکەکان]] تێیدا نیشتەجێ بوون، وەک [[ئەرمەنییەکان|ئەرمەنەکان]] و [[کوردەکان]].

== سەرچاوەکان ==
{{شریتی دەروازە|جوگرافیا|ڕۆژھەڵاتی ناوین|کوردستان|چیاکان}}
{{سەرچاوەکان}}</text>
      <sha1>3lonmlx4tntwq2gxa1tnyfvi7drnztj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>تەل ئەزەر</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286979</id>
    <revision>
      <id>1457413</id>
      <parentid>1457320</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:03:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی سەردێڕی ون؛ ناوی پارامەترە کۆنەکان نوێ کرایەوە؛ چاکسازیی ژمارەکان؛ بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457413</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6694" sha1="b7fzl37rih9gr6251md2z6z92u4mhu5" xml:space="preserve">{{Databox|وێنە=TilEzer1.jpeg}}گوندی '''تەل ئەزەر''' &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=یه‌به‌شه‌ یادی شه‌هیدانی كۆمه‌ڵكوژییه‌كانی تل ئه‌زه‌ر، سیبا شێخ خدر و كۆچۆی كرده‌وه‌|ناونیشان=https://anfsorani.com/%DA%95%DB%86%DA%98%D8%A7%D9%86%DB%95/%DB%8C%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D8%B4%D9%87-%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%B4%D9%87-%D9%87%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%83%DB%86%D9%85%D9%87-%DA%B5%D9%83%D9%88%DA%98%DB%8C%DB%8C%D9%87-%D9%83%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AA%D9%84-%D8%A6%D9%87-%D8%B2%D9%87-%D8%B1-%D8%B3%DB%8C%D8%A8%D8%A7-%D8%B4%DB%8E%D8%AE-%D8%AE%D8%AF%D8%B1-%D9%88-%D9%83%DB%86%DA%86-4803|ڕێکەوتی سەردان=١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ئیش=ANF News|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022613/https://anfsorani.com/%DA%95%DB%86%DA%98%D8%A7%D9%86%DB%95/%DB%8C%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D8%B4%D9%87-%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%B4%D9%87-%D9%87%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%83%DB%86%D9%85%D9%87-%DA%B5%D9%83%D9%88%DA%98%DB%8C%DB%8C%D9%87-%D9%83%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AA%D9%84-%D8%A6%D9%87-%D8%B2%D9%87-%D8%B1-%D8%B3%DB%8C%D8%A8%D8%A7-%D8%B4%DB%8E%D8%AE-%D8%AE%D8%AF%D8%B1-%D9%88-%D9%83%DB%86%DA%86-4803|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=Mala Êzdiyan 13 Êzidî radestî rêveberiya Şengalê kir|ناونیشان=https://anfkurdishmobile.com/jin/mala-Ezdiyan-13-Ezidi-radesti-reveberiya-Sengale-kir-114476|ڕێکەوتی سەردان=١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ئیش=ANF News|زمان=ku|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022613/https://anfkurdishmobile.com/jin/mala-Ezdiyan-13-Ezidi-radesti-reveberiya-Sengale-kir-114476|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; [[گوند|گوندێکی]] [[عێراق|عێراقییە]] و دەکەوێتە [[قەزای شنگال|قەزای شەنگال]] لە پارێزگای [[پارێزگای نەینەوا|نەینەوا]] لە باکووری عێراق.

ئەو گوندە دەکەوێتە باشووری [[چیای شنگال]]، و یەکێکە لە [[ناوچە جێناکۆکەکانی عێراق|ناوچە کێشە لەسەرەکانی عێراق]] لەنێوان [[حکوومەتی ناوەندی]] و [[حکوومەتی هەرێمی کوردستان]]. دانیشتوانی گوندەکە [[ئێزیدییەکان|ئێزیدین]].&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین= |یەکەم= |ڕێکەوت=تشرینی دووەمی ٢٠١٥|ناونیشان=http://www.hlrn.org/img/documents/YAZIDI%20HLP%20REPORT_EN.pdf|سەردێڕ=Wayback Machine |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20181201005126/http://www.hlrn.org/img/documents/YAZIDI%20HLP%20REPORT_EN.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨|ڕێکەوتی سەردان=١٩ی شوباتی ٢٠١٩|وێبگە=United Nations Human Settlements Programme (UN–Habitat)}}&lt;/ref&gt; ژمارەی دانیشتووانی گوندەکە لە ساڵی ٢٠١٤دا گەیشتە ٢٨ ھەزار کەس بووە.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

یەکێکە لەو دوو گوندەی کە بەھۆی [[تەقینەوەکانی قەحتانیە|تەقینەوەکانی ساڵی ٢٠٠٧ کە ئێزیدییەکانیان کردە ئامانج]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Maisel|یەکەم=Sebastian|ناونیشان=https://books.google.de/books?id=EFgIDgAAQBAJ&amp;pg=PA96&amp;lpg=PA96&amp;dq=jazeera+iraq+yazidis+village+2007&amp;source=bl&amp;ots=anhuy5lE6-&amp;sig=SfsA-2DtCG7j-MzU8tDr7tsyLPM&amp;hl=de&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwivxc6RsOrYAhWPbVAKHSgYA4QQ6AEwEnoECAsQAQ#v=onepage&amp;q=jazeera%20iraq%20yazidis%20village%202007&amp;f=false|سەردێڕ=Yezidis in Syria: Identity Building among a Double Minority|ڕێکەوت=٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦|بڵاوکەرەوە=Lexington Books|ژپنک=٩٧٨٠٧٣٩١٧٧٧٥٤|زمان=en|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022617/https://books.google.de/books?id=EFgIDgAAQBAJ&amp;pg=PA96&amp;lpg=PA96&amp;dq=jazeera+iraq+yazidis+village+2007&amp;source=bl&amp;ots=anhuy5lE6-&amp;sig=SfsA-2DtCG7j-MzU8tDr7tsyLPM&amp;hl=de&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwivxc6RsOrYAhWPbVAKHSgYA4QQ6AEwEnoECAsQAQ#v=onepage&amp;q=jazeera%20iraq%20yazidis%20village%202007&amp;f=false|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1560479/Iraq-bombs-500-die-in-worst-terror-attack.html|سەردێڕ=Iraq bombs: 500 die in worst terror attack|دوایین=Staff|یەکەم=Our Foreign|ڕێکەوت=١٦ی ئابی ٢٠٠٧|ڕێکەوتی سەردان=٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨|زمان=en-GB|issn=0307-1235|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022615/https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1560479/Iraq-bombs-500-die-in-worst-terror-attack.html|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Acikyildiz|یەکەم=Birgul|ناونیشان=https://books.google.de/books?id=3RNEBAAAQBAJ&amp;pg=PA61&amp;lpg=PA61&amp;dq=jazeera+iraq+yazidis+village+2007&amp;source=bl&amp;ots=97-zZHDkpE&amp;sig=D8C-TDyTp1I4KA7AcrgrOYMsv78&amp;hl=de&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjT-LSSterYAhWSZVAKHYvtC_c4ChDoATABegQIDBAB#v=onepage&amp;q=jazeera%20iraq%20yazidis%20village%202007&amp;f=false|سەردێڕ=The Yezidis: The History of a Community, Culture and Religion|ڕێکەوت=٢٠ی ئابی ٢٠١٤|بڵاوکەرەوە=I.B.Tauris|ژپنک=٩٧٨١٧٨٤٥٣٢١٦١|زمان=en|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022618/https://books.google.de/books?id=3RNEBAAAQBAJ&amp;pg=PA61&amp;lpg=PA61&amp;dq=jazeera+iraq+yazidis+village+2007&amp;source=bl&amp;ots=97-zZHDkpE&amp;sig=D8C-TDyTp1I4KA7AcrgrOYMsv78&amp;hl=de&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjT-LSSterYAhWSZVAKHYvtC_c4ChDoATABegQIDBAB#v=onepage&amp;q=jazeera%20iraq%20yazidis%20village%202007&amp;f=false|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Wander |یەکەم=Andrew |ناونیشان=https://www.aljazeera.com/news/2010/10/24/how-suicide-bombings-shattered-iraq|سەردێڕ=How suicide bombings shattered Iraq |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022637/http://www.aljazeera.com/secretiraqfiles/2010/10/20101022161025428625.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨|وێبگە=www.aljazeera.com}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
[[پۆل:پارێزگای موسڵ]]</text>
      <sha1>b7fzl37rih9gr6251md2z6z92u4mhu5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457461</id>
      <parentid>1457413</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:01:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی داڕێژەی بەجێماوی {{[[داڕێژە:سەرچاوەکان|سەرچاوەکان]]}}</comment>
      <origin>1457461</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6720" sha1="gy0hx58ekj2yf6qbrtc1oref99j5wja" xml:space="preserve">{{Databox|وێنە=TilEzer1.jpeg}}گوندی '''تەل ئەزەر''' &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=یه‌به‌شه‌ یادی شه‌هیدانی كۆمه‌ڵكوژییه‌كانی تل ئه‌زه‌ر، سیبا شێخ خدر و كۆچۆی كرده‌وه‌|ناونیشان=https://anfsorani.com/%DA%95%DB%86%DA%98%D8%A7%D9%86%DB%95/%DB%8C%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D8%B4%D9%87-%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%B4%D9%87-%D9%87%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%83%DB%86%D9%85%D9%87-%DA%B5%D9%83%D9%88%DA%98%DB%8C%DB%8C%D9%87-%D9%83%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AA%D9%84-%D8%A6%D9%87-%D8%B2%D9%87-%D8%B1-%D8%B3%DB%8C%D8%A8%D8%A7-%D8%B4%DB%8E%D8%AE-%D8%AE%D8%AF%D8%B1-%D9%88-%D9%83%DB%86%DA%86-4803|ڕێکەوتی سەردان=١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ئیش=ANF News|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022613/https://anfsorani.com/%DA%95%DB%86%DA%98%D8%A7%D9%86%DB%95/%DB%8C%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D8%B4%D9%87-%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%B4%D9%87-%D9%87%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%83%DB%86%D9%85%D9%87-%DA%B5%D9%83%D9%88%DA%98%DB%8C%DB%8C%D9%87-%D9%83%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AA%D9%84-%D8%A6%D9%87-%D8%B2%D9%87-%D8%B1-%D8%B3%DB%8C%D8%A8%D8%A7-%D8%B4%DB%8E%D8%AE-%D8%AE%D8%AF%D8%B1-%D9%88-%D9%83%DB%86%DA%86-4803|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=Mala Êzdiyan 13 Êzidî radestî rêveberiya Şengalê kir|ناونیشان=https://anfkurdishmobile.com/jin/mala-Ezdiyan-13-Ezidi-radesti-reveberiya-Sengale-kir-114476|ڕێکەوتی سەردان=١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ئیش=ANF News|زمان=ku|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022613/https://anfkurdishmobile.com/jin/mala-Ezdiyan-13-Ezidi-radesti-reveberiya-Sengale-kir-114476|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; [[گوند|گوندێکی]] [[عێراق|عێراقییە]] و دەکەوێتە [[قەزای شنگال|قەزای شەنگال]] لە پارێزگای [[پارێزگای نەینەوا|نەینەوا]] لە باکووری عێراق.

ئەو گوندە دەکەوێتە باشووری [[چیای شنگال]]، و یەکێکە لە [[ناوچە جێناکۆکەکانی عێراق|ناوچە کێشە لەسەرەکانی عێراق]] لەنێوان [[حکوومەتی ناوەندی]] و [[حکوومەتی هەرێمی کوردستان]]. دانیشتوانی گوندەکە [[ئێزیدییەکان|ئێزیدین]].&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین= |یەکەم= |ڕێکەوت=تشرینی دووەمی ٢٠١٥|ناونیشان=http://www.hlrn.org/img/documents/YAZIDI%20HLP%20REPORT_EN.pdf|سەردێڕ=Wayback Machine |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20181201005126/http://www.hlrn.org/img/documents/YAZIDI%20HLP%20REPORT_EN.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨|ڕێکەوتی سەردان=١٩ی شوباتی ٢٠١٩|وێبگە=United Nations Human Settlements Programme (UN–Habitat)}}&lt;/ref&gt; ژمارەی دانیشتووانی گوندەکە لە ساڵی ٢٠١٤دا گەیشتە ٢٨ ھەزار کەس بووە.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

یەکێکە لەو دوو گوندەی کە بەھۆی [[تەقینەوەکانی قەحتانیە|تەقینەوەکانی ساڵی ٢٠٠٧ کە ئێزیدییەکانیان کردە ئامانج]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Maisel|یەکەم=Sebastian|ناونیشان=https://books.google.de/books?id=EFgIDgAAQBAJ&amp;pg=PA96&amp;lpg=PA96&amp;dq=jazeera+iraq+yazidis+village+2007&amp;source=bl&amp;ots=anhuy5lE6-&amp;sig=SfsA-2DtCG7j-MzU8tDr7tsyLPM&amp;hl=de&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwivxc6RsOrYAhWPbVAKHSgYA4QQ6AEwEnoECAsQAQ#v=onepage&amp;q=jazeera%20iraq%20yazidis%20village%202007&amp;f=false|سەردێڕ=Yezidis in Syria: Identity Building among a Double Minority|ڕێکەوت=٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦|بڵاوکەرەوە=Lexington Books|ژپنک=٩٧٨٠٧٣٩١٧٧٧٥٤|زمان=en|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022617/https://books.google.de/books?id=EFgIDgAAQBAJ&amp;pg=PA96&amp;lpg=PA96&amp;dq=jazeera+iraq+yazidis+village+2007&amp;source=bl&amp;ots=anhuy5lE6-&amp;sig=SfsA-2DtCG7j-MzU8tDr7tsyLPM&amp;hl=de&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwivxc6RsOrYAhWPbVAKHSgYA4QQ6AEwEnoECAsQAQ#v=onepage&amp;q=jazeera%20iraq%20yazidis%20village%202007&amp;f=false|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1560479/Iraq-bombs-500-die-in-worst-terror-attack.html|سەردێڕ=Iraq bombs: 500 die in worst terror attack|دوایین=Staff|یەکەم=Our Foreign|ڕێکەوت=١٦ی ئابی ٢٠٠٧|ڕێکەوتی سەردان=٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨|زمان=en-GB|issn=0307-1235|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022615/https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1560479/Iraq-bombs-500-die-in-worst-terror-attack.html|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Acikyildiz|یەکەم=Birgul|ناونیشان=https://books.google.de/books?id=3RNEBAAAQBAJ&amp;pg=PA61&amp;lpg=PA61&amp;dq=jazeera+iraq+yazidis+village+2007&amp;source=bl&amp;ots=97-zZHDkpE&amp;sig=D8C-TDyTp1I4KA7AcrgrOYMsv78&amp;hl=de&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjT-LSSterYAhWSZVAKHYvtC_c4ChDoATABegQIDBAB#v=onepage&amp;q=jazeera%20iraq%20yazidis%20village%202007&amp;f=false|سەردێڕ=The Yezidis: The History of a Community, Culture and Religion|ڕێکەوت=٢٠ی ئابی ٢٠١٤|بڵاوکەرەوە=I.B.Tauris|ژپنک=٩٧٨١٧٨٤٥٣٢١٦١|زمان=en|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022618/https://books.google.de/books?id=3RNEBAAAQBAJ&amp;pg=PA61&amp;lpg=PA61&amp;dq=jazeera+iraq+yazidis+village+2007&amp;source=bl&amp;ots=97-zZHDkpE&amp;sig=D8C-TDyTp1I4KA7AcrgrOYMsv78&amp;hl=de&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjT-LSSterYAhWSZVAKHYvtC_c4ChDoATABegQIDBAB#v=onepage&amp;q=jazeera%20iraq%20yazidis%20village%202007&amp;f=false|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Wander |یەکەم=Andrew |ناونیشان=https://www.aljazeera.com/news/2010/10/24/how-suicide-bombings-shattered-iraq|سەردێڕ=How suicide bombings shattered Iraq |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022637/http://www.aljazeera.com/secretiraqfiles/2010/10/20101022161025428625.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨|وێبگە=www.aljazeera.com}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

[[پۆل:پارێزگای موسڵ]]</text>
      <sha1>gy0hx58ekj2yf6qbrtc1oref99j5wja</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457490</id>
      <parentid>1457461</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T16:03:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Til Ezer}}</comment>
      <origin>1457490</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6753" sha1="3uh1jhigpu6osvtnzdq90ujwd287cko" xml:space="preserve">{{Databox|وێنە=TilEzer1.jpeg}}گوندی '''تەل ئەزەر''' &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=یه‌به‌شه‌ یادی شه‌هیدانی كۆمه‌ڵكوژییه‌كانی تل ئه‌زه‌ر، سیبا شێخ خدر و كۆچۆی كرده‌وه‌|ناونیشان=https://anfsorani.com/%DA%95%DB%86%DA%98%D8%A7%D9%86%DB%95/%DB%8C%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D8%B4%D9%87-%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%B4%D9%87-%D9%87%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%83%DB%86%D9%85%D9%87-%DA%B5%D9%83%D9%88%DA%98%DB%8C%DB%8C%D9%87-%D9%83%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AA%D9%84-%D8%A6%D9%87-%D8%B2%D9%87-%D8%B1-%D8%B3%DB%8C%D8%A8%D8%A7-%D8%B4%DB%8E%D8%AE-%D8%AE%D8%AF%D8%B1-%D9%88-%D9%83%DB%86%DA%86-4803|ڕێکەوتی سەردان=١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ئیش=ANF News|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022613/https://anfsorani.com/%DA%95%DB%86%DA%98%D8%A7%D9%86%DB%95/%DB%8C%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D8%B4%D9%87-%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%B4%D9%87-%D9%87%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%83%DB%86%D9%85%D9%87-%DA%B5%D9%83%D9%88%DA%98%DB%8C%DB%8C%D9%87-%D9%83%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AA%D9%84-%D8%A6%D9%87-%D8%B2%D9%87-%D8%B1-%D8%B3%DB%8C%D8%A8%D8%A7-%D8%B4%DB%8E%D8%AE-%D8%AE%D8%AF%D8%B1-%D9%88-%D9%83%DB%86%DA%86-4803|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=Mala Êzdiyan 13 Êzidî radestî rêveberiya Şengalê kir|ناونیشان=https://anfkurdishmobile.com/jin/mala-Ezdiyan-13-Ezidi-radesti-reveberiya-Sengale-kir-114476|ڕێکەوتی سەردان=١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ئیش=ANF News|زمان=ku|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022613/https://anfkurdishmobile.com/jin/mala-Ezdiyan-13-Ezidi-radesti-reveberiya-Sengale-kir-114476|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; [[گوند|گوندێکی]] [[عێراق|عێراقییە]] و دەکەوێتە [[قەزای شنگال|قەزای شەنگال]] لە پارێزگای [[پارێزگای نەینەوا|نەینەوا]] لە باکووری عێراق.

ئەو گوندە دەکەوێتە باشووری [[چیای شنگال]]، و یەکێکە لە [[ناوچە جێناکۆکەکانی عێراق|ناوچە کێشە لەسەرەکانی عێراق]] لەنێوان [[حکوومەتی ناوەندی]] و [[حکوومەتی هەرێمی کوردستان]]. دانیشتوانی گوندەکە [[ئێزیدییەکان|ئێزیدین]].&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین= |یەکەم= |ڕێکەوت=تشرینی دووەمی ٢٠١٥|ناونیشان=http://www.hlrn.org/img/documents/YAZIDI%20HLP%20REPORT_EN.pdf|سەردێڕ=Wayback Machine |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20181201005126/http://www.hlrn.org/img/documents/YAZIDI%20HLP%20REPORT_EN.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨|ڕێکەوتی سەردان=١٩ی شوباتی ٢٠١٩|وێبگە=United Nations Human Settlements Programme (UN–Habitat)}}&lt;/ref&gt; ژمارەی دانیشتووانی گوندەکە لە ساڵی ٢٠١٤دا گەیشتە ٢٨ ھەزار کەس بووە.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

یەکێکە لەو دوو گوندەی کە بەھۆی [[تەقینەوەکانی قەحتانیە|تەقینەوەکانی ساڵی ٢٠٠٧ کە ئێزیدییەکانیان کردە ئامانج]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Maisel|یەکەم=Sebastian|ناونیشان=https://books.google.de/books?id=EFgIDgAAQBAJ&amp;pg=PA96&amp;lpg=PA96&amp;dq=jazeera+iraq+yazidis+village+2007&amp;source=bl&amp;ots=anhuy5lE6-&amp;sig=SfsA-2DtCG7j-MzU8tDr7tsyLPM&amp;hl=de&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwivxc6RsOrYAhWPbVAKHSgYA4QQ6AEwEnoECAsQAQ#v=onepage&amp;q=jazeera%20iraq%20yazidis%20village%202007&amp;f=false|سەردێڕ=Yezidis in Syria: Identity Building among a Double Minority|ڕێکەوت=٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦|بڵاوکەرەوە=Lexington Books|ژپنک=٩٧٨٠٧٣٩١٧٧٧٥٤|زمان=en|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022617/https://books.google.de/books?id=EFgIDgAAQBAJ&amp;pg=PA96&amp;lpg=PA96&amp;dq=jazeera+iraq+yazidis+village+2007&amp;source=bl&amp;ots=anhuy5lE6-&amp;sig=SfsA-2DtCG7j-MzU8tDr7tsyLPM&amp;hl=de&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwivxc6RsOrYAhWPbVAKHSgYA4QQ6AEwEnoECAsQAQ#v=onepage&amp;q=jazeera%20iraq%20yazidis%20village%202007&amp;f=false|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1560479/Iraq-bombs-500-die-in-worst-terror-attack.html|سەردێڕ=Iraq bombs: 500 die in worst terror attack|دوایین=Staff|یەکەم=Our Foreign|ڕێکەوت=١٦ی ئابی ٢٠٠٧|ڕێکەوتی سەردان=٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨|زمان=en-GB|issn=0307-1235|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022615/https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1560479/Iraq-bombs-500-die-in-worst-terror-attack.html|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Acikyildiz|یەکەم=Birgul|ناونیشان=https://books.google.de/books?id=3RNEBAAAQBAJ&amp;pg=PA61&amp;lpg=PA61&amp;dq=jazeera+iraq+yazidis+village+2007&amp;source=bl&amp;ots=97-zZHDkpE&amp;sig=D8C-TDyTp1I4KA7AcrgrOYMsv78&amp;hl=de&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjT-LSSterYAhWSZVAKHYvtC_c4ChDoATABegQIDBAB#v=onepage&amp;q=jazeera%20iraq%20yazidis%20village%202007&amp;f=false|سەردێڕ=The Yezidis: The History of a Community, Culture and Religion|ڕێکەوت=٢٠ی ئابی ٢٠١٤|بڵاوکەرەوە=I.B.Tauris|ژپنک=٩٧٨١٧٨٤٥٣٢١٦١|زمان=en|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022618/https://books.google.de/books?id=3RNEBAAAQBAJ&amp;pg=PA61&amp;lpg=PA61&amp;dq=jazeera+iraq+yazidis+village+2007&amp;source=bl&amp;ots=97-zZHDkpE&amp;sig=D8C-TDyTp1I4KA7AcrgrOYMsv78&amp;hl=de&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjT-LSSterYAhWSZVAKHYvtC_c4ChDoATABegQIDBAB#v=onepage&amp;q=jazeera%20iraq%20yazidis%20village%202007&amp;f=false|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Wander |یەکەم=Andrew |ناونیشان=https://www.aljazeera.com/news/2010/10/24/how-suicide-bombings-shattered-iraq|سەردێڕ=How suicide bombings shattered Iraq |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022637/http://www.aljazeera.com/secretiraqfiles/2010/10/20101022161025428625.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨|وێبگە=www.aljazeera.com}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Til Ezer}}

[[پۆل:پارێزگای موسڵ]]</text>
      <sha1>3uh1jhigpu6osvtnzdq90ujwd287cko</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457501</id>
      <parentid>1457490</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:01:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەی [[دەروازە:عێراق|عێراق]]</comment>
      <origin>1457501</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6794" sha1="674k5mz1dc1ks91vyl39vm41tl4pdkf" xml:space="preserve">{{Databox|وێنە=TilEzer1.jpeg}}گوندی '''تەل ئەزەر''' &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=یه‌به‌شه‌ یادی شه‌هیدانی كۆمه‌ڵكوژییه‌كانی تل ئه‌زه‌ر، سیبا شێخ خدر و كۆچۆی كرده‌وه‌|ناونیشان=https://anfsorani.com/%DA%95%DB%86%DA%98%D8%A7%D9%86%DB%95/%DB%8C%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D8%B4%D9%87-%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%B4%D9%87-%D9%87%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%83%DB%86%D9%85%D9%87-%DA%B5%D9%83%D9%88%DA%98%DB%8C%DB%8C%D9%87-%D9%83%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AA%D9%84-%D8%A6%D9%87-%D8%B2%D9%87-%D8%B1-%D8%B3%DB%8C%D8%A8%D8%A7-%D8%B4%DB%8E%D8%AE-%D8%AE%D8%AF%D8%B1-%D9%88-%D9%83%DB%86%DA%86-4803|ڕێکەوتی سەردان=١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ئیش=ANF News|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022613/https://anfsorani.com/%DA%95%DB%86%DA%98%D8%A7%D9%86%DB%95/%DB%8C%D9%87-%D8%A8%D9%87-%D8%B4%D9%87-%DB%8C%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%B4%D9%87-%D9%87%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%83%DB%86%D9%85%D9%87-%DA%B5%D9%83%D9%88%DA%98%DB%8C%DB%8C%D9%87-%D9%83%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AA%D9%84-%D8%A6%D9%87-%D8%B2%D9%87-%D8%B1-%D8%B3%DB%8C%D8%A8%D8%A7-%D8%B4%DB%8E%D8%AE-%D8%AE%D8%AF%D8%B1-%D9%88-%D9%83%DB%86%DA%86-4803|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|سەردێڕ=Mala Êzdiyan 13 Êzidî radestî rêveberiya Şengalê kir|ناونیشان=https://anfkurdishmobile.com/jin/mala-Ezdiyan-13-Ezidi-radesti-reveberiya-Sengale-kir-114476|ڕێکەوتی سەردان=١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ئیش=ANF News|زمان=ku|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022613/https://anfkurdishmobile.com/jin/mala-Ezdiyan-13-Ezidi-radesti-reveberiya-Sengale-kir-114476|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; [[گوند|گوندێکی]] [[عێراق|عێراقییە]] و دەکەوێتە [[قەزای شنگال|قەزای شەنگال]] لە پارێزگای [[پارێزگای نەینەوا|نەینەوا]] لە باکووری عێراق.

ئەو گوندە دەکەوێتە باشووری [[چیای شنگال]]، و یەکێکە لە [[ناوچە جێناکۆکەکانی عێراق|ناوچە کێشە لەسەرەکانی عێراق]] لەنێوان [[حکوومەتی ناوەندی]] و [[حکوومەتی هەرێمی کوردستان]]. دانیشتوانی گوندەکە [[ئێزیدییەکان|ئێزیدین]].&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین= |یەکەم= |ڕێکەوت=تشرینی دووەمی ٢٠١٥|ناونیشان=http://www.hlrn.org/img/documents/YAZIDI%20HLP%20REPORT_EN.pdf|سەردێڕ=Wayback Machine |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20181201005126/http://www.hlrn.org/img/documents/YAZIDI%20HLP%20REPORT_EN.pdf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨|ڕێکەوتی سەردان=١٩ی شوباتی ٢٠١٩|وێبگە=United Nations Human Settlements Programme (UN–Habitat)}}&lt;/ref&gt; ژمارەی دانیشتووانی گوندەکە لە ساڵی ٢٠١٤دا گەیشتە ٢٨ ھەزار کەس بووە.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

یەکێکە لەو دوو گوندەی کە بەھۆی [[تەقینەوەکانی قەحتانیە|تەقینەوەکانی ساڵی ٢٠٠٧ کە ئێزیدییەکانیان کردە ئامانج]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Maisel|یەکەم=Sebastian|ناونیشان=https://books.google.de/books?id=EFgIDgAAQBAJ&amp;pg=PA96&amp;lpg=PA96&amp;dq=jazeera+iraq+yazidis+village+2007&amp;source=bl&amp;ots=anhuy5lE6-&amp;sig=SfsA-2DtCG7j-MzU8tDr7tsyLPM&amp;hl=de&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwivxc6RsOrYAhWPbVAKHSgYA4QQ6AEwEnoECAsQAQ#v=onepage&amp;q=jazeera%20iraq%20yazidis%20village%202007&amp;f=false|سەردێڕ=Yezidis in Syria: Identity Building among a Double Minority|ڕێکەوت=٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦|بڵاوکەرەوە=Lexington Books|ژپنک=٩٧٨٠٧٣٩١٧٧٧٥٤|زمان=en|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022617/https://books.google.de/books?id=EFgIDgAAQBAJ&amp;pg=PA96&amp;lpg=PA96&amp;dq=jazeera+iraq+yazidis+village+2007&amp;source=bl&amp;ots=anhuy5lE6-&amp;sig=SfsA-2DtCG7j-MzU8tDr7tsyLPM&amp;hl=de&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwivxc6RsOrYAhWPbVAKHSgYA4QQ6AEwEnoECAsQAQ#v=onepage&amp;q=jazeera%20iraq%20yazidis%20village%202007&amp;f=false|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1560479/Iraq-bombs-500-die-in-worst-terror-attack.html|سەردێڕ=Iraq bombs: 500 die in worst terror attack|دوایین=Staff|یەکەم=Our Foreign|ڕێکەوت=١٦ی ئابی ٢٠٠٧|ڕێکەوتی سەردان=٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨|زمان=en-GB|issn=0307-1235|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022615/https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1560479/Iraq-bombs-500-die-in-worst-terror-attack.html|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Acikyildiz|یەکەم=Birgul|ناونیشان=https://books.google.de/books?id=3RNEBAAAQBAJ&amp;pg=PA61&amp;lpg=PA61&amp;dq=jazeera+iraq+yazidis+village+2007&amp;source=bl&amp;ots=97-zZHDkpE&amp;sig=D8C-TDyTp1I4KA7AcrgrOYMsv78&amp;hl=de&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjT-LSSterYAhWSZVAKHYvtC_c4ChDoATABegQIDBAB#v=onepage&amp;q=jazeera%20iraq%20yazidis%20village%202007&amp;f=false|سەردێڕ=The Yezidis: The History of a Community, Culture and Religion|ڕێکەوت=٢٠ی ئابی ٢٠١٤|بڵاوکەرەوە=I.B.Tauris|ژپنک=٩٧٨١٧٨٤٥٣٢١٦١|زمان=en|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022618/https://books.google.de/books?id=3RNEBAAAQBAJ&amp;pg=PA61&amp;lpg=PA61&amp;dq=jazeera+iraq+yazidis+village+2007&amp;source=bl&amp;ots=97-zZHDkpE&amp;sig=D8C-TDyTp1I4KA7AcrgrOYMsv78&amp;hl=de&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjT-LSSterYAhWSZVAKHYvtC_c4ChDoATABegQIDBAB#v=onepage&amp;q=jazeera%20iraq%20yazidis%20village%202007&amp;f=false|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Wander |یەکەم=Andrew |ناونیشان=https://www.aljazeera.com/news/2010/10/24/how-suicide-bombings-shattered-iraq|سەردێڕ=How suicide bombings shattered Iraq |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200413022637/http://www.aljazeera.com/secretiraqfiles/2010/10/20101022161025428625.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٣ی نیسانی ٢٠٢٠|ڕێکەوتی سەردان=٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨|وێبگە=www.aljazeera.com}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Til Ezer}}
{{شریتی دەروازە|عێراق}}

[[پۆل:پارێزگای موسڵ]]</text>
      <sha1>674k5mz1dc1ks91vyl39vm41tl4pdkf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>کێڵگەی کۆرمۆر</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286980</id>
    <revision>
      <id>1457420</id>
      <parentid>1457281</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:04:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی سەردێڕی ون؛ ناوی پارامەترە کۆنەکان نوێ کرایەوە؛ چاکسازیی ژمارەکان؛ بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457420</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12903" sha1="gpinplktn44o15rfbultklk8ws2he86" xml:space="preserve">{{Databox}}'''کێڵگەی کۆرمۆر''' کێڵگەیەکی [[گازی سروشتی]] ئازادە،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=أمجد صباح عبد العالي وأحمد جخيور ضويع |سەردێڕ=مستقبل قطاع الطاقة في العراق في ظل إستراتيجية الطاقة للمدة (2030 – 2012) |ناونیشان=https://www.iasj.net/iasj/download/05bb74398bd21f91 |شوێن=العراق |بڵاوکەرەوە=الاقتصادي الخليجي، 2017, المجلد 33, العدد 33, الصفحات 1-50 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230117032141/https://www.iasj.net/iasj/download/05bb74398bd21f91 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; لە ناحیەی [[قادرکەرەم|قادرکەرم]] لە [[قەزای چەمچەماڵ]] لە [[پارێزگای سلێمانی]] لە باکووری ڕۆژھەڵاتی [[عێراق]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |یەکەم=مالك عبدالحسين احمد |سەردێڕ=واقع صناعة الغاز الطبيعي في العراق |ناونیشان=https://www.iasj.net/iasj/download/c21bd2a65a39af19 |شوێن=العراق |بڵاوکەرەوە=مجلة الإدارة والإقتصاد، 2014, المجلد 3, العدد 11, الصفحات 246-264 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230117032139/https://www.iasj.net/iasj/download/c21bd2a65a39af19 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; درێژی کێڵگەکە ٣٣ کیلۆمەتر و پانییەکەی ٤ کیلۆمەترە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=ناديه عبد الرزاق عبد الرحمن وثامر عبد الرزاق أغوان |سەردێڕ=التحليل السحني والموديل الرسوبي لفترة البرديكالين في بئركورمور/3منطقة كركوك – العراق |ناونیشان=https://iasj.net/iasj/download/8566606a8ee752bf |شوێن=العراق |بڵاوکەرەوە=المجلة العراقية الوطنية لعلوم الارض، 2008, المجلد 8, العدد 2, الصفحات 1-17 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230117032134/https://iasj.net/iasj/download/8566606a8ee752bf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; لە ساڵی ١٩٢٨ یان ١٩٣٠ دۆزرایەوە&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=عبد الناصر صبري شاهر الراوي ومحمد ياسين أحمد الدليمي |سەردێڕ=الاهمية الجيوستراتيجية لخط أنابيب نقل النفط كركوك – جيهان |ناونیشان=https://www.iasj.net/iasj/download/5ecd1c93a9b013ab |شوێن=العراق |بڵاوکەرەوە=مجلة جامعة الأنبار للعلوم الأنسانية، 2016, المجلد، العدد 2, الصفحات 267-290 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230117032143/https://www.iasj.net/iasj/download/5ecd1c93a9b013ab |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; تا ساڵی ٢٠٠٣ پێی دەگوترا '''کێڵگەی ئەنفال'''&lt;ref name=&quot;aljazeera.net&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.aljazeera.net/ebusiness/2001/4/3/وفد-تركي-ببغداد-لبحث-مشروع-نقل-الغاز|سەردێڕ=وفد تركي ببغداد لبحث مشروع نقل الغاز العراقي |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230116090719/https://www.aljazeera.net/ebusiness/2001/4/3/%d9%88%d9%81%d8%af-%d8%aa%d8%b1%d9%83%d9%8a-%d8%a8%d8%a8%d8%ba%d8%af%d8%a7%d8%af-%d9%84%d8%a8%d8%ad%d8%ab-%d9%85%d8%b4%d8%b1%d9%88%d8%b9-%d9%86%d9%82%d9%84-%d8%a7%d9%84%d8%ba%d8%a7%d8%b2 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|ڕێکەوتی سەردان=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|وێبگە=www.aljazeera.net |زمان=ar}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |ڕێکەوت=٢٠٠٠|سەردێڕ=النفط والتعاون العربي |ناونیشان=https://books.google.com.sa/books?id=6cEez4DS03cC&amp;q=%22ويعود+اكتشاف+الغاز+الحر+في+العراق+أول+مرة+إلى+عام+1928+في+حقل%22&amp;dq=%22ويعود+اكتشاف+الغاز+الحر+في+العراق+أول+مرة+إلى+عام+1928+في+حقل%22&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjR5JHrvcv8AhV9UaQEHThuAhEQ6AF6BAgIEAI |edition=الإصدار 95 |بڵاوکەرەوە=منظمة الأقطار العربية المصدرة للبترول |بەرگ=المجلد ٢٦|پەڕە=٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230116085251/https://books.google.com.sa/books?id=6cEez4DS03cC&amp;q=%22%D9%88%D9%8A%D8%B9%D9%88%D8%AF+%D8%A7%D9%83%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D9%81+%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%A7%D8%B2+%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1+%D9%81%D9%8A+%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82+%D8%A3%D9%88%D9%84+%D9%85%D8%B1%D8%A9+%D8%A5%D9%84%D9%89+%D8%B9%D8%A7%D9%85+1928+%D9%81%D9%8A+%D8%AD%D9%82%D9%84%22&amp;dq=%22%D9%88%D9%8A%D8%B9%D9%88%D8%AF+%D8%A7%D9%83%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D9%81+%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%A7%D8%B2+%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1+%D9%81%D9%8A+%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82+%D8%A3%D9%88%D9%84+%D9%85%D8%B1%D8%A9+%D8%A5%D9%84%D9%89+%D8%B9%D8%A7%D9%85+1928+%D9%81%D9%8A+%D8%AD%D9%82%D9%84%22&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjR5JHrvcv8AhV9UaQEHThuAhEQ6AF6BAgIEAI |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=سعيد عبود السامرائي|ناونیشان=https://books.google.com.sa/books?id=ATohAAAAMAAJ&amp;q=حقل+كورمور&amp;dq=حقل+كورمور&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi6x8zOu8v8AhXeVqQEHRX0CnYQ6AF6BAgGEAI|سەردێڕ=الاقتصاد العراقي الحديث|پەڕە=٨٣|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230116085255/https://books.google.com.sa/books?id=ATohAAAAMAAJ&amp;q=%D8%AD%D9%82%D9%84+%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B1&amp;dq=%D8%AD%D9%82%D9%84+%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B1&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi6x8zOu8v8AhXeVqQEHRX0CnYQ6AF6BAgGEAI|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; شوێنەکەی لە ناوچەیەکی بەرزدایە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=سيف الدين فليح حسن الراوي|ناونیشان=https://books.google.com.sa/books?id=4rFhEAAAQBAJ&amp;pg=PA192&amp;lpg=PA192&amp;dq=%22حقل+الأنفال%22&amp;source=bl&amp;ots=EBndtOPd7B&amp;sig=ACfU3U0NzAR3y61he579kmrUOXE2F7y0TQ&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwis_Y30vsv8AhVBVqQEHaldC2I4FBDoAXoECAQQAw#v=onepage&amp;q=%22حقل%20الأنفال%22&amp;f=false|سەردێڕ=قصة أربع حروب: محطات في ذاكرة مقاتل|پەڕە=١٩٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230116085806/https://books.google.com.sa/books?id=4rFhEAAAQBAJ&amp;pg=PA192&amp;lpg=PA192&amp;dq=%22%D8%AD%D9%82%D9%84+%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%86%D9%81%D8%A7%D9%84%22&amp;source=bl&amp;ots=EBndtOPd7B&amp;sig=ACfU3U0NzAR3y61he579kmrUOXE2F7y0TQ&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwis_Y30vsv8AhVBVqQEHaldC2I4FBDoAXoECAQQAw|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; لە ساڵی ٢٠٢٢، یەدەگی کێڵگەکە ٨ تریلیۆن و ٢٠٠ ملیار پێی سێجا بووە، و بەرھەمھێنانی ڕۆژانەی غازی سروشتی ٤٥٢ ملیۆن مەتر سێجا بووە، و بەرھەمھێنانی ڕۆژانەی غازی چڕ ٢٢ ھەزار بەرمیل بووە، کە بە تانکەر دەگوازرێتەوە و تێکەڵ بە نەوتی ھەناردەکراو بۆ دەرەوەی وڵات دەبێت. بەرھەمی ڕۆژانەی غازی شل ١٠٥٠ تەنە.&lt;ref name=&quot;drawmedia.net&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10546|سەردێڕ=كورمور .. بين مشاريع &quot;الديمقراطي والاتحاد الوطني&quot;.. جملة من العراقيل |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230116085217/http://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10546 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|ڕێکەوتی سەردان=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|وێبگە=drawmedia.net}}&lt;/ref&gt; یەکێکە لە گەورەترین کێڵگە گازییەکانی [[ھەرێمی کوردستان]]، و بۆ دابینکردنی کارەبا و دابینکردنی غازی چێشت لێنان و گەرمکەرەوە بۆ دانیشتووان بەکاردێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://arabic.rt.com/middle_east/1425309-انفجار-داخل-حقل-غاز-كورمور-في-إقليم-كردستان/|سەردێڕ=انفجار داخل حقل غاز كورمور في إقليم كردستان |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230117094949/https://arabic.rt.com/middle_east/1425309-%D8%A7%D9%86%D9%81%D8%AC%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D9%84-%D8%AD%D9%82%D9%84-%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B1-%D9%81%D9%8A-%D8%A5%D9%82%D9%84%D9%8A%D9%85-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|ڕێکەوتی سەردان=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|وێبگە=RT Arabic |زمان=ar}}&lt;/ref&gt; تا ساڵی ١٩٧٧ کێڵگەی کۆرمۆر ئیستغلال نەکرا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |یەکەم=فؤاد مرسي |ڕێکەوت=١٩٧٩|سەردێڕ=المفهوم المادي للتنمية الاقتصادية |ناونیشان=https://books.google.com.sa/books?id=focRAQAAMAAJ&amp;q=حقل+كورمور&amp;dq=حقل+كورمور&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi6x8zOu8v8AhXeVqQEHRX0CnYQ6AF6BAgDEAI |edition=الإصدار 9-12 |بڵاوکەرەوە=دار الثورة للصحافة والنشر |بەرگ=المجلد ١|پەڕە=٤٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230116085225/https://books.google.com.sa/books?id=focRAQAAMAAJ&amp;q=%D8%AD%D9%82%D9%84+%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B1&amp;dq=%D8%AD%D9%82%D9%84+%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B1&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi6x8zOu8v8AhXeVqQEHRX0CnYQ6AF6BAgDEAI |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; درێژی ڕێگای نێوان شوێنی کێڵگەکە و قەزای دووزخورماتوو ١٥ کیلۆمەترە. شوێنی کێڵگەکە لە چوارچێوەی ناحیەی قادرکەرەم بووە، کە تا ساڵی ١٩٧٦ سەر بە قەزای [[دووزخورماتوو]] سەر بە [[پارێزگای کەرکووک]] بووە، پاشان قەزای دووزخورماتوو تا ساڵی ١٩٨٧ پەیوەندی بە [[پارێزگای سەلاحەددین|پارێزگای سەلاحەددینەوە]] کردووە پەیوەست بە قەزای چەمچەماڵی سەر بە [[پارێزگای سلێمانی]]. کاتێک [[باشووری کوردستان|ھەرێمی کوردستان]] لە حکوومەتی ناوەند جیا بووەوە، کێڵگەی کۆرمۆریش ھەر سەر بە حکوومەتی ناوەندی عێراقەوە مایەوە.&lt;ref name=&quot;aljazeera.net&quot;/&gt; تا ساڵی ٢٠٠٧ کە [[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان|حکوومەتی ھەرێمی کوردستان]] دەستی بەسەردا گرت، کێڵگەکە لەژێر کۆنترۆڵی [[یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان|یەکێتی نیشتمانیی کوردستاندا]]یە، شوێنی کێڵگەکەش یەکێکە لە [[ناوچە جێناکۆکەکانی عێراق|ناوچە جێناکۆکەکانی نێوان حکوومەتی ھەرێمی کوردستان و حکوومەتی فیدراڵی عێراق]].&lt;ref name=&quot;drawmedia.net&quot;/&gt; ئەم بوارە لەلایەن کۆمپانیای دانە غاز و ئەل ھیلالی ئیماراتی وەبەرھێنانی تێدا کراوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|ناونیشان=https://www.youm7.com/story/2023/1/14/انفجار-داخل-حقل-غاز-كورمور-فى-إقليم-كردستان/6048110|سەردێڕ=انفجار داخل حقل غاز كورمور فى إقليم كردستان |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230202100612/https://www.youm7.com/story/2023/1/14/%D8%A7%D9%86%D9%81%D8%AC%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D9%84-%D8%AD%D9%82%D9%84-%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B1-%D9%81%D9%89-%D8%A5%D9%82%D9%84%D9%8A%D9%85-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/6048110 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢ی شوباتی ٢٠٢٣|ڕێکەوتی سەردان=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|وێبگە=اليوم السابع |زمان=ar}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>gpinplktn44o15rfbultklk8ws2he86</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457459</id>
      <parentid>1457420</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:01:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی داڕێژەی بەجێماوی {{[[داڕێژە:سەرچاوەکان|سەرچاوەکان]]}}</comment>
      <origin>1457459</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12956" sha1="6u65tk7h5zzus0x8dducsauwf1dzhm0" xml:space="preserve">{{Databox}}'''کێڵگەی کۆرمۆر''' کێڵگەیەکی [[گازی سروشتی]] ئازادە،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=أمجد صباح عبد العالي وأحمد جخيور ضويع |سەردێڕ=مستقبل قطاع الطاقة في العراق في ظل إستراتيجية الطاقة للمدة (2030 – 2012) |ناونیشان=https://www.iasj.net/iasj/download/05bb74398bd21f91 |شوێن=العراق |بڵاوکەرەوە=الاقتصادي الخليجي، 2017, المجلد 33, العدد 33, الصفحات 1-50 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230117032141/https://www.iasj.net/iasj/download/05bb74398bd21f91 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; لە ناحیەی [[قادرکەرەم|قادرکەرم]] لە [[قەزای چەمچەماڵ]] لە [[پارێزگای سلێمانی]] لە باکووری ڕۆژھەڵاتی [[عێراق]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |یەکەم=مالك عبدالحسين احمد |سەردێڕ=واقع صناعة الغاز الطبيعي في العراق |ناونیشان=https://www.iasj.net/iasj/download/c21bd2a65a39af19 |شوێن=العراق |بڵاوکەرەوە=مجلة الإدارة والإقتصاد، 2014, المجلد 3, العدد 11, الصفحات 246-264 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230117032139/https://www.iasj.net/iasj/download/c21bd2a65a39af19 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; درێژی کێڵگەکە ٣٣ کیلۆمەتر و پانییەکەی ٤ کیلۆمەترە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=ناديه عبد الرزاق عبد الرحمن وثامر عبد الرزاق أغوان |سەردێڕ=التحليل السحني والموديل الرسوبي لفترة البرديكالين في بئركورمور/3منطقة كركوك – العراق |ناونیشان=https://iasj.net/iasj/download/8566606a8ee752bf |شوێن=العراق |بڵاوکەرەوە=المجلة العراقية الوطنية لعلوم الارض، 2008, المجلد 8, العدد 2, الصفحات 1-17 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230117032134/https://iasj.net/iasj/download/8566606a8ee752bf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; لە ساڵی ١٩٢٨ یان ١٩٣٠ دۆزرایەوە&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=عبد الناصر صبري شاهر الراوي ومحمد ياسين أحمد الدليمي |سەردێڕ=الاهمية الجيوستراتيجية لخط أنابيب نقل النفط كركوك – جيهان |ناونیشان=https://www.iasj.net/iasj/download/5ecd1c93a9b013ab |شوێن=العراق |بڵاوکەرەوە=مجلة جامعة الأنبار للعلوم الأنسانية، 2016, المجلد، العدد 2, الصفحات 267-290 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230117032143/https://www.iasj.net/iasj/download/5ecd1c93a9b013ab |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; تا ساڵی ٢٠٠٣ پێی دەگوترا '''کێڵگەی ئەنفال'''&lt;ref name=&quot;aljazeera.net&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.aljazeera.net/ebusiness/2001/4/3/وفد-تركي-ببغداد-لبحث-مشروع-نقل-الغاز|سەردێڕ=وفد تركي ببغداد لبحث مشروع نقل الغاز العراقي |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230116090719/https://www.aljazeera.net/ebusiness/2001/4/3/%d9%88%d9%81%d8%af-%d8%aa%d8%b1%d9%83%d9%8a-%d8%a8%d8%a8%d8%ba%d8%af%d8%a7%d8%af-%d9%84%d8%a8%d8%ad%d8%ab-%d9%85%d8%b4%d8%b1%d9%88%d8%b9-%d9%86%d9%82%d9%84-%d8%a7%d9%84%d8%ba%d8%a7%d8%b2 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|ڕێکەوتی سەردان=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|وێبگە=www.aljazeera.net |زمان=ar}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |ڕێکەوت=٢٠٠٠|سەردێڕ=النفط والتعاون العربي |ناونیشان=https://books.google.com.sa/books?id=6cEez4DS03cC&amp;q=%22ويعود+اكتشاف+الغاز+الحر+في+العراق+أول+مرة+إلى+عام+1928+في+حقل%22&amp;dq=%22ويعود+اكتشاف+الغاز+الحر+في+العراق+أول+مرة+إلى+عام+1928+في+حقل%22&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjR5JHrvcv8AhV9UaQEHThuAhEQ6AF6BAgIEAI |edition=الإصدار 95 |بڵاوکەرەوە=منظمة الأقطار العربية المصدرة للبترول |بەرگ=المجلد ٢٦|پەڕە=٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230116085251/https://books.google.com.sa/books?id=6cEez4DS03cC&amp;q=%22%D9%88%D9%8A%D8%B9%D9%88%D8%AF+%D8%A7%D9%83%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D9%81+%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%A7%D8%B2+%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1+%D9%81%D9%8A+%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82+%D8%A3%D9%88%D9%84+%D9%85%D8%B1%D8%A9+%D8%A5%D9%84%D9%89+%D8%B9%D8%A7%D9%85+1928+%D9%81%D9%8A+%D8%AD%D9%82%D9%84%22&amp;dq=%22%D9%88%D9%8A%D8%B9%D9%88%D8%AF+%D8%A7%D9%83%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D9%81+%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%A7%D8%B2+%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1+%D9%81%D9%8A+%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82+%D8%A3%D9%88%D9%84+%D9%85%D8%B1%D8%A9+%D8%A5%D9%84%D9%89+%D8%B9%D8%A7%D9%85+1928+%D9%81%D9%8A+%D8%AD%D9%82%D9%84%22&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjR5JHrvcv8AhV9UaQEHThuAhEQ6AF6BAgIEAI |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=سعيد عبود السامرائي|ناونیشان=https://books.google.com.sa/books?id=ATohAAAAMAAJ&amp;q=حقل+كورمور&amp;dq=حقل+كورمور&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi6x8zOu8v8AhXeVqQEHRX0CnYQ6AF6BAgGEAI|سەردێڕ=الاقتصاد العراقي الحديث|پەڕە=٨٣|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230116085255/https://books.google.com.sa/books?id=ATohAAAAMAAJ&amp;q=%D8%AD%D9%82%D9%84+%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B1&amp;dq=%D8%AD%D9%82%D9%84+%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B1&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi6x8zOu8v8AhXeVqQEHRX0CnYQ6AF6BAgGEAI|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; شوێنەکەی لە ناوچەیەکی بەرزدایە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=سيف الدين فليح حسن الراوي|ناونیشان=https://books.google.com.sa/books?id=4rFhEAAAQBAJ&amp;pg=PA192&amp;lpg=PA192&amp;dq=%22حقل+الأنفال%22&amp;source=bl&amp;ots=EBndtOPd7B&amp;sig=ACfU3U0NzAR3y61he579kmrUOXE2F7y0TQ&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwis_Y30vsv8AhVBVqQEHaldC2I4FBDoAXoECAQQAw#v=onepage&amp;q=%22حقل%20الأنفال%22&amp;f=false|سەردێڕ=قصة أربع حروب: محطات في ذاكرة مقاتل|پەڕە=١٩٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230116085806/https://books.google.com.sa/books?id=4rFhEAAAQBAJ&amp;pg=PA192&amp;lpg=PA192&amp;dq=%22%D8%AD%D9%82%D9%84+%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%86%D9%81%D8%A7%D9%84%22&amp;source=bl&amp;ots=EBndtOPd7B&amp;sig=ACfU3U0NzAR3y61he579kmrUOXE2F7y0TQ&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwis_Y30vsv8AhVBVqQEHaldC2I4FBDoAXoECAQQAw|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; لە ساڵی ٢٠٢٢، یەدەگی کێڵگەکە ٨ تریلیۆن و ٢٠٠ ملیار پێی سێجا بووە، و بەرھەمھێنانی ڕۆژانەی غازی سروشتی ٤٥٢ ملیۆن مەتر سێجا بووە، و بەرھەمھێنانی ڕۆژانەی غازی چڕ ٢٢ ھەزار بەرمیل بووە، کە بە تانکەر دەگوازرێتەوە و تێکەڵ بە نەوتی ھەناردەکراو بۆ دەرەوەی وڵات دەبێت. بەرھەمی ڕۆژانەی غازی شل ١٠٥٠ تەنە.&lt;ref name=&quot;drawmedia.net&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10546|سەردێڕ=كورمور .. بين مشاريع &quot;الديمقراطي والاتحاد الوطني&quot;.. جملة من العراقيل |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230116085217/http://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10546 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|ڕێکەوتی سەردان=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|وێبگە=drawmedia.net}}&lt;/ref&gt; یەکێکە لە گەورەترین کێڵگە گازییەکانی [[ھەرێمی کوردستان]]، و بۆ دابینکردنی کارەبا و دابینکردنی غازی چێشت لێنان و گەرمکەرەوە بۆ دانیشتووان بەکاردێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://arabic.rt.com/middle_east/1425309-انفجار-داخل-حقل-غاز-كورمور-في-إقليم-كردستان/|سەردێڕ=انفجار داخل حقل غاز كورمور في إقليم كردستان |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230117094949/https://arabic.rt.com/middle_east/1425309-%D8%A7%D9%86%D9%81%D8%AC%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D9%84-%D8%AD%D9%82%D9%84-%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B1-%D9%81%D9%8A-%D8%A5%D9%82%D9%84%D9%8A%D9%85-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|ڕێکەوتی سەردان=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|وێبگە=RT Arabic |زمان=ar}}&lt;/ref&gt; تا ساڵی ١٩٧٧ کێڵگەی کۆرمۆر ئیستغلال نەکرا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |یەکەم=فؤاد مرسي |ڕێکەوت=١٩٧٩|سەردێڕ=المفهوم المادي للتنمية الاقتصادية |ناونیشان=https://books.google.com.sa/books?id=focRAQAAMAAJ&amp;q=حقل+كورمور&amp;dq=حقل+كورمور&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi6x8zOu8v8AhXeVqQEHRX0CnYQ6AF6BAgDEAI |edition=الإصدار 9-12 |بڵاوکەرەوە=دار الثورة للصحافة والنشر |بەرگ=المجلد ١|پەڕە=٤٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230116085225/https://books.google.com.sa/books?id=focRAQAAMAAJ&amp;q=%D8%AD%D9%82%D9%84+%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B1&amp;dq=%D8%AD%D9%82%D9%84+%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B1&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi6x8zOu8v8AhXeVqQEHRX0CnYQ6AF6BAgDEAI |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; درێژی ڕێگای نێوان شوێنی کێڵگەکە و قەزای دووزخورماتوو ١٥ کیلۆمەترە. شوێنی کێڵگەکە لە چوارچێوەی ناحیەی قادرکەرەم بووە، کە تا ساڵی ١٩٧٦ سەر بە قەزای [[دووزخورماتوو]] سەر بە [[پارێزگای کەرکووک]] بووە، پاشان قەزای دووزخورماتوو تا ساڵی ١٩٨٧ پەیوەندی بە [[پارێزگای سەلاحەددین|پارێزگای سەلاحەددینەوە]] کردووە پەیوەست بە قەزای چەمچەماڵی سەر بە [[پارێزگای سلێمانی]]. کاتێک [[باشووری کوردستان|ھەرێمی کوردستان]] لە حکوومەتی ناوەند جیا بووەوە، کێڵگەی کۆرمۆریش ھەر سەر بە حکوومەتی ناوەندی عێراقەوە مایەوە.&lt;ref name=&quot;aljazeera.net&quot;/&gt; تا ساڵی ٢٠٠٧ کە [[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان|حکوومەتی ھەرێمی کوردستان]] دەستی بەسەردا گرت، کێڵگەکە لەژێر کۆنترۆڵی [[یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان|یەکێتی نیشتمانیی کوردستاندا]]یە، شوێنی کێڵگەکەش یەکێکە لە [[ناوچە جێناکۆکەکانی عێراق|ناوچە جێناکۆکەکانی نێوان حکوومەتی ھەرێمی کوردستان و حکوومەتی فیدراڵی عێراق]].&lt;ref name=&quot;drawmedia.net&quot;/&gt; ئەم بوارە لەلایەن کۆمپانیای دانە غاز و ئەل ھیلالی ئیماراتی وەبەرھێنانی تێدا کراوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|ناونیشان=https://www.youm7.com/story/2023/1/14/انفجار-داخل-حقل-غاز-كورمور-فى-إقليم-كردستان/6048110|سەردێڕ=انفجار داخل حقل غاز كورمور فى إقليم كردستان |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230202100612/https://www.youm7.com/story/2023/1/14/%D8%A7%D9%86%D9%81%D8%AC%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D9%84-%D8%AD%D9%82%D9%84-%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B1-%D9%81%D9%89-%D8%A5%D9%82%D9%84%D9%8A%D9%85-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/6048110 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢ی شوباتی ٢٠٢٣|ڕێکەوتی سەردان=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|وێبگە=اليوم السابع |زمان=ar}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}</text>
      <sha1>6u65tk7h5zzus0x8dducsauwf1dzhm0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457514</id>
      <parentid>1457459</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:05:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:عێراق|عێراق]] و [[دەروازە:وزە|وزە]]</comment>
      <origin>1457514</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13004" sha1="rn9zots05q6au7cr61jfsdft6eg2j0r" xml:space="preserve">{{Databox}}'''کێڵگەی کۆرمۆر''' کێڵگەیەکی [[گازی سروشتی]] ئازادە،&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=أمجد صباح عبد العالي وأحمد جخيور ضويع |سەردێڕ=مستقبل قطاع الطاقة في العراق في ظل إستراتيجية الطاقة للمدة (2030 – 2012) |ناونیشان=https://www.iasj.net/iasj/download/05bb74398bd21f91 |شوێن=العراق |بڵاوکەرەوە=الاقتصادي الخليجي، 2017, المجلد 33, العدد 33, الصفحات 1-50 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230117032141/https://www.iasj.net/iasj/download/05bb74398bd21f91 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; لە ناحیەی [[قادرکەرەم|قادرکەرم]] لە [[قەزای چەمچەماڵ]] لە [[پارێزگای سلێمانی]] لە باکووری ڕۆژھەڵاتی [[عێراق]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |یەکەم=مالك عبدالحسين احمد |سەردێڕ=واقع صناعة الغاز الطبيعي في العراق |ناونیشان=https://www.iasj.net/iasj/download/c21bd2a65a39af19 |شوێن=العراق |بڵاوکەرەوە=مجلة الإدارة والإقتصاد، 2014, المجلد 3, العدد 11, الصفحات 246-264 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230117032139/https://www.iasj.net/iasj/download/c21bd2a65a39af19 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; درێژی کێڵگەکە ٣٣ کیلۆمەتر و پانییەکەی ٤ کیلۆمەترە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=ناديه عبد الرزاق عبد الرحمن وثامر عبد الرزاق أغوان |سەردێڕ=التحليل السحني والموديل الرسوبي لفترة البرديكالين في بئركورمور/3منطقة كركوك – العراق |ناونیشان=https://iasj.net/iasj/download/8566606a8ee752bf |شوێن=العراق |بڵاوکەرەوە=المجلة العراقية الوطنية لعلوم الارض، 2008, المجلد 8, العدد 2, الصفحات 1-17 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230117032134/https://iasj.net/iasj/download/8566606a8ee752bf |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; لە ساڵی ١٩٢٨ یان ١٩٣٠ دۆزرایەوە&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=عبد الناصر صبري شاهر الراوي ومحمد ياسين أحمد الدليمي |سەردێڕ=الاهمية الجيوستراتيجية لخط أنابيب نقل النفط كركوك – جيهان |ناونیشان=https://www.iasj.net/iasj/download/5ecd1c93a9b013ab |شوێن=العراق |بڵاوکەرەوە=مجلة جامعة الأنبار للعلوم الأنسانية، 2016, المجلد، العدد 2, الصفحات 267-290 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230117032143/https://www.iasj.net/iasj/download/5ecd1c93a9b013ab |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; تا ساڵی ٢٠٠٣ پێی دەگوترا '''کێڵگەی ئەنفال'''&lt;ref name=&quot;aljazeera.net&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.aljazeera.net/ebusiness/2001/4/3/وفد-تركي-ببغداد-لبحث-مشروع-نقل-الغاز|سەردێڕ=وفد تركي ببغداد لبحث مشروع نقل الغاز العراقي |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230116090719/https://www.aljazeera.net/ebusiness/2001/4/3/%d9%88%d9%81%d8%af-%d8%aa%d8%b1%d9%83%d9%8a-%d8%a8%d8%a8%d8%ba%d8%af%d8%a7%d8%af-%d9%84%d8%a8%d8%ad%d8%ab-%d9%85%d8%b4%d8%b1%d9%88%d8%b9-%d9%86%d9%82%d9%84-%d8%a7%d9%84%d8%ba%d8%a7%d8%b2 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|ڕێکەوتی سەردان=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|وێبگە=www.aljazeera.net |زمان=ar}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |ڕێکەوت=٢٠٠٠|سەردێڕ=النفط والتعاون العربي |ناونیشان=https://books.google.com.sa/books?id=6cEez4DS03cC&amp;q=%22ويعود+اكتشاف+الغاز+الحر+في+العراق+أول+مرة+إلى+عام+1928+في+حقل%22&amp;dq=%22ويعود+اكتشاف+الغاز+الحر+في+العراق+أول+مرة+إلى+عام+1928+في+حقل%22&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjR5JHrvcv8AhV9UaQEHThuAhEQ6AF6BAgIEAI |edition=الإصدار 95 |بڵاوکەرەوە=منظمة الأقطار العربية المصدرة للبترول |بەرگ=المجلد ٢٦|پەڕە=٩|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230116085251/https://books.google.com.sa/books?id=6cEez4DS03cC&amp;q=%22%D9%88%D9%8A%D8%B9%D9%88%D8%AF+%D8%A7%D9%83%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D9%81+%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%A7%D8%B2+%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1+%D9%81%D9%8A+%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82+%D8%A3%D9%88%D9%84+%D9%85%D8%B1%D8%A9+%D8%A5%D9%84%D9%89+%D8%B9%D8%A7%D9%85+1928+%D9%81%D9%8A+%D8%AD%D9%82%D9%84%22&amp;dq=%22%D9%88%D9%8A%D8%B9%D9%88%D8%AF+%D8%A7%D9%83%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D9%81+%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%A7%D8%B2+%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1+%D9%81%D9%8A+%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82+%D8%A3%D9%88%D9%84+%D9%85%D8%B1%D8%A9+%D8%A5%D9%84%D9%89+%D8%B9%D8%A7%D9%85+1928+%D9%81%D9%8A+%D8%AD%D9%82%D9%84%22&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwjR5JHrvcv8AhV9UaQEHThuAhEQ6AF6BAgIEAI |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=سعيد عبود السامرائي|ناونیشان=https://books.google.com.sa/books?id=ATohAAAAMAAJ&amp;q=حقل+كورمور&amp;dq=حقل+كورمور&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi6x8zOu8v8AhXeVqQEHRX0CnYQ6AF6BAgGEAI|سەردێڕ=الاقتصاد العراقي الحديث|پەڕە=٨٣|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230116085255/https://books.google.com.sa/books?id=ATohAAAAMAAJ&amp;q=%D8%AD%D9%82%D9%84+%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B1&amp;dq=%D8%AD%D9%82%D9%84+%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B1&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi6x8zOu8v8AhXeVqQEHRX0CnYQ6AF6BAgGEAI|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; شوێنەکەی لە ناوچەیەکی بەرزدایە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=سيف الدين فليح حسن الراوي|ناونیشان=https://books.google.com.sa/books?id=4rFhEAAAQBAJ&amp;pg=PA192&amp;lpg=PA192&amp;dq=%22حقل+الأنفال%22&amp;source=bl&amp;ots=EBndtOPd7B&amp;sig=ACfU3U0NzAR3y61he579kmrUOXE2F7y0TQ&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwis_Y30vsv8AhVBVqQEHaldC2I4FBDoAXoECAQQAw#v=onepage&amp;q=%22حقل%20الأنفال%22&amp;f=false|سەردێڕ=قصة أربع حروب: محطات في ذاكرة مقاتل|پەڕە=١٩٢|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230116085806/https://books.google.com.sa/books?id=4rFhEAAAQBAJ&amp;pg=PA192&amp;lpg=PA192&amp;dq=%22%D8%AD%D9%82%D9%84+%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%86%D9%81%D8%A7%D9%84%22&amp;source=bl&amp;ots=EBndtOPd7B&amp;sig=ACfU3U0NzAR3y61he579kmrUOXE2F7y0TQ&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwis_Y30vsv8AhVBVqQEHaldC2I4FBDoAXoECAQQAw|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; لە ساڵی ٢٠٢٢، یەدەگی کێڵگەکە ٨ تریلیۆن و ٢٠٠ ملیار پێی سێجا بووە، و بەرھەمھێنانی ڕۆژانەی غازی سروشتی ٤٥٢ ملیۆن مەتر سێجا بووە، و بەرھەمھێنانی ڕۆژانەی غازی چڕ ٢٢ ھەزار بەرمیل بووە، کە بە تانکەر دەگوازرێتەوە و تێکەڵ بە نەوتی ھەناردەکراو بۆ دەرەوەی وڵات دەبێت. بەرھەمی ڕۆژانەی غازی شل ١٠٥٠ تەنە.&lt;ref name=&quot;drawmedia.net&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=http://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10546|سەردێڕ=كورمور .. بين مشاريع &quot;الديمقراطي والاتحاد الوطني&quot;.. جملة من العراقيل |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230116085217/http://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10546 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|ڕێکەوتی سەردان=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|وێبگە=drawmedia.net}}&lt;/ref&gt; یەکێکە لە گەورەترین کێڵگە گازییەکانی [[ھەرێمی کوردستان]]، و بۆ دابینکردنی کارەبا و دابینکردنی غازی چێشت لێنان و گەرمکەرەوە بۆ دانیشتووان بەکاردێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://arabic.rt.com/middle_east/1425309-انفجار-داخل-حقل-غاز-كورمور-في-إقليم-كردستان/|سەردێڕ=انفجار داخل حقل غاز كورمور في إقليم كردستان |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230117094949/https://arabic.rt.com/middle_east/1425309-%D8%A7%D9%86%D9%81%D8%AC%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D9%84-%D8%AD%D9%82%D9%84-%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B1-%D9%81%D9%8A-%D8%A5%D9%82%D9%84%D9%8A%D9%85-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|ڕێکەوتی سەردان=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|وێبگە=RT Arabic |زمان=ar}}&lt;/ref&gt; تا ساڵی ١٩٧٧ کێڵگەی کۆرمۆر ئیستغلال نەکرا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |یەکەم=فؤاد مرسي |ڕێکەوت=١٩٧٩|سەردێڕ=المفهوم المادي للتنمية الاقتصادية |ناونیشان=https://books.google.com.sa/books?id=focRAQAAMAAJ&amp;q=حقل+كورمور&amp;dq=حقل+كورمور&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi6x8zOu8v8AhXeVqQEHRX0CnYQ6AF6BAgDEAI |edition=الإصدار 9-12 |بڵاوکەرەوە=دار الثورة للصحافة والنشر |بەرگ=المجلد ١|پەڕە=٤٠|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230116085225/https://books.google.com.sa/books?id=focRAQAAMAAJ&amp;q=%D8%AD%D9%82%D9%84+%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B1&amp;dq=%D8%AD%D9%82%D9%84+%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B1&amp;hl=en&amp;sa=X&amp;ved=2ahUKEwi6x8zOu8v8AhXeVqQEHRX0CnYQ6AF6BAgDEAI |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; درێژی ڕێگای نێوان شوێنی کێڵگەکە و قەزای دووزخورماتوو ١٥ کیلۆمەترە. شوێنی کێڵگەکە لە چوارچێوەی ناحیەی قادرکەرەم بووە، کە تا ساڵی ١٩٧٦ سەر بە قەزای [[دووزخورماتوو]] سەر بە [[پارێزگای کەرکووک]] بووە، پاشان قەزای دووزخورماتوو تا ساڵی ١٩٨٧ پەیوەندی بە [[پارێزگای سەلاحەددین|پارێزگای سەلاحەددینەوە]] کردووە پەیوەست بە قەزای چەمچەماڵی سەر بە [[پارێزگای سلێمانی]]. کاتێک [[باشووری کوردستان|ھەرێمی کوردستان]] لە حکوومەتی ناوەند جیا بووەوە، کێڵگەی کۆرمۆریش ھەر سەر بە حکوومەتی ناوەندی عێراقەوە مایەوە.&lt;ref name=&quot;aljazeera.net&quot;/&gt; تا ساڵی ٢٠٠٧ کە [[حکوومەتی ھەرێمی کوردستان|حکوومەتی ھەرێمی کوردستان]] دەستی بەسەردا گرت، کێڵگەکە لەژێر کۆنترۆڵی [[یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان|یەکێتی نیشتمانیی کوردستاندا]]یە، شوێنی کێڵگەکەش یەکێکە لە [[ناوچە جێناکۆکەکانی عێراق|ناوچە جێناکۆکەکانی نێوان حکوومەتی ھەرێمی کوردستان و حکوومەتی فیدراڵی عێراق]].&lt;ref name=&quot;drawmedia.net&quot;/&gt; ئەم بوارە لەلایەن کۆمپانیای دانە غاز و ئەل ھیلالی ئیماراتی وەبەرھێنانی تێدا کراوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|ناونیشان=https://www.youm7.com/story/2023/1/14/انفجار-داخل-حقل-غاز-كورمور-فى-إقليم-كردستان/6048110|سەردێڕ=انفجار داخل حقل غاز كورمور فى إقليم كردستان |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230202100612/https://www.youm7.com/story/2023/1/14/%D8%A7%D9%86%D9%81%D8%AC%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D9%84-%D8%AD%D9%82%D9%84-%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%B1-%D9%81%D9%89-%D8%A5%D9%82%D9%84%D9%8A%D9%85-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/6048110 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢ی شوباتی ٢٠٢٣|ڕێکەوتی سەردان=١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣|وێبگە=اليوم السابع |زمان=ar}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{شریتی دەروازە|عێراق|وزە}}</text>
      <sha1>rn9zots05q6au7cr61jfsdft6eg2j0r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>سرووە عەبدولواحید</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286981</id>
    <revision>
      <id>1457469</id>
      <parentid>1457319</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:02:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی داڕێژەی بەجێماوی {{[[داڕێژە:سەرچاوەکان|سەرچاوەکان]]}}</comment>
      <origin>1457469</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5199" sha1="jifbp5kvs1ljfjz5wd8i6ssmy5fwi5u" xml:space="preserve">{{Databox}}'''سرووە عەبدولواحید''' [[سیاسەتمەدار]]ێکی [[کورد]]ی [[عێراق]] و [[ڕۆژنامەنووس]]ێکی پێشووە و پێشتر ئەندامی [[بزووتنەوەی گۆڕان]] بووە. لە ساڵی ٢٠١٨دا بووە یەکەم [[ژن]] کە کاندیدبوونی خۆی بۆ پۆستی سەرۆککۆماری عێراق ڕابگەیەنێت. خوشکی [[شاسوار عەبدولواحید]] سەرۆکی [[جووڵانەوەی نەوەی نوێ|بزووتنەوەی نەوەی نوێیە]] و وەک سەرۆکی ئەو حیزبە لە [[پەرلەمانی عێراق]]دا کاردەکات.

ناوبراو بە دژایەتیکردنی [[بنەماڵەی بارزانی]] ناسراوە، بە «خێزانی دەسەڵاتدار» ناوی دەبات، بەتایبەتی سەرۆکی ھەرێم لەو کاتەدا [[مەسعوود بارزانی]]، کاتێک لە ساڵی ٢٠١٧ [[گشتپرسیی سەربەخۆییی باشووری کوردستان (٢٠١٧)|ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی ھەرێمی کوردستان]] ئەنجامدا.&lt;ref&gt;https://alghadpress.com//&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://www.alhurra.com/iraq/2018/09/23/تعارض-عائلة-بارزاني-بشدة-هي-أول-مرشحة-لرئاسة-العراق؟&lt;/ref&gt;

== ژیاننامە ==
سرووە عەبدولواحید لە ساڵی ١٩٧٠ لە [[پارێزگای سلێمانی]] لەدایکبووە.

لە ساڵی ١٩٩٣ بڕوانامەی [[بەکالۆریۆس]]ی لە زمانی [[عەرەبی]] لە کۆلێژی پەروەردە لە [[زانکۆی بەغدا]] بەدەستھێناوە، لە بواری [[ڕۆژنامەگەری]] و ڕاگەیاندن کاری کردووە، پاشان لە بواری وانەوتنەوە.

کاری سیاسی وەک ئەندامی فەرمانگەی پەیوەندییەکان لە ئەنجومەنی وەزیرانی سلێمانی دەستپێکردووە، جگە لەوەی لە ساڵی ١٩٩٨ تا ٢٠٠٣ کار لەسەر بابەتەکانی [[مافی ژنان]] دەکات، لە ساڵی ٢٠١٤دا سرووە عەبدولواحید وەک نوێنەری [[پارێزگای ھەولێر]] بۆ [[ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق]] ھەڵبژێردرا و تا ساڵی ٢٠١٨ بوو بە سەرۆکی کوتلەی پەرلەمانیی [[بزووتنەوەی گۆڕان|گۆڕان]]. ئەندامی تۆڕی ژنە پەرلەمانتارانی عەرەبیشی بەدەستھێنا.

بەشداری ھەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقی ساڵی ٢٠١٨ی نەکرد.

لە مانگی ئازاری ساڵی ٢٠١٨ پۆلیسی ھەولێر لە [[ھەرێمی کوردستان]] بە تۆمەتی سووکایەتیکردن بە ھێزی [[پێشمەرگە]] فەرمانی دەستگیرکردنی بۆ دەرکرد. ئەمەش دوای ئەو لێدوانانەی لە ئەیلوولی ٢٠١٧ دا بۆ دەزگایەکی ڕاگەیاندنی عەرەبی وتبووی کە ژمارەیەک خێزانی پێشمەرگە بەھۆی وەرنەگرتنی مووچەی تەرخانکراو بۆیان لەلایەن حکوومەتی ھەرێمی کوردستانەوە بەدەست بارودۆخێکی سەختی ئابوورییەوە دەناڵێنن. پێش فەرمانی دەستگیرکردنەکە گردبوونەوەی ھەزاران چەکداری پێشمەرگە بە سەرۆکایەتی [[مەنسوور بارزانی]] کوڕی [[مەسعوود بارزانی]] بۆ ناڕەزایەتی دەربڕین بەو لێدوانانە بەڕێوەچوو.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20180924033423/http://ina.iq/archives/64484&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20180924141712/https://www.youm7.com/story/2018/9/23/%D9%86%D8%A7%D8%A6%D8%A8%D8%A9-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%86-%D8%AA%D8%B1%D8%B4%D8%AD%D9%87%D8%A7-%D9%84%D9%85%D9%86%D8%B5%D8%A8-%D8%B1%D8%A6%D9%8A%D8%B3-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82/3961863&lt;/ref&gt;

ناوی ناوبراو لەنێو کاندیدەکانی پۆستی سەرۆککۆماری عێراق لە مانگی ئەیلوولی ٢٠١٨دا ھاتووە.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20161215152801/http://www.alhurra.com/a/erbil-/339183.html&lt;/ref&gt;

بەشداری ھەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقی ساڵی ٢٠٢١ی لە پارێزگای سلێمانی کرد، کە زۆرترین دەنگی ژنانی بەدەستھێناوە، ھەروەھا بە سەرۆکی [[جووڵانەوەی نەوەی نوێ]] لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ھەڵبژێردرا.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20181114060412/http://www.alalam.ir/news/3795226/%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B2%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%8A%D9%85%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B7%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D9%8A-%D9%8A%D8%B1%D8%B4%D8%AD-%D9%81%D8%A4%D8%A7%D8%AF-%D8%AD%D8%B3%D9%8A%D9%86-%D9%84%D8%B1%D8%A6%D8%A7%D8%B3%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

[[پۆل:زیندووان]]
[[پۆل:دەرچووانی زانکۆی بەغدا]]</text>
      <sha1>jifbp5kvs1ljfjz5wd8i6ssmy5fwi5u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457511</id>
      <parentid>1457469</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:04:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:ژیاننامە|ژیاننامە]]، [[دەروازە:ژن|ژن]]، [[دەروازە:سیاسەت|سیاسەت]]، [[دەروازە:عێراق|عێراق]] و [[دەروازە:کوردستان|کوردستان]]</comment>
      <origin>1457511</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5292" sha1="hmbgyhr3zixth1mfoxm9urm6356mgqn" xml:space="preserve">{{Databox}}'''سرووە عەبدولواحید''' [[سیاسەتمەدار]]ێکی [[کورد]]ی [[عێراق]] و [[ڕۆژنامەنووس]]ێکی پێشووە و پێشتر ئەندامی [[بزووتنەوەی گۆڕان]] بووە. لە ساڵی ٢٠١٨دا بووە یەکەم [[ژن]] کە کاندیدبوونی خۆی بۆ پۆستی سەرۆککۆماری عێراق ڕابگەیەنێت. خوشکی [[شاسوار عەبدولواحید]] سەرۆکی [[جووڵانەوەی نەوەی نوێ|بزووتنەوەی نەوەی نوێیە]] و وەک سەرۆکی ئەو حیزبە لە [[پەرلەمانی عێراق]]دا کاردەکات.

ناوبراو بە دژایەتیکردنی [[بنەماڵەی بارزانی]] ناسراوە، بە «خێزانی دەسەڵاتدار» ناوی دەبات، بەتایبەتی سەرۆکی ھەرێم لەو کاتەدا [[مەسعوود بارزانی]]، کاتێک لە ساڵی ٢٠١٧ [[گشتپرسیی سەربەخۆییی باشووری کوردستان (٢٠١٧)|ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی ھەرێمی کوردستان]] ئەنجامدا.&lt;ref&gt;https://alghadpress.com//&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://www.alhurra.com/iraq/2018/09/23/تعارض-عائلة-بارزاني-بشدة-هي-أول-مرشحة-لرئاسة-العراق؟&lt;/ref&gt;

== ژیاننامە ==
سرووە عەبدولواحید لە ساڵی ١٩٧٠ لە [[پارێزگای سلێمانی]] لەدایکبووە.

لە ساڵی ١٩٩٣ بڕوانامەی [[بەکالۆریۆس]]ی لە زمانی [[عەرەبی]] لە کۆلێژی پەروەردە لە [[زانکۆی بەغدا]] بەدەستھێناوە، لە بواری [[ڕۆژنامەگەری]] و ڕاگەیاندن کاری کردووە، پاشان لە بواری وانەوتنەوە.

کاری سیاسی وەک ئەندامی فەرمانگەی پەیوەندییەکان لە ئەنجومەنی وەزیرانی سلێمانی دەستپێکردووە، جگە لەوەی لە ساڵی ١٩٩٨ تا ٢٠٠٣ کار لەسەر بابەتەکانی [[مافی ژنان]] دەکات، لە ساڵی ٢٠١٤دا سرووە عەبدولواحید وەک نوێنەری [[پارێزگای ھەولێر]] بۆ [[ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق]] ھەڵبژێردرا و تا ساڵی ٢٠١٨ بوو بە سەرۆکی کوتلەی پەرلەمانیی [[بزووتنەوەی گۆڕان|گۆڕان]]. ئەندامی تۆڕی ژنە پەرلەمانتارانی عەرەبیشی بەدەستھێنا.

بەشداری ھەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقی ساڵی ٢٠١٨ی نەکرد.

لە مانگی ئازاری ساڵی ٢٠١٨ پۆلیسی ھەولێر لە [[ھەرێمی کوردستان]] بە تۆمەتی سووکایەتیکردن بە ھێزی [[پێشمەرگە]] فەرمانی دەستگیرکردنی بۆ دەرکرد. ئەمەش دوای ئەو لێدوانانەی لە ئەیلوولی ٢٠١٧ دا بۆ دەزگایەکی ڕاگەیاندنی عەرەبی وتبووی کە ژمارەیەک خێزانی پێشمەرگە بەھۆی وەرنەگرتنی مووچەی تەرخانکراو بۆیان لەلایەن حکوومەتی ھەرێمی کوردستانەوە بەدەست بارودۆخێکی سەختی ئابوورییەوە دەناڵێنن. پێش فەرمانی دەستگیرکردنەکە گردبوونەوەی ھەزاران چەکداری پێشمەرگە بە سەرۆکایەتی [[مەنسوور بارزانی]] کوڕی [[مەسعوود بارزانی]] بۆ ناڕەزایەتی دەربڕین بەو لێدوانانە بەڕێوەچوو.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20180924033423/http://ina.iq/archives/64484&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20180924141712/https://www.youm7.com/story/2018/9/23/%D9%86%D8%A7%D8%A6%D8%A8%D8%A9-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D8%AA%D8%B9%D9%84%D9%86-%D8%AA%D8%B1%D8%B4%D8%AD%D9%87%D8%A7-%D9%84%D9%85%D9%86%D8%B5%D8%A8-%D8%B1%D8%A6%D9%8A%D8%B3-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82/3961863&lt;/ref&gt;

ناوی ناوبراو لەنێو کاندیدەکانی پۆستی سەرۆککۆماری عێراق لە مانگی ئەیلوولی ٢٠١٨دا ھاتووە.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20161215152801/http://www.alhurra.com/a/erbil-/339183.html&lt;/ref&gt;

بەشداری ھەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقی ساڵی ٢٠٢١ی لە پارێزگای سلێمانی کرد، کە زۆرترین دەنگی ژنانی بەدەستھێناوە، ھەروەھا بە سەرۆکی [[جووڵانەوەی نەوەی نوێ]] لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ھەڵبژێردرا.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20181114060412/http://www.alalam.ir/news/3795226/%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B2%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%8A%D9%85%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B7%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D9%8A-%D9%8A%D8%B1%D8%B4%D8%AD-%D9%81%D8%A4%D8%A7%D8%AF-%D8%AD%D8%B3%D9%8A%D9%86-%D9%84%D8%B1%D8%A6%D8%A7%D8%B3%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|ژن|سیاسەت|عێراق|کوردستان}}

[[پۆل:زیندووان]]
[[پۆل:دەرچووانی زانکۆی بەغدا]]</text>
      <sha1>hmbgyhr3zixth1mfoxm9urm6356mgqn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>مەعشووق خەزنەوی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286982</id>
    <revision>
      <id>1457417</id>
      <parentid>1457314</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:03:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی سەردێڕی ون؛ ناوی پارامەترە کۆنەکان نوێ کرایەوە؛ بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457417</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4466" sha1="dnvll660agdc78d3s1ajk8u0k2wsywt" xml:space="preserve">{{Databox}}'''محەممەد مەعشووق عیزەددین خەزنەوی''' (٢٥ی کانوونی دووەمی ١٩٥٨، تەل مەعرووف، [[قامیشلۆ]] – ٣٠ی ئایاری ٢٠٠٥) [[شێخ]] و زانایەکی [[کورد]] بوو و لە بنەماڵەی خەزنەوییە کە بنەماڵەیەکی ئایینی نەقشبەندییە، کە ئەحمەد خەزنەوی باپیرەی پەیمانگای شەرعی لە ناوچەکە دامەزراندووە، شێخ محەممەد مەعشووق ناکۆکێکی سیاسی بوو لە [[سووریا]] کە لە ساڵی ٢٠٠٥ لەلایەن حکوومەتی سووریاوە ئەشکەنجە درا و کوژرا. کۆچی دوایی ئەو یەکێک بوو لەو ڕووداوانەی کە بووە ھۆی ناکۆکی لە [[قامیشلۆ]].&lt;ref name=&quot;egyptindependent.com2&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٨ی تەممووزی ٢٠١٢|ناونیشان=http://www.egyptindependent.com/news/kurdish-syria-cultural-armed-revolution|سەردێڕ=Kurdish Syria: From cultural to armed revolution |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230426115248/https://www.egyptindependent.com/news/kurdish-syria-cultural-armed-revolution |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی نیسانی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Hedging their Syrian bets2&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ڕێکەوت=٤ی ئابی ٢٠١٢|سەردێڕ=Hedging their Syrian bets|ئیش=The Economist|ناونیشان=http://www.economist.com/node/21559959|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20240218002548/http://www.economist.com/node/21559959|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی شوباتی ٢٠٢٤}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;:022&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Stack |یەکەم=Megan K. |ڕێکەوت=١٤ی ئابی ٢٠٠٥|ناونیشان=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2005-aug-14-fg-kurds14-story.html|سەردێڕ=Cleric's Slaying a Rallying Cry for Kurds in Syria |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20240216030328/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2005-aug-14-fg-kurds14-story.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی شوباتی ٢٠٢٤|وێبگە=Los Angeles Times}}&lt;/ref&gt;

== ژیاننامە و پەروەردە ==

خوێندنی سەرەتایی شەریعەتی لە باوکی شێخ عیزەددین خەزنەوی وەرگرتووە. پاشان لە پەیمانگای شەریعەت لە [[دیمەشق]] خوێندوویەتی و بڕوانامەی زانستە ئیسلامییەکان لە زانکۆی ئیسلامی مەدینە بەدەستھێناوە.

لە ساڵی ٢٠٠١ بڕوانامەی [[ماستەر]]ی لە خوێندنی ئیسلامیی لە کۆلێژی ئیمام ئەلئەوزاعی لە [[لوبنان]] بەدەستھێناوە و [[دکتۆرا]]ی لە زانستە ئیسلامییەکان لە [[زانکۆی کەراچی]] لە [[پاکستان]] تەواو کردووە.

ناوبراو بە قسەخۆشی و زانستی فراوان و خاکێتییەکەی و حەزی لە نوێکردنەوەی بیری ئایینی و ڕەتکردنەوەی کردارە سۆفیگەرییەکان ناسرابوو، کە بە پێچەوانەی سوننەتەکانی دەزانی.

== چالاکی و ڕۆڵی سیاسی و ئایینی ==

یەکێک بوو لەو زانایە دیارانەی کە داوای نوێکردنەوەی ئایینی و گەڕانەوە بۆ [[قورئان]] و [[سوننەت]]ی کرد، دژایەتی کردەوە و شێوازە نەریتییە سۆفیگەرییەکانی کرد کە بە پێچەوانەی [[تەوحید]]ی دەزانی.

لە [[ڕووداوەکانی ٢٠٠٤ی قامیشلۆ|ڕاپەڕینی قامیشلۆدا لە ساڵی ٢٠٠٤دا]] ڕۆڵێکی بەرچاوی ھەبووە و نەیارێکی دەنگیی ڕژێمی سووریا بووە، ئەمەش وایکردووە ببێتە ئامانجی چەوساندنەوەی ئەمنی.

لە مانگی ئایاری ساڵی ٢٠٠٥ لەلایەن ڕژێمی سووریاوە ڕفێندرا و تاکو مردنی لە ٣٠ی ئایاری ٢٠٠٥ ئەشکەنجە درا، مردنەکەی یەکێک بوو لەو ڕووداوانەی کە بووە ھۆی ناکۆکی لە قامیشلۆ و سووریا بە گشتی.

== سەرچاوەکان ==
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٥٨]]
[[پۆل:مردووانی ٢٠٠٥]]</text>
      <sha1>dnvll660agdc78d3s1ajk8u0k2wsywt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457460</id>
      <parentid>1457417</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:01:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی داڕێژەی بەجێماوی {{[[داڕێژە:سەرچاوەکان|سەرچاوەکان]]}}</comment>
      <origin>1457460</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4492" sha1="r095alt2ib4ok0jbl09jewik842zh7u" xml:space="preserve">{{Databox}}'''محەممەد مەعشووق عیزەددین خەزنەوی''' (٢٥ی کانوونی دووەمی ١٩٥٨، تەل مەعرووف، [[قامیشلۆ]] – ٣٠ی ئایاری ٢٠٠٥) [[شێخ]] و زانایەکی [[کورد]] بوو و لە بنەماڵەی خەزنەوییە کە بنەماڵەیەکی ئایینی نەقشبەندییە، کە ئەحمەد خەزنەوی باپیرەی پەیمانگای شەرعی لە ناوچەکە دامەزراندووە، شێخ محەممەد مەعشووق ناکۆکێکی سیاسی بوو لە [[سووریا]] کە لە ساڵی ٢٠٠٥ لەلایەن حکوومەتی سووریاوە ئەشکەنجە درا و کوژرا. کۆچی دوایی ئەو یەکێک بوو لەو ڕووداوانەی کە بووە ھۆی ناکۆکی لە [[قامیشلۆ]].&lt;ref name=&quot;egyptindependent.com2&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٨ی تەممووزی ٢٠١٢|ناونیشان=http://www.egyptindependent.com/news/kurdish-syria-cultural-armed-revolution|سەردێڕ=Kurdish Syria: From cultural to armed revolution |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230426115248/https://www.egyptindependent.com/news/kurdish-syria-cultural-armed-revolution |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی نیسانی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Hedging their Syrian bets2&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ڕێکەوت=٤ی ئابی ٢٠١٢|سەردێڕ=Hedging their Syrian bets|ئیش=The Economist|ناونیشان=http://www.economist.com/node/21559959|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20240218002548/http://www.economist.com/node/21559959|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی شوباتی ٢٠٢٤}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;:022&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Stack |یەکەم=Megan K. |ڕێکەوت=١٤ی ئابی ٢٠٠٥|ناونیشان=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2005-aug-14-fg-kurds14-story.html|سەردێڕ=Cleric's Slaying a Rallying Cry for Kurds in Syria |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20240216030328/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2005-aug-14-fg-kurds14-story.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی شوباتی ٢٠٢٤|وێبگە=Los Angeles Times}}&lt;/ref&gt;

== ژیاننامە و پەروەردە ==

خوێندنی سەرەتایی شەریعەتی لە باوکی شێخ عیزەددین خەزنەوی وەرگرتووە. پاشان لە پەیمانگای شەریعەت لە [[دیمەشق]] خوێندوویەتی و بڕوانامەی زانستە ئیسلامییەکان لە زانکۆی ئیسلامی مەدینە بەدەستھێناوە.

لە ساڵی ٢٠٠١ بڕوانامەی [[ماستەر]]ی لە خوێندنی ئیسلامیی لە کۆلێژی ئیمام ئەلئەوزاعی لە [[لوبنان]] بەدەستھێناوە و [[دکتۆرا]]ی لە زانستە ئیسلامییەکان لە [[زانکۆی کەراچی]] لە [[پاکستان]] تەواو کردووە.

ناوبراو بە قسەخۆشی و زانستی فراوان و خاکێتییەکەی و حەزی لە نوێکردنەوەی بیری ئایینی و ڕەتکردنەوەی کردارە سۆفیگەرییەکان ناسرابوو، کە بە پێچەوانەی سوننەتەکانی دەزانی.

== چالاکی و ڕۆڵی سیاسی و ئایینی ==

یەکێک بوو لەو زانایە دیارانەی کە داوای نوێکردنەوەی ئایینی و گەڕانەوە بۆ [[قورئان]] و [[سوننەت]]ی کرد، دژایەتی کردەوە و شێوازە نەریتییە سۆفیگەرییەکانی کرد کە بە پێچەوانەی [[تەوحید]]ی دەزانی.

لە [[ڕووداوەکانی ٢٠٠٤ی قامیشلۆ|ڕاپەڕینی قامیشلۆدا لە ساڵی ٢٠٠٤دا]] ڕۆڵێکی بەرچاوی ھەبووە و نەیارێکی دەنگیی ڕژێمی سووریا بووە، ئەمەش وایکردووە ببێتە ئامانجی چەوساندنەوەی ئەمنی.

لە مانگی ئایاری ساڵی ٢٠٠٥ لەلایەن ڕژێمی سووریاوە ڕفێندرا و تاکو مردنی لە ٣٠ی ئایاری ٢٠٠٥ ئەشکەنجە درا، مردنەکەی یەکێک بوو لەو ڕووداوانەی کە بووە ھۆی ناکۆکی لە قامیشلۆ و سووریا بە گشتی.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٥٨]]
[[پۆل:مردووانی ٢٠٠٥]]</text>
      <sha1>r095alt2ib4ok0jbl09jewik842zh7u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457513</id>
      <parentid>1457460</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:05:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:ژیاننامە|ژیاننامە]] و [[دەروازە:سووریا|سووریا]]</comment>
      <origin>1457513</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4552" sha1="56ic7vgkujzm50h1ds6dub4h448chcw" xml:space="preserve">{{Databox}}'''محەممەد مەعشووق عیزەددین خەزنەوی''' (٢٥ی کانوونی دووەمی ١٩٥٨، تەل مەعرووف، [[قامیشلۆ]] – ٣٠ی ئایاری ٢٠٠٥) [[شێخ]] و زانایەکی [[کورد]] بوو و لە بنەماڵەی خەزنەوییە کە بنەماڵەیەکی ئایینی نەقشبەندییە، کە ئەحمەد خەزنەوی باپیرەی پەیمانگای شەرعی لە ناوچەکە دامەزراندووە، شێخ محەممەد مەعشووق ناکۆکێکی سیاسی بوو لە [[سووریا]] کە لە ساڵی ٢٠٠٥ لەلایەن حکوومەتی سووریاوە ئەشکەنجە درا و کوژرا. کۆچی دوایی ئەو یەکێک بوو لەو ڕووداوانەی کە بووە ھۆی ناکۆکی لە [[قامیشلۆ]].&lt;ref name=&quot;egyptindependent.com2&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٨ی تەممووزی ٢٠١٢|ناونیشان=http://www.egyptindependent.com/news/kurdish-syria-cultural-armed-revolution|سەردێڕ=Kurdish Syria: From cultural to armed revolution |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230426115248/https://www.egyptindependent.com/news/kurdish-syria-cultural-armed-revolution |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی نیسانی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Hedging their Syrian bets2&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ڕێکەوت=٤ی ئابی ٢٠١٢|سەردێڕ=Hedging their Syrian bets|ئیش=The Economist|ناونیشان=http://www.economist.com/node/21559959|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20240218002548/http://www.economist.com/node/21559959|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی شوباتی ٢٠٢٤}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;:022&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Stack |یەکەم=Megan K. |ڕێکەوت=١٤ی ئابی ٢٠٠٥|ناونیشان=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2005-aug-14-fg-kurds14-story.html|سەردێڕ=Cleric's Slaying a Rallying Cry for Kurds in Syria |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20240216030328/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2005-aug-14-fg-kurds14-story.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٦ی شوباتی ٢٠٢٤|وێبگە=Los Angeles Times}}&lt;/ref&gt;

== ژیاننامە و پەروەردە ==

خوێندنی سەرەتایی شەریعەتی لە باوکی شێخ عیزەددین خەزنەوی وەرگرتووە. پاشان لە پەیمانگای شەریعەت لە [[دیمەشق]] خوێندوویەتی و بڕوانامەی زانستە ئیسلامییەکان لە زانکۆی ئیسلامی مەدینە بەدەستھێناوە.

لە ساڵی ٢٠٠١ بڕوانامەی [[ماستەر]]ی لە خوێندنی ئیسلامیی لە کۆلێژی ئیمام ئەلئەوزاعی لە [[لوبنان]] بەدەستھێناوە و [[دکتۆرا]]ی لە زانستە ئیسلامییەکان لە [[زانکۆی کەراچی]] لە [[پاکستان]] تەواو کردووە.

ناوبراو بە قسەخۆشی و زانستی فراوان و خاکێتییەکەی و حەزی لە نوێکردنەوەی بیری ئایینی و ڕەتکردنەوەی کردارە سۆفیگەرییەکان ناسرابوو، کە بە پێچەوانەی سوننەتەکانی دەزانی.

== چالاکی و ڕۆڵی سیاسی و ئایینی ==

یەکێک بوو لەو زانایە دیارانەی کە داوای نوێکردنەوەی ئایینی و گەڕانەوە بۆ [[قورئان]] و [[سوننەت]]ی کرد، دژایەتی کردەوە و شێوازە نەریتییە سۆفیگەرییەکانی کرد کە بە پێچەوانەی [[تەوحید]]ی دەزانی.

لە [[ڕووداوەکانی ٢٠٠٤ی قامیشلۆ|ڕاپەڕینی قامیشلۆدا لە ساڵی ٢٠٠٤دا]] ڕۆڵێکی بەرچاوی ھەبووە و نەیارێکی دەنگیی ڕژێمی سووریا بووە، ئەمەش وایکردووە ببێتە ئامانجی چەوساندنەوەی ئەمنی.

لە مانگی ئایاری ساڵی ٢٠٠٥ لەلایەن ڕژێمی سووریاوە ڕفێندرا و تاکو مردنی لە ٣٠ی ئایاری ٢٠٠٥ ئەشکەنجە درا، مردنەکەی یەکێک بوو لەو ڕووداوانەی کە بووە ھۆی ناکۆکی لە قامیشلۆ و سووریا بە گشتی.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|سووریا}}

[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٥٨]]
[[پۆل:مردووانی ٢٠٠٥]]</text>
      <sha1>56ic7vgkujzm50h1ds6dub4h448chcw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>یانەی تۆپی پێی لیدز یونایتد</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286983</id>
    <revision>
      <id>1457414</id>
      <parentid>1457318</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:03:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: ناوی پارامەترە کۆنەکان نوێ کرایەوە؛ بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457414</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10364" sha1="5d2u3vqna2rf0bfy6zm0dbdj0lja1hx" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی یانەی تۆپی پێ
| ناوی یانە     = یانەی تۆپی پێی لیدز یونایتد
| وێنە                   = 
Leeds United store in the Trinity Centre - geograph.org.uk - 7184870.jpg
| ناونیشانی وێنە         = پێشەوەی فرۆشگای یانەی لیدز یونایتد
| ناوی تەواو             = Leeds United Football Club
| نازناو                 = ''سپییەکان'' (The Whites) ، ''تاووسەکان'' (The Peacocks)
| دامەزراندن             = ١٧ی تشرینی یەکەمی ١٩١٩
| یاریگا               = [[یاریگای ئێلاند ڕۆد]]
| پانتایی                = ٣٧،٧٩٢&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.leedsunited.com/news/club/25732/elland-road-capacity-confirmed-as-37-792|سەردێڕ=ELLAND ROAD CAPACITY CONFIRMED AS 37,792|وێبگە=leedsunited.com|ڕێکەوت=٢٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt;
| خاوەن یانە             = 49ers Enterprises
| سەرۆک                  = پاراگ ماراتی
| ڕاھێنەر                = دانیێل فارکە
| خول                    = [[پاڵەوانێتیی ئینگلیزی (چامپیۆنشیپ)]]
| وەرزی پێشوو            = [[پرێمیەرلیگ]]، پلەی ١٩ (دابەزی)
| pattern_la1 = _leeds2324h
| pattern_b1  = _leeds2324h
| pattern_ra1 = _leeds2324h
| body1       = FFFFFF
| shorts1     = FFFFFF
| socks1      = FFFFFF
| leftarm1    = FFFFFF
| rightarm1   = FFFFFF
| pattern_la2 = _leeds2324a
| pattern_b2  = _leeds2324a
| pattern_ra2 = _leeds2324a
| body2       = 003366
| shorts2     = FDE100
| socks2      = 003366
| leftarm2    = 003366
| rightarm2   = 003366
| ماڵپەڕی فەرمی           = [https://www.leedsunited.com/ www.leedsunited.com]
| وەرزی ئەمساڵ            = وەرزی ٢٠٢٣-٢٠٢٤ی لیدز یونایتد
}}

'''یانەی تۆپی پێی لیدز یونایتد''' (بە ئینگلیزی: ''Leeds United Football Club'') یانەیەکی تۆپی پێی پیشەگەری ئینگلیزییە و بنکەکەی لە شاری [[لیدز]]، لە ناوچەی وێست یۆرکشایەرە. یانەکە لە ساڵی ١٩١٩ دوای ھەڵوەشاندنەوەی یانەی پێشووی شارەکە، لیدز سیتی، دامەزرا. لیدز یونایتد لە مێژووی خۆیدا سێ جار بووەتە پاڵەوانی خولی پلە یەکی ئینگلیزی، جارێک [[جامی یەکێتیی ئینگلتەرا|جامی یەکێتیی ئینگلتەرا]]، جارێک [[جامی کاراباو]]، و دوو جاریش [[جامی ئینتەر-سیتیز فەیرز]]ی بەدەستھێناوە.


یانەکە بە درێسی سپی ناسراوە و یارییەکانی لە [[یاریگای ئێلاند ڕۆد]] ئەنجام دەدات کە لە ساڵی ١٩١٩ەوە یاریگای تایبەتی خۆیەتی. لیدز یونایتد خاوەنی چەندین ڕکابەریی مێژوویی و توندە، دیارترینیان لەگەڵ [[یانەی تۆپی پێی مانچستەر یونایتد|مانچستەر یونایتد]]ە، کە بە &quot;ڕکابەریی گوڵەکان&quot; (Roses Rivalry) ناسراوە.

== مێژوو ==
=== سەردەمی دۆن ڕیڤی (١٩٦١-١٩٧٤) ===

[[پەڕگە:Leeds United 1920-21.jpg|وێنۆک|یەکەمین تیپی یانەی لیدز یونایتد لە خولدا ١٩٢٠.]]

سەردەمی زێڕینی یانەکە لە ساڵی ١٩٦١ بە دەستبەکاربوونی [[دۆن ڕیڤی]] وەک ڕاھێنەر دەستی پێکرد. ڕیڤی یانەکەی لە یانەیەکی ئاسایی خولی پلە دووەوە گۆڕی بۆ یەکێک لە بەھێزترین ھێزەکانی تۆپی پێی ئینگلیزی و ئەورووپی. لە ساڵی ١٩٦٤، یانەکە گەڕایەوە بۆ خولی پلە یەک.

لەژێر سەرکردایەتی ڕیڤیدا، لیدز دوو جار نازناوی خولی پلە یەک (١٩٦٩ و ١٩٧٤)، [[جامی یەکێتیی ئینگلتەرا]] (١٩٧٢)، و [[جامی کاراباو]] (١٩٦٨)ی بەدەستھێنا. لەسەر ئاستی ئەورووپاش، دوو جار جامی ئینتەر-سیتیز فەیرزیان بردەوە (١٩٦٨ و ١٩٧١). ئەم تیپە بەھۆی شێوازی یاریی جەستەیی و توندییەوە نازناوی &quot;Dirty Leeds&quot;ی لێنرا، بەڵام ھاوکات بە یەکێک لە باشترین تیپەکانی مێژووی تۆپی پێی ئینگلیزی دادەنرێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://www.bbc.com/sport/football/47656605|سەردێڕ=Don Revie: The polarising Leeds United manager who should have been England's best|بڵاوکەرەوە=BBC Sport|ڕێکەوت=٢٢ی ئازاری ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt;

=== سەردەمی ھاوارد ویڵکنسن (١٩٨٨-١٩٩٦) ===
دوای چەند ساڵێک لە دابەزین، لە ساڵی ١٩٨٨ [[ھاوارد ویڵکنسن]] وەک ڕاھێنەر دەستنیشان کرا. لە ساڵی ١٩٩٠ یانەکەی گەڕاندەوە بۆ خولی پلە یەک و لە وەرزی ١٩٩١-١٩٩٢، بە شێوەیەکی چاوەڕواننەکراو، نازناوی خولەکەیان بەدەستھێنا، کە دوا وەرز بوو پێш ئەوەی ناوی بگۆڕدرێت بۆ [[پرێمیەرلیگ]].

=== سەردەمی ئۆلیری و قەیرانی دارایی (١٩٩٨-٢٠٠٤) ===
لە کۆتایی نەوەدەکان و سەرەتای ٢٠٠٠ەکان، لەژێر ڕاھێنەرایەتی دەیڤد ئۆلیری و بە بوونی کۆمەڵێک یاریزانی لاوی بەھرەمەند وەک [[ھاری کیوڵ]]، [[مارک ڤیدوکا]] و [[ئالان سمیت]]، لیدز یونایتد جارێکی تر گەڕایەوە بۆ لوتکە. لە وەرزی ٢٠٠٠-٢٠٠١ گەیشتنە قۆناغی پێش کۆتایی [[خولی پاڵەوانەکانی ئەورووپا]].

بەڵام، کارگێڕیی یانەکە قەرزێکی زۆری کرد بۆ کڕینی یاریزانان بەو ھیوایەی بە بەردەوامی لە خولی پاڵەوانەکاندا بن. کاتێک ئەمە ڕووی نەدا، یانەکە تووشی قەیرانێکی دارایی قووڵ بووەوە. ئەمەش بووە ھۆی فرۆشتنی باشترین یاریزانەکانی و دواجار لە ساڵی ٢٠٠٤ دابەزین بۆ خولی پلە دوو (چامپیۆنشیپ).&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://www.theguardian.com/football/2004/may/11/leedsunited.sport|سەردێڕ=The fall and fall of Leeds United|بڵاوکەرەوە=The Guardian|ڕێکەوت=١١ی ئایاری ٢٠٠٤}}&lt;/ref&gt;

=== ساڵانی تاریکی و گەڕانەوە (٢٠٠٧-٢٠٢٠) ===
کێشە داراییەکان بەردەوام بوون و یانەکە لە ساڵی ٢٠٠٧ بۆ یەکەمجار لە مێژوویدا دابەزی بۆ خولی پلە سێی ئینگلیزی (League One) و بۆ ماوەی سێ وەرز لەوێ مایەوە. دوای چەندین ساڵ ھەوڵدان، لە ساڵی ٢٠١٨، بە ھاتنی ڕاھێنەری ئەرجەنتینی [[مارسێلۆ بیێلسا]]، شۆڕشێکی نوێ لە یانەکەدا دروست بوو. بیێلسا شێوازێکی یاریکردنی ھێرشبەری و سەرنجڕاکێشی ھێنایە ئاراوە و لە وەرزی ٢٠١٩-٢٠٢٠، دوای ١٦ ساڵ دابڕان، لیدز یونایتدی وەک پاڵەوانی چامپیۆنشیپ گەڕاندەوە بۆ پرێمیەرلیگ.

== یاریگا ==
[[پەڕگە:Leeds_United_-_31559864360.jpg|وێنۆک|یاریگای یانەی لیدز یونایتد]]

لیدز یونایتد لە مێژووی خۆیدا تەنھا یەک یاریگای ھەبووە، ئەویش [[یاریگای ئێلاند ڕۆد]]ە. ئەم یاریگایە چوارەم گەورەترین یاریگایە لە دەرەوەی پرێمیەرلیگ. ناوی چوار بەشی سەرەکیی یاریگاکە بە ناوی چوار ئەفسانەی گەورەی یانەکەوە کراوە: ''مەقامی دۆن ڕیڤی''، ''مەقامی جاک چاڵتۆن''، ''مەقامی نۆرمان ھانتەر''، و ''مەقامی جۆن چارڵز''.

== دەستکەوتەکان ==
=== نیشتمانی ===
* '''[[خولی پلە یەکی ئینگلیزی]] (پرێمەر پرێمیەرلیگ)'''
** '''براوە (٣):''' ١٩٦٨–٦٩، ١٩٧٣–٧٤، ١٩٩١–٩٢
* '''[[خولی پلە دووی ئینگلیزی (چامپیۆنشیپ)]]'''
** '''براوە (٤):''' ١٩٢٣–٢٤، ١٩٦٣–٦٤، ١٩٨٩–٩٠، ٢٠١٩–٢٠
* '''[[جامی یەکێتیی ئینگلتەرا]]'''
** '''براوە (١):''' ١٩٧٢
* '''[[جامی کاراباو]]'''
** '''براوە (١):''' ١٩٦٨
* '''[[قەڵغانی خێرخوازیی یەکێتیی ئینگلتەرا]]'''
** '''براوە (٢):''' ١٩٦٩، ١٩٩٢

=== ئەورووپی ===
* '''[[جامی ئینتەر-سیتیز فەیرز]]'''
** '''براوە (٢):''' ١٩٦٨، ١٩٧١
* '''[[خولی پاڵەوانەکانی ئەورووپا]]'''
** ''پلەی دووەم (١):'' ١٩٧٥

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

لەسەر بنەمای وتاری [https://en.wikipedia.org/wiki/Leeds_United_F.C. Leeds United F.C.] لە ویکیپیدیای ئینگلیزی وەرگیراوە، بە داڕشتنێکی جیاواز و فراوانتر نەک وەرگێڕانی وشەبەوشە.

{{تووڵی دەروازە|تۆپی پێ|شانشینی یەکگرتوو| وەرزش| ئەورووپا}}

[[پۆل:لیدز یونایتد]]
[[پۆل:یانەکانی تۆپی پێی ئینگلتەرا]]
[[پۆل:یانە وەرزشییەکانی دامەزراو لە ١٩١٩]]
[[پۆل:یانەکانی پرێمیەرلیگ]]
[[پۆل:یانەکانی پاڵەوانێتیی ئینگلیزی (چامپیۆنشیپ)]]
[[پۆل:وەرزش لە لیدز]]
[[پۆل:یانەکانی تۆپی پێ، دامەزرانی ١٩١٩]]
[[پۆل:یانەکانی تۆپی پێی ئینگلستان]]
[[پۆل:یانەی تۆپی پێی لیدز یوونایتد]]</text>
      <sha1>5d2u3vqna2rf0bfy6zm0dbdj0lja1hx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457495</id>
      <parentid>1457414</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T16:05:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Leeds United F.C.}}</comment>
      <origin>1457495</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10406" sha1="l2pbqbsg7he4xjx9gmke4mex7iiszdr" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی یانەی تۆپی پێ
| ناوی یانە     = یانەی تۆپی پێی لیدز یونایتد
| وێنە                   = 
Leeds United store in the Trinity Centre - geograph.org.uk - 7184870.jpg
| ناونیشانی وێنە         = پێشەوەی فرۆشگای یانەی لیدز یونایتد
| ناوی تەواو             = Leeds United Football Club
| نازناو                 = ''سپییەکان'' (The Whites) ، ''تاووسەکان'' (The Peacocks)
| دامەزراندن             = ١٧ی تشرینی یەکەمی ١٩١٩
| یاریگا               = [[یاریگای ئێلاند ڕۆد]]
| پانتایی                = ٣٧،٧٩٢&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.leedsunited.com/news/club/25732/elland-road-capacity-confirmed-as-37-792|سەردێڕ=ELLAND ROAD CAPACITY CONFIRMED AS 37,792|وێبگە=leedsunited.com|ڕێکەوت=٢٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣}}&lt;/ref&gt;
| خاوەن یانە             = 49ers Enterprises
| سەرۆک                  = پاراگ ماراتی
| ڕاھێنەر                = دانیێل فارکە
| خول                    = [[پاڵەوانێتیی ئینگلیزی (چامپیۆنشیپ)]]
| وەرزی پێشوو            = [[پرێمیەرلیگ]]، پلەی ١٩ (دابەزی)
| pattern_la1 = _leeds2324h
| pattern_b1  = _leeds2324h
| pattern_ra1 = _leeds2324h
| body1       = FFFFFF
| shorts1     = FFFFFF
| socks1      = FFFFFF
| leftarm1    = FFFFFF
| rightarm1   = FFFFFF
| pattern_la2 = _leeds2324a
| pattern_b2  = _leeds2324a
| pattern_ra2 = _leeds2324a
| body2       = 003366
| shorts2     = FDE100
| socks2      = 003366
| leftarm2    = 003366
| rightarm2   = 003366
| ماڵپەڕی فەرمی           = [https://www.leedsunited.com/ www.leedsunited.com]
| وەرزی ئەمساڵ            = وەرزی ٢٠٢٣-٢٠٢٤ی لیدز یونایتد
}}

'''یانەی تۆپی پێی لیدز یونایتد''' (بە ئینگلیزی: ''Leeds United Football Club'') یانەیەکی تۆپی پێی پیشەگەری ئینگلیزییە و بنکەکەی لە شاری [[لیدز]]، لە ناوچەی وێست یۆرکشایەرە. یانەکە لە ساڵی ١٩١٩ دوای ھەڵوەشاندنەوەی یانەی پێشووی شارەکە، لیدز سیتی، دامەزرا. لیدز یونایتد لە مێژووی خۆیدا سێ جار بووەتە پاڵەوانی خولی پلە یەکی ئینگلیزی، جارێک [[جامی یەکێتیی ئینگلتەرا|جامی یەکێتیی ئینگلتەرا]]، جارێک [[جامی کاراباو]]، و دوو جاریش [[جامی ئینتەر-سیتیز فەیرز]]ی بەدەستھێناوە.


یانەکە بە درێسی سپی ناسراوە و یارییەکانی لە [[یاریگای ئێلاند ڕۆد]] ئەنجام دەدات کە لە ساڵی ١٩١٩ەوە یاریگای تایبەتی خۆیەتی. لیدز یونایتد خاوەنی چەندین ڕکابەریی مێژوویی و توندە، دیارترینیان لەگەڵ [[یانەی تۆپی پێی مانچستەر یونایتد|مانچستەر یونایتد]]ە، کە بە &quot;ڕکابەریی گوڵەکان&quot; (Roses Rivalry) ناسراوە.

== مێژوو ==
=== سەردەمی دۆن ڕیڤی (١٩٦١-١٩٧٤) ===

[[پەڕگە:Leeds United 1920-21.jpg|وێنۆک|یەکەمین تیپی یانەی لیدز یونایتد لە خولدا ١٩٢٠.]]

سەردەمی زێڕینی یانەکە لە ساڵی ١٩٦١ بە دەستبەکاربوونی [[دۆن ڕیڤی]] وەک ڕاھێنەر دەستی پێکرد. ڕیڤی یانەکەی لە یانەیەکی ئاسایی خولی پلە دووەوە گۆڕی بۆ یەکێک لە بەھێزترین ھێزەکانی تۆپی پێی ئینگلیزی و ئەورووپی. لە ساڵی ١٩٦٤، یانەکە گەڕایەوە بۆ خولی پلە یەک.

لەژێر سەرکردایەتی ڕیڤیدا، لیدز دوو جار نازناوی خولی پلە یەک (١٩٦٩ و ١٩٧٤)، [[جامی یەکێتیی ئینگلتەرا]] (١٩٧٢)، و [[جامی کاراباو]] (١٩٦٨)ی بەدەستھێنا. لەسەر ئاستی ئەورووپاش، دوو جار جامی ئینتەر-سیتیز فەیرزیان بردەوە (١٩٦٨ و ١٩٧١). ئەم تیپە بەھۆی شێوازی یاریی جەستەیی و توندییەوە نازناوی &quot;Dirty Leeds&quot;ی لێنرا، بەڵام ھاوکات بە یەکێک لە باشترین تیپەکانی مێژووی تۆپی پێی ئینگلیزی دادەنرێت.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://www.bbc.com/sport/football/47656605|سەردێڕ=Don Revie: The polarising Leeds United manager who should have been England's best|بڵاوکەرەوە=BBC Sport|ڕێکەوت=٢٢ی ئازاری ٢٠١٩}}&lt;/ref&gt;

=== سەردەمی ھاوارد ویڵکنسن (١٩٨٨-١٩٩٦) ===
دوای چەند ساڵێک لە دابەزین، لە ساڵی ١٩٨٨ [[ھاوارد ویڵکنسن]] وەک ڕاھێنەر دەستنیشان کرا. لە ساڵی ١٩٩٠ یانەکەی گەڕاندەوە بۆ خولی پلە یەک و لە وەرزی ١٩٩١-١٩٩٢، بە شێوەیەکی چاوەڕواننەکراو، نازناوی خولەکەیان بەدەستھێنا، کە دوا وەرز بوو پێш ئەوەی ناوی بگۆڕدرێت بۆ [[پرێمیەرلیگ]].

=== سەردەمی ئۆلیری و قەیرانی دارایی (١٩٩٨-٢٠٠٤) ===
لە کۆتایی نەوەدەکان و سەرەتای ٢٠٠٠ەکان، لەژێر ڕاھێنەرایەتی دەیڤد ئۆلیری و بە بوونی کۆمەڵێک یاریزانی لاوی بەھرەمەند وەک [[ھاری کیوڵ]]، [[مارک ڤیدوکا]] و [[ئالان سمیت]]، لیدز یونایتد جارێکی تر گەڕایەوە بۆ لوتکە. لە وەرزی ٢٠٠٠-٢٠٠١ گەیشتنە قۆناغی پێش کۆتایی [[خولی پاڵەوانەکانی ئەورووپا]].

بەڵام، کارگێڕیی یانەکە قەرزێکی زۆری کرد بۆ کڕینی یاریزانان بەو ھیوایەی بە بەردەوامی لە خولی پاڵەوانەکاندا بن. کاتێک ئەمە ڕووی نەدا، یانەکە تووشی قەیرانێکی دارایی قووڵ بووەوە. ئەمەش بووە ھۆی فرۆشتنی باشترین یاریزانەکانی و دواجار لە ساڵی ٢٠٠٤ دابەزین بۆ خولی پلە دوو (چامپیۆنشیپ).&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://www.theguardian.com/football/2004/may/11/leedsunited.sport|سەردێڕ=The fall and fall of Leeds United|بڵاوکەرەوە=The Guardian|ڕێکەوت=١١ی ئایاری ٢٠٠٤}}&lt;/ref&gt;

=== ساڵانی تاریکی و گەڕانەوە (٢٠٠٧-٢٠٢٠) ===
کێشە داراییەکان بەردەوام بوون و یانەکە لە ساڵی ٢٠٠٧ بۆ یەکەمجار لە مێژوویدا دابەزی بۆ خولی پلە سێی ئینگلیزی (League One) و بۆ ماوەی سێ وەرز لەوێ مایەوە. دوای چەندین ساڵ ھەوڵدان، لە ساڵی ٢٠١٨، بە ھاتنی ڕاھێنەری ئەرجەنتینی [[مارسێلۆ بیێلسا]]، شۆڕشێکی نوێ لە یانەکەدا دروست بوو. بیێلسا شێوازێکی یاریکردنی ھێرشبەری و سەرنجڕاکێشی ھێنایە ئاراوە و لە وەرزی ٢٠١٩-٢٠٢٠، دوای ١٦ ساڵ دابڕان، لیدز یونایتدی وەک پاڵەوانی چامپیۆنشیپ گەڕاندەوە بۆ پرێمیەرلیگ.

== یاریگا ==
[[پەڕگە:Leeds_United_-_31559864360.jpg|وێنۆک|یاریگای یانەی لیدز یونایتد]]

لیدز یونایتد لە مێژووی خۆیدا تەنھا یەک یاریگای ھەبووە، ئەویش [[یاریگای ئێلاند ڕۆد]]ە. ئەم یاریگایە چوارەم گەورەترین یاریگایە لە دەرەوەی پرێمیەرلیگ. ناوی چوار بەشی سەرەکیی یاریگاکە بە ناوی چوار ئەفسانەی گەورەی یانەکەوە کراوە: ''مەقامی دۆن ڕیڤی''، ''مەقامی جاک چاڵتۆن''، ''مەقامی نۆرمان ھانتەر''، و ''مەقامی جۆن چارڵز''.

== دەستکەوتەکان ==
=== نیشتمانی ===
* '''[[خولی پلە یەکی ئینگلیزی]] (پرێمەر پرێمیەرلیگ)'''
** '''براوە (٣):''' ١٩٦٨–٦٩، ١٩٧٣–٧٤، ١٩٩١–٩٢
* '''[[خولی پلە دووی ئینگلیزی (چامپیۆنشیپ)]]'''
** '''براوە (٤):''' ١٩٢٣–٢٤، ١٩٦٣–٦٤، ١٩٨٩–٩٠، ٢٠١٩–٢٠
* '''[[جامی یەکێتیی ئینگلتەرا]]'''
** '''براوە (١):''' ١٩٧٢
* '''[[جامی کاراباو]]'''
** '''براوە (١):''' ١٩٦٨
* '''[[قەڵغانی خێرخوازیی یەکێتیی ئینگلتەرا]]'''
** '''براوە (٢):''' ١٩٦٩، ١٩٩٢

=== ئەورووپی ===
* '''[[جامی ئینتەر-سیتیز فەیرز]]'''
** '''براوە (٢):''' ١٩٦٨، ١٩٧١
* '''[[خولی پاڵەوانەکانی ئەورووپا]]'''
** ''پلەی دووەم (١):'' ١٩٧٥

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

لەسەر بنەمای وتاری [https://en.wikipedia.org/wiki/Leeds_United_F.C. Leeds United F.C.] لە ویکیپیدیای ئینگلیزی وەرگیراوە، بە داڕشتنێکی جیاواز و فراوانتر نەک وەرگێڕانی وشەبەوشە.

{{تووڵی دەروازە|تۆپی پێ|شانشینی یەکگرتوو| وەرزش| ئەورووپا}}
{{پۆلی کۆمنز|Leeds United F.C.}}

[[پۆل:لیدز یونایتد]]
[[پۆل:یانەکانی تۆپی پێی ئینگلتەرا]]
[[پۆل:یانە وەرزشییەکانی دامەزراو لە ١٩١٩]]
[[پۆل:یانەکانی پرێمیەرلیگ]]
[[پۆل:یانەکانی پاڵەوانێتیی ئینگلیزی (چامپیۆنشیپ)]]
[[پۆل:وەرزش لە لیدز]]
[[پۆل:یانەکانی تۆپی پێ، دامەزرانی ١٩١٩]]
[[پۆل:یانەکانی تۆپی پێی ئینگلستان]]
[[پۆل:یانەی تۆپی پێی لیدز یوونایتد]]</text>
      <sha1>l2pbqbsg7he4xjx9gmke4mex7iiszdr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ئیبی سین</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286984</id>
    <revision>
      <id>1457419</id>
      <parentid>1457293</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:04:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی سەردێڕی ون؛ ناوی پارامەترە کۆنەکان نوێ کرایەوە؛ چاکسازیی ژمارەکان؛ بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457419</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11584" sha1="nswb32mrg40guk420nbzaq08ylrzhjx" xml:space="preserve">{{Infobox royalty|name=ئیبی سین{{ھن}}𒀭𒄿𒉈𒀭𒂗𒍪|title={{unbulleted list
   | [[ئوور|پادشای ئوور]]
   | [[پادشای سۆمەر و ئەکەد]]
   | [[پادشای چوار گۆشەی جیھان]]
 }}|image=Ibbi-Sin enthroned.jpg|image_size=300px|caption=ئیبی سین کە لەسەر تەختەکەیدا وەکوو خودایەک دانیشتووە|reign=٢٠٢٨پ.ز - ٢٠٠٤پ.ز|predecessor=[[شوو سین]]|successor=[[کینداتوو]]|death_date=٢٠٠٤پ.ز|dynasty=[[سێیەم ئیمپراتۆریەتی ئور]]|father=[[شوو سین]]}}

'''ئیببی سین''' یان '''ئەبی سین''' (بە [[زمانی سۆمەری|سۆمەری]]: 𒀭𒄿𒉈𒀭𒂗𒍪؛ نزیکەی  ساڵی ٢٠٠٤ پێش زایین کۆچی دواییی کردووە) کوڕی [[شوو سین]]، پاشای [[سۆمەر]] و [[ئەکەد]] بووە و دوا پاشای شانشینی [[سێیەم ئیمپراتۆریەتی ئور|ئوری سێیەم]] بووە، و حکومڕانیی کردووە لە نزیکەی ٢٠٢٨–٢٠٠٤ پێش زایین. لە سەردەمی ئەودا، ئیمپراتۆریەتیی سۆمەرییەکان چەندین جار لەلایەن [[ئەمووری|ئەمۆرییەکانەوە]] ھێرشی کرایە سەر. لەگەڵ شکستی باوەڕ بە سەرکردایەتیی ئیبی-سین، [[شارستانیەتی ئیلام|ئیلام]] سەربەخۆییی خۆی ڕاگەیاند و بە ھەمان شێوە دەستی کرد بە ھێرش کردن و ھەڵکوتانە سەر.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Jacobsen |یەکەم=Thorkild |ساڵ=١٩٥٣|سەردێڕ=The reign of Ibbī-Suen |journal=Journal of Cuneiform Studies |بەرگ=٧|issue=2 |پەڕەکان=٣٦–٤٧}}&lt;/ref&gt;

ئیبی-سین فەرمانی دا کە قەڵا لە شارە گرنگەکانی [[ئوور]] و نیپوور دروست بکرێت، بەڵام ئەم ھەوڵانە بەس نەبوون بۆ وەستاندنی ھەڵمەتەکان یان یەکگرتووییی ئیمپراتۆریەتەکە. شارەکانی سەرتاسەری ئیمپراتۆریەتی ئیبی-سین لە پاشا دوورکەوتنەوە کە نەیتوانی بیانپارێزێت، بەتایبەتی [[ئیسین|ئیسن]] لە سەردەمی فەرمانڕەوای ئەمۆرییەکان ئیشبی-ئێرا. ئیبی-سین لە کۆتاییی پاشایەتییەکەیدا تەنھا شاری [[ئوور|ئووری]] بەجێما. لە ساڵی ٢٠٠٤ یان ١٩٤٠پێش زایین، ئیلامییەکان لەگەڵ &quot;خێڵەکانی ناوچەی شیماشکی لە چیای زاگرۆس&quot;&lt;ref&gt;Stiebing, p. 79&lt;/ref&gt; ئووریان تێکشکاند و ئیبی-سینیان بە دیل گرت؛ بردیانە شاری ئیلام و لەوێ زیندانی کرا و لە ڕۆژێکی نادیاردا گیانی لەدەستدا.

== داگیرکاریی ئەمووری ==
ئەمۆرییەکان بە پێوەرەکانی میزۆپۆتامیا بە گەلێکی دواکەوتوو دادەنران؛ ١٧ھەمین ساڵی ئیبی سین بە فەرمی ناوی لێنرا &quot;ئەمۆرییەکان، بایە بەھێزەکانی باشوور کە لە ڕابردووەوە ھەر شارەکانیان نەناسیوە، ملکەچی ئیبی-سین پاشای ئوور بوون.&quot; لێرەدا ئاماژە بە ئەموورییەکان دەکات وەک گەلێکی دواکەوتوو و کۆچەری و ناشارستانی، وە ئەموورییەکان ملکەچی پاشا ئیبی سین بوون. بەڵام سەرەڕای ئەوەی شووسینی باوکی &quot;دیواری مارتوو&quot;ی لە سەرانسەری میزۆپۆتامیا لە دژی داگیرکارییەکانی ئەمۆرییەکان دروستکردبوو (مارتوو واتا ئەموورییەکان)، بەڵام ئەموورییەکان ھەر لە سەرەتای سەردەمی ئیبی-سیندا ھاتنە ناوەوە و دیوارەکانیان بەزاند.

زانایان پێشنیاریان کردووە کە لە سەردەمی ئیبی-سین، ئیمپراتۆریەتەکە لە سەرەتاوە لە دابەزیندابوو بەھۆی وشکەساڵیی درێژخایەنەوە – لە ڕاستیدا، ھەمان جۆری وشکەساڵی یارمەتیدەر بوو لە ڕووخاندنی [[ئەکەد|ئیمپراتۆریەتیی ئەکەدی]] لە نزیکەی ٢١٩٣ پێش زایین، واتا وشکە ساڵییەکە نوێ نەبووە بۆ ناوچەکە. وە ڕەنگە بەرپرسیار بووبێت لە کەوتنی ئیمپراتۆریەتیی ئوری سێیەمیش بە ھەمان شێوە.&lt;blockquote&gt;لێکۆڵینەوەکان لەسەر نیشتووەکانی [[کەنداوی فارس]] (نیشان دەدەن کە کەشوھەوا چۆن بووە لە ڕابردوو) ئاماژە بەوە دەکەن کە ئاوی [[دیجلە]] و [[فورات]] لە دەورووبەری ساڵانی ٢١٠٠-٢٠٠٠پ.ز زۆر نزم بووە، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە وشکەساڵی ھەبوو و باران و ئاوی ڕووبار بەس نەبوو بۆ کشتوکاڵ. وە ئەگەر ھەر زیانێکیش کە بە سیستەمی کشتوکاڵی بگات بەھۆی ھەڵکوتانە سەرەکانی دوژمن، یان خراپ بەڕێوەبردن، یان فەرمانڕەوایەکی بێباک و تەمبەڵ یان لاواز، دەبێتە ھۆی کەمیی خۆراک، ئەوەش دەبێتە ھۆی برسێتی و ڕووخانی ئیمپراتۆریەتەکە.&lt;/blockquote&gt;لە ساڵانی حەوت و ھەشتەمی پاشایەتیی ئیبی سین، نرخی دانەوێڵە بۆ ٦٠ دانە ھێندەی ئاسایی بەرزبووەوە، ئەمەش بەو مانایەیە کە سەرکەوتنی ئەمۆرییەکان لە تێکدانی ئووری سێیەم، ھێرشیان کردووەتە سەر کێڵگەکان و سیستەمی ئاو، کە ئەمەش یارمەتیدەر بووە لە داڕمانی ئیمپراتۆریەتی ئووری سێیەم.
[[پەڕگە:Ibbisin.png|وێنۆک|325x325پیکسڵ]]

== داگیرکاری لەلایەن ئیلامەوە ==
ئەم ھێرشانە برسێتی ھێنایە ئاراوە و بووە ھۆی داڕمانی ئابووری لە ئیمپراتۆریەتەکەدا، ڕێگەی خۆشکرد بۆ ئەوەی ئیلامییەکان لە ژێر دەستی کینداتۆدا ھێرش بکەنە سەر ئوور و پاشا بیگرن. ماتەمینی بۆ سۆمەر و ئوور باس لە کەوتنی ئوور و چارەنووسی ئیبی سین دەکات.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=The lament for Sumer and Urim: translation |ناونیشان=https://etcsl.orinst.ox.ac.uk/section2/tr223.htm |ڕێکەوتی سەردان=٧ی تەممووزی ٢٠٢٥|وێبگە=etcsl.orinst.ox.ac.uk}}&lt;/ref&gt;

== ناوی ساڵەکان ==
ناوی ھەموو ساڵەکانی ئیبی سین ناسراون، کە ڕووداوە سەرەکییەکانی سەردەمی ئەو بەڵگەدار دەکات. ناوی سەرەکی ساڵەکان بریتین لە:


ساڵی ١: ئیبی سین پادشایە.

ساڵی ٢: ئیبی سین لە ڕێگەی نیشانەکانەوە قەشەی ئینانای لە ئورووک ھەڵبژارد.

ساڵی ٣: ئیبی سینی پادشای ئوور، سیمورومی لەناوبرد.

ساڵی ٤: ئێنامگاڵانا وەک قەشەی ئینانا دامەزرا.

ساڵی ٥: حاکمی زبشالی ھاوسەرگیری لەگەڵ توکین-ھاتی-میگریشای کچی پادشا کرد.

ساڵی ٦: ئیبی سین پادشای ئوور دیوارێکی گەورەی بۆ نیپوور و ئوور دروست کرد.

ساڵی ٩: ئیبی سین، پادشای ئوور، بە دەسەڵاتێکی گەورە و ھەڵمەتێکی گەورە چوو بۆ ھوھنووری.

ساڵی ١٤: ئیبی سین وەک زریانێک [[شاری کۆنینەی شۆش|سوسا]]، [[شووشتەر|ئادەمدون]] و ئاوان ھەموویانی شکست پێھێنا و سەرکردەکانیانی گرت.

ساڵی ١٧: [[ئەمووری|ئەمۆرییەکان]]، بایە بەھێزەکانی باشوور کە لە ڕابردووەوە ھەر شارەکانیان نەناسیوە، ملکەچی ئیبی-سین پاشای ئوور بوون.

ساڵی ٢٣: ئەو مەیموونە گەمژەیەی کە لە خاکی بێگانەدا بوو، لە دژی ئیبی سیندا ھەڵگەڕایەوە. ''(ڕەنگە مەبەستی سووکایەتیکردنێک بێت بەرامبەر پادشایەکی بیانی یان سەرکردەیەکی یاخیبوو کە ھێرشی کردبووە سەر ئوور)''

ساڵی ٢٤: ئیبی سین، پادشای ئوور، لێدرا. ''(ڕەنگە ئاماژەیەکی ناڕوون بێت بۆ کردەوەیەکی سەربازی - بەڵام ڕوون نییە کە چییە و کێ یە یان چی لێدرا و لێیدا.) ڕەنگە بێھیوایییەک بووبێت یان کەوتن و ڕووخان بێت لە کۆتاییی دەسەڵاتەکەیدا.''

- ناوەکانی ساڵەکانی ئیبی-سین.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Ibbi-Suen [CDLI Wiki] |ناونیشان=https://cdli.ox.ac.uk/wiki/doku.php?id=year_names_ibbi-suen |ڕێکەوتی سەردان=٧ی تەممووزی ٢٠٢٥|وێبگە=cdli.ox.ac.uk}}&lt;/ref&gt;

== نووسراو و شوێنەوارەکان ==
&lt;gallery widths=&quot;200px&quot; heights=&quot;200px&quot; perrow=&quot;4&quot;&gt;
پەڕگە:Ibbi-Sin_cylinder_seal.jpg|alt=Ibbi-Sin cylinder seal, with Ibbi-Sin enthroned. Inscription: &quot;Ibbi-Sin the strong king, king of Ur, King of the four quarters [of the world] // Ilum-bani the overseer, son of Ili-ukin [is] your servant&quot;.| مۆری لوولەکی ئیبی-سین، لەگەڵ ئیبی-سین لەسەر تەختێکدا. نووسراو: &quot;ئیبی-سین پادشای بەھێز، پادشای ئوور، پادشای چوار چارەکی جیھان&quot;.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/1988.380.2/|سەردێڕ=Cylinder seal: seated figure approached by a goddess leading a worshiper |وێبگە=www.metmuseum.org}}&lt;/ref&gt;
پەڕگە:Administrative_Tablet,_Third_Dynasty_of_Ur,_2026_BC.jpg|alt=Administrative tablet of the reign of Ibbi-Sin, Third Dynasty of Ur, 2026 BC.| لەوحەی کارگێڕیی سەردەمی ئیبی-سین، شانشینی سێیەمی ئور، ٢٠٢٦ پێش زایین.
پەڕگە:Bead_dedicated_to_the_Moon_god-AO_27622-IMG_0571-black-wb.jpg|alt=Votive bead dedicated to the Moon god by Ibbi-Sin, god-king of Ur, in recognition for saving his life: &quot;To (the god) Nanna, his master, Ibbi-Sin, god of his country, strong king, king or Ur, king of the four regions, has, for his life, dedicated this bead.&quot;| 
پەڕگە:Ibbi-Sin_(name).jpg|alt=Name of Ibbi-Sin (𒀭𒄿𒉈𒀭𒂗𒍪) in inscription and standard cuneiform.| ناوی ئیبی-سین ({{Script/Cuneiform|𒀭𒄿𒉈𒀭𒂗𒍪}}) بە نووسراو و  نووسینی مێخیی ستاندارد.
پەڕگە:Receipt_for_garnments_sent_by_boat_to_Dilmun_BM_130462.jpg|alt=Receipt for garments sent by boat to Dilmun in the 1st year of Ibbi-Sin's rule. British Museum BM 130462.| 
&lt;/gallery&gt;

== سەرچاوەکان ==
&lt;references /&gt;{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|مێژوو|ئاسیا|عێراق}}
[[پۆل:پاشاکان]]
[[پۆل:ئوور]]</text>
      <sha1>nswb32mrg40guk420nbzaq08ylrzhjx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457494</id>
      <parentid>1457419</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T16:04:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Ibbi-Sin}}</comment>
      <origin>1457494</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11618" sha1="hs53dtansclj9sqkzpskr7louccnrcm" xml:space="preserve">{{Infobox royalty|name=ئیبی سین{{ھن}}𒀭𒄿𒉈𒀭𒂗𒍪|title={{unbulleted list
   | [[ئوور|پادشای ئوور]]
   | [[پادشای سۆمەر و ئەکەد]]
   | [[پادشای چوار گۆشەی جیھان]]
 }}|image=Ibbi-Sin enthroned.jpg|image_size=300px|caption=ئیبی سین کە لەسەر تەختەکەیدا وەکوو خودایەک دانیشتووە|reign=٢٠٢٨پ.ز - ٢٠٠٤پ.ز|predecessor=[[شوو سین]]|successor=[[کینداتوو]]|death_date=٢٠٠٤پ.ز|dynasty=[[سێیەم ئیمپراتۆریەتی ئور]]|father=[[شوو سین]]}}

'''ئیببی سین''' یان '''ئەبی سین''' (بە [[زمانی سۆمەری|سۆمەری]]: 𒀭𒄿𒉈𒀭𒂗𒍪؛ نزیکەی  ساڵی ٢٠٠٤ پێش زایین کۆچی دواییی کردووە) کوڕی [[شوو سین]]، پاشای [[سۆمەر]] و [[ئەکەد]] بووە و دوا پاشای شانشینی [[سێیەم ئیمپراتۆریەتی ئور|ئوری سێیەم]] بووە، و حکومڕانیی کردووە لە نزیکەی ٢٠٢٨–٢٠٠٤ پێش زایین. لە سەردەمی ئەودا، ئیمپراتۆریەتیی سۆمەرییەکان چەندین جار لەلایەن [[ئەمووری|ئەمۆرییەکانەوە]] ھێرشی کرایە سەر. لەگەڵ شکستی باوەڕ بە سەرکردایەتیی ئیبی-سین، [[شارستانیەتی ئیلام|ئیلام]] سەربەخۆییی خۆی ڕاگەیاند و بە ھەمان شێوە دەستی کرد بە ھێرش کردن و ھەڵکوتانە سەر.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Jacobsen |یەکەم=Thorkild |ساڵ=١٩٥٣|سەردێڕ=The reign of Ibbī-Suen |journal=Journal of Cuneiform Studies |بەرگ=٧|issue=2 |پەڕەکان=٣٦–٤٧}}&lt;/ref&gt;

ئیبی-سین فەرمانی دا کە قەڵا لە شارە گرنگەکانی [[ئوور]] و نیپوور دروست بکرێت، بەڵام ئەم ھەوڵانە بەس نەبوون بۆ وەستاندنی ھەڵمەتەکان یان یەکگرتووییی ئیمپراتۆریەتەکە. شارەکانی سەرتاسەری ئیمپراتۆریەتی ئیبی-سین لە پاشا دوورکەوتنەوە کە نەیتوانی بیانپارێزێت، بەتایبەتی [[ئیسین|ئیسن]] لە سەردەمی فەرمانڕەوای ئەمۆرییەکان ئیشبی-ئێرا. ئیبی-سین لە کۆتاییی پاشایەتییەکەیدا تەنھا شاری [[ئوور|ئووری]] بەجێما. لە ساڵی ٢٠٠٤ یان ١٩٤٠پێش زایین، ئیلامییەکان لەگەڵ &quot;خێڵەکانی ناوچەی شیماشکی لە چیای زاگرۆس&quot;&lt;ref&gt;Stiebing, p. 79&lt;/ref&gt; ئووریان تێکشکاند و ئیبی-سینیان بە دیل گرت؛ بردیانە شاری ئیلام و لەوێ زیندانی کرا و لە ڕۆژێکی نادیاردا گیانی لەدەستدا.

== داگیرکاریی ئەمووری ==
ئەمۆرییەکان بە پێوەرەکانی میزۆپۆتامیا بە گەلێکی دواکەوتوو دادەنران؛ ١٧ھەمین ساڵی ئیبی سین بە فەرمی ناوی لێنرا &quot;ئەمۆرییەکان، بایە بەھێزەکانی باشوور کە لە ڕابردووەوە ھەر شارەکانیان نەناسیوە، ملکەچی ئیبی-سین پاشای ئوور بوون.&quot; لێرەدا ئاماژە بە ئەموورییەکان دەکات وەک گەلێکی دواکەوتوو و کۆچەری و ناشارستانی، وە ئەموورییەکان ملکەچی پاشا ئیبی سین بوون. بەڵام سەرەڕای ئەوەی شووسینی باوکی &quot;دیواری مارتوو&quot;ی لە سەرانسەری میزۆپۆتامیا لە دژی داگیرکارییەکانی ئەمۆرییەکان دروستکردبوو (مارتوو واتا ئەموورییەکان)، بەڵام ئەموورییەکان ھەر لە سەرەتای سەردەمی ئیبی-سیندا ھاتنە ناوەوە و دیوارەکانیان بەزاند.

زانایان پێشنیاریان کردووە کە لە سەردەمی ئیبی-سین، ئیمپراتۆریەتەکە لە سەرەتاوە لە دابەزیندابوو بەھۆی وشکەساڵیی درێژخایەنەوە – لە ڕاستیدا، ھەمان جۆری وشکەساڵی یارمەتیدەر بوو لە ڕووخاندنی [[ئەکەد|ئیمپراتۆریەتیی ئەکەدی]] لە نزیکەی ٢١٩٣ پێش زایین، واتا وشکە ساڵییەکە نوێ نەبووە بۆ ناوچەکە. وە ڕەنگە بەرپرسیار بووبێت لە کەوتنی ئیمپراتۆریەتیی ئوری سێیەمیش بە ھەمان شێوە.&lt;blockquote&gt;لێکۆڵینەوەکان لەسەر نیشتووەکانی [[کەنداوی فارس]] (نیشان دەدەن کە کەشوھەوا چۆن بووە لە ڕابردوو) ئاماژە بەوە دەکەن کە ئاوی [[دیجلە]] و [[فورات]] لە دەورووبەری ساڵانی ٢١٠٠-٢٠٠٠پ.ز زۆر نزم بووە، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە وشکەساڵی ھەبوو و باران و ئاوی ڕووبار بەس نەبوو بۆ کشتوکاڵ. وە ئەگەر ھەر زیانێکیش کە بە سیستەمی کشتوکاڵی بگات بەھۆی ھەڵکوتانە سەرەکانی دوژمن، یان خراپ بەڕێوەبردن، یان فەرمانڕەوایەکی بێباک و تەمبەڵ یان لاواز، دەبێتە ھۆی کەمیی خۆراک، ئەوەش دەبێتە ھۆی برسێتی و ڕووخانی ئیمپراتۆریەتەکە.&lt;/blockquote&gt;لە ساڵانی حەوت و ھەشتەمی پاشایەتیی ئیبی سین، نرخی دانەوێڵە بۆ ٦٠ دانە ھێندەی ئاسایی بەرزبووەوە، ئەمەش بەو مانایەیە کە سەرکەوتنی ئەمۆرییەکان لە تێکدانی ئووری سێیەم، ھێرشیان کردووەتە سەر کێڵگەکان و سیستەمی ئاو، کە ئەمەش یارمەتیدەر بووە لە داڕمانی ئیمپراتۆریەتی ئووری سێیەم.
[[پەڕگە:Ibbisin.png|وێنۆک|325x325پیکسڵ]]

== داگیرکاری لەلایەن ئیلامەوە ==
ئەم ھێرشانە برسێتی ھێنایە ئاراوە و بووە ھۆی داڕمانی ئابووری لە ئیمپراتۆریەتەکەدا، ڕێگەی خۆشکرد بۆ ئەوەی ئیلامییەکان لە ژێر دەستی کینداتۆدا ھێرش بکەنە سەر ئوور و پاشا بیگرن. ماتەمینی بۆ سۆمەر و ئوور باس لە کەوتنی ئوور و چارەنووسی ئیبی سین دەکات.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=The lament for Sumer and Urim: translation |ناونیشان=https://etcsl.orinst.ox.ac.uk/section2/tr223.htm |ڕێکەوتی سەردان=٧ی تەممووزی ٢٠٢٥|وێبگە=etcsl.orinst.ox.ac.uk}}&lt;/ref&gt;

== ناوی ساڵەکان ==
ناوی ھەموو ساڵەکانی ئیبی سین ناسراون، کە ڕووداوە سەرەکییەکانی سەردەمی ئەو بەڵگەدار دەکات. ناوی سەرەکی ساڵەکان بریتین لە:


ساڵی ١: ئیبی سین پادشایە.

ساڵی ٢: ئیبی سین لە ڕێگەی نیشانەکانەوە قەشەی ئینانای لە ئورووک ھەڵبژارد.

ساڵی ٣: ئیبی سینی پادشای ئوور، سیمورومی لەناوبرد.

ساڵی ٤: ئێنامگاڵانا وەک قەشەی ئینانا دامەزرا.

ساڵی ٥: حاکمی زبشالی ھاوسەرگیری لەگەڵ توکین-ھاتی-میگریشای کچی پادشا کرد.

ساڵی ٦: ئیبی سین پادشای ئوور دیوارێکی گەورەی بۆ نیپوور و ئوور دروست کرد.

ساڵی ٩: ئیبی سین، پادشای ئوور، بە دەسەڵاتێکی گەورە و ھەڵمەتێکی گەورە چوو بۆ ھوھنووری.

ساڵی ١٤: ئیبی سین وەک زریانێک [[شاری کۆنینەی شۆش|سوسا]]، [[شووشتەر|ئادەمدون]] و ئاوان ھەموویانی شکست پێھێنا و سەرکردەکانیانی گرت.

ساڵی ١٧: [[ئەمووری|ئەمۆرییەکان]]، بایە بەھێزەکانی باشوور کە لە ڕابردووەوە ھەر شارەکانیان نەناسیوە، ملکەچی ئیبی-سین پاشای ئوور بوون.

ساڵی ٢٣: ئەو مەیموونە گەمژەیەی کە لە خاکی بێگانەدا بوو، لە دژی ئیبی سیندا ھەڵگەڕایەوە. ''(ڕەنگە مەبەستی سووکایەتیکردنێک بێت بەرامبەر پادشایەکی بیانی یان سەرکردەیەکی یاخیبوو کە ھێرشی کردبووە سەر ئوور)''

ساڵی ٢٤: ئیبی سین، پادشای ئوور، لێدرا. ''(ڕەنگە ئاماژەیەکی ناڕوون بێت بۆ کردەوەیەکی سەربازی - بەڵام ڕوون نییە کە چییە و کێ یە یان چی لێدرا و لێیدا.) ڕەنگە بێھیوایییەک بووبێت یان کەوتن و ڕووخان بێت لە کۆتاییی دەسەڵاتەکەیدا.''

- ناوەکانی ساڵەکانی ئیبی-سین.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب |سەردێڕ=Ibbi-Suen [CDLI Wiki] |ناونیشان=https://cdli.ox.ac.uk/wiki/doku.php?id=year_names_ibbi-suen |ڕێکەوتی سەردان=٧ی تەممووزی ٢٠٢٥|وێبگە=cdli.ox.ac.uk}}&lt;/ref&gt;

== نووسراو و شوێنەوارەکان ==
&lt;gallery widths=&quot;200px&quot; heights=&quot;200px&quot; perrow=&quot;4&quot;&gt;
پەڕگە:Ibbi-Sin_cylinder_seal.jpg|alt=Ibbi-Sin cylinder seal, with Ibbi-Sin enthroned. Inscription: &quot;Ibbi-Sin the strong king, king of Ur, King of the four quarters [of the world] // Ilum-bani the overseer, son of Ili-ukin [is] your servant&quot;.| مۆری لوولەکی ئیبی-سین، لەگەڵ ئیبی-سین لەسەر تەختێکدا. نووسراو: &quot;ئیبی-سین پادشای بەھێز، پادشای ئوور، پادشای چوار چارەکی جیھان&quot;.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/1988.380.2/|سەردێڕ=Cylinder seal: seated figure approached by a goddess leading a worshiper |وێبگە=www.metmuseum.org}}&lt;/ref&gt;
پەڕگە:Administrative_Tablet,_Third_Dynasty_of_Ur,_2026_BC.jpg|alt=Administrative tablet of the reign of Ibbi-Sin, Third Dynasty of Ur, 2026 BC.| لەوحەی کارگێڕیی سەردەمی ئیبی-سین، شانشینی سێیەمی ئور، ٢٠٢٦ پێش زایین.
پەڕگە:Bead_dedicated_to_the_Moon_god-AO_27622-IMG_0571-black-wb.jpg|alt=Votive bead dedicated to the Moon god by Ibbi-Sin, god-king of Ur, in recognition for saving his life: &quot;To (the god) Nanna, his master, Ibbi-Sin, god of his country, strong king, king or Ur, king of the four regions, has, for his life, dedicated this bead.&quot;| 
پەڕگە:Ibbi-Sin_(name).jpg|alt=Name of Ibbi-Sin (𒀭𒄿𒉈𒀭𒂗𒍪) in inscription and standard cuneiform.| ناوی ئیبی-سین ({{Script/Cuneiform|𒀭𒄿𒉈𒀭𒂗𒍪}}) بە نووسراو و  نووسینی مێخیی ستاندارد.
پەڕگە:Receipt_for_garnments_sent_by_boat_to_Dilmun_BM_130462.jpg|alt=Receipt for garments sent by boat to Dilmun in the 1st year of Ibbi-Sin's rule. British Museum BM 130462.| 
&lt;/gallery&gt;

== سەرچاوەکان ==
&lt;references /&gt;{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|مێژوو|ئاسیا|عێراق}}
{{پۆلی کۆمنز|Ibbi-Sin}}

[[پۆل:پاشاکان]]
[[پۆل:ئوور]]</text>
      <sha1>hs53dtansclj9sqkzpskr7louccnrcm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>سراجەددین ئۆشی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286986</id>
    <revision>
      <id>1457415</id>
      <parentid>1457315</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:03:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: ناوی پارامەترە کۆنەکان نوێ کرایەوە؛ چاکسازیی ژمارەکان (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457415</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7343" sha1="7eq3clpos6t44g1xn6icq4zztksv8r0" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی کەسایەتی
| ناو                  = سراجەدین ئۆشی
| ناوی خۆماڵی          = سراج الدین الأوشی
| زمانی ناوی خۆماڵی    = ar
| وێنە                 = 
| ناوی کاتی لەدایکبوون = عەلی کوڕی عوسمان کوڕی محەممەد تەیمی ئۆشی فەرغانی
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = (نەزانراوە)
| شوێنی لەدایکبوون     = [[ئۆش]]، دۆڵی فەرغانە (ئێستا [[قرغیزستان]])
| ڕێکەوتی مەرگ         = دوای ساڵی ٥٧٥ی کۆچی / ١١٧٩ی زایینی&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Hajji Khalifa|سەردێڕ=Kashf al-Zunun 'an Asami al-Kutub wa al-Funun|بەرگ=١|پەڕەکان=٢٣٠}}&lt;/ref&gt;
| شوێنی مەرگ           = (نەزانراوە)
| نیشتەجێ              = دۆڵی فەرغانە
| شارومەندێتی          = [[دەوڵەتی قەرەخانی]]
| پیشە                 = [[زانا]]ی [[ئیسلام]]|[[فەقیھ]]ی [[مەزھەبی حەنەفی]]|[[خواناس]]ی [[ماتوریدی]]|[[شاعیر]]
| خوێندنگە             = زانستە ئیسلامییەکان (فیقھـ، عەقیدە، حەدیس)
| ناوبانگ = نووسینی قەسیدەی ''[[بەدئولئەمالی]]'' (قەسیدەی ئەمالی)
| ئایین   = [[ئیسلام]] ([[ئەھلی سوننە و جەماعەت|سوننە]])
}}

'''سراجەددین ئەبوو محەممەد عەلی کوڕی عوسمان کوڕی محەممەد تەیمی ئۆشی فەرغانی''' (بە عەرەبی: سِرَاج الدِّین ڕَبُو مُحَمَّد عَلِیّ بْن عُپْمَان بْن مُحَمَّد التَّیْمِیّ الڕُوشِیّ الفَرغَانِیّ) ناسراو بە '''سراجەدین ئۆشی'''، یەکێکە لە زانا و فەقیھە دیارەکانی [[مەزھەبی حەنەفی]] و خواناسێکی گەورەی ڕێبازی [[ماتوریدی]] بوو. ئەو لە سەدەی شەشەمی کۆچی (سەدەی دوازدەیەمی زایینی) ژیاوە.

== ژیان و پەروەردە ==
سراجەدین ئۆشی لە شاری [[ئۆش]] لە دۆڵی فەرغانە لەدایک بووە، کە ئەمڕۆ دەکەوێتە سنووری وڵاتی [[قرغیزستان]]. ئەو ناوچەیە لە سەردەمی ئەودا بەشێک بوو لە دەسەڵاتی [[دەوڵەتی قەرەخانی]] و یەکێک بوو لە ناوەندە گەورەکانی زانست و ڕۆشنبیریی ئیسلامی لە ئاسیای ناوەڕاست.

ئۆشی لە ژینگەیەکی زانستیدا گەورە بوو کە ڕێبازی فیقھی حەنەفی و عەقیدەی ماتوریدی تێیدا باڵادەست بوو. ئەو لەلای زانایانی سەردەمی خۆی خوێندوویەتی و لە زانستەکانی فیقھـ، [[عەقیدە]]، [[حەدیس]] و زمانی عەرەبیدا شارەزاییەکی قووڵی بەدەستھێناوە.

== کار و بەرھەمەکان ==
سراجەدین ئۆشی چەندین بەرھەمی نووسیوە، بەڵام دیارترین و گرنگترینیان قەسیدەی ''بەدئولئەمالی''یە.

=== قەسیدەی بەدئولئەمالی ===
''بەدئولئەمالی'' (بە عەرەبی: بَدْء الأمالي)، کە بە &quot;قەسیدەی ئەمالی&quot; یان &quot;قەسیدەی یقول العبد&quot;یش ناسراوە، شیعرێکی عەقیدەیی کورتە کە لە نزیکەی ٦٦ دێڕ پێکدێت. ناوی کتێبەکە بە واتای &quot;دەستپێکی ئیملاکان&quot; یان &quot;سەرەتای ھیواکان&quot; دێت. ئۆشی ئەم قەسیدەیەی بە شێوازێکی سادە و ڕەوان نووسیوە بۆ ئەوەی بنەما سەرەکییەکانی عەقیدەی ماتوریدی بە ئاسانی لەلایەن قوتابیانەوە لەبەر بکرێت.

قەسیدەکە بە دێڕی&quot;يقولُ العبدُ في بدءِ الأمالي... لتوحيدٍ بنظمٍ كالآلئ&quot; (&quot;بەندە لە سەرەتای ئیملاکاندا دەڵێت... بۆ یەکتاپەرستی بە شیعرێک وەک مرواری&quot;) دەست پێدەکات.

بەھۆی گرنگی و سادەییەکەیەوە، ئەم قەسیدەیە بووەتە یەکێک لە دەقە بنەڕەتییەکانی عەقیدەی ماتوریدی و لە زۆربەی [[مەدرەسە]] و ناوەندە زانستییەکانی جیھانی ئیسلامیدا خوێندراوە. دەیان زانای گەورە شرۆڤە (شەرح) و لێکدانەوەیان بۆ نووسیوە، لەوانە:
* [[مولا عەلی قاری]]
* ئۆشی خۆی شرۆڤەیەکی بۆ نووسیوە بە ناوی &lt;nowiki&gt;''ضوء المعالي لبدء الأمالي''&lt;/nowiki&gt;.
* ئەحمەد کوڕی حەسەن ئەلبەیعەلوونی

=== بەرھەمەکانی تر ===
&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; '''غورەرولئەخبار و دورەرولئەشعار''' (غرر الأخبار ودرر الأشعار): کۆکراوەیەکی هەڵبژاردە لە ١٠٠٠ حەدیسی پێغەمبەر [[محەممەد]] کە بە شێوەیەکی کورت و پوخت ڕێکخراون.&lt;ref&gt;[https://islamiclegacy.com/ghurar-al-akhbar-wa-durar-al-ashar-imam-al-ushi/ Ghurar al-Akhbar wa Durar al-Ash’ar – Imam al-Ushi] - Islamic Legacy&lt;/ref&gt; 

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; '''نصاب الأخبار لتذکرة الأخیار''' (نصاب الأخبار لتذکرة الأخیار) * '''مجموع الفتاوی''' (کۆکراوەی فەتواکان)

== میرات ==
سراجەدین ئۆشی بەھۆی خزمەتە گەورەکەی لە ڕێگەی قەسیدەی ''بەدئولئەمالی''یەوە، وەک یەکێک لە گرنگترین زانایانی قوتابخانەی ماتوریدی لە مێژوودا دەناسرێت. کارەکەی بووەتە بناغەیەک بۆ فێرکردنی عەقیدەی ئیسلامی بەپێی تێگەیشتنی ئەھلی سوننە لەسەر ڕێچکەی [[ئەبوو مەنسووری ماتوریدی]] و تا ئەمڕۆش لەلایەن زانایان و قوتابیانی زانستە شەرعییەکانەوە گرنگییەکی زۆری پێدەدرێت.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

لەسەر بنەمای وتارەکانی ویکیپیدیای ئینگلیزی و عەرەبی و سەرچاوەی ترەوە وەرگیراوە، بە داڕشتنێکی جیاواز و فراوانتر نەک وەرگێڕانی وشەبەوشە.

{{تووڵی دەروازە|ژیاننامە|ئیسلام|ئایین|شیعر|ئاسیا}}

[[پۆل:زانایانی حەنەفی]]
[[پۆل:زانایانی ماتوریدی]]
[[پۆل:شاعیرانی زمانی عەرەبی]]
[[پۆل:مردووانی سەدەی ١٢یەم]]
[[پۆل:خەڵکی دۆڵی فەرغانە]]
[[پۆل:زانایانی موسڵمانی سەدەی ١٢یەم]]
[[پۆل:مردووانی ١١٧٩]]
[[پۆل:مردووانی ١١٨٠]]
[[پۆل:زانایانی فەرموودە]]
[[پۆل:حەنەفییەکان]]
[[پۆل:ماتوریدییەکان]]
[[پۆل:زانا سونییە موسڵمانەکان]]
[[پۆل:شەرعزانانی سوننە]]
[[پۆل:ئیمامەکانی سوننە]]</text>
      <sha1>7eq3clpos6t44g1xn6icq4zztksv8r0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457515</id>
      <parentid>1457415</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:06:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:مێژوو|مێژوو]] و [[دەروازە:قورئان|قورئان]]</comment>
      <origin>1457515</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7367" sha1="hmhgh6q3qplsc231wfo8pdqj6acdivm" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی کەسایەتی
| ناو                  = سراجەدین ئۆشی
| ناوی خۆماڵی          = سراج الدین الأوشی
| زمانی ناوی خۆماڵی    = ar
| وێنە                 = 
| ناوی کاتی لەدایکبوون = عەلی کوڕی عوسمان کوڕی محەممەد تەیمی ئۆشی فەرغانی
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = (نەزانراوە)
| شوێنی لەدایکبوون     = [[ئۆش]]، دۆڵی فەرغانە (ئێستا [[قرغیزستان]])
| ڕێکەوتی مەرگ         = دوای ساڵی ٥٧٥ی کۆچی / ١١٧٩ی زایینی&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Hajji Khalifa|سەردێڕ=Kashf al-Zunun 'an Asami al-Kutub wa al-Funun|بەرگ=١|پەڕەکان=٢٣٠}}&lt;/ref&gt;
| شوێنی مەرگ           = (نەزانراوە)
| نیشتەجێ              = دۆڵی فەرغانە
| شارومەندێتی          = [[دەوڵەتی قەرەخانی]]
| پیشە                 = [[زانا]]ی [[ئیسلام]]|[[فەقیھ]]ی [[مەزھەبی حەنەفی]]|[[خواناس]]ی [[ماتوریدی]]|[[شاعیر]]
| خوێندنگە             = زانستە ئیسلامییەکان (فیقھـ، عەقیدە، حەدیس)
| ناوبانگ = نووسینی قەسیدەی ''[[بەدئولئەمالی]]'' (قەسیدەی ئەمالی)
| ئایین   = [[ئیسلام]] ([[ئەھلی سوننە و جەماعەت|سوننە]])
}}

'''سراجەددین ئەبوو محەممەد عەلی کوڕی عوسمان کوڕی محەممەد تەیمی ئۆشی فەرغانی''' (بە عەرەبی: سِرَاج الدِّین ڕَبُو مُحَمَّد عَلِیّ بْن عُپْمَان بْن مُحَمَّد التَّیْمِیّ الڕُوشِیّ الفَرغَانِیّ) ناسراو بە '''سراجەدین ئۆشی'''، یەکێکە لە زانا و فەقیھە دیارەکانی [[مەزھەبی حەنەفی]] و خواناسێکی گەورەی ڕێبازی [[ماتوریدی]] بوو. ئەو لە سەدەی شەشەمی کۆچی (سەدەی دوازدەیەمی زایینی) ژیاوە.

== ژیان و پەروەردە ==
سراجەدین ئۆشی لە شاری [[ئۆش]] لە دۆڵی فەرغانە لەدایک بووە، کە ئەمڕۆ دەکەوێتە سنووری وڵاتی [[قرغیزستان]]. ئەو ناوچەیە لە سەردەمی ئەودا بەشێک بوو لە دەسەڵاتی [[دەوڵەتی قەرەخانی]] و یەکێک بوو لە ناوەندە گەورەکانی زانست و ڕۆشنبیریی ئیسلامی لە ئاسیای ناوەڕاست.

ئۆشی لە ژینگەیەکی زانستیدا گەورە بوو کە ڕێبازی فیقھی حەنەفی و عەقیدەی ماتوریدی تێیدا باڵادەست بوو. ئەو لەلای زانایانی سەردەمی خۆی خوێندوویەتی و لە زانستەکانی فیقھـ، [[عەقیدە]]، [[حەدیس]] و زمانی عەرەبیدا شارەزاییەکی قووڵی بەدەستھێناوە.

== کار و بەرھەمەکان ==
سراجەدین ئۆشی چەندین بەرھەمی نووسیوە، بەڵام دیارترین و گرنگترینیان قەسیدەی ''بەدئولئەمالی''یە.

=== قەسیدەی بەدئولئەمالی ===
''بەدئولئەمالی'' (بە عەرەبی: بَدْء الأمالي)، کە بە &quot;قەسیدەی ئەمالی&quot; یان &quot;قەسیدەی یقول العبد&quot;یش ناسراوە، شیعرێکی عەقیدەیی کورتە کە لە نزیکەی ٦٦ دێڕ پێکدێت. ناوی کتێبەکە بە واتای &quot;دەستپێکی ئیملاکان&quot; یان &quot;سەرەتای ھیواکان&quot; دێت. ئۆشی ئەم قەسیدەیەی بە شێوازێکی سادە و ڕەوان نووسیوە بۆ ئەوەی بنەما سەرەکییەکانی عەقیدەی ماتوریدی بە ئاسانی لەلایەن قوتابیانەوە لەبەر بکرێت.

قەسیدەکە بە دێڕی&quot;يقولُ العبدُ في بدءِ الأمالي... لتوحيدٍ بنظمٍ كالآلئ&quot; (&quot;بەندە لە سەرەتای ئیملاکاندا دەڵێت... بۆ یەکتاپەرستی بە شیعرێک وەک مرواری&quot;) دەست پێدەکات.

بەھۆی گرنگی و سادەییەکەیەوە، ئەم قەسیدەیە بووەتە یەکێک لە دەقە بنەڕەتییەکانی عەقیدەی ماتوریدی و لە زۆربەی [[مەدرەسە]] و ناوەندە زانستییەکانی جیھانی ئیسلامیدا خوێندراوە. دەیان زانای گەورە شرۆڤە (شەرح) و لێکدانەوەیان بۆ نووسیوە، لەوانە:
* [[مولا عەلی قاری]]
* ئۆشی خۆی شرۆڤەیەکی بۆ نووسیوە بە ناوی &lt;nowiki&gt;''ضوء المعالي لبدء الأمالي''&lt;/nowiki&gt;.
* ئەحمەد کوڕی حەسەن ئەلبەیعەلوونی

=== بەرھەمەکانی تر ===
&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; '''غورەرولئەخبار و دورەرولئەشعار''' (غرر الأخبار ودرر الأشعار): کۆکراوەیەکی هەڵبژاردە لە ١٠٠٠ حەدیسی پێغەمبەر [[محەممەد]] کە بە شێوەیەکی کورت و پوخت ڕێکخراون.&lt;ref&gt;[https://islamiclegacy.com/ghurar-al-akhbar-wa-durar-al-ashar-imam-al-ushi/ Ghurar al-Akhbar wa Durar al-Ash’ar – Imam al-Ushi] - Islamic Legacy&lt;/ref&gt; 

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; '''نصاب الأخبار لتذکرة الأخیار''' (نصاب الأخبار لتذکرة الأخیار) * '''مجموع الفتاوی''' (کۆکراوەی فەتواکان)

== میرات ==
سراجەدین ئۆشی بەھۆی خزمەتە گەورەکەی لە ڕێگەی قەسیدەی ''بەدئولئەمالی''یەوە، وەک یەکێک لە گرنگترین زانایانی قوتابخانەی ماتوریدی لە مێژوودا دەناسرێت. کارەکەی بووەتە بناغەیەک بۆ فێرکردنی عەقیدەی ئیسلامی بەپێی تێگەیشتنی ئەھلی سوننە لەسەر ڕێچکەی [[ئەبوو مەنسووری ماتوریدی]] و تا ئەمڕۆش لەلایەن زانایان و قوتابیانی زانستە شەرعییەکانەوە گرنگییەکی زۆری پێدەدرێت.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

لەسەر بنەمای وتارەکانی ویکیپیدیای ئینگلیزی و عەرەبی و سەرچاوەی ترەوە وەرگیراوە، بە داڕشتنێکی جیاواز و فراوانتر نەک وەرگێڕانی وشەبەوشە.

{{تووڵی دەروازە|ژیاننامە|ئیسلام|ئایین|شیعر|ئاسیا|مێژوو|قورئان}}

[[پۆل:زانایانی حەنەفی]]
[[پۆل:زانایانی ماتوریدی]]
[[پۆل:شاعیرانی زمانی عەرەبی]]
[[پۆل:مردووانی سەدەی ١٢یەم]]
[[پۆل:خەڵکی دۆڵی فەرغانە]]
[[پۆل:زانایانی موسڵمانی سەدەی ١٢یەم]]
[[پۆل:مردووانی ١١٧٩]]
[[پۆل:مردووانی ١١٨٠]]
[[پۆل:زانایانی فەرموودە]]
[[پۆل:حەنەفییەکان]]
[[پۆل:ماتوریدییەکان]]
[[پۆل:زانا سونییە موسڵمانەکان]]
[[پۆل:شەرعزانانی سوننە]]
[[پۆل:ئیمامەکانی سوننە]]</text>
      <sha1>hmhgh6q3qplsc231wfo8pdqj6acdivm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>سوپای ناوەندی (تورکیا)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286988</id>
    <revision>
      <id>1457418</id>
      <parentid>1457306</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:03:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: ناوی پارامەترە کۆنەکان نوێ کرایەوە؛ چاکسازیی ژمارەکان (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457418</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14228" sha1="0xmcydaw4uqrfgqb5xag9utpq117rwh" xml:space="preserve">{{Infobox national military|name=سوپای ناوەندی|country={{flagicon image|Flag of Turkey.svg}} [[حکوومەتی ئەنجوومەنی نەتەوەییی مەزن|تورکیا]]|founded=کانوونی یەکەمی ١٩٢٠|commander=[[نورەددین پاشا]]{{ھن}}[[کازم قەرەبەکر]]|age=بەنزیکەیی ٢ ساڵ|active=٩ی کانوونی یەکەمی ١٩٢٠ - ٨ی شوباتی ١٩٢٢|manpower_age=دەورووبەری ١٠٠٠٠ پیاو (کانوونی یەکەمی ١٩٢٠)|image=Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|disbanded=٨ی شوباتی ١٩٢٢}}

'''سوپای ناوەندی''' ([[زمانی تورکی|تورکی مۆدێرن]]: ''Merkez Ordusu'') یەکێک بوو لە [[سوپای مەیدانی]] سوپای ئەنجوومەنی نیشتمانیی گەورە لە کاتی [[شەڕی سەربەخۆییی تورکیا]]. لە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٢٠ چاڵاکبوو و لە ٢٨ی شوباتی ١٩٢٢ ناچاڵاک بووە.&lt;ref name=&quot;Erickson&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Erickson|یەکەم=Edward J.|ناونیشان=https://www.google.ca/books/edition/The_Turkish_War_of_Independence/WkvEEAAAQBAJ?hl=en&amp;gbpv=1&amp;dq=%22Central+Army%22+Turkey+-wikipedia&amp;pg=PA92&amp;printsec=frontcover|سەردێڕ=The Turkish War of Independence: a military history, 1919–1923|بڵاوکەرەوە=Praeger|ژپنک=٩٧٨-١-٤٤٠٨-٧٨٤١-١|پەڕەکان=٩١-٩٣|بەستەری نووسەر=Edward J. Erickson}}&lt;/ref&gt;

== مێژوو ==
لە ساڵی ١٩٢٠ کۆمەڵێک [[یۆنانییەکانی پۆنتیک|یۆنانیی پۆنتیک]] ھێرشیان دەکردە سەر گوند و کێڵگە مسوڵمانەکان بەدرێژاییی کەنارەکانی [[دەریای ڕەش|دەریای ڕەشی]] تورکیا.&lt;ref name=&quot;Erickson&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Erickson|یەکەم=Edward J.|ناونیشان=https://www.google.ca/books/edition/The_Turkish_War_of_Independence/WkvEEAAAQBAJ?hl=en&amp;gbpv=1&amp;dq=%22Central+Army%22+Turkey+-wikipedia&amp;pg=PA92&amp;printsec=frontcover|سەردێڕ=The Turkish War of Independence: a military history, 1919–1923|بڵاوکەرەوە=Praeger|ژپنک=٩٧٨-١-٤٤٠٨-٧٨٤١-١|پەڕەکان=٩١-٩٣|بەستەری نووسەر=Edward J. Erickson}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFErickson&quot;&gt;[[Edward J. Erickson|Erickson, Edward J.]] [https://www.google.ca/books/edition/The_Turkish_War_of_Independence/WkvEEAAAQBAJ?hl=en&amp;gbpv=1&amp;dq=%22Central+Army%22+Turkey+-wikipedia&amp;pg=PA92&amp;printsec=frontcover ''The Turkish War of Independence: a military history, 1919–1923'']. Praeger. pp.&amp;nbsp;&lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;91–&lt;/span&gt;93. [[ژمارەی پێوانەییی نێونەتەوەییی کتێب|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/978-1-4408-7841-1|&lt;bdi&gt;978-1-4408-7841-1&lt;/bdi&gt;]].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەمە، سوپای ناوەندی دامەزرا، بە فەرماندەییی ژەنەڕاڵ نورەددین پاشا، لە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٢٠، کە بارەگاکەی لە [[ئاماسیا]] بوو.&lt;ref name=&quot;Erickson&quot; /&gt; سوپاکە سەرەتا ھێزی نزیکەی ١٠ ھەزار پیاوی ھەبوو کە لەم یەکانەدا ڕێکخراو بوون:

* فیرقەی پێنجەمی قەوقاز
* فیرقەی ١٥
* فیرقەی ١٤ی سوارە، کە پێکھاتووە لە:
** لیوای ٢٧ی سوارە
** لیوای ٢٨ی سوارە
* لیوای ١٣ی سەربەخۆی سوارە
* سێ یەکەی میلیشیای بە قەبارە.&lt;ref name=&quot;Erickson&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Erickson|یەکەم=Edward J.|ناونیشان=https://www.google.ca/books/edition/The_Turkish_War_of_Independence/WkvEEAAAQBAJ?hl=en&amp;gbpv=1&amp;dq=%22Central+Army%22+Turkey+-wikipedia&amp;pg=PA92&amp;printsec=frontcover|سەردێڕ=The Turkish War of Independence: a military history, 1919–1923|بڵاوکەرەوە=Praeger|ژپنک=٩٧٨-١-٤٤٠٨-٧٨٤١-١|پەڕەکان=٩١-٩٣|بەستەری نووسەر=Edward J. Erickson}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFErickson&quot;&gt;[[Edward J. Erickson|Erickson, Edward J.]] [https://www.google.ca/books/edition/The_Turkish_War_of_Independence/WkvEEAAAQBAJ?hl=en&amp;gbpv=1&amp;dq=%22Central+Army%22+Turkey+-wikipedia&amp;pg=PA92&amp;printsec=frontcover ''The Turkish War of Independence: a military history, 1919–1923'']. Praeger. pp.&amp;nbsp;&lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;91–&lt;/span&gt;93. [[ژمارەی پێوانەییی نێونەتەوەییی کتێب|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/978-1-4408-7841-1|&lt;bdi&gt;978-1-4408-7841-1&lt;/bdi&gt;]].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

فیرقەی ٥ی قەوقاز و فیرقەی ١٥ پێشتر بەشێک بوون لە فەیلەقی سێیەمی سوپای عوسمانی.

نورەددین بەرپرسیارێتیی ناوچەکەی پێدرا لە سینۆپ ڕۆژئاوا تا [[ترابزۆن]] بەدرێژاییی کەنارەکانی [[دەریای ڕەش]]، و لە ناوخۆدا تا [[پارێزگای چۆروم|چۆروم]] و [[ئاماسیا]] و [[سێواس]].&lt;ref name=&quot;Erickson&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Erickson|یەکەم=Edward J.|ناونیشان=https://www.google.ca/books/edition/The_Turkish_War_of_Independence/WkvEEAAAQBAJ?hl=en&amp;gbpv=1&amp;dq=%22Central+Army%22+Turkey+-wikipedia&amp;pg=PA92&amp;printsec=frontcover|سەردێڕ=The Turkish War of Independence: a military history, 1919–1923|بڵاوکەرەوە=Praeger|ژپنک=٩٧٨-١-٤٤٠٨-٧٨٤١-١|پەڕەکان=٩١-٩٣|بەستەری نووسەر=Edward J. Erickson}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFErickson&quot;&gt;[[Edward J. Erickson|Erickson, Edward J.]] [https://www.google.ca/books/edition/The_Turkish_War_of_Independence/WkvEEAAAQBAJ?hl=en&amp;gbpv=1&amp;dq=%22Central+Army%22+Turkey+-wikipedia&amp;pg=PA92&amp;printsec=frontcover ''The Turkish War of Independence: a military history, 1919–1923'']. Praeger. pp.&amp;nbsp;&lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;91–&lt;/span&gt;93. [[ژمارەی پێوانەییی نێونەتەوەییی کتێب|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/978-1-4408-7841-1|&lt;bdi&gt;978-1-4408-7841-1&lt;/bdi&gt;]].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; دەسەڵاتی نزیکەی بێ سنووری پێدرا بۆ سەرکوتکردنی ڕاپەڕینەکان.&lt;ref name=&quot;Erickson&quot; /&gt; لە سەرەتاوە ناوبانگێکی تووندی ھەبوو، لە سەرەتای شوباتی ساڵی ١٩٢١ دەستی پێکرد و وای لە پیاوەکانی کرد ھاوڵاتیانی مەدەنیی یۆنانیی پۆنتیک بکوژن و برینداریان بکەن و ماڵەکانیان بسوتێنن.&lt;ref name=&quot;Erickson&quot; /&gt; لە ١٢ی حوزەیران فەرمانی گواستنەوەی ھەموو یۆنانییەکان لە کەناراوەکانەوە بۆ ناوخۆ دەرچوو، لە ١٦ی حوزەیران سوپای ناوەندی ئاگادارکرایەوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|ناونیشان=https://www.google.ca/books/edition/The_Greek_Genocide_1913_1923_New_Perspec/eBs7EQAAQBAJ?hl=en&amp;gbpv=1&amp;dq=%22Central+Army%22+Turkey+-wikipedia&amp;pg=PA15&amp;printsec=frontcover|سەردێڕ=The Greek Genocide,|بڵاوکەرەوە=Asia Minor and Pontos Hellenic Research Centre|ژپنک=٩٧٨-١-٧٩٢٣-٠٣٥١-٧|editor-last=Shirinian|editor-first=George N.|پەڕە=١٢-١٤}}&lt;/ref&gt; ھەروەھا نورەددین سەرکردایەتیی ٣٠٠٠ سوارەی کرد بۆ بەرەنگاربوونەوەی [[ڕاپەڕینی قۆچگری|ڕاپەڕینی قۆچگریی]] کورد.&lt;ref name=&quot;Mango&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Mango|یەکەم=Andrew|ناونیشان=https://www.google.ca/books/edition/Ataturk/oIQ5AgAAQBAJ?hl=en&amp;gbpv=1&amp;dq=%22Central+Army%22+Turkey+-wikipedia&amp;pg=PT200&amp;printsec=frontcover|سەردێڕ=Atatürk|بڵاوکەرەوە=John Murray|ساڵ=١٩٩٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٧١٩٥-٦٥٩٢-٢|بەستەری نووسەر=Andrew Mango}}&lt;/ref&gt; یاخیبوونەکە تا ٢٤ی نیسان وەستێنرا.&lt;ref name=&quot;Mango&quot; /&gt;

لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩٢١ ھەر سێ فیرقەکە گواسترانەوە بۆ فەرماندەییی بەرەی ڕۆژئاوا؛ لە شوێنی ئەوان، سوپای ناوەندی دوو فیرقەی نوێی وەرگرت، ١٠ی لە [[سامسون]] و ١٦ لە ئاماسیا.&lt;ref name=&quot;Erickson&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Erickson|یەکەم=Edward J.|ناونیشان=https://www.google.ca/books/edition/The_Turkish_War_of_Independence/WkvEEAAAQBAJ?hl=en&amp;gbpv=1&amp;dq=%22Central+Army%22+Turkey+-wikipedia&amp;pg=PA92&amp;printsec=frontcover|سەردێڕ=The Turkish War of Independence: a military history, 1919–1923|بڵاوکەرەوە=Praeger|ژپنک=٩٧٨-١-٤٤٠٨-٧٨٤١-١|پەڕەکان=٩١-٩٣|بەستەری نووسەر=Edward J. Erickson}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFErickson&quot;&gt;[[Edward J. Erickson|Erickson, Edward J.]] [https://www.google.ca/books/edition/The_Turkish_War_of_Independence/WkvEEAAAQBAJ?hl=en&amp;gbpv=1&amp;dq=%22Central+Army%22+Turkey+-wikipedia&amp;pg=PA92&amp;printsec=frontcover ''The Turkish War of Independence: a military history, 1919–1923'']. Praeger. pp.&amp;nbsp;&lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;91–&lt;/span&gt;93. [[ژمارەی پێوانەییی نێونەتەوەییی کتێب|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/978-1-4408-7841-1|&lt;bdi&gt;978-1-4408-7841-1&lt;/bdi&gt;]].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; لەگەڵ تێپەڕبوونی کاتدا، نورەددین یەکە بە ئەزموونەکانی زیاتری لەدەستدا بۆ فەرماندەییی بەرەی ڕۆژئاوا، لە ھەمان کاتدا لە بەرامبەردا پێکھاتەی نوێ و تاقینەکراوی وەرگرت.&lt;ref name=&quot;Erickson&quot; /&gt; سەرەڕای ئەوەش، ڕاپەڕینەکان لە بنەڕەتدا لە پاییزی ساڵی ١٩٢١ سەرکوتکران.&lt;ref name=&quot;Erickson&quot; /&gt;

نورەددین لە 3&lt;ref name=&quot;Mango&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Mango|یەکەم=Andrew|ناونیشان=https://www.google.ca/books/edition/Ataturk/oIQ5AgAAQBAJ?hl=en&amp;gbpv=1&amp;dq=%22Central+Army%22+Turkey+-wikipedia&amp;pg=PT200&amp;printsec=frontcover|سەردێڕ=Atatürk|بڵاوکەرەوە=John Murray|ساڵ=١٩٩٩|ژپنک=٩٧٨-٠-٧١٩٥-٦٥٩٢-٢|بەستەری نووسەر=Andrew Mango}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFMango1999&quot;&gt;[[Andrew Mango|Mango, Andrew]] (1999). [https://www.google.ca/books/edition/Ataturk/oIQ5AgAAQBAJ?hl=en&amp;gbpv=1&amp;dq=%22Central+Army%22+Turkey+-wikipedia&amp;pg=PT200&amp;printsec=frontcover ''Atatürk'']. John Murray. [[ژمارەی پێوانەییی نێونەتەوەییی کتێب|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/978-0-7195-6592-2|&lt;bdi&gt;978-0-7195-6592-2&lt;/bdi&gt;]].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; یان ٨&lt;ref name=&quot;Erickson&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Erickson|یەکەم=Edward J.|ناونیشان=https://www.google.ca/books/edition/The_Turkish_War_of_Independence/WkvEEAAAQBAJ?hl=en&amp;gbpv=1&amp;dq=%22Central+Army%22+Turkey+-wikipedia&amp;pg=PA92&amp;printsec=frontcover|سەردێڕ=The Turkish War of Independence: a military history, 1919–1923|بڵاوکەرەوە=Praeger|ژپنک=٩٧٨-١-٤٤٠٨-٧٨٤١-١|پەڕەکان=٩١-٩٣|بەستەری نووسەر=Edward J. Erickson}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFErickson&quot;&gt;[[Edward J. Erickson|Erickson, Edward J.]] [https://www.google.ca/books/edition/The_Turkish_War_of_Independence/WkvEEAAAQBAJ?hl=en&amp;gbpv=1&amp;dq=%22Central+Army%22+Turkey+-wikipedia&amp;pg=PA92&amp;printsec=frontcover ''The Turkish War of Independence: a military history, 1919–1923'']. Praeger. pp.&amp;nbsp;&lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;91–&lt;/span&gt;93. [[ژمارەی پێوانەییی نێونەتەوەییی کتێب|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/978-1-4408-7841-1|&lt;bdi&gt;978-1-4408-7841-1&lt;/bdi&gt;]].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;ی تشرینی دووەمی ئەو ساڵەدا لەلایەن [[حکوومەتی ئەنجوومەنی نەتەوەییی مەزن|ئەنجوومەنی نیشتمانیی گەورەوە]] لە فەرماندەیی دوورخرایەوە و وەبیریھێنایەوە کە ڕووبەڕووی دادگاییکردنەوە بێتەوە بەھۆی تاکتیکە تووندەکانی لە کۆتاییھێنان بە ڕاپەڕینی قۆچگری.&lt;ref name=&quot;Mango&quot; /&gt; لە لایەن [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئاتاتورکەوە]] چاوپۆشکراوە و پارێزراوە لە دادگاییکردن.&lt;ref name=&quot;Mango&quot; /&gt; جێگرەوەی نورەددین وەک فەرماندەی سوپای ناوەندی ژەنەڕاڵ [[کازم قەرەبەکر]] بوو.&lt;ref name=&quot;Erickson&quot; /&gt;

حکوومەتی تورکیا لە ٢٨ی شوباتی ١٩٢٢ سوپای ناوەندیی ناچاڵاک کرد.&lt;ref name=&quot;Erickson&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Erickson|یەکەم=Edward J.|ناونیشان=https://www.google.ca/books/edition/The_Turkish_War_of_Independence/WkvEEAAAQBAJ?hl=en&amp;gbpv=1&amp;dq=%22Central+Army%22+Turkey+-wikipedia&amp;pg=PA92&amp;printsec=frontcover|سەردێڕ=The Turkish War of Independence: a military history, 1919–1923|بڵاوکەرەوە=Praeger|ژپنک=٩٧٨-١-٤٤٠٨-٧٨٤١-١|پەڕەکان=٩١-٩٣|بەستەری نووسەر=Edward J. Erickson}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFErickson&quot;&gt;[[Edward J. Erickson|Erickson, Edward J.]] [https://www.google.ca/books/edition/The_Turkish_War_of_Independence/WkvEEAAAQBAJ?hl=en&amp;gbpv=1&amp;dq=%22Central+Army%22+Turkey+-wikipedia&amp;pg=PA92&amp;printsec=frontcover ''The Turkish War of Independence: a military history, 1919–1923'']. Praeger. pp.&amp;nbsp;&lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;91–&lt;/span&gt;93. [[ژمارەی پێوانەییی نێونەتەوەییی کتێب|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/978-1-4408-7841-1|&lt;bdi&gt;978-1-4408-7841-1&lt;/bdi&gt;]].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==

[[پۆل:مێژووی ئاماسیا]]
[[پۆل:مێژووی تورکیا]]
[[پۆل:مێژووی سەربازیی تورکیا]]
[[پۆل:تورکیا لە دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:دەیەی ١٩٢٠]]
&lt;references /&gt;{{شریتی دەروازە|مێژوو|تورکیا|شەڕ|دەیەی ١٩٢٠}}</text>
      <sha1>0xmcydaw4uqrfgqb5xag9utpq117rwh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>سەیوان بارزانی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286989</id>
    <revision>
      <id>1457402</id>
      <parentid>1457377</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:01:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی سەردێڕی ون؛ ناوی پارامەترە کۆنەکان نوێ کرایەوە؛ بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان؛ چاکسازیی ڕێکەوتی ئەرشیڤ (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457402</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6612" sha1="j23u806dbm8dhesea4gfsfcv26l9yiz" xml:space="preserve">{{کەسایەتی
| ناو                  = سەیوان بارزانی
| ناوی_خۆماڵی          =
| زمانی_ناوی_خۆماڵی    =
| وێنە                 =
| قەبارەی وێنە         =
| جێگری_وێنە           =
| سەردێری وێنە         =
| ناوی کاتی لەدایکبوون =
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = ١٣ی شوباتی ١٩٧٢
| شوێنی لەدایکبوون     = {{ئاڵای کوردستان}}[[ھەولێر]]، [[ھەرێمی کوردستان]]
| ڕێکەوتی_ونبوون       =
| شوێنی_ونبوون         =
| ڕەوشی_ونبوون         =
| ڕێکەوتی مردن         =
| شوێنی مردن           =
| ھۆکاری مردن          =
| شوێنی دۆزینەوەی تەرم =
| شوێنی گۆڕ            =
| مۆنۆمێنتەکان         =
| نیشتەجێ              =
| نەتەوە               = [[کورد]]
| ناوەکانی تر          =
| نەژاد                =
| شارومەندێتی          =
| ڕادەی خوێندەواری     = [[دکتۆرا]] لە [[زانستی سیاسی|زانستە سیاسییەکان]]
| پیشە                 = دیپلۆماتکار، ئەکادیمی
| ساڵانی چالاکی          =
| خاوەنکار             =
| ڕێکخراو              =
| ناسراو_بە_ھۆی       =
| کارە_دیارەکان        =
| شێواز                =
| کاریگەر_بووە         =
| کاریگەری_بووە        =
| شار                  =
| مووچە                =
| دارایی               =
| باڵا                  =
| کێش                  =
| تەلەڤیزیۆن            =
| سەرناو               =
| وادە                 =
| پێشوو                =
| جێگر                 =
| حیزب                 = [[پارتی دیموکراتی کوردستان]]
| بزاڤ                 =
| بەرامبەرەکان         =
| ئایین                = [[ئیسلام]]
| سزای_تاوانباری       =
| ڕەوشی_تاوانباری      =
| ھاوسەر               =
| یار                  =
| منداڵەکان            =
| دایک و باوک          =
| خزمەکان              =[[سیروان بارزانی]] ([[برا]])، [[مەسعوود بارزانی]] ([[مام]])
| خەڵاتەکان             =
| واژوو                 =
| جێگری_واژوو           =
| قەبارەی_واژوو         =
| ماڵپەڕ               =
| پەراوێزەکان          =}}
'''سەیوان بارزانی''' (١٣ی شوباتی ١٩٧٢، [[ھەولێر]]). دیپلۆماتکار و ئەکادیمی [[کورد]]، و [[باڵیۆز]]ی پێشووی [[عێراق|کۆماری عێراق]] لە [[ئیتاڵیا]]، [[ماڵتا]] [[سان مارینۆ|و سان مارینۆ]]، [[ھۆڵەندا| ھۆڵەندا]]. برا بچووکی لیوا [[سیروان بارزانی|سیروان بارزانییە]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.diplomatmagazine.nl/2016/02/19/ambassador-of-iraq-presenting-credentials-to-opcw/|سەردێڕ=Ambassador of Iraq presenting credentials to OPCW - Diplomat magazine|ڕێکەوت=١٩ی شوباتی ٢٠١٦|ئیش=Diplomat magazine|زمان=en-US|ڕێکەوتی سەردان=٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٨|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160809174053/http://www.diplomatmagazine.nl/2016/02/19/ambassador-of-iraq-presenting-credentials-to-opcw/|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٩ی ئابی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین= |یەکەم= |ڕێکەوت= |ناونیشان=http://www.ikhnews.com/print.php?id=46769|سەردێڕ=سفير العراق في روما يقدم أوراق اعتماده كسفير غير مقيم لدى جمهورية سان مارينو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191208182309/http://www.ikhnews.com/print.php?id=46769 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان= |وێبگە=}}&lt;/ref&gt;

== بڕوانامەی ئەکادیمی ==
* بڕوانامەی زانکۆیی لە [[یاسا]] لە زانکۆی ئۆرلینز ([[فەڕەنسا]]) لە ساڵی ١٩٩٥.
* ١٩٩٨: بڕوانامەی [[بەکالۆریۆس]] لە [[زانستی سیاسی|زانستە سیاسییەکان]].
* ١٩٩٩–٢٠٠١: بڕوانامەی بەکالۆریۆس لە زانستە سیاسییەکان - پەیوەندییە نێونەتەوەیییەکان و [[دیپلۆماسی]] لە [[زانکۆی پاریس]]ی یەکەم پانتێۆن-سۆربۆن.
* ٢٠٠١–٢٠٠٢: بڕوانامەی [[ماستەر]] لە زانستە سیاسییەکان - دامەزراوە سیاسییەکان و سیاسەتی گشتی لە زانکۆی پاریسی یەکەم پانتێۆن-سۆربۆن.
* ٢٠٠٦: دکتۆرا لە زانستە سیاسییەکان لە زانکۆی پاریسی یەکەم - سۆربۆن (بە پلەی شەرەف).

== پیشە ==
* ڕێکخەری فەرمانگەی پەیوەندییە گشتییەکان - [[ھەولێر]]، ١٩٩٢.
* نوێنەری [[پارتی دیموکراتی کوردستان]] لە [[ئەورووپا]]، ١٩٩٧.
* نوێنەری [[ھەرێمی کوردستان]] لە [[فەڕەنسا]]، ١٩٩٨–٢٠٠٩.
* باڵیۆزی وەزارەتی دەرەوە لە [[بەغدا]]، ٢٠٠٩.
* باڵیۆزی مفەوەزی کۆماری عێراق لە [[ئیتاڵیا]]، ٢٠١٠–٢٠١٥.
* باڵیۆزی نادانیشتووی مفەوەزی [[کۆماری عێراق]] لە [[ماڵتا]]، ٢٠١١.
* باڵیۆزی نادانیشتووی مفەوەزی و دەسەڵاتی کۆماری عێراق لە [[سان مارینۆ]]، ٢٠١٢.
* کۆمیساری گشتی عێراق بۆ پێشانگای میلانۆ، ساڵی ٢٠١٥.
* نوێنەری ھەمیشەیی کۆماری عێراق لە ڕێکخراوی FAO - ڕێکخراوی خۆراک و کشتوکاڵی [[نەتەوە یەکگرتووەکان]] و دەزگاکانی تری نەتەوە یەکگرتووەکان لە [[ڕۆما]]، ٢٠١٤.
* ئەندامی مەکتەبی دەستەی بەڕێوەبەری بەرنامەی خۆراکی جیھانیی، بە نوێنەرایەتی وڵاتانی ئەندامی لیستی بی، ٢٠١١.
* باڵیۆزی مفەوەزی کۆماری عێراق لە [[شانشینی ھۆڵەندا]]، ٢٠١٦.

== سەرچاوەکان ==
[[پۆل:کوردەکانی باشووری کوردستان]]
[[پۆل:زیندووان]]</text>
      <sha1>j23u806dbm8dhesea4gfsfcv26l9yiz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457465</id>
      <parentid>1457402</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:02:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی داڕێژەی بەجێماوی {{[[داڕێژە:سەرچاوەکان|سەرچاوەکان]]}}</comment>
      <origin>1457465</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6638" sha1="gp24eoft55jxznuxz6q98q3he2hgbdb" xml:space="preserve">{{کەسایەتی
| ناو                  = سەیوان بارزانی
| ناوی_خۆماڵی          =
| زمانی_ناوی_خۆماڵی    =
| وێنە                 =
| قەبارەی وێنە         =
| جێگری_وێنە           =
| سەردێری وێنە         =
| ناوی کاتی لەدایکبوون =
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = ١٣ی شوباتی ١٩٧٢
| شوێنی لەدایکبوون     = {{ئاڵای کوردستان}}[[ھەولێر]]، [[ھەرێمی کوردستان]]
| ڕێکەوتی_ونبوون       =
| شوێنی_ونبوون         =
| ڕەوشی_ونبوون         =
| ڕێکەوتی مردن         =
| شوێنی مردن           =
| ھۆکاری مردن          =
| شوێنی دۆزینەوەی تەرم =
| شوێنی گۆڕ            =
| مۆنۆمێنتەکان         =
| نیشتەجێ              =
| نەتەوە               = [[کورد]]
| ناوەکانی تر          =
| نەژاد                =
| شارومەندێتی          =
| ڕادەی خوێندەواری     = [[دکتۆرا]] لە [[زانستی سیاسی|زانستە سیاسییەکان]]
| پیشە                 = دیپلۆماتکار، ئەکادیمی
| ساڵانی چالاکی          =
| خاوەنکار             =
| ڕێکخراو              =
| ناسراو_بە_ھۆی       =
| کارە_دیارەکان        =
| شێواز                =
| کاریگەر_بووە         =
| کاریگەری_بووە        =
| شار                  =
| مووچە                =
| دارایی               =
| باڵا                  =
| کێش                  =
| تەلەڤیزیۆن            =
| سەرناو               =
| وادە                 =
| پێشوو                =
| جێگر                 =
| حیزب                 = [[پارتی دیموکراتی کوردستان]]
| بزاڤ                 =
| بەرامبەرەکان         =
| ئایین                = [[ئیسلام]]
| سزای_تاوانباری       =
| ڕەوشی_تاوانباری      =
| ھاوسەر               =
| یار                  =
| منداڵەکان            =
| دایک و باوک          =
| خزمەکان              =[[سیروان بارزانی]] ([[برا]])، [[مەسعوود بارزانی]] ([[مام]])
| خەڵاتەکان             =
| واژوو                 =
| جێگری_واژوو           =
| قەبارەی_واژوو         =
| ماڵپەڕ               =
| پەراوێزەکان          =}}
'''سەیوان بارزانی''' (١٣ی شوباتی ١٩٧٢، [[ھەولێر]]). دیپلۆماتکار و ئەکادیمی [[کورد]]، و [[باڵیۆز]]ی پێشووی [[عێراق|کۆماری عێراق]] لە [[ئیتاڵیا]]، [[ماڵتا]] [[سان مارینۆ|و سان مارینۆ]]، [[ھۆڵەندا| ھۆڵەندا]]. برا بچووکی لیوا [[سیروان بارزانی|سیروان بارزانییە]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.diplomatmagazine.nl/2016/02/19/ambassador-of-iraq-presenting-credentials-to-opcw/|سەردێڕ=Ambassador of Iraq presenting credentials to OPCW - Diplomat magazine|ڕێکەوت=١٩ی شوباتی ٢٠١٦|ئیش=Diplomat magazine|زمان=en-US|ڕێکەوتی سەردان=٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٨|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160809174053/http://www.diplomatmagazine.nl/2016/02/19/ambassador-of-iraq-presenting-credentials-to-opcw/|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٩ی ئابی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین= |یەکەم= |ڕێکەوت= |ناونیشان=http://www.ikhnews.com/print.php?id=46769|سەردێڕ=سفير العراق في روما يقدم أوراق اعتماده كسفير غير مقيم لدى جمهورية سان مارينو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191208182309/http://www.ikhnews.com/print.php?id=46769 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان= |وێبگە=}}&lt;/ref&gt;

== بڕوانامەی ئەکادیمی ==
* بڕوانامەی زانکۆیی لە [[یاسا]] لە زانکۆی ئۆرلینز ([[فەڕەنسا]]) لە ساڵی ١٩٩٥.
* ١٩٩٨: بڕوانامەی [[بەکالۆریۆس]] لە [[زانستی سیاسی|زانستە سیاسییەکان]].
* ١٩٩٩–٢٠٠١: بڕوانامەی بەکالۆریۆس لە زانستە سیاسییەکان - پەیوەندییە نێونەتەوەیییەکان و [[دیپلۆماسی]] لە [[زانکۆی پاریس]]ی یەکەم پانتێۆن-سۆربۆن.
* ٢٠٠١–٢٠٠٢: بڕوانامەی [[ماستەر]] لە زانستە سیاسییەکان - دامەزراوە سیاسییەکان و سیاسەتی گشتی لە زانکۆی پاریسی یەکەم پانتێۆن-سۆربۆن.
* ٢٠٠٦: دکتۆرا لە زانستە سیاسییەکان لە زانکۆی پاریسی یەکەم - سۆربۆن (بە پلەی شەرەف).

== پیشە ==
* ڕێکخەری فەرمانگەی پەیوەندییە گشتییەکان - [[ھەولێر]]، ١٩٩٢.
* نوێنەری [[پارتی دیموکراتی کوردستان]] لە [[ئەورووپا]]، ١٩٩٧.
* نوێنەری [[ھەرێمی کوردستان]] لە [[فەڕەنسا]]، ١٩٩٨–٢٠٠٩.
* باڵیۆزی وەزارەتی دەرەوە لە [[بەغدا]]، ٢٠٠٩.
* باڵیۆزی مفەوەزی کۆماری عێراق لە [[ئیتاڵیا]]، ٢٠١٠–٢٠١٥.
* باڵیۆزی نادانیشتووی مفەوەزی [[کۆماری عێراق]] لە [[ماڵتا]]، ٢٠١١.
* باڵیۆزی نادانیشتووی مفەوەزی و دەسەڵاتی کۆماری عێراق لە [[سان مارینۆ]]، ٢٠١٢.
* کۆمیساری گشتی عێراق بۆ پێشانگای میلانۆ، ساڵی ٢٠١٥.
* نوێنەری ھەمیشەیی کۆماری عێراق لە ڕێکخراوی FAO - ڕێکخراوی خۆراک و کشتوکاڵی [[نەتەوە یەکگرتووەکان]] و دەزگاکانی تری نەتەوە یەکگرتووەکان لە [[ڕۆما]]، ٢٠١٤.
* ئەندامی مەکتەبی دەستەی بەڕێوەبەری بەرنامەی خۆراکی جیھانیی، بە نوێنەرایەتی وڵاتانی ئەندامی لیستی بی، ٢٠١١.
* باڵیۆزی مفەوەزی کۆماری عێراق لە [[شانشینی ھۆڵەندا]]، ٢٠١٦.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

[[پۆل:کوردەکانی باشووری کوردستان]]
[[پۆل:زیندووان]]</text>
      <sha1>gp24eoft55jxznuxz6q98q3he2hgbdb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457512</id>
      <parentid>1457465</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:05:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:ژیاننامە|ژیاننامە]]، [[دەروازە:سیاسەت|سیاسەت]]، [[دەروازە:عێراق|عێراق]] و [[دەروازە:کوردستان|کوردستان]]</comment>
      <origin>1457512</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6726" sha1="lfb3mvh1ey8aoy2ztlg2i04k07xsd80" xml:space="preserve">{{کەسایەتی
| ناو                  = سەیوان بارزانی
| ناوی_خۆماڵی          =
| زمانی_ناوی_خۆماڵی    =
| وێنە                 =
| قەبارەی وێنە         =
| جێگری_وێنە           =
| سەردێری وێنە         =
| ناوی کاتی لەدایکبوون =
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = ١٣ی شوباتی ١٩٧٢
| شوێنی لەدایکبوون     = {{ئاڵای کوردستان}}[[ھەولێر]]، [[ھەرێمی کوردستان]]
| ڕێکەوتی_ونبوون       =
| شوێنی_ونبوون         =
| ڕەوشی_ونبوون         =
| ڕێکەوتی مردن         =
| شوێنی مردن           =
| ھۆکاری مردن          =
| شوێنی دۆزینەوەی تەرم =
| شوێنی گۆڕ            =
| مۆنۆمێنتەکان         =
| نیشتەجێ              =
| نەتەوە               = [[کورد]]
| ناوەکانی تر          =
| نەژاد                =
| شارومەندێتی          =
| ڕادەی خوێندەواری     = [[دکتۆرا]] لە [[زانستی سیاسی|زانستە سیاسییەکان]]
| پیشە                 = دیپلۆماتکار، ئەکادیمی
| ساڵانی چالاکی          =
| خاوەنکار             =
| ڕێکخراو              =
| ناسراو_بە_ھۆی       =
| کارە_دیارەکان        =
| شێواز                =
| کاریگەر_بووە         =
| کاریگەری_بووە        =
| شار                  =
| مووچە                =
| دارایی               =
| باڵا                  =
| کێش                  =
| تەلەڤیزیۆن            =
| سەرناو               =
| وادە                 =
| پێشوو                =
| جێگر                 =
| حیزب                 = [[پارتی دیموکراتی کوردستان]]
| بزاڤ                 =
| بەرامبەرەکان         =
| ئایین                = [[ئیسلام]]
| سزای_تاوانباری       =
| ڕەوشی_تاوانباری      =
| ھاوسەر               =
| یار                  =
| منداڵەکان            =
| دایک و باوک          =
| خزمەکان              =[[سیروان بارزانی]] ([[برا]])، [[مەسعوود بارزانی]] ([[مام]])
| خەڵاتەکان             =
| واژوو                 =
| جێگری_واژوو           =
| قەبارەی_واژوو         =
| ماڵپەڕ               =
| پەراوێزەکان          =}}
'''سەیوان بارزانی''' (١٣ی شوباتی ١٩٧٢، [[ھەولێر]]). دیپلۆماتکار و ئەکادیمی [[کورد]]، و [[باڵیۆز]]ی پێشووی [[عێراق|کۆماری عێراق]] لە [[ئیتاڵیا]]، [[ماڵتا]] [[سان مارینۆ|و سان مارینۆ]]، [[ھۆڵەندا| ھۆڵەندا]]. برا بچووکی لیوا [[سیروان بارزانی|سیروان بارزانییە]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=http://www.diplomatmagazine.nl/2016/02/19/ambassador-of-iraq-presenting-credentials-to-opcw/|سەردێڕ=Ambassador of Iraq presenting credentials to OPCW - Diplomat magazine|ڕێکەوت=١٩ی شوباتی ٢٠١٦|ئیش=Diplomat magazine|زمان=en-US|ڕێکەوتی سەردان=٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٨|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160809174053/http://www.diplomatmagazine.nl/2016/02/19/ambassador-of-iraq-presenting-credentials-to-opcw/|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٩ی ئابی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین= |یەکەم= |ڕێکەوت= |ناونیشان=http://www.ikhnews.com/print.php?id=46769|سەردێڕ=سفير العراق في روما يقدم أوراق اعتماده كسفير غير مقيم لدى جمهورية سان مارينو |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191208182309/http://www.ikhnews.com/print.php?id=46769 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان= |وێبگە=}}&lt;/ref&gt;

== بڕوانامەی ئەکادیمی ==
* بڕوانامەی زانکۆیی لە [[یاسا]] لە زانکۆی ئۆرلینز ([[فەڕەنسا]]) لە ساڵی ١٩٩٥.
* ١٩٩٨: بڕوانامەی [[بەکالۆریۆس]] لە [[زانستی سیاسی|زانستە سیاسییەکان]].
* ١٩٩٩–٢٠٠١: بڕوانامەی بەکالۆریۆس لە زانستە سیاسییەکان - پەیوەندییە نێونەتەوەیییەکان و [[دیپلۆماسی]] لە [[زانکۆی پاریس]]ی یەکەم پانتێۆن-سۆربۆن.
* ٢٠٠١–٢٠٠٢: بڕوانامەی [[ماستەر]] لە زانستە سیاسییەکان - دامەزراوە سیاسییەکان و سیاسەتی گشتی لە زانکۆی پاریسی یەکەم پانتێۆن-سۆربۆن.
* ٢٠٠٦: دکتۆرا لە زانستە سیاسییەکان لە زانکۆی پاریسی یەکەم - سۆربۆن (بە پلەی شەرەف).

== پیشە ==
* ڕێکخەری فەرمانگەی پەیوەندییە گشتییەکان - [[ھەولێر]]، ١٩٩٢.
* نوێنەری [[پارتی دیموکراتی کوردستان]] لە [[ئەورووپا]]، ١٩٩٧.
* نوێنەری [[ھەرێمی کوردستان]] لە [[فەڕەنسا]]، ١٩٩٨–٢٠٠٩.
* باڵیۆزی وەزارەتی دەرەوە لە [[بەغدا]]، ٢٠٠٩.
* باڵیۆزی مفەوەزی کۆماری عێراق لە [[ئیتاڵیا]]، ٢٠١٠–٢٠١٥.
* باڵیۆزی نادانیشتووی مفەوەزی [[کۆماری عێراق]] لە [[ماڵتا]]، ٢٠١١.
* باڵیۆزی نادانیشتووی مفەوەزی و دەسەڵاتی کۆماری عێراق لە [[سان مارینۆ]]، ٢٠١٢.
* کۆمیساری گشتی عێراق بۆ پێشانگای میلانۆ، ساڵی ٢٠١٥.
* نوێنەری ھەمیشەیی کۆماری عێراق لە ڕێکخراوی FAO - ڕێکخراوی خۆراک و کشتوکاڵی [[نەتەوە یەکگرتووەکان]] و دەزگاکانی تری نەتەوە یەکگرتووەکان لە [[ڕۆما]]، ٢٠١٤.
* ئەندامی مەکتەبی دەستەی بەڕێوەبەری بەرنامەی خۆراکی جیھانیی، بە نوێنەرایەتی وڵاتانی ئەندامی لیستی بی، ٢٠١١.
* باڵیۆزی مفەوەزی کۆماری عێراق لە [[شانشینی ھۆڵەندا]]، ٢٠١٦.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|سیاسەت|عێراق|کوردستان}}

[[پۆل:کوردەکانی باشووری کوردستان]]
[[پۆل:زیندووان]]</text>
      <sha1>lfb3mvh1ey8aoy2ztlg2i04k07xsd80</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>باجی گومرگی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286990</id>
    <revision>
      <id>1457403</id>
      <parentid>1457375</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:01:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: ناوی پارامەترە کۆنەکان نوێ کرایەوە؛ چاکسازیی ژمارەکان؛ بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457403</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4298" sha1="hqhjvogzkk40xag4pof5lkuuw89lmq7" xml:space="preserve">'''باجی گومرگی'''&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦|ناونیشان=http://www.igmchicago.org/surveys/import-duties |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20161215040002/http://www.igmchicago.org/surveys/import-duties |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=١٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٣|زمان=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;IGMFreeTrade2&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٣ی ئازاری ٢٠١٢|ناونیشان=http://www.igmchicago.org/surveys/free-trade |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20161118010600/http://www.igmchicago.org/surveys/free-trade |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=١٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٣|زمان=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Krugman |یەکەم=Paul R. |ڕێکەوت=ئایاری ١٩٩٣|سەردێڕ=The Narrow and Broad Arguments for Free Trade |journal=American Economic Review: Papers and Proceedings |بەرگ=٨٣|issue=3 |پەڕەکان=٣٦٢–٣٦٦|jstor=2117691}}&lt;/ref&gt; ئەو باجەیە کە بەسەر ئەو کاڵایانە دەسەپێنرێت کە [[ھاوردەکردن|لەلایەن وڵاتێکەوە لە وڵاتێکی دیکەوە ھاوردە دەکرێن]]. زۆرێک لە وڵاتان باجی گومرگی بەکاردەھێنن بۆ پاراستنی پیشەسازییەکانیان لە کێبڕکێی دەرەکی. باجەکە بە بەرزکردنەوەی نرخی کاڵا ھاوردەکراوەکان پارێزگاری لێدەکات. بەم شێوەیە باجەکە ھانی کۆمپانیا ناوخۆیییەکان دەدات بۆ زیادکردنی بەرھەمھێنانیان و بەکارھێنەرانیش ناچارن نرخێکی زیاتر بدەن ئەگەر کاڵای ھاوردەکراویان بوێت. باجی گومرگی لەسەر ھەناردەکردن ھەندێک جار لە ھەندێک وڵاتدا بۆ زیادکردنی داھاتی حکوومەت بەکاردەھێنرێت. ھەروەھا وڵاتێک دەتوانێت باج بەکاربھێنێت بۆ کاریگەریکردن یان ناڕەزایەتی دەربڕین بەرامبەر بە سیاسەتی ئابووری یان سیاسی ھەندێک وڵاتی تر.
[[پەڕگە:Not_customs.svg|وێنۆک|273x273پیکسڵ|نمونەی وێنەی باجی گومرگی بە ھێڵی سوورەوە]]
وڵاتان بە شێوازی جیاواز باج دادەنێن. ڕەنگە ھەندێک وڵات ڕێککەوتنی بازرگانییان ھەبێت کە بڕگەی مامەڵەی ئیمتیازات بۆ ھەندێک وڵات لەخۆبگرێت، کە بەپێی ئەو بڕگەیە کەمترین ڕێژەی باجی ئاسایی لە وڵاتەکەیاندا بەسەر ھەموو ئەو وڵاتانەدا سەپێنراوە کە ڕێککەوتنەکەیان واژوو کردووە. ڕەنگە باجی ئیمتیازاتی تایبەت کە بەزۆری کەمترە لە باجی ئیمتیازاتی گشتی، بۆ ھاندانی ھاوردەکردن لە وڵاتانی کەم پێشکەوتووەوە بسەپێندرێت. ئەو وڵاتانەی یەکێتیی گومرگی پێکدەھێنن، باج لە بازرگانی نێوان خۆیاندا لادەبەن، ھەروەھا لەوانەیە باجێکی گومرگی ھاوبەشیان ھەبێت کە بازرگانی لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا بگرێتەوە کە ئەندامی یەکێتیی گومرگی نین. بازاڕی ھاوبەش ھەمان سیاسەتی گومرگی ھەیە وەک یەکێتیی گومرگی، بەڵام ھاوکاری زیاتر لە نێوان ئەندامەکاندا دابین دەکات. وڵاتانی ناوچەی بازرگانی ئازاد باجی گومرگی بەسەر بازرگانی نێوانیاندا دەسەپێنن، بەڵام ھەر وڵاتێک دەتوانێت ئەو باجە گومرگییەی کە خۆی دەیەوێت بەسەر ئەو کەسانەی کە ئەندام نین بسەپێنێت.

== سەرچاوەکان ==
[[پۆل:ئابوورناسیی نێونەتەوەیی]]</text>
      <sha1>hqhjvogzkk40xag4pof5lkuuw89lmq7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457464</id>
      <parentid>1457403</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:01:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی داڕێژەی بەجێماوی {{[[داڕێژە:سەرچاوەکان|سەرچاوەکان]]}}</comment>
      <origin>1457464</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4324" sha1="psxfw5w6dktoqrgbz495jj92obm0qh3" xml:space="preserve">'''باجی گومرگی'''&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦|ناونیشان=http://www.igmchicago.org/surveys/import-duties |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20161215040002/http://www.igmchicago.org/surveys/import-duties |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=١٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٣|زمان=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;IGMFreeTrade2&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٣ی ئازاری ٢٠١٢|ناونیشان=http://www.igmchicago.org/surveys/free-trade |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20161118010600/http://www.igmchicago.org/surveys/free-trade |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=١٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٣|زمان=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Krugman |یەکەم=Paul R. |ڕێکەوت=ئایاری ١٩٩٣|سەردێڕ=The Narrow and Broad Arguments for Free Trade |journal=American Economic Review: Papers and Proceedings |بەرگ=٨٣|issue=3 |پەڕەکان=٣٦٢–٣٦٦|jstor=2117691}}&lt;/ref&gt; ئەو باجەیە کە بەسەر ئەو کاڵایانە دەسەپێنرێت کە [[ھاوردەکردن|لەلایەن وڵاتێکەوە لە وڵاتێکی دیکەوە ھاوردە دەکرێن]]. زۆرێک لە وڵاتان باجی گومرگی بەکاردەھێنن بۆ پاراستنی پیشەسازییەکانیان لە کێبڕکێی دەرەکی. باجەکە بە بەرزکردنەوەی نرخی کاڵا ھاوردەکراوەکان پارێزگاری لێدەکات. بەم شێوەیە باجەکە ھانی کۆمپانیا ناوخۆیییەکان دەدات بۆ زیادکردنی بەرھەمھێنانیان و بەکارھێنەرانیش ناچارن نرخێکی زیاتر بدەن ئەگەر کاڵای ھاوردەکراویان بوێت. باجی گومرگی لەسەر ھەناردەکردن ھەندێک جار لە ھەندێک وڵاتدا بۆ زیادکردنی داھاتی حکوومەت بەکاردەھێنرێت. ھەروەھا وڵاتێک دەتوانێت باج بەکاربھێنێت بۆ کاریگەریکردن یان ناڕەزایەتی دەربڕین بەرامبەر بە سیاسەتی ئابووری یان سیاسی ھەندێک وڵاتی تر.
[[پەڕگە:Not_customs.svg|وێنۆک|273x273پیکسڵ|نمونەی وێنەی باجی گومرگی بە ھێڵی سوورەوە]]
وڵاتان بە شێوازی جیاواز باج دادەنێن. ڕەنگە ھەندێک وڵات ڕێککەوتنی بازرگانییان ھەبێت کە بڕگەی مامەڵەی ئیمتیازات بۆ ھەندێک وڵات لەخۆبگرێت، کە بەپێی ئەو بڕگەیە کەمترین ڕێژەی باجی ئاسایی لە وڵاتەکەیاندا بەسەر ھەموو ئەو وڵاتانەدا سەپێنراوە کە ڕێککەوتنەکەیان واژوو کردووە. ڕەنگە باجی ئیمتیازاتی تایبەت کە بەزۆری کەمترە لە باجی ئیمتیازاتی گشتی، بۆ ھاندانی ھاوردەکردن لە وڵاتانی کەم پێشکەوتووەوە بسەپێندرێت. ئەو وڵاتانەی یەکێتیی گومرگی پێکدەھێنن، باج لە بازرگانی نێوان خۆیاندا لادەبەن، ھەروەھا لەوانەیە باجێکی گومرگی ھاوبەشیان ھەبێت کە بازرگانی لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا بگرێتەوە کە ئەندامی یەکێتیی گومرگی نین. بازاڕی ھاوبەش ھەمان سیاسەتی گومرگی ھەیە وەک یەکێتیی گومرگی، بەڵام ھاوکاری زیاتر لە نێوان ئەندامەکاندا دابین دەکات. وڵاتانی ناوچەی بازرگانی ئازاد باجی گومرگی بەسەر بازرگانی نێوانیاندا دەسەپێنن، بەڵام ھەر وڵاتێک دەتوانێت ئەو باجە گومرگییەی کە خۆی دەیەوێت بەسەر ئەو کەسانەی کە ئەندام نین بسەپێنێت.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

[[پۆل:ئابوورناسیی نێونەتەوەیی]]</text>
      <sha1>psxfw5w6dktoqrgbz495jj92obm0qh3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457489</id>
      <parentid>1457464</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T16:03:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Tariffs}}</comment>
      <origin>1457489</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4356" sha1="sa6jrmewftsyc0xtvpmihtlp0ougkzc" xml:space="preserve">'''باجی گومرگی'''&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦|ناونیشان=http://www.igmchicago.org/surveys/import-duties |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20161215040002/http://www.igmchicago.org/surveys/import-duties |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=١٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٣|زمان=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;IGMFreeTrade2&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٣ی ئازاری ٢٠١٢|ناونیشان=http://www.igmchicago.org/surveys/free-trade |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20161118010600/http://www.igmchicago.org/surveys/free-trade |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=١٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٣|زمان=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Krugman |یەکەم=Paul R. |ڕێکەوت=ئایاری ١٩٩٣|سەردێڕ=The Narrow and Broad Arguments for Free Trade |journal=American Economic Review: Papers and Proceedings |بەرگ=٨٣|issue=3 |پەڕەکان=٣٦٢–٣٦٦|jstor=2117691}}&lt;/ref&gt; ئەو باجەیە کە بەسەر ئەو کاڵایانە دەسەپێنرێت کە [[ھاوردەکردن|لەلایەن وڵاتێکەوە لە وڵاتێکی دیکەوە ھاوردە دەکرێن]]. زۆرێک لە وڵاتان باجی گومرگی بەکاردەھێنن بۆ پاراستنی پیشەسازییەکانیان لە کێبڕکێی دەرەکی. باجەکە بە بەرزکردنەوەی نرخی کاڵا ھاوردەکراوەکان پارێزگاری لێدەکات. بەم شێوەیە باجەکە ھانی کۆمپانیا ناوخۆیییەکان دەدات بۆ زیادکردنی بەرھەمھێنانیان و بەکارھێنەرانیش ناچارن نرخێکی زیاتر بدەن ئەگەر کاڵای ھاوردەکراویان بوێت. باجی گومرگی لەسەر ھەناردەکردن ھەندێک جار لە ھەندێک وڵاتدا بۆ زیادکردنی داھاتی حکوومەت بەکاردەھێنرێت. ھەروەھا وڵاتێک دەتوانێت باج بەکاربھێنێت بۆ کاریگەریکردن یان ناڕەزایەتی دەربڕین بەرامبەر بە سیاسەتی ئابووری یان سیاسی ھەندێک وڵاتی تر.
[[پەڕگە:Not_customs.svg|وێنۆک|273x273پیکسڵ|نمونەی وێنەی باجی گومرگی بە ھێڵی سوورەوە]]
وڵاتان بە شێوازی جیاواز باج دادەنێن. ڕەنگە ھەندێک وڵات ڕێککەوتنی بازرگانییان ھەبێت کە بڕگەی مامەڵەی ئیمتیازات بۆ ھەندێک وڵات لەخۆبگرێت، کە بەپێی ئەو بڕگەیە کەمترین ڕێژەی باجی ئاسایی لە وڵاتەکەیاندا بەسەر ھەموو ئەو وڵاتانەدا سەپێنراوە کە ڕێککەوتنەکەیان واژوو کردووە. ڕەنگە باجی ئیمتیازاتی تایبەت کە بەزۆری کەمترە لە باجی ئیمتیازاتی گشتی، بۆ ھاندانی ھاوردەکردن لە وڵاتانی کەم پێشکەوتووەوە بسەپێندرێت. ئەو وڵاتانەی یەکێتیی گومرگی پێکدەھێنن، باج لە بازرگانی نێوان خۆیاندا لادەبەن، ھەروەھا لەوانەیە باجێکی گومرگی ھاوبەشیان ھەبێت کە بازرگانی لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا بگرێتەوە کە ئەندامی یەکێتیی گومرگی نین. بازاڕی ھاوبەش ھەمان سیاسەتی گومرگی ھەیە وەک یەکێتیی گومرگی، بەڵام ھاوکاری زیاتر لە نێوان ئەندامەکاندا دابین دەکات. وڵاتانی ناوچەی بازرگانی ئازاد باجی گومرگی بەسەر بازرگانی نێوانیاندا دەسەپێنن، بەڵام ھەر وڵاتێک دەتوانێت ئەو باجە گومرگییەی کە خۆی دەیەوێت بەسەر ئەو کەسانەی کە ئەندام نین بسەپێنێت.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Tariffs}}

[[پۆل:ئابوورناسیی نێونەتەوەیی]]</text>
      <sha1>sa6jrmewftsyc0xtvpmihtlp0ougkzc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457502</id>
      <parentid>1457489</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:01:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:ئابووری|ئابووری]] و [[دەروازە:پەیوەندییە نێونەتەوەیییەکان|پەیوەندییە نێونەتەوەیییەکان]]</comment>
      <origin>1457502</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4455" sha1="od6znmmolt7yqtlwiifzwp3j3n5hchl" xml:space="preserve">'''باجی گومرگی'''&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦|ناونیشان=http://www.igmchicago.org/surveys/import-duties |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20161215040002/http://www.igmchicago.org/surveys/import-duties |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٥ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=١٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٣|زمان=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;IGMFreeTrade2&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٣ی ئازاری ٢٠١٢|ناونیشان=http://www.igmchicago.org/surveys/free-trade |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20161118010600/http://www.igmchicago.org/surveys/free-trade |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=١٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٣|زمان=en-US}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Krugman |یەکەم=Paul R. |ڕێکەوت=ئایاری ١٩٩٣|سەردێڕ=The Narrow and Broad Arguments for Free Trade |journal=American Economic Review: Papers and Proceedings |بەرگ=٨٣|issue=3 |پەڕەکان=٣٦٢–٣٦٦|jstor=2117691}}&lt;/ref&gt; ئەو باجەیە کە بەسەر ئەو کاڵایانە دەسەپێنرێت کە [[ھاوردەکردن|لەلایەن وڵاتێکەوە لە وڵاتێکی دیکەوە ھاوردە دەکرێن]]. زۆرێک لە وڵاتان باجی گومرگی بەکاردەھێنن بۆ پاراستنی پیشەسازییەکانیان لە کێبڕکێی دەرەکی. باجەکە بە بەرزکردنەوەی نرخی کاڵا ھاوردەکراوەکان پارێزگاری لێدەکات. بەم شێوەیە باجەکە ھانی کۆمپانیا ناوخۆیییەکان دەدات بۆ زیادکردنی بەرھەمھێنانیان و بەکارھێنەرانیش ناچارن نرخێکی زیاتر بدەن ئەگەر کاڵای ھاوردەکراویان بوێت. باجی گومرگی لەسەر ھەناردەکردن ھەندێک جار لە ھەندێک وڵاتدا بۆ زیادکردنی داھاتی حکوومەت بەکاردەھێنرێت. ھەروەھا وڵاتێک دەتوانێت باج بەکاربھێنێت بۆ کاریگەریکردن یان ناڕەزایەتی دەربڕین بەرامبەر بە سیاسەتی ئابووری یان سیاسی ھەندێک وڵاتی تر.
[[پەڕگە:Not_customs.svg|وێنۆک|273x273پیکسڵ|نمونەی وێنەی باجی گومرگی بە ھێڵی سوورەوە]]
وڵاتان بە شێوازی جیاواز باج دادەنێن. ڕەنگە ھەندێک وڵات ڕێککەوتنی بازرگانییان ھەبێت کە بڕگەی مامەڵەی ئیمتیازات بۆ ھەندێک وڵات لەخۆبگرێت، کە بەپێی ئەو بڕگەیە کەمترین ڕێژەی باجی ئاسایی لە وڵاتەکەیاندا بەسەر ھەموو ئەو وڵاتانەدا سەپێنراوە کە ڕێککەوتنەکەیان واژوو کردووە. ڕەنگە باجی ئیمتیازاتی تایبەت کە بەزۆری کەمترە لە باجی ئیمتیازاتی گشتی، بۆ ھاندانی ھاوردەکردن لە وڵاتانی کەم پێشکەوتووەوە بسەپێندرێت. ئەو وڵاتانەی یەکێتیی گومرگی پێکدەھێنن، باج لە بازرگانی نێوان خۆیاندا لادەبەن، ھەروەھا لەوانەیە باجێکی گومرگی ھاوبەشیان ھەبێت کە بازرگانی لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا بگرێتەوە کە ئەندامی یەکێتیی گومرگی نین. بازاڕی ھاوبەش ھەمان سیاسەتی گومرگی ھەیە وەک یەکێتیی گومرگی، بەڵام ھاوکاری زیاتر لە نێوان ئەندامەکاندا دابین دەکات. وڵاتانی ناوچەی بازرگانی ئازاد باجی گومرگی بەسەر بازرگانی نێوانیاندا دەسەپێنن، بەڵام ھەر وڵاتێک دەتوانێت ئەو باجە گومرگییەی کە خۆی دەیەوێت بەسەر ئەو کەسانەی کە ئەندام نین بسەپێنێت.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Tariffs}}
{{شریتی دەروازە|ئابووری|پەیوەندییە نێونەتەوەیییەکان}}

[[پۆل:ئابوورناسیی نێونەتەوەیی]]</text>
      <sha1>od6znmmolt7yqtlwiifzwp3j3n5hchl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>نوورەددین سابوونی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286991</id>
    <revision>
      <id>1457399</id>
      <parentid>1457393</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:00:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: ناوی پارامەترە کۆنەکان نوێ کرایەوە؛ بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457399</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8795" sha1="k30i2ihejzqrydgd81wd4m4ic8khix7" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی کەسایەتی
| ناو                  = نوورەددین سابوونی
| ناوی خۆماڵی          = نور الدین الصابونی
| زمانی ناوی خۆماڵی    = ar
| ناوی کاتی لەدایکبوون = ئەحمەد کوڕی مەحموود کوڕی ئەبوبەکر سابوونی بوخاری
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = (نەزانراوە)
| شوێنی لەدایکبوون     = [[بوخارا]]
| ڕێکەوتی مەرگ         = ٥٨٠ی کۆچی / ١١٨٤ی زایینی
| شوێنی مەرگ           = [[بوخارا]]
| نیشتەجێ              = [[بوخارا]]، [[ئاسیای ناوەندی]]
| شارومەندێتی          = [[دەوڵەتی قەرەخانی]]
| پیشە                 = [[زانای ئیسلام|زانای ئیسلامی]]|[[فەقیھ]]ی [[مەзھەبی حەنەفی|حەنەفی]]|[[خواناس]] (متکلم)ی [[ماتوریدی]]
| خوێندنگە             = زانستە شەرعییەکان (عەقیدە، فیقھـ، ئوسوڵ)
| ناوبانگ              = کتێبی ''البدایە فی أصول الدین''|گفتوگۆ زانستییەکەی لەگەڵ [[فەخرەدینی ڕازی]]
| کارە دیارەکان        = ''البدایە فی أصول الدین''|''الکفایە فی الھدایە''|''المنتقی من عصمە اڵانبیاء''
| ئایین                = [[ئیسلام]] ([[ئەھلی سوننە و جەماعەت]])
}}

'''ئەبوو محەممەد نوورەددین ئەحمەد کوڕی مەحموود کوڕی ئەبوبەکر سابوونی بوخاری''' ({{بە عەرەبی|أبو محمد نور الدین أحمد بن محمود بن أبی بکر الصابونی البخاری}}، ناسراو بە '''نوورەددین سابوونی''' (کۆچی دوایی ٥٨٠ کۆچی/١١٨٤ زایینی)، یەکێک بوو لە گەورەترین زانایانی ئیسلام، فەقیھی دیاری [[مەزھەبی حەنەفی]] و یەکێک لە پێشەوا و بەرگریکارە ھەرە گرنگەکانی ڕێبازی عەقیدەی [[ماتوریدی]]. ئەو لە سەدەی شەشەمی کۆچیدا لە شاری [[بوخارا]] ژیاوە، کە یەکێک بوو لە ناوەندە زانستییە گەورەکانی جیھانی ئیسلامی.

== ژیان و پێگەی زانستی ==
نوورەددین سابوونی لە شاری بوخارا لەدایک بوو و ھەر لەوێشدا گەورە بوو و زانستەکانی سەرەتایی وەرگرت. بوخارا لەو سەردەمەدا ناوەندێکی زیندووی فیقھی حەنەفی و عەقیدەی ماتوریدی بوو، ئەمەش کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر ئاراستەی زانستیی سابوونی ھەبوو. ئەو لەلای گەورەترین زانایانی سەردەمی خۆی خوێندوویەتی و لە زانستەکانی [[عەقیدە]] (کەلام)، [[ئوسوڵی دین]]، [[فیقھی ئیسلامی|فیقھـ]] و گفتوگۆی زانستیدا (مناڤرە) گەیشتە پلەیەکی یەکجار بەرز، تا وای لێھات بووە یەکێک لە پێشەواکانی سەردەمی خۆی.&lt;ref&gt;Al-Bidayah fi Usul al-Din by Nur al-Din al-Sabuni, Introduction by Dr. Bakr Topaloglu, page 15-20.&lt;/ref&gt;

== بەرھەمە دیارەکان ==
سابوونی چەندین بەرھەمی گرنگی لە بواری عەقیدەدا نووسیوە کە تا ئەمڕۆش لەلایەن زانایان و توێژەرانەوە گرنگییان پێدەدرێت.

=== ١. البدایە فی أصول الدین (سەرەتا لە بنەماکانی ئایین) ===
ئەمە بەناوبانگترین کتێبی سابوونییە و بە یەکێک لە پوختە و گرنگترین دەقەکانی عەقیدەی ماتوریدی دادەنرێت. سابوونی ئەم کتێبەی وەک دەقێکی فێرکاریی کورت بەڵام گشتگیر نووسیوە بۆ قوتابیانی زانستە شەرعییەکان، تا بنەماکانی عەقیدەی ئەھلی سوننە بەپێی ڕێبازی ماتوریدی بە ئاسانی فێر بن. کتێبەکە بە شێوازێکی لۆژیکی و ڕوون داڕێژراوە و تێیدا وەڵامی گومانەکانی گرووپە جیاوازەکانی وەک موعتەزیلە، کەرامییە و موجەسسیمە دەداتەوە. ئەم کتێبە بە درێژایی مێژوو لە مەدرەسە ئیسلامییەکانی ئاسیای ناوەڕاست، ئەنادۆڵ و بەڵقان خوێندراوە.

=== ٢. الکفایە فی الھدایە (بەسکردن لە ڕێنماییدا) ===
ئەمە کتێبە گەورە و سەرەکییەکەی سابوونییە لە بواری عەقیدەدا، و کتێبی ''البدایە'' لە بنەڕەتدا کورتکراوەی ئەم کتێبەیە. ''الکفایە'' بەرھەمێکی فراوان و ئەکادیمییە کە تێیدا بە وردی و بە بەڵگەی عەقڵی (لۆژیکی) و نەقڵی (قورئان و سوننەت) بەرگری لە بیروباوەڕی ماتوریدی دەکات.

=== ٣. المنتقی من عصمە اڵانبیاء (ھەڵبژاردە لە پارێزراویی پێغەمبەران) ===
ئەم بەرھەمەی تایبەتە بە باسی [[عیسمەت]] (پارێزراوی لە گوناە)ی پێغەمبەران، کە یەکێکە لە بابەتە گرنگەکانی ناو زانستی عەقیدە.

== گفتوگۆ بەناوبانگەکەی لەگەڵ فەخرەدینی ڕازی ==
یەکێک لە دیارترین ڕووداوەکانی ژیانی زانستیی سابوونی، ئەو گفتوگۆ (مناڤرە) بەناوبانگەیە کە لە شاری [[ھەرات]] لەگەڵ زانای گەورەی ڕێبازی ئەشعەری، [[فەخرەدین ئەلڕازی|فەخرەدینی ڕازی]]، ئەنجامی دا. بابەتی گفتوگۆکە دەربارەی لێکدانەوەی سیفاتەکانی خودا بوو، بەتایبەتی سیفەتی &quot;ئیستیوا&quot; (استواء علی العرش). سابوونی بەپێی ڕێبازی ماتوریدی و بە بەکارھێنانی بەڵگەی عەقڵی و لۆژیکی بەھێز، بەرگری لە بۆچوونەکانی خۆی دەکرد. دەگێڕنەوە کە ھێزی بەڵگەکانی سابوونی و شێوازی گفتوگۆکردنی، کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر فەخرەدینی ڕازی و ئامادەبووان داناوە و ئەم ڕووداوە وەک نموونەیەکی بەرزی گفتوگۆی زانستی و ئەدەبی نێوان دوو قوتابخانە سەرەکییەکەی عەقیدەی سوننە (ماتوریدی و ئەشعەری) لە مێژوودا تۆمار کراوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://islamicpoetics.org/2016/11/02/ashari-maturidi-theology-a-classic-12th-century-debate/|سەردێڕ=Ash’ari &amp; Maturidi Theology: A Classic 12th Century Debate|بڵاوکەرەوە=Islamic Poetics|ڕێکەوت=٢ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt;

== میرات و کاریگەری ==
نوورەدین سابوونی وەک یەکێک لە پایە گرنگەکانی قوتابخانەی ماتوریدی لە دوای ئیمام [[ئەبوو مەنسووری ماتوریدی]] دادەنرێت. ئەو توانیی بەرھەمەکانی بە شێوەیەک دابڕێژێت کە ھەم بۆ قوتابیی سەرەتایی و ھەم بۆ زانای پسپۆڕ سوودیان ھەبێت. کارەکانی بوونە سەرچاوەی سەرەکی بۆ زانایانی دوای خۆی و تا ئەمڕۆش کتێبی ''البدایە'' یەکێکە لە دەقە کلاسیکە ھەرە گرنگەکان بۆ تێگەیشتن لە عەقیدەی ماتوریدی.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

لەسەر بنەمای وتارەکانی ویکیپیدیای ئینگلیزی، عەرەبی و سەرچاوەی ئەکادیمیی ترەوە وەرگیراوە، بە داڕشتنێکی فراوانتر و جیاواز نەک وەرگێڕانی وشەبەوشە.

{{تووڵی دەروازە|ژیاننامە|ئیسلام|فەلسەفە|ئاسیا| ئایین}}

[[پۆل:زانایانی حەنەفی]]
[[پۆل:زانایانی ماتوریدی]]
[[پۆل:زانایانی موسڵمانی سەدەی ١٢یەم]]
[[پۆل:خەڵکی بوخارا]]
[[پۆل:فەیلەسووفانی موسڵمان]]
[[پۆل:مردووانی ١١٨٤]]
[[پۆل:حەنەفییەکان]]
[[پۆل:ماتوریدییەکان]]
[[پۆل:زانا سونییە موسڵمانەکان]]
[[پۆل:ئیمامەکانی سوننە]]</text>
      <sha1>k30i2ihejzqrydgd81wd4m4ic8khix7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457516</id>
      <parentid>1457399</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:06:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەی [[دەروازە:دەروونناسی|دەروونناسی]]</comment>
      <origin>1457516</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8815" sha1="rsqsjir4v7je0h48mos9cu1bfykkqpd" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی کەسایەتی
| ناو                  = نوورەددین سابوونی
| ناوی خۆماڵی          = نور الدین الصابونی
| زمانی ناوی خۆماڵی    = ar
| ناوی کاتی لەدایکبوون = ئەحمەد کوڕی مەحموود کوڕی ئەبوبەکر سابوونی بوخاری
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = (نەزانراوە)
| شوێنی لەدایکبوون     = [[بوخارا]]
| ڕێکەوتی مەرگ         = ٥٨٠ی کۆچی / ١١٨٤ی زایینی
| شوێنی مەرگ           = [[بوخارا]]
| نیشتەجێ              = [[بوخارا]]، [[ئاسیای ناوەندی]]
| شارومەندێتی          = [[دەوڵەتی قەرەخانی]]
| پیشە                 = [[زانای ئیسلام|زانای ئیسلامی]]|[[فەقیھ]]ی [[مەзھەبی حەنەفی|حەنەفی]]|[[خواناس]] (متکلم)ی [[ماتوریدی]]
| خوێندنگە             = زانستە شەرعییەکان (عەقیدە، فیقھـ، ئوسوڵ)
| ناوبانگ              = کتێبی ''البدایە فی أصول الدین''|گفتوگۆ زانستییەکەی لەگەڵ [[فەخرەدینی ڕازی]]
| کارە دیارەکان        = ''البدایە فی أصول الدین''|''الکفایە فی الھدایە''|''المنتقی من عصمە اڵانبیاء''
| ئایین                = [[ئیسلام]] ([[ئەھلی سوننە و جەماعەت]])
}}

'''ئەبوو محەممەد نوورەددین ئەحمەد کوڕی مەحموود کوڕی ئەبوبەکر سابوونی بوخاری''' ({{بە عەرەبی|أبو محمد نور الدین أحمد بن محمود بن أبی بکر الصابونی البخاری}}، ناسراو بە '''نوورەددین سابوونی''' (کۆچی دوایی ٥٨٠ کۆچی/١١٨٤ زایینی)، یەکێک بوو لە گەورەترین زانایانی ئیسلام، فەقیھی دیاری [[مەزھەبی حەنەفی]] و یەکێک لە پێشەوا و بەرگریکارە ھەرە گرنگەکانی ڕێبازی عەقیدەی [[ماتوریدی]]. ئەو لە سەدەی شەشەمی کۆچیدا لە شاری [[بوخارا]] ژیاوە، کە یەکێک بوو لە ناوەندە زانستییە گەورەکانی جیھانی ئیسلامی.

== ژیان و پێگەی زانستی ==
نوورەددین سابوونی لە شاری بوخارا لەدایک بوو و ھەر لەوێشدا گەورە بوو و زانستەکانی سەرەتایی وەرگرت. بوخارا لەو سەردەمەدا ناوەندێکی زیندووی فیقھی حەنەفی و عەقیدەی ماتوریدی بوو، ئەمەش کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر ئاراستەی زانستیی سابوونی ھەبوو. ئەو لەلای گەورەترین زانایانی سەردەمی خۆی خوێندوویەتی و لە زانستەکانی [[عەقیدە]] (کەلام)، [[ئوسوڵی دین]]، [[فیقھی ئیسلامی|فیقھـ]] و گفتوگۆی زانستیدا (مناڤرە) گەیشتە پلەیەکی یەکجار بەرز، تا وای لێھات بووە یەکێک لە پێشەواکانی سەردەمی خۆی.&lt;ref&gt;Al-Bidayah fi Usul al-Din by Nur al-Din al-Sabuni, Introduction by Dr. Bakr Topaloglu, page 15-20.&lt;/ref&gt;

== بەرھەمە دیارەکان ==
سابوونی چەندین بەرھەمی گرنگی لە بواری عەقیدەدا نووسیوە کە تا ئەمڕۆش لەلایەن زانایان و توێژەرانەوە گرنگییان پێدەدرێت.

=== ١. البدایە فی أصول الدین (سەرەتا لە بنەماکانی ئایین) ===
ئەمە بەناوبانگترین کتێبی سابوونییە و بە یەکێک لە پوختە و گرنگترین دەقەکانی عەقیدەی ماتوریدی دادەنرێت. سابوونی ئەم کتێبەی وەک دەقێکی فێرکاریی کورت بەڵام گشتگیر نووسیوە بۆ قوتابیانی زانستە شەرعییەکان، تا بنەماکانی عەقیدەی ئەھلی سوننە بەپێی ڕێبازی ماتوریدی بە ئاسانی فێر بن. کتێبەکە بە شێوازێکی لۆژیکی و ڕوون داڕێژراوە و تێیدا وەڵامی گومانەکانی گرووپە جیاوازەکانی وەک موعتەزیلە، کەرامییە و موجەسسیمە دەداتەوە. ئەم کتێبە بە درێژایی مێژوو لە مەدرەسە ئیسلامییەکانی ئاسیای ناوەڕاست، ئەنادۆڵ و بەڵقان خوێندراوە.

=== ٢. الکفایە فی الھدایە (بەسکردن لە ڕێنماییدا) ===
ئەمە کتێبە گەورە و سەرەکییەکەی سابوونییە لە بواری عەقیدەدا، و کتێبی ''البدایە'' لە بنەڕەتدا کورتکراوەی ئەم کتێبەیە. ''الکفایە'' بەرھەمێکی فراوان و ئەکادیمییە کە تێیدا بە وردی و بە بەڵگەی عەقڵی (لۆژیکی) و نەقڵی (قورئان و سوننەت) بەرگری لە بیروباوەڕی ماتوریدی دەکات.

=== ٣. المنتقی من عصمە اڵانبیاء (ھەڵبژاردە لە پارێزراویی پێغەمبەران) ===
ئەم بەرھەمەی تایبەتە بە باسی [[عیسمەت]] (پارێزراوی لە گوناە)ی پێغەمبەران، کە یەکێکە لە بابەتە گرنگەکانی ناو زانستی عەقیدە.

== گفتوگۆ بەناوبانگەکەی لەگەڵ فەخرەدینی ڕازی ==
یەکێک لە دیارترین ڕووداوەکانی ژیانی زانستیی سابوونی، ئەو گفتوگۆ (مناڤرە) بەناوبانگەیە کە لە شاری [[ھەرات]] لەگەڵ زانای گەورەی ڕێبازی ئەشعەری، [[فەخرەدین ئەلڕازی|فەخرەدینی ڕازی]]، ئەنجامی دا. بابەتی گفتوگۆکە دەربارەی لێکدانەوەی سیفاتەکانی خودا بوو، بەتایبەتی سیفەتی &quot;ئیستیوا&quot; (استواء علی العرش). سابوونی بەپێی ڕێبازی ماتوریدی و بە بەکارھێنانی بەڵگەی عەقڵی و لۆژیکی بەھێز، بەرگری لە بۆچوونەکانی خۆی دەکرد. دەگێڕنەوە کە ھێزی بەڵگەکانی سابوونی و شێوازی گفتوگۆکردنی، کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر فەخرەدینی ڕازی و ئامادەبووان داناوە و ئەم ڕووداوە وەک نموونەیەکی بەرزی گفتوگۆی زانستی و ئەدەبی نێوان دوو قوتابخانە سەرەکییەکەی عەقیدەی سوننە (ماتوریدی و ئەشعەری) لە مێژوودا تۆمار کراوە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://islamicpoetics.org/2016/11/02/ashari-maturidi-theology-a-classic-12th-century-debate/|سەردێڕ=Ash’ari &amp; Maturidi Theology: A Classic 12th Century Debate|بڵاوکەرەوە=Islamic Poetics|ڕێکەوت=٢ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt;

== میرات و کاریگەری ==
نوورەدین سابوونی وەک یەکێک لە پایە گرنگەکانی قوتابخانەی ماتوریدی لە دوای ئیمام [[ئەبوو مەنسووری ماتوریدی]] دادەنرێت. ئەو توانیی بەرھەمەکانی بە شێوەیەک دابڕێژێت کە ھەم بۆ قوتابیی سەرەتایی و ھەم بۆ زانای پسپۆڕ سوودیان ھەبێت. کارەکانی بوونە سەرچاوەی سەرەکی بۆ زانایانی دوای خۆی و تا ئەمڕۆش کتێبی ''البدایە'' یەکێکە لە دەقە کلاسیکە ھەرە گرنگەکان بۆ تێگەیشتن لە عەقیدەی ماتوریدی.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

لەسەر بنەمای وتارەکانی ویکیپیدیای ئینگلیزی، عەرەبی و سەرچاوەی ئەکادیمیی ترەوە وەرگیراوە، بە داڕشتنێکی فراوانتر و جیاواز نەک وەرگێڕانی وشەبەوشە.

{{تووڵی دەروازە|ژیاننامە|ئیسلام|فەلسەفە|ئاسیا|ئایین|دەروونناسی}}

[[پۆل:زانایانی حەنەفی]]
[[پۆل:زانایانی ماتوریدی]]
[[پۆل:زانایانی موسڵمانی سەدەی ١٢یەم]]
[[پۆل:خەڵکی بوخارا]]
[[پۆل:فەیلەسووفانی موسڵمان]]
[[پۆل:مردووانی ١١٨٤]]
[[پۆل:حەنەفییەکان]]
[[پۆل:ماتوریدییەکان]]
[[پۆل:زانا سونییە موسڵمانەکان]]
[[پۆل:ئیمامەکانی سوننە]]</text>
      <sha1>rsqsjir4v7je0h48mos9cu1bfykkqpd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>کەمپەکانی گرتنی نازییەکان</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286992</id>
    <revision>
      <id>1457468</id>
      <parentid>1457345</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:02:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی داڕێژەی بەجێماوی {{[[داڕێژە:سەرچاوەکان|سەرچاوەکان]]}}</comment>
      <origin>1457468</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2346" sha1="kdciupcosvaw6p16a00iwd7qzz8g6v1" xml:space="preserve">[[پەڕگە:NaziConcentrationCamp.gif|وێنۆک]]
[[ئەڵمانیای نازی]] '''کەمپی گرتنی''' یان '''دۆلاگ''' (بە [[ئەڵمانی]]: ''Konzentrationslager'' یان KZ) لە ھەموو ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆی دامەزراند. یەکەم کەمپی کۆکردنەوەی [[نازیزم|نازییەکان]] لە [[ئەڵمانیای نازی|ئەڵمانیا]] دوای ئاگرکەوتنەوەکەی ڕیشستاگ لە ساڵی ١٩٣٣ زۆر فراوان کرا و مەبەست لێی ڕاگرتنی زیندانیانی سیاسی و نەیارانی ڕژێم بوو. ئەم زاراوەیە لە کەمپی کۆکردنەوەی بەریتانیا وەرگیراوە کە لە کاتی جەنگی دووەمی ئینگلیز و بۆرەکاندا دامەزران.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20180614010446/https://www.ushmm.org/outreach/en/article.php?ModuleId=10007720&lt;/ref&gt;

ژمارەی کەمپەکان لە نێوان ساڵانی ١٩٣٩ و ١٩٤٢ چوار ھێندە زیادی کردووە بۆ ٣٠٠ یان زیاتر، کە کرێکارانی کۆیلە لە ھەموو [[ئەورووپا]]، [[جوولەکەکان]]، [[زیندانی سیاسی|زیندانییە سیاسییەکان]]، تاوانباران،[[ھاوزایەندخوازان لە ئەڵمانیای نازی|ھاوڕەگەزبازان]]، [[دۆم|دۆم]]، نەخۆشە دەروونییەکان، کەمئەندامان و ئەوانی دیکە زیندانی دەکران، زۆربەیان بەبێ ھیچ پرۆسەیەکی یاسایی. کەمپەکانی ''گرتن'' (کە لەم بابەتەدا ئاماژەی پێکراوە) لەلایەن زانایانی [[ھۆلۆکۆست|ھۆلۆکۆستەوە]] جیا دەکرێنەوە لە [[کەمپی لەناوبردن|''کەمپەکانی لەناوبردن'']] کە لەلایەن نازییەکانەوە دامەزراون بۆ ئەنجامدانی کوشتنی بەکۆمەڵ لەسەر ئاستی پیشەسازی لە دانیشتووانی گێتۆ جوو بە پلەی یەکەم و دانیشتووانی کەمپەکانی گرتن.&lt;ref&gt;See Nazi concentration camp badges for a more complete system of prisoner identification in Nazi camps.&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}</text>
      <sha1>kdciupcosvaw6p16a00iwd7qzz8g6v1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457486</id>
      <parentid>1457468</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T16:02:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Nazi concentration camps}}</comment>
      <origin>1457486</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2395" sha1="riimk12f2fcxi5pnf1085h6q7mtvdhq" xml:space="preserve">[[پەڕگە:NaziConcentrationCamp.gif|وێنۆک]]
[[ئەڵمانیای نازی]] '''کەمپی گرتنی''' یان '''دۆلاگ''' (بە [[ئەڵمانی]]: ''Konzentrationslager'' یان KZ) لە ھەموو ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆی دامەزراند. یەکەم کەمپی کۆکردنەوەی [[نازیزم|نازییەکان]] لە [[ئەڵمانیای نازی|ئەڵمانیا]] دوای ئاگرکەوتنەوەکەی ڕیشستاگ لە ساڵی ١٩٣٣ زۆر فراوان کرا و مەبەست لێی ڕاگرتنی زیندانیانی سیاسی و نەیارانی ڕژێم بوو. ئەم زاراوەیە لە کەمپی کۆکردنەوەی بەریتانیا وەرگیراوە کە لە کاتی جەنگی دووەمی ئینگلیز و بۆرەکاندا دامەزران.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20180614010446/https://www.ushmm.org/outreach/en/article.php?ModuleId=10007720&lt;/ref&gt;

ژمارەی کەمپەکان لە نێوان ساڵانی ١٩٣٩ و ١٩٤٢ چوار ھێندە زیادی کردووە بۆ ٣٠٠ یان زیاتر، کە کرێکارانی کۆیلە لە ھەموو [[ئەورووپا]]، [[جوولەکەکان]]، [[زیندانی سیاسی|زیندانییە سیاسییەکان]]، تاوانباران،[[ھاوزایەندخوازان لە ئەڵمانیای نازی|ھاوڕەگەزبازان]]، [[دۆم|دۆم]]، نەخۆشە دەروونییەکان، کەمئەندامان و ئەوانی دیکە زیندانی دەکران، زۆربەیان بەبێ ھیچ پرۆسەیەکی یاسایی. کەمپەکانی ''گرتن'' (کە لەم بابەتەدا ئاماژەی پێکراوە) لەلایەن زانایانی [[ھۆلۆکۆست|ھۆلۆکۆستەوە]] جیا دەکرێنەوە لە [[کەمپی لەناوبردن|''کەمپەکانی لەناوبردن'']] کە لەلایەن نازییەکانەوە دامەزراون بۆ ئەنجامدانی کوشتنی بەکۆمەڵ لەسەر ئاستی پیشەسازی لە دانیشتووانی گێتۆ جوو بە پلەی یەکەم و دانیشتووانی کەمپەکانی گرتن.&lt;ref&gt;See Nazi concentration camp badges for a more complete system of prisoner identification in Nazi camps.&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Nazi concentration camps}}</text>
      <sha1>riimk12f2fcxi5pnf1085h6q7mtvdhq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457505</id>
      <parentid>1457486</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:02:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەی [[دەروازە:سیاسەت|سیاسەت]]</comment>
      <origin>1457505</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2438" sha1="dl259oe06nzyj6zivd7i2kdtff7l2lo" xml:space="preserve">[[پەڕگە:NaziConcentrationCamp.gif|وێنۆک]]
[[ئەڵمانیای نازی]] '''کەمپی گرتنی''' یان '''دۆلاگ''' (بە [[ئەڵمانی]]: ''Konzentrationslager'' یان KZ) لە ھەموو ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆی دامەزراند. یەکەم کەمپی کۆکردنەوەی [[نازیزم|نازییەکان]] لە [[ئەڵمانیای نازی|ئەڵمانیا]] دوای ئاگرکەوتنەوەکەی ڕیشستاگ لە ساڵی ١٩٣٣ زۆر فراوان کرا و مەبەست لێی ڕاگرتنی زیندانیانی سیاسی و نەیارانی ڕژێم بوو. ئەم زاراوەیە لە کەمپی کۆکردنەوەی بەریتانیا وەرگیراوە کە لە کاتی جەنگی دووەمی ئینگلیز و بۆرەکاندا دامەزران.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20180614010446/https://www.ushmm.org/outreach/en/article.php?ModuleId=10007720&lt;/ref&gt;

ژمارەی کەمپەکان لە نێوان ساڵانی ١٩٣٩ و ١٩٤٢ چوار ھێندە زیادی کردووە بۆ ٣٠٠ یان زیاتر، کە کرێکارانی کۆیلە لە ھەموو [[ئەورووپا]]، [[جوولەکەکان]]، [[زیندانی سیاسی|زیندانییە سیاسییەکان]]، تاوانباران،[[ھاوزایەندخوازان لە ئەڵمانیای نازی|ھاوڕەگەزبازان]]، [[دۆم|دۆم]]، نەخۆشە دەروونییەکان، کەمئەندامان و ئەوانی دیکە زیندانی دەکران، زۆربەیان بەبێ ھیچ پرۆسەیەکی یاسایی. کەمپەکانی ''گرتن'' (کە لەم بابەتەدا ئاماژەی پێکراوە) لەلایەن زانایانی [[ھۆلۆکۆست|ھۆلۆکۆستەوە]] جیا دەکرێنەوە لە [[کەمپی لەناوبردن|''کەمپەکانی لەناوبردن'']] کە لەلایەن نازییەکانەوە دامەزراون بۆ ئەنجامدانی کوشتنی بەکۆمەڵ لەسەر ئاستی پیشەسازی لە دانیشتووانی گێتۆ جوو بە پلەی یەکەم و دانیشتووانی کەمپەکانی گرتن.&lt;ref&gt;See Nazi concentration camp badges for a more complete system of prisoner identification in Nazi camps.&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Nazi concentration camps}}
{{شریتی دەروازە|سیاسەت}}</text>
      <sha1>dl259oe06nzyj6zivd7i2kdtff7l2lo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>عەلائەددین کاسانی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286993</id>
    <revision>
      <id>1457517</id>
      <parentid>1457390</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:06:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:وێژە|وێژە]]، [[دەروازە:مێژووی ئیسلام|مێژووی ئیسلام]]، [[دەروازە:قورئان|قورئان]]، [[دەروازە:زمانی عەرەبی|زمانی عەرەبی]]، [[دەروازە:سووریا|سووریا]] و [[دەروازە:شیعر|شیعر]]</comment>
      <origin>1457517</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8548" sha1="8t7i5xwhnaef6gxbzw5n7othmw5gtqs" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی کەسایەتی
| ناو                  = عەلائەدین کاسانی
| ناوی خۆماڵی          = علاء الدین الکاسانی
| زمانی ناوی خۆماڵی    = ar
| نازناو                = مەلیکولعولەما (پاشای زانایان)
| ناوی کاتی لەدایکبوون = ئەبوبەکر کوڕی مەسعوود کوڕی ئەحمەد کاسانی
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = (نەزانراوە)
| شوێنی لەدایکبوون     = کاسان، دۆڵی فەرغانە (ئێستا [[ئۆزبەکستان]])
| ڕێکەوتی مەرگ         = ١٠ی ڕەجەبی ٥٨٧ی کۆچی / ٣ی ئابی ١١٩١ی زایینی
| شوێنی مەرگ           = [[حەلەب]]، [[دەوڵەتی ئەییووبی]]
| شوێنی گۆڕ            = مەقامی ئیبراھیم، حەلەب (لە تەنیشت گۆڕی فاتیمەی ھاوسەری)
| نیشتەجێ              = [[بوخارا]]، [[حەلەب]]
| شارومەندێتی          = [[دەوڵەتی قەرەخانی]]، [[دەوڵەتی زەنگی]]
| پیشە                 = [[فەقیھ]]ی [[مەзھەبی حەنەفی|حەنەفی]]، [[زانای ئیسلام|زانای ئیسلامی]]، [[ئوسوڵی]]
| ناوبانگ              = کتێبی بەدائیعوسسەنائیع، نازناوی مەلیکولعولەما (پاشای زانایان)
| کارە دیارەکان        = بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع»،، السلگان المبین فی أصول الدین
| مامۆستا              = [[عەلائەدین سەمەرقەندی]]
| ھاوسەر               = فاتیمەی کچی عەلائەدین سەمەرقەندی
| ئایین                = [[ئیسلام]] ([[ئەھلی سوننە و جەماعەت]])
}}

'''مەلیکولعولەماء''' ('''پاشای زانایان''')، '''عەلائەددین ئەبووبەکر کوڕی مەسعوود کوڕی ئەحمەد کاسانی''' ({{بە عەرەبی|ملک العلماء علاء الدّین أبو بکر بن مسعود بن أحمد الکاسانی}}) یەکێک بوو لە گەورەترین و دیارترین زانایانی [[مەزھەبی حەنەفی]] لە سەدەی شەشەمی کۆچی (سەدەی دوازدەیەمی زایینی). ئەو بەھۆی کتێبە ناوازەکەی، '''بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع''' (شاکارەکان لە ڕێکخستنی شەریعەتەکاندا)، و چیرۆکی ھاوسەرگیرییە ئەفسانەییەکەیەوە لەگەڵ فاتیمەی کچی مامۆستاکەی، ناوبانگێکی گەورەی لە مێژووی ئیسلامیدا بەدەستھێناوە.

== ژیان و خوێندن ==
کاسانی لە شارۆچکەی کاسان (یان قەسان) لە دۆڵی فەرغانە لەدایک بووە، کە ناوچەیەک بوو بەشێک لە خاکی [[دەوڵەتی قەرەخانی]]. ئەو بۆ خوێندن گەشتی کرد بۆ شاری [[بوخارا]]، کە یەکێک بوو لە پایتەختە زانستییەکانی جیھانی ئیسلامی، و لەوێ بووە قوتابی یەکێک لە گەورەترین زانایانی حەنەفیی سەردەمی خۆی، ئەویش '''[[عەلائەدین سەمەرقەندی]]''' بوو، کە خاوەنی کتێبی بەناوبانگی ''تحفە الفقھاء'' (دیاریی فەقیھەکان) بوو. کاسانی بەھرەیەکی نائاسایی ھەبوو و بە خێرایی لەنێو قوتابییەکانی تردا دیار کەوت.

== بەدائیعوسسەنائیع و ھاوسەرگیرییەکەی ==
دیارترین وەرچەرخان لە ژیانی کاسانیدا نووسینی کتێبە ناوازەکەی، '''بەدائیعوسسەنائیع'''، بوو. ئەم کتێبە لە بنەڕەتدا شرۆڤەیەک بوو بۆ کتێبی ''تحفە الفقھاء''ی مامۆستاکەی، بەڵام کاسانی بە شێوازێکی داھێنەرانە و لۆژیکیی نوێ بابەتی فیقھییەکانی ڕێکخستەوە، کە ئەمەش کارێکی بێوێنە بوو لە سەردەمی خۆیدا.

کاتێک کاسانی کتێبەکەی تەواو کرد و پێشکەشی مامۆستاکەی کرد، سەمەرقەندی ئەوەندە سەرسام بوو بە جوانی و وردی و ڕێکخستنی کتێبەکە، کە وەک مارەیی (مەھر) بۆ کچە زانا و بەھرەمەندەکەی، '''فاتیمە'''، قبووڵی کرد. فاتیمە خۆی فەقیھێکی گەورە بوو و لە باوکییەوە زانستی وەرگرتبوو. پێشتر پاشا و میرەکانی ناوچەکە داوایان کردبوو، بەڵام باوکی ڕەتی کردبوونەوە. بەڵام کاتێک کاسانی ئەم شاکارە زانستییەی پێشکەش کرد، سەمەرقەندی بەناوبانگ وتی: &quot;تۆ کتێبەکەی منت شیکردەوە (شەرحت کرد)، منیش کچەکەمی بە تۆ دەدەم.&quot;&lt;ref&gt;Abdullah, Umar F. &quot;The Wife of al-Kāsānī&quot;. University of Michigan. Archived from the original on 2012-04-18.&lt;/ref&gt;

پەیوەندیی نێوان کاسانی و فاتیمەی ھاوسەری، نموونەیەکی بەرزی ھاوبەشیی زانستی بوو. دەگێڕنەوە کە فاتیمە ئەوەندە شارەزا بووە، کە زۆرجار کاسانی لە کاتی پێدانی فەتوادا ڕاوێژی پێکردووە و فاتیمە لەگەڵیدا واژۆی لەسەر فەتواکان کردووە.

== کۆچکردن بۆ حەلەب و کۆچی دوایی ==
دوای ماوەیەک، کاسانی و فاتیمەی ھاوسەری کۆچیان کرد بۆ شاری [[حەلەب]] و لەوێ لەلایەن سوڵتانی دادپەروەر، [[نورەدین زەنگی|نوورەدین زەنگی]]، پێشوازییەکی گەرمیان لێکرا و کاسانی وەک مامۆستا لە یەکێک لە مەدرەسە گەورەکانی شارەکە دامەزرا.

کاسانی لە ١٠ی ڕەجەبی ساڵی ٥٨٧ی کۆچی (بەرامبەر ٣ی ئابی ١١٩١ی زایینی) لە حەلەب کۆچی دوایی کرد. بەپێی وەسیەتی خۆی، لە تەنیشت گۆڕی فاتیمەی ھاوسەریەوە، کە پێشتر کۆچی دوایی کردبوو، لە مەقامی ئیبراھیم لە دەرەوەی شار بەخاک سپێردرا.&lt;ref&gt;Gibril Fouad Haddad (2015). The Biographies of the Elite Lives of the Scholars, Imams and Hadith Masters. Zulfiqar Ayub. p. 203.&lt;/ref&gt;

== میرات و پێگە ==
عەلائەدین کاسانی بەھۆی کتێبی ''بەدائیعوسسەنائیع''ەوە نازناوی &quot;مەلیکولعولەما&quot; (پاشای زانایان)ی پێ بەخشرا. ئەم کتێبە بەھۆی ڕێکخستنە لۆژیکی و شێوازە داھێنەرانەکەیەوە، بووە یەکێک لە گرنگترین سەرچاوەکانی فیقھی حەنەفی و تا ئەمڕۆش لەلایەن زانایان و توێژەرانەوە بەکاردەھێنرێت. کاسانی نموونەی زانایەکی داھێنەر بوو کە توانیی زانستی پێش خۆی بە شێوازێکی نوێ و باشتر پێشکەش بە نەوەکانی دوای خۆی بکات.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

لەسەر بنەمای وتارەکانی ویکیپیدیای [https://en.wikipedia.org/wiki/Al-Kasani?wprov=sfla1 ئینگلیزی] ،  [https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%84%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%8A%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86%D9%8A?wprov=sfla1 عەرەبی] و سەرچاوەی مێژوویی ترەوە وەرگیراوە، بە داڕشتنێکی فراوانتر و جیاواز نەک وەرگێڕانی وشەبەوشە.

{{تووڵی دەروازە|ژیاننامە|ئیسلام|ئاسیا|ئایین|وێژە|مێژووی ئیسلام|قورئان|زمانی عەرەبی|سووریا|شیعر}}

[[پۆل:زانایانی حەنەفی]]
[[پۆل:مردووانی ١١٩١]]
[[پۆل:خەڵکی دۆڵی فەرغانە]]
[[پۆل:زانایانی موسڵمانی سەدەی ١٢یەم]]
[[پۆل:فەقیھەکان]]
[[پۆل:شەرعزانە حەنەفییەکان]]
[[پۆل:حەنەفییەکان]]
[[پۆل:ماتوریدییەکان]]
[[پۆل:زانا سونییە موسڵمانەکان]]
[[پۆل:ئیمامەکانی سوننە]]</text>
      <sha1>8t7i5xwhnaef6gxbzw5n7othmw5gtqs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ئەبوو مەدیەن</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286994</id>
    <revision>
      <id>1457404</id>
      <parentid>1457372</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:01:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: ناوی پارامەترە کۆنەکان نوێ کرایەوە (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457404</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9644" sha1="if1iw35edvylsmsutbti3kgzlgoqiou" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی کەسایەتی
| ناو                  = ئەبوو مەدیەن
| ناوی خۆماڵی          = أبو مدین التلمسانی
[[پەڕگە:Porte_de_la_mosquée_de_Sidi_Boumédiène,_Tlemcen..jpg|وێنۆک|مزگەوتی ئەبوو مەدیەن]]
| زمانی ناوی خۆماڵی    = ar
| نازناو                = شێخی شێخان، سوڵتانی ئەولیا، قوتبی مەغریب
| ناوی کاتی لەدایکبوون = شوعەیب کوڕی حوسێن ئەنساری
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = ٥٠٩ی کۆچی / ١١١٥ی زایینی
| شوێنی لەدایکبوون     = قەنتلیانە، نزیک [[سێڤیلیا]]، [[ئەندەلوس]]
| ڕێکەوتی مەرگ         = ٥٩٤ی کۆچی / ١١٩٧ی زایینی
| شوێنی مەرگ           = عوبباد، نزیک [[تلمسان]] ([[جەزائیر]])
| شوێنی گۆڕ            = عوبباد، [[تلمسان]]
| نیشتەجێ              = [[فاس]]، [[بجایە]]
| شارومەندێتی          = [[دەوڵەتی موڕابیتوون]]، [[دەوڵەتی موەحیدون]]
| پیشە                 = مامۆستای ڕۆحی، پێشەوای [[سۆفیگەری]]، [[شاعیر]]
| ناوبانگ              = پێشەوای سۆفییەکانی مەغریبی ئیسلامی، کاریگەری لەسەر [[ئیبن عەرەبی]]
| کارە دیارەکان        = دیوانی شیعر، ''بدایە المریدین''، ''أنس الوحید ونزھە المرید''
| مامۆستا              = عەلی کوڕی حەرزەھیم، ئەبوو یەعزای یەلنووری، ئەبوو عەبدوڵڵا دەققاق
| ئایین                = [[ئیسلام]] ([[ئەھلی سوننە و جەماعەت|سوننە]])
}}

'''شێخ ئەبوو مەدیەن شوعەیب کوڕی حوسێن ئەنساری''' (بە عەرەبی: أبو مدین شعیب بن الحسین اڵانصاری؛ لەدایکبووی ١١١٥ – کۆچی دوایی ١١٩٧)، ناسراو بە '''ئەبوو مەدیەن'''، یەکێک بوو لە دیارترین و کاریگەرترین پێشەوایانی [[سۆفیگەری]] لە مێژووی ئیسلامدا. ئەو وەک &quot;مامۆستای مامۆستایان&quot; (شیخ الشیوخ) و &quot;قوتبی مەغریب&quot; (گەورەپیاوی ڕۆحیی ڕۆژاوای جیھانی ئیسلامی) دادەنرێت و قوتابخانە ڕۆحییەکەی بووە بناغەی زۆربەی تەریقەتە سۆفییەکانی دواتر لە باکووری ئەفریقا و ئەندەلوس.

== ژیان و گەشتی ڕۆحی ==
ئەبوو مەدیەن لە گوندێکی نزیک شاری [[سێڤیلیا]] لە [[ئەندەلوس]] (ئیسپانیای ئێستا) لە بنەماڵەیەکی ھەژار لەدایک بوو. لە منداڵییەوە ھەتیو بوو و وەک شوان کاری دەکرد. بەڵام حەز و خولیای بۆ زانست و ڕۆحانییەت وای لێکرد کە زێدی خۆی بەجێبھێڵێت و گەشتێکی درێژ بۆ بەدەستھێنانی زانست دەست پێبکات.

سەرەتا گەشتی کرد بۆ شاری [[فاس]] لە [[مەغریب]]، کە ناوەندێکی گەورەی زانست بوو. لەوێ لەلای گەورەترین مامۆستایانی سەردەمی خۆی خوێندی، لەوانە ''عەلی کوڕی حەرزەھیم'' و ''ئەبوو عەبدوڵڵا دەققاق''. ھەروەھا لەژێر کاریگەریی بیروباوەڕەکانی ئیمام [[غەزالی]]دا بوو، کە لە ڕێگەی مامۆستاکانییەوە پێی ئاشنا بوو.

دوای تەواوکردنی خوێندن، لە شاری [[بجایە]] (لە جەزائیری ئێستا) نیشتەجێ بوو، کە لەوێ وەک مامۆستایەکی ڕۆحی ناوبانگێکی گەورەی دەرکرد. ھەزاران قوتابی و مورید لە ھەموو لایەکی جیھانی ئیسلامییەوە ڕوویان تێدەکرد بۆ وەرگرتنی زانست و ڕێنمایی ڕۆحی. ناوبانگی ئەوەندە بڵاو بووەوە کە بە &quot;سوڵتانی ئەولیا&quot; ناسرا.

ناوبانگ و کاریگەریی زۆری ئەبوو مەدیەن، بووە ھۆی نیگەرانیی خەلیفەی [[دەوڵەتی موەحیدون]]، [[یەعقووب مەنسوور]]، کە ترسی لە کۆبوونەوەی خەڵک لە دەوری ھەبوو. بۆیە فەرمانی کرد کە ئەبوو مەدیەن لە بجایە بێت بۆ [[مەراکش|مەڕاکیش]] (پایتەختی دەوڵەت). لە کاتی گەشتەکەیدا و پێش ئەوەی بگاتە مەڕاکیش، ئەبوو مەدیەن نەخۆش کەوت و لە نزیک شاری [[تلمسان]] کۆچی دوایی کرد. پێش مردنی، ئاماژەی بە گوندی ''عوبباد'' کرد و وتی: &quot;عوبباد شوێنێکی چاکە بۆ نووستن (مردن).&quot;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.islamweb.net/ar/library/index.php?page=bookcontents&amp;ID=6109&amp;bk_no=60&amp;flag=1|سەردێڕ=أبو مدین التلمسانی - سیر أعلام النبلاء|بڵاوکەرەوە=Islamweb.net}}&lt;/ref&gt;

== فێرکاری و بیروباوەڕ ==
قوتابخانەی سۆفیگەریی ئەبوو مەدیەن لەسەر چەند بنەمایەکی سەرەکی دامەزرابوو:
* **کۆکردنەوەی شەریعەت و حەقیقەت:** ئەو جەختی لەوە دەکردەوە کە سۆفیگەریی ڕاستەقینە دەبێت بە تەواوی پابەندی [[شەریعەت]] بێت و ھیچ جیاوازییەک لە نێوان زانستی دەرەکی (فیقھـ و حەدیس) و زانستی ناوەکی (تەسەوف) نییە.
* **تەوبە و زوھد:** یەکەم ھەنگاو بۆ چوونە ناو ڕێگای ڕۆحانی، تەوبەیەکی ڕاستگۆیانەیە. ھەروەھا جەختی لەسەر ''زوھد'' (دوورکەوتنەوە لە خۆشییەکانی دنیا) و ''تەوەکول'' (پشت بەستنی تەواو بە خودا) دەکردەوە.
* **خزمەتکردنی خەڵک:** ئەو سۆفیگەریی بە دوورەپەرێزی و گۆشەگیری نەدەزانی، بەڵکو بە تێکەڵاوبوون لەگەڵ خەڵک و خزمەتکردنیان.

یەکێک لە وتە بەناوبانگەکانی بریتییە لە: &quot;اللّٰە، اللّٰە... وکل ما سواە فھو ھباء&quot; (&quot;خودا، خودا... ھەر شتێک جگە لەو بێ نرخ و پووچە&quot;).

== میرات و کاریگەری ==
ئەبوو مەدیەن کاریگەرییەکی یەکجار گەورەی لەسەر نەوەکانی دوای خۆی دانا. ئەو بە پردی نێوان سۆفیگەریی ڕۆژھەڵات (بەتایبەت قوتابخانەی غەزالی) و سۆفیگەریی مەغریبی دادەنرێت.

* **[[ئیبن عەرەبی]]**: گەورەترین شێخی سۆفیگەری، ئیبن عەرەبی، ھەرگیز ڕاستەوخۆ ئەبوو مەدیەنی نەبینیوە، بەڵام لەگەڵ زۆربەی قوتابییەکانی دانیشتووە و لە ژێر کاریگەریی قووڵی فێرکارییەکانیدا بووە و بە &quot;شێخی ئێمە&quot; ناوی دەبات.
* **[[ئەبولحەسەنی شازلی]]**: دامەزرێنەری [[تەریقەتی شازلی]]، یەکێکە لە قوتابییە ناڕاستەوخۆکانی ئەبوو مەدیەن و زۆربەی بنەماکانی تەریقەتەکەی لەسەر فێرکارییەکانی ئەوەوە داڕشتووە.

مەزارگەکەی لە گوندی عوبباد لە تلمسان، تا ئەمڕۆش یەکێکە لە گرنگترین مەزارگە ئیسلامییەکان لە باکووری ئەفریقا و ساڵانە ھەزاران کەس سەردانی دەکەن.

== بەرھەمەکان ==
چەندین کتێب و نامیلکە و شیعر خراونەتە پاڵ ئەبوو مەدیەن، لەوانە:
* **دیوانی شیعر:** کۆمەڵێک شیعری سۆفییانەی بەرز کە باس لە خۆشەویستیی خودایی و حاڵەتە ڕۆحییەکان دەکات.
* **بدایە المریدین (دەستپێکی موریدان):** کتێبێکی کورتە بۆ ڕێنماییکردنی ئەو کەسانەی کە تازە دێنە ناو ڕێگای سۆفیگەری.
* **أنس الوحید ونزھە المرید (ئارامیی تەنیا و سەیرانگای مورید):** نامیلکەیەکی ترە لەسەر ھەمان بابەت.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

لەسەر بنەمای وتارەکانی ویکیپیدیای [https://en.wikipedia.org/wiki/Abu_Madyan?wprov=sfla1 ئینگلیزی]، [https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D8%B9%D9%8A%D8%A8_%D8%A3%D8%A8%D9%88_%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86?wprov=sfla1 عەرەبی] و سەرچاوەی ترەوە وەرگیراوە، بە داڕشتنێکی فراوانتر و جیاواز نەک وەرگێڕانی وشەبەوشە.

{{تووڵی دەروازە|ژیاننامە|ئیسلام|سۆفیگەری|شیعر|ئەندەلوس| ئایین}}

[[پۆل:سۆفییەکانی ئەندەلوس]]
[[پۆل:مردووانی ١١٩٧]]
[[پۆل:زانایانی موسڵمانی سەدەی ١٢یەم]]
[[پۆل:شاعیرانی سۆفی]]
[[پۆل:خەڵکی سێڤیلیا]]
[[پۆل:ئەھلی سوننە و جەماعەت]]
[[پۆل:لەدایکبووانی دەیەی ١١٢٠]]
[[پۆل:مردووانی ١١٩٨]]
[[پۆل:سۆفییە سوننەکان]]</text>
      <sha1>if1iw35edvylsmsutbti3kgzlgoqiou</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457496</id>
      <parentid>1457404</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T16:05:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Sidi Boumediene}}</comment>
      <origin>1457496</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9684" sha1="hllln22dajs855slfruj44ijc2ebxu2" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی کەسایەتی
| ناو                  = ئەبوو مەدیەن
| ناوی خۆماڵی          = أبو مدین التلمسانی
[[پەڕگە:Porte_de_la_mosquée_de_Sidi_Boumédiène,_Tlemcen..jpg|وێنۆک|مزگەوتی ئەبوو مەدیەن]]
| زمانی ناوی خۆماڵی    = ar
| نازناو                = شێخی شێخان، سوڵتانی ئەولیا، قوتبی مەغریب
| ناوی کاتی لەدایکبوون = شوعەیب کوڕی حوسێن ئەنساری
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = ٥٠٩ی کۆچی / ١١١٥ی زایینی
| شوێنی لەدایکبوون     = قەنتلیانە، نزیک [[سێڤیلیا]]، [[ئەندەلوس]]
| ڕێکەوتی مەرگ         = ٥٩٤ی کۆچی / ١١٩٧ی زایینی
| شوێنی مەرگ           = عوبباد، نزیک [[تلمسان]] ([[جەزائیر]])
| شوێنی گۆڕ            = عوبباد، [[تلمسان]]
| نیشتەجێ              = [[فاس]]، [[بجایە]]
| شارومەندێتی          = [[دەوڵەتی موڕابیتوون]]، [[دەوڵەتی موەحیدون]]
| پیشە                 = مامۆستای ڕۆحی، پێشەوای [[سۆفیگەری]]، [[شاعیر]]
| ناوبانگ              = پێشەوای سۆفییەکانی مەغریبی ئیسلامی، کاریگەری لەسەر [[ئیبن عەرەبی]]
| کارە دیارەکان        = دیوانی شیعر، ''بدایە المریدین''، ''أنس الوحید ونزھە المرید''
| مامۆستا              = عەلی کوڕی حەرزەھیم، ئەبوو یەعزای یەلنووری، ئەبوو عەبدوڵڵا دەققاق
| ئایین                = [[ئیسلام]] ([[ئەھلی سوننە و جەماعەت|سوننە]])
}}

'''شێخ ئەبوو مەدیەن شوعەیب کوڕی حوسێن ئەنساری''' (بە عەرەبی: أبو مدین شعیب بن الحسین اڵانصاری؛ لەدایکبووی ١١١٥ – کۆچی دوایی ١١٩٧)، ناسراو بە '''ئەبوو مەدیەن'''، یەکێک بوو لە دیارترین و کاریگەرترین پێشەوایانی [[سۆفیگەری]] لە مێژووی ئیسلامدا. ئەو وەک &quot;مامۆستای مامۆستایان&quot; (شیخ الشیوخ) و &quot;قوتبی مەغریب&quot; (گەورەپیاوی ڕۆحیی ڕۆژاوای جیھانی ئیسلامی) دادەنرێت و قوتابخانە ڕۆحییەکەی بووە بناغەی زۆربەی تەریقەتە سۆفییەکانی دواتر لە باکووری ئەفریقا و ئەندەلوس.

== ژیان و گەشتی ڕۆحی ==
ئەبوو مەدیەن لە گوندێکی نزیک شاری [[سێڤیلیا]] لە [[ئەندەلوس]] (ئیسپانیای ئێستا) لە بنەماڵەیەکی ھەژار لەدایک بوو. لە منداڵییەوە ھەتیو بوو و وەک شوان کاری دەکرد. بەڵام حەز و خولیای بۆ زانست و ڕۆحانییەت وای لێکرد کە زێدی خۆی بەجێبھێڵێت و گەشتێکی درێژ بۆ بەدەستھێنانی زانست دەست پێبکات.

سەرەتا گەشتی کرد بۆ شاری [[فاس]] لە [[مەغریب]]، کە ناوەندێکی گەورەی زانست بوو. لەوێ لەلای گەورەترین مامۆستایانی سەردەمی خۆی خوێندی، لەوانە ''عەلی کوڕی حەرزەھیم'' و ''ئەبوو عەبدوڵڵا دەققاق''. ھەروەھا لەژێر کاریگەریی بیروباوەڕەکانی ئیمام [[غەزالی]]دا بوو، کە لە ڕێگەی مامۆستاکانییەوە پێی ئاشنا بوو.

دوای تەواوکردنی خوێندن، لە شاری [[بجایە]] (لە جەزائیری ئێستا) نیشتەجێ بوو، کە لەوێ وەک مامۆستایەکی ڕۆحی ناوبانگێکی گەورەی دەرکرد. ھەزاران قوتابی و مورید لە ھەموو لایەکی جیھانی ئیسلامییەوە ڕوویان تێدەکرد بۆ وەرگرتنی زانست و ڕێنمایی ڕۆحی. ناوبانگی ئەوەندە بڵاو بووەوە کە بە &quot;سوڵتانی ئەولیا&quot; ناسرا.

ناوبانگ و کاریگەریی زۆری ئەبوو مەدیەن، بووە ھۆی نیگەرانیی خەلیفەی [[دەوڵەتی موەحیدون]]، [[یەعقووب مەنسوور]]، کە ترسی لە کۆبوونەوەی خەڵک لە دەوری ھەبوو. بۆیە فەرمانی کرد کە ئەبوو مەدیەن لە بجایە بێت بۆ [[مەراکش|مەڕاکیش]] (پایتەختی دەوڵەت). لە کاتی گەشتەکەیدا و پێش ئەوەی بگاتە مەڕاکیش، ئەبوو مەدیەن نەخۆش کەوت و لە نزیک شاری [[تلمسان]] کۆچی دوایی کرد. پێش مردنی، ئاماژەی بە گوندی ''عوبباد'' کرد و وتی: &quot;عوبباد شوێنێکی چاکە بۆ نووستن (مردن).&quot;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.islamweb.net/ar/library/index.php?page=bookcontents&amp;ID=6109&amp;bk_no=60&amp;flag=1|سەردێڕ=أبو مدین التلمسانی - سیر أعلام النبلاء|بڵاوکەرەوە=Islamweb.net}}&lt;/ref&gt;

== فێرکاری و بیروباوەڕ ==
قوتابخانەی سۆفیگەریی ئەبوو مەدیەن لەسەر چەند بنەمایەکی سەرەکی دامەزرابوو:
* **کۆکردنەوەی شەریعەت و حەقیقەت:** ئەو جەختی لەوە دەکردەوە کە سۆفیگەریی ڕاستەقینە دەبێت بە تەواوی پابەندی [[شەریعەت]] بێت و ھیچ جیاوازییەک لە نێوان زانستی دەرەکی (فیقھـ و حەدیس) و زانستی ناوەکی (تەسەوف) نییە.
* **تەوبە و زوھد:** یەکەم ھەنگاو بۆ چوونە ناو ڕێگای ڕۆحانی، تەوبەیەکی ڕاستگۆیانەیە. ھەروەھا جەختی لەسەر ''زوھد'' (دوورکەوتنەوە لە خۆشییەکانی دنیا) و ''تەوەکول'' (پشت بەستنی تەواو بە خودا) دەکردەوە.
* **خزمەتکردنی خەڵک:** ئەو سۆفیگەریی بە دوورەپەرێزی و گۆشەگیری نەدەزانی، بەڵکو بە تێکەڵاوبوون لەگەڵ خەڵک و خزمەتکردنیان.

یەکێک لە وتە بەناوبانگەکانی بریتییە لە: &quot;اللّٰە، اللّٰە... وکل ما سواە فھو ھباء&quot; (&quot;خودا، خودا... ھەر شتێک جگە لەو بێ نرخ و پووچە&quot;).

== میرات و کاریگەری ==
ئەبوو مەدیەن کاریگەرییەکی یەکجار گەورەی لەسەر نەوەکانی دوای خۆی دانا. ئەو بە پردی نێوان سۆفیگەریی ڕۆژھەڵات (بەتایبەت قوتابخانەی غەزالی) و سۆفیگەریی مەغریبی دادەنرێت.

* **[[ئیبن عەرەبی]]**: گەورەترین شێخی سۆفیگەری، ئیبن عەرەبی، ھەرگیز ڕاستەوخۆ ئەبوو مەدیەنی نەبینیوە، بەڵام لەگەڵ زۆربەی قوتابییەکانی دانیشتووە و لە ژێر کاریگەریی قووڵی فێرکارییەکانیدا بووە و بە &quot;شێخی ئێمە&quot; ناوی دەبات.
* **[[ئەبولحەسەنی شازلی]]**: دامەزرێنەری [[تەریقەتی شازلی]]، یەکێکە لە قوتابییە ناڕاستەوخۆکانی ئەبوو مەدیەن و زۆربەی بنەماکانی تەریقەتەکەی لەسەر فێرکارییەکانی ئەوەوە داڕشتووە.

مەزارگەکەی لە گوندی عوبباد لە تلمسان، تا ئەمڕۆش یەکێکە لە گرنگترین مەزارگە ئیسلامییەکان لە باکووری ئەفریقا و ساڵانە ھەزاران کەس سەردانی دەکەن.

== بەرھەمەکان ==
چەندین کتێب و نامیلکە و شیعر خراونەتە پاڵ ئەبوو مەدیەن، لەوانە:
* **دیوانی شیعر:** کۆمەڵێک شیعری سۆفییانەی بەرز کە باس لە خۆشەویستیی خودایی و حاڵەتە ڕۆحییەکان دەکات.
* **بدایە المریدین (دەستپێکی موریدان):** کتێبێکی کورتە بۆ ڕێنماییکردنی ئەو کەسانەی کە تازە دێنە ناو ڕێگای سۆفیگەری.
* **أنس الوحید ونزھە المرید (ئارامیی تەنیا و سەیرانگای مورید):** نامیلکەیەکی ترە لەسەر ھەمان بابەت.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

لەسەر بنەمای وتارەکانی ویکیپیدیای [https://en.wikipedia.org/wiki/Abu_Madyan?wprov=sfla1 ئینگلیزی]، [https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D8%B9%D9%8A%D8%A8_%D8%A3%D8%A8%D9%88_%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86?wprov=sfla1 عەرەبی] و سەرچاوەی ترەوە وەرگیراوە، بە داڕشتنێکی فراوانتر و جیاواز نەک وەرگێڕانی وشەبەوشە.

{{تووڵی دەروازە|ژیاننامە|ئیسلام|سۆفیگەری|شیعر|ئەندەلوس| ئایین}}
{{پۆلی کۆمنز|Sidi Boumediene}}

[[پۆل:سۆفییەکانی ئەندەلوس]]
[[پۆل:مردووانی ١١٩٧]]
[[پۆل:زانایانی موسڵمانی سەدەی ١٢یەم]]
[[پۆل:شاعیرانی سۆفی]]
[[پۆل:خەڵکی سێڤیلیا]]
[[پۆل:ئەھلی سوننە و جەماعەت]]
[[پۆل:لەدایکبووانی دەیەی ١١٢٠]]
[[پۆل:مردووانی ١١٩٨]]
[[پۆل:سۆفییە سوننەکان]]</text>
      <sha1>hllln22dajs855slfruj44ijc2ebxu2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>وتووێژ:کەمپەکانی گرتنی نازییەکان</title>
    <ns>1</ns>
    <id>286995</id>
    <revision>
      <id>1457573</id>
      <parentid>1457370</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T06:30:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Aza</username>
        <id>86</id>
      </contributor>
      <comment>/* ناوناو */ وەڵامدانەوە</comment>
      <origin>1457573</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1383" sha1="co850bguf1gwfswwz8h22x9neq5la0w" xml:space="preserve">== ناوناو ==

@[[بەکارھێنەر:1silent scientist|1silent scientist]] کەمپ ئەبێتە ھەوارگە، internment camp یا concentration camp ئەبێتە ھەوارگەی بەندییان. Nazi concentration camps ئەبێتە ھەوارگەکانی نازییەکان بۆ بەندییان. [[بەکارھێنەر:Aza|Aza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Aza|لێدوان]]) ٠٤:٤٣، ٨ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)

:@[[بەکارھێنەر:Aza|Aza]] 
:لە ئینگلیزیدا هەر کەمپە، «ئۆردووگام» پێ باش نییە، نەشمکردووە بە «کەمپی دەستبەسەرکردنی نازییەکان» چونکە دوور و درێژە. [[بەکارھێنەر:1silent scientist|1silent scientist]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:1silent scientist|لێدوان]]) ٠٨:٥٧، ٨ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)
::@[[بەکارھێنەر:1silent scientist|1silent scientist]] کەمپ «ھەوار»ی خۆمانە. concentration campیش ھەواری بەندییانە. یا زیندانەھەوار یا حەپسەھەوار وەک ھاوینەھەوار کە ئەڵبەت پێم جوان نین. بۆیە هەواری بەندییان بە باش دەزانم. [[بەکارھێنەر:Aza|Aza]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Aza|لێدوان]]) ٠٦:٣٠، ٩ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)</text>
      <sha1>co850bguf1gwfswwz8h22x9neq5la0w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ھاوپەیمانیی شنگال</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286997</id>
    <revision>
      <id>1457401</id>
      <parentid>1457382</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:01:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی سەردێڕی ون؛ ناوی پارامەترە کۆنەکان نوێ کرایەوە؛ چاکسازیی ژمارەکان؛ بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457401</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5413" sha1="gzsvbojxe2ymgvn86y4z2su1ncyteoc" xml:space="preserve">{{داتابۆکس}}'''سەرکردایەتیی ئێزیدییەکان بۆ ڕزگارکردنی شنگال''' یان '''ھاوپەیمانیی شەنگال''' فەرماندەیی ھاوبەش بوو لە سەرەتادا سێ [[میلیشیا|میلیشیای]] [[ئێزیدییەکان|ئێزیدی]] لەنێویاندا [[یەکینەکانی بەرخۆدانی شنگال|یەکینەکانی بەرخۆدانی شەنگال]] (یەبەشە) [[یەکەکانی ژنانی ئێزدخان|و یەکینەکانی ژنانی ئێزیدی]] (یەژە). بە پاڵپشتی [[پارتی کرێکارانی کوردستان]] (پەکەکە).&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=١٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥|ناونیشان=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/12/iraq-kurdistan-sinjar-liberated-isis-hegemony.html|سەردێڕ=With the Islamic State gone from Sinjar, Kurdish groups battle for control - AL-Monitor: The Middle Eastʼs leading independent news source since 2012 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160408043620/http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/12/iraq-kurdistan-sinjar-liberated-isis-hegemony.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٨ی نیسانی ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=٢٥ی حوزەیرانی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt;

ھاوپەیمانییەکە لە سەرەتادا لە تشرینی یەکەمی ٢٠١٥،&lt;ref name=&quot;auto&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ڕێکەوت=٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥|ناونیشان=http://anfkurdi.com/kurdistan/li-sengale-fermandariya-hevbes-hat-avakirin|سەردێڕ=Li Şengalê 'Fermandariya Hevbeş' hat avakirin |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20161005115852/http://anfkurdi.com/kurdistan/li-sengale-fermandariya-hevbes-hat-avakirin |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦|ڕێکەوتی سەردان=٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦|agency=ANF News}}&lt;/ref&gt; دوای [[کۆمەڵکوژیی شەنگال|کۆمەڵکوژیی شەنگال]] لە ئابی ٢٠١٤،&lt;ref name=&quot;auto3&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Cetorelli |یەکەم=Valeria |دوایین٢=Sasson |یەکەم٢=Isaac |دوایین٣=Shabila |یەکەم٣=Nazar |دوایین٤=Burnham |یەکەم٤=Gilbert |ساڵ=٢٠١٧|سەردێڕ=Mortality and kidnapping estimates for the Yazidi population in the area of Mount Sinjar, Iraq, in August 2014: A retrospective household survey |journal=PLOS Medicine |بەرگ=١٤|issue=5 |پەڕەکان=e١٠٠٢٢٩٧|doi=10.1371/journal.pmed.1002297 |pmc=٥٤٢٣٥٥٠|pmid=٢٨٤٨٦٤٩٢}}&lt;/ref&gt; و [[ھێزی پاراستنی ئێزیدخان]] (ھەپەشە)ی لەخۆگرتبوو، کە لە ڕاستیدا گەورەترین دەستەی چەکدارانی دابینکردبوو (ئیدیعای لەکاتی ئۆپەراسیۆندا ٥ ھەزار کەسیان  مەزەندە کرد کە نزیکەی ٤٠٠ ژنیان تێدابوو).&lt;ref name=&quot;rferl&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ناونیشان=https://www.rferl.org/a/islamic-state-yazidi-militias-kurdish-region/27066780.html|سەردێڕ=Yazidi Militias Fight IS In Iraq, Amid Kurdish Rivalries|ئیش=Radio Free Europe/Radio Liberty|ڕێکەوت=١١ی حوزەیرانی ٢٠١٥|زمان=en|ڕێکەوتی سەردان=١٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١١ی ئەیلوولی ٢٠١٦|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160911025113/http://www.rferl.org/content/islamic-state-yazidi-militias-kurdish-region/27066780.html|دوایین=Paraszczuk|یەکەم=Joanna}}&lt;/ref&gt; بەڵام [[ھێزی پاراستنی ئێزیدخان]] لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٧ بەھۆی ناکۆکی ئایدیۆلۆژی لەگەڵ باقی میلیشیاکانی پاڵپشتی [[پارتی کرێکارانی کوردستان|پەکەکە]] ھاوپەیمانێتیەکەی جێھێشت. &lt;ref name=&quot;k24&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|دوایین=Kurdistan24 |ناونیشان=https://www.kurdistan24.net/en/news/84c02995-a87c-404f-b24b-94bf453380f3/Haider-Shesho--Ezidkhan-Units-take-orders-from-President-Barzani--peshmerga-Ministry-|سەردێڕ=https://www.kurdistan24.net/en/news/84c02995-a87c-404f-b24b-94bf453380f3/Haider-Shesho--Ezidkhan-Units-take-orders-from-President-Barzani--peshmerga-Ministry- |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20191118012626/https://www.kurdistan24.net/en/news/84c02995-a87c-404f-b24b-94bf453380f3/Haider-Shesho--Ezidkhan-Units-take-orders-from-President-Barzani--Peshmerga-Ministry- |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٩|ڕێکەوتی سەردان=١٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٩|وێبگە=Kurdistan24 |زمان=en}}&lt;/ref&gt; ئامانجی ھاوپەیمانییەکە دامەزراندنی [[کۆنفیدراڵیزمی دیموکراتیک|کۆنفیدڕاڵی دیموکراسییە]] لە ناوچەیەکی خۆبەڕێوەبەری ئێزیدییە لە شنگال.

== سەرچاوەکان ==
&lt;references /&gt;{{شریتی دەروازە|کوردستان|عێراق|سووریا|شەڕ|دەیەی ٢٠١٠}}
[[پۆل:ھاوپەیمانییە سەربازییەکان]]
[[پۆل:گرووپە سەربزێوەکان لە عێراق]]
[[پۆل:یەکە سەربازییەکان و پێکھاتەکانی عێراق]]</text>
      <sha1>gzsvbojxe2ymgvn86y4z2su1ncyteoc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>پارچکان (خێڵ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>286999</id>
    <revision>
      <id>1457400</id>
      <parentid>1457386</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:01:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: ناوی پارامەترە کۆنەکان نوێ کرایەوە؛ بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان؛ چاکسازیی ژمارەکان (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457400</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10110" sha1="oxf03y91lh51wdr8amrbu9gsvlwhdu3" xml:space="preserve">
[[پەڕگە:340-3408691 kurdish-tribes-map.png|وێنۆک|ھۆزە کوردەکان لەسەر نەخشەی کوردستانی گەورە، کە تیایدا ھۆزی پارچکانیش دەردەکەوێت|312x312پیکسڵ]]
'''پارچکان'''، '''پارچیکان''' ({{بە کوردیی باکووری|''Parçikan''}}) [[ھۆزە کوردەکان|ھۆزێکی]] [[کورد|کوردە]] کە بە شێوەیەکی سەرەکی لە [[پارێزگای خارپێت]] لە [[تورکیا]] نیشتەجێین. ژمارەی ئەم ھۆزە نزیکەی ٢٠ ھەزار ئەندامە.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ڕێکەوت=١٠ی ئەیلوولی ٢٠١٠|سەردێڕ=Kürt aşiretlerin evet ya da hayır tercihi|زمان=tr|ئیش=Haber 7|ناونیشان=https://www.haber7.com/siyaset/haber/602391-kurt-asiretlerin-evet-ya-da-hayir-tercihi|ڕێکەوتی سەردان=١٦ی حوزەیرانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; و زۆرینەیان [[سوننە|مسوڵمانی سوننەن]].{{Sfnp|Ayna|2018}} ھۆزەکە کۆچەریی ترانزۆمێنتە.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ڕێکەوت=٣١ی ئایاری ٢٠١٩|سەردێڕ=Tapusu Malatya'nın kullanım hakkı Erzincan'ın|زمان=tr|ئیش=Busabah|ناونیشان=https://www.busabahmalatya.com/tapusu-malatyanin-kullanim-hakki-erzincanin/|ڕێکەوتی سەردان=١٧ی حوزەیرانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt;

== مێژوو ==
ھۆزەکە لە دەورووبەری ئازەربایجان و ئێران ژیاون پێش ئەوەی بەرەو ڕۆژئاوا کۆچ بکەن دوای لەشکرکێشیی مەغۆلەکان و لە دەورووبەری باسکیل نیشتەجێ بوون کە لە سەردەمی حکومڕانی [[ئاق قۆینلۆ|ئاق قۆیونلۆ]] و [[سەفەوییەکان|ئێرانی سەفەوی]] و [[ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|ئیمپراتۆریەتیی عوسمانیدا]] چوونە ژێر ناوی ''ھەرسین.''

لە سەدەی حەڤدەھەمدا، ''ھەرسینی'' بە چڕی دانیشتووانی ھۆزە کوردەکان بوون، لەوانە پارچیکان بەڵام ھۆزەکانی زەیڤە و ھەردیش. بەھۆی زۆریی باج لە [[ئەیالەتی دیاربەکر]] ھارپوت، ھەندێک لە ئەندامانی ھۆزەکە بڵاوبوونەوە بۆ ناوچەکانی دەورووبەر. جگە لەوەش ھەندێک لە ئەندامانی ھۆزەکە بە زۆر لە شوێنە جیاوازەکانی [[ئاناتۆلیا|ئەنادۆڵ]] نیشتەجێ کران.{{Sfnp|Uzun|2016}}

بەپێی وتەی سەرۆکی ھۆزەکە دوڕسن دێمێز، عوسمانییەکان لە ساڵی ١٢٤٥دا بە فەرمانێک، بانی سارچیچەکی لە قەزای [[ئەگین]] ڕادەستی ھۆزەکەی کردووە، ڕێگەی بە ھۆزەکە داوە ئەو زەوییە بۆ شوانکاری کۆچەری بەکاربھێنێت. لە ساڵی ٢٠١٩دا ئەو خێڵە پاڵیان بە دانپێدانانی دەوڵەتەوە گرت بۆ ئەوەی بانەکە بکرێتە خاکی پارچکان.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ڕێکەوت=٣١ی ئایاری ٢٠١٩|سەردێڕ=Tapusu Malatya'nın kullanım hakkı Erzincan'ın|زمان=tr|ئیش=Busabah|ناونیشان=https://www.busabahmalatya.com/tapusu-malatyanin-kullanim-hakki-erzincanin/|ڕێکەوتی سەردان=١٧ی حوزەیرانی ٢٠٢٠}}&lt;cite class=&quot;citation news cs1 cs1-prop-foreign-lang-source&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.busabahmalatya.com/tapusu-malatyanin-kullanim-hakki-erzincanin/ &quot;Tapusu Malatya'nın kullanım hakkı Erzincan'ın&quot;]. ''Busabah'' (in Turkish). 31 May 2019&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;17 June&lt;/span&gt; 2020&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;
[[Category:CS1 Turkish-language sources (tr)]]&lt;/ref&gt;

لە ساڵی ١٩٢١دا ھۆزەکە پشتیوانیی خۆی بۆ [[ڕاپەڕینی قۆچگری]] دەربڕی دوای ئەوەی [[نووری دێرسیمی]] بۆ پشتیوانی لە ھۆزەکە نزیک بووەوە. لەگەڵ پەرەسەندنی یاخیبوونەکە، دواجار کوردەکانی پارچکان بەشدارییان کرد.{{Sfnp|Güneş|2014}}{{Sfnp|Kaya|1999}} ھەروەھا سەرکردەکانی ھۆزەکان پشتگیرییان لە ڕیفراندۆمی دەستووریی تورکیای ساڵی ٢٠١٠ کرد کە لەلایەن [[پارتی داد و گەشەپێدان (تورکیا)|ئاکپارتییەوە]] پێشکەشکرا.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ڕێکەوت=١١ی ئەیلوولی ٢٠١٠|سەردێڕ=Doğu'da aşiretlerin referandum tercihi|زمان=tr|ئیش=Memleket|ناونیشان=https://www.memleket.com.tr/doguda-asiretlerin-referandum-tercihi-78143h.htm|ڕێکەوتی سەردان=١٧ی حوزەیرانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt;

== جوگرافیا ==
[[پەڕگە:Kurdistan and the Kurdish tribes.jpg|چەپ|بێچوارچێوە|413x413پیکسڵ]]
ھۆزی پارچکان لەم شارۆچکە و گوندانەدا دەژین:&lt;ref&gt;{{cite map|title=Aşiretlerin yerleşim alanları|trans-title=Settlement of the tribes|author=Çakar, Enver|work=Elazığ Baskil Yöresi Aşiretleri|year=2012|publisher=Ertem Basım|language=tr}}&lt;/ref&gt;

=== لە پارێزگای خارپێت ===

* ئاکچاکەلە، [[خارپێت|ناحیەی ناوەندی]]
* گوندی ئەڵادیکمە، باسکیل
* گوندی ئاڵاتەرڵا، قەزای ناوەندی{{Sfnp|Çakar|2012}}
* گوندی ئاڵتنکورەک، کەبان
* گوندی بوڵوتڵو، ناحیەی ناوەندی
* گوندی چاڵیجا، قەزای ناوەندی
* گوندی چاڤشلو، باسکیل
* گوندی دەمیرلیباخچە، باسکیل
* گوندی دوغونتەپە، باسکیل
* گوندی ئەسکیکۆی، باسکیل
* گوندی گۆزپنار، قەزای ناوەندی
* گوندی گونباغی، کەبان
* گوندی ھەبیبوشاغی، باسکیل
* گوندی ھارابەکاییش، باسکیل
* گوندی ئیشکیۆلۆ، ناحیەی ناوەندی
* گوندی قەرەعەلی، باسکیل
* گوندی قەرەعەلی، ناحیەی ناوەندی
* گوندی قەرەگێدیک، باسکیل
* گوندی کۆچارمانی، ناحیەی ناوەندی
* گوندی کۆپاروشاغی، ناحیەی ناوەندی
* گوندی کورشونکایا، [[کەبان]]{{Sfnp|Çakar|2019}}
* گوندی کوتڵوگون، باسکیل
* گوندی مێیدانچک، باسکیل
* گوندی ئۆرتاچاڵی، ناحیەی ناوەندی
* گوندی ساکاباشی، ناحیەی ناوەندی
* گوندی شاھاپڵی، باسکیل
* گوندی سارتاش، باسکیل
* گوندی تاشکێسەن، کەبان{{Sfnp|Çakar|2019}}
* گوندی تاتڵیپایام، باسکیل
* گوندی تۆپلوشاغی، باسکیل
* گوندی یەڵندامڵار، قەزای ناوەندی
* گوندی یۆلچاتی، ناحیەی ناوەندی

=== شوێنی نیشتەجێبوونەکانی تر ===

* گوندی پارچکان (پێشتر ناوی بۆزبووروون بوو)، ئارگڤان، [[پارێزگای مەلەدی]].&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ھەواڵ|ڕێکەوت=١٤ی ئازاری ٢٠١١|سەردێڕ=Parçikanlılar Boran'ı Destekliyor|زمان=tr|ئیش=Türkiye Haber Ajansi|ناونیشان=https://www.turkiyehaberajansi.com/parcikanlilar-borani-destekliyor/19209/|ڕێکەوتی سەردان=١٦ی حوزەیرانی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
&lt;references /&gt;
== کتێبنامە ==

* {{بیرخستنەوە|دوایین=Ayna |یەکەم=Bayram |سەردێڕ=Millî Mücadele Yıllarında Koçgiri Aşireti Reisi Alişan Bey'in Faaliyetleri |ڕێکەوت=٢٠١٨|ئیش=Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi |بەرگ=٥|issue=5/18 |پەڕەکان=٢١٠–٢٣١|ناونیشان=https://dergipark.org.tr/tr/pub/atdd/issue/42204/508955 |ڕێکەوتی سەردان=١٦ی حوزەیرانی ٢٠٢٠|زمان=tr}}
* {{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Çakar|یەکەم=Enver|سەردێڕ=Elazığ Baskil Yöresi Aşiretleri|بڵاوکەرەوە=Ertem Basım|ساڵ=٢٠١٢|ژپنک=٩٧٨٦٠٥٨٦٧٧٦٠٩}}
* {{بیرخستنەوە|دوایین=Çakar |یەکەم=Enver |سەردێڕ=Osmanlı Döneminde Harput'ta Kırsal Yerleşme: Baskil Örneği |ڕێکەوت=٢٠١٣|ناونیشان=http://web.firat.edu.tr/harput/sempozyum/1/18.%20E.%20%C3%87akar.pdf |ڕێکەوتی سەردان=٦ی ئازاری ٢٠٢٠|بڵاوکەرەوە=[[Firat University]] |زمان=tr}}
* {{بیرخستنەوە|دوایین=Çakar |یەکەم=Enver |سەردێڕ=19. yüzyılın ilk yarısında keban köylerinin idari ve demografik yapısı |ڕێکەوت=٢٠١٩|ناونیشان=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/823682 |ڕێکەوتی سەردان=٦ی ئازاری ٢٠٢٠}}
* {{بیرخستنەوە|دوایین=Güneş |یەکەم=Ergin |سەردێڕ=Koçgiri İsyanı Ekseninde Dersim Direniş |پەڕەکان=٢٣٢–٢٦١|ساڵ=٢٠١٤|editor-last=Boztuğ |editor-first=Onursal |بڵاوکەرەوە=[[Tunceli University]] |زمان=tr}}
* {{بیرخستنەوە|دوایین=Kaya |یەکەم=Ali |سەردێڕ=Başlangıcından günümüze Dersim tarihi |ڕێکەوت=١٩٩٩|زمان=tr}}
* {{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |دوایین=Uzun |یەکەم=Celalettin |ڕێکەوت=٢٠١٦|سەردێڕ=17. yüzyılda Harput |ناونیشان=https://openaccess.firat.edu.tr/xmlui/handle/11508/14763 |زمان=tr |ڕێکەوتی سەردان=١٦ی حوزەیرانی ٢٠٢٠}}
{{گەلان و ئێڵەکانی کورد}}
{{شریتی دەروازە|مێژوو|کوردستان|تورکیا|ئێران}}
[[پۆل:ھۆزە کوردییەکان]]
[[پۆل:ھۆزەکانی کورد]]
[[پۆل:ھۆزە کوردەکانی کۆن]]
[[پۆل:ھۆزەکانی ئاسیا]]
[[پۆل:ھۆز]]
[[پۆل:کورد]]
[[پۆل:کوردانی باکووری کوردستان]]</text>
      <sha1>oxf03y91lh51wdr8amrbu9gsvlwhdu3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ھەڵھاتن و دەرکردنی ئەڵمانییەکان (١٩٤٤–١٩٥٠)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287002</id>
    <revision>
      <id>1457398</id>
      <parentid>1457397</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:00:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: ناوی پارامەترە کۆنەکان نوێ کرایەوە؛ چاکسازیی ژمارەکان؛ بەکوردیکردنی شێوازی ڕێکەوتەکان؛ چاکسازیی ڕێکەوتی ئەرشیڤ (بە بەکارھێنانی [[وپ:نپس]])</comment>
      <origin>1457398</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10572" sha1="fjvbnhp3glcs0ok8bszxdq95cuhse7i" xml:space="preserve">{{Databox}}[[پەڕگە:Bundesarchiv_Bild_183-2003-0703-500,_Rückführung_deutscher_Kinder_aus_Polen.jpg|چەپ|وێنۆک|[[ئاب]]ی [[١٩٤٨|ساڵی ١٩٤٨]]، منداڵانی ئەڵمانی کە لە خاکی ئەڵمانیاوە دیپۆرتکرانەوە کە لەلایەن [[پۆڵەندا]] لکێندرابوون گەیشتنە [[ئەڵمانیای ڕۆژاوا]].]]
'''ھەڵھاتن و دەرکردنی ئەڵمانەکان''' لە قۆناغەکانی دواتری [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیھانیی دووەم]] و قۆناغی دوای جەنگدا، ھاووڵاتیانی [[ئەڵمانییەکان|ئەڵمانی]] و خەڵکی بە ڕەچەڵەک ئەڵمانی لە وڵاتە جیاوازەکانی [[ئەورووپای ڕۆژھەڵات]] دەرکران و ڕەوانەی ئەو خاکانە کران کە مابوونەوە لە [[ئەڵمانیا]] و [[نەمسا|نەمسا]]. لە دوای ساڵی ١٩٥٠ ھەندێکیان کۆچیان کرد بۆ [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ئەمریکا و]] [[ئوسترالیا]] و وڵاتانی دیکە. ئەمەش ناوچە زیانلێکەوتووەکانی وەک ناوچەکانی پێشووی ڕۆژھەڵاتی [[ئەڵمانیا]] دەگرێتەوە کە دوای کۆتایی ھاتنی جەنگ لەلایەن پۆڵەندا و [[یەکێتیی سۆڤیەت|یەکێتیی سۆڤیەتەوە]] لکێندرابوون، ھەروەھا ئەو ئەڵمانییانەی کە لە سنوورەکانی پێش جەنگ لە [[پۆڵەندا]]، [[چێکۆسلۆڤاکیا|چیکۆسلۆڤاکیا،]] [[مەجارستان]] [[ڕۆمانیا|، ڕۆمانیا]] [[یووگۆسلاڤیا|، یوگۆسلاڤیا]]، و [[وڵاتانی باڵتیک|دەوڵەتانی باڵتیک]] دەژین. [[نازیزم|نازییەکان]] پلانیان دانابوو، کە تەنیا بەشێکی تەواو بووبوو پێش شکستی [[ئەڵمانیا]] بۆ دوورخستنەوەی زۆرێک لە گەلانی [[سلاڤ|سلاڤی]] و [[جوو| جوولەکەکان]] لە [[ئەورووپای ڕۆژھەڵات|ڕۆژھەڵاتی ئەورووپا]] و نیشتەجێکردنی ناوچەکە بە ئەڵمانییەکان. دەرکردنی [[ئەڵمانییەکان]] لە دوای جەنگ بەشێکی سەرەکی بوو لە دووبارە داڕشتنەوەی جوگرافیای سیاسی و نەتەوەیی [[ئەورووپای ڕۆژھەڵات]] لە دوای [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیھانیی دووەم]] کە ھەوڵیدا دەوڵەتی یەکسانی نەتەوەیی لە چوارچێوەی سنوورە کێشراوەکان و پێناسەکراوەکاندا دروست بکات.&lt;ref name=&quot;a&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Jan-Werner Müller|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=wOsSG0K8hCYC&amp;q=%22mass+expulsions+from+Eastern+Europe%22#v=snippet&amp;q=%22mass%20expulsions%20from%20Eastern%20Europe%22&amp;f=false|سەردێڕ=Nationhood in German legislation|ڕێکەوت=٢٠٠٢|ئیش=Memory and Power in Post-War Europe: Studies in the Presence of the Past|بڵاوکەرەوە=Cambridge University Press|ژپنک=٠-٥٢١-٠٠٠٧٠-X|پەڕەکان=٢٥٤–٢٥٦|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160426171519/https://books.google.com/books?id=wOsSG0K8hCYC&amp;q=%22mass+expulsions+from+Eastern+Europe%22|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی نیسانی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt; لە نێوان [[١٩٤٤|ساڵانی ١٩٤٤]] [[١٩٤٨|بۆ ١٩٤٨،]] نزیکەی ٣١ ملیۆن کەس لە نێویاندا نەژادی ئەڵمانی ('فۆڵکسدۆش') و ھەروەھا ھاووڵاتیانی ئەڵمانی ('ڕایخسدۆش')، بە شێوەیەکی ھەمیشەیی یان کاتی لە ئەورووپای ناوەڕاست و ڕۆژھەڵاتەوە کۆچیان کرد. تا [[١٩٥٠|ساڵی ١٩٥٠]] نزیکەی ١٢ ملیۆن ئەڵمانی لە ئەورووپای ڕۆژھەڵات و ناوەڕاستەوە ھەڵھاتبوون یان دەرکرابوون بۆ [[نەمسا]] و ئەڵمانیای داگیرکراو لەلایەن ھاوپەیمانانەوە. حکوومەتی [[ئەڵمانیای ڕۆژاوا]] سەرژمێرییەکی کۆکردەوە کە کۆی گشتی ١٤ ملیۆن کەسی تێدابوو، لەنێویاندا کۆچبەرانی بەڕەچەڵەک ئەڵمانی بۆ [[ئەڵمانیا]] لە دوای [[١٩٥٠|ساڵی ١٩٥٠]] و ئەو منداڵانەی لە دایک و باوکێکی کۆچبەرەوە لەدایکبوون. زۆرترین ژمارە لە خاکەکانی پێشووی ئەڵمانیاوە ھاتووە کە دراوە بە [[پۆڵەندا]] و [[یەکێتیی سۆڤیەت|یەکێتیی سۆڤیەت]] (نزیکەی ٧ ملیۆن)، ھەروەھا لە [[چێکۆسلۆڤاکیا|چیکۆسلۆڤاکیا]] (نزیکەی ٣ ملیۆن). ھەروەھا لە کاتی [[شەڕی سارد|جەنگی سارددا،]] حکوومەتی [[ئەڵمانیای ڕۆژاوا]] یەک ملیۆن دانیشتووی بیانی وەک پەنابەر لە حیساباتەکانیدا جێگیر کردبوو کە پێشتر لەو خاکانەدا نیشتەجێ بووبوون کە [[ئەڵمانیای نازی]] لە کاتی [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیھانیی دووەمدا]] داگیریان کردبوو.

ژمارەی کوژراوان کە دەگەڕێتەوە بۆ گەشت و دەرکردن، جێی مشتومڕ بووە و خەمڵاندنەکان لە نێوان ٥٠٠ ھەزار کەسەوە بووە تا خەمڵاندنێکی دیمۆگرافیای ئەڵمانیای ڕۆژاوا لە ساڵانی ١٩٥٠دا کە زیاتر لە دوو ملیۆن کەس بووە. خەمڵاندنەکانی ئەم دوایییەی ھەندێک لە مێژوونووسان کۆی ژمارەی مردنەکان لە نێوان ٥٠٠ بۆ ٦٠٠ ھەزار کەسدا دادەنێن. ئەوان جەخت لەوە دەکەنەوە کە ژمارەکانی حکوومەتی ئەڵمانیای ڕۆژاوا پشتیوانییەکی تەواویان نییە و لە کاتی جەنگی سارددا ژمارەیەکی زیاتری بۆ پڕوپاگەندەی سیاسی بەکارھێناوە. ''مۆزەخانەی مێژوویی ئەڵمانیا'' ئەو ژمارەیەی ٦٠٠ ھەزار کەسی داناوە و جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئاماری دوو ملیۆن مردن لە توێژینەوەکانی پێشووی حکوومەتدا نەتوانراوە پشتگیری بکرێت. ھەڵوێستی فەرمی ئێستای حکوومەتی ئەڵمانیا ئەوەیە کە ژمارەی کوژراوان لە ئەنجامی گەشت و دەرکردن لە نێوان ٢ بۆ ٢٫٥ ملیۆن ھاووڵاتی مەدەنی بووە.

دوورخستنەوەکان لە سێ قۆناغی سەریەککەوتوودا ڕوویدا، یەکەمیان چۆڵکردنی سیستماتیکی ئەڵمانییە نەتەوەییەکان بوو لەلایەن حکوومەتی نازییەوە لە بەرامبەر پێشکەوتنی [[سوپای سوور]]، لە ناوەڕاستی ساڵی ١٩٤٤ تا سەرەتای ساڵی ١٩٤٥.&lt;ref name=&quot;Gibney197198&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Matthew J. Gibney|ناونیشان=https://archive.org/details/immigrationasylu00matt/page/197|سەردێڕ=Immigration and Asylum: From 1900 to the Present|دوایین٢=Randall Hansen|بڵاوکەرەوە=ABC-CLIO|ساڵ=٢٠٠٥|ژپنک=١-٥٧٦٠٧-٧٩٦-٩|شوێن=Santa Barbara, Calif.|پەڕەکان=[https://archive.org/details/immigrationasylu٠٠matt/page/١٩٧ ١٩٧–٩٨]|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200111054219/https://archive.org/details/immigrationasylu00matt/page/197|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; قۆناغی دووەم ھەڵاتنی ناڕێکخراوانەیی نەژادە ئەڵمانەکان بوو دوای شکستی ھێزەکانی وێرماخت. قۆناغی سێیەم زیاتر لە دوای ''ڕێککەوتنی پۆتسدام'' لەلایەن سەرکردەکانی ھاوپەیمانانەوە ڕێکخرابوو،&lt;ref name=&quot;Gibney197198&quot;/&gt; کە سنوورەکانی ئەورووپای ناوەڕاستی پێناسەکردەوە و ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر دەرکردنی ئەڵمانییەکان لە پۆڵەندا و چیکۆسلۆڤاکیا و مەجارستان.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.pbs.org/wgbh/americanexperience/truman/psources/ps_potsdam.html/ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110514043158/http://www.pbs.org/wgbh/amex/truman/psources/ps_potsdam.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٤ی ئایاری ٢٠١١|ڕێکەوتی سەردان=٢٩ی ئابی ٢٠٠٩}}&lt;/ref&gt; زۆرێک لە ھاووڵاتیانی مەدەنی ئەڵمانی ڕەوانەی کۆمپەکانی دەستبەسەرکردن و کار کران و لەوێ لە کاری زۆرەملێدا بەکاردەھێنران وەک بەشێک لە قەرەبووکردنەوەی ئەڵمانیا بۆ وڵاتانی ئەورووپای ڕۆژھەڵات.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|ناونیشان=https://www.google.com/books?id=glMpTyiRXDoC&amp;pg=PA57|سەردێڕ=Germany: 2000 Years: Volume III: From the Nazi Era to German Unification|بڵاوکەرەوە=Continuum International Publishing Group|ساڵ=١٩٩٢|ژپنک=٠-٨٢٦٤-٠٦٠١-٧|editor-last=Gerhart Tubach|edition=2|پەڕە=٥٧|ڕێکەوتی سەردان=٢٨ی ئابی ٢٠٠٩|editor-last2=Kurt Frank Hoffmeister|editor-last3=Frederic Reinhardt|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200125122308/https://www.google.com/books?id=glMpTyiRXDoC&amp;pg=PA57|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; دەرکردنە سەرەکییەکان لە ساڵی ١٩٥٠ تەواو بوون.&lt;ref name=&quot;Gibney197198&quot;/&gt; خەمڵاندنەکان بۆ کۆی ژمارەی ئەو کەسانەی بە ڕەچەڵەک ئەڵمانی لە ساڵی ١٩٥٠ لە [[ئەورووپای ناوەند و ڕۆژھەڵات|ئەورووپای ناوەڕاست و ڕۆژھەڵات]] دەژیان لە نێوان ٧٠٠ ھەزار بۆ ٢٫٧ ملیۆن کەسەوەیە.

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>fjvbnhp3glcs0ok8bszxdq95cuhse7i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457467</id>
      <parentid>1457398</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:02:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی داڕێژەی بەجێماوی {{[[داڕێژە:سەرچاوەکان|سەرچاوەکان]]}}</comment>
      <origin>1457467</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10625" sha1="55th8ymk7vbctv8dnbnndk2cejjmq9b" xml:space="preserve">{{Databox}}[[پەڕگە:Bundesarchiv_Bild_183-2003-0703-500,_Rückführung_deutscher_Kinder_aus_Polen.jpg|چەپ|وێنۆک|[[ئاب]]ی [[١٩٤٨|ساڵی ١٩٤٨]]، منداڵانی ئەڵمانی کە لە خاکی ئەڵمانیاوە دیپۆرتکرانەوە کە لەلایەن [[پۆڵەندا]] لکێندرابوون گەیشتنە [[ئەڵمانیای ڕۆژاوا]].]]
'''ھەڵھاتن و دەرکردنی ئەڵمانەکان''' لە قۆناغەکانی دواتری [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیھانیی دووەم]] و قۆناغی دوای جەنگدا، ھاووڵاتیانی [[ئەڵمانییەکان|ئەڵمانی]] و خەڵکی بە ڕەچەڵەک ئەڵمانی لە وڵاتە جیاوازەکانی [[ئەورووپای ڕۆژھەڵات]] دەرکران و ڕەوانەی ئەو خاکانە کران کە مابوونەوە لە [[ئەڵمانیا]] و [[نەمسا|نەمسا]]. لە دوای ساڵی ١٩٥٠ ھەندێکیان کۆچیان کرد بۆ [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ئەمریکا و]] [[ئوسترالیا]] و وڵاتانی دیکە. ئەمەش ناوچە زیانلێکەوتووەکانی وەک ناوچەکانی پێشووی ڕۆژھەڵاتی [[ئەڵمانیا]] دەگرێتەوە کە دوای کۆتایی ھاتنی جەنگ لەلایەن پۆڵەندا و [[یەکێتیی سۆڤیەت|یەکێتیی سۆڤیەتەوە]] لکێندرابوون، ھەروەھا ئەو ئەڵمانییانەی کە لە سنوورەکانی پێش جەنگ لە [[پۆڵەندا]]، [[چێکۆسلۆڤاکیا|چیکۆسلۆڤاکیا،]] [[مەجارستان]] [[ڕۆمانیا|، ڕۆمانیا]] [[یووگۆسلاڤیا|، یوگۆسلاڤیا]]، و [[وڵاتانی باڵتیک|دەوڵەتانی باڵتیک]] دەژین. [[نازیزم|نازییەکان]] پلانیان دانابوو، کە تەنیا بەشێکی تەواو بووبوو پێش شکستی [[ئەڵمانیا]] بۆ دوورخستنەوەی زۆرێک لە گەلانی [[سلاڤ|سلاڤی]] و [[جوو| جوولەکەکان]] لە [[ئەورووپای ڕۆژھەڵات|ڕۆژھەڵاتی ئەورووپا]] و نیشتەجێکردنی ناوچەکە بە ئەڵمانییەکان. دەرکردنی [[ئەڵمانییەکان]] لە دوای جەنگ بەشێکی سەرەکی بوو لە دووبارە داڕشتنەوەی جوگرافیای سیاسی و نەتەوەیی [[ئەورووپای ڕۆژھەڵات]] لە دوای [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیھانیی دووەم]] کە ھەوڵیدا دەوڵەتی یەکسانی نەتەوەیی لە چوارچێوەی سنوورە کێشراوەکان و پێناسەکراوەکاندا دروست بکات.&lt;ref name=&quot;a&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Jan-Werner Müller|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=wOsSG0K8hCYC&amp;q=%22mass+expulsions+from+Eastern+Europe%22#v=snippet&amp;q=%22mass%20expulsions%20from%20Eastern%20Europe%22&amp;f=false|سەردێڕ=Nationhood in German legislation|ڕێکەوت=٢٠٠٢|ئیش=Memory and Power in Post-War Europe: Studies in the Presence of the Past|بڵاوکەرەوە=Cambridge University Press|ژپنک=٠-٥٢١-٠٠٠٧٠-X|پەڕەکان=٢٥٤–٢٥٦|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160426171519/https://books.google.com/books?id=wOsSG0K8hCYC&amp;q=%22mass+expulsions+from+Eastern+Europe%22|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی نیسانی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt; لە نێوان [[١٩٤٤|ساڵانی ١٩٤٤]] [[١٩٤٨|بۆ ١٩٤٨،]] نزیکەی ٣١ ملیۆن کەس لە نێویاندا نەژادی ئەڵمانی ('فۆڵکسدۆش') و ھەروەھا ھاووڵاتیانی ئەڵمانی ('ڕایخسدۆش')، بە شێوەیەکی ھەمیشەیی یان کاتی لە ئەورووپای ناوەڕاست و ڕۆژھەڵاتەوە کۆچیان کرد. تا [[١٩٥٠|ساڵی ١٩٥٠]] نزیکەی ١٢ ملیۆن ئەڵمانی لە ئەورووپای ڕۆژھەڵات و ناوەڕاستەوە ھەڵھاتبوون یان دەرکرابوون بۆ [[نەمسا]] و ئەڵمانیای داگیرکراو لەلایەن ھاوپەیمانانەوە. حکوومەتی [[ئەڵمانیای ڕۆژاوا]] سەرژمێرییەکی کۆکردەوە کە کۆی گشتی ١٤ ملیۆن کەسی تێدابوو، لەنێویاندا کۆچبەرانی بەڕەچەڵەک ئەڵمانی بۆ [[ئەڵمانیا]] لە دوای [[١٩٥٠|ساڵی ١٩٥٠]] و ئەو منداڵانەی لە دایک و باوکێکی کۆچبەرەوە لەدایکبوون. زۆرترین ژمارە لە خاکەکانی پێشووی ئەڵمانیاوە ھاتووە کە دراوە بە [[پۆڵەندا]] و [[یەکێتیی سۆڤیەت|یەکێتیی سۆڤیەت]] (نزیکەی ٧ ملیۆن)، ھەروەھا لە [[چێکۆسلۆڤاکیا|چیکۆسلۆڤاکیا]] (نزیکەی ٣ ملیۆن). ھەروەھا لە کاتی [[شەڕی سارد|جەنگی سارددا،]] حکوومەتی [[ئەڵمانیای ڕۆژاوا]] یەک ملیۆن دانیشتووی بیانی وەک پەنابەر لە حیساباتەکانیدا جێگیر کردبوو کە پێشتر لەو خاکانەدا نیشتەجێ بووبوون کە [[ئەڵمانیای نازی]] لە کاتی [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیھانیی دووەمدا]] داگیریان کردبوو.

ژمارەی کوژراوان کە دەگەڕێتەوە بۆ گەشت و دەرکردن، جێی مشتومڕ بووە و خەمڵاندنەکان لە نێوان ٥٠٠ ھەزار کەسەوە بووە تا خەمڵاندنێکی دیمۆگرافیای ئەڵمانیای ڕۆژاوا لە ساڵانی ١٩٥٠دا کە زیاتر لە دوو ملیۆن کەس بووە. خەمڵاندنەکانی ئەم دوایییەی ھەندێک لە مێژوونووسان کۆی ژمارەی مردنەکان لە نێوان ٥٠٠ بۆ ٦٠٠ ھەزار کەسدا دادەنێن. ئەوان جەخت لەوە دەکەنەوە کە ژمارەکانی حکوومەتی ئەڵمانیای ڕۆژاوا پشتیوانییەکی تەواویان نییە و لە کاتی جەنگی سارددا ژمارەیەکی زیاتری بۆ پڕوپاگەندەی سیاسی بەکارھێناوە. ''مۆزەخانەی مێژوویی ئەڵمانیا'' ئەو ژمارەیەی ٦٠٠ ھەزار کەسی داناوە و جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئاماری دوو ملیۆن مردن لە توێژینەوەکانی پێشووی حکوومەتدا نەتوانراوە پشتگیری بکرێت. ھەڵوێستی فەرمی ئێستای حکوومەتی ئەڵمانیا ئەوەیە کە ژمارەی کوژراوان لە ئەنجامی گەشت و دەرکردن لە نێوان ٢ بۆ ٢٫٥ ملیۆن ھاووڵاتی مەدەنی بووە.

دوورخستنەوەکان لە سێ قۆناغی سەریەککەوتوودا ڕوویدا، یەکەمیان چۆڵکردنی سیستماتیکی ئەڵمانییە نەتەوەییەکان بوو لەلایەن حکوومەتی نازییەوە لە بەرامبەر پێشکەوتنی [[سوپای سوور]]، لە ناوەڕاستی ساڵی ١٩٤٤ تا سەرەتای ساڵی ١٩٤٥.&lt;ref name=&quot;Gibney197198&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Matthew J. Gibney|ناونیشان=https://archive.org/details/immigrationasylu00matt/page/197|سەردێڕ=Immigration and Asylum: From 1900 to the Present|دوایین٢=Randall Hansen|بڵاوکەرەوە=ABC-CLIO|ساڵ=٢٠٠٥|ژپنک=١-٥٧٦٠٧-٧٩٦-٩|شوێن=Santa Barbara, Calif.|پەڕەکان=[https://archive.org/details/immigrationasylu٠٠matt/page/١٩٧ ١٩٧–٩٨]|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200111054219/https://archive.org/details/immigrationasylu00matt/page/197|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; قۆناغی دووەم ھەڵاتنی ناڕێکخراوانەیی نەژادە ئەڵمانەکان بوو دوای شکستی ھێزەکانی وێرماخت. قۆناغی سێیەم زیاتر لە دوای ''ڕێککەوتنی پۆتسدام'' لەلایەن سەرکردەکانی ھاوپەیمانانەوە ڕێکخرابوو،&lt;ref name=&quot;Gibney197198&quot;/&gt; کە سنوورەکانی ئەورووپای ناوەڕاستی پێناسەکردەوە و ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر دەرکردنی ئەڵمانییەکان لە پۆڵەندا و چیکۆسلۆڤاکیا و مەجارستان.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.pbs.org/wgbh/americanexperience/truman/psources/ps_potsdam.html/ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110514043158/http://www.pbs.org/wgbh/amex/truman/psources/ps_potsdam.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٤ی ئایاری ٢٠١١|ڕێکەوتی سەردان=٢٩ی ئابی ٢٠٠٩}}&lt;/ref&gt; زۆرێک لە ھاووڵاتیانی مەدەنی ئەڵمانی ڕەوانەی کۆمپەکانی دەستبەسەرکردن و کار کران و لەوێ لە کاری زۆرەملێدا بەکاردەھێنران وەک بەشێک لە قەرەبووکردنەوەی ئەڵمانیا بۆ وڵاتانی ئەورووپای ڕۆژھەڵات.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|ناونیشان=https://www.google.com/books?id=glMpTyiRXDoC&amp;pg=PA57|سەردێڕ=Germany: 2000 Years: Volume III: From the Nazi Era to German Unification|بڵاوکەرەوە=Continuum International Publishing Group|ساڵ=١٩٩٢|ژپنک=٠-٨٢٦٤-٠٦٠١-٧|editor-last=Gerhart Tubach|edition=2|پەڕە=٥٧|ڕێکەوتی سەردان=٢٨ی ئابی ٢٠٠٩|editor-last2=Kurt Frank Hoffmeister|editor-last3=Frederic Reinhardt|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200125122308/https://www.google.com/books?id=glMpTyiRXDoC&amp;pg=PA57|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; دەرکردنە سەرەکییەکان لە ساڵی ١٩٥٠ تەواو بوون.&lt;ref name=&quot;Gibney197198&quot;/&gt; خەمڵاندنەکان بۆ کۆی ژمارەی ئەو کەسانەی بە ڕەچەڵەک ئەڵمانی لە ساڵی ١٩٥٠ لە [[ئەورووپای ناوەند و ڕۆژھەڵات|ئەورووپای ناوەڕاست و ڕۆژھەڵات]] دەژیان لە نێوان ٧٠٠ ھەزار بۆ ٢٫٧ ملیۆن کەسەوەیە.

== سەرچاوەکان ==

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}</text>
      <sha1>55th8ymk7vbctv8dnbnndk2cejjmq9b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457487</id>
      <parentid>1457467</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T16:03:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Refugees of World War II in Germany}}</comment>
      <origin>1457487</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10685" sha1="ays36soh9w07sitnji60ulduzqpdbsw" xml:space="preserve">{{Databox}}[[پەڕگە:Bundesarchiv_Bild_183-2003-0703-500,_Rückführung_deutscher_Kinder_aus_Polen.jpg|چەپ|وێنۆک|[[ئاب]]ی [[١٩٤٨|ساڵی ١٩٤٨]]، منداڵانی ئەڵمانی کە لە خاکی ئەڵمانیاوە دیپۆرتکرانەوە کە لەلایەن [[پۆڵەندا]] لکێندرابوون گەیشتنە [[ئەڵمانیای ڕۆژاوا]].]]
'''ھەڵھاتن و دەرکردنی ئەڵمانەکان''' لە قۆناغەکانی دواتری [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیھانیی دووەم]] و قۆناغی دوای جەنگدا، ھاووڵاتیانی [[ئەڵمانییەکان|ئەڵمانی]] و خەڵکی بە ڕەچەڵەک ئەڵمانی لە وڵاتە جیاوازەکانی [[ئەورووپای ڕۆژھەڵات]] دەرکران و ڕەوانەی ئەو خاکانە کران کە مابوونەوە لە [[ئەڵمانیا]] و [[نەمسا|نەمسا]]. لە دوای ساڵی ١٩٥٠ ھەندێکیان کۆچیان کرد بۆ [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ئەمریکا و]] [[ئوسترالیا]] و وڵاتانی دیکە. ئەمەش ناوچە زیانلێکەوتووەکانی وەک ناوچەکانی پێشووی ڕۆژھەڵاتی [[ئەڵمانیا]] دەگرێتەوە کە دوای کۆتایی ھاتنی جەنگ لەلایەن پۆڵەندا و [[یەکێتیی سۆڤیەت|یەکێتیی سۆڤیەتەوە]] لکێندرابوون، ھەروەھا ئەو ئەڵمانییانەی کە لە سنوورەکانی پێش جەنگ لە [[پۆڵەندا]]، [[چێکۆسلۆڤاکیا|چیکۆسلۆڤاکیا،]] [[مەجارستان]] [[ڕۆمانیا|، ڕۆمانیا]] [[یووگۆسلاڤیا|، یوگۆسلاڤیا]]، و [[وڵاتانی باڵتیک|دەوڵەتانی باڵتیک]] دەژین. [[نازیزم|نازییەکان]] پلانیان دانابوو، کە تەنیا بەشێکی تەواو بووبوو پێش شکستی [[ئەڵمانیا]] بۆ دوورخستنەوەی زۆرێک لە گەلانی [[سلاڤ|سلاڤی]] و [[جوو| جوولەکەکان]] لە [[ئەورووپای ڕۆژھەڵات|ڕۆژھەڵاتی ئەورووپا]] و نیشتەجێکردنی ناوچەکە بە ئەڵمانییەکان. دەرکردنی [[ئەڵمانییەکان]] لە دوای جەنگ بەشێکی سەرەکی بوو لە دووبارە داڕشتنەوەی جوگرافیای سیاسی و نەتەوەیی [[ئەورووپای ڕۆژھەڵات]] لە دوای [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیھانیی دووەم]] کە ھەوڵیدا دەوڵەتی یەکسانی نەتەوەیی لە چوارچێوەی سنوورە کێشراوەکان و پێناسەکراوەکاندا دروست بکات.&lt;ref name=&quot;a&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Jan-Werner Müller|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=wOsSG0K8hCYC&amp;q=%22mass+expulsions+from+Eastern+Europe%22#v=snippet&amp;q=%22mass%20expulsions%20from%20Eastern%20Europe%22&amp;f=false|سەردێڕ=Nationhood in German legislation|ڕێکەوت=٢٠٠٢|ئیش=Memory and Power in Post-War Europe: Studies in the Presence of the Past|بڵاوکەرەوە=Cambridge University Press|ژپنک=٠-٥٢١-٠٠٠٧٠-X|پەڕەکان=٢٥٤–٢٥٦|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160426171519/https://books.google.com/books?id=wOsSG0K8hCYC&amp;q=%22mass+expulsions+from+Eastern+Europe%22|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی نیسانی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt; لە نێوان [[١٩٤٤|ساڵانی ١٩٤٤]] [[١٩٤٨|بۆ ١٩٤٨،]] نزیکەی ٣١ ملیۆن کەس لە نێویاندا نەژادی ئەڵمانی ('فۆڵکسدۆش') و ھەروەھا ھاووڵاتیانی ئەڵمانی ('ڕایخسدۆش')، بە شێوەیەکی ھەمیشەیی یان کاتی لە ئەورووپای ناوەڕاست و ڕۆژھەڵاتەوە کۆچیان کرد. تا [[١٩٥٠|ساڵی ١٩٥٠]] نزیکەی ١٢ ملیۆن ئەڵمانی لە ئەورووپای ڕۆژھەڵات و ناوەڕاستەوە ھەڵھاتبوون یان دەرکرابوون بۆ [[نەمسا]] و ئەڵمانیای داگیرکراو لەلایەن ھاوپەیمانانەوە. حکوومەتی [[ئەڵمانیای ڕۆژاوا]] سەرژمێرییەکی کۆکردەوە کە کۆی گشتی ١٤ ملیۆن کەسی تێدابوو، لەنێویاندا کۆچبەرانی بەڕەچەڵەک ئەڵمانی بۆ [[ئەڵمانیا]] لە دوای [[١٩٥٠|ساڵی ١٩٥٠]] و ئەو منداڵانەی لە دایک و باوکێکی کۆچبەرەوە لەدایکبوون. زۆرترین ژمارە لە خاکەکانی پێشووی ئەڵمانیاوە ھاتووە کە دراوە بە [[پۆڵەندا]] و [[یەکێتیی سۆڤیەت|یەکێتیی سۆڤیەت]] (نزیکەی ٧ ملیۆن)، ھەروەھا لە [[چێکۆسلۆڤاکیا|چیکۆسلۆڤاکیا]] (نزیکەی ٣ ملیۆن). ھەروەھا لە کاتی [[شەڕی سارد|جەنگی سارددا،]] حکوومەتی [[ئەڵمانیای ڕۆژاوا]] یەک ملیۆن دانیشتووی بیانی وەک پەنابەر لە حیساباتەکانیدا جێگیر کردبوو کە پێشتر لەو خاکانەدا نیشتەجێ بووبوون کە [[ئەڵمانیای نازی]] لە کاتی [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیھانیی دووەمدا]] داگیریان کردبوو.

ژمارەی کوژراوان کە دەگەڕێتەوە بۆ گەشت و دەرکردن، جێی مشتومڕ بووە و خەمڵاندنەکان لە نێوان ٥٠٠ ھەزار کەسەوە بووە تا خەمڵاندنێکی دیمۆگرافیای ئەڵمانیای ڕۆژاوا لە ساڵانی ١٩٥٠دا کە زیاتر لە دوو ملیۆن کەس بووە. خەمڵاندنەکانی ئەم دوایییەی ھەندێک لە مێژوونووسان کۆی ژمارەی مردنەکان لە نێوان ٥٠٠ بۆ ٦٠٠ ھەزار کەسدا دادەنێن. ئەوان جەخت لەوە دەکەنەوە کە ژمارەکانی حکوومەتی ئەڵمانیای ڕۆژاوا پشتیوانییەکی تەواویان نییە و لە کاتی جەنگی سارددا ژمارەیەکی زیاتری بۆ پڕوپاگەندەی سیاسی بەکارھێناوە. ''مۆزەخانەی مێژوویی ئەڵمانیا'' ئەو ژمارەیەی ٦٠٠ ھەزار کەسی داناوە و جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئاماری دوو ملیۆن مردن لە توێژینەوەکانی پێشووی حکوومەتدا نەتوانراوە پشتگیری بکرێت. ھەڵوێستی فەرمی ئێستای حکوومەتی ئەڵمانیا ئەوەیە کە ژمارەی کوژراوان لە ئەنجامی گەشت و دەرکردن لە نێوان ٢ بۆ ٢٫٥ ملیۆن ھاووڵاتی مەدەنی بووە.

دوورخستنەوەکان لە سێ قۆناغی سەریەککەوتوودا ڕوویدا، یەکەمیان چۆڵکردنی سیستماتیکی ئەڵمانییە نەتەوەییەکان بوو لەلایەن حکوومەتی نازییەوە لە بەرامبەر پێشکەوتنی [[سوپای سوور]]، لە ناوەڕاستی ساڵی ١٩٤٤ تا سەرەتای ساڵی ١٩٤٥.&lt;ref name=&quot;Gibney197198&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Matthew J. Gibney|ناونیشان=https://archive.org/details/immigrationasylu00matt/page/197|سەردێڕ=Immigration and Asylum: From 1900 to the Present|دوایین٢=Randall Hansen|بڵاوکەرەوە=ABC-CLIO|ساڵ=٢٠٠٥|ژپنک=١-٥٧٦٠٧-٧٩٦-٩|شوێن=Santa Barbara, Calif.|پەڕەکان=[https://archive.org/details/immigrationasylu٠٠matt/page/١٩٧ ١٩٧–٩٨]|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200111054219/https://archive.org/details/immigrationasylu00matt/page/197|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; قۆناغی دووەم ھەڵاتنی ناڕێکخراوانەیی نەژادە ئەڵمانەکان بوو دوای شکستی ھێزەکانی وێرماخت. قۆناغی سێیەم زیاتر لە دوای ''ڕێککەوتنی پۆتسدام'' لەلایەن سەرکردەکانی ھاوپەیمانانەوە ڕێکخرابوو،&lt;ref name=&quot;Gibney197198&quot;/&gt; کە سنوورەکانی ئەورووپای ناوەڕاستی پێناسەکردەوە و ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر دەرکردنی ئەڵمانییەکان لە پۆڵەندا و چیکۆسلۆڤاکیا و مەجارستان.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.pbs.org/wgbh/americanexperience/truman/psources/ps_potsdam.html/ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110514043158/http://www.pbs.org/wgbh/amex/truman/psources/ps_potsdam.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٤ی ئایاری ٢٠١١|ڕێکەوتی سەردان=٢٩ی ئابی ٢٠٠٩}}&lt;/ref&gt; زۆرێک لە ھاووڵاتیانی مەدەنی ئەڵمانی ڕەوانەی کۆمپەکانی دەستبەسەرکردن و کار کران و لەوێ لە کاری زۆرەملێدا بەکاردەھێنران وەک بەشێک لە قەرەبووکردنەوەی ئەڵمانیا بۆ وڵاتانی ئەورووپای ڕۆژھەڵات.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|ناونیشان=https://www.google.com/books?id=glMpTyiRXDoC&amp;pg=PA57|سەردێڕ=Germany: 2000 Years: Volume III: From the Nazi Era to German Unification|بڵاوکەرەوە=Continuum International Publishing Group|ساڵ=١٩٩٢|ژپنک=٠-٨٢٦٤-٠٦٠١-٧|editor-last=Gerhart Tubach|edition=2|پەڕە=٥٧|ڕێکەوتی سەردان=٢٨ی ئابی ٢٠٠٩|editor-last2=Kurt Frank Hoffmeister|editor-last3=Frederic Reinhardt|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200125122308/https://www.google.com/books?id=glMpTyiRXDoC&amp;pg=PA57|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; دەرکردنە سەرەکییەکان لە ساڵی ١٩٥٠ تەواو بوون.&lt;ref name=&quot;Gibney197198&quot;/&gt; خەمڵاندنەکان بۆ کۆی ژمارەی ئەو کەسانەی بە ڕەچەڵەک ئەڵمانی لە ساڵی ١٩٥٠ لە [[ئەورووپای ناوەند و ڕۆژھەڵات|ئەورووپای ناوەڕاست و ڕۆژھەڵات]] دەژیان لە نێوان ٧٠٠ ھەزار بۆ ٢٫٧ ملیۆن کەسەوەیە.

== سەرچاوەکان ==

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Refugees of World War II in Germany}}</text>
      <sha1>ays36soh9w07sitnji60ulduzqpdbsw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457504</id>
      <parentid>1457487</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:02:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:ئەڵمانیا|ئەڵمانیا]]، [[دەروازە:مێژوو|مێژوو]]، [[دەروازە:سیاسەت|سیاسەت]]، [[دەروازە:پۆڵەندا|پۆڵەندا]] و [[دەروازە:پەیوەندییە نێونەتەوەیییەکان|پەیوەندییە نێونەتەوەیییەکان]]</comment>
      <origin>1457504</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10825" sha1="k9ov49bknoxofzuqagl9i6cnoicnxty" xml:space="preserve">{{Databox}}[[پەڕگە:Bundesarchiv_Bild_183-2003-0703-500,_Rückführung_deutscher_Kinder_aus_Polen.jpg|چەپ|وێنۆک|[[ئاب]]ی [[١٩٤٨|ساڵی ١٩٤٨]]، منداڵانی ئەڵمانی کە لە خاکی ئەڵمانیاوە دیپۆرتکرانەوە کە لەلایەن [[پۆڵەندا]] لکێندرابوون گەیشتنە [[ئەڵمانیای ڕۆژاوا]].]]
'''ھەڵھاتن و دەرکردنی ئەڵمانەکان''' لە قۆناغەکانی دواتری [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیھانیی دووەم]] و قۆناغی دوای جەنگدا، ھاووڵاتیانی [[ئەڵمانییەکان|ئەڵمانی]] و خەڵکی بە ڕەچەڵەک ئەڵمانی لە وڵاتە جیاوازەکانی [[ئەورووپای ڕۆژھەڵات]] دەرکران و ڕەوانەی ئەو خاکانە کران کە مابوونەوە لە [[ئەڵمانیا]] و [[نەمسا|نەمسا]]. لە دوای ساڵی ١٩٥٠ ھەندێکیان کۆچیان کرد بۆ [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ئەمریکا و]] [[ئوسترالیا]] و وڵاتانی دیکە. ئەمەش ناوچە زیانلێکەوتووەکانی وەک ناوچەکانی پێشووی ڕۆژھەڵاتی [[ئەڵمانیا]] دەگرێتەوە کە دوای کۆتایی ھاتنی جەنگ لەلایەن پۆڵەندا و [[یەکێتیی سۆڤیەت|یەکێتیی سۆڤیەتەوە]] لکێندرابوون، ھەروەھا ئەو ئەڵمانییانەی کە لە سنوورەکانی پێش جەنگ لە [[پۆڵەندا]]، [[چێکۆسلۆڤاکیا|چیکۆسلۆڤاکیا،]] [[مەجارستان]] [[ڕۆمانیا|، ڕۆمانیا]] [[یووگۆسلاڤیا|، یوگۆسلاڤیا]]، و [[وڵاتانی باڵتیک|دەوڵەتانی باڵتیک]] دەژین. [[نازیزم|نازییەکان]] پلانیان دانابوو، کە تەنیا بەشێکی تەواو بووبوو پێش شکستی [[ئەڵمانیا]] بۆ دوورخستنەوەی زۆرێک لە گەلانی [[سلاڤ|سلاڤی]] و [[جوو| جوولەکەکان]] لە [[ئەورووپای ڕۆژھەڵات|ڕۆژھەڵاتی ئەورووپا]] و نیشتەجێکردنی ناوچەکە بە ئەڵمانییەکان. دەرکردنی [[ئەڵمانییەکان]] لە دوای جەنگ بەشێکی سەرەکی بوو لە دووبارە داڕشتنەوەی جوگرافیای سیاسی و نەتەوەیی [[ئەورووپای ڕۆژھەڵات]] لە دوای [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیھانیی دووەم]] کە ھەوڵیدا دەوڵەتی یەکسانی نەتەوەیی لە چوارچێوەی سنوورە کێشراوەکان و پێناسەکراوەکاندا دروست بکات.&lt;ref name=&quot;a&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Jan-Werner Müller|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=wOsSG0K8hCYC&amp;q=%22mass+expulsions+from+Eastern+Europe%22#v=snippet&amp;q=%22mass%20expulsions%20from%20Eastern%20Europe%22&amp;f=false|سەردێڕ=Nationhood in German legislation|ڕێکەوت=٢٠٠٢|ئیش=Memory and Power in Post-War Europe: Studies in the Presence of the Past|بڵاوکەرەوە=Cambridge University Press|ژپنک=٠-٥٢١-٠٠٠٧٠-X|پەڕەکان=٢٥٤–٢٥٦|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160426171519/https://books.google.com/books?id=wOsSG0K8hCYC&amp;q=%22mass+expulsions+from+Eastern+Europe%22|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی نیسانی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt; لە نێوان [[١٩٤٤|ساڵانی ١٩٤٤]] [[١٩٤٨|بۆ ١٩٤٨،]] نزیکەی ٣١ ملیۆن کەس لە نێویاندا نەژادی ئەڵمانی ('فۆڵکسدۆش') و ھەروەھا ھاووڵاتیانی ئەڵمانی ('ڕایخسدۆش')، بە شێوەیەکی ھەمیشەیی یان کاتی لە ئەورووپای ناوەڕاست و ڕۆژھەڵاتەوە کۆچیان کرد. تا [[١٩٥٠|ساڵی ١٩٥٠]] نزیکەی ١٢ ملیۆن ئەڵمانی لە ئەورووپای ڕۆژھەڵات و ناوەڕاستەوە ھەڵھاتبوون یان دەرکرابوون بۆ [[نەمسا]] و ئەڵمانیای داگیرکراو لەلایەن ھاوپەیمانانەوە. حکوومەتی [[ئەڵمانیای ڕۆژاوا]] سەرژمێرییەکی کۆکردەوە کە کۆی گشتی ١٤ ملیۆن کەسی تێدابوو، لەنێویاندا کۆچبەرانی بەڕەچەڵەک ئەڵمانی بۆ [[ئەڵمانیا]] لە دوای [[١٩٥٠|ساڵی ١٩٥٠]] و ئەو منداڵانەی لە دایک و باوکێکی کۆچبەرەوە لەدایکبوون. زۆرترین ژمارە لە خاکەکانی پێشووی ئەڵمانیاوە ھاتووە کە دراوە بە [[پۆڵەندا]] و [[یەکێتیی سۆڤیەت|یەکێتیی سۆڤیەت]] (نزیکەی ٧ ملیۆن)، ھەروەھا لە [[چێکۆسلۆڤاکیا|چیکۆسلۆڤاکیا]] (نزیکەی ٣ ملیۆن). ھەروەھا لە کاتی [[شەڕی سارد|جەنگی سارددا،]] حکوومەتی [[ئەڵمانیای ڕۆژاوا]] یەک ملیۆن دانیشتووی بیانی وەک پەنابەر لە حیساباتەکانیدا جێگیر کردبوو کە پێشتر لەو خاکانەدا نیشتەجێ بووبوون کە [[ئەڵمانیای نازی]] لە کاتی [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیھانیی دووەمدا]] داگیریان کردبوو.

ژمارەی کوژراوان کە دەگەڕێتەوە بۆ گەشت و دەرکردن، جێی مشتومڕ بووە و خەمڵاندنەکان لە نێوان ٥٠٠ ھەزار کەسەوە بووە تا خەمڵاندنێکی دیمۆگرافیای ئەڵمانیای ڕۆژاوا لە ساڵانی ١٩٥٠دا کە زیاتر لە دوو ملیۆن کەس بووە. خەمڵاندنەکانی ئەم دوایییەی ھەندێک لە مێژوونووسان کۆی ژمارەی مردنەکان لە نێوان ٥٠٠ بۆ ٦٠٠ ھەزار کەسدا دادەنێن. ئەوان جەخت لەوە دەکەنەوە کە ژمارەکانی حکوومەتی ئەڵمانیای ڕۆژاوا پشتیوانییەکی تەواویان نییە و لە کاتی جەنگی سارددا ژمارەیەکی زیاتری بۆ پڕوپاگەندەی سیاسی بەکارھێناوە. ''مۆزەخانەی مێژوویی ئەڵمانیا'' ئەو ژمارەیەی ٦٠٠ ھەزار کەسی داناوە و جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئاماری دوو ملیۆن مردن لە توێژینەوەکانی پێشووی حکوومەتدا نەتوانراوە پشتگیری بکرێت. ھەڵوێستی فەرمی ئێستای حکوومەتی ئەڵمانیا ئەوەیە کە ژمارەی کوژراوان لە ئەنجامی گەشت و دەرکردن لە نێوان ٢ بۆ ٢٫٥ ملیۆن ھاووڵاتی مەدەنی بووە.

دوورخستنەوەکان لە سێ قۆناغی سەریەککەوتوودا ڕوویدا، یەکەمیان چۆڵکردنی سیستماتیکی ئەڵمانییە نەتەوەییەکان بوو لەلایەن حکوومەتی نازییەوە لە بەرامبەر پێشکەوتنی [[سوپای سوور]]، لە ناوەڕاستی ساڵی ١٩٤٤ تا سەرەتای ساڵی ١٩٤٥.&lt;ref name=&quot;Gibney197198&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Matthew J. Gibney|ناونیشان=https://archive.org/details/immigrationasylu00matt/page/197|سەردێڕ=Immigration and Asylum: From 1900 to the Present|دوایین٢=Randall Hansen|بڵاوکەرەوە=ABC-CLIO|ساڵ=٢٠٠٥|ژپنک=١-٥٧٦٠٧-٧٩٦-٩|شوێن=Santa Barbara, Calif.|پەڕەکان=[https://archive.org/details/immigrationasylu٠٠matt/page/١٩٧ ١٩٧–٩٨]|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200111054219/https://archive.org/details/immigrationasylu00matt/page/197|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; قۆناغی دووەم ھەڵاتنی ناڕێکخراوانەیی نەژادە ئەڵمانەکان بوو دوای شکستی ھێزەکانی وێرماخت. قۆناغی سێیەم زیاتر لە دوای ''ڕێککەوتنی پۆتسدام'' لەلایەن سەرکردەکانی ھاوپەیمانانەوە ڕێکخرابوو،&lt;ref name=&quot;Gibney197198&quot;/&gt; کە سنوورەکانی ئەورووپای ناوەڕاستی پێناسەکردەوە و ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر دەرکردنی ئەڵمانییەکان لە پۆڵەندا و چیکۆسلۆڤاکیا و مەجارستان.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.pbs.org/wgbh/americanexperience/truman/psources/ps_potsdam.html/ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110514043158/http://www.pbs.org/wgbh/amex/truman/psources/ps_potsdam.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٤ی ئایاری ٢٠١١|ڕێکەوتی سەردان=٢٩ی ئابی ٢٠٠٩}}&lt;/ref&gt; زۆرێک لە ھاووڵاتیانی مەدەنی ئەڵمانی ڕەوانەی کۆمپەکانی دەستبەسەرکردن و کار کران و لەوێ لە کاری زۆرەملێدا بەکاردەھێنران وەک بەشێک لە قەرەبووکردنەوەی ئەڵمانیا بۆ وڵاتانی ئەورووپای ڕۆژھەڵات.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|ناونیشان=https://www.google.com/books?id=glMpTyiRXDoC&amp;pg=PA57|سەردێڕ=Germany: 2000 Years: Volume III: From the Nazi Era to German Unification|بڵاوکەرەوە=Continuum International Publishing Group|ساڵ=١٩٩٢|ژپنک=٠-٨٢٦٤-٠٦٠١-٧|editor-last=Gerhart Tubach|edition=2|پەڕە=٥٧|ڕێکەوتی سەردان=٢٨ی ئابی ٢٠٠٩|editor-last2=Kurt Frank Hoffmeister|editor-last3=Frederic Reinhardt|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200125122308/https://www.google.com/books?id=glMpTyiRXDoC&amp;pg=PA57|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; دەرکردنە سەرەکییەکان لە ساڵی ١٩٥٠ تەواو بوون.&lt;ref name=&quot;Gibney197198&quot;/&gt; خەمڵاندنەکان بۆ کۆی ژمارەی ئەو کەسانەی بە ڕەچەڵەک ئەڵمانی لە ساڵی ١٩٥٠ لە [[ئەورووپای ناوەند و ڕۆژھەڵات|ئەورووپای ناوەڕاست و ڕۆژھەڵات]] دەژیان لە نێوان ٧٠٠ ھەزار بۆ ٢٫٧ ملیۆن کەسەوەیە.

== سەرچاوەکان ==

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Refugees of World War II in Germany}}
{{شریتی دەروازە|ئەڵمانیا|مێژوو|سیاسەت|پۆڵەندا|پەیوەندییە نێونەتەوەیییەکان}}</text>
      <sha1>k9ov49bknoxofzuqagl9i6cnoicnxty</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457541</id>
      <parentid>1457504</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T21:02:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[ویکیپیدیا:پۆلێنکردنی وتارە ھاوسەنگەکان|بۆت]]: زیادکردنی پۆلە ھاوسەنگەکان</comment>
      <origin>1457541</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10928" sha1="2a6vub1rxljclr7u0vfn47fapynke23" xml:space="preserve">{{Databox}}[[پەڕگە:Bundesarchiv_Bild_183-2003-0703-500,_Rückführung_deutscher_Kinder_aus_Polen.jpg|چەپ|وێنۆک|[[ئاب]]ی [[١٩٤٨|ساڵی ١٩٤٨]]، منداڵانی ئەڵمانی کە لە خاکی ئەڵمانیاوە دیپۆرتکرانەوە کە لەلایەن [[پۆڵەندا]] لکێندرابوون گەیشتنە [[ئەڵمانیای ڕۆژاوا]].]]
'''ھەڵھاتن و دەرکردنی ئەڵمانەکان''' لە قۆناغەکانی دواتری [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیھانیی دووەم]] و قۆناغی دوای جەنگدا، ھاووڵاتیانی [[ئەڵمانییەکان|ئەڵمانی]] و خەڵکی بە ڕەچەڵەک ئەڵمانی لە وڵاتە جیاوازەکانی [[ئەورووپای ڕۆژھەڵات]] دەرکران و ڕەوانەی ئەو خاکانە کران کە مابوونەوە لە [[ئەڵمانیا]] و [[نەمسا|نەمسا]]. لە دوای ساڵی ١٩٥٠ ھەندێکیان کۆچیان کرد بۆ [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ئەمریکا و]] [[ئوسترالیا]] و وڵاتانی دیکە. ئەمەش ناوچە زیانلێکەوتووەکانی وەک ناوچەکانی پێشووی ڕۆژھەڵاتی [[ئەڵمانیا]] دەگرێتەوە کە دوای کۆتایی ھاتنی جەنگ لەلایەن پۆڵەندا و [[یەکێتیی سۆڤیەت|یەکێتیی سۆڤیەتەوە]] لکێندرابوون، ھەروەھا ئەو ئەڵمانییانەی کە لە سنوورەکانی پێش جەنگ لە [[پۆڵەندا]]، [[چێکۆسلۆڤاکیا|چیکۆسلۆڤاکیا،]] [[مەجارستان]] [[ڕۆمانیا|، ڕۆمانیا]] [[یووگۆسلاڤیا|، یوگۆسلاڤیا]]، و [[وڵاتانی باڵتیک|دەوڵەتانی باڵتیک]] دەژین. [[نازیزم|نازییەکان]] پلانیان دانابوو، کە تەنیا بەشێکی تەواو بووبوو پێش شکستی [[ئەڵمانیا]] بۆ دوورخستنەوەی زۆرێک لە گەلانی [[سلاڤ|سلاڤی]] و [[جوو| جوولەکەکان]] لە [[ئەورووپای ڕۆژھەڵات|ڕۆژھەڵاتی ئەورووپا]] و نیشتەجێکردنی ناوچەکە بە ئەڵمانییەکان. دەرکردنی [[ئەڵمانییەکان]] لە دوای جەنگ بەشێکی سەرەکی بوو لە دووبارە داڕشتنەوەی جوگرافیای سیاسی و نەتەوەیی [[ئەورووپای ڕۆژھەڵات]] لە دوای [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیھانیی دووەم]] کە ھەوڵیدا دەوڵەتی یەکسانی نەتەوەیی لە چوارچێوەی سنوورە کێشراوەکان و پێناسەکراوەکاندا دروست بکات.&lt;ref name=&quot;a&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Jan-Werner Müller|ناونیشان=https://books.google.com/books?id=wOsSG0K8hCYC&amp;q=%22mass+expulsions+from+Eastern+Europe%22#v=snippet&amp;q=%22mass%20expulsions%20from%20Eastern%20Europe%22&amp;f=false|سەردێڕ=Nationhood in German legislation|ڕێکەوت=٢٠٠٢|ئیش=Memory and Power in Post-War Europe: Studies in the Presence of the Past|بڵاوکەرەوە=Cambridge University Press|ژپنک=٠-٥٢١-٠٠٠٧٠-X|پەڕەکان=٢٥٤–٢٥٦|ڕێکەوتی سەردان=٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20160426171519/https://books.google.com/books?id=wOsSG0K8hCYC&amp;q=%22mass+expulsions+from+Eastern+Europe%22|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٦ی نیسانی ٢٠١٦}}&lt;/ref&gt; لە نێوان [[١٩٤٤|ساڵانی ١٩٤٤]] [[١٩٤٨|بۆ ١٩٤٨،]] نزیکەی ٣١ ملیۆن کەس لە نێویاندا نەژادی ئەڵمانی ('فۆڵکسدۆش') و ھەروەھا ھاووڵاتیانی ئەڵمانی ('ڕایخسدۆش')، بە شێوەیەکی ھەمیشەیی یان کاتی لە ئەورووپای ناوەڕاست و ڕۆژھەڵاتەوە کۆچیان کرد. تا [[١٩٥٠|ساڵی ١٩٥٠]] نزیکەی ١٢ ملیۆن ئەڵمانی لە ئەورووپای ڕۆژھەڵات و ناوەڕاستەوە ھەڵھاتبوون یان دەرکرابوون بۆ [[نەمسا]] و ئەڵمانیای داگیرکراو لەلایەن ھاوپەیمانانەوە. حکوومەتی [[ئەڵمانیای ڕۆژاوا]] سەرژمێرییەکی کۆکردەوە کە کۆی گشتی ١٤ ملیۆن کەسی تێدابوو، لەنێویاندا کۆچبەرانی بەڕەچەڵەک ئەڵمانی بۆ [[ئەڵمانیا]] لە دوای [[١٩٥٠|ساڵی ١٩٥٠]] و ئەو منداڵانەی لە دایک و باوکێکی کۆچبەرەوە لەدایکبوون. زۆرترین ژمارە لە خاکەکانی پێشووی ئەڵمانیاوە ھاتووە کە دراوە بە [[پۆڵەندا]] و [[یەکێتیی سۆڤیەت|یەکێتیی سۆڤیەت]] (نزیکەی ٧ ملیۆن)، ھەروەھا لە [[چێکۆسلۆڤاکیا|چیکۆسلۆڤاکیا]] (نزیکەی ٣ ملیۆن). ھەروەھا لە کاتی [[شەڕی سارد|جەنگی سارددا،]] حکوومەتی [[ئەڵمانیای ڕۆژاوا]] یەک ملیۆن دانیشتووی بیانی وەک پەنابەر لە حیساباتەکانیدا جێگیر کردبوو کە پێشتر لەو خاکانەدا نیشتەجێ بووبوون کە [[ئەڵمانیای نازی]] لە کاتی [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیھانیی دووەمدا]] داگیریان کردبوو.

ژمارەی کوژراوان کە دەگەڕێتەوە بۆ گەشت و دەرکردن، جێی مشتومڕ بووە و خەمڵاندنەکان لە نێوان ٥٠٠ ھەزار کەسەوە بووە تا خەمڵاندنێکی دیمۆگرافیای ئەڵمانیای ڕۆژاوا لە ساڵانی ١٩٥٠دا کە زیاتر لە دوو ملیۆن کەس بووە. خەمڵاندنەکانی ئەم دوایییەی ھەندێک لە مێژوونووسان کۆی ژمارەی مردنەکان لە نێوان ٥٠٠ بۆ ٦٠٠ ھەزار کەسدا دادەنێن. ئەوان جەخت لەوە دەکەنەوە کە ژمارەکانی حکوومەتی ئەڵمانیای ڕۆژاوا پشتیوانییەکی تەواویان نییە و لە کاتی جەنگی سارددا ژمارەیەکی زیاتری بۆ پڕوپاگەندەی سیاسی بەکارھێناوە. ''مۆزەخانەی مێژوویی ئەڵمانیا'' ئەو ژمارەیەی ٦٠٠ ھەزار کەسی داناوە و جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئاماری دوو ملیۆن مردن لە توێژینەوەکانی پێشووی حکوومەتدا نەتوانراوە پشتگیری بکرێت. ھەڵوێستی فەرمی ئێستای حکوومەتی ئەڵمانیا ئەوەیە کە ژمارەی کوژراوان لە ئەنجامی گەشت و دەرکردن لە نێوان ٢ بۆ ٢٫٥ ملیۆن ھاووڵاتی مەدەنی بووە.

دوورخستنەوەکان لە سێ قۆناغی سەریەککەوتوودا ڕوویدا، یەکەمیان چۆڵکردنی سیستماتیکی ئەڵمانییە نەتەوەییەکان بوو لەلایەن حکوومەتی نازییەوە لە بەرامبەر پێشکەوتنی [[سوپای سوور]]، لە ناوەڕاستی ساڵی ١٩٤٤ تا سەرەتای ساڵی ١٩٤٥.&lt;ref name=&quot;Gibney197198&quot;&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|دوایین=Matthew J. Gibney|ناونیشان=https://archive.org/details/immigrationasylu00matt/page/197|سەردێڕ=Immigration and Asylum: From 1900 to the Present|دوایین٢=Randall Hansen|بڵاوکەرەوە=ABC-CLIO|ساڵ=٢٠٠٥|ژپنک=١-٥٧٦٠٧-٧٩٦-٩|شوێن=Santa Barbara, Calif.|پەڕەکان=[https://archive.org/details/immigrationasylu٠٠matt/page/١٩٧ ١٩٧–٩٨]|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200111054219/https://archive.org/details/immigrationasylu00matt/page/197|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; قۆناغی دووەم ھەڵاتنی ناڕێکخراوانەیی نەژادە ئەڵمانەکان بوو دوای شکستی ھێزەکانی وێرماخت. قۆناغی سێیەم زیاتر لە دوای ''ڕێککەوتنی پۆتسدام'' لەلایەن سەرکردەکانی ھاوپەیمانانەوە ڕێکخرابوو،&lt;ref name=&quot;Gibney197198&quot;/&gt; کە سنوورەکانی ئەورووپای ناوەڕاستی پێناسەکردەوە و ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر دەرکردنی ئەڵمانییەکان لە پۆڵەندا و چیکۆسلۆڤاکیا و مەجارستان.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی وێب|ناونیشان=https://www.pbs.org/wgbh/americanexperience/truman/psources/ps_potsdam.html/ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20110514043158/http://www.pbs.org/wgbh/amex/truman/psources/ps_potsdam.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=١٤ی ئایاری ٢٠١١|ڕێکەوتی سەردان=٢٩ی ئابی ٢٠٠٩}}&lt;/ref&gt; زۆرێک لە ھاووڵاتیانی مەدەنی ئەڵمانی ڕەوانەی کۆمپەکانی دەستبەسەرکردن و کار کران و لەوێ لە کاری زۆرەملێدا بەکاردەھێنران وەک بەشێک لە قەرەبووکردنەوەی ئەڵمانیا بۆ وڵاتانی ئەورووپای ڕۆژھەڵات.&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی کتێب|ناونیشان=https://www.google.com/books?id=glMpTyiRXDoC&amp;pg=PA57|سەردێڕ=Germany: 2000 Years: Volume III: From the Nazi Era to German Unification|بڵاوکەرەوە=Continuum International Publishing Group|ساڵ=١٩٩٢|ژپنک=٠-٨٢٦٤-٠٦٠١-٧|editor-last=Gerhart Tubach|edition=2|پەڕە=٥٧|ڕێکەوتی سەردان=٢٨ی ئابی ٢٠٠٩|editor-last2=Kurt Frank Hoffmeister|editor-last3=Frederic Reinhardt|ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20200125122308/https://www.google.com/books?id=glMpTyiRXDoC&amp;pg=PA57|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠}}&lt;/ref&gt; دەرکردنە سەرەکییەکان لە ساڵی ١٩٥٠ تەواو بوون.&lt;ref name=&quot;Gibney197198&quot;/&gt; خەمڵاندنەکان بۆ کۆی ژمارەی ئەو کەسانەی بە ڕەچەڵەک ئەڵمانی لە ساڵی ١٩٥٠ لە [[ئەورووپای ناوەند و ڕۆژھەڵات|ئەورووپای ناوەڕاست و ڕۆژھەڵات]] دەژیان لە نێوان ٧٠٠ ھەزار بۆ ٢٫٧ ملیۆن کەسەوەیە.

== سەرچاوەکان ==

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Refugees of World War II in Germany}}
{{شریتی دەروازە|ئەڵمانیا|مێژوو|سیاسەت|پۆڵەندا|پەیوەندییە نێونەتەوەیییەکان}}
[[پۆل:دەیەی ١٩٤٠ لە ئەڵمانیا]]
[[پۆل:پێشێلکردنی مافی مرۆڤ]]</text>
      <sha1>2a6vub1rxljclr7u0vfn47fapynke23</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>کەمپی بەندکردن</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287003</id>
    <revision>
      <id>1457416</id>
      <timestamp>2025-07-08T12:03:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>بە وەرگێڕانی کردنەوەی بەش لە پەڕەی «[[:ar:Special:Redirect/revision/69345683|معسكر اعتقال]]» دروست کراوە.</comment>
      <origin>1457416</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3859" sha1="3pbebqk862ghpjh4pdxcsqx6kbmbimh" xml:space="preserve">[[ملف:Buchenwald_Slave_Laborers_Liberation.jpg|چەپ|وێنۆک|کرێکارە کۆیلە جوولەکەکان لە کەمپی بوچنڤاڵد لە نزیک وایمار وێنەیان گیراوە دوای ئازادکردنیان لەلایەن [[ھاوپەیمانانی جەنگی جیھانیی دووەم|هاوپەیمانانەوە]] لە ١٦ی نیسانی ١٩٤٥. ئیلی ڤیزل لە ڕیزی دووەم لە خوارەوە دەبینرێت، ژمارە حەوت لە لای چەپەوە.]]
کەمپی بەندکردن ئەو شوێنانەن کە بۆ دەستبەسەرکردنی نەیارانی سیاسی، ئەندامانی ھەندێک نەتەوە، یان ئەو کەسانە دیاریکراون کە باوەڕێکی ئایدیۆلۆژی جیاوازیان هەیە لە باوەڕی ئەو کەسەی کە دەستی باڵای هەیە.   کەمپە نازییەکان لەناو ئەڵمانیادا دامەزران دوای ماوەیەکی کەم لە دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتی نازییەکان لەوێ بە ئامانجی دەستگیرکردنی نەیارانی ڕژێم بۆ شکاندنی دەسەڵاتیان و لە زۆر حاڵەتدا بۆ لەناوبردنی جەستەیی. مەبەست لە دامەزراندنی ئەم کەمپانە یان ڕاگرتنی گیراوەکانە بە مەبەستی لەناوبردن یان لە ژێر خراپترین بارودۆخی ژیاندا بخرێنە ژێر کاری قورسەوە. ئەو کەمپانە بەکاردەهێنرێن بۆ دەستبەسەرکردنی هەڕەمەکی ئەو هاووڵاتییە مەدەنیانەی کە بڕیارە دەستگیربکرێن بەبێ ئەوەی بە کەناڵە دادوەرییە ئاساییەکاندا تێپەڕن، وەک ئەوەی لە کەمپەکانی بەندکردنی نازییەکان لە کاتی [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیهانی دووەمدا]] ڕوویدا. [[نازیزم|نازییەکان]] [[جوویەتی|جولەکەکان،]] هاوڕەگەزبازان ، کۆمۆنیستەکان، سلاڤەکان و کەسانی دیکەیان فڕێدایە ناو کەمپەکانەوە لە سەرانسەری [[ئەورووپا|ئەوروپا]] بەبێ ئەوەی لێکۆڵینەوە بکەن کە ئایا تاوانێکیان ئەنجامداوە یان تاوانێک کە دەبێت یاسایان لەسەر بسەپێندرێت.دەستەواژەی «کەمپەکانی بەندکردن» بۆ ئاماژەکردن بەو شوێنانە بەکارناھێنرێت کە بۆ بەندکردنی ئەندامانی ھێزە چەکدارەکان؛ بەڵکو ئەم زاراوەیە تەنها بۆ خەڵکی مەدەنی بەکاردێت. یەکەم کەس کە ئەم زاراوەیەیان بەکارھێنا ئینگلیزەکان بوون لە جەنگی جیهانی دووەمی نێوان [[شانشینی یەکگرتوو|بەریتانیا]] و شۆڕشگێڕانی بە ڕەچەڵەک [[ئەڵمانیا|ئەڵمانی]] لە [[ئەفریقای باشوور|باشووری ئەفریقا]]. ئینگلیزەکان خەڵکی سڤیلیان لە باشووری ئەفریقا دەستگیرکرد و فڕێیان دەدایە کەمپەکانی بەندکردن. دەیان هەزار کەسیان بەهۆی بەدخۆراکی و خراپی باری گوزەران گیانیان لەدەستداوە. هەروەها ژمارەیەکی زۆر خەڵکیان لە ڕووبەرێکی بچووکی زەویدا کۆکردەوە، کە پێی دەگوترا کەمپەکانی سەرنجدان.دیارترین و بەناوبانگترین کەمپەکانی بەندکردنی نازییەکان بریتین لە: داخاو، بوچنڤاڵد، ئاوشڤیتز، بێرگن، بێلسن.

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>3pbebqk862ghpjh4pdxcsqx6kbmbimh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457431</id>
      <parentid>1457416</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:07:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457431</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4343" sha1="f64pmareo82zw2rn7q5dc5b5g98w4v0" xml:space="preserve">[[پەڕگە:Buchenwald_Slave_Laborers_Liberation.jpg|چەپ|وێنۆک|کرێکارە کۆیلە [[جوولەکەکان]] لە کەمپی بوچنڤاڵد لە نزیک وایمار وێنەیان گیراوە دوای ئازادکردنیان لەلایەن [[ھاوپەیمانانی جەنگی جیھانیی دووەم|ھاوپەیمانانەوە]] لە ١٦ی نیسانی ١٩٤٥. ئیلی ڤیزل لە ڕیزی دووەم لە خوارەوە دەبینرێت، ژمارە حەوت لە لای چەپەوە.]]
کەمپی بەندکردن ئەو شوێنانەن کە بۆ دەستبەسەرکردنی نەیارانی سیاسی، ئەندامانی ھەندێک نەتەوە، یان ئەو کەسانە دیاریکراون کە باوەڕێکی ئایدیۆلۆژی جیاوازیان ھەیە لە باوەڕی ئەو کەسەی کە دەستی باڵای ھەیە. کەمپە نازییەکان لەناو ئەڵمانیادا دامەزران دوای ماوەیەکی کەم لە دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتی نازییەکان لەوێ بە ئامانجی دەستگیرکردنی نەیارانی ڕژێم بۆ شکاندنی دەسەڵاتیان و لە زۆر حاڵەتدا بۆ لەناوبردنی جەستەیی. مەبەست لە دامەزراندنی ئەم کەمپانە یان ڕاگرتنی گیراوەکانە بە مەبەستی لەناوبردن یان لە ژێر خراپترین بارودۆخی ژیاندا بخرێنە ژێر کاری قورسەوە. ئەو کەمپانە بەکاردەھێنرێن بۆ دەستبەسەرکردنی ھەڕەمەکی ئەو ھاووڵاتییە مەدەنیانەی کە بڕیارە دەستگیربکرێن بەبێ ئەوەی بە کەناڵە دادوەرییە ئاساییەکاندا تێپەڕن، وەک ئەوەی لە کەمپەکانی بەندکردنی نازییەکان لە کاتی [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیھانی دووەمدا]] ڕوویدا. [[نازیزم|نازییەکان]] [[جوویەتی|جوولەکەکان]]، [[ھاوڕەگەزخواز|ھاوڕەگەزبازان]]، کۆمۆنیستەکان، سلاڤەکان و کەسانی دیکەیان فڕێدایە ناو کەمپەکانەوە لە سەرانسەری [[ئەورووپا|ئەوروپا]] بەبێ ئەوەی لێکۆڵینەوە بکەن کە ئایا تاوانێکیان ئەنجامداوە یان تاوانێک کە دەبێت یاسایان لەسەر بسەپێندرێت.دەستەواژەی «کەمپەکانی بەندکردن» بۆ ئاماژەکردن بەو شوێنانە بەکارناھێنرێت کە بۆ بەندکردنی ئەندامانی ھێزە چەکدارەکان؛ بەڵکو ئەم زاراوەیە تەنھا بۆ خەڵکی مەدەنی بەکاردێت. یەکەم کەس کە ئەم زاراوەیەیان بەکارھێنا ئینگلیزەکان بوون لە جەنگی جیھانیی دووەمی نێوان [[شانشینی یەکگرتوو|بەریتانیا]] و شۆڕشگێڕانی بە ڕەچەڵەک [[ئەڵمانیا|ئەڵمانی]] لە [[ئەفریقای باشوور|باشووری ئەفریقا]]. ئینگلیزەکان خەڵکی سڤیلیان لە باشووری ئەفریقا دەستگیرکرد و فڕێیان دەدایە کەمپەکانی بەندکردن. دەیان ھەزار کەسیان بەھۆی بەدخۆراکی و خراپی باری گوزەران گیانیان لەدەستداوە. ھەروەھا ژمارەیەکی زۆر خەڵکیان لە ڕووبەرێکی بچووکی زەویدا کۆکردەوە، کە پێی دەگوترا کەمپەکانی سەرنجدان.دیارترین و بەناوبانگترین کەمپەکانی بەندکردنی نازییەکان بریتین لە: داخاو، بوچنڤاڵد، ئاوشڤیتز، بێرگن، بێلسن.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20170517202420/https://apnews.com/c22de3a565fe4e85a0508bbbd72c3c1b/ap-s-korea-covered-mass-abuse-killings-vagrants&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20170728233348/http://www.convivenciacuba.es/index.php/historia-mainmenu-54/254-la-umap-una-pgina-digna-de-no-recordar&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20200308203714/https://www.radiofrance.fr/professionnels/regie-publicitaire/france-inter?id=93426&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>f64pmareo82zw2rn7q5dc5b5g98w4v0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457457</id>
      <parentid>1457431</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:00:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی داڕێژەی بەجێماوی {{[[داڕێژە:سەرچاوەکان|سەرچاوەکان]]}}</comment>
      <origin>1457457</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4396" sha1="32lhrsh7xiq78m7ls18elcdr6h0aj1c" xml:space="preserve">[[پەڕگە:Buchenwald_Slave_Laborers_Liberation.jpg|چەپ|وێنۆک|کرێکارە کۆیلە [[جوولەکەکان]] لە کەمپی بوچنڤاڵد لە نزیک وایمار وێنەیان گیراوە دوای ئازادکردنیان لەلایەن [[ھاوپەیمانانی جەنگی جیھانیی دووەم|ھاوپەیمانانەوە]] لە ١٦ی نیسانی ١٩٤٥. ئیلی ڤیزل لە ڕیزی دووەم لە خوارەوە دەبینرێت، ژمارە حەوت لە لای چەپەوە.]]
کەمپی بەندکردن ئەو شوێنانەن کە بۆ دەستبەسەرکردنی نەیارانی سیاسی، ئەندامانی ھەندێک نەتەوە، یان ئەو کەسانە دیاریکراون کە باوەڕێکی ئایدیۆلۆژی جیاوازیان ھەیە لە باوەڕی ئەو کەسەی کە دەستی باڵای ھەیە. کەمپە نازییەکان لەناو ئەڵمانیادا دامەزران دوای ماوەیەکی کەم لە دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتی نازییەکان لەوێ بە ئامانجی دەستگیرکردنی نەیارانی ڕژێم بۆ شکاندنی دەسەڵاتیان و لە زۆر حاڵەتدا بۆ لەناوبردنی جەستەیی. مەبەست لە دامەزراندنی ئەم کەمپانە یان ڕاگرتنی گیراوەکانە بە مەبەستی لەناوبردن یان لە ژێر خراپترین بارودۆخی ژیاندا بخرێنە ژێر کاری قورسەوە. ئەو کەمپانە بەکاردەھێنرێن بۆ دەستبەسەرکردنی ھەڕەمەکی ئەو ھاووڵاتییە مەدەنیانەی کە بڕیارە دەستگیربکرێن بەبێ ئەوەی بە کەناڵە دادوەرییە ئاساییەکاندا تێپەڕن، وەک ئەوەی لە کەمپەکانی بەندکردنی نازییەکان لە کاتی [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیھانی دووەمدا]] ڕوویدا. [[نازیزم|نازییەکان]] [[جوویەتی|جوولەکەکان]]، [[ھاوڕەگەزخواز|ھاوڕەگەزبازان]]، کۆمۆنیستەکان، سلاڤەکان و کەسانی دیکەیان فڕێدایە ناو کەمپەکانەوە لە سەرانسەری [[ئەورووپا|ئەوروپا]] بەبێ ئەوەی لێکۆڵینەوە بکەن کە ئایا تاوانێکیان ئەنجامداوە یان تاوانێک کە دەبێت یاسایان لەسەر بسەپێندرێت.دەستەواژەی «کەمپەکانی بەندکردن» بۆ ئاماژەکردن بەو شوێنانە بەکارناھێنرێت کە بۆ بەندکردنی ئەندامانی ھێزە چەکدارەکان؛ بەڵکو ئەم زاراوەیە تەنھا بۆ خەڵکی مەدەنی بەکاردێت. یەکەم کەس کە ئەم زاراوەیەیان بەکارھێنا ئینگلیزەکان بوون لە جەنگی جیھانیی دووەمی نێوان [[شانشینی یەکگرتوو|بەریتانیا]] و شۆڕشگێڕانی بە ڕەچەڵەک [[ئەڵمانیا|ئەڵمانی]] لە [[ئەفریقای باشوور|باشووری ئەفریقا]]. ئینگلیزەکان خەڵکی سڤیلیان لە باشووری ئەفریقا دەستگیرکرد و فڕێیان دەدایە کەمپەکانی بەندکردن. دەیان ھەزار کەسیان بەھۆی بەدخۆراکی و خراپی باری گوزەران گیانیان لەدەستداوە. ھەروەھا ژمارەیەکی زۆر خەڵکیان لە ڕووبەرێکی بچووکی زەویدا کۆکردەوە، کە پێی دەگوترا کەمپەکانی سەرنجدان.دیارترین و بەناوبانگترین کەمپەکانی بەندکردنی نازییەکان بریتین لە: داخاو، بوچنڤاڵد، ئاوشڤیتز، بێرگن، بێلسن.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20170517202420/https://apnews.com/c22de3a565fe4e85a0508bbbd72c3c1b/ap-s-korea-covered-mass-abuse-killings-vagrants&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20170728233348/http://www.convivenciacuba.es/index.php/historia-mainmenu-54/254-la-umap-una-pgina-digna-de-no-recordar&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20200308203714/https://www.radiofrance.fr/professionnels/regie-publicitaire/france-inter?id=93426&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}</text>
      <sha1>32lhrsh7xiq78m7ls18elcdr6h0aj1c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457491</id>
      <parentid>1457457</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T16:03:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Concentration camps}}</comment>
      <origin>1457491</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4440" sha1="j0nzkitymgltk4r2dzyj7iu6rykkqg2" xml:space="preserve">[[پەڕگە:Buchenwald_Slave_Laborers_Liberation.jpg|چەپ|وێنۆک|کرێکارە کۆیلە [[جوولەکەکان]] لە کەمپی بوچنڤاڵد لە نزیک وایمار وێنەیان گیراوە دوای ئازادکردنیان لەلایەن [[ھاوپەیمانانی جەنگی جیھانیی دووەم|ھاوپەیمانانەوە]] لە ١٦ی نیسانی ١٩٤٥. ئیلی ڤیزل لە ڕیزی دووەم لە خوارەوە دەبینرێت، ژمارە حەوت لە لای چەپەوە.]]
کەمپی بەندکردن ئەو شوێنانەن کە بۆ دەستبەسەرکردنی نەیارانی سیاسی، ئەندامانی ھەندێک نەتەوە، یان ئەو کەسانە دیاریکراون کە باوەڕێکی ئایدیۆلۆژی جیاوازیان ھەیە لە باوەڕی ئەو کەسەی کە دەستی باڵای ھەیە. کەمپە نازییەکان لەناو ئەڵمانیادا دامەزران دوای ماوەیەکی کەم لە دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتی نازییەکان لەوێ بە ئامانجی دەستگیرکردنی نەیارانی ڕژێم بۆ شکاندنی دەسەڵاتیان و لە زۆر حاڵەتدا بۆ لەناوبردنی جەستەیی. مەبەست لە دامەزراندنی ئەم کەمپانە یان ڕاگرتنی گیراوەکانە بە مەبەستی لەناوبردن یان لە ژێر خراپترین بارودۆخی ژیاندا بخرێنە ژێر کاری قورسەوە. ئەو کەمپانە بەکاردەھێنرێن بۆ دەستبەسەرکردنی ھەڕەمەکی ئەو ھاووڵاتییە مەدەنیانەی کە بڕیارە دەستگیربکرێن بەبێ ئەوەی بە کەناڵە دادوەرییە ئاساییەکاندا تێپەڕن، وەک ئەوەی لە کەمپەکانی بەندکردنی نازییەکان لە کاتی [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیھانی دووەمدا]] ڕوویدا. [[نازیزم|نازییەکان]] [[جوویەتی|جوولەکەکان]]، [[ھاوڕەگەزخواز|ھاوڕەگەزبازان]]، کۆمۆنیستەکان، سلاڤەکان و کەسانی دیکەیان فڕێدایە ناو کەمپەکانەوە لە سەرانسەری [[ئەورووپا|ئەوروپا]] بەبێ ئەوەی لێکۆڵینەوە بکەن کە ئایا تاوانێکیان ئەنجامداوە یان تاوانێک کە دەبێت یاسایان لەسەر بسەپێندرێت.دەستەواژەی «کەمپەکانی بەندکردن» بۆ ئاماژەکردن بەو شوێنانە بەکارناھێنرێت کە بۆ بەندکردنی ئەندامانی ھێزە چەکدارەکان؛ بەڵکو ئەم زاراوەیە تەنھا بۆ خەڵکی مەدەنی بەکاردێت. یەکەم کەس کە ئەم زاراوەیەیان بەکارھێنا ئینگلیزەکان بوون لە جەنگی جیھانیی دووەمی نێوان [[شانشینی یەکگرتوو|بەریتانیا]] و شۆڕشگێڕانی بە ڕەچەڵەک [[ئەڵمانیا|ئەڵمانی]] لە [[ئەفریقای باشوور|باشووری ئەفریقا]]. ئینگلیزەکان خەڵکی سڤیلیان لە باشووری ئەفریقا دەستگیرکرد و فڕێیان دەدایە کەمپەکانی بەندکردن. دەیان ھەزار کەسیان بەھۆی بەدخۆراکی و خراپی باری گوزەران گیانیان لەدەستداوە. ھەروەھا ژمارەیەکی زۆر خەڵکیان لە ڕووبەرێکی بچووکی زەویدا کۆکردەوە، کە پێی دەگوترا کەمپەکانی سەرنجدان.دیارترین و بەناوبانگترین کەمپەکانی بەندکردنی نازییەکان بریتین لە: داخاو، بوچنڤاڵد، ئاوشڤیتز، بێرگن، بێلسن.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20170517202420/https://apnews.com/c22de3a565fe4e85a0508bbbd72c3c1b/ap-s-korea-covered-mass-abuse-killings-vagrants&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20170728233348/http://www.convivenciacuba.es/index.php/historia-mainmenu-54/254-la-umap-una-pgina-digna-de-no-recordar&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20200308203714/https://www.radiofrance.fr/professionnels/regie-publicitaire/france-inter?id=93426&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Concentration camps}}</text>
      <sha1>j0nzkitymgltk4r2dzyj7iu6rykkqg2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457500</id>
      <parentid>1457491</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:01:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەی [[دەروازە:سیاسەت|سیاسەت]]</comment>
      <origin>1457500</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4483" sha1="nwvk3yl9y23uwud01w9jfky7eich44m" xml:space="preserve">[[پەڕگە:Buchenwald_Slave_Laborers_Liberation.jpg|چەپ|وێنۆک|کرێکارە کۆیلە [[جوولەکەکان]] لە کەمپی بوچنڤاڵد لە نزیک وایمار وێنەیان گیراوە دوای ئازادکردنیان لەلایەن [[ھاوپەیمانانی جەنگی جیھانیی دووەم|ھاوپەیمانانەوە]] لە ١٦ی نیسانی ١٩٤٥. ئیلی ڤیزل لە ڕیزی دووەم لە خوارەوە دەبینرێت، ژمارە حەوت لە لای چەپەوە.]]
کەمپی بەندکردن ئەو شوێنانەن کە بۆ دەستبەسەرکردنی نەیارانی سیاسی، ئەندامانی ھەندێک نەتەوە، یان ئەو کەسانە دیاریکراون کە باوەڕێکی ئایدیۆلۆژی جیاوازیان ھەیە لە باوەڕی ئەو کەسەی کە دەستی باڵای ھەیە. کەمپە نازییەکان لەناو ئەڵمانیادا دامەزران دوای ماوەیەکی کەم لە دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتی نازییەکان لەوێ بە ئامانجی دەستگیرکردنی نەیارانی ڕژێم بۆ شکاندنی دەسەڵاتیان و لە زۆر حاڵەتدا بۆ لەناوبردنی جەستەیی. مەبەست لە دامەزراندنی ئەم کەمپانە یان ڕاگرتنی گیراوەکانە بە مەبەستی لەناوبردن یان لە ژێر خراپترین بارودۆخی ژیاندا بخرێنە ژێر کاری قورسەوە. ئەو کەمپانە بەکاردەھێنرێن بۆ دەستبەسەرکردنی ھەڕەمەکی ئەو ھاووڵاتییە مەدەنیانەی کە بڕیارە دەستگیربکرێن بەبێ ئەوەی بە کەناڵە دادوەرییە ئاساییەکاندا تێپەڕن، وەک ئەوەی لە کەمپەکانی بەندکردنی نازییەکان لە کاتی [[جەنگی جیھانیی دووەم|جەنگی جیھانی دووەمدا]] ڕوویدا. [[نازیزم|نازییەکان]] [[جوویەتی|جوولەکەکان]]، [[ھاوڕەگەزخواز|ھاوڕەگەزبازان]]، کۆمۆنیستەکان، سلاڤەکان و کەسانی دیکەیان فڕێدایە ناو کەمپەکانەوە لە سەرانسەری [[ئەورووپا|ئەوروپا]] بەبێ ئەوەی لێکۆڵینەوە بکەن کە ئایا تاوانێکیان ئەنجامداوە یان تاوانێک کە دەبێت یاسایان لەسەر بسەپێندرێت.دەستەواژەی «کەمپەکانی بەندکردن» بۆ ئاماژەکردن بەو شوێنانە بەکارناھێنرێت کە بۆ بەندکردنی ئەندامانی ھێزە چەکدارەکان؛ بەڵکو ئەم زاراوەیە تەنھا بۆ خەڵکی مەدەنی بەکاردێت. یەکەم کەس کە ئەم زاراوەیەیان بەکارھێنا ئینگلیزەکان بوون لە جەنگی جیھانیی دووەمی نێوان [[شانشینی یەکگرتوو|بەریتانیا]] و شۆڕشگێڕانی بە ڕەچەڵەک [[ئەڵمانیا|ئەڵمانی]] لە [[ئەفریقای باشوور|باشووری ئەفریقا]]. ئینگلیزەکان خەڵکی سڤیلیان لە باشووری ئەفریقا دەستگیرکرد و فڕێیان دەدایە کەمپەکانی بەندکردن. دەیان ھەزار کەسیان بەھۆی بەدخۆراکی و خراپی باری گوزەران گیانیان لەدەستداوە. ھەروەھا ژمارەیەکی زۆر خەڵکیان لە ڕووبەرێکی بچووکی زەویدا کۆکردەوە، کە پێی دەگوترا کەمپەکانی سەرنجدان.دیارترین و بەناوبانگترین کەمپەکانی بەندکردنی نازییەکان بریتین لە: داخاو، بوچنڤاڵد، ئاوشڤیتز، بێرگن، بێلسن.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20170517202420/https://apnews.com/c22de3a565fe4e85a0508bbbd72c3c1b/ap-s-korea-covered-mass-abuse-killings-vagrants&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20170728233348/http://www.convivenciacuba.es/index.php/historia-mainmenu-54/254-la-umap-una-pgina-digna-de-no-recordar&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20200308203714/https://www.radiofrance.fr/professionnels/regie-publicitaire/france-inter?id=93426&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Concentration camps}}
{{شریتی دەروازە|سیاسەت}}</text>
      <sha1>nwvk3yl9y23uwud01w9jfky7eich44m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ڕاپەڕینی قۆچگری</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287004</id>
    <revision>
      <id>1457432</id>
      <timestamp>2025-07-08T12:13:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ari Qasm</username>
        <id>57423</id>
      </contributor>
      <comment>دروست کراو بە وەرگێڕانی پەڕەی «[[:en:Special:Redirect/revision/1296450437|Koçgiri rebellion]]»</comment>
      <origin>1457432</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12955" sha1="i9qhoqq3c5fcb8jltlibc67ohrimdid" xml:space="preserve">'''ڕاپەڕینی قۆچگری''' ({{بە کوردیی باکووری|Serhildana Qoçgiriyê}}؛ {{Langx|tr|Koçgiri isyanı}}) ڕاپەڕینێکی [[کورد|کوردی]] بوو، کە لە ناوچەی [[قۆچگری]]، لە ڕۆژھەڵاتی ئێستای [[پارێزگای سێواس]] کە لە شوباتی ١٩٢١ دەستی پێکرد. یاخیبوونەکە سەرەتا [[عەلەوی]] بوو، بەڵام سەرکەوتوو بوو لە کۆکردنەوەی پشتیوانیی لەلایەن ھۆزە [[سوننە|سوننەکانی]] نزیکەوە.&lt;ref name=&quot;Ergin2&quot;&gt;{{cite conference|conference=Sempozyumu'nda Sunulan Bildiriler, 20–22 Eylül 2013|last=Güneş|first=Ergin|title=Koçgiri İsyanı Ekseninde Dersim Direnişi|page=244|year=2014|editor-last=Boztuğ|editor-first=Onursal|publisher=[[Tunceli University]]|language=tr}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=35}}&lt;/ref&gt; سەرکردە عەشیرەتی و خێڵەکییەکان پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ [[کۆمەڵگای سەرھەڵدانی کوردستان|کۆمەڵگەی سەرھەڵدانی کوردستان]] (ساک) ھەبوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |last=Olson |first=Robert |last2=Rumbold |first2=Horace |date=1989 |title=The Koçgiri Kurdish rebellion in 1921 and the draft law for a proposed autonomy of Kurdistan |url=https://www.jstor.org/stable/25817079 |journal=Oriente Moderno |volume=8 (69) |issue=1/6 |pages=41 |doi=10.1163/22138617-0690106006 |issn=0030-5472 |jstor=25817079 |url-access=subscription}}&lt;/ref&gt; یاخیبوونەکە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٢١ شکستی ھێنا.

== پێشینە ==
دوای واژۆکردنی [[پەیمانی سیڤەر]] کوردەکان ھەستیان بە متمانەی زیاتر کرد بەخۆیان کە توانیویانە لانیکەم بگەنە جۆرێک لە حکوومەتێکی ئۆتۆنۆمی بۆ خۆیان. [[شێخ عەبدولقادر شەمزینی]] کوڕی [[شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری]] و سەرۆکی ساک&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Özoĝlu|first=Hakan|title=Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries|date=2004|publisher=SUNY Press|isbn=978-0-7914-5993-5|pages=88–91|language=en}}&lt;/ref&gt; پشتگیری لە بیرۆکەی ئۆتۆنۆمیی کورد لە ناوخۆی تورکیادا کرد. بەڵام [[نووری دێرسیمی|نووری دەرسیمی]] و عەلیشێر ئەفەندی لە ئۆتۆنۆمی زیاتریان دەویست، بە پێی مادەی ٦٤ی پەیماننامەکە دەیانویست کوردستانێکی سەربەخۆ دابمەزرێنن.&lt;ref name=&quot;:022&quot;&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=28–29}}&lt;/ref&gt; [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] بەدواداچوونی بۆ ڕووداوەکانی ناوچەی دەرسیم کرد و ھەروەک ئەوەی زانی کە بەشێک لە کوردەکان بەگوێرەی ئەو چواردە خاڵەی کە سەرۆکی ئەمریکا [[ودرۆ ویلسۆن|ودرۆ وێڵسۆن]] ڕایگەیاندبوو، بەدواداچوون بۆ ئۆتۆنۆمی دەکەن، وەڵامی دایەوە کە پلانی وێڵسن بۆ گەلانی پارێزگاکانی ڕۆژھەڵات بێ نرخە و پێیان باشترە بزووتنەوەی ناسیۆنالیستیی تورکیی ئەو پەیڕەو بکەن.&lt;ref name=&quot;:022&quot; /&gt;

== دانووستانەکان ==
کوردەکانی دەورووبەری دەرسیم دەستیان کرد بە ئامادەکاری بۆ ڕووبەڕووبوونەوە، دواجار لەگەڵ ناسیۆنالیستە تورکەکان، وە ھەروەھا ھەڵیانکوتایە سەر چەند کۆگایەکی چەکی تورکیا. تا مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٢٠ ئەوەندەیان گرت کە ھەست بە خۆیان بکەن لە پێگەیەکی بەھێزدان و عەلیشان بەگ، سەرۆکی [[گەرجان]] ھۆزەکانی بۆ سەربەخۆیی ئامادە کرد. لە کۆتاییدا لە ١٥ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ بەیاننامەیەکیان گەیاندە کەمالییەکان کە ئەمانەی خوارەوەی تێدابوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Meiselas|first=Susan|title=Kurdistan: In the Shadow of History|date=1997|publisher=Random House|isbn=978-0-226-51928-9|location=New York|pages=120|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt;

* پێویستە حکوومەتی ئەنقەرە پابەندی ئەو ڕێککەوتنە بێت کە کورد لەگەڵ سوڵتان لە ئەستەنبوڵ ھەیبوو و ئۆتۆنۆمی کورد قبوڵ بکات
* ھەروەھا پێویستە حکوومەت لە ئەنقەرە ئەو کەسانە ئاگادار بکاتەوە کە بەیاننامەکەیان نووسیوە سەبارەت بە نزیکبوونەوەیان بەرامبەر بە کوردستانێکی خۆسەر.
* سەرجەم زیندانییانی کورد لە زیندانەکانی ئەرزنجان، مەلەدی، ئێلازیز (ئەمڕۆی خارپێت) و سێواس ئازاد دەکرێن.
* ئیدارەی تورکیا لەو ناوچانەی کە زۆرینەی کوردیان تێدایە دەبێت بڕوات
* وە سوپای تورکیا کە ڕەوانەی ناوچە کوردنشینەکان کرا، پێویستە بکشێتەوە

تا ٢٤ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ داوای وەڵامیان کرد.&lt;ref name=&quot;:02&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:23&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; لە ٢٥ی کانوونی دووەمدا کوردەکان دیسانەوە داوایان کرد کە مافی سیاسیی زیاتریان پێبدرێت لە پارێزگاکانی [[پارێزگای دیاربەکر|دیاربەکر]] و [[پارێزگای بدلیس|بەتلیس]] و [[پارێزگای وان|وان]] و [[پارێزگای خارپێت|خارپێت]] وەک لە پەیمانی سیڤەردا ڕێککەوتوون.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; کەمالییەکان سەرەتا گوێیان لە داواکارییەکانیان بوو بۆ ئازادیی زیاتری سیاسی، بەڵام لە ھەمان کاتدا ھێزی بەرچاویان گواستەوە بۆ ناوچەکە بە مەبەستی دامرکاندنەوەی یاخیبوونەکە.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt; سەرەڕای ئەوەش حکوومەتی تورکیا ھەوڵی فریودانی کوردەکانی دا وەک چۆن حاکمێکیان بۆ پارێزگاری خارپێت نارد بۆ پێرتەک بۆ ئەوەی دڵنیایان بکاتەوە کە مستەفا کەمال بە داواکارییەکان ڕازی بووە. تەنانەت مستەفا کەمال ئەندامی پەرلەمانی زیادەی لەو ھەرێمەوە کاندید کرد.&lt;ref name=&quot;:12&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt; ھەروەھا حکوومەتی تورکیا پێشنیاری ئەوەی کرد کە [[موتەسەڕیف|موتەسەڕڕیفێکی]] کورد بۆ ناوچەکە ڕاسپێرێت، بەڵام شۆڕشگێڕان بە نوێنەرایەتی [[سەید ڕەزا]] و عەلیشان بەگ (بەرپرس لە [[گەرجان]]) ئەو پێشنیارەیان ڕەتکردەوە، و داواکارییەکەیان دووپاتکردەوە کە ئەوان حکوومەتێکی سەربەخۆی کوردییان دەوێت نەک حکوومەتێک کە ئەنقەرە بیسەپێنێت.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt;

== یاخیبوونەکە ==
دوابەدوای ئەم وەڵامە، مستەفا کەمال فەرمانی دەستگیرکردنی نووری دەرسیمی دەرکرد و لە ٢٠ی کانوونی دووەمدا دەستبەسەرکرا و گەیەنرایە زیندان.

فەرماندەی [[سوپای ناوەندی (تورکیا)|سوپای ناوەندی]] نورەددین پاشا ھێزێکی نزیکەی ٣٠٠٠ سوارە و لەوان کەتیبەکانی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانی]] نارد.&lt;ref name=&quot;Mango3302&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt; تا مانگی شوبات شەڕ لە نێوان پارتەکاندا دەستی پێکرد و تورکەکان داوای خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرجی شۆڕشگێڕانی کوردیان دەکرد. یەکەم ڕووبەڕووبوونەوەی گەورەی نێوان فراکسیۆنەکان بە سەرکەوتوویی بۆ کورد کۆتاییی ھات، بەڵام شەڕ بەردەوام بوو&lt;ref&gt;Robert Olson, (1989) p. 32&lt;/ref&gt; و یاخیبووان تا ١٧ی حوزەیرانی ١٩٢١ تێکشکێنران.&lt;ref&gt;Ergün Aybars, ''İstiklâl Mahkemeleri'', Bilgi Yayınevi, 1975, [https://books.google.com/books?id=cCQKAQAAIAAJ&amp;q=17+Haziran+1921+Ko%C3%A7giri p. 34.] {{In lang|tr}}&lt;/ref&gt;

پێش سەرکوتکردنی یاخیبووان، نورەددین پاشا وتی (بەپێی ھەندێک سەرچاوە ئەم لێدوانە ھی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانە]]):

لە نیشتمان (تورکیا)، ئێمە ئەو کەسانەمان پاککردەوە کە دەڵێن &quot;زۆ&quot; ([[ئەرمەنییەکان]])، وە من ئەو کەسانەش پاک دەکەمەوە کە دەڵێن &quot;لۆ&quot; ([[کورد]]) لە ڕەگ و ڕیشەیانەوە.&lt;ref name=&quot;Hans&quot;&gt;Hans-Lukas Kieser, ''Iskalanmış barış: Doğu Vilayetleri'nde misyonerlik, etnik kimlik ve devlet 1839–1938'', İletişim Yayınları, 2005, {{ISBN|978-975-05-0300-9}}, [https://books.google.com/books?id=U3YKAQAAMAAJ&amp;q=zo+diyenleri+yok+ettik+lo p. 570.] {{in lang|tr}} (original: ''Der verpasste Friede: Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839–1938'', Chronos, 2000, {{ISBN|3-905313-49-9}}) {{in lang|de}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Martin van Bruinessen]], ''Mullas, Sufis and Heretics: The Role of Religion in Kurdish Society: Collected Articles'', ISIS Press, 2000, {{ISBN|978-975-428-162-0}}, p. 183.&lt;/ref&gt;

دڕندەییی سەرکوتکردنەکە وایکرد [[ئەنجومەنی باڵای نیشتمانیی تورکیا|ئەنجوومەنی نیشتمانیی گەورە]] بڕیاری دادگاییکردنی نورەددین پاشا بدات. ھەرچەندە نورەددین پاشا لە ٣ی تشرینی دووەمی ١٩٢١ لە کارەکەی دوورخرایەوە و بانگھێشتی ئەنقەرە کرا، بەڵام [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] دەستوەردانی کرد و ڕێگری لە دادگاییکردنەکە کرد.&lt;ref name=&quot;Mango3303&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt;

دڕندەییی کردەوەی ھێزەکانی تورکیا تەنانەت بەشێک لە ئەندامانی ئەنجوومەنی نیشتمانیی ئەنقەرەی تووشی شۆک کرد. یەکێک لە نوێنەران وتی: &quot;''تەنانەت'' ''بەربەرییە ئەفریقییەکانیش زیادەڕەوییەکی لەو شێوەیە قبووڵ ناکەن''&quot;.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Gingeras|first=Ryan|url=https://books.google.com/books?id=O0ASDAAAQBAJ|title=Fall of the Sultanate: The Great War and the End of the Ottoman Empire 1908–1922|date=2016|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0199676071|pages=284}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==

== بەستەرە دەرەکییەکان ==

* [https://www.sciencespo.fr/mass-violence-war-massacre-resistance/fr/document/repression-koa-giri-rebellion-1920-1921 سەرکوتکردنی ڕاپەڕینی قۆچگری، ١٩٢٠-١٩٢١]
[[پۆل:ناکۆکیی تورکیا و کوردەکان]]
[[پۆل:Webarchive template wayback links]]
[[پۆل:ڕاپەڕینەکان]]
[[پۆل:ململانێکان لە تورکیا]]
[[پۆل:شەڕەکان]]
[[پۆل:شۆڕشەکان]]
[[پۆل:شۆڕش]]
[[پۆل:دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:تورکیا لە دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:مێژووی کورد]]
[[پۆل:مێژووی کوردستان]]
[[پۆل:مێژووی تورکیا]]
[[پۆل:١٩٢١]]
[[پۆل:١٩٢٠]]</text>
      <sha1>i9qhoqq3c5fcb8jltlibc67ohrimdid</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457433</id>
      <parentid>1457432</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:15:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ari Qasm</username>
        <id>57423</id>
      </contributor>
      <origin>1457433</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13088" sha1="6g1dxht3nzqwvux2bk25z5g04sui3j3" xml:space="preserve">'''ڕاپەڕینی قۆچگری''' ({{بە کوردیی باکووری|Serhildana Qoçgiriyê}}؛ {{Langx|tr|Koçgiri isyanı}}) ڕاپەڕینێکی [[کورد|کوردی]] بوو، کە لە ناوچەی [[قۆچگری]]، لە ڕۆژھەڵاتی ئێستای [[پارێزگای سێواس]] کە لە شوباتی ١٩٢١ دەستی پێکرد. یاخیبوونەکە سەرەتا [[عەلەوی]] بوو، بەڵام سەرکەوتوو بوو لە کۆکردنەوەی پشتیوانیی لەلایەن ھۆزە [[سوننە|سوننەکانی]] نزیکەوە.&lt;ref name=&quot;Ergin2&quot;&gt;{{cite conference|conference=Sempozyumu'nda Sunulan Bildiriler, 20–22 Eylül 2013|last=Güneş|first=Ergin|title=Koçgiri İsyanı Ekseninde Dersim Direnişi|page=244|year=2014|editor-last=Boztuğ|editor-first=Onursal|publisher=[[Tunceli University]]|language=tr}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=35}}&lt;/ref&gt; سەرکردە عەشیرەتی و خێڵەکییەکان پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ [[کۆمەڵگای سەرھەڵدانی کوردستان|کۆمەڵگەی سەرھەڵدانی کوردستان]] (ساک) ھەبوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |last=Olson |first=Robert |last2=Rumbold |first2=Horace |date=1989 |title=The Koçgiri Kurdish rebellion in 1921 and the draft law for a proposed autonomy of Kurdistan |url=https://www.jstor.org/stable/25817079 |journal=Oriente Moderno |volume=8 (69) |issue=1/6 |pages=41 |doi=10.1163/22138617-0690106006 |issn=0030-5472 |jstor=25817079 |url-access=subscription}}&lt;/ref&gt; یاخیبوونەکە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٢١ شکستی ھێنا.

== پێشینە ==
دوای واژۆکردنی [[پەیمانی سیڤەر]] کوردەکان ھەستیان بە متمانەی زیاتر کرد بەخۆیان کە توانیویانە لانیکەم بگەنە جۆرێک لە حکوومەتێکی ئۆتۆنۆمی بۆ خۆیان. [[شێخ عەبدولقادر شەمزینی]] کوڕی [[شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری]] و سەرۆکی ساک&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Özoĝlu|first=Hakan|title=Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries|date=2004|publisher=SUNY Press|isbn=978-0-7914-5993-5|pages=88–91|language=en}}&lt;/ref&gt; پشتگیری لە بیرۆکەی ئۆتۆنۆمیی کورد لە ناوخۆی تورکیادا کرد. بەڵام [[نووری دێرسیمی|نووری دەرسیمی]] و عەلیشێر ئەفەندی لە ئۆتۆنۆمی زیاتریان دەویست، بە پێی مادەی ٦٤ی پەیماننامەکە دەیانویست کوردستانێکی سەربەخۆ دابمەزرێنن.&lt;ref name=&quot;:022&quot;&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=28–29}}&lt;/ref&gt; [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] بەدواداچوونی بۆ ڕووداوەکانی ناوچەی دەرسیم کرد و ھەروەک ئەوەی زانی کە بەشێک لە کوردەکان بەگوێرەی ئەو چواردە خاڵەی کە سەرۆکی ئەمریکا [[ودرۆ ویلسۆن|ودرۆ وێڵسۆن]] ڕایگەیاندبوو، بەدواداچوون بۆ ئۆتۆنۆمی دەکەن، وەڵامی دایەوە کە پلانی وێڵسن بۆ گەلانی پارێزگاکانی ڕۆژھەڵات بێ نرخە و پێیان باشترە بزووتنەوەی ناسیۆنالیستیی تورکیی ئەو پەیڕەو بکەن.&lt;ref name=&quot;:022&quot; /&gt;

== دانووستانەکان ==
کوردەکانی دەورووبەری دەرسیم دەستیان کرد بە ئامادەکاری بۆ ڕووبەڕووبوونەوە، دواجار لەگەڵ ناسیۆنالیستە تورکەکان، وە ھەروەھا ھەڵیانکوتایە سەر چەند کۆگایەکی چەکی تورکیا. تا مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٢٠ ئەوەندەیان گرت کە ھەست بە خۆیان بکەن لە پێگەیەکی بەھێزدان و عەلیشان بەگ، سەرۆکی [[گەرجان]] ھۆزەکانی بۆ سەربەخۆیی ئامادە کرد. لە کۆتاییدا لە ١٥ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ بەیاننامەیەکیان گەیاندە کەمالییەکان کە ئەمانەی خوارەوەی تێدابوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Meiselas|first=Susan|title=Kurdistan: In the Shadow of History|date=1997|publisher=Random House|isbn=978-0-226-51928-9|location=New York|pages=120|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt;

* پێویستە حکوومەتی ئەنقەرە پابەندی ئەو ڕێککەوتنە بێت کە کورد لەگەڵ سوڵتان لە ئەستەنبوڵ ھەیبوو و ئۆتۆنۆمی کورد قبوڵ بکات
* ھەروەھا پێویستە حکوومەت لە ئەنقەرە ئەو کەسانە ئاگادار بکاتەوە کە بەیاننامەکەیان نووسیوە سەبارەت بە نزیکبوونەوەیان بەرامبەر بە کوردستانێکی خۆسەر.
* سەرجەم زیندانییانی کورد لە زیندانەکانی ئەرزنجان، مەلەدی، ئێلازیز (ئەمڕۆی خارپێت) و سێواس ئازاد دەکرێن.
* ئیدارەی تورکیا لەو ناوچانەی کە زۆرینەی کوردیان تێدایە دەبێت بڕوات
* وە سوپای تورکیا کە ڕەوانەی ناوچە کوردنشینەکان کرا، پێویستە بکشێتەوە

تا ٢٤ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ داوای وەڵامیان کرد.&lt;ref name=&quot;:02&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:23&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; لە ٢٥ی کانوونی دووەمدا کوردەکان دیسانەوە داوایان کرد کە مافی سیاسیی زیاتریان پێبدرێت لە پارێزگاکانی [[پارێزگای دیاربەکر|دیاربەکر]] و [[پارێزگای بدلیس|بەتلیس]] و [[پارێزگای وان|وان]] و [[پارێزگای خارپێت|خارپێت]] وەک لە پەیمانی سیڤەردا ڕێککەوتوون.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; کەمالییەکان سەرەتا گوێیان لە داواکارییەکانیان بوو بۆ ئازادیی زیاتری سیاسی، بەڵام لە ھەمان کاتدا ھێزی بەرچاویان گواستەوە بۆ ناوچەکە بە مەبەستی دامرکاندنەوەی یاخیبوونەکە.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt; سەرەڕای ئەوەش حکوومەتی تورکیا ھەوڵی فریودانی کوردەکانی دا وەک چۆن حاکمێکیان بۆ پارێزگاری خارپێت نارد بۆ پێرتەک بۆ ئەوەی دڵنیایان بکاتەوە کە مستەفا کەمال بە داواکارییەکان ڕازی بووە. تەنانەت مستەفا کەمال ئەندامی پەرلەمانی زیادەی لەو ھەرێمەوە کاندید کرد.&lt;ref name=&quot;:12&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt; ھەروەھا حکوومەتی تورکیا پێشنیاری ئەوەی کرد کە [[موتەسەڕیف|موتەسەڕڕیفێکی]] کورد بۆ ناوچەکە ڕاسپێرێت، بەڵام شۆڕشگێڕان بە نوێنەرایەتی [[سەید ڕەزا]] و عەلیشان بەگ (بەرپرس لە [[گەرجان]]) ئەو پێشنیارەیان ڕەتکردەوە، و داواکارییەکەیان دووپاتکردەوە کە ئەوان حکوومەتێکی سەربەخۆی کوردییان دەوێت نەک حکوومەتێک کە ئەنقەرە بیسەپێنێت.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt;

== یاخیبوونەکە ==
دوابەدوای ئەم وەڵامە، مستەفا کەمال فەرمانی دەستگیرکردنی نووری دەرسیمی دەرکرد و لە ٢٠ی کانوونی دووەمدا دەستبەسەرکرا و گەیەنرایە زیندان.

فەرماندەی [[سوپای ناوەندی (تورکیا)|سوپای ناوەندی]] نورەددین پاشا ھێزێکی نزیکەی ٣٠٠٠ سوارە و لەوان کەتیبەکانی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانی]] نارد.&lt;ref name=&quot;Mango3302&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt; تا مانگی شوبات شەڕ لە نێوان پارتەکاندا دەستی پێکرد و تورکەکان داوای خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرجی شۆڕشگێڕانی کوردیان دەکرد. یەکەم ڕووبەڕووبوونەوەی گەورەی نێوان فراکسیۆنەکان بە سەرکەوتوویی بۆ کورد کۆتاییی ھات، بەڵام شەڕ بەردەوام بوو&lt;ref&gt;Robert Olson, (1989) p. 32&lt;/ref&gt; و یاخیبووان تا ١٧ی حوزەیرانی ١٩٢١ تێکشکێنران.&lt;ref&gt;Ergün Aybars, ''İstiklâl Mahkemeleri'', Bilgi Yayınevi, 1975, [https://books.google.com/books?id=cCQKAQAAIAAJ&amp;q=17+Haziran+1921+Ko%C3%A7giri p. 34.] {{In lang|tr}}&lt;/ref&gt;

پێش سەرکوتکردنی یاخیبووان، نورەددین پاشا وتی (بەپێی ھەندێک سەرچاوە ئەم لێدوانە ھی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانە]]):&lt;blockquote&gt;لە نیشتمان (تورکیا)، ئێمە ئەو کەسانەمان پاککردەوە کە دەڵێن &quot;زۆ&quot; ([[ئەرمەنییەکان]])، وە من ئەو کەسانەش پاک دەکەمەوە کە دەڵێن &quot;لۆ&quot; ([[کورد]]) لە ڕەگ و ڕیشەیانەوە.&lt;ref name=&quot;Hans&quot;&gt;Hans-Lukas Kieser, ''Iskalanmış barış: Doğu Vilayetleri'nde misyonerlik, etnik kimlik ve devlet 1839–1938'', İletişim Yayınları, 2005, {{ISBN|978-975-05-0300-9}}, [https://books.google.com/books?id=U3YKAQAAMAAJ&amp;q=zo+diyenleri+yok+ettik+lo p. 570.] {{in lang|tr}} (original: ''Der verpasste Friede: Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839–1938'', Chronos, 2000, {{ISBN|3-905313-49-9}}) {{in lang|de}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Martin van Bruinessen]], ''Mullas, Sufis and Heretics: The Role of Religion in Kurdish Society: Collected Articles'', ISIS Press, 2000, {{ISBN|978-975-428-162-0}}, p. 183.&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;دڕندەییی سەرکوتکردنەکە وایکرد [[ئەنجومەنی باڵای نیشتمانیی تورکیا|ئەنجوومەنی نیشتمانیی گەورە]] بڕیاری دادگاییکردنی نورەددین پاشا بدات. ھەرچەندە نورەددین پاشا لە ٣ی تشرینی دووەمی ١٩٢١ لە کارەکەی دوورخرایەوە و بانگھێشتی ئەنقەرە کرا، بەڵام [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] دەستوەردانی کرد و ڕێگری لە دادگاییکردنەکە کرد.&lt;ref name=&quot;Mango3303&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt;

دڕندەییی کردەوەی ھێزەکانی تورکیا تەنانەت بەشێک لە ئەندامانی ئەنجوومەنی نیشتمانیی ئەنقەرەی تووشی شۆک کرد. یەکێک لە نوێنەران وتی: &quot;''تەنانەت'' ''بەربەرییە ئەفریقییەکانیش زیادەڕەوییەکی لەو شێوەیە قبووڵ ناکەن''&quot;.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Gingeras|first=Ryan|url=https://books.google.com/books?id=O0ASDAAAQBAJ|title=Fall of the Sultanate: The Great War and the End of the Ottoman Empire 1908–1922|date=2016|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0199676071|pages=284}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==

== بەستەرە دەرەکییەکان ==

* [https://www.sciencespo.fr/mass-violence-war-massacre-resistance/fr/document/repression-koa-giri-rebellion-1920-1921 سەرکوتکردنی ڕاپەڕینی قۆچگری، ١٩٢٠-١٩٢١]
[[پۆل:ناکۆکیی تورکیا و کوردەکان]]
[[پۆل:Webarchive template wayback links]]
[[پۆل:ڕاپەڕینەکان]]
[[پۆل:ململانێکان لە تورکیا]]
[[پۆل:شەڕەکان]]
[[پۆل:شۆڕشەکان]]
[[پۆل:شۆڕش]]
[[پۆل:دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:تورکیا لە دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:مێژووی کورد]]
[[پۆل:مێژووی کوردستان]]
[[پۆل:مێژووی تورکیا]]
[[پۆل:١٩٢١]]
[[پۆل:١٩٢٠]]
&lt;references /&gt;{{شریتی دەروازە|مێژوو|شەڕ|دەیەی ١٩٢٠|کوردستان|تورکیا}}</text>
      <sha1>6g1dxht3nzqwvux2bk25z5g04sui3j3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457434</id>
      <parentid>1457433</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:15:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ari Qasm</username>
        <id>57423</id>
      </contributor>
      <origin>1457434</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13088" sha1="0sm2iyyhrn7g4xip4fvqyd20nazwcif" xml:space="preserve">'''ڕاپەڕینی قۆچگری''' ({{بە کوردیی باکووری|Serhildana Qoçgiriyê}}؛ {{Langx|tr|Koçgiri isyanı}}) ڕاپەڕینێکی [[کورد|کوردی]] بوو، کە لە ناوچەی [[قۆچگری]]، لە ڕۆژھەڵاتی ئێستای [[پارێزگای سێواس]] کە لە شوباتی ١٩٢١ دەستی پێکرد. یاخیبوونەکە سەرەتا [[عەلەوی]] بوو، بەڵام سەرکەوتوو بوو لە کۆکردنەوەی پشتیوانیی لەلایەن ھۆزە [[سوننە|سوننەکانی]] نزیکەوە.&lt;ref name=&quot;Ergin2&quot;&gt;{{cite conference|conference=Sempozyumu'nda Sunulan Bildiriler, 20–22 Eylül 2013|last=Güneş|first=Ergin|title=Koçgiri İsyanı Ekseninde Dersim Direnişi|page=244|year=2014|editor-last=Boztuğ|editor-first=Onursal|publisher=[[Tunceli University]]|language=tr}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=35}}&lt;/ref&gt; سەرکردە عەشیرەتی و خێڵەکییەکان پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ [[کۆمەڵگای سەرھەڵدانی کوردستان|کۆمەڵگەی سەرھەڵدانی کوردستان]] (ساک) ھەبوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |last=Olson |first=Robert |last2=Rumbold |first2=Horace |date=1989 |title=The Koçgiri Kurdish rebellion in 1921 and the draft law for a proposed autonomy of Kurdistan |url=https://www.jstor.org/stable/25817079 |journal=Oriente Moderno |volume=8 (69) |issue=1/6 |pages=41 |doi=10.1163/22138617-0690106006 |issn=0030-5472 |jstor=25817079 |url-access=subscription}}&lt;/ref&gt; یاخیبوونەکە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٢١ شکستی ھێنا.

== پێشینە ==
دوای واژۆکردنی [[پەیمانی سیڤەر]] کوردەکان ھەستیان بە متمانەی زیاتر کرد بەخۆیان کە توانیویانە لانیکەم بگەنە جۆرێک لە حکوومەتێکی ئۆتۆنۆمی بۆ خۆیان. [[شێخ عەبدولقادر شەمزینی]] کوڕی [[شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری]] و سەرۆکی ساک&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Özoĝlu|first=Hakan|title=Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries|date=2004|publisher=SUNY Press|isbn=978-0-7914-5993-5|pages=88–91|language=en}}&lt;/ref&gt; پشتگیری لە بیرۆکەی ئۆتۆنۆمیی کورد لە ناوخۆی تورکیادا کرد. بەڵام [[نووری دێرسیمی|نووری دەرسیمی]] و عەلیشێر ئەفەندی لە ئۆتۆنۆمی زیاتریان دەویست، بە پێی مادەی ٦٤ی پەیماننامەکە دەیانویست کوردستانێکی سەربەخۆ دابمەزرێنن.&lt;ref name=&quot;:022&quot;&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=28–29}}&lt;/ref&gt; [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] بەدواداچوونی بۆ ڕووداوەکانی ناوچەی دەرسیم کرد و ھەروەک ئەوەی زانی کە بەشێک لە کوردەکان بەگوێرەی ئەو چواردە خاڵەی کە سەرۆکی ئەمریکا [[ودرۆ ویلسۆن|ودرۆ وێڵسۆن]] ڕایگەیاندبوو، بەدواداچوون بۆ ئۆتۆنۆمی دەکەن، وەڵامی دایەوە کە پلانی وێڵسن بۆ گەلانی پارێزگاکانی ڕۆژھەڵات بێ نرخە و پێیان باشترە بزووتنەوەی ناسیۆنالیستیی تورکیی ئەو پەیڕەو بکەن.&lt;ref name=&quot;:022&quot; /&gt;

== دانووستانەکان ==
کوردەکانی دەورووبەری دەرسیم دەستیان کرد بە ئامادەکاری بۆ ڕووبەڕووبوونەوە، دواجار لەگەڵ ناسیۆنالیستە تورکەکان، وە ھەروەھا ھەڵیانکوتایە سەر چەند کۆگایەکی چەکی تورکیا. تا مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٢٠ ئەوەندەیان گرت کە ھەست بە خۆیان بکەن لە پێگەیەکی بەھێزدان و عەلیشان بەگ، سەرۆکی [[گەرجان]] ھۆزەکانی بۆ سەربەخۆیی ئامادە کرد. لە کۆتاییدا لە ١٥ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ بەیاننامەیەکیان گەیاندە کەمالییەکان کە ئەمانەی خوارەوەی تێدابوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Meiselas|first=Susan|title=Kurdistan: In the Shadow of History|date=1997|publisher=Random House|isbn=978-0-226-51928-9|location=New York|pages=120|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt;

* پێویستە حکوومەتی ئەنقەرە پابەندی ئەو ڕێککەوتنە بێت کە کورد لەگەڵ سوڵتان لە ئەستەنبوڵ ھەیبوو و ئۆتۆنۆمی کورد قبوڵ بکات
* ھەروەھا پێویستە حکوومەت لە ئەنقەرە ئەو کەسانە ئاگادار بکاتەوە کە بەیاننامەکەیان نووسیوە سەبارەت بە نزیکبوونەوەیان بەرامبەر بە کوردستانێکی خۆسەر.
* سەرجەم زیندانییانی کورد لە زیندانەکانی ئەرزنجان، مەلەدی، ئێلازیز (ئەمڕۆی خارپێت) و سێواس ئازاد دەکرێن.
* ئیدارەی تورکیا لەو ناوچانەی کە زۆرینەی کوردیان تێدایە دەبێت بڕوات
* وە سوپای تورکیا کە ڕەوانەی ناوچە کوردنشینەکان کرا، پێویستە بکشێتەوە

تا ٢٤ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ داوای وەڵامیان کرد.&lt;ref name=&quot;:02&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:23&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; لە ٢٥ی کانوونی دووەمدا کوردەکان دیسانەوە داوایان کرد کە مافی سیاسیی زیاتریان پێبدرێت لە پارێزگاکانی [[پارێزگای دیاربەکر|دیاربەکر]] و [[پارێزگای بدلیس|بەتلیس]] و [[پارێزگای وان|وان]] و [[پارێزگای خارپێت|خارپێت]] وەک لە پەیمانی سیڤەردا ڕێککەوتوون.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; کەمالییەکان سەرەتا گوێیان لە داواکارییەکانیان بوو بۆ ئازادیی زیاتری سیاسی، بەڵام لە ھەمان کاتدا ھێزی بەرچاویان گواستەوە بۆ ناوچەکە بە مەبەستی دامرکاندنەوەی یاخیبوونەکە.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt; سەرەڕای ئەوەش حکوومەتی تورکیا ھەوڵی فریودانی کوردەکانی دا وەک چۆن حاکمێکیان بۆ پارێزگاری خارپێت نارد بۆ پێرتەک بۆ ئەوەی دڵنیایان بکاتەوە کە مستەفا کەمال بە داواکارییەکان ڕازی بووە. تەنانەت مستەفا کەمال ئەندامی پەرلەمانی زیادەی لەو ھەرێمەوە کاندید کرد.&lt;ref name=&quot;:12&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt; ھەروەھا حکوومەتی تورکیا پێشنیاری ئەوەی کرد کە [[موتەسەڕیف|موتەسەڕڕیفێکی]] کورد بۆ ناوچەکە ڕاسپێرێت، بەڵام شۆڕشگێڕان بە نوێنەرایەتی [[سەید ڕەزا]] و عەلیشان بەگ (بەرپرس لە [[گەرجان]]) ئەو پێشنیارەیان ڕەتکردەوە، و داواکارییەکەیان دووپاتکردەوە کە ئەوان حکوومەتێکی سەربەخۆی کوردییان دەوێت نەک حکوومەتێک کە ئەنقەرە بیسەپێنێت.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt;

== یاخیبوونەکە ==
دوابەدوای ئەم وەڵامە، مستەفا کەمال فەرمانی دەستگیرکردنی نووری دەرسیمی دەرکرد و لە ٢٠ی کانوونی دووەمدا دەستبەسەرکرا و گەیەنرایە زیندان.

فەرماندەی [[سوپای ناوەندی (تورکیا)|سوپای ناوەندی]] نورەددین پاشا ھێزێکی نزیکەی ٣٠٠٠ سوارە و لەوان کەتیبەکانی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانی]] نارد.&lt;ref name=&quot;Mango3302&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt; تا مانگی شوبات شەڕ لە نێوان پارتەکاندا دەستی پێکرد و تورکەکان داوای خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرجی شۆڕشگێڕانی کوردیان دەکرد. یەکەم ڕووبەڕووبوونەوەی گەورەی نێوان فراکسیۆنەکان بە سەرکەوتوویی بۆ کورد کۆتاییی ھات، بەڵام شەڕ بەردەوام بوو&lt;ref&gt;Robert Olson, (1989) p. 32&lt;/ref&gt; و یاخیبووان تا ١٧ی حوزەیرانی ١٩٢١ تێکشکێنران.&lt;ref&gt;Ergün Aybars, ''İstiklâl Mahkemeleri'', Bilgi Yayınevi, 1975, [https://books.google.com/books?id=cCQKAQAAIAAJ&amp;q=17+Haziran+1921+Ko%C3%A7giri p. 34.] {{In lang|tr}}&lt;/ref&gt;

پێش سەرکوتکردنی یاخیبووان، نورەددین پاشا وتی (بەپێی ھەندێک سەرچاوە ئەم لێدوانە ھی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانە]]):&lt;blockquote&gt;لە نیشتمان (تورکیا)، ئێمە ئەو کەسانەمان پاککردەوە کە دەڵێن &quot;زۆ&quot; ([[ئەرمەنییەکان]])، وە من ئەو کەسانەش پاک دەکەمەوە کە دەڵێن &quot;لۆ&quot; ([[کورد]]) لە ڕەگ و ڕیشەیانەوە.&lt;ref name=&quot;Hans&quot;&gt;Hans-Lukas Kieser, ''Iskalanmış barış: Doğu Vilayetleri'nde misyonerlik, etnik kimlik ve devlet 1839–1938'', İletişim Yayınları, 2005, {{ISBN|978-975-05-0300-9}}, [https://books.google.com/books?id=U3YKAQAAMAAJ&amp;q=zo+diyenleri+yok+ettik+lo p. 570.] {{in lang|tr}} (original: ''Der verpasste Friede: Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839–1938'', Chronos, 2000, {{ISBN|3-905313-49-9}}) {{in lang|de}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Martin van Bruinessen]], ''Mullas, Sufis and Heretics: The Role of Religion in Kurdish Society: Collected Articles'', ISIS Press, 2000, {{ISBN|978-975-428-162-0}}, p. 183.&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;دڕندەییی سەرکوتکردنەکە وایکرد [[ئەنجومەنی باڵای نیشتمانیی تورکیا|ئەنجوومەنی نیشتمانیی گەورە]] بڕیاری دادگاییکردنی نورەددین پاشا بدات. ھەرچەندە نورەددین پاشا لە ٣ی تشرینی دووەمی ١٩٢١ لە کارەکەی دوورخرایەوە و بانگھێشتی ئەنقەرە کرا، بەڵام [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] دەستوەردانی کرد و ڕێگری لە دادگاییکردنەکە کرد.&lt;ref name=&quot;Mango3303&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt;

دڕندەییی کردەوەی ھێزەکانی تورکیا تەنانەت بەشێک لە ئەندامانی ئەنجوومەنی نیشتمانیی ئەنقەرەی تووشی شۆک کرد. یەکێک لە نوێنەران وتی: &quot;''تەنانەت'' ''بەربەرییە ئەفریقییەکانیش زیادەڕەوییەکی لەو شێوەیە قبووڵ ناکەن''&quot;.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Gingeras|first=Ryan|url=https://books.google.com/books?id=O0ASDAAAQBAJ|title=Fall of the Sultanate: The Great War and the End of the Ottoman Empire 1908–1922|date=2016|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0199676071|pages=284}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
&lt;references /&gt;
== بەستەرە دەرەکییەکان ==

* [https://www.sciencespo.fr/mass-violence-war-massacre-resistance/fr/document/repression-koa-giri-rebellion-1920-1921 سەرکوتکردنی ڕاپەڕینی قۆچگری، ١٩٢٠-١٩٢١]
[[پۆل:ناکۆکیی تورکیا و کوردەکان]]
[[پۆل:Webarchive template wayback links]]
[[پۆل:ڕاپەڕینەکان]]
[[پۆل:ململانێکان لە تورکیا]]
[[پۆل:شەڕەکان]]
[[پۆل:شۆڕشەکان]]
[[پۆل:شۆڕش]]
[[پۆل:دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:تورکیا لە دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:مێژووی کورد]]
[[پۆل:مێژووی کوردستان]]
[[پۆل:مێژووی تورکیا]]
[[پۆل:١٩٢١]]
[[پۆل:١٩٢٠]]
{{شریتی دەروازە|مێژوو|شەڕ|دەیەی ١٩٢٠|کوردستان|تورکیا}}</text>
      <sha1>0sm2iyyhrn7g4xip4fvqyd20nazwcif</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457439</id>
      <parentid>1457434</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:49:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ari Qasm</username>
        <id>57423</id>
      </contributor>
      <origin>1457439</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16567" sha1="1yg96z5xn8svyox72sc1zmaup73rowm" xml:space="preserve">{{Infobox military conflict|conflict=|width=|partof=[[سەربزێوییەکانی کورد لە تورکیا]]، [[شەڕی سەربەخۆییی تورکیا]]|image=Kurdish efendi and his fighters.jpg|caption=کوردانی ئامەد، لە وێنەیەکی ١٩١١|date=٦ی ئاداری ١٩٢١ - ١٧ی حوزەیرانی ١٩٢١|place=[[پارێزگای سێواس|سێواس]]، [[پارێزگای دێرسیم|دەرسیم]]، [[پارێزگای ئەرزنگان|ئەرزنگان]]|coordinates=|map_type=|map_relief=|latitude=|longitude=|map_size=|map_marksize=|map_caption=|map_label=|territory=|result=|status=|combatants_header=|combatant1={{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی ئەتمان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی درەژان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[قۆچگری|ھۆزی قۆچگری]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[پارچکان (خێڵ)|ھۆزی پارچکان]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی پەڤیزان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی زەریکان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[کۆمەڵگای سەرھەڵدانی کوردستان|ساک]]|combatant2={{tree list}}
*{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[حکوومەتی ئەنجوومەنی نەتەوەییی مەزن|حکوومەتی ئەنقەرە]]
**{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[سوپای ناوەندی (تورکیا)|سوپای ناوەندی]]|combatant3=|commander1={{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[عەلیشان بەگ]]{{Surrendered}}{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[عەلیشێر|عەلیشێر ئەفەندی]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[نووری دێرسیمی]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} پاسۆ{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} مستۆ|commander2={{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[مستەفا کەمەل ئاتاتورک|ئەتاتورک]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[نوورەددین پاشا]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[پێشڕەو]] خاڵیس بەگ&lt;small&gt;(فەرماندەی ھێزی سوارەی شەشەم)&lt;/small&gt;{{Exexuted}}{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی|تۆپال عوسمان]]|commander3=|units1=|units2=|units3=|strength1='''گوتەی حکوومەت''':{{ھن}}٣٠٠٠ یاخیبوو&lt;small&gt;(زۆربەیان [[سوارە]]بوونە)&lt;/small&gt;{{ھن}}٢٥٠٠ تفەنگ ھەڵگر
----
'''گوتەی یاخیبووان''':{{ھن}}٦٠٠٠ یاخیبوو|strength2='''گوتەی حکوومەت''':{{ھن}}٣١٦١ پیاو{{ھن}}١٣٥٠ ئاژەڵی سەربازی{{ھن}}٢٧٥٠ تفەنگ ھەڵگر{{ھن}}٣ ڕەشاشی سووک{{ھن}}١٨ ڕەشاشی قوڕس
----
'''گوتەی یاخیبووان''':{{ھن}}٦٠٠٠ پیاوی سوارە{{ھن}}٢٥٠٠٠ھێزی پیادە{{ھن}}چەند ژمارەیەکی نەزانراو لە میلیشیا و جەندرمەری|strength3=|casualties1=٥٠٠ یاخیبوو کوژران{{ھن}}٣٢ سەرکردەی یاخیبوو و ٥٠٠ یاخیبوو گیران و دەستبەسەرکرا|casualties2=نەزانراو|casualties3=|notes=|campaignbox= }}

'''ڕاپەڕینی قۆچگری''' ({{بە کوردیی باکووری|Serhildana Qoçgiriyê}}؛ {{Langx|tr|Koçgiri isyanı}}) ڕاپەڕینێکی [[کورد|کوردی]] بوو، کە لە ناوچەی [[قۆچگری]]، لە ڕۆژھەڵاتی ئێستای [[پارێزگای سێواس]] کە لە شوباتی ١٩٢١ دەستی پێکرد. یاخیبوونەکە سەرەتا [[عەلەوی]] بوو، بەڵام سەرکەوتوو بوو لە کۆکردنەوەی پشتیوانیی لەلایەن ھۆزە [[سوننە|سوننەکانی]] نزیکەوە.&lt;ref name=&quot;Ergin2&quot;&gt;{{cite conference|conference=Sempozyumu'nda Sunulan Bildiriler, 20–22 Eylül 2013|last=Güneş|first=Ergin|title=Koçgiri İsyanı Ekseninde Dersim Direnişi|page=244|year=2014|editor-last=Boztuğ|editor-first=Onursal|publisher=[[Tunceli University]]|language=tr}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=35}}&lt;/ref&gt; سەرکردە عەشیرەتی و خێڵەکییەکان پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ [[کۆمەڵگای سەرھەڵدانی کوردستان|کۆمەڵگەی سەرھەڵدانی کوردستان]] (ساک) ھەبوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |last=Olson |first=Robert |last2=Rumbold |first2=Horace |date=1989 |title=The Koçgiri Kurdish rebellion in 1921 and the draft law for a proposed autonomy of Kurdistan |url=https://www.jstor.org/stable/25817079 |journal=Oriente Moderno |volume=8 (69) |issue=1/6 |pages=41 |doi=10.1163/22138617-0690106006 |issn=0030-5472 |jstor=25817079 |url-access=subscription}}&lt;/ref&gt; یاخیبوونەکە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٢١ شکستی ھێنا.

== پێشینە ==
دوای واژۆکردنی [[پەیمانی سیڤەر]] کوردەکان ھەستیان بە متمانەی زیاتر کرد بەخۆیان کە توانیویانە لانیکەم بگەنە جۆرێک لە حکوومەتێکی ئۆتۆنۆمی بۆ خۆیان. [[شێخ عەبدولقادر شەمزینی]] کوڕی [[شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری]] و سەرۆکی ساک&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Özoĝlu|first=Hakan|title=Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries|date=2004|publisher=SUNY Press|isbn=978-0-7914-5993-5|pages=88–91|language=en}}&lt;/ref&gt; پشتگیری لە بیرۆکەی ئۆتۆنۆمیی کورد لە ناوخۆی تورکیادا کرد. بەڵام [[نووری دێرسیمی|نووری دەرسیمی]] و عەلیشێر ئەفەندی لە ئۆتۆنۆمی زیاتریان دەویست، بە پێی مادەی ٦٤ی پەیماننامەکە دەیانویست کوردستانێکی سەربەخۆ دابمەزرێنن.&lt;ref name=&quot;:022&quot;&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=28–29}}&lt;/ref&gt; [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] بەدواداچوونی بۆ ڕووداوەکانی ناوچەی دەرسیم کرد و ھەروەک ئەوەی زانی کە بەشێک لە کوردەکان بەگوێرەی ئەو چواردە خاڵەی کە سەرۆکی ئەمریکا [[ودرۆ ویلسۆن|ودرۆ وێڵسۆن]] ڕایگەیاندبوو، بەدواداچوون بۆ ئۆتۆنۆمی دەکەن، وەڵامی دایەوە کە پلانی وێڵسن بۆ گەلانی پارێزگاکانی ڕۆژھەڵات بێ نرخە و پێیان باشترە بزووتنەوەی ناسیۆنالیستیی تورکیی ئەو پەیڕەو بکەن.&lt;ref name=&quot;:022&quot; /&gt;

== دانووستانەکان ==
کوردەکانی دەورووبەری دەرسیم دەستیان کرد بە ئامادەکاری بۆ ڕووبەڕووبوونەوە، دواجار لەگەڵ ناسیۆنالیستە تورکەکان، وە ھەروەھا ھەڵیانکوتایە سەر چەند کۆگایەکی چەکی تورکیا. تا مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٢٠ ئەوەندەیان گرت کە ھەست بە خۆیان بکەن لە پێگەیەکی بەھێزدان و عەلیشان بەگ، سەرۆکی [[گەرجان]] ھۆزەکانی بۆ سەربەخۆیی ئامادە کرد. لە کۆتاییدا لە ١٥ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ بەیاننامەیەکیان گەیاندە کەمالییەکان کە ئەمانەی خوارەوەی تێدابوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Meiselas|first=Susan|title=Kurdistan: In the Shadow of History|date=1997|publisher=Random House|isbn=978-0-226-51928-9|location=New York|pages=120|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt;

* پێویستە حکوومەتی ئەنقەرە پابەندی ئەو ڕێککەوتنە بێت کە کورد لەگەڵ سوڵتان لە ئەستەنبوڵ ھەیبوو و ئۆتۆنۆمی کورد قبوڵ بکات
* ھەروەھا پێویستە حکوومەت لە ئەنقەرە ئەو کەسانە ئاگادار بکاتەوە کە بەیاننامەکەیان نووسیوە سەبارەت بە نزیکبوونەوەیان بەرامبەر بە کوردستانێکی خۆسەر.
* سەرجەم زیندانییانی کورد لە زیندانەکانی ئەرزنجان، مەلەدی، ئێلازیز (ئەمڕۆی خارپێت) و سێواس ئازاد دەکرێن.
* ئیدارەی تورکیا لەو ناوچانەی کە زۆرینەی کوردیان تێدایە دەبێت بڕوات
* وە سوپای تورکیا کە ڕەوانەی ناوچە کوردنشینەکان کرا، پێویستە بکشێتەوە

تا ٢٤ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ داوای وەڵامیان کرد.&lt;ref name=&quot;:02&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:23&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; لە ٢٥ی کانوونی دووەمدا کوردەکان دیسانەوە داوایان کرد کە مافی سیاسیی زیاتریان پێبدرێت لە پارێزگاکانی [[پارێزگای دیاربەکر|دیاربەکر]] و [[پارێزگای بدلیس|بەتلیس]] و [[پارێزگای وان|وان]] و [[پارێزگای خارپێت|خارپێت]] وەک لە پەیمانی سیڤەردا ڕێککەوتوون.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; کەمالییەکان سەرەتا گوێیان لە داواکارییەکانیان بوو بۆ ئازادیی زیاتری سیاسی، بەڵام لە ھەمان کاتدا ھێزی بەرچاویان گواستەوە بۆ ناوچەکە بە مەبەستی دامرکاندنەوەی یاخیبوونەکە.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt; سەرەڕای ئەوەش حکوومەتی تورکیا ھەوڵی فریودانی کوردەکانی دا وەک چۆن حاکمێکیان بۆ پارێزگاری خارپێت نارد بۆ پێرتەک بۆ ئەوەی دڵنیایان بکاتەوە کە مستەفا کەمال بە داواکارییەکان ڕازی بووە. تەنانەت مستەفا کەمال ئەندامی پەرلەمانی زیادەی لەو ھەرێمەوە کاندید کرد.&lt;ref name=&quot;:12&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt; ھەروەھا حکوومەتی تورکیا پێشنیاری ئەوەی کرد کە [[موتەسەڕیف|موتەسەڕڕیفێکی]] کورد بۆ ناوچەکە ڕاسپێرێت، بەڵام شۆڕشگێڕان بە نوێنەرایەتی [[سەید ڕەزا]] و عەلیشان بەگ (بەرپرس لە [[گەرجان]]) ئەو پێشنیارەیان ڕەتکردەوە، و داواکارییەکەیان دووپاتکردەوە کە ئەوان حکوومەتێکی سەربەخۆی کوردییان دەوێت نەک حکوومەتێک کە ئەنقەرە بیسەپێنێت.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt;

== یاخیبوونەکە ==
دوابەدوای ئەم وەڵامە، مستەفا کەمال فەرمانی دەستگیرکردنی نووری دەرسیمی دەرکرد و لە ٢٠ی کانوونی دووەمدا دەستبەسەرکرا و گەیەنرایە زیندان.

فەرماندەی [[سوپای ناوەندی (تورکیا)|سوپای ناوەندی]] نورەددین پاشا ھێزێکی نزیکەی ٣٠٠٠ سوارە و لەوان کەتیبەکانی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانی]] نارد.&lt;ref name=&quot;Mango3302&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt; تا مانگی شوبات شەڕ لە نێوان پارتەکاندا دەستی پێکرد و تورکەکان داوای خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرجی شۆڕشگێڕانی کوردیان دەکرد. یەکەم ڕووبەڕووبوونەوەی گەورەی نێوان فراکسیۆنەکان بە سەرکەوتوویی بۆ کورد کۆتاییی ھات، بەڵام شەڕ بەردەوام بوو&lt;ref&gt;Robert Olson, (1989) p. 32&lt;/ref&gt; و یاخیبووان تا ١٧ی حوزەیرانی ١٩٢١ تێکشکێنران.&lt;ref&gt;Ergün Aybars, ''İstiklâl Mahkemeleri'', Bilgi Yayınevi, 1975, [https://books.google.com/books?id=cCQKAQAAIAAJ&amp;q=17+Haziran+1921+Ko%C3%A7giri p. 34.] {{In lang|tr}}&lt;/ref&gt;

پێش سەرکوتکردنی یاخیبووان، نورەددین پاشا وتی (بەپێی ھەندێک سەرچاوە ئەم لێدوانە ھی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانە]]):&lt;blockquote&gt;لە نیشتمان (تورکیا)، ئێمە ئەو کەسانەمان پاککردەوە کە دەڵێن &quot;زۆ&quot; ([[ئەرمەنییەکان]])، وە من ئەو کەسانەش پاک دەکەمەوە کە دەڵێن &quot;لۆ&quot; ([[کورد]]) لە ڕەگ و ڕیشەیانەوە.&lt;ref name=&quot;Hans&quot;&gt;Hans-Lukas Kieser, ''Iskalanmış barış: Doğu Vilayetleri'nde misyonerlik, etnik kimlik ve devlet 1839–1938'', İletişim Yayınları, 2005, {{ISBN|978-975-05-0300-9}}, [https://books.google.com/books?id=U3YKAQAAMAAJ&amp;q=zo+diyenleri+yok+ettik+lo p. 570.] {{in lang|tr}} (original: ''Der verpasste Friede: Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839–1938'', Chronos, 2000, {{ISBN|3-905313-49-9}}) {{in lang|de}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Martin van Bruinessen]], ''Mullas, Sufis and Heretics: The Role of Religion in Kurdish Society: Collected Articles'', ISIS Press, 2000, {{ISBN|978-975-428-162-0}}, p. 183.&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;دڕندەییی سەرکوتکردنەکە وایکرد [[ئەنجومەنی باڵای نیشتمانیی تورکیا|ئەنجوومەنی نیشتمانیی گەورە]] بڕیاری دادگاییکردنی نورەددین پاشا بدات. ھەرچەندە نورەددین پاشا لە ٣ی تشرینی دووەمی ١٩٢١ لە کارەکەی دوورخرایەوە و بانگھێشتی ئەنقەرە کرا، بەڵام [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] دەستوەردانی کرد و ڕێگری لە دادگاییکردنەکە کرد.&lt;ref name=&quot;Mango3303&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt;

دڕندەییی کردەوەی ھێزەکانی تورکیا تەنانەت بەشێک لە ئەندامانی ئەنجوومەنی نیشتمانیی ئەنقەرەی تووشی شۆک کرد. یەکێک لە نوێنەران وتی: &quot;''تەنانەت'' ''بەربەرییە ئەفریقییەکانیش زیادەڕەوییەکی لەو شێوەیە قبووڵ ناکەن''&quot;.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Gingeras|first=Ryan|url=https://books.google.com/books?id=O0ASDAAAQBAJ|title=Fall of the Sultanate: The Great War and the End of the Ottoman Empire 1908–1922|date=2016|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0199676071|pages=284}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
&lt;references /&gt;
== بەستەرە دەرەکییەکان ==

* [https://www.sciencespo.fr/mass-violence-war-massacre-resistance/fr/document/repression-koa-giri-rebellion-1920-1921 سەرکوتکردنی ڕاپەڕینی قۆچگری، ١٩٢٠-١٩٢١]
[[پۆل:ناکۆکیی تورکیا و کوردەکان]]
[[پۆل:Webarchive template wayback links]]
[[پۆل:ڕاپەڕینەکان]]
[[پۆل:ململانێکان لە تورکیا]]
[[پۆل:شەڕەکان]]
[[پۆل:شۆڕشەکان]]
[[پۆل:شۆڕش]]
[[پۆل:دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:تورکیا لە دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:مێژووی کورد]]
[[پۆل:مێژووی کوردستان]]
[[پۆل:مێژووی تورکیا]]
[[پۆل:١٩٢١]]
[[پۆل:١٩٢٠]]
{{شریتی دەروازە|مێژوو|شەڕ|دەیەی ١٩٢٠|کوردستان|تورکیا}}</text>
      <sha1>1yg96z5xn8svyox72sc1zmaup73rowm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457440</id>
      <parentid>1457439</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:52:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ari Qasm</username>
        <id>57423</id>
      </contributor>
      <origin>1457440</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16568" sha1="jwr3me6ao9ezlp3wmcjvh2u28mskkld" xml:space="preserve">{{Infobox military conflict|conflict=|width=|partof=[[سەربزێوییەکانی کورد لە تورکیا]]، [[شەڕی سەربەخۆییی تورکیا]]|image=Kurdish efendi and his fighters.jpg|caption=کوردانی ئامەد، لە وێنەیەکی ١٩١١|date=٦ی ئاداری ١٩٢١ - ١٧ی حوزەیرانی ١٩٢١|place=[[پارێزگای سێواس|سێواس]]، [[پارێزگای دێرسیم|دەرسیم]]، [[پارێزگای ئەرزنگان|ئەرزنگان]]|coordinates=|map_type=|map_relief=|latitude=|longitude=|map_size=|map_marksize=|map_caption=|map_label=|territory=|result=|status=|combatants_header=|combatant1={{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی ئەتمان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی درەژان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[قۆچگری|ھۆزی قۆچگری]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[پارچکان (خێڵ)|ھۆزی پارچکان]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی پەڤیزان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی زەریکان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[کۆمەڵگای سەرھەڵدانی کوردستان|ساک]]|combatant2={{tree list}}
*{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[حکوومەتی ئەنجوومەنی نەتەوەییی مەزن|حکوومەتی ئەنقەرە]]
**{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[سوپای ناوەندی (تورکیا)|سوپای ناوەندی]]|combatant3=|commander1={{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[عەلیشان بەگ]]{{Surrendered}}{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[عەلیشێر|عەلیشێر ئەفەندی]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[نووری دێرسیمی]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} پاسۆ{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} مستۆ|commander2={{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|ئەتاتورک]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[نوورەددین پاشا]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[پێشڕەو]] خاڵیس بەگ&lt;small&gt;(فەرماندەی ھێزی سوارەی شەشەم)&lt;/small&gt;{{Executed}}{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپال عوسمان]]|commander3=|units1=|units2=|units3=|strength1='''گوتەی حکوومەت''':{{ھن}}٣٠٠٠ یاخیبوو&lt;small&gt;(زۆربەیان [[سوارە]]بوونە)&lt;/small&gt;{{ھن}}٢٥٠٠ تفەنگ ھەڵگر
----
'''گوتەی یاخیبووان''':{{ھن}}٦٠٠٠ یاخیبوو|strength2='''گوتەی حکوومەت''':{{ھن}}٣١٦١ پیاو{{ھن}}١٣٥٠ ئاژەڵی سەربازی{{ھن}}٢٧٥٠ تفەنگ ھەڵگر{{ھن}}٣ ڕەشاشی سووک{{ھن}}١٨ ڕەشاشی قوڕس
----
'''گوتەی یاخیبووان''':{{ھن}}٦٠٠٠ پیاوی سوارە{{ھن}}٢٥٠٠٠ھێزی پیادە{{ھن}}چەند ژمارەیەکی نەزانراو لە میلیشیا و جەندرمەری|strength3=|casualties1=٥٠٠ یاخیبوو کوژران{{ھن}}٣٢ سەرکردەی یاخیبوو و ٥٠٠ یاخیبوو گیران و دەستبەسەرکرا|casualties2=نەزانراو|casualties3=|notes=|campaignbox= }}

'''ڕاپەڕینی قۆچگری''' ({{بە کوردیی باکووری|Serhildana Qoçgiriyê}}؛ {{Langx|tr|Koçgiri isyanı}}) ڕاپەڕینێکی [[کورد|کوردی]] بوو، کە لە ناوچەی [[قۆچگری]]، لە ڕۆژھەڵاتی ئێستای [[پارێزگای سێواس]] کە لە شوباتی ١٩٢١ دەستی پێکرد. یاخیبوونەکە سەرەتا [[عەلەوی]] بوو، بەڵام سەرکەوتوو بوو لە کۆکردنەوەی پشتیوانیی لەلایەن ھۆزە [[سوننە|سوننەکانی]] نزیکەوە.&lt;ref name=&quot;Ergin2&quot;&gt;{{cite conference|conference=Sempozyumu'nda Sunulan Bildiriler, 20–22 Eylül 2013|last=Güneş|first=Ergin|title=Koçgiri İsyanı Ekseninde Dersim Direnişi|page=244|year=2014|editor-last=Boztuğ|editor-first=Onursal|publisher=[[Tunceli University]]|language=tr}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=35}}&lt;/ref&gt; سەرکردە عەشیرەتی و خێڵەکییەکان پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ [[کۆمەڵگای سەرھەڵدانی کوردستان|کۆمەڵگەی سەرھەڵدانی کوردستان]] (ساک) ھەبوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |last=Olson |first=Robert |last2=Rumbold |first2=Horace |date=1989 |title=The Koçgiri Kurdish rebellion in 1921 and the draft law for a proposed autonomy of Kurdistan |url=https://www.jstor.org/stable/25817079 |journal=Oriente Moderno |volume=8 (69) |issue=1/6 |pages=41 |doi=10.1163/22138617-0690106006 |issn=0030-5472 |jstor=25817079 |url-access=subscription}}&lt;/ref&gt; یاخیبوونەکە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٢١ شکستی ھێنا.

== پێشینە ==
دوای واژۆکردنی [[پەیمانی سیڤەر]] کوردەکان ھەستیان بە متمانەی زیاتر کرد بەخۆیان کە توانیویانە لانیکەم بگەنە جۆرێک لە حکوومەتێکی ئۆتۆنۆمی بۆ خۆیان. [[شێخ عەبدولقادر شەمزینی]] کوڕی [[شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری]] و سەرۆکی ساک&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Özoĝlu|first=Hakan|title=Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries|date=2004|publisher=SUNY Press|isbn=978-0-7914-5993-5|pages=88–91|language=en}}&lt;/ref&gt; پشتگیری لە بیرۆکەی ئۆتۆنۆمیی کورد لە ناوخۆی تورکیادا کرد. بەڵام [[نووری دێرسیمی|نووری دەرسیمی]] و عەلیشێر ئەفەندی لە ئۆتۆنۆمی زیاتریان دەویست، بە پێی مادەی ٦٤ی پەیماننامەکە دەیانویست کوردستانێکی سەربەخۆ دابمەزرێنن.&lt;ref name=&quot;:022&quot;&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=28–29}}&lt;/ref&gt; [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] بەدواداچوونی بۆ ڕووداوەکانی ناوچەی دەرسیم کرد و ھەروەک ئەوەی زانی کە بەشێک لە کوردەکان بەگوێرەی ئەو چواردە خاڵەی کە سەرۆکی ئەمریکا [[ودرۆ ویلسۆن|ودرۆ وێڵسۆن]] ڕایگەیاندبوو، بەدواداچوون بۆ ئۆتۆنۆمی دەکەن، وەڵامی دایەوە کە پلانی وێڵسن بۆ گەلانی پارێزگاکانی ڕۆژھەڵات بێ نرخە و پێیان باشترە بزووتنەوەی ناسیۆنالیستیی تورکیی ئەو پەیڕەو بکەن.&lt;ref name=&quot;:022&quot; /&gt;

== دانووستانەکان ==
کوردەکانی دەورووبەری دەرسیم دەستیان کرد بە ئامادەکاری بۆ ڕووبەڕووبوونەوە، دواجار لەگەڵ ناسیۆنالیستە تورکەکان، وە ھەروەھا ھەڵیانکوتایە سەر چەند کۆگایەکی چەکی تورکیا. تا مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٢٠ ئەوەندەیان گرت کە ھەست بە خۆیان بکەن لە پێگەیەکی بەھێزدان و عەلیشان بەگ، سەرۆکی [[گەرجان]] ھۆزەکانی بۆ سەربەخۆیی ئامادە کرد. لە کۆتاییدا لە ١٥ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ بەیاننامەیەکیان گەیاندە کەمالییەکان کە ئەمانەی خوارەوەی تێدابوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Meiselas|first=Susan|title=Kurdistan: In the Shadow of History|date=1997|publisher=Random House|isbn=978-0-226-51928-9|location=New York|pages=120|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt;

* پێویستە حکوومەتی ئەنقەرە پابەندی ئەو ڕێککەوتنە بێت کە کورد لەگەڵ سوڵتان لە ئەستەنبوڵ ھەیبوو و ئۆتۆنۆمی کورد قبوڵ بکات
* ھەروەھا پێویستە حکوومەت لە ئەنقەرە ئەو کەسانە ئاگادار بکاتەوە کە بەیاننامەکەیان نووسیوە سەبارەت بە نزیکبوونەوەیان بەرامبەر بە کوردستانێکی خۆسەر.
* سەرجەم زیندانییانی کورد لە زیندانەکانی ئەرزنجان، مەلەدی، ئێلازیز (ئەمڕۆی خارپێت) و سێواس ئازاد دەکرێن.
* ئیدارەی تورکیا لەو ناوچانەی کە زۆرینەی کوردیان تێدایە دەبێت بڕوات
* وە سوپای تورکیا کە ڕەوانەی ناوچە کوردنشینەکان کرا، پێویستە بکشێتەوە

تا ٢٤ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ داوای وەڵامیان کرد.&lt;ref name=&quot;:02&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:23&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; لە ٢٥ی کانوونی دووەمدا کوردەکان دیسانەوە داوایان کرد کە مافی سیاسیی زیاتریان پێبدرێت لە پارێزگاکانی [[پارێزگای دیاربەکر|دیاربەکر]] و [[پارێزگای بدلیس|بەتلیس]] و [[پارێزگای وان|وان]] و [[پارێزگای خارپێت|خارپێت]] وەک لە پەیمانی سیڤەردا ڕێککەوتوون.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; کەمالییەکان سەرەتا گوێیان لە داواکارییەکانیان بوو بۆ ئازادیی زیاتری سیاسی، بەڵام لە ھەمان کاتدا ھێزی بەرچاویان گواستەوە بۆ ناوچەکە بە مەبەستی دامرکاندنەوەی یاخیبوونەکە.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt; سەرەڕای ئەوەش حکوومەتی تورکیا ھەوڵی فریودانی کوردەکانی دا وەک چۆن حاکمێکیان بۆ پارێزگاری خارپێت نارد بۆ پێرتەک بۆ ئەوەی دڵنیایان بکاتەوە کە مستەفا کەمال بە داواکارییەکان ڕازی بووە. تەنانەت مستەفا کەمال ئەندامی پەرلەمانی زیادەی لەو ھەرێمەوە کاندید کرد.&lt;ref name=&quot;:12&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt; ھەروەھا حکوومەتی تورکیا پێشنیاری ئەوەی کرد کە [[موتەسەڕیف|موتەسەڕڕیفێکی]] کورد بۆ ناوچەکە ڕاسپێرێت، بەڵام شۆڕشگێڕان بە نوێنەرایەتی [[سەید ڕەزا]] و عەلیشان بەگ (بەرپرس لە [[گەرجان]]) ئەو پێشنیارەیان ڕەتکردەوە، و داواکارییەکەیان دووپاتکردەوە کە ئەوان حکوومەتێکی سەربەخۆی کوردییان دەوێت نەک حکوومەتێک کە ئەنقەرە بیسەپێنێت.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt;

== یاخیبوونەکە ==
دوابەدوای ئەم وەڵامە، مستەفا کەمال فەرمانی دەستگیرکردنی نووری دەرسیمی دەرکرد و لە ٢٠ی کانوونی دووەمدا دەستبەسەرکرا و گەیەنرایە زیندان.

فەرماندەی [[سوپای ناوەندی (تورکیا)|سوپای ناوەندی]] نورەددین پاشا ھێزێکی نزیکەی ٣٠٠٠ سوارە و لەوان کەتیبەکانی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانی]] نارد.&lt;ref name=&quot;Mango3302&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt; تا مانگی شوبات شەڕ لە نێوان پارتەکاندا دەستی پێکرد و تورکەکان داوای خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرجی شۆڕشگێڕانی کوردیان دەکرد. یەکەم ڕووبەڕووبوونەوەی گەورەی نێوان فراکسیۆنەکان بە سەرکەوتوویی بۆ کورد کۆتاییی ھات، بەڵام شەڕ بەردەوام بوو&lt;ref&gt;Robert Olson, (1989) p. 32&lt;/ref&gt; و یاخیبووان تا ١٧ی حوزەیرانی ١٩٢١ تێکشکێنران.&lt;ref&gt;Ergün Aybars, ''İstiklâl Mahkemeleri'', Bilgi Yayınevi, 1975, [https://books.google.com/books?id=cCQKAQAAIAAJ&amp;q=17+Haziran+1921+Ko%C3%A7giri p. 34.] {{In lang|tr}}&lt;/ref&gt;

پێش سەرکوتکردنی یاخیبووان، نورەددین پاشا وتی (بەپێی ھەندێک سەرچاوە ئەم لێدوانە ھی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانە]]):&lt;blockquote&gt;لە نیشتمان (تورکیا)، ئێمە ئەو کەسانەمان پاککردەوە کە دەڵێن &quot;زۆ&quot; ([[ئەرمەنییەکان]])، وە من ئەو کەسانەش پاک دەکەمەوە کە دەڵێن &quot;لۆ&quot; ([[کورد]]) لە ڕەگ و ڕیشەیانەوە.&lt;ref name=&quot;Hans&quot;&gt;Hans-Lukas Kieser, ''Iskalanmış barış: Doğu Vilayetleri'nde misyonerlik, etnik kimlik ve devlet 1839–1938'', İletişim Yayınları, 2005, {{ISBN|978-975-05-0300-9}}, [https://books.google.com/books?id=U3YKAQAAMAAJ&amp;q=zo+diyenleri+yok+ettik+lo p. 570.] {{in lang|tr}} (original: ''Der verpasste Friede: Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839–1938'', Chronos, 2000, {{ISBN|3-905313-49-9}}) {{in lang|de}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Martin van Bruinessen]], ''Mullas, Sufis and Heretics: The Role of Religion in Kurdish Society: Collected Articles'', ISIS Press, 2000, {{ISBN|978-975-428-162-0}}, p. 183.&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;دڕندەییی سەرکوتکردنەکە وایکرد [[ئەنجومەنی باڵای نیشتمانیی تورکیا|ئەنجوومەنی نیشتمانیی گەورە]] بڕیاری دادگاییکردنی نورەددین پاشا بدات. ھەرچەندە نورەددین پاشا لە ٣ی تشرینی دووەمی ١٩٢١ لە کارەکەی دوورخرایەوە و بانگھێشتی ئەنقەرە کرا، بەڵام [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] دەستوەردانی کرد و ڕێگری لە دادگاییکردنەکە کرد.&lt;ref name=&quot;Mango3303&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt;

دڕندەییی کردەوەی ھێزەکانی تورکیا تەنانەت بەشێک لە ئەندامانی ئەنجوومەنی نیشتمانیی ئەنقەرەی تووشی شۆک کرد. یەکێک لە نوێنەران وتی: &quot;''تەنانەت'' ''بەربەرییە ئەفریقییەکانیش زیادەڕەوییەکی لەو شێوەیە قبووڵ ناکەن''&quot;.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Gingeras|first=Ryan|url=https://books.google.com/books?id=O0ASDAAAQBAJ|title=Fall of the Sultanate: The Great War and the End of the Ottoman Empire 1908–1922|date=2016|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0199676071|pages=284}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
&lt;references /&gt;
== بەستەرە دەرەکییەکان ==

* [https://www.sciencespo.fr/mass-violence-war-massacre-resistance/fr/document/repression-koa-giri-rebellion-1920-1921 سەرکوتکردنی ڕاپەڕینی قۆچگری، ١٩٢٠-١٩٢١]
[[پۆل:ناکۆکیی تورکیا و کوردەکان]]
[[پۆل:Webarchive template wayback links]]
[[پۆل:ڕاپەڕینەکان]]
[[پۆل:ململانێکان لە تورکیا]]
[[پۆل:شەڕەکان]]
[[پۆل:شۆڕشەکان]]
[[پۆل:شۆڕش]]
[[پۆل:دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:تورکیا لە دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:مێژووی کورد]]
[[پۆل:مێژووی کوردستان]]
[[پۆل:مێژووی تورکیا]]
[[پۆل:١٩٢١]]
[[پۆل:١٩٢٠]]
{{شریتی دەروازە|مێژوو|شەڕ|دەیەی ١٩٢٠|کوردستان|تورکیا}}</text>
      <sha1>jwr3me6ao9ezlp3wmcjvh2u28mskkld</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457441</id>
      <parentid>1457440</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:54:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ari Qasm</username>
        <id>57423</id>
      </contributor>
      <origin>1457441</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16797" sha1="i86ou4xhdnr5moju3i9hz7u92an7lpj" xml:space="preserve">{{Infobox military conflict|conflict=|width=|partof=[[سەربزێوییەکانی کورد لە تورکیا]]، [[شەڕی سەربەخۆییی تورکیا]]|image=[[File:Kurdish efendi and his fighters.jpg|Milo A. Jewett was a physician, amateur photographer, and American consul in Turkey (Sivas, 1892-1905 and Trebizond, 1905-1911) Handwritten on negative: 574/25 Text from negative sleeve: No.41. November 12, 1911.|280px]]|caption=کوردانی ئامەد، لە وێنەیەکی ١٩١١|date=٦ی ئاداری ١٩٢١ - ١٧ی حوزەیرانی ١٩٢١|place=[[پارێزگای سێواس|سێواس]]، [[پارێزگای دێرسیم|دەرسیم]]، [[پارێزگای ئەرزنگان|ئەرزنگان]]|coordinates=|map_type=|map_relief=|latitude=|longitude=|map_size=|map_marksize=|map_caption=|map_label=|territory=|result=|status=|combatants_header=|combatant1={{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی ئەتمان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی درەژان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[قۆچگری|ھۆزی قۆچگری]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[پارچکان (خێڵ)|ھۆزی پارچکان]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی پەڤیزان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی زەریکان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[کۆمەڵگای سەرھەڵدانی کوردستان|ساک]]|combatant2={{tree list}}
*{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[حکوومەتی ئەنجوومەنی نەتەوەییی مەزن|حکوومەتی ئەنقەرە]]
**{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[سوپای ناوەندی (تورکیا)|سوپای ناوەندی]]|combatant3=|commander1={{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[عەلیشان بەگ]]{{Surrendered}}{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[عەلیشێر|عەلیشێر ئەفەندی]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[نووری دێرسیمی]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} پاسۆ{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} مستۆ|commander2={{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|ئەتاتورک]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[نوورەددین پاشا]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[پێشڕەو]] خاڵیس بەگ&lt;small&gt;(فەرماندەی ھێزی سوارەی شەشەم)&lt;/small&gt;{{Executed}}{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپال عوسمان]]|commander3=|units1=|units2=|units3=|strength1='''گوتەی حکوومەت''':{{ھن}}٣٠٠٠ یاخیبوو &lt;small&gt;(زۆربەیان [[سوارە]]بوونە)&lt;/small&gt;{{ھن}}٢٥٠٠ تفەنگ ھەڵگر
----
'''گوتەی یاخیبووان''':{{ھن}}٦٠٠٠ یاخیبوو|strength2='''گوتەی حکوومەت''':{{ھن}}٣١٦١ پیاو{{ھن}}١٣٥٠ ئاژەڵی سەربازی{{ھن}}٢٧٥٠ تفەنگ ھەڵگر{{ھن}}٣ ڕەشاشی سووک{{ھن}}١٨ ڕەشاشی قوڕس
----
'''گوتەی یاخیبووان''':{{ھن}}٦٠٠٠ پیاوی سوارە{{ھن}}٢٥٠٠٠ھێزی پیادە{{ھن}}چەند ژمارەیەکی نەزانراو لە میلیشیا و جەندرمەری|strength3=|casualties1=٥٠٠ یاخیبوو کوژران{{ھن}}٣٢ سەرکردەی یاخیبوو و ٥٠٠ یاخیبوو گیران و دەستبەسەرکرا|casualties2=نەزانراو|casualties3=|notes=|campaignbox= }}

'''ڕاپەڕینی قۆچگری''' ({{بە کوردیی باکووری|Serhildana Qoçgiriyê}}؛ {{Langx|tr|Koçgiri isyanı}}) ڕاپەڕینێکی [[کورد|کوردی]] بوو، کە لە ناوچەی [[قۆچگری]]، لە ڕۆژھەڵاتی ئێستای [[پارێزگای سێواس]] کە لە شوباتی ١٩٢١ دەستی پێکرد. یاخیبوونەکە سەرەتا [[عەلەوی]] بوو، بەڵام سەرکەوتوو بوو لە کۆکردنەوەی پشتیوانیی لەلایەن ھۆزە [[سوننە|سوننەکانی]] نزیکەوە.&lt;ref name=&quot;Ergin2&quot;&gt;{{cite conference|conference=Sempozyumu'nda Sunulan Bildiriler, 20–22 Eylül 2013|last=Güneş|first=Ergin|title=Koçgiri İsyanı Ekseninde Dersim Direnişi|page=244|year=2014|editor-last=Boztuğ|editor-first=Onursal|publisher=[[Tunceli University]]|language=tr}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=35}}&lt;/ref&gt; سەرکردە عەشیرەتی و خێڵەکییەکان پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ [[کۆمەڵگای سەرھەڵدانی کوردستان|کۆمەڵگەی سەرھەڵدانی کوردستان]] (ساک) ھەبوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |last=Olson |first=Robert |last2=Rumbold |first2=Horace |date=1989 |title=The Koçgiri Kurdish rebellion in 1921 and the draft law for a proposed autonomy of Kurdistan |url=https://www.jstor.org/stable/25817079 |journal=Oriente Moderno |volume=8 (69) |issue=1/6 |pages=41 |doi=10.1163/22138617-0690106006 |issn=0030-5472 |jstor=25817079 |url-access=subscription}}&lt;/ref&gt; یاخیبوونەکە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٢١ شکستی ھێنا.

== پێشینە ==
دوای واژۆکردنی [[پەیمانی سیڤەر]] کوردەکان ھەستیان بە متمانەی زیاتر کرد بەخۆیان کە توانیویانە لانیکەم بگەنە جۆرێک لە حکوومەتێکی ئۆتۆنۆمی بۆ خۆیان. [[شێخ عەبدولقادر شەمزینی]] کوڕی [[شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری]] و سەرۆکی ساک&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Özoĝlu|first=Hakan|title=Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries|date=2004|publisher=SUNY Press|isbn=978-0-7914-5993-5|pages=88–91|language=en}}&lt;/ref&gt; پشتگیری لە بیرۆکەی ئۆتۆنۆمیی کورد لە ناوخۆی تورکیادا کرد. بەڵام [[نووری دێرسیمی|نووری دەرسیمی]] و عەلیشێر ئەفەندی لە ئۆتۆنۆمی زیاتریان دەویست، بە پێی مادەی ٦٤ی پەیماننامەکە دەیانویست کوردستانێکی سەربەخۆ دابمەزرێنن.&lt;ref name=&quot;:022&quot;&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=28–29}}&lt;/ref&gt; [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] بەدواداچوونی بۆ ڕووداوەکانی ناوچەی دەرسیم کرد و ھەروەک ئەوەی زانی کە بەشێک لە کوردەکان بەگوێرەی ئەو چواردە خاڵەی کە سەرۆکی ئەمریکا [[ودرۆ ویلسۆن|ودرۆ وێڵسۆن]] ڕایگەیاندبوو، بەدواداچوون بۆ ئۆتۆنۆمی دەکەن، وەڵامی دایەوە کە پلانی وێڵسن بۆ گەلانی پارێزگاکانی ڕۆژھەڵات بێ نرخە و پێیان باشترە بزووتنەوەی ناسیۆنالیستیی تورکیی ئەو پەیڕەو بکەن.&lt;ref name=&quot;:022&quot; /&gt;

== دانووستانەکان ==
کوردەکانی دەورووبەری دەرسیم دەستیان کرد بە ئامادەکاری بۆ ڕووبەڕووبوونەوە، دواجار لەگەڵ ناسیۆنالیستە تورکەکان، وە ھەروەھا ھەڵیانکوتایە سەر چەند کۆگایەکی چەکی تورکیا. تا مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٢٠ ئەوەندەیان گرت کە ھەست بە خۆیان بکەن لە پێگەیەکی بەھێزدان و عەلیشان بەگ، سەرۆکی [[گەرجان]] ھۆزەکانی بۆ سەربەخۆیی ئامادە کرد. لە کۆتاییدا لە ١٥ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ بەیاننامەیەکیان گەیاندە کەمالییەکان کە ئەمانەی خوارەوەی تێدابوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Meiselas|first=Susan|title=Kurdistan: In the Shadow of History|date=1997|publisher=Random House|isbn=978-0-226-51928-9|location=New York|pages=120|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt;

* پێویستە حکوومەتی ئەنقەرە پابەندی ئەو ڕێککەوتنە بێت کە کورد لەگەڵ سوڵتان لە ئەستەنبوڵ ھەیبوو و ئۆتۆنۆمی کورد قبوڵ بکات
* ھەروەھا پێویستە حکوومەت لە ئەنقەرە ئەو کەسانە ئاگادار بکاتەوە کە بەیاننامەکەیان نووسیوە سەبارەت بە نزیکبوونەوەیان بەرامبەر بە کوردستانێکی خۆسەر.
* سەرجەم زیندانییانی کورد لە زیندانەکانی ئەرزنجان، مەلەدی، ئێلازیز (ئەمڕۆی خارپێت) و سێواس ئازاد دەکرێن.
* ئیدارەی تورکیا لەو ناوچانەی کە زۆرینەی کوردیان تێدایە دەبێت بڕوات
* وە سوپای تورکیا کە ڕەوانەی ناوچە کوردنشینەکان کرا، پێویستە بکشێتەوە

تا ٢٤ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ داوای وەڵامیان کرد.&lt;ref name=&quot;:02&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:23&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; لە ٢٥ی کانوونی دووەمدا کوردەکان دیسانەوە داوایان کرد کە مافی سیاسیی زیاتریان پێبدرێت لە پارێزگاکانی [[پارێزگای دیاربەکر|دیاربەکر]] و [[پارێزگای بدلیس|بەتلیس]] و [[پارێزگای وان|وان]] و [[پارێزگای خارپێت|خارپێت]] وەک لە پەیمانی سیڤەردا ڕێککەوتوون.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; کەمالییەکان سەرەتا گوێیان لە داواکارییەکانیان بوو بۆ ئازادیی زیاتری سیاسی، بەڵام لە ھەمان کاتدا ھێزی بەرچاویان گواستەوە بۆ ناوچەکە بە مەبەستی دامرکاندنەوەی یاخیبوونەکە.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt; سەرەڕای ئەوەش حکوومەتی تورکیا ھەوڵی فریودانی کوردەکانی دا وەک چۆن حاکمێکیان بۆ پارێزگاری خارپێت نارد بۆ پێرتەک بۆ ئەوەی دڵنیایان بکاتەوە کە مستەفا کەمال بە داواکارییەکان ڕازی بووە. تەنانەت مستەفا کەمال ئەندامی پەرلەمانی زیادەی لەو ھەرێمەوە کاندید کرد.&lt;ref name=&quot;:12&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt; ھەروەھا حکوومەتی تورکیا پێشنیاری ئەوەی کرد کە [[موتەسەڕیف|موتەسەڕڕیفێکی]] کورد بۆ ناوچەکە ڕاسپێرێت، بەڵام شۆڕشگێڕان بە نوێنەرایەتی [[سەید ڕەزا]] و عەلیشان بەگ (بەرپرس لە [[گەرجان]]) ئەو پێشنیارەیان ڕەتکردەوە، و داواکارییەکەیان دووپاتکردەوە کە ئەوان حکوومەتێکی سەربەخۆی کوردییان دەوێت نەک حکوومەتێک کە ئەنقەرە بیسەپێنێت.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt;

== یاخیبوونەکە ==
دوابەدوای ئەم وەڵامە، مستەفا کەمال فەرمانی دەستگیرکردنی نووری دەرسیمی دەرکرد و لە ٢٠ی کانوونی دووەمدا دەستبەسەرکرا و گەیەنرایە زیندان.

فەرماندەی [[سوپای ناوەندی (تورکیا)|سوپای ناوەندی]] نورەددین پاشا ھێزێکی نزیکەی ٣٠٠٠ سوارە و لەوان کەتیبەکانی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانی]] نارد.&lt;ref name=&quot;Mango3302&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt; تا مانگی شوبات شەڕ لە نێوان پارتەکاندا دەستی پێکرد و تورکەکان داوای خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرجی شۆڕشگێڕانی کوردیان دەکرد. یەکەم ڕووبەڕووبوونەوەی گەورەی نێوان فراکسیۆنەکان بە سەرکەوتوویی بۆ کورد کۆتاییی ھات، بەڵام شەڕ بەردەوام بوو&lt;ref&gt;Robert Olson, (1989) p. 32&lt;/ref&gt; و یاخیبووان تا ١٧ی حوزەیرانی ١٩٢١ تێکشکێنران.&lt;ref&gt;Ergün Aybars, ''İstiklâl Mahkemeleri'', Bilgi Yayınevi, 1975, [https://books.google.com/books?id=cCQKAQAAIAAJ&amp;q=17+Haziran+1921+Ko%C3%A7giri p. 34.] {{In lang|tr}}&lt;/ref&gt;

پێش سەرکوتکردنی یاخیبووان، نورەددین پاشا وتی (بەپێی ھەندێک سەرچاوە ئەم لێدوانە ھی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانە]]):&lt;blockquote&gt;لە نیشتمان (تورکیا)، ئێمە ئەو کەسانەمان پاککردەوە کە دەڵێن &quot;زۆ&quot; ([[ئەرمەنییەکان]])، وە من ئەو کەسانەش پاک دەکەمەوە کە دەڵێن &quot;لۆ&quot; ([[کورد]]) لە ڕەگ و ڕیشەیانەوە.&lt;ref name=&quot;Hans&quot;&gt;Hans-Lukas Kieser, ''Iskalanmış barış: Doğu Vilayetleri'nde misyonerlik, etnik kimlik ve devlet 1839–1938'', İletişim Yayınları, 2005, {{ISBN|978-975-05-0300-9}}, [https://books.google.com/books?id=U3YKAQAAMAAJ&amp;q=zo+diyenleri+yok+ettik+lo p. 570.] {{in lang|tr}} (original: ''Der verpasste Friede: Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839–1938'', Chronos, 2000, {{ISBN|3-905313-49-9}}) {{in lang|de}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Martin van Bruinessen]], ''Mullas, Sufis and Heretics: The Role of Religion in Kurdish Society: Collected Articles'', ISIS Press, 2000, {{ISBN|978-975-428-162-0}}, p. 183.&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;دڕندەییی سەرکوتکردنەکە وایکرد [[ئەنجومەنی باڵای نیشتمانیی تورکیا|ئەنجوومەنی نیشتمانیی گەورە]] بڕیاری دادگاییکردنی نورەددین پاشا بدات. ھەرچەندە نورەددین پاشا لە ٣ی تشرینی دووەمی ١٩٢١ لە کارەکەی دوورخرایەوە و بانگھێشتی ئەنقەرە کرا، بەڵام [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] دەستوەردانی کرد و ڕێگری لە دادگاییکردنەکە کرد.&lt;ref name=&quot;Mango3303&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt;

دڕندەییی کردەوەی ھێزەکانی تورکیا تەنانەت بەشێک لە ئەندامانی ئەنجوومەنی نیشتمانیی ئەنقەرەی تووشی شۆک کرد. یەکێک لە نوێنەران وتی: &quot;''تەنانەت'' ''بەربەرییە ئەفریقییەکانیش زیادەڕەوییەکی لەو شێوەیە قبووڵ ناکەن''&quot;.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Gingeras|first=Ryan|url=https://books.google.com/books?id=O0ASDAAAQBAJ|title=Fall of the Sultanate: The Great War and the End of the Ottoman Empire 1908–1922|date=2016|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0199676071|pages=284}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
&lt;references /&gt;
== بەستەرە دەرەکییەکان ==

* [https://www.sciencespo.fr/mass-violence-war-massacre-resistance/fr/document/repression-koa-giri-rebellion-1920-1921 سەرکوتکردنی ڕاپەڕینی قۆچگری، ١٩٢٠-١٩٢١]
[[پۆل:ناکۆکیی تورکیا و کوردەکان]]
[[پۆل:Webarchive template wayback links]]
[[پۆل:ڕاپەڕینەکان]]
[[پۆل:ململانێکان لە تورکیا]]
[[پۆل:شەڕەکان]]
[[پۆل:شۆڕشەکان]]
[[پۆل:شۆڕش]]
[[پۆل:دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:تورکیا لە دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:مێژووی کورد]]
[[پۆل:مێژووی کوردستان]]
[[پۆل:مێژووی تورکیا]]
[[پۆل:١٩٢١]]
[[پۆل:١٩٢٠]]
{{شریتی دەروازە|مێژوو|شەڕ|دەیەی ١٩٢٠|کوردستان|تورکیا}}</text>
      <sha1>i86ou4xhdnr5moju3i9hz7u92an7lpj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457442</id>
      <parentid>1457441</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:57:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ari Qasm</username>
        <id>57423</id>
      </contributor>
      <origin>1457442</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16803" sha1="q7jlhdliwzs7nf3olac1o11vmpg0kkm" xml:space="preserve">{{Infobox military conflict|conflict=|width=|partof=[[سەربزێوییەکانی کورد لە تورکیا]]، [[شەڕی سەربەخۆییی تورکیا]]|image=[[File:Kurdish efendi and his fighters.jpg|Milo A. Jewett was a physician, amateur photographer, and American consul in Turkey (Sivas, 1892-1905 and Trebizond, 1905-1911) Handwritten on negative: 574/25 Text from negative sleeve: No.41. November 12, 1911.|280px]]|caption=کوردانی ئامەد، لە وێنەیەکی ١٩١١|date=٦ی ئاداری ١٩٢١ - ١٧ی حوزەیرانی ١٩٢١|place=[[پارێزگای سێواس|سێواس]]، [[پارێزگای دێرسیم|دەرسیم]]، [[پارێزگای ئەرزنگان|ئەرزنگان]]|coordinates=|map_type=|map_relief=|latitude=|longitude=|map_size=|map_marksize=|map_caption=|map_label=|territory=|result=|status=|combatants_header=|combatant1={{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی ئەتمان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی درەژان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[قۆچگری|ھۆزی قۆچگری]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[پارچکان (خێڵ)|ھۆزی پارچکان]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی پەڤیزان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی زەریکان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[کۆمەڵگای سەرھەڵدانی کوردستان|ساک]]|combatant2={{tree list}}
*{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[حکوومەتی ئەنجوومەنی نەتەوەییی مەزن|حکوومەتی ئەنقەرە]]
**{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[سوپای ناوەندی (تورکیا)|سوپای ناوەندی]]|combatant3=|commander1={{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[عەلیشان بەگ]]{{Surrendered}}{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[عەلیشێر|عەلیشێر ئەفەندی]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[نووری دێرسیمی]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} پاسۆ{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} مستۆ|commander2={{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|ئەتاتورک]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[نوورەددین پاشا]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[پێشڕەو]] خاڵیس بەگ&lt;small&gt;(فەرماندەی ھێزی سوارەی شەشەم)&lt;/small&gt;{{Executed}}{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپال عوسمان]]|commander3=|units1=|units2=|units3=|strength1='''گوتەی حکوومەت''':{{ھن}}٣٠٠٠ یاخیبوو &lt;small&gt;(زۆربەیان [[سوارە]]بوونە)&lt;/small&gt;{{ھن}}٢٥٠٠ تفەنگ ھەڵگر
----
'''گوتەی یاخیبووان''':{{ھن}}٦٠٠٠ یاخیبوو|strength2='''گوتەی حکوومەت''':{{ھن}}٣١٦١ پیاو{{ھن}}١٣٥٠ ئاژەڵی سەربازی{{ھن}}٢٧٥٠ تفەنگ ھەڵگر{{ھن}}٣ ڕەشاشی سووک{{ھن}}١٨ ڕەشاشی قوڕس
----
'''گوتەی یاخیبووان''':{{ھن}}٦٠٠٠ پیاوی سوارە{{ھن}}٢٥٠٠٠ھێزی پیادە{{ھن}}چەند ژمارەیەکی نەزانراو لە میلیشیا و جەندرمەری|strength3=|casualties1=*٥٠٠ یاخیبوو کوژران{{ھن}}
*٣٢ سەرکردەی یاخیبوو و ٥٠٠ یاخیبوو گیران و دەستبەسەرکران|casualties2=*نەزانراو|casualties3=|notes=|campaignbox= }}

'''ڕاپەڕینی قۆچگری''' ({{بە کوردیی باکووری|Serhildana Qoçgiriyê}}؛ {{Langx|tr|Koçgiri isyanı}}) ڕاپەڕینێکی [[کورد|کوردی]] بوو، کە لە ناوچەی [[قۆچگری]]، لە ڕۆژھەڵاتی ئێستای [[پارێزگای سێواس]] کە لە شوباتی ١٩٢١ دەستی پێکرد. یاخیبوونەکە سەرەتا [[عەلەوی]] بوو، بەڵام سەرکەوتوو بوو لە کۆکردنەوەی پشتیوانیی لەلایەن ھۆزە [[سوننە|سوننەکانی]] نزیکەوە.&lt;ref name=&quot;Ergin2&quot;&gt;{{cite conference|conference=Sempozyumu'nda Sunulan Bildiriler, 20–22 Eylül 2013|last=Güneş|first=Ergin|title=Koçgiri İsyanı Ekseninde Dersim Direnişi|page=244|year=2014|editor-last=Boztuğ|editor-first=Onursal|publisher=[[Tunceli University]]|language=tr}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=35}}&lt;/ref&gt; سەرکردە عەشیرەتی و خێڵەکییەکان پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ [[کۆمەڵگای سەرھەڵدانی کوردستان|کۆمەڵگەی سەرھەڵدانی کوردستان]] (ساک) ھەبوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |last=Olson |first=Robert |last2=Rumbold |first2=Horace |date=1989 |title=The Koçgiri Kurdish rebellion in 1921 and the draft law for a proposed autonomy of Kurdistan |url=https://www.jstor.org/stable/25817079 |journal=Oriente Moderno |volume=8 (69) |issue=1/6 |pages=41 |doi=10.1163/22138617-0690106006 |issn=0030-5472 |jstor=25817079 |url-access=subscription}}&lt;/ref&gt; یاخیبوونەکە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٢١ شکستی ھێنا.

== پێشینە ==
دوای واژۆکردنی [[پەیمانی سیڤەر]] کوردەکان ھەستیان بە متمانەی زیاتر کرد بەخۆیان کە توانیویانە لانیکەم بگەنە جۆرێک لە حکوومەتێکی ئۆتۆنۆمی بۆ خۆیان. [[شێخ عەبدولقادر شەمزینی]] کوڕی [[شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری]] و سەرۆکی ساک&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Özoĝlu|first=Hakan|title=Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries|date=2004|publisher=SUNY Press|isbn=978-0-7914-5993-5|pages=88–91|language=en}}&lt;/ref&gt; پشتگیری لە بیرۆکەی ئۆتۆنۆمیی کورد لە ناوخۆی تورکیادا کرد. بەڵام [[نووری دێرسیمی|نووری دەرسیمی]] و عەلیشێر ئەفەندی لە ئۆتۆنۆمی زیاتریان دەویست، بە پێی مادەی ٦٤ی پەیماننامەکە دەیانویست کوردستانێکی سەربەخۆ دابمەزرێنن.&lt;ref name=&quot;:022&quot;&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=28–29}}&lt;/ref&gt; [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] بەدواداچوونی بۆ ڕووداوەکانی ناوچەی دەرسیم کرد و ھەروەک ئەوەی زانی کە بەشێک لە کوردەکان بەگوێرەی ئەو چواردە خاڵەی کە سەرۆکی ئەمریکا [[ودرۆ ویلسۆن|ودرۆ وێڵسۆن]] ڕایگەیاندبوو، بەدواداچوون بۆ ئۆتۆنۆمی دەکەن، وەڵامی دایەوە کە پلانی وێڵسن بۆ گەلانی پارێزگاکانی ڕۆژھەڵات بێ نرخە و پێیان باشترە بزووتنەوەی ناسیۆنالیستیی تورکیی ئەو پەیڕەو بکەن.&lt;ref name=&quot;:022&quot; /&gt;

== دانووستانەکان ==
کوردەکانی دەورووبەری دەرسیم دەستیان کرد بە ئامادەکاری بۆ ڕووبەڕووبوونەوە، دواجار لەگەڵ ناسیۆنالیستە تورکەکان، وە ھەروەھا ھەڵیانکوتایە سەر چەند کۆگایەکی چەکی تورکیا. تا مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٢٠ ئەوەندەیان گرت کە ھەست بە خۆیان بکەن لە پێگەیەکی بەھێزدان و عەلیشان بەگ، سەرۆکی [[گەرجان]] ھۆزەکانی بۆ سەربەخۆیی ئامادە کرد. لە کۆتاییدا لە ١٥ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ بەیاننامەیەکیان گەیاندە کەمالییەکان کە ئەمانەی خوارەوەی تێدابوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Meiselas|first=Susan|title=Kurdistan: In the Shadow of History|date=1997|publisher=Random House|isbn=978-0-226-51928-9|location=New York|pages=120|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt;

* پێویستە حکوومەتی ئەنقەرە پابەندی ئەو ڕێککەوتنە بێت کە کورد لەگەڵ سوڵتان لە ئەستەنبوڵ ھەیبوو و ئۆتۆنۆمی کورد قبوڵ بکات
* ھەروەھا پێویستە حکوومەت لە ئەنقەرە ئەو کەسانە ئاگادار بکاتەوە کە بەیاننامەکەیان نووسیوە سەبارەت بە نزیکبوونەوەیان بەرامبەر بە کوردستانێکی خۆسەر.
* سەرجەم زیندانییانی کورد لە زیندانەکانی ئەرزنجان، مەلەدی، ئێلازیز (ئەمڕۆی خارپێت) و سێواس ئازاد دەکرێن.
* ئیدارەی تورکیا لەو ناوچانەی کە زۆرینەی کوردیان تێدایە دەبێت بڕوات
* وە سوپای تورکیا کە ڕەوانەی ناوچە کوردنشینەکان کرا، پێویستە بکشێتەوە

تا ٢٤ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ داوای وەڵامیان کرد.&lt;ref name=&quot;:02&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:23&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; لە ٢٥ی کانوونی دووەمدا کوردەکان دیسانەوە داوایان کرد کە مافی سیاسیی زیاتریان پێبدرێت لە پارێزگاکانی [[پارێزگای دیاربەکر|دیاربەکر]] و [[پارێزگای بدلیس|بەتلیس]] و [[پارێزگای وان|وان]] و [[پارێزگای خارپێت|خارپێت]] وەک لە پەیمانی سیڤەردا ڕێککەوتوون.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; کەمالییەکان سەرەتا گوێیان لە داواکارییەکانیان بوو بۆ ئازادیی زیاتری سیاسی، بەڵام لە ھەمان کاتدا ھێزی بەرچاویان گواستەوە بۆ ناوچەکە بە مەبەستی دامرکاندنەوەی یاخیبوونەکە.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt; سەرەڕای ئەوەش حکوومەتی تورکیا ھەوڵی فریودانی کوردەکانی دا وەک چۆن حاکمێکیان بۆ پارێزگاری خارپێت نارد بۆ پێرتەک بۆ ئەوەی دڵنیایان بکاتەوە کە مستەفا کەمال بە داواکارییەکان ڕازی بووە. تەنانەت مستەفا کەمال ئەندامی پەرلەمانی زیادەی لەو ھەرێمەوە کاندید کرد.&lt;ref name=&quot;:12&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt; ھەروەھا حکوومەتی تورکیا پێشنیاری ئەوەی کرد کە [[موتەسەڕیف|موتەسەڕڕیفێکی]] کورد بۆ ناوچەکە ڕاسپێرێت، بەڵام شۆڕشگێڕان بە نوێنەرایەتی [[سەید ڕەزا]] و عەلیشان بەگ (بەرپرس لە [[گەرجان]]) ئەو پێشنیارەیان ڕەتکردەوە، و داواکارییەکەیان دووپاتکردەوە کە ئەوان حکوومەتێکی سەربەخۆی کوردییان دەوێت نەک حکوومەتێک کە ئەنقەرە بیسەپێنێت.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt;

== یاخیبوونەکە ==
دوابەدوای ئەم وەڵامە، مستەفا کەمال فەرمانی دەستگیرکردنی نووری دەرسیمی دەرکرد و لە ٢٠ی کانوونی دووەمدا دەستبەسەرکرا و گەیەنرایە زیندان.

فەرماندەی [[سوپای ناوەندی (تورکیا)|سوپای ناوەندی]] نورەددین پاشا ھێزێکی نزیکەی ٣٠٠٠ سوارە و لەوان کەتیبەکانی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانی]] نارد.&lt;ref name=&quot;Mango3302&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt; تا مانگی شوبات شەڕ لە نێوان پارتەکاندا دەستی پێکرد و تورکەکان داوای خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرجی شۆڕشگێڕانی کوردیان دەکرد. یەکەم ڕووبەڕووبوونەوەی گەورەی نێوان فراکسیۆنەکان بە سەرکەوتوویی بۆ کورد کۆتاییی ھات، بەڵام شەڕ بەردەوام بوو&lt;ref&gt;Robert Olson, (1989) p. 32&lt;/ref&gt; و یاخیبووان تا ١٧ی حوزەیرانی ١٩٢١ تێکشکێنران.&lt;ref&gt;Ergün Aybars, ''İstiklâl Mahkemeleri'', Bilgi Yayınevi, 1975, [https://books.google.com/books?id=cCQKAQAAIAAJ&amp;q=17+Haziran+1921+Ko%C3%A7giri p. 34.] {{In lang|tr}}&lt;/ref&gt;

پێش سەرکوتکردنی یاخیبووان، نورەددین پاشا وتی (بەپێی ھەندێک سەرچاوە ئەم لێدوانە ھی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانە]]):&lt;blockquote&gt;لە نیشتمان (تورکیا)، ئێمە ئەو کەسانەمان پاککردەوە کە دەڵێن &quot;زۆ&quot; ([[ئەرمەنییەکان]])، وە من ئەو کەسانەش پاک دەکەمەوە کە دەڵێن &quot;لۆ&quot; ([[کورد]]) لە ڕەگ و ڕیشەیانەوە.&lt;ref name=&quot;Hans&quot;&gt;Hans-Lukas Kieser, ''Iskalanmış barış: Doğu Vilayetleri'nde misyonerlik, etnik kimlik ve devlet 1839–1938'', İletişim Yayınları, 2005, {{ISBN|978-975-05-0300-9}}, [https://books.google.com/books?id=U3YKAQAAMAAJ&amp;q=zo+diyenleri+yok+ettik+lo p. 570.] {{in lang|tr}} (original: ''Der verpasste Friede: Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839–1938'', Chronos, 2000, {{ISBN|3-905313-49-9}}) {{in lang|de}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Martin van Bruinessen]], ''Mullas, Sufis and Heretics: The Role of Religion in Kurdish Society: Collected Articles'', ISIS Press, 2000, {{ISBN|978-975-428-162-0}}, p. 183.&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;دڕندەییی سەرکوتکردنەکە وایکرد [[ئەنجومەنی باڵای نیشتمانیی تورکیا|ئەنجوومەنی نیشتمانیی گەورە]] بڕیاری دادگاییکردنی نورەددین پاشا بدات. ھەرچەندە نورەددین پاشا لە ٣ی تشرینی دووەمی ١٩٢١ لە کارەکەی دوورخرایەوە و بانگھێشتی ئەنقەرە کرا، بەڵام [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] دەستوەردانی کرد و ڕێگری لە دادگاییکردنەکە کرد.&lt;ref name=&quot;Mango3303&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt;

دڕندەییی کردەوەی ھێزەکانی تورکیا تەنانەت بەشێک لە ئەندامانی ئەنجوومەنی نیشتمانیی ئەنقەرەی تووشی شۆک کرد. یەکێک لە نوێنەران وتی: &quot;''تەنانەت'' ''بەربەرییە ئەفریقییەکانیش زیادەڕەوییەکی لەو شێوەیە قبووڵ ناکەن''&quot;.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Gingeras|first=Ryan|url=https://books.google.com/books?id=O0ASDAAAQBAJ|title=Fall of the Sultanate: The Great War and the End of the Ottoman Empire 1908–1922|date=2016|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0199676071|pages=284}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
&lt;references /&gt;
== بەستەرە دەرەکییەکان ==

* [https://www.sciencespo.fr/mass-violence-war-massacre-resistance/fr/document/repression-koa-giri-rebellion-1920-1921 سەرکوتکردنی ڕاپەڕینی قۆچگری، ١٩٢٠-١٩٢١]
[[پۆل:ناکۆکیی تورکیا و کوردەکان]]
[[پۆل:Webarchive template wayback links]]
[[پۆل:ڕاپەڕینەکان]]
[[پۆل:ململانێکان لە تورکیا]]
[[پۆل:شەڕەکان]]
[[پۆل:شۆڕشەکان]]
[[پۆل:شۆڕش]]
[[پۆل:دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:تورکیا لە دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:مێژووی کورد]]
[[پۆل:مێژووی کوردستان]]
[[پۆل:مێژووی تورکیا]]
[[پۆل:١٩٢١]]
[[پۆل:١٩٢٠]]
{{شریتی دەروازە|مێژوو|شەڕ|دەیەی ١٩٢٠|کوردستان|تورکیا}}</text>
      <sha1>q7jlhdliwzs7nf3olac1o11vmpg0kkm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457493</id>
      <parentid>1457442</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T16:04:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Koçgiri Rebellion}}</comment>
      <origin>1457493</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16847" sha1="5uvaqskd7pqyxcxa8a7wy674nle8tj3" xml:space="preserve">{{Infobox military conflict|conflict=|width=|partof=[[سەربزێوییەکانی کورد لە تورکیا]]، [[شەڕی سەربەخۆییی تورکیا]]|image=[[File:Kurdish efendi and his fighters.jpg|Milo A. Jewett was a physician, amateur photographer, and American consul in Turkey (Sivas, 1892-1905 and Trebizond, 1905-1911) Handwritten on negative: 574/25 Text from negative sleeve: No.41. November 12, 1911.|280px]]|caption=کوردانی ئامەد، لە وێنەیەکی ١٩١١|date=٦ی ئاداری ١٩٢١ - ١٧ی حوزەیرانی ١٩٢١|place=[[پارێزگای سێواس|سێواس]]، [[پارێزگای دێرسیم|دەرسیم]]، [[پارێزگای ئەرزنگان|ئەرزنگان]]|coordinates=|map_type=|map_relief=|latitude=|longitude=|map_size=|map_marksize=|map_caption=|map_label=|territory=|result=|status=|combatants_header=|combatant1={{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی ئەتمان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی درەژان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[قۆچگری|ھۆزی قۆچگری]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[پارچکان (خێڵ)|ھۆزی پارچکان]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی پەڤیزان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی زەریکان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[کۆمەڵگای سەرھەڵدانی کوردستان|ساک]]|combatant2={{tree list}}
*{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[حکوومەتی ئەنجوومەنی نەتەوەییی مەزن|حکوومەتی ئەنقەرە]]
**{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[سوپای ناوەندی (تورکیا)|سوپای ناوەندی]]|combatant3=|commander1={{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[عەلیشان بەگ]]{{Surrendered}}{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[عەلیشێر|عەلیشێر ئەفەندی]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[نووری دێرسیمی]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} پاسۆ{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} مستۆ|commander2={{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|ئەتاتورک]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[نوورەددین پاشا]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[پێشڕەو]] خاڵیس بەگ&lt;small&gt;(فەرماندەی ھێزی سوارەی شەشەم)&lt;/small&gt;{{Executed}}{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپال عوسمان]]|commander3=|units1=|units2=|units3=|strength1='''گوتەی حکوومەت''':{{ھن}}٣٠٠٠ یاخیبوو &lt;small&gt;(زۆربەیان [[سوارە]]بوونە)&lt;/small&gt;{{ھن}}٢٥٠٠ تفەنگ ھەڵگر
----
'''گوتەی یاخیبووان''':{{ھن}}٦٠٠٠ یاخیبوو|strength2='''گوتەی حکوومەت''':{{ھن}}٣١٦١ پیاو{{ھن}}١٣٥٠ ئاژەڵی سەربازی{{ھن}}٢٧٥٠ تفەنگ ھەڵگر{{ھن}}٣ ڕەشاشی سووک{{ھن}}١٨ ڕەشاشی قوڕس
----
'''گوتەی یاخیبووان''':{{ھن}}٦٠٠٠ پیاوی سوارە{{ھن}}٢٥٠٠٠ھێزی پیادە{{ھن}}چەند ژمارەیەکی نەزانراو لە میلیشیا و جەندرمەری|strength3=|casualties1=*٥٠٠ یاخیبوو کوژران{{ھن}}
*٣٢ سەرکردەی یاخیبوو و ٥٠٠ یاخیبوو گیران و دەستبەسەرکران|casualties2=*نەزانراو|casualties3=|notes=|campaignbox= }}

'''ڕاپەڕینی قۆچگری''' ({{بە کوردیی باکووری|Serhildana Qoçgiriyê}}؛ {{Langx|tr|Koçgiri isyanı}}) ڕاپەڕینێکی [[کورد|کوردی]] بوو، کە لە ناوچەی [[قۆچگری]]، لە ڕۆژھەڵاتی ئێستای [[پارێزگای سێواس]] کە لە شوباتی ١٩٢١ دەستی پێکرد. یاخیبوونەکە سەرەتا [[عەلەوی]] بوو، بەڵام سەرکەوتوو بوو لە کۆکردنەوەی پشتیوانیی لەلایەن ھۆزە [[سوننە|سوننەکانی]] نزیکەوە.&lt;ref name=&quot;Ergin2&quot;&gt;{{cite conference|conference=Sempozyumu'nda Sunulan Bildiriler, 20–22 Eylül 2013|last=Güneş|first=Ergin|title=Koçgiri İsyanı Ekseninde Dersim Direnişi|page=244|year=2014|editor-last=Boztuğ|editor-first=Onursal|publisher=[[Tunceli University]]|language=tr}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=35}}&lt;/ref&gt; سەرکردە عەشیرەتی و خێڵەکییەکان پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ [[کۆمەڵگای سەرھەڵدانی کوردستان|کۆمەڵگەی سەرھەڵدانی کوردستان]] (ساک) ھەبوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |last=Olson |first=Robert |last2=Rumbold |first2=Horace |date=1989 |title=The Koçgiri Kurdish rebellion in 1921 and the draft law for a proposed autonomy of Kurdistan |url=https://www.jstor.org/stable/25817079 |journal=Oriente Moderno |volume=8 (69) |issue=1/6 |pages=41 |doi=10.1163/22138617-0690106006 |issn=0030-5472 |jstor=25817079 |url-access=subscription}}&lt;/ref&gt; یاخیبوونەکە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٢١ شکستی ھێنا.

== پێشینە ==
دوای واژۆکردنی [[پەیمانی سیڤەر]] کوردەکان ھەستیان بە متمانەی زیاتر کرد بەخۆیان کە توانیویانە لانیکەم بگەنە جۆرێک لە حکوومەتێکی ئۆتۆنۆمی بۆ خۆیان. [[شێخ عەبدولقادر شەمزینی]] کوڕی [[شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری]] و سەرۆکی ساک&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Özoĝlu|first=Hakan|title=Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries|date=2004|publisher=SUNY Press|isbn=978-0-7914-5993-5|pages=88–91|language=en}}&lt;/ref&gt; پشتگیری لە بیرۆکەی ئۆتۆنۆمیی کورد لە ناوخۆی تورکیادا کرد. بەڵام [[نووری دێرسیمی|نووری دەرسیمی]] و عەلیشێر ئەفەندی لە ئۆتۆنۆمی زیاتریان دەویست، بە پێی مادەی ٦٤ی پەیماننامەکە دەیانویست کوردستانێکی سەربەخۆ دابمەزرێنن.&lt;ref name=&quot;:022&quot;&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=28–29}}&lt;/ref&gt; [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] بەدواداچوونی بۆ ڕووداوەکانی ناوچەی دەرسیم کرد و ھەروەک ئەوەی زانی کە بەشێک لە کوردەکان بەگوێرەی ئەو چواردە خاڵەی کە سەرۆکی ئەمریکا [[ودرۆ ویلسۆن|ودرۆ وێڵسۆن]] ڕایگەیاندبوو، بەدواداچوون بۆ ئۆتۆنۆمی دەکەن، وەڵامی دایەوە کە پلانی وێڵسن بۆ گەلانی پارێزگاکانی ڕۆژھەڵات بێ نرخە و پێیان باشترە بزووتنەوەی ناسیۆنالیستیی تورکیی ئەو پەیڕەو بکەن.&lt;ref name=&quot;:022&quot; /&gt;

== دانووستانەکان ==
کوردەکانی دەورووبەری دەرسیم دەستیان کرد بە ئامادەکاری بۆ ڕووبەڕووبوونەوە، دواجار لەگەڵ ناسیۆنالیستە تورکەکان، وە ھەروەھا ھەڵیانکوتایە سەر چەند کۆگایەکی چەکی تورکیا. تا مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٢٠ ئەوەندەیان گرت کە ھەست بە خۆیان بکەن لە پێگەیەکی بەھێزدان و عەلیشان بەگ، سەرۆکی [[گەرجان]] ھۆزەکانی بۆ سەربەخۆیی ئامادە کرد. لە کۆتاییدا لە ١٥ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ بەیاننامەیەکیان گەیاندە کەمالییەکان کە ئەمانەی خوارەوەی تێدابوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Meiselas|first=Susan|title=Kurdistan: In the Shadow of History|date=1997|publisher=Random House|isbn=978-0-226-51928-9|location=New York|pages=120|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt;

* پێویستە حکوومەتی ئەنقەرە پابەندی ئەو ڕێککەوتنە بێت کە کورد لەگەڵ سوڵتان لە ئەستەنبوڵ ھەیبوو و ئۆتۆنۆمی کورد قبوڵ بکات
* ھەروەھا پێویستە حکوومەت لە ئەنقەرە ئەو کەسانە ئاگادار بکاتەوە کە بەیاننامەکەیان نووسیوە سەبارەت بە نزیکبوونەوەیان بەرامبەر بە کوردستانێکی خۆسەر.
* سەرجەم زیندانییانی کورد لە زیندانەکانی ئەرزنجان، مەلەدی، ئێلازیز (ئەمڕۆی خارپێت) و سێواس ئازاد دەکرێن.
* ئیدارەی تورکیا لەو ناوچانەی کە زۆرینەی کوردیان تێدایە دەبێت بڕوات
* وە سوپای تورکیا کە ڕەوانەی ناوچە کوردنشینەکان کرا، پێویستە بکشێتەوە

تا ٢٤ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ داوای وەڵامیان کرد.&lt;ref name=&quot;:02&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:23&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; لە ٢٥ی کانوونی دووەمدا کوردەکان دیسانەوە داوایان کرد کە مافی سیاسیی زیاتریان پێبدرێت لە پارێزگاکانی [[پارێزگای دیاربەکر|دیاربەکر]] و [[پارێزگای بدلیس|بەتلیس]] و [[پارێزگای وان|وان]] و [[پارێزگای خارپێت|خارپێت]] وەک لە پەیمانی سیڤەردا ڕێککەوتوون.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; کەمالییەکان سەرەتا گوێیان لە داواکارییەکانیان بوو بۆ ئازادیی زیاتری سیاسی، بەڵام لە ھەمان کاتدا ھێزی بەرچاویان گواستەوە بۆ ناوچەکە بە مەبەستی دامرکاندنەوەی یاخیبوونەکە.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt; سەرەڕای ئەوەش حکوومەتی تورکیا ھەوڵی فریودانی کوردەکانی دا وەک چۆن حاکمێکیان بۆ پارێزگاری خارپێت نارد بۆ پێرتەک بۆ ئەوەی دڵنیایان بکاتەوە کە مستەفا کەمال بە داواکارییەکان ڕازی بووە. تەنانەت مستەفا کەمال ئەندامی پەرلەمانی زیادەی لەو ھەرێمەوە کاندید کرد.&lt;ref name=&quot;:12&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt; ھەروەھا حکوومەتی تورکیا پێشنیاری ئەوەی کرد کە [[موتەسەڕیف|موتەسەڕڕیفێکی]] کورد بۆ ناوچەکە ڕاسپێرێت، بەڵام شۆڕشگێڕان بە نوێنەرایەتی [[سەید ڕەزا]] و عەلیشان بەگ (بەرپرس لە [[گەرجان]]) ئەو پێشنیارەیان ڕەتکردەوە، و داواکارییەکەیان دووپاتکردەوە کە ئەوان حکوومەتێکی سەربەخۆی کوردییان دەوێت نەک حکوومەتێک کە ئەنقەرە بیسەپێنێت.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt;

== یاخیبوونەکە ==
دوابەدوای ئەم وەڵامە، مستەفا کەمال فەرمانی دەستگیرکردنی نووری دەرسیمی دەرکرد و لە ٢٠ی کانوونی دووەمدا دەستبەسەرکرا و گەیەنرایە زیندان.

فەرماندەی [[سوپای ناوەندی (تورکیا)|سوپای ناوەندی]] نورەددین پاشا ھێزێکی نزیکەی ٣٠٠٠ سوارە و لەوان کەتیبەکانی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانی]] نارد.&lt;ref name=&quot;Mango3302&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt; تا مانگی شوبات شەڕ لە نێوان پارتەکاندا دەستی پێکرد و تورکەکان داوای خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرجی شۆڕشگێڕانی کوردیان دەکرد. یەکەم ڕووبەڕووبوونەوەی گەورەی نێوان فراکسیۆنەکان بە سەرکەوتوویی بۆ کورد کۆتاییی ھات، بەڵام شەڕ بەردەوام بوو&lt;ref&gt;Robert Olson, (1989) p. 32&lt;/ref&gt; و یاخیبووان تا ١٧ی حوزەیرانی ١٩٢١ تێکشکێنران.&lt;ref&gt;Ergün Aybars, ''İstiklâl Mahkemeleri'', Bilgi Yayınevi, 1975, [https://books.google.com/books?id=cCQKAQAAIAAJ&amp;q=17+Haziran+1921+Ko%C3%A7giri p. 34.] {{In lang|tr}}&lt;/ref&gt;

پێش سەرکوتکردنی یاخیبووان، نورەددین پاشا وتی (بەپێی ھەندێک سەرچاوە ئەم لێدوانە ھی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانە]]):&lt;blockquote&gt;لە نیشتمان (تورکیا)، ئێمە ئەو کەسانەمان پاککردەوە کە دەڵێن &quot;زۆ&quot; ([[ئەرمەنییەکان]])، وە من ئەو کەسانەش پاک دەکەمەوە کە دەڵێن &quot;لۆ&quot; ([[کورد]]) لە ڕەگ و ڕیشەیانەوە.&lt;ref name=&quot;Hans&quot;&gt;Hans-Lukas Kieser, ''Iskalanmış barış: Doğu Vilayetleri'nde misyonerlik, etnik kimlik ve devlet 1839–1938'', İletişim Yayınları, 2005, {{ISBN|978-975-05-0300-9}}, [https://books.google.com/books?id=U3YKAQAAMAAJ&amp;q=zo+diyenleri+yok+ettik+lo p. 570.] {{in lang|tr}} (original: ''Der verpasste Friede: Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839–1938'', Chronos, 2000, {{ISBN|3-905313-49-9}}) {{in lang|de}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Martin van Bruinessen]], ''Mullas, Sufis and Heretics: The Role of Religion in Kurdish Society: Collected Articles'', ISIS Press, 2000, {{ISBN|978-975-428-162-0}}, p. 183.&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;دڕندەییی سەرکوتکردنەکە وایکرد [[ئەنجومەنی باڵای نیشتمانیی تورکیا|ئەنجوومەنی نیشتمانیی گەورە]] بڕیاری دادگاییکردنی نورەددین پاشا بدات. ھەرچەندە نورەددین پاشا لە ٣ی تشرینی دووەمی ١٩٢١ لە کارەکەی دوورخرایەوە و بانگھێشتی ئەنقەرە کرا، بەڵام [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] دەستوەردانی کرد و ڕێگری لە دادگاییکردنەکە کرد.&lt;ref name=&quot;Mango3303&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt;

دڕندەییی کردەوەی ھێزەکانی تورکیا تەنانەت بەشێک لە ئەندامانی ئەنجوومەنی نیشتمانیی ئەنقەرەی تووشی شۆک کرد. یەکێک لە نوێنەران وتی: &quot;''تەنانەت'' ''بەربەرییە ئەفریقییەکانیش زیادەڕەوییەکی لەو شێوەیە قبووڵ ناکەن''&quot;.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Gingeras|first=Ryan|url=https://books.google.com/books?id=O0ASDAAAQBAJ|title=Fall of the Sultanate: The Great War and the End of the Ottoman Empire 1908–1922|date=2016|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0199676071|pages=284}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
&lt;references /&gt;
== بەستەرە دەرەکییەکان ==

* [https://www.sciencespo.fr/mass-violence-war-massacre-resistance/fr/document/repression-koa-giri-rebellion-1920-1921 سەرکوتکردنی ڕاپەڕینی قۆچگری، ١٩٢٠-١٩٢١]
{{شریتی دەروازە|مێژوو|شەڕ|دەیەی ١٩٢٠|کوردستان|تورکیا}}
{{پۆلی کۆمنز|Koçgiri Rebellion}}

[[پۆل:ناکۆکیی تورکیا و کوردەکان]]
[[پۆل:Webarchive template wayback links]]
[[پۆل:ڕاپەڕینەکان]]
[[پۆل:ململانێکان لە تورکیا]]
[[پۆل:شەڕەکان]]
[[پۆل:شۆڕشەکان]]
[[پۆل:شۆڕش]]
[[پۆل:دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:تورکیا لە دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:مێژووی کورد]]
[[پۆل:مێژووی کوردستان]]
[[پۆل:مێژووی تورکیا]]
[[پۆل:١٩٢١]]
[[پۆل:١٩٢٠]]</text>
      <sha1>5uvaqskd7pqyxcxa8a7wy674nle8tj3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457498</id>
      <parentid>1457493</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:00:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەی [[دەروازە:ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی]]</comment>
      <origin>1457498</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16891" sha1="tdlmv7395zghf3v8h21moms6normva0" xml:space="preserve">{{Infobox military conflict|conflict=|width=|partof=[[سەربزێوییەکانی کورد لە تورکیا]]، [[شەڕی سەربەخۆییی تورکیا]]|image=[[File:Kurdish efendi and his fighters.jpg|Milo A. Jewett was a physician, amateur photographer, and American consul in Turkey (Sivas, 1892-1905 and Trebizond, 1905-1911) Handwritten on negative: 574/25 Text from negative sleeve: No.41. November 12, 1911.|280px]]|caption=کوردانی ئامەد، لە وێنەیەکی ١٩١١|date=٦ی ئاداری ١٩٢١ - ١٧ی حوزەیرانی ١٩٢١|place=[[پارێزگای سێواس|سێواس]]، [[پارێزگای دێرسیم|دەرسیم]]، [[پارێزگای ئەرزنگان|ئەرزنگان]]|coordinates=|map_type=|map_relief=|latitude=|longitude=|map_size=|map_marksize=|map_caption=|map_label=|territory=|result=|status=|combatants_header=|combatant1={{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی ئەتمان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی درەژان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[قۆچگری|ھۆزی قۆچگری]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[پارچکان (خێڵ)|ھۆزی پارچکان]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی پەڤیزان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی زەریکان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[کۆمەڵگای سەرھەڵدانی کوردستان|ساک]]|combatant2={{tree list}}
*{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[حکوومەتی ئەنجوومەنی نەتەوەییی مەزن|حکوومەتی ئەنقەرە]]
**{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[سوپای ناوەندی (تورکیا)|سوپای ناوەندی]]|combatant3=|commander1={{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[عەلیشان بەگ]]{{Surrendered}}{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[عەلیشێر|عەلیشێر ئەفەندی]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[نووری دێرسیمی]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} پاسۆ{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} مستۆ|commander2={{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|ئەتاتورک]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[نوورەددین پاشا]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[پێشڕەو]] خاڵیس بەگ&lt;small&gt;(فەرماندەی ھێزی سوارەی شەشەم)&lt;/small&gt;{{Executed}}{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپال عوسمان]]|commander3=|units1=|units2=|units3=|strength1='''گوتەی حکوومەت''':{{ھن}}٣٠٠٠ یاخیبوو &lt;small&gt;(زۆربەیان [[سوارە]]بوونە)&lt;/small&gt;{{ھن}}٢٥٠٠ تفەنگ ھەڵگر
----
'''گوتەی یاخیبووان''':{{ھن}}٦٠٠٠ یاخیبوو|strength2='''گوتەی حکوومەت''':{{ھن}}٣١٦١ پیاو{{ھن}}١٣٥٠ ئاژەڵی سەربازی{{ھن}}٢٧٥٠ تفەنگ ھەڵگر{{ھن}}٣ ڕەشاشی سووک{{ھن}}١٨ ڕەشاشی قوڕس
----
'''گوتەی یاخیبووان''':{{ھن}}٦٠٠٠ پیاوی سوارە{{ھن}}٢٥٠٠٠ھێزی پیادە{{ھن}}چەند ژمارەیەکی نەزانراو لە میلیشیا و جەندرمەری|strength3=|casualties1=*٥٠٠ یاخیبوو کوژران{{ھن}}
*٣٢ سەرکردەی یاخیبوو و ٥٠٠ یاخیبوو گیران و دەستبەسەرکران|casualties2=*نەزانراو|casualties3=|notes=|campaignbox= }}

'''ڕاپەڕینی قۆچگری''' ({{بە کوردیی باکووری|Serhildana Qoçgiriyê}}؛ {{Langx|tr|Koçgiri isyanı}}) ڕاپەڕینێکی [[کورد|کوردی]] بوو، کە لە ناوچەی [[قۆچگری]]، لە ڕۆژھەڵاتی ئێستای [[پارێزگای سێواس]] کە لە شوباتی ١٩٢١ دەستی پێکرد. یاخیبوونەکە سەرەتا [[عەلەوی]] بوو، بەڵام سەرکەوتوو بوو لە کۆکردنەوەی پشتیوانیی لەلایەن ھۆزە [[سوننە|سوننەکانی]] نزیکەوە.&lt;ref name=&quot;Ergin2&quot;&gt;{{cite conference|conference=Sempozyumu'nda Sunulan Bildiriler, 20–22 Eylül 2013|last=Güneş|first=Ergin|title=Koçgiri İsyanı Ekseninde Dersim Direnişi|page=244|year=2014|editor-last=Boztuğ|editor-first=Onursal|publisher=[[Tunceli University]]|language=tr}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=35}}&lt;/ref&gt; سەرکردە عەشیرەتی و خێڵەکییەکان پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ [[کۆمەڵگای سەرھەڵدانی کوردستان|کۆمەڵگەی سەرھەڵدانی کوردستان]] (ساک) ھەبوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |last=Olson |first=Robert |last2=Rumbold |first2=Horace |date=1989 |title=The Koçgiri Kurdish rebellion in 1921 and the draft law for a proposed autonomy of Kurdistan |url=https://www.jstor.org/stable/25817079 |journal=Oriente Moderno |volume=8 (69) |issue=1/6 |pages=41 |doi=10.1163/22138617-0690106006 |issn=0030-5472 |jstor=25817079 |url-access=subscription}}&lt;/ref&gt; یاخیبوونەکە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٢١ شکستی ھێنا.

== پێشینە ==
دوای واژۆکردنی [[پەیمانی سیڤەر]] کوردەکان ھەستیان بە متمانەی زیاتر کرد بەخۆیان کە توانیویانە لانیکەم بگەنە جۆرێک لە حکوومەتێکی ئۆتۆنۆمی بۆ خۆیان. [[شێخ عەبدولقادر شەمزینی]] کوڕی [[شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری]] و سەرۆکی ساک&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Özoĝlu|first=Hakan|title=Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries|date=2004|publisher=SUNY Press|isbn=978-0-7914-5993-5|pages=88–91|language=en}}&lt;/ref&gt; پشتگیری لە بیرۆکەی ئۆتۆنۆمیی کورد لە ناوخۆی تورکیادا کرد. بەڵام [[نووری دێرسیمی|نووری دەرسیمی]] و عەلیشێر ئەفەندی لە ئۆتۆنۆمی زیاتریان دەویست، بە پێی مادەی ٦٤ی پەیماننامەکە دەیانویست کوردستانێکی سەربەخۆ دابمەزرێنن.&lt;ref name=&quot;:022&quot;&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=28–29}}&lt;/ref&gt; [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] بەدواداچوونی بۆ ڕووداوەکانی ناوچەی دەرسیم کرد و ھەروەک ئەوەی زانی کە بەشێک لە کوردەکان بەگوێرەی ئەو چواردە خاڵەی کە سەرۆکی ئەمریکا [[ودرۆ ویلسۆن|ودرۆ وێڵسۆن]] ڕایگەیاندبوو، بەدواداچوون بۆ ئۆتۆنۆمی دەکەن، وەڵامی دایەوە کە پلانی وێڵسن بۆ گەلانی پارێزگاکانی ڕۆژھەڵات بێ نرخە و پێیان باشترە بزووتنەوەی ناسیۆنالیستیی تورکیی ئەو پەیڕەو بکەن.&lt;ref name=&quot;:022&quot; /&gt;

== دانووستانەکان ==
کوردەکانی دەورووبەری دەرسیم دەستیان کرد بە ئامادەکاری بۆ ڕووبەڕووبوونەوە، دواجار لەگەڵ ناسیۆنالیستە تورکەکان، وە ھەروەھا ھەڵیانکوتایە سەر چەند کۆگایەکی چەکی تورکیا. تا مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٢٠ ئەوەندەیان گرت کە ھەست بە خۆیان بکەن لە پێگەیەکی بەھێزدان و عەلیشان بەگ، سەرۆکی [[گەرجان]] ھۆزەکانی بۆ سەربەخۆیی ئامادە کرد. لە کۆتاییدا لە ١٥ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ بەیاننامەیەکیان گەیاندە کەمالییەکان کە ئەمانەی خوارەوەی تێدابوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Meiselas|first=Susan|title=Kurdistan: In the Shadow of History|date=1997|publisher=Random House|isbn=978-0-226-51928-9|location=New York|pages=120|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt;

* پێویستە حکوومەتی ئەنقەرە پابەندی ئەو ڕێککەوتنە بێت کە کورد لەگەڵ سوڵتان لە ئەستەنبوڵ ھەیبوو و ئۆتۆنۆمی کورد قبوڵ بکات
* ھەروەھا پێویستە حکوومەت لە ئەنقەرە ئەو کەسانە ئاگادار بکاتەوە کە بەیاننامەکەیان نووسیوە سەبارەت بە نزیکبوونەوەیان بەرامبەر بە کوردستانێکی خۆسەر.
* سەرجەم زیندانییانی کورد لە زیندانەکانی ئەرزنجان، مەلەدی، ئێلازیز (ئەمڕۆی خارپێت) و سێواس ئازاد دەکرێن.
* ئیدارەی تورکیا لەو ناوچانەی کە زۆرینەی کوردیان تێدایە دەبێت بڕوات
* وە سوپای تورکیا کە ڕەوانەی ناوچە کوردنشینەکان کرا، پێویستە بکشێتەوە

تا ٢٤ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ داوای وەڵامیان کرد.&lt;ref name=&quot;:02&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:23&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; لە ٢٥ی کانوونی دووەمدا کوردەکان دیسانەوە داوایان کرد کە مافی سیاسیی زیاتریان پێبدرێت لە پارێزگاکانی [[پارێزگای دیاربەکر|دیاربەکر]] و [[پارێزگای بدلیس|بەتلیس]] و [[پارێزگای وان|وان]] و [[پارێزگای خارپێت|خارپێت]] وەک لە پەیمانی سیڤەردا ڕێککەوتوون.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; کەمالییەکان سەرەتا گوێیان لە داواکارییەکانیان بوو بۆ ئازادیی زیاتری سیاسی، بەڵام لە ھەمان کاتدا ھێزی بەرچاویان گواستەوە بۆ ناوچەکە بە مەبەستی دامرکاندنەوەی یاخیبوونەکە.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt; سەرەڕای ئەوەش حکوومەتی تورکیا ھەوڵی فریودانی کوردەکانی دا وەک چۆن حاکمێکیان بۆ پارێزگاری خارپێت نارد بۆ پێرتەک بۆ ئەوەی دڵنیایان بکاتەوە کە مستەفا کەمال بە داواکارییەکان ڕازی بووە. تەنانەت مستەفا کەمال ئەندامی پەرلەمانی زیادەی لەو ھەرێمەوە کاندید کرد.&lt;ref name=&quot;:12&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt; ھەروەھا حکوومەتی تورکیا پێشنیاری ئەوەی کرد کە [[موتەسەڕیف|موتەسەڕڕیفێکی]] کورد بۆ ناوچەکە ڕاسپێرێت، بەڵام شۆڕشگێڕان بە نوێنەرایەتی [[سەید ڕەزا]] و عەلیشان بەگ (بەرپرس لە [[گەرجان]]) ئەو پێشنیارەیان ڕەتکردەوە، و داواکارییەکەیان دووپاتکردەوە کە ئەوان حکوومەتێکی سەربەخۆی کوردییان دەوێت نەک حکوومەتێک کە ئەنقەرە بیسەپێنێت.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt;

== یاخیبوونەکە ==
دوابەدوای ئەم وەڵامە، مستەفا کەمال فەرمانی دەستگیرکردنی نووری دەرسیمی دەرکرد و لە ٢٠ی کانوونی دووەمدا دەستبەسەرکرا و گەیەنرایە زیندان.

فەرماندەی [[سوپای ناوەندی (تورکیا)|سوپای ناوەندی]] نورەددین پاشا ھێزێکی نزیکەی ٣٠٠٠ سوارە و لەوان کەتیبەکانی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانی]] نارد.&lt;ref name=&quot;Mango3302&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt; تا مانگی شوبات شەڕ لە نێوان پارتەکاندا دەستی پێکرد و تورکەکان داوای خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرجی شۆڕشگێڕانی کوردیان دەکرد. یەکەم ڕووبەڕووبوونەوەی گەورەی نێوان فراکسیۆنەکان بە سەرکەوتوویی بۆ کورد کۆتاییی ھات، بەڵام شەڕ بەردەوام بوو&lt;ref&gt;Robert Olson, (1989) p. 32&lt;/ref&gt; و یاخیبووان تا ١٧ی حوزەیرانی ١٩٢١ تێکشکێنران.&lt;ref&gt;Ergün Aybars, ''İstiklâl Mahkemeleri'', Bilgi Yayınevi, 1975, [https://books.google.com/books?id=cCQKAQAAIAAJ&amp;q=17+Haziran+1921+Ko%C3%A7giri p. 34.] {{In lang|tr}}&lt;/ref&gt;

پێش سەرکوتکردنی یاخیبووان، نورەددین پاشا وتی (بەپێی ھەندێک سەرچاوە ئەم لێدوانە ھی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانە]]):&lt;blockquote&gt;لە نیشتمان (تورکیا)، ئێمە ئەو کەسانەمان پاککردەوە کە دەڵێن &quot;زۆ&quot; ([[ئەرمەنییەکان]])، وە من ئەو کەسانەش پاک دەکەمەوە کە دەڵێن &quot;لۆ&quot; ([[کورد]]) لە ڕەگ و ڕیشەیانەوە.&lt;ref name=&quot;Hans&quot;&gt;Hans-Lukas Kieser, ''Iskalanmış barış: Doğu Vilayetleri'nde misyonerlik, etnik kimlik ve devlet 1839–1938'', İletişim Yayınları, 2005, {{ISBN|978-975-05-0300-9}}, [https://books.google.com/books?id=U3YKAQAAMAAJ&amp;q=zo+diyenleri+yok+ettik+lo p. 570.] {{in lang|tr}} (original: ''Der verpasste Friede: Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839–1938'', Chronos, 2000, {{ISBN|3-905313-49-9}}) {{in lang|de}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Martin van Bruinessen]], ''Mullas, Sufis and Heretics: The Role of Religion in Kurdish Society: Collected Articles'', ISIS Press, 2000, {{ISBN|978-975-428-162-0}}, p. 183.&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;دڕندەییی سەرکوتکردنەکە وایکرد [[ئەنجومەنی باڵای نیشتمانیی تورکیا|ئەنجوومەنی نیشتمانیی گەورە]] بڕیاری دادگاییکردنی نورەددین پاشا بدات. ھەرچەندە نورەددین پاشا لە ٣ی تشرینی دووەمی ١٩٢١ لە کارەکەی دوورخرایەوە و بانگھێشتی ئەنقەرە کرا، بەڵام [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] دەستوەردانی کرد و ڕێگری لە دادگاییکردنەکە کرد.&lt;ref name=&quot;Mango3303&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt;

دڕندەییی کردەوەی ھێزەکانی تورکیا تەنانەت بەشێک لە ئەندامانی ئەنجوومەنی نیشتمانیی ئەنقەرەی تووشی شۆک کرد. یەکێک لە نوێنەران وتی: &quot;''تەنانەت'' ''بەربەرییە ئەفریقییەکانیش زیادەڕەوییەکی لەو شێوەیە قبووڵ ناکەن''&quot;.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Gingeras|first=Ryan|url=https://books.google.com/books?id=O0ASDAAAQBAJ|title=Fall of the Sultanate: The Great War and the End of the Ottoman Empire 1908–1922|date=2016|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0199676071|pages=284}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
&lt;references /&gt;
== بەستەرە دەرەکییەکان ==

* [https://www.sciencespo.fr/mass-violence-war-massacre-resistance/fr/document/repression-koa-giri-rebellion-1920-1921 سەرکوتکردنی ڕاپەڕینی قۆچگری، ١٩٢٠-١٩٢١]
{{شریتی دەروازە|مێژوو|شەڕ|دەیەی ١٩٢٠|کوردستان|تورکیا|ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی}}
{{پۆلی کۆمنز|Koçgiri Rebellion}}

[[پۆل:ناکۆکیی تورکیا و کوردەکان]]
[[پۆل:Webarchive template wayback links]]
[[پۆل:ڕاپەڕینەکان]]
[[پۆل:ململانێکان لە تورکیا]]
[[پۆل:شەڕەکان]]
[[پۆل:شۆڕشەکان]]
[[پۆل:شۆڕش]]
[[پۆل:دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:تورکیا لە دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:مێژووی کورد]]
[[پۆل:مێژووی کوردستان]]
[[پۆل:مێژووی تورکیا]]
[[پۆل:١٩٢١]]
[[پۆل:١٩٢٠]]</text>
      <sha1>tdlmv7395zghf3v8h21moms6normva0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457546</id>
      <parentid>1457498</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T21:58:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>27288</id>
      </contributor>
      <comment>Adding 3 books for [[ویکیپیدیا:سەلماندنیبوون]] (20250708)) #IABot (v2.0.9.5) ([[User:GreenC bot|GreenC bot]]</comment>
      <origin>1457546</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17254" sha1="117q3aefg6xpugl4lhw7tynkui5ycnf" xml:space="preserve">{{Infobox military conflict|conflict=|width=|partof=[[سەربزێوییەکانی کورد لە تورکیا]]، [[شەڕی سەربەخۆییی تورکیا]]|image=[[File:Kurdish efendi and his fighters.jpg|Milo A. Jewett was a physician, amateur photographer, and American consul in Turkey (Sivas, 1892-1905 and Trebizond, 1905-1911) Handwritten on negative: 574/25 Text from negative sleeve: No.41. November 12, 1911.|280px]]|caption=کوردانی ئامەد، لە وێنەیەکی ١٩١١|date=٦ی ئاداری ١٩٢١ - ١٧ی حوزەیرانی ١٩٢١|place=[[پارێزگای سێواس|سێواس]]، [[پارێزگای دێرسیم|دەرسیم]]، [[پارێزگای ئەرزنگان|ئەرزنگان]]|coordinates=|map_type=|map_relief=|latitude=|longitude=|map_size=|map_marksize=|map_caption=|map_label=|territory=|result=|status=|combatants_header=|combatant1={{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی ئەتمان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی درەژان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[قۆچگری|ھۆزی قۆچگری]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[پارچکان (خێڵ)|ھۆزی پارچکان]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی پەڤیزان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} ھۆزی زەریکان{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[کۆمەڵگای سەرھەڵدانی کوردستان|ساک]]|combatant2={{tree list}}
*{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[حکوومەتی ئەنجوومەنی نەتەوەییی مەزن|حکوومەتی ئەنقەرە]]
**{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[سوپای ناوەندی (تورکیا)|سوپای ناوەندی]]|combatant3=|commander1={{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[عەلیشان بەگ]]{{Surrendered}}{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[عەلیشێر|عەلیشێر ئەفەندی]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} [[نووری دێرسیمی]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} پاسۆ{{ھن}}{{flagicon image|Flag of Kurdistan.svg}} مستۆ|commander2={{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|ئەتاتورک]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[نوورەددین پاشا]]{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[پێشڕەو]] خاڵیس بەگ&lt;small&gt;(فەرماندەی ھێزی سوارەی شەشەم)&lt;/small&gt;{{Executed}}{{ھن}}{{flagicon image|Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg}} [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپال عوسمان]]|commander3=|units1=|units2=|units3=|strength1='''گوتەی حکوومەت''':{{ھن}}٣٠٠٠ یاخیبوو &lt;small&gt;(زۆربەیان [[سوارە]]بوونە)&lt;/small&gt;{{ھن}}٢٥٠٠ تفەنگ ھەڵگر
----
'''گوتەی یاخیبووان''':{{ھن}}٦٠٠٠ یاخیبوو|strength2='''گوتەی حکوومەت''':{{ھن}}٣١٦١ پیاو{{ھن}}١٣٥٠ ئاژەڵی سەربازی{{ھن}}٢٧٥٠ تفەنگ ھەڵگر{{ھن}}٣ ڕەشاشی سووک{{ھن}}١٨ ڕەشاشی قوڕس
----
'''گوتەی یاخیبووان''':{{ھن}}٦٠٠٠ پیاوی سوارە{{ھن}}٢٥٠٠٠ھێزی پیادە{{ھن}}چەند ژمارەیەکی نەزانراو لە میلیشیا و جەندرمەری|strength3=|casualties1=*٥٠٠ یاخیبوو کوژران{{ھن}}
*٣٢ سەرکردەی یاخیبوو و ٥٠٠ یاخیبوو گیران و دەستبەسەرکران|casualties2=*نەزانراو|casualties3=|notes=|campaignbox= }}

'''ڕاپەڕینی قۆچگری''' ({{بە کوردیی باکووری|Serhildana Qoçgiriyê}}؛ {{Langx|tr|Koçgiri isyanı}}) ڕاپەڕینێکی [[کورد|کوردی]] بوو، کە لە ناوچەی [[قۆچگری]]، لە ڕۆژھەڵاتی ئێستای [[پارێزگای سێواس]] کە لە شوباتی ١٩٢١ دەستی پێکرد. یاخیبوونەکە سەرەتا [[عەلەوی]] بوو، بەڵام سەرکەوتوو بوو لە کۆکردنەوەی پشتیوانیی لەلایەن ھۆزە [[سوننە|سوننەکانی]] نزیکەوە.&lt;ref name=&quot;Ergin2&quot;&gt;{{cite conference|conference=Sempozyumu'nda Sunulan Bildiriler, 20–22 Eylül 2013|last=Güneş|first=Ergin|title=Koçgiri İsyanı Ekseninde Dersim Direnişi|page=244|year=2014|editor-last=Boztuğ|editor-first=Onursal|publisher=[[Tunceli University]]|language=tr}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|url=https://archive.org/details/emergenceofkurdi0000olso|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=[https://archive.org/details/emergenceofkurdi0000olso/page/n60 35]}}&lt;/ref&gt; سەرکردە عەشیرەتی و خێڵەکییەکان پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ [[کۆمەڵگای سەرھەڵدانی کوردستان|کۆمەڵگەی سەرھەڵدانی کوردستان]] (ساک) ھەبوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|url=https://archive.org/details/emergenceofkurdi0000olso|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=[https://archive.org/details/emergenceofkurdi0000olso/page/n53 28]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{بیرخستنەوەی ژوورناڵ |last=Olson |first=Robert |last2=Rumbold |first2=Horace |date=1989 |title=The Koçgiri Kurdish rebellion in 1921 and the draft law for a proposed autonomy of Kurdistan |url=https://www.jstor.org/stable/25817079 |journal=Oriente Moderno |volume=8 (69) |issue=1/6 |pages=41 |doi=10.1163/22138617-0690106006 |issn=0030-5472 |jstor=25817079 |url-access=subscription}}&lt;/ref&gt; یاخیبوونەکە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٢١ شکستی ھێنا.

== پێشینە ==
دوای واژۆکردنی [[پەیمانی سیڤەر]] کوردەکان ھەستیان بە متمانەی زیاتر کرد بەخۆیان کە توانیویانە لانیکەم بگەنە جۆرێک لە حکوومەتێکی ئۆتۆنۆمی بۆ خۆیان. [[شێخ عەبدولقادر شەمزینی]] کوڕی [[شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری]] و سەرۆکی ساک&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Özoĝlu|first=Hakan|title=Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries|date=2004|publisher=SUNY Press|isbn=978-0-7914-5993-5|pages=88–91|language=en}}&lt;/ref&gt; پشتگیری لە بیرۆکەی ئۆتۆنۆمیی کورد لە ناوخۆی تورکیادا کرد. بەڵام [[نووری دێرسیمی|نووری دەرسیمی]] و عەلیشێر ئەفەندی لە ئۆتۆنۆمی زیاتریان دەویست، بە پێی مادەی ٦٤ی پەیماننامەکە دەیانویست کوردستانێکی سەربەخۆ دابمەزرێنن.&lt;ref name=&quot;:022&quot;&gt;{{Cite book|last=Olson|first=Robert W.|title=The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880–1925|url=https://archive.org/details/emergenceofkurdi0000olso|date=1989|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77619-7|pages=[https://archive.org/details/emergenceofkurdi0000olso/page/n53 28]–29}}&lt;/ref&gt; [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] بەدواداچوونی بۆ ڕووداوەکانی ناوچەی دەرسیم کرد و ھەروەک ئەوەی زانی کە بەشێک لە کوردەکان بەگوێرەی ئەو چواردە خاڵەی کە سەرۆکی ئەمریکا [[ودرۆ ویلسۆن|ودرۆ وێڵسۆن]] ڕایگەیاندبوو، بەدواداچوون بۆ ئۆتۆنۆمی دەکەن، وەڵامی دایەوە کە پلانی وێڵسن بۆ گەلانی پارێزگاکانی ڕۆژھەڵات بێ نرخە و پێیان باشترە بزووتنەوەی ناسیۆنالیستیی تورکیی ئەو پەیڕەو بکەن.&lt;ref name=&quot;:022&quot; /&gt;

== دانووستانەکان ==
کوردەکانی دەورووبەری دەرسیم دەستیان کرد بە ئامادەکاری بۆ ڕووبەڕووبوونەوە، دواجار لەگەڵ ناسیۆنالیستە تورکەکان، وە ھەروەھا ھەڵیانکوتایە سەر چەند کۆگایەکی چەکی تورکیا. تا مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ١٩٢٠ ئەوەندەیان گرت کە ھەست بە خۆیان بکەن لە پێگەیەکی بەھێزدان و عەلیشان بەگ، سەرۆکی [[گەرجان]] ھۆزەکانی بۆ سەربەخۆیی ئامادە کرد. لە کۆتاییدا لە ١٥ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ بەیاننامەیەکیان گەیاندە کەمالییەکان کە ئەمانەی خوارەوەی تێدابوو.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Meiselas|first=Susan|title=Kurdistan: In the Shadow of History|date=1997|publisher=Random House|isbn=978-0-226-51928-9|location=New York|pages=120|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt;

* پێویستە حکوومەتی ئەنقەرە پابەندی ئەو ڕێککەوتنە بێت کە کورد لەگەڵ سوڵتان لە ئەستەنبوڵ ھەیبوو و ئۆتۆنۆمی کورد قبوڵ بکات
* ھەروەھا پێویستە حکوومەت لە ئەنقەرە ئەو کەسانە ئاگادار بکاتەوە کە بەیاننامەکەیان نووسیوە سەبارەت بە نزیکبوونەوەیان بەرامبەر بە کوردستانێکی خۆسەر.
* سەرجەم زیندانییانی کورد لە زیندانەکانی ئەرزنجان، مەلەدی، ئێلازیز (ئەمڕۆی خارپێت) و سێواس ئازاد دەکرێن.
* ئیدارەی تورکیا لەو ناوچانەی کە زۆرینەی کوردیان تێدایە دەبێت بڕوات
* وە سوپای تورکیا کە ڕەوانەی ناوچە کوردنشینەکان کرا، پێویستە بکشێتەوە

تا ٢٤ی تشرینی دووەمی ١٩٢٠ داوای وەڵامیان کرد.&lt;ref name=&quot;:02&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:23&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; لە ٢٥ی کانوونی دووەمدا کوردەکان دیسانەوە داوایان کرد کە مافی سیاسیی زیاتریان پێبدرێت لە پارێزگاکانی [[پارێزگای دیاربەکر|دیاربەکر]] و [[پارێزگای بدلیس|بەتلیس]] و [[پارێزگای وان|وان]] و [[پارێزگای خارپێت|خارپێت]] وەک لە پەیمانی سیڤەردا ڕێککەوتوون.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;Olson, Robert; Rumbold, Horace (1989) p. 43&lt;/ref&gt; کەمالییەکان سەرەتا گوێیان لە داواکارییەکانیان بوو بۆ ئازادیی زیاتری سیاسی، بەڵام لە ھەمان کاتدا ھێزی بەرچاویان گواستەوە بۆ ناوچەکە بە مەبەستی دامرکاندنەوەی یاخیبوونەکە.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 30&lt;/ref&gt; سەرەڕای ئەوەش حکوومەتی تورکیا ھەوڵی فریودانی کوردەکانی دا وەک چۆن حاکمێکیان بۆ پارێزگاری خارپێت نارد بۆ پێرتەک بۆ ئەوەی دڵنیایان بکاتەوە کە مستەفا کەمال بە داواکارییەکان ڕازی بووە. تەنانەت مستەفا کەمال ئەندامی پەرلەمانی زیادەی لەو ھەرێمەوە کاندید کرد.&lt;ref name=&quot;:12&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt; ھەروەھا حکوومەتی تورکیا پێشنیاری ئەوەی کرد کە [[موتەسەڕیف|موتەسەڕڕیفێکی]] کورد بۆ ناوچەکە ڕاسپێرێت، بەڵام شۆڕشگێڕان بە نوێنەرایەتی [[سەید ڕەزا]] و عەلیشان بەگ (بەرپرس لە [[گەرجان]]) ئەو پێشنیارەیان ڕەتکردەوە، و داواکارییەکەیان دووپاتکردەوە کە ئەوان حکوومەتێکی سەربەخۆی کوردییان دەوێت نەک حکوومەتێک کە ئەنقەرە بیسەپێنێت.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;Robert Olson, (1989) p. 31&lt;/ref&gt;

== یاخیبوونەکە ==
دوابەدوای ئەم وەڵامە، مستەفا کەمال فەرمانی دەستگیرکردنی نووری دەرسیمی دەرکرد و لە ٢٠ی کانوونی دووەمدا دەستبەسەرکرا و گەیەنرایە زیندان.

فەرماندەی [[سوپای ناوەندی (تورکیا)|سوپای ناوەندی]] نورەددین پاشا ھێزێکی نزیکەی ٣٠٠٠ سوارە و لەوان کەتیبەکانی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانی]] نارد.&lt;ref name=&quot;Mango3302&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt; تا مانگی شوبات شەڕ لە نێوان پارتەکاندا دەستی پێکرد و تورکەکان داوای خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرجی شۆڕشگێڕانی کوردیان دەکرد. یەکەم ڕووبەڕووبوونەوەی گەورەی نێوان فراکسیۆنەکان بە سەرکەوتوویی بۆ کورد کۆتاییی ھات، بەڵام شەڕ بەردەوام بوو&lt;ref&gt;Robert Olson, (1989) p. 32&lt;/ref&gt; و یاخیبووان تا ١٧ی حوزەیرانی ١٩٢١ تێکشکێنران.&lt;ref&gt;Ergün Aybars, ''İstiklâl Mahkemeleri'', Bilgi Yayınevi, 1975, [https://books.google.com/books?id=cCQKAQAAIAAJ&amp;q=17+Haziran+1921+Ko%C3%A7giri p. 34.] {{In lang|tr}}&lt;/ref&gt;

پێش سەرکوتکردنی یاخیبووان، نورەددین پاشا وتی (بەپێی ھەندێک سەرچاوە ئەم لێدوانە ھی [[تۆپال عوسمان (فەرماندەی سەربازی)|تۆپاڵ عوسمانە]]):&lt;blockquote&gt;لە نیشتمان (تورکیا)، ئێمە ئەو کەسانەمان پاککردەوە کە دەڵێن &quot;زۆ&quot; ([[ئەرمەنییەکان]])، وە من ئەو کەسانەش پاک دەکەمەوە کە دەڵێن &quot;لۆ&quot; ([[کورد]]) لە ڕەگ و ڕیشەیانەوە.&lt;ref name=&quot;Hans&quot;&gt;Hans-Lukas Kieser, ''Iskalanmış barış: Doğu Vilayetleri'nde misyonerlik, etnik kimlik ve devlet 1839–1938'', İletişim Yayınları, 2005, {{ISBN|978-975-05-0300-9}}, [https://books.google.com/books?id=U3YKAQAAMAAJ&amp;q=zo+diyenleri+yok+ettik+lo p. 570.] {{in lang|tr}} (original: ''Der verpasste Friede: Mission, Ethnie und Staat in den Ostprovinzen der Türkei 1839–1938'', Chronos, 2000, {{ISBN|3-905313-49-9}}) {{in lang|de}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Martin van Bruinessen]], ''Mullas, Sufis and Heretics: The Role of Religion in Kurdish Society: Collected Articles'', ISIS Press, 2000, {{ISBN|978-975-428-162-0}}, p. 183.&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;دڕندەییی سەرکوتکردنەکە وایکرد [[ئەنجومەنی باڵای نیشتمانیی تورکیا|ئەنجوومەنی نیشتمانیی گەورە]] بڕیاری دادگاییکردنی نورەددین پاشا بدات. ھەرچەندە نورەددین پاشا لە ٣ی تشرینی دووەمی ١٩٢١ لە کارەکەی دوورخرایەوە و بانگھێشتی ئەنقەرە کرا، بەڵام [[مستەفا کەمال ئاتاتورک|مستەفا کەمال ئەتاتورک]] دەستوەردانی کرد و ڕێگری لە دادگاییکردنەکە کرد.&lt;ref name=&quot;Mango3303&quot;&gt;[[Andrew Mango]], ''Atatürk'', John Murray, 1999, {{ISBN|978-0-7195-6592-2}}, p. 330.&lt;/ref&gt;

دڕندەییی کردەوەی ھێزەکانی تورکیا تەنانەت بەشێک لە ئەندامانی ئەنجوومەنی نیشتمانیی ئەنقەرەی تووشی شۆک کرد. یەکێک لە نوێنەران وتی: &quot;''تەنانەت'' ''بەربەرییە ئەفریقییەکانیش زیادەڕەوییەکی لەو شێوەیە قبووڵ ناکەن''&quot;.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Gingeras|first=Ryan|url=https://books.google.com/books?id=O0ASDAAAQBAJ|title=Fall of the Sultanate: The Great War and the End of the Ottoman Empire 1908–1922|date=2016|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0199676071|pages=284}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
&lt;references /&gt;
== بەستەرە دەرەکییەکان ==

* [https://www.sciencespo.fr/mass-violence-war-massacre-resistance/fr/document/repression-koa-giri-rebellion-1920-1921 سەرکوتکردنی ڕاپەڕینی قۆچگری، ١٩٢٠-١٩٢١]
{{شریتی دەروازە|مێژوو|شەڕ|دەیەی ١٩٢٠|کوردستان|تورکیا|ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی}}
{{پۆلی کۆمنز|Koçgiri Rebellion}}

[[پۆل:ناکۆکیی تورکیا و کوردەکان]]
[[پۆل:Webarchive template wayback links]]
[[پۆل:ڕاپەڕینەکان]]
[[پۆل:ململانێکان لە تورکیا]]
[[پۆل:شەڕەکان]]
[[پۆل:شۆڕشەکان]]
[[پۆل:شۆڕش]]
[[پۆل:دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:تورکیا لە دەیەی ١٩٢٠]]
[[پۆل:مێژووی کورد]]
[[پۆل:مێژووی کوردستان]]
[[پۆل:مێژووی تورکیا]]
[[پۆل:١٩٢١]]
[[پۆل:١٩٢٠]]</text>
      <sha1>117q3aefg6xpugl4lhw7tynkui5ycnf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ئەحمەد خومەینی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287005</id>
    <revision>
      <id>1457436</id>
      <timestamp>2025-07-08T12:19:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>بە وەرگێڕانی کردنەوەی بەش لە پەڕەی «[[:ar:Special:Redirect/revision/70547629|أحمد الخميني]]» دروست کراوە.</comment>
      <origin>1457436</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1705" sha1="bez3ly78hu19hwm7mnwhhabesgcf1on" xml:space="preserve">'''ئەحمەد خومەینی''' (١٤ی ئازاری ١٩٤٦ – ١٧ی ئازاری ١٩٩٥)، &lt;ref name=&quot;ICPIKW&quot;&gt;{{Cite web |last=Staff |ناونیشان=http://en.imam-khomeini.ir/en/n11451/News/Imam_highly_trusted_Seyyed_Ahmad_Khomeini |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230602143042/http://en.imam-khomeini.ir/en/n11451/News/Imam_highly_trusted_Seyyed_Ahmad_Khomeini |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=2023-06-02 |وێبگە=Imam Khomeini}}&lt;/ref&gt; سیاسەتمەدارێکی [[ئێران|ئێرانی]] و کوڕی بچووکی [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامی ئێران]] بوو، &lt;ref&gt;[https://www.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini%5CAhmad%20Khomeini%20en.HTM Sayyed Ahmad Khomeini], [[ڕێکخراوەی دەنگ و ڕەنگی کۆماری ئیسلامیی ئێران|إذاعة جمهورية إيران الإسلامية]]. {{Cite web |ناونیشان=http://www2.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini/Ahmad%20Khomeini%20en.HTM |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080309182555/http://www2.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini/Ahmad%20Khomeini%20en.HTM |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=9 مارس 2008 |ڕێکەوتی سەردان=5 سبتمبر 2019}}&lt;/ref&gt; و باوکی حەسەن خومەینی بوو. پێش [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئێران و لە کاتی شۆڕشی ئێران]] دەستە ڕاستی باوکی بووە. چەندین پۆستی بڕیاردانی ھەبووە. ھاوسەرگیری لەگەڵ فاتیمە ئەلتەباتەبایی کچی سەفییە، خوشکی [[مووسا سەدر]] دەکات.

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>bez3ly78hu19hwm7mnwhhabesgcf1on</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457437</id>
      <parentid>1457436</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T12:22:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457437</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1717" sha1="8d21pi3dna4yvu1fgfc93n6m22jhhzr" xml:space="preserve">{{Databox}}'''ئەحمەد خومەینی''' (١٤ی ئازاری ١٩٤٦ – ١٧ی ئازاری ١٩٩٥)،&lt;ref name=&quot;ICPIKW&quot;&gt;{{Cite web |last=Staff |ناونیشان=http://en.imam-khomeini.ir/en/n11451/News/Imam_highly_trusted_Seyyed_Ahmad_Khomeini |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230602143042/http://en.imam-khomeini.ir/en/n11451/News/Imam_highly_trusted_Seyyed_Ahmad_Khomeini |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=2023-06-02 |وێبگە=Imam Khomeini}}&lt;/ref&gt; [[سیاسەتمەدار]]ێکی [[ئێران|ئێرانی]] و کوڕی بچووکی [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامی ئێران]] بوو،&lt;ref&gt;[https://www.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini%5CAhmad%20Khomeini%20en.HTM Sayyed Ahmad Khomeini], [[ڕێکخراوەی دەنگ و ڕەنگی کۆماری ئیسلامیی ئێران|إذاعة جمهورية إيران الإسلامية]].{{Cite web |ناونیشان=http://www2.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini/Ahmad%20Khomeini%20en.HTM |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080309182555/http://www2.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini/Ahmad%20Khomeini%20en.HTM |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=9 مارس 2008 |ڕێکەوتی سەردان=5 سبتمبر 2019}}&lt;/ref&gt; و باوکی حەسەن خومەینی بوو. پێش [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئێران و لە کاتی شۆڕشی ئێران]] دەستە ڕاستی باوکی بووە. چەندین پۆستی بڕیاردانی ھەبووە. ھاوسەرگیری لەگەڵ فاتیمە ئەلتەباتەبایی کچی سەفییە، خوشکی [[مووسا سەدر]] دەکات.

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>8d21pi3dna4yvu1fgfc93n6m22jhhzr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457456</id>
      <parentid>1457437</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:00:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی داڕێژەی بەجێماوی {{[[داڕێژە:سەرچاوەکان|سەرچاوەکان]]}}</comment>
      <origin>1457456</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1770" sha1="rl1ma87l4jabnew58l58xhulhwale3m" xml:space="preserve">{{Databox}}'''ئەحمەد خومەینی''' (١٤ی ئازاری ١٩٤٦ – ١٧ی ئازاری ١٩٩٥)،&lt;ref name=&quot;ICPIKW&quot;&gt;{{Cite web |last=Staff |ناونیشان=http://en.imam-khomeini.ir/en/n11451/News/Imam_highly_trusted_Seyyed_Ahmad_Khomeini |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230602143042/http://en.imam-khomeini.ir/en/n11451/News/Imam_highly_trusted_Seyyed_Ahmad_Khomeini |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=2023-06-02 |وێبگە=Imam Khomeini}}&lt;/ref&gt; [[سیاسەتمەدار]]ێکی [[ئێران|ئێرانی]] و کوڕی بچووکی [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامی ئێران]] بوو،&lt;ref&gt;[https://www.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini%5CAhmad%20Khomeini%20en.HTM Sayyed Ahmad Khomeini], [[ڕێکخراوەی دەنگ و ڕەنگی کۆماری ئیسلامیی ئێران|إذاعة جمهورية إيران الإسلامية]].{{Cite web |ناونیشان=http://www2.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini/Ahmad%20Khomeini%20en.HTM |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080309182555/http://www2.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini/Ahmad%20Khomeini%20en.HTM |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=9 مارس 2008 |ڕێکەوتی سەردان=5 سبتمبر 2019}}&lt;/ref&gt; و باوکی حەسەن خومەینی بوو. پێش [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئێران و لە کاتی شۆڕشی ئێران]] دەستە ڕاستی باوکی بووە. چەندین پۆستی بڕیاردانی ھەبووە. ھاوسەرگیری لەگەڵ فاتیمە ئەلتەباتەبایی کچی سەفییە، خوشکی [[مووسا سەدر]] دەکات.

== سەرچاوەکان ==

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}</text>
      <sha1>rl1ma87l4jabnew58l58xhulhwale3m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457478</id>
      <parentid>1457456</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:35:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>/* سەرچاوەکان */</comment>
      <origin>1457478</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1742" sha1="gg90a8z5t9fzfsebs9ep4tisaynbtd1" xml:space="preserve">{{Databox}}'''ئەحمەد خومەینی''' (١٤ی ئازاری ١٩٤٦ – ١٧ی ئازاری ١٩٩٥)،&lt;ref name=&quot;ICPIKW&quot;&gt;{{Cite web |last=Staff |ناونیشان=http://en.imam-khomeini.ir/en/n11451/News/Imam_highly_trusted_Seyyed_Ahmad_Khomeini |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230602143042/http://en.imam-khomeini.ir/en/n11451/News/Imam_highly_trusted_Seyyed_Ahmad_Khomeini |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=2023-06-02 |وێبگە=Imam Khomeini}}&lt;/ref&gt; [[سیاسەتمەدار]]ێکی [[ئێران|ئێرانی]] و کوڕی بچووکی [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامی ئێران]] بوو،&lt;ref&gt;[https://www.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini%5CAhmad%20Khomeini%20en.HTM Sayyed Ahmad Khomeini], [[ڕێکخراوەی دەنگ و ڕەنگی کۆماری ئیسلامیی ئێران|إذاعة جمهورية إيران الإسلامية]].{{Cite web |ناونیشان=http://www2.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini/Ahmad%20Khomeini%20en.HTM |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080309182555/http://www2.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini/Ahmad%20Khomeini%20en.HTM |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=9 مارس 2008 |ڕێکەوتی سەردان=5 سبتمبر 2019}}&lt;/ref&gt; و باوکی حەسەن خومەینی بوو. پێش [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئێران و لە کاتی شۆڕشی ئێران]] دەستە ڕاستی باوکی بووە. چەندین پۆستی بڕیاردانی ھەبووە. ھاوسەرگیری لەگەڵ فاتیمە ئەلتەباتەبایی کچی سەفییە، خوشکی [[مووسا سەدر]] دەکات.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}</text>
      <sha1>gg90a8z5t9fzfsebs9ep4tisaynbtd1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457483</id>
      <parentid>1457478</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T16:01:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Ahmad Khomeini}}</comment>
      <origin>1457483</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1781" sha1="aea6ltu4exm4i7c0zmo4lh6950osh3m" xml:space="preserve">{{Databox}}'''ئەحمەد خومەینی''' (١٤ی ئازاری ١٩٤٦ – ١٧ی ئازاری ١٩٩٥)،&lt;ref name=&quot;ICPIKW&quot;&gt;{{Cite web |last=Staff |ناونیشان=http://en.imam-khomeini.ir/en/n11451/News/Imam_highly_trusted_Seyyed_Ahmad_Khomeini |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230602143042/http://en.imam-khomeini.ir/en/n11451/News/Imam_highly_trusted_Seyyed_Ahmad_Khomeini |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=2023-06-02 |وێبگە=Imam Khomeini}}&lt;/ref&gt; [[سیاسەتمەدار]]ێکی [[ئێران|ئێرانی]] و کوڕی بچووکی [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامی ئێران]] بوو،&lt;ref&gt;[https://www.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini%5CAhmad%20Khomeini%20en.HTM Sayyed Ahmad Khomeini], [[ڕێکخراوەی دەنگ و ڕەنگی کۆماری ئیسلامیی ئێران|إذاعة جمهورية إيران الإسلامية]].{{Cite web |ناونیشان=http://www2.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini/Ahmad%20Khomeini%20en.HTM |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080309182555/http://www2.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini/Ahmad%20Khomeini%20en.HTM |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=9 مارس 2008 |ڕێکەوتی سەردان=5 سبتمبر 2019}}&lt;/ref&gt; و باوکی حەسەن خومەینی بوو. پێش [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئێران و لە کاتی شۆڕشی ئێران]] دەستە ڕاستی باوکی بووە. چەندین پۆستی بڕیاردانی ھەبووە. ھاوسەرگیری لەگەڵ فاتیمە ئەلتەباتەبایی کچی سەفییە، خوشکی [[مووسا سەدر]] دەکات.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Ahmad Khomeini}}</text>
      <sha1>aea6ltu4exm4i7c0zmo4lh6950osh3m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457508</id>
      <parentid>1457483</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:03:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:ژیاننامە|ژیاننامە]]، [[دەروازە:ئێران|ئێران]]، [[دەروازە:سیاسەت|سیاسەت]] و [[دەروازە:شیعە|شیعە]]</comment>
      <origin>1457508</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1861" sha1="dowcf9rwrcecw3byhcgbpsydx5psy4h" xml:space="preserve">{{Databox}}'''ئەحمەد خومەینی''' (١٤ی ئازاری ١٩٤٦ – ١٧ی ئازاری ١٩٩٥)،&lt;ref name=&quot;ICPIKW&quot;&gt;{{Cite web |last=Staff |ناونیشان=http://en.imam-khomeini.ir/en/n11451/News/Imam_highly_trusted_Seyyed_Ahmad_Khomeini |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230602143042/http://en.imam-khomeini.ir/en/n11451/News/Imam_highly_trusted_Seyyed_Ahmad_Khomeini |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=2023-06-02 |وێبگە=Imam Khomeini}}&lt;/ref&gt; [[سیاسەتمەدار]]ێکی [[ئێران|ئێرانی]] و کوڕی بچووکی [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامی ئێران]] بوو،&lt;ref&gt;[https://www.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini%5CAhmad%20Khomeini%20en.HTM Sayyed Ahmad Khomeini], [[ڕێکخراوەی دەنگ و ڕەنگی کۆماری ئیسلامیی ئێران|إذاعة جمهورية إيران الإسلامية]].{{Cite web |ناونیشان=http://www2.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini/Ahmad%20Khomeini%20en.HTM |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080309182555/http://www2.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini/Ahmad%20Khomeini%20en.HTM |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=9 مارس 2008 |ڕێکەوتی سەردان=5 سبتمبر 2019}}&lt;/ref&gt; و باوکی حەسەن خومەینی بوو. پێش [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئێران و لە کاتی شۆڕشی ئێران]] دەستە ڕاستی باوکی بووە. چەندین پۆستی بڕیاردانی ھەبووە. ھاوسەرگیری لەگەڵ فاتیمە ئەلتەباتەبایی کچی سەفییە، خوشکی [[مووسا سەدر]] دەکات.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Ahmad Khomeini}}
{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|ئێران|سیاسەت|شیعە}}</text>
      <sha1>dowcf9rwrcecw3byhcgbpsydx5psy4h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457538</id>
      <parentid>1457508</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T21:01:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[ویکیپیدیا:پۆلێنکردنی وتارە ھاوسەنگەکان|بۆت]]: زیادکردنی پۆلە ھاوسەنگەکان</comment>
      <origin>1457538</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1972" sha1="gwu47rl1h4tv6a2gqceab7rfvp9o2f3" xml:space="preserve">{{Databox}}'''ئەحمەد خومەینی''' (١٤ی ئازاری ١٩٤٦ – ١٧ی ئازاری ١٩٩٥)،&lt;ref name=&quot;ICPIKW&quot;&gt;{{Cite web |last=Staff |ناونیشان=http://en.imam-khomeini.ir/en/n11451/News/Imam_highly_trusted_Seyyed_Ahmad_Khomeini |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20230602143042/http://en.imam-khomeini.ir/en/n11451/News/Imam_highly_trusted_Seyyed_Ahmad_Khomeini |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=2023-06-02 |وێبگە=Imam Khomeini}}&lt;/ref&gt; [[سیاسەتمەدار]]ێکی [[ئێران|ئێرانی]] و کوڕی بچووکی [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامی ئێران]] بوو،&lt;ref&gt;[https://www.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini%5CAhmad%20Khomeini%20en.HTM Sayyed Ahmad Khomeini], [[ڕێکخراوەی دەنگ و ڕەنگی کۆماری ئیسلامیی ئێران|إذاعة جمهورية إيران الإسلامية]].{{Cite web |ناونیشان=http://www2.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini/Ahmad%20Khomeini%20en.HTM |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20080309182555/http://www2.irib.ir/occasions/Ahmad%20Khomeini/Ahmad%20Khomeini%20en.HTM |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=9 مارس 2008 |ڕێکەوتی سەردان=5 سبتمبر 2019}}&lt;/ref&gt; و باوکی حەسەن خومەینی بوو. پێش [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئێران و لە کاتی شۆڕشی ئێران]] دەستە ڕاستی باوکی بووە. چەندین پۆستی بڕیاردانی ھەبووە. ھاوسەرگیری لەگەڵ فاتیمە ئەلتەباتەبایی کچی سەفییە، خوشکی [[مووسا سەدر]] دەکات.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Ahmad Khomeini}}
{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|ئێران|سیاسەت|شیعە}}
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٤٥]]
[[پۆل:مردووانی ١٩٩٥]]
[[پۆل:خەڵکی قوم]]</text>
      <sha1>gwu47rl1h4tv6a2gqceab7rfvp9o2f3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>مستەفا خومەینی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287006</id>
    <revision>
      <id>1457443</id>
      <timestamp>2025-07-08T13:52:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>بە وەرگێڕانی کردنەوەی بەش لە پەڕەی «[[:ar:Special:Redirect/revision/70932601|مصطفى الخميني]]» دروست کراوە.</comment>
      <origin>1457443</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1029" sha1="rx5uwvqtf0b89rsinekborotax2wjz0" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی زانا}}
'''سەید مستەفا خومەینی''' ( [[١٢ی کانوونی یەکەم|١٢ی کانوونی یەکەمی]] [[١٩٣٠]] – [[٢٣ی تشرینی یەکەم|٢٣ی تشرینی یەکەمی]] [[١٩٧٧]]) [[عالم (ئیسلام)|پیاوێکی ئایینی]] [[ئیمامەت (شیعە)|شیعەی]] [[ئێران]] و کوڕی ڕێبەر [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] بوو. پێش [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامی]] کۆچی دوایی کردووە. &lt;ref name=&quot;Axw2013&quot;&gt;{{Cite book|last=Michael Axworthy|url=https://books.google.com/books?id=XYoeAAAAQBAJ&amp;pg=PA99|title=Revolutionary Iran: A History of the Islamic Republic|date=1 September 2013|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-932226-8|page=99|author-link=Michael Axworthy|access-date=9 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20191215232804/https://books.google.com/books?id=XYoeAAAAQBAJ&amp;pg=PA99|archive-date=15 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>rx5uwvqtf0b89rsinekborotax2wjz0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457444</id>
      <parentid>1457443</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T13:54:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457444</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="923" sha1="byheggb0xxfklu9zbwmczu6jovxbv2b" xml:space="preserve">{{Databox}}
'''سەید مستەفا خومەینی''' (١٢ی کانوونی یەکەمی ١٩٣٠ – ٢٣ی تشرینی یەکەمی ١٩٧٧) [[عالم (ئیسلام)|پیاوێکی ئایینی]] [[ئیمامەت (شیعە)|شیعەی]] [[ئێران]] و کوڕی ڕێبەر [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] بوو. پێش [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامی]] کۆچی دوایی کردووە.&lt;ref name=&quot;Axw2013&quot;&gt;{{Cite book|last=Michael Axworthy|url=https://books.google.com/books?id=XYoeAAAAQBAJ&amp;pg=PA99|title=Revolutionary Iran: A History of the Islamic Republic|date=1 September 2013|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-932226-8|page=99|author-link=Michael Axworthy|access-date=9 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20191215232804/https://books.google.com/books?id=XYoeAAAAQBAJ&amp;pg=PA99|archive-date=15 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>byheggb0xxfklu9zbwmczu6jovxbv2b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457445</id>
      <parentid>1457444</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T14:00:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457445</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2649" sha1="75s7oqrunateyusskx5dy4ka8b4yur7" xml:space="preserve">{{Databox}}
'''سەید مستەفا خومەینی''' (١٢ی کانوونی یەکەمی ١٩٣٠ – ٢٣ی تشرینی یەکەمی ١٩٧٧) [[عالم (ئیسلام)|پیاوێکی ئایینی]] [[ئیمامەت (شیعە)|شیعەی]] [[ئێران]] و کوڕی ڕێبەر [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] بوو. پێش [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامیی]] کۆچی دوایی کردووە.&lt;ref name=&quot;Axw2013&quot;&gt;{{Cite book|last=Michael Axworthy|url=https://books.google.com/books?id=XYoeAAAAQBAJ&amp;pg=PA99|title=Revolutionary Iran: A History of the Islamic Republic|date=1 September 2013|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-932226-8|page=99|author-link=Michael Axworthy|access-date=9 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20191215232804/https://books.google.com/books?id=XYoeAAAAQBAJ&amp;pg=PA99|archive-date=15 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;

== ژیانی سەرەتایی و پەروەردە ==

لە ١٢ی کانوونی یەکەمی ١٩٣٠ لە شاری [[قوم]] لەدایکبووە. کوڕە گەورەکەی [[ئایەتوڵڵا خومەینی]] و [[خەدیجە سەقەفی]] کچی پیاوێکی ئایینی سەید [[حاج میرزا تارانی]] بوو. دەرچووی ناوەندی مەدرەسەی قوم بووە.

== چالاکییەکان ==

مستەفا خومەینی بەشداری لە بزووتنەوەی باوکیدا کردووە. دوای ڕووداوەکانی ساڵی ١٩٦٣ ھەروەھا دوای دەربەدەری باوکی دەستگیر و زیندانی کرا. لە ٣ی کانوونی دووەمی ١٩٦٥ پەیوەندی بە باوکییەوە کرد لە شاری [[بورسا]]ی [[تورکیا]] و لەوێ لە دەربەدەریدا بوو. پاشان لە تشرینی یەکەمی ١٩٦٥ لەگەڵ خێزانەکەی لە [[نەجەف]] لە [[عێراق]] ژیاوە. لەوێ پەیوەندی لەگەڵ [[حەسەن شیرازی]] چالاکوانی شیعەی عێراقی ھەبووە. مستەفا و ئەحمەدی برای بوونە بەشێک لە بزووتنەوەی ژێرزەمینیی خومەینی. ھەروەھا ئەم گرووپە [[محەممەد بەھەشتی]] و [[مورتەزا موتەھەری]] لەخۆگرتبوو. لە ساڵی ١٩٧٠ خومەینی داوای لە حەسەن شیرازی کرد کە لە زیندان ئازاد کرابوو، بچێتە لوبنان بۆ دۆزینەوەی لایەنگرانی تاکەکەسی و دامەزراوەیی. شیرازی تا ساڵی ١٩٧٤ ئەم چالاکییەی لە [[لوبنان]] ئەنجامدا.

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>75s7oqrunateyusskx5dy4ka8b4yur7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457446</id>
      <parentid>1457445</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T14:01:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>/* سەرچاوەکان */</comment>
      <origin>1457446</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2802" sha1="pi68imxr7zjo3dlrjoabivuzhwnoccw" xml:space="preserve">{{Databox}}
'''سەید مستەفا خومەینی''' (١٢ی کانوونی یەکەمی ١٩٣٠ – ٢٣ی تشرینی یەکەمی ١٩٧٧) [[عالم (ئیسلام)|پیاوێکی ئایینی]] [[ئیمامەت (شیعە)|شیعەی]] [[ئێران]] و کوڕی ڕێبەر [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] بوو. پێش [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامیی]] کۆچی دوایی کردووە.&lt;ref name=&quot;Axw2013&quot;&gt;{{Cite book|last=Michael Axworthy|url=https://books.google.com/books?id=XYoeAAAAQBAJ&amp;pg=PA99|title=Revolutionary Iran: A History of the Islamic Republic|date=1 September 2013|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-932226-8|page=99|author-link=Michael Axworthy|access-date=9 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20191215232804/https://books.google.com/books?id=XYoeAAAAQBAJ&amp;pg=PA99|archive-date=15 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;

== ژیانی سەرەتایی و پەروەردە ==

لە ١٢ی کانوونی یەکەمی ١٩٣٠ لە شاری [[قوم]] لەدایکبووە. کوڕە گەورەکەی [[ئایەتوڵڵا خومەینی]] و [[خەدیجە سەقەفی]] کچی پیاوێکی ئایینی سەید [[حاج میرزا تارانی]] بوو. دەرچووی ناوەندی مەدرەسەی قوم بووە.

== چالاکییەکان ==

مستەفا خومەینی بەشداری لە بزووتنەوەی باوکیدا کردووە. دوای ڕووداوەکانی ساڵی ١٩٦٣ ھەروەھا دوای دەربەدەری باوکی دەستگیر و زیندانی کرا. لە ٣ی کانوونی دووەمی ١٩٦٥ پەیوەندی بە باوکییەوە کرد لە شاری [[بورسا]]ی [[تورکیا]] و لەوێ لە دەربەدەریدا بوو. پاشان لە تشرینی یەکەمی ١٩٦٥ لەگەڵ خێزانەکەی لە [[نەجەف]] لە [[عێراق]] ژیاوە. لەوێ پەیوەندی لەگەڵ [[حەسەن شیرازی]] چالاکوانی شیعەی عێراقی ھەبووە. مستەفا و ئەحمەدی برای بوونە بەشێک لە بزووتنەوەی ژێرزەمینیی خومەینی. ھەروەھا ئەم گرووپە [[محەممەد بەھەشتی]] و [[مورتەزا موتەھەری]] لەخۆگرتبوو. لە ساڵی ١٩٧٠ خومەینی داوای لە حەسەن شیرازی کرد کە لە زیندان ئازاد کرابوو، بچێتە لوبنان بۆ دۆزینەوەی لایەنگرانی تاکەکەسی و دامەزراوەیی. شیرازی تا ساڵی ١٩٧٤ ئەم چالاکییەی لە [[لوبنان]] ئەنجامدا.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{بیرخستنەوەی ویکیی عەرەبی|سەردان=٨ی تەممووزی ٢٠٢٥\١٧ی پووشپەڕی ٢٧٢٥}}</text>
      <sha1>pi68imxr7zjo3dlrjoabivuzhwnoccw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457447</id>
      <parentid>1457446</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T14:02:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>/* سەرچاوەکان */</comment>
      <origin>1457447</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2935" sha1="k898v7epf69xyyy8fr1g5jelbhabtat" xml:space="preserve">{{Databox}}
'''سەید مستەفا خومەینی''' (١٢ی کانوونی یەکەمی ١٩٣٠ – ٢٣ی تشرینی یەکەمی ١٩٧٧) [[عالم (ئیسلام)|پیاوێکی ئایینی]] [[ئیمامەت (شیعە)|شیعەی]] [[ئێران]] و کوڕی ڕێبەر [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] بوو. پێش [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامیی]] کۆچی دوایی کردووە.&lt;ref name=&quot;Axw2013&quot;&gt;{{Cite book|last=Michael Axworthy|url=https://books.google.com/books?id=XYoeAAAAQBAJ&amp;pg=PA99|title=Revolutionary Iran: A History of the Islamic Republic|date=1 September 2013|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-932226-8|page=99|author-link=Michael Axworthy|access-date=9 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20191215232804/https://books.google.com/books?id=XYoeAAAAQBAJ&amp;pg=PA99|archive-date=15 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;

== ژیانی سەرەتایی و پەروەردە ==

لە ١٢ی کانوونی یەکەمی ١٩٣٠ لە شاری [[قوم]] لەدایکبووە. کوڕە گەورەکەی [[ئایەتوڵڵا خومەینی]] و [[خەدیجە سەقەفی]] کچی پیاوێکی ئایینی سەید [[حاج میرزا تارانی]] بوو. دەرچووی ناوەندی مەدرەسەی قوم بووە.

== چالاکییەکان ==

مستەفا خومەینی بەشداری لە بزووتنەوەی باوکیدا کردووە. دوای ڕووداوەکانی ساڵی ١٩٦٣ ھەروەھا دوای دەربەدەری باوکی دەستگیر و زیندانی کرا. لە ٣ی کانوونی دووەمی ١٩٦٥ پەیوەندی بە باوکییەوە کرد لە شاری [[بورسا]]ی [[تورکیا]] و لەوێ لە دەربەدەریدا بوو. پاشان لە تشرینی یەکەمی ١٩٦٥ لەگەڵ خێزانەکەی لە [[نەجەف]] لە [[عێراق]] ژیاوە. لەوێ پەیوەندی لەگەڵ [[حەسەن شیرازی]] چالاکوانی شیعەی عێراقی ھەبووە. مستەفا و ئەحمەدی برای بوونە بەشێک لە بزووتنەوەی ژێرزەمینیی خومەینی. ھەروەھا ئەم گرووپە [[محەممەد بەھەشتی]] و [[مورتەزا موتەھەری]] لەخۆگرتبوو. لە ساڵی ١٩٧٠ خومەینی داوای لە حەسەن شیرازی کرد کە لە زیندان ئازاد کرابوو، بچێتە لوبنان بۆ دۆزینەوەی لایەنگرانی تاکەکەسی و دامەزراوەیی. شیرازی تا ساڵی ١٩٧٤ ئەم چالاکییەی لە [[لوبنان]] ئەنجامدا.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{بیرخستنەوەی ویکیی عەرەبی|سەردان=٨ی تەممووزی ٢٠٢٥\١٧ی پووشپەڕی ٢٧٢٥}}

{{بیرخستنەوەی ویکیی ئینگلیزی|سەردان=٨ی تەممووزی ٢٠٢٥\١٧ی پووشپەڕی ٢٧٢٥}}</text>
      <sha1>k898v7epf69xyyy8fr1g5jelbhabtat</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457448</id>
      <parentid>1457447</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T14:02:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>/* سەرچاوەکان */</comment>
      <origin>1457448</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2807" sha1="gtjrzox7lzjv0ptfypsb0w43qccdynd" xml:space="preserve">{{Databox}}
'''سەید مستەفا خومەینی''' (١٢ی کانوونی یەکەمی ١٩٣٠ – ٢٣ی تشرینی یەکەمی ١٩٧٧) [[عالم (ئیسلام)|پیاوێکی ئایینی]] [[ئیمامەت (شیعە)|شیعەی]] [[ئێران]] و کوڕی ڕێبەر [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] بوو. پێش [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامیی]] کۆچی دوایی کردووە.&lt;ref name=&quot;Axw2013&quot;&gt;{{Cite book|last=Michael Axworthy|url=https://books.google.com/books?id=XYoeAAAAQBAJ&amp;pg=PA99|title=Revolutionary Iran: A History of the Islamic Republic|date=1 September 2013|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-932226-8|page=99|author-link=Michael Axworthy|access-date=9 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20191215232804/https://books.google.com/books?id=XYoeAAAAQBAJ&amp;pg=PA99|archive-date=15 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;

== ژیانی سەرەتایی و پەروەردە ==

لە ١٢ی کانوونی یەکەمی ١٩٣٠ لە شاری [[قوم]] لەدایکبووە. کوڕە گەورەکەی [[ئایەتوڵڵا خومەینی]] و [[خەدیجە سەقەفی]] کچی پیاوێکی ئایینی سەید [[حاج میرزا تارانی]] بوو. دەرچووی ناوەندی مەدرەسەی قوم بووە.

== چالاکییەکان ==

مستەفا خومەینی بەشداری لە بزووتنەوەی باوکیدا کردووە. دوای ڕووداوەکانی ساڵی ١٩٦٣ ھەروەھا دوای دەربەدەری باوکی دەستگیر و زیندانی کرا. لە ٣ی کانوونی دووەمی ١٩٦٥ پەیوەندی بە باوکییەوە کرد لە شاری [[بورسا]]ی [[تورکیا]] و لەوێ لە دەربەدەریدا بوو. پاشان لە تشرینی یەکەمی ١٩٦٥ لەگەڵ خێزانەکەی لە [[نەجەف]] لە [[عێراق]] ژیاوە. لەوێ پەیوەندی لەگەڵ [[حەسەن شیرازی]] چالاکوانی شیعەی عێراقی ھەبووە. مستەفا و ئەحمەدی برای بوونە بەشێک لە بزووتنەوەی ژێرزەمینیی خومەینی. ھەروەھا ئەم گرووپە [[محەممەد بەھەشتی]] و [[مورتەزا موتەھەری]] لەخۆگرتبوو. لە ساڵی ١٩٧٠ خومەینی داوای لە حەسەن شیرازی کرد کە لە زیندان ئازاد کرابوو، بچێتە لوبنان بۆ دۆزینەوەی لایەنگرانی تاکەکەسی و دامەزراوەیی. شیرازی تا ساڵی ١٩٧٤ ئەم چالاکییەی لە [[لوبنان]] ئەنجامدا.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

{{بیرخستنەوەی ویکیی ئینگلیزی|سەردان=٨ی تەممووزی ٢٠٢٥\١٧ی پووشپەڕی ٢٧٢٥}}</text>
      <sha1>gtjrzox7lzjv0ptfypsb0w43qccdynd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457492</id>
      <parentid>1457448</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T16:04:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Mostafa Khomeini}}</comment>
      <origin>1457492</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2848" sha1="a3bve7090umfaqy53yoahl7vvfeqgwc" xml:space="preserve">{{Databox}}
'''سەید مستەفا خومەینی''' (١٢ی کانوونی یەکەمی ١٩٣٠ – ٢٣ی تشرینی یەکەمی ١٩٧٧) [[عالم (ئیسلام)|پیاوێکی ئایینی]] [[ئیمامەت (شیعە)|شیعەی]] [[ئێران]] و کوڕی ڕێبەر [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] بوو. پێش [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامیی]] کۆچی دوایی کردووە.&lt;ref name=&quot;Axw2013&quot;&gt;{{Cite book|last=Michael Axworthy|url=https://books.google.com/books?id=XYoeAAAAQBAJ&amp;pg=PA99|title=Revolutionary Iran: A History of the Islamic Republic|date=1 September 2013|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-932226-8|page=99|author-link=Michael Axworthy|access-date=9 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20191215232804/https://books.google.com/books?id=XYoeAAAAQBAJ&amp;pg=PA99|archive-date=15 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;

== ژیانی سەرەتایی و پەروەردە ==

لە ١٢ی کانوونی یەکەمی ١٩٣٠ لە شاری [[قوم]] لەدایکبووە. کوڕە گەورەکەی [[ئایەتوڵڵا خومەینی]] و [[خەدیجە سەقەفی]] کچی پیاوێکی ئایینی سەید [[حاج میرزا تارانی]] بوو. دەرچووی ناوەندی مەدرەسەی قوم بووە.

== چالاکییەکان ==

مستەفا خومەینی بەشداری لە بزووتنەوەی باوکیدا کردووە. دوای ڕووداوەکانی ساڵی ١٩٦٣ ھەروەھا دوای دەربەدەری باوکی دەستگیر و زیندانی کرا. لە ٣ی کانوونی دووەمی ١٩٦٥ پەیوەندی بە باوکییەوە کرد لە شاری [[بورسا]]ی [[تورکیا]] و لەوێ لە دەربەدەریدا بوو. پاشان لە تشرینی یەکەمی ١٩٦٥ لەگەڵ خێزانەکەی لە [[نەجەف]] لە [[عێراق]] ژیاوە. لەوێ پەیوەندی لەگەڵ [[حەسەن شیرازی]] چالاکوانی شیعەی عێراقی ھەبووە. مستەفا و ئەحمەدی برای بوونە بەشێک لە بزووتنەوەی ژێرزەمینیی خومەینی. ھەروەھا ئەم گرووپە [[محەممەد بەھەشتی]] و [[مورتەزا موتەھەری]] لەخۆگرتبوو. لە ساڵی ١٩٧٠ خومەینی داوای لە حەسەن شیرازی کرد کە لە زیندان ئازاد کرابوو، بچێتە لوبنان بۆ دۆزینەوەی لایەنگرانی تاکەکەسی و دامەزراوەیی. شیرازی تا ساڵی ١٩٧٤ ئەم چالاکییەی لە [[لوبنان]] ئەنجامدا.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

{{بیرخستنەوەی ویکیی ئینگلیزی|سەردان=٨ی تەممووزی ٢٠٢٥\١٧ی پووشپەڕی ٢٧٢٥}}
{{پۆلی کۆمنز|Mostafa Khomeini}}</text>
      <sha1>a3bve7090umfaqy53yoahl7vvfeqgwc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457499</id>
      <parentid>1457492</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:00:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:ژیاننامە|ژیاننامە]]، [[دەروازە:ئێران|ئێران]] و [[دەروازە:سیاسەت|سیاسەت]]</comment>
      <origin>1457499</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2919" sha1="hdymsfwlm12pta5dfvzqlzjdzcsz428" xml:space="preserve">{{Databox}}
'''سەید مستەفا خومەینی''' (١٢ی کانوونی یەکەمی ١٩٣٠ – ٢٣ی تشرینی یەکەمی ١٩٧٧) [[عالم (ئیسلام)|پیاوێکی ئایینی]] [[ئیمامەت (شیعە)|شیعەی]] [[ئێران]] و کوڕی ڕێبەر [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] بوو. پێش [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامیی]] کۆچی دوایی کردووە.&lt;ref name=&quot;Axw2013&quot;&gt;{{Cite book|last=Michael Axworthy|url=https://books.google.com/books?id=XYoeAAAAQBAJ&amp;pg=PA99|title=Revolutionary Iran: A History of the Islamic Republic|date=1 September 2013|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-932226-8|page=99|author-link=Michael Axworthy|access-date=9 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20191215232804/https://books.google.com/books?id=XYoeAAAAQBAJ&amp;pg=PA99|archive-date=15 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;

== ژیانی سەرەتایی و پەروەردە ==

لە ١٢ی کانوونی یەکەمی ١٩٣٠ لە شاری [[قوم]] لەدایکبووە. کوڕە گەورەکەی [[ئایەتوڵڵا خومەینی]] و [[خەدیجە سەقەفی]] کچی پیاوێکی ئایینی سەید [[حاج میرزا تارانی]] بوو. دەرچووی ناوەندی مەدرەسەی قوم بووە.

== چالاکییەکان ==

مستەفا خومەینی بەشداری لە بزووتنەوەی باوکیدا کردووە. دوای ڕووداوەکانی ساڵی ١٩٦٣ ھەروەھا دوای دەربەدەری باوکی دەستگیر و زیندانی کرا. لە ٣ی کانوونی دووەمی ١٩٦٥ پەیوەندی بە باوکییەوە کرد لە شاری [[بورسا]]ی [[تورکیا]] و لەوێ لە دەربەدەریدا بوو. پاشان لە تشرینی یەکەمی ١٩٦٥ لەگەڵ خێزانەکەی لە [[نەجەف]] لە [[عێراق]] ژیاوە. لەوێ پەیوەندی لەگەڵ [[حەسەن شیرازی]] چالاکوانی شیعەی عێراقی ھەبووە. مستەفا و ئەحمەدی برای بوونە بەشێک لە بزووتنەوەی ژێرزەمینیی خومەینی. ھەروەھا ئەم گرووپە [[محەممەد بەھەشتی]] و [[مورتەزا موتەھەری]] لەخۆگرتبوو. لە ساڵی ١٩٧٠ خومەینی داوای لە حەسەن شیرازی کرد کە لە زیندان ئازاد کرابوو، بچێتە لوبنان بۆ دۆزینەوەی لایەنگرانی تاکەکەسی و دامەزراوەیی. شیرازی تا ساڵی ١٩٧٤ ئەم چالاکییەی لە [[لوبنان]] ئەنجامدا.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

{{بیرخستنەوەی ویکیی ئینگلیزی|سەردان=٨ی تەممووزی ٢٠٢٥\١٧ی پووشپەڕی ٢٧٢٥}}
{{پۆلی کۆمنز|Mostafa Khomeini}}
{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|ئێران|سیاسەت}}</text>
      <sha1>hdymsfwlm12pta5dfvzqlzjdzcsz428</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457543</id>
      <parentid>1457499</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T21:02:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[ویکیپیدیا:پۆلێنکردنی وتارە ھاوسەنگەکان|بۆت]]: زیادکردنی پۆلە ھاوسەنگەکان</comment>
      <origin>1457543</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3001" sha1="sze6iudsju16ixxukmecbwpv6vcf7h8" xml:space="preserve">{{Databox}}
'''سەید مستەفا خومەینی''' (١٢ی کانوونی یەکەمی ١٩٣٠ – ٢٣ی تشرینی یەکەمی ١٩٧٧) [[عالم (ئیسلام)|پیاوێکی ئایینی]] [[ئیمامەت (شیعە)|شیعەی]] [[ئێران]] و کوڕی ڕێبەر [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] بوو. پێش [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامیی]] کۆچی دوایی کردووە.&lt;ref name=&quot;Axw2013&quot;&gt;{{Cite book|last=Michael Axworthy|url=https://books.google.com/books?id=XYoeAAAAQBAJ&amp;pg=PA99|title=Revolutionary Iran: A History of the Islamic Republic|date=1 September 2013|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-932226-8|page=99|author-link=Michael Axworthy|access-date=9 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20191215232804/https://books.google.com/books?id=XYoeAAAAQBAJ&amp;pg=PA99|archive-date=15 ديسمبر 2019}}&lt;/ref&gt;

== ژیانی سەرەتایی و پەروەردە ==

لە ١٢ی کانوونی یەکەمی ١٩٣٠ لە شاری [[قوم]] لەدایکبووە. کوڕە گەورەکەی [[ئایەتوڵڵا خومەینی]] و [[خەدیجە سەقەفی]] کچی پیاوێکی ئایینی سەید [[حاج میرزا تارانی]] بوو. دەرچووی ناوەندی مەدرەسەی قوم بووە.

== چالاکییەکان ==

مستەفا خومەینی بەشداری لە بزووتنەوەی باوکیدا کردووە. دوای ڕووداوەکانی ساڵی ١٩٦٣ ھەروەھا دوای دەربەدەری باوکی دەستگیر و زیندانی کرا. لە ٣ی کانوونی دووەمی ١٩٦٥ پەیوەندی بە باوکییەوە کرد لە شاری [[بورسا]]ی [[تورکیا]] و لەوێ لە دەربەدەریدا بوو. پاشان لە تشرینی یەکەمی ١٩٦٥ لەگەڵ خێزانەکەی لە [[نەجەف]] لە [[عێراق]] ژیاوە. لەوێ پەیوەندی لەگەڵ [[حەسەن شیرازی]] چالاکوانی شیعەی عێراقی ھەبووە. مستەفا و ئەحمەدی برای بوونە بەشێک لە بزووتنەوەی ژێرزەمینیی خومەینی. ھەروەھا ئەم گرووپە [[محەممەد بەھەشتی]] و [[مورتەزا موتەھەری]] لەخۆگرتبوو. لە ساڵی ١٩٧٠ خومەینی داوای لە حەسەن شیرازی کرد کە لە زیندان ئازاد کرابوو، بچێتە لوبنان بۆ دۆزینەوەی لایەنگرانی تاکەکەسی و دامەزراوەیی. شیرازی تا ساڵی ١٩٧٤ ئەم چالاکییەی لە [[لوبنان]] ئەنجامدا.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

{{بیرخستنەوەی ویکیی ئینگلیزی|سەردان=٨ی تەممووزی ٢٠٢٥\١٧ی پووشپەڕی ٢٧٢٥}}
{{پۆلی کۆمنز|Mostafa Khomeini}}
{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|ئێران|سیاسەت}}
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٣٠]]
[[پۆل:مردووانی ١٩٧٧]]</text>
      <sha1>sze6iudsju16ixxukmecbwpv6vcf7h8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زەھرا خومەینی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287007</id>
    <revision>
      <id>1457449</id>
      <timestamp>2025-07-08T14:06:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>بە وەرگێڕانی کردنەوەی بەش لە پەڕەی «[[:ar:Special:Redirect/revision/71155114|زهراء الخميني]]» دروست کراوە.</comment>
      <origin>1457449</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1023" sha1="ob1o5ebdtsxu0iwpgnhy13lmkmw1fse" xml:space="preserve">'''زەهرا مستەفەوی خومەینی''' (١٩٤٠) سیاسەتمەدارێکی [[ئێران|ئێرانییە]] و کچی [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامی ئێرانە]]. مامۆستایە لە [[زانکۆی تاران]]، &lt;ref name=&quot;Need&quot; /&gt; خاوەنی دکتۆرایە لە [[فەلسەفە]]، &lt;ref name=&quot;Imam&quot; /&gt; و ئەمینداری گشتی کۆمەڵەی ژنانی کۆماری ئیسلامیی ئێرانە، حیزبێک کە داکۆکی لە بەشداری ژنان لە ژیانی [[سیاسەت|سیاسی]] لە کۆماری ئیسلامیدا دەکات. و ئەمینداری گشتی یەکێتیی ڕێکخراوە ناحکومییەکانە بۆ پشتیووانی لە مافەکانی فەلەستین، و سەرۆکی کۆمەڵەی بەرگریی لە گەلی فەلەستینە.   نازناوی «دیارترین کچ»[[ڕووحوڵڵا خومەینی|ی خومەینی لێنرا]]. 

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>ob1o5ebdtsxu0iwpgnhy13lmkmw1fse</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457450</id>
      <parentid>1457449</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T14:08:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457450</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1061" sha1="fdwfifn3fppg5o6pz20ui5fuybyrlic" xml:space="preserve">{{Databox}}'''زەھرا مستەفەوی خومەینی''' (١٣ی تشرینی دووەمی ١٩٤٠) سیاسەتمەدارێکی [[ئێران|ئێرانییە]] و کچی [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامی ئێرانە]]. مامۆستایە لە [[زانکۆی تاران]]، خاوەنی [[دکتۆرا]]یە لە [[فەلسەفە]]، و ئەمینداری گشتی کۆمەڵەی ژنانی کۆماری ئیسلامیی ئێرانە، حیزبێک کە داکۆکی لە بەشداری ژنان لە ژیانی [[سیاسەت|سیاسی]] لە کۆماری ئیسلامیدا دەکات. و ئەمینداری گشتی یەکێتیی ڕێکخراوە ناحکومییەکانە بۆ پشتیووانی لە مافەکانی فەلەستین، و سەرۆکی کۆمەڵەی بەرگریی لە [[فەلەستینییەکان|گەلی فەلەستین]]ە. نازناوی «دیارترین کچ»[[ڕووحوڵڵا خومەینی|ی خومەینی]] لێنرا.

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>fdwfifn3fppg5o6pz20ui5fuybyrlic</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457451</id>
      <parentid>1457450</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T14:31:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457451</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1408" sha1="rf26xlcgd9h9slzmriiwhtv1lhn7x3l" xml:space="preserve">{{Databox}}'''زەھرا مستەفەوی خومەینی''' (١٣ی تشرینی دووەمی ١٩٤٠) سیاسەتمەدارێکی [[ئێران|ئێرانییە]] و کچی [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامی ئێرانە]]. مامۆستایە لە [[زانکۆی تاران]]، خاوەنی [[دکتۆرا]]یە لە [[فەلسەفە]]، و ئەمینداری گشتی کۆمەڵەی ژنانی کۆماری ئیسلامیی ئێرانە، حیزبێک کە داکۆکی لە بەشداری ژنان لە ژیانی [[سیاسەت|سیاسی]] لە کۆماری ئیسلامیدا دەکات. و ئەمینداری گشتی یەکێتیی ڕێکخراوە ناحکومییەکانە بۆ پشتیووانی لە مافەکانی فەلەستین، و سەرۆکی کۆمەڵەی بەرگریی لە [[فەلەستینییەکان|گەلی فەلەستین]]ە. نازناوی «دیارترین کچ»[[ڕووحوڵڵا خومەینی|ی خومەینی]] لێنرا.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20120215202655/http://www.iranwomen.org/ZANAN/mag/papenglish/110/559.pdf&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20090823040946/http://www.iran-daily.com/1386/2859/html/index.htm&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20090821124453/http://www.tnr.com/politics/story.html?id=4e1625b7-77b2-4e48-b912-55838bd983d3&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>rf26xlcgd9h9slzmriiwhtv1lhn7x3l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457455</id>
      <parentid>1457451</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:00:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی داڕێژەی بەجێماوی {{[[داڕێژە:سەرچاوەکان|سەرچاوەکان]]}}</comment>
      <origin>1457455</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1461" sha1="ff5bysg3m12jx2d9wjpd41oghdgy0h9" xml:space="preserve">{{Databox}}'''زەھرا مستەفەوی خومەینی''' (١٣ی تشرینی دووەمی ١٩٤٠) سیاسەتمەدارێکی [[ئێران|ئێرانییە]] و کچی [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامی ئێرانە]]. مامۆستایە لە [[زانکۆی تاران]]، خاوەنی [[دکتۆرا]]یە لە [[فەلسەفە]]، و ئەمینداری گشتی کۆمەڵەی ژنانی کۆماری ئیسلامیی ئێرانە، حیزبێک کە داکۆکی لە بەشداری ژنان لە ژیانی [[سیاسەت|سیاسی]] لە کۆماری ئیسلامیدا دەکات. و ئەمینداری گشتی یەکێتیی ڕێکخراوە ناحکومییەکانە بۆ پشتیووانی لە مافەکانی فەلەستین، و سەرۆکی کۆمەڵەی بەرگریی لە [[فەلەستینییەکان|گەلی فەلەستین]]ە. نازناوی «دیارترین کچ»[[ڕووحوڵڵا خومەینی|ی خومەینی]] لێنرا.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20120215202655/http://www.iranwomen.org/ZANAN/mag/papenglish/110/559.pdf&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20090823040946/http://www.iran-daily.com/1386/2859/html/index.htm&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20090821124453/http://www.tnr.com/politics/story.html?id=4e1625b7-77b2-4e48-b912-55838bd983d3&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}</text>
      <sha1>ff5bysg3m12jx2d9wjpd41oghdgy0h9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457477</id>
      <parentid>1457455</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:34:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>/* سەرچاوەکان */</comment>
      <origin>1457477</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1433" sha1="2ueng3t81uzai0q9s9evs8icfgwm14u" xml:space="preserve">{{Databox}}'''زەھرا مستەفەوی خومەینی''' (١٣ی تشرینی دووەمی ١٩٤٠) سیاسەتمەدارێکی [[ئێران|ئێرانییە]] و کچی [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامی ئێرانە]]. مامۆستایە لە [[زانکۆی تاران]]، خاوەنی [[دکتۆرا]]یە لە [[فەلسەفە]]، و ئەمینداری گشتی کۆمەڵەی ژنانی کۆماری ئیسلامیی ئێرانە، حیزبێک کە داکۆکی لە بەشداری ژنان لە ژیانی [[سیاسەت|سیاسی]] لە کۆماری ئیسلامیدا دەکات. و ئەمینداری گشتی یەکێتیی ڕێکخراوە ناحکومییەکانە بۆ پشتیووانی لە مافەکانی فەلەستین، و سەرۆکی کۆمەڵەی بەرگریی لە [[فەلەستینییەکان|گەلی فەلەستین]]ە. نازناوی «دیارترین کچ»[[ڕووحوڵڵا خومەینی|ی خومەینی]] لێنرا.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20120215202655/http://www.iranwomen.org/ZANAN/mag/papenglish/110/559.pdf&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20090823040946/http://www.iran-daily.com/1386/2859/html/index.htm&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20090821124453/http://www.tnr.com/politics/story.html?id=4e1625b7-77b2-4e48-b912-55838bd983d3&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}</text>
      <sha1>2ueng3t81uzai0q9s9evs8icfgwm14u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457484</id>
      <parentid>1457477</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T16:01:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Zahra Mostafavi}}</comment>
      <origin>1457484</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1473" sha1="jhudj26k7uzlrgu2t2s0rgnrsx8vm9f" xml:space="preserve">{{Databox}}'''زەھرا مستەفەوی خومەینی''' (١٣ی تشرینی دووەمی ١٩٤٠) سیاسەتمەدارێکی [[ئێران|ئێرانییە]] و کچی [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامی ئێرانە]]. مامۆستایە لە [[زانکۆی تاران]]، خاوەنی [[دکتۆرا]]یە لە [[فەلسەفە]]، و ئەمینداری گشتی کۆمەڵەی ژنانی کۆماری ئیسلامیی ئێرانە، حیزبێک کە داکۆکی لە بەشداری ژنان لە ژیانی [[سیاسەت|سیاسی]] لە کۆماری ئیسلامیدا دەکات. و ئەمینداری گشتی یەکێتیی ڕێکخراوە ناحکومییەکانە بۆ پشتیووانی لە مافەکانی فەلەستین، و سەرۆکی کۆمەڵەی بەرگریی لە [[فەلەستینییەکان|گەلی فەلەستین]]ە. نازناوی «دیارترین کچ»[[ڕووحوڵڵا خومەینی|ی خومەینی]] لێنرا.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20120215202655/http://www.iranwomen.org/ZANAN/mag/papenglish/110/559.pdf&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20090823040946/http://www.iran-daily.com/1386/2859/html/index.htm&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20090821124453/http://www.tnr.com/politics/story.html?id=4e1625b7-77b2-4e48-b912-55838bd983d3&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Zahra Mostafavi}}</text>
      <sha1>jhudj26k7uzlrgu2t2s0rgnrsx8vm9f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457507</id>
      <parentid>1457484</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:03:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:ژیاننامە|ژیاننامە]]، [[دەروازە:ئێران|ئێران]]، [[دەروازە:سیاسەت|سیاسەت]] و [[دەروازە:ژن|ژن]]</comment>
      <origin>1457507</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1549" sha1="2pfdzesw4fq8t0ff83na6qvcsf9h7no" xml:space="preserve">{{Databox}}'''زەھرا مستەفەوی خومەینی''' (١٣ی تشرینی دووەمی ١٩٤٠) سیاسەتمەدارێکی [[ئێران|ئێرانییە]] و کچی [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامی ئێرانە]]. مامۆستایە لە [[زانکۆی تاران]]، خاوەنی [[دکتۆرا]]یە لە [[فەلسەفە]]، و ئەمینداری گشتی کۆمەڵەی ژنانی کۆماری ئیسلامیی ئێرانە، حیزبێک کە داکۆکی لە بەشداری ژنان لە ژیانی [[سیاسەت|سیاسی]] لە کۆماری ئیسلامیدا دەکات. و ئەمینداری گشتی یەکێتیی ڕێکخراوە ناحکومییەکانە بۆ پشتیووانی لە مافەکانی فەلەستین، و سەرۆکی کۆمەڵەی بەرگریی لە [[فەلەستینییەکان|گەلی فەلەستین]]ە. نازناوی «دیارترین کچ»[[ڕووحوڵڵا خومەینی|ی خومەینی]] لێنرا.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20120215202655/http://www.iranwomen.org/ZANAN/mag/papenglish/110/559.pdf&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20090823040946/http://www.iran-daily.com/1386/2859/html/index.htm&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20090821124453/http://www.tnr.com/politics/story.html?id=4e1625b7-77b2-4e48-b912-55838bd983d3&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Zahra Mostafavi}}
{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|ئێران|سیاسەت|ژن}}</text>
      <sha1>2pfdzesw4fq8t0ff83na6qvcsf9h7no</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457539</id>
      <parentid>1457507</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T21:02:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[ویکیپیدیا:پۆلێنکردنی وتارە ھاوسەنگەکان|بۆت]]: زیادکردنی پۆلە ھاوسەنگەکان</comment>
      <origin>1457539</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1622" sha1="fl8ej5leeqmfoyh1u9ewcjsfajj43iu" xml:space="preserve">{{Databox}}'''زەھرا مستەفەوی خومەینی''' (١٣ی تشرینی دووەمی ١٩٤٠) سیاسەتمەدارێکی [[ئێران|ئێرانییە]] و کچی [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامی ئێرانە]]. مامۆستایە لە [[زانکۆی تاران]]، خاوەنی [[دکتۆرا]]یە لە [[فەلسەفە]]، و ئەمینداری گشتی کۆمەڵەی ژنانی کۆماری ئیسلامیی ئێرانە، حیزبێک کە داکۆکی لە بەشداری ژنان لە ژیانی [[سیاسەت|سیاسی]] لە کۆماری ئیسلامیدا دەکات. و ئەمینداری گشتی یەکێتیی ڕێکخراوە ناحکومییەکانە بۆ پشتیووانی لە مافەکانی فەلەستین، و سەرۆکی کۆمەڵەی بەرگریی لە [[فەلەستینییەکان|گەلی فەلەستین]]ە. نازناوی «دیارترین کچ»[[ڕووحوڵڵا خومەینی|ی خومەینی]] لێنرا.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20120215202655/http://www.iranwomen.org/ZANAN/mag/papenglish/110/559.pdf&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20090823040946/http://www.iran-daily.com/1386/2859/html/index.htm&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20090821124453/http://www.tnr.com/politics/story.html?id=4e1625b7-77b2-4e48-b912-55838bd983d3&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Zahra Mostafavi}}
{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|ئێران|سیاسەت|ژن}}
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٤٠]]
[[پۆل:زیندووان]]</text>
      <sha1>fl8ej5leeqmfoyh1u9ewcjsfajj43iu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>مورتەزا موتەھەری</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287008</id>
    <revision>
      <id>1457452</id>
      <timestamp>2025-07-08T14:41:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>بە وەرگێڕانی کردنەوەی بەش لە پەڕەی «[[:ar:Special:Redirect/revision/71043158|مرتضي المطهري]]» دروست کراوە.</comment>
      <origin>1457452</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2530" sha1="c11sm0n4hfdx761foku5edqz6fqtkec" xml:space="preserve">'''مورتەزا موتەھەری''' (١٩١٩-١٩٧٩) [[عالم (ئیسلام)|زانای ئایینی]] و [[فەلسەفەی ئیسلامی|فەیلەسوف و]] بیرمەند و نووسەری [[شیعە|شیعەی]] [[ئێران|ئێرانی]] [[١٩٧٩|بووە]]. ئەندامی دامەزرێنەری ئەنجومەنی [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران]] لە ڕۆژانی کۆتایی ڕووخانی ڕژیمی [[محەممەدڕەزا پەھلەوی|شا]] و یەکێک لە تیۆریستەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران بوو.   یەکێکە لە خوێندکارە دیارەکانی شرۆڤەکار و فەیلەسوفی ئیسلامی محەممەد حوسێن تەباتەبایی [[ڕووحوڵڵا خومەینی|و ڕووحوڵڵا خومەینی]]. خاوەنی تۆڕێکی فراوانی بەرھەمە [[فەلسەفەی ئیسلامی|ئیسلامییە]] بناژۆخوازەکان و [[باوەڕ|عەقیدەیی]] و فەلسەفییەکانە. یەکێک لە تایبەتمەندییە گرنگەکانی خستنەڕووی فێرکارییەکانی ئیسلام و شیعەگەرییە بە زاراوەیەکی سادە و ڕوون و دەستڕاگەیشتن بۆ نەوەی سەرھەڵداو لەو سەردەمەدا. خاوەنی چەندین بڵاوکراوەیە لە لقە جیاجیاکانی زانستە ئیسلامییەکان، کە وەرگێڕدراونەتە سەر زمانە جۆراوجۆرەکان. ئەو بە یەکێک لە سەرکردە کاریگەرەکانی شۆڕشی ئیسلایمی لە ئێران دادەنرێت. ھاودامەزرێنەرانی حوسێنییە ئیرشاد بوو، و یەکێک بوو لە ناوەندە گرنگەکانی بڵاوکردنەوەی زانستی ئیسلامیی پێش شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران. و کۆمەڵەی ڕۆحانییە شەڕکەرەکان (کۆمەڵەی ڕۆحانیت موباریز) دوای شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران، وەک سەرۆکی ئەنجومەنی فەرماندەیی شۆڕش دەستنیشان کرا.  حکومەتی ئێران ڕۆژی شەهیدبوونی کردە [[ڕۆژی مامۆستا]] لە [[ئێران]] .

[[ملف:Imam_Khomeini_in_Mehrabad.jpg|چەپ|وێنۆک|مورتەزا موتەھەری لەگەڵ مامۆستا [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ڕووحوڵڵا خومەینیدا]] دەچێتە خوارەوە لەکاتی گەڕانەوەی لە پاریس.]]</text>
      <sha1>c11sm0n4hfdx761foku5edqz6fqtkec</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457453</id>
      <parentid>1457452</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T14:46:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457453</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2525" sha1="c0uzufk6a6p73dpoymi5e8tdmokinfn" xml:space="preserve">[[پەڕگە:Imam_Khomeini_in_Mehrabad.jpg|چەپ|وێنۆک|مورتەزا موتەھەری لەگەڵ [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ڕووحوڵڵا خومەینیدا]] دەچێتە خوارەوە لەکاتی گەڕانەوەی لە [[پاریس]].]]'''مورتەزا موتەھەری''' (١٩١٩–١٩٧٩) [[عالم (ئیسلام)|زانای ئایینی]] و [[فەلسەفەی ئیسلامی|فەیلەسوف]] و بیرمەند و نووسەری [[شیعە|شیعەی]] [[ئێران|ئێرانی]] [[١٩٧٩|بووە]]. ئەندامی دامەزرێنەری ئەنجومەنی [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران]] لە ڕۆژانی کۆتایی ڕووخانی ڕژیمی [[محەممەدڕەزا پەھلەوی|شا]] و یەکێک لە تیۆریستەکانی کۆماری ئیسلامیی ئێران بوو. یەکێکە لە خوێندکارە دیارەکانی شرۆڤەکار و فەیلەسوفی ئیسلامی محەممەد حوسێن تەباتەبایی [[ڕووحوڵڵا خومەینی|و ڕووحوڵڵا خومەینی]]. خاوەنی تۆڕێکی فراوانی بەرھەمە [[فەلسەفەی ئیسلامی|ئیسلامییە]] بناژۆخوازەکان و [[باوەڕ|عەقیدەیی]] و فەلسەفییەکانە. یەکێک لە تایبەتمەندییە گرنگەکانی خستنەڕووی فێرکارییەکانی ئیسلام و شیعەگەرییە بە زاراوەیەکی سادە و ڕوون و دەستڕاگەیشتن بۆ نەوەی سەرھەڵداو لەو سەردەمەدا. خاوەنی چەندین بڵاوکراوەیە لە لقە جیاجیاکانی زانستە ئیسلامییەکان، کە وەرگێڕدراونەتە سەر زمانە جۆراوجۆرەکان. ئەو بە یەکێک لە سەرکردە کاریگەرەکانی شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران دادەنرێت. ھاودامەزرێنەرانی حوسێنییە ئیرشاد بوو، و یەکێک بوو لە ناوەندە گرنگەکانی بڵاوکردنەوەی زانستی ئیسلامیی پێش شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران. و کۆمەڵەی ڕۆحانییە شەڕکەرەکان (کۆمەڵەی ڕۆحانیت موباریز) دوای شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران، وەک سەرۆکی ئەنجومەنی فەرماندەیی شۆڕش دەستنیشان کرا. حکوومەتی ئێران ڕۆژی شەھیدبوونی کردە [[ڕۆژی مامۆستا]] لە [[ئێران]].</text>
      <sha1>c0uzufk6a6p73dpoymi5e8tdmokinfn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457454</id>
      <parentid>1457453</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T14:46:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457454</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2577" sha1="tro2qabni4i9sh9jy9p7r0y2ikvo1na" xml:space="preserve">[[پەڕگە:Imam_Khomeini_in_Mehrabad.jpg|چەپ|وێنۆک|مورتەزا موتەھەری لەگەڵ [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ڕووحوڵڵا خومەینیدا]] دەچێتە خوارەوە لەکاتی گەڕانەوەی لە [[پاریس]].]]'''مورتەزا موتەھەری''' (١٩١٩–١٩٧٩) [[عالم (ئیسلام)|زانای ئایینی]] و [[فەلسەفەی ئیسلامی|فەیلەسوف]] و بیرمەند و نووسەری [[شیعە|شیعەی]] [[ئێران|ئێرانی]] [[١٩٧٩|بووە]]. ئەندامی دامەزرێنەری ئەنجومەنی [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران]] لە ڕۆژانی کۆتایی ڕووخانی ڕژیمی [[محەممەدڕەزا پەھلەوی|شا]] و یەکێک لە تیۆریستەکانی کۆماری ئیسلامیی ئێران بوو. یەکێکە لە خوێندکارە دیارەکانی شرۆڤەکار و فەیلەسوفی ئیسلامی محەممەد حوسێن تەباتەبایی [[ڕووحوڵڵا خومەینی|و ڕووحوڵڵا خومەینی]]. خاوەنی تۆڕێکی فراوانی بەرھەمە [[فەلسەفەی ئیسلامی|ئیسلامییە]] بناژۆخوازەکان و [[باوەڕ|عەقیدەیی]] و فەلسەفییەکانە. یەکێک لە تایبەتمەندییە گرنگەکانی خستنەڕووی فێرکارییەکانی ئیسلام و شیعەگەرییە بە زاراوەیەکی سادە و ڕوون و دەستڕاگەیشتن بۆ نەوەی سەرھەڵداو لەو سەردەمەدا. خاوەنی چەندین بڵاوکراوەیە لە لقە جیاجیاکانی زانستە ئیسلامییەکان، کە وەرگێڕدراونەتە سەر زمانە جۆراوجۆرەکان. ئەو بە یەکێک لە سەرکردە کاریگەرەکانی شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران دادەنرێت. ھاودامەزرێنەرانی حوسێنییە ئیرشاد بوو، و یەکێک بوو لە ناوەندە گرنگەکانی بڵاوکردنەوەی زانستی ئیسلامیی پێش شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران. و کۆمەڵەی ڕۆحانییە شەڕکەرەکان (کۆمەڵەی ڕۆحانیت موباریز) دوای شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران، وەک سەرۆکی ئەنجومەنی فەرماندەیی شۆڕش دەستنیشان کرا. حکوومەتی ئێران ڕۆژی شەھیدبوونی کردە [[ڕۆژی مامۆستا]] لە [[ئێران]].
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}</text>
      <sha1>tro2qabni4i9sh9jy9p7r0y2ikvo1na</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457466</id>
      <parentid>1457454</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:02:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457466</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2962" sha1="9vme065ci2alxamuf973md8xm9y8327" xml:space="preserve">[[پەڕگە:Imam_Khomeini_in_Mehrabad.jpg|چەپ|وێنۆک|مورتەزا موتەھەری لەگەڵ [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ڕووحوڵڵا خومەینیدا]] دەچێتە خوارەوە لەکاتی گەڕانەوەی لە [[پاریس]].]]'''مورتەزا موتەھەری''' (١٩١٩–١٩٧٩) [[عالم (ئیسلام)|زانای ئایینی]] و [[فەلسەفەی ئیسلامی|فەیلەسوف]] و بیرمەند و نووسەری [[شیعە|شیعەی]] [[ئێران|ئێرانی]] [[١٩٧٩|بووە]]. ئەندامی دامەزرێنەری ئەنجومەنی [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران]] لە ڕۆژانی کۆتایی ڕووخانی ڕژیمی [[محەممەدڕەزا پەھلەوی|شا]] و یەکێک لە تیۆریستەکانی کۆماری ئیسلامیی ئێران بوو. یەکێکە لە خوێندکارە دیارەکانی شرۆڤەکار و فەیلەسوفی ئیسلامی محەممەد حوسێن تەباتەبایی [[ڕووحوڵڵا خومەینی|و ڕووحوڵڵا خومەینی]]. خاوەنی تۆڕێکی فراوانی بەرھەمە [[فەلسەفەی ئیسلامی|ئیسلامییە]] بناژۆخوازەکان و [[باوەڕ|عەقیدەیی]] و فەلسەفییەکانە. یەکێک لە تایبەتمەندییە گرنگەکانی خستنەڕووی فێرکارییەکانی ئیسلام و شیعەگەرییە بە زاراوەیەکی سادە و ڕوون و دەستڕاگەیشتن بۆ نەوەی سەرھەڵداو لەو سەردەمەدا. خاوەنی چەندین بڵاوکراوەیە لە لقە جیاجیاکانی زانستە ئیسلامییەکان، کە وەرگێڕدراونەتە سەر زمانە جۆراوجۆرەکان. ئەو بە یەکێک لە سەرکردە کاریگەرەکانی شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران دادەنرێت. ھاودامەزرێنەرانی حوسێنییە ئیرشاد بوو، و یەکێک بوو لە ناوەندە گرنگەکانی بڵاوکردنەوەی زانستی ئیسلامیی پێش شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران. و کۆمەڵەی ڕۆحانییە شەڕکەرەکان (کۆمەڵەی ڕۆحانیت موباریز) دوای شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران، وەک سەرۆکی ئەنجومەنی فەرماندەیی شۆڕش دەستنیشان کرا. حکوومەتی ئێران ڕۆژی شەھیدبوونی کردە [[ڕۆژی مامۆستا]] لە [[ئێران]].&lt;ref&gt;عرفان مطهري، روزنامهٔ ايران، 13 ارديبهشت 86، صفحهٔ «آيينه»&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Manouchehr Ganji (2002). Defying the Iranian Revolution: From a Minister to the Shah to a Leader of Resistance. Greenwood Publishing Group. p. 109. ISBN 978-0-275-97187-8. Retrieved 8 August 2013.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Debating Muslims Michael M. J. Fischer, Mehdi Abedi&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}</text>
      <sha1>9vme065ci2alxamuf973md8xm9y8327</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457488</id>
      <parentid>1457466</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T16:03:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Morteza Motahari}}</comment>
      <origin>1457488</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3003" sha1="gprj8ww67jm0gdzy6813glwiwu2udp6" xml:space="preserve">[[پەڕگە:Imam_Khomeini_in_Mehrabad.jpg|چەپ|وێنۆک|مورتەزا موتەھەری لەگەڵ [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ڕووحوڵڵا خومەینیدا]] دەچێتە خوارەوە لەکاتی گەڕانەوەی لە [[پاریس]].]]'''مورتەزا موتەھەری''' (١٩١٩–١٩٧٩) [[عالم (ئیسلام)|زانای ئایینی]] و [[فەلسەفەی ئیسلامی|فەیلەسوف]] و بیرمەند و نووسەری [[شیعە|شیعەی]] [[ئێران|ئێرانی]] [[١٩٧٩|بووە]]. ئەندامی دامەزرێنەری ئەنجومەنی [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران]] لە ڕۆژانی کۆتایی ڕووخانی ڕژیمی [[محەممەدڕەزا پەھلەوی|شا]] و یەکێک لە تیۆریستەکانی کۆماری ئیسلامیی ئێران بوو. یەکێکە لە خوێندکارە دیارەکانی شرۆڤەکار و فەیلەسوفی ئیسلامی محەممەد حوسێن تەباتەبایی [[ڕووحوڵڵا خومەینی|و ڕووحوڵڵا خومەینی]]. خاوەنی تۆڕێکی فراوانی بەرھەمە [[فەلسەفەی ئیسلامی|ئیسلامییە]] بناژۆخوازەکان و [[باوەڕ|عەقیدەیی]] و فەلسەفییەکانە. یەکێک لە تایبەتمەندییە گرنگەکانی خستنەڕووی فێرکارییەکانی ئیسلام و شیعەگەرییە بە زاراوەیەکی سادە و ڕوون و دەستڕاگەیشتن بۆ نەوەی سەرھەڵداو لەو سەردەمەدا. خاوەنی چەندین بڵاوکراوەیە لە لقە جیاجیاکانی زانستە ئیسلامییەکان، کە وەرگێڕدراونەتە سەر زمانە جۆراوجۆرەکان. ئەو بە یەکێک لە سەرکردە کاریگەرەکانی شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران دادەنرێت. ھاودامەزرێنەرانی حوسێنییە ئیرشاد بوو، و یەکێک بوو لە ناوەندە گرنگەکانی بڵاوکردنەوەی زانستی ئیسلامیی پێش شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران. و کۆمەڵەی ڕۆحانییە شەڕکەرەکان (کۆمەڵەی ڕۆحانیت موباریز) دوای شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران، وەک سەرۆکی ئەنجومەنی فەرماندەیی شۆڕش دەستنیشان کرا. حکوومەتی ئێران ڕۆژی شەھیدبوونی کردە [[ڕۆژی مامۆستا]] لە [[ئێران]].&lt;ref&gt;عرفان مطهري، روزنامهٔ ايران، 13 ارديبهشت 86، صفحهٔ «آيينه»&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Manouchehr Ganji (2002). Defying the Iranian Revolution: From a Minister to the Shah to a Leader of Resistance. Greenwood Publishing Group. p. 109. ISBN 978-0-275-97187-8. Retrieved 8 August 2013.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Debating Muslims Michael M. J. Fischer, Mehdi Abedi&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Morteza Motahari}}</text>
      <sha1>gprj8ww67jm0gdzy6813glwiwu2udp6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457503</id>
      <parentid>1457488</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:02:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:ژیاننامە|ژیاننامە]]، [[دەروازە:ئێران|ئێران]]، [[دەروازە:سیاسەت|سیاسەت]]، [[دەروازە:شیعە|شیعە]] و [[دەروازە:فەلسەفە|فەلسەفە]]</comment>
      <origin>1457503</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3098" sha1="2w68lmdk2r2glrqps04p2rt90mbq1u7" xml:space="preserve">[[پەڕگە:Imam_Khomeini_in_Mehrabad.jpg|چەپ|وێنۆک|مورتەزا موتەھەری لەگەڵ [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ڕووحوڵڵا خومەینیدا]] دەچێتە خوارەوە لەکاتی گەڕانەوەی لە [[پاریس]].]]'''مورتەزا موتەھەری''' (١٩١٩–١٩٧٩) [[عالم (ئیسلام)|زانای ئایینی]] و [[فەلسەفەی ئیسلامی|فەیلەسوف]] و بیرمەند و نووسەری [[شیعە|شیعەی]] [[ئێران|ئێرانی]] [[١٩٧٩|بووە]]. ئەندامی دامەزرێنەری ئەنجومەنی [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران]] لە ڕۆژانی کۆتایی ڕووخانی ڕژیمی [[محەممەدڕەزا پەھلەوی|شا]] و یەکێک لە تیۆریستەکانی کۆماری ئیسلامیی ئێران بوو. یەکێکە لە خوێندکارە دیارەکانی شرۆڤەکار و فەیلەسوفی ئیسلامی محەممەد حوسێن تەباتەبایی [[ڕووحوڵڵا خومەینی|و ڕووحوڵڵا خومەینی]]. خاوەنی تۆڕێکی فراوانی بەرھەمە [[فەلسەفەی ئیسلامی|ئیسلامییە]] بناژۆخوازەکان و [[باوەڕ|عەقیدەیی]] و فەلسەفییەکانە. یەکێک لە تایبەتمەندییە گرنگەکانی خستنەڕووی فێرکارییەکانی ئیسلام و شیعەگەرییە بە زاراوەیەکی سادە و ڕوون و دەستڕاگەیشتن بۆ نەوەی سەرھەڵداو لەو سەردەمەدا. خاوەنی چەندین بڵاوکراوەیە لە لقە جیاجیاکانی زانستە ئیسلامییەکان، کە وەرگێڕدراونەتە سەر زمانە جۆراوجۆرەکان. ئەو بە یەکێک لە سەرکردە کاریگەرەکانی شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران دادەنرێت. ھاودامەزرێنەرانی حوسێنییە ئیرشاد بوو، و یەکێک بوو لە ناوەندە گرنگەکانی بڵاوکردنەوەی زانستی ئیسلامیی پێش شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران. و کۆمەڵەی ڕۆحانییە شەڕکەرەکان (کۆمەڵەی ڕۆحانیت موباریز) دوای شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران، وەک سەرۆکی ئەنجومەنی فەرماندەیی شۆڕش دەستنیشان کرا. حکوومەتی ئێران ڕۆژی شەھیدبوونی کردە [[ڕۆژی مامۆستا]] لە [[ئێران]].&lt;ref&gt;عرفان مطهري، روزنامهٔ ايران، 13 ارديبهشت 86، صفحهٔ «آيينه»&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Manouchehr Ganji (2002). Defying the Iranian Revolution: From a Minister to the Shah to a Leader of Resistance. Greenwood Publishing Group. p. 109. ISBN 978-0-275-97187-8. Retrieved 8 August 2013.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Debating Muslims Michael M. J. Fischer, Mehdi Abedi&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Morteza Motahari}}
{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|ئێران|سیاسەت|شیعە|فەلسەفە}}</text>
      <sha1>2w68lmdk2r2glrqps04p2rt90mbq1u7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457542</id>
      <parentid>1457503</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T21:02:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[ویکیپیدیا:پۆلێنکردنی وتارە ھاوسەنگەکان|بۆت]]: زیادکردنی پۆلە ھاوسەنگەکان</comment>
      <origin>1457542</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3274" sha1="36ip1zcpaxjuuu06rr5lsrkxq4d3usv" xml:space="preserve">[[پەڕگە:Imam_Khomeini_in_Mehrabad.jpg|چەپ|وێنۆک|مورتەزا موتەھەری لەگەڵ [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ڕووحوڵڵا خومەینیدا]] دەچێتە خوارەوە لەکاتی گەڕانەوەی لە [[پاریس]].]]'''مورتەزا موتەھەری''' (١٩١٩–١٩٧٩) [[عالم (ئیسلام)|زانای ئایینی]] و [[فەلسەفەی ئیسلامی|فەیلەسوف]] و بیرمەند و نووسەری [[شیعە|شیعەی]] [[ئێران|ئێرانی]] [[١٩٧٩|بووە]]. ئەندامی دامەزرێنەری ئەنجومەنی [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران]] لە ڕۆژانی کۆتایی ڕووخانی ڕژیمی [[محەممەدڕەزا پەھلەوی|شا]] و یەکێک لە تیۆریستەکانی کۆماری ئیسلامیی ئێران بوو. یەکێکە لە خوێندکارە دیارەکانی شرۆڤەکار و فەیلەسوفی ئیسلامی محەممەد حوسێن تەباتەبایی [[ڕووحوڵڵا خومەینی|و ڕووحوڵڵا خومەینی]]. خاوەنی تۆڕێکی فراوانی بەرھەمە [[فەلسەفەی ئیسلامی|ئیسلامییە]] بناژۆخوازەکان و [[باوەڕ|عەقیدەیی]] و فەلسەفییەکانە. یەکێک لە تایبەتمەندییە گرنگەکانی خستنەڕووی فێرکارییەکانی ئیسلام و شیعەگەرییە بە زاراوەیەکی سادە و ڕوون و دەستڕاگەیشتن بۆ نەوەی سەرھەڵداو لەو سەردەمەدا. خاوەنی چەندین بڵاوکراوەیە لە لقە جیاجیاکانی زانستە ئیسلامییەکان، کە وەرگێڕدراونەتە سەر زمانە جۆراوجۆرەکان. ئەو بە یەکێک لە سەرکردە کاریگەرەکانی شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران دادەنرێت. ھاودامەزرێنەرانی حوسێنییە ئیرشاد بوو، و یەکێک بوو لە ناوەندە گرنگەکانی بڵاوکردنەوەی زانستی ئیسلامیی پێش شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران. و کۆمەڵەی ڕۆحانییە شەڕکەرەکان (کۆمەڵەی ڕۆحانیت موباریز) دوای شۆڕشی ئیسلامیی لە ئێران، وەک سەرۆکی ئەنجومەنی فەرماندەیی شۆڕش دەستنیشان کرا. حکوومەتی ئێران ڕۆژی شەھیدبوونی کردە [[ڕۆژی مامۆستا]] لە [[ئێران]].&lt;ref&gt;عرفان مطهري، روزنامهٔ ايران، 13 ارديبهشت 86، صفحهٔ «آيينه»&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Manouchehr Ganji (2002). Defying the Iranian Revolution: From a Minister to the Shah to a Leader of Resistance. Greenwood Publishing Group. p. 109. ISBN 978-0-275-97187-8. Retrieved 8 August 2013.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Debating Muslims Michael M. J. Fischer, Mehdi Abedi&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Morteza Motahari}}
{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|ئێران|سیاسەت|شیعە|فەلسەفە}}
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩١٩]]
[[پۆل:مردووانی ١٩٧٩]]
[[پۆل:نووسەرانی ئێرانی]]
[[پۆل:فەیلەسووفانی موسڵمان]]</text>
      <sha1>36ip1zcpaxjuuu06rr5lsrkxq4d3usv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>خەدیجە سەقەفی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287009</id>
    <revision>
      <id>1457470</id>
      <timestamp>2025-07-08T15:04:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>بە وەرگێڕانی کردنەوەی بەش لە پەڕەی «[[:ar:Special:Redirect/revision/71195986|خديجة ثقفي]]» دروست کراوە.</comment>
      <origin>1457470</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1231" sha1="09rzotkeqz3zl4lylot39g4cf65r713" xml:space="preserve">'''خەدیجە سەقەفی''' ({{بە فارسی|خدیجه ثقفی}})  (١٩١٣ – ٢١ی ئازاری ٢٠٠٩) ھاوسەری [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] ڕێبەری شۆڕشی ئیسلامیی ئێران لە ساڵی ١٩٧٩. بە دایکی [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامیی ئێران]] ناسراوە.&lt;ref name=&quot;nyt&quot;&gt;{{Cite news|first=|last=|title=Khadijeh Saqafi, Ruhollah Khomeini’s Wife, Is Dead at 93|url=https://www.nytimes.com/2009/03/24/world/middleeast/24saqafi.html?partner=rss&amp;emc=rss|work=[[أسوشيتد برس]]|publisher=[[نيويورك تايمز]]|date=2009-3-23|access-date=2009-3-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20180624182523/https://www.nytimes.com/2009/03/24/world/middleeast/24saqafi.html?_r=1&amp;partner=rss&amp;emc=rss|archive-date=24 يونيو 2018}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;bbc&quot;&gt;{{Cite news|first=|last=|title=Iranians mourn Khomeini's widow|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7958025.stm|work=[[بي بي سي نيوز]]|publisher=|date=2009-3-22|access-date=2009-3-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20180813043527/http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7958025.stm|archive-date=13 أغسطس 2018}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>09rzotkeqz3zl4lylot39g4cf65r713</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457471</id>
      <parentid>1457470</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:10:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457471</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4328" sha1="as3j4sos4tkpc6w4lipcv9lmpavgewu" xml:space="preserve">{{کەسایەتی
| ناو                  = خەدیجە سەقەفی
| ناوی_خۆماڵی          =  خدیجه ثقفی
| زمانی_ناوی_خۆماڵی    = [[فارسی]]
| وێنە                 = 
| قەبارەی وێنە         =
| جێگری_وێنە           =
| سەردێری وێنە         =
| ناوی کاتی لەدایکبوون =
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = ١٩١٣
| شوێنی لەدایکبوون     = 
| ڕێکەوتی_ونبوون       =
| شوێنی_ونبوون         =
| ڕەوشی_ونبوون         =
| ڕێکەوتی مردن         = ٢١ی ئازاری ٢٠٠٩
| شوێنی مردن           =[[تاران]]
| ھۆکاری مردن          = 
| شوێنی دۆزینەوەی تەرم =
| شوێنی گۆڕ            = 
| مۆنۆمێنتەکان         =
| نیشتەجێ              =
| نەتەوە               =
| ناوەکانی تر          =
| نەژاد                = 
| شارومەندێتی          =
| ڕادەی خوێندەواری     =
| پیشە                 = 
| ساڵانی چالاکی          = 
| خاوەنکار             =
| ڕێکخراو              =
| ناسراو_بە_ھۆی       = 
| کارە_دیارەکان        =
| شێواز                =
| کاریگەر_بووە         =
| کاریگەری_بووە        =
| شار                  =
| مووچە                =
| دارایی               =
| باڵا                  =
| کێش                  =
| تەلەڤیزیۆن            =
| سەرناو               =
| وادە                 =
| پێشوو                =
| جێگر                 =
| حیزب                 =
| بزاڤ                 =
| بەرانبەرەکان         = 
| ئایین                = [[ئیسلام]]
| سزای_تاوانباری       =
| ڕەوشی_تاوانباری      =
| ھاوسەر               =[[ڕووحوڵڵا خومەینی]]
| یار                  =
| منداڵەکان            =
| دایک و باوک          =
| خزمەکان              =
| خەڵاتەکان             =
| واژوو                 =
| جێگری_واژوو           =
| قەبارەی_واژوو         =
| ماڵپەڕ               =
| پەراوێزەکان          =}}
'''خەدیجە سەقەفی''' ({{بە فارسی|خدیجه ثقفی}})  (١٩١٣ – ٢١ی ئازاری ٢٠٠٩) ھاوسەری [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] ڕێبەری شۆڕشی ئیسلامیی ئێران لە ساڵی ١٩٧٩. بە دایکی [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامیی ئێران]] ناسراوە.&lt;ref name=&quot;nyt&quot;&gt;{{Cite news|first=|last=|title=Khadijeh Saqafi, Ruhollah Khomeini’s Wife, Is Dead at 93|url=https://www.nytimes.com/2009/03/24/world/middleeast/24saqafi.html?partner=rss&amp;emc=rss|work=[[أسوشيتد برس]]|publisher=[[نيويورك تايمز]]|date=2009-3-23|access-date=2009-3-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20180624182523/https://www.nytimes.com/2009/03/24/world/middleeast/24saqafi.html?_r=1&amp;partner=rss&amp;emc=rss|archive-date=24 يونيو 2018}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;bbc&quot;&gt;{{Cite news|first=|last=|title=Iranians mourn Khomeini's widow|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7958025.stm|work=[[بي بي سي نيوز]]|publisher=|date=2009-3-22|access-date=2009-3-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20180813043527/http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7958025.stm|archive-date=13 أغسطس 2018}}&lt;/ref&gt;

== مردن ==
خەدیجە سەقەفی لە ٢١ی ئازاری ٢٠٠٩ لە [[تاران]] دوای نەخۆشییەکی درێژخایەن لە تەمەنی ٩٥ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد. ھەزاران کەس بەشدارییان لە مەراسیمی پرسەکەیدا کرد، لەوانە [[ئایەتوڵڵا خامنەیی]]، ڕێبەری ئێران و مەحموود ئەحمەدی نەژاد سەرۆک کۆماری ئێران. لە تەنیشت ھاوسەرەکەی لە مەزارگەی ڕووحوڵڵا خومەینی بە خاک سپێردرا.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20180624182523/https://www.nytimes.com/2009/03/24/world/middleeast/24saqafi.html?_r=1&amp;partner=rss&amp;emc=rss&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20180813043527/http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7958025.stm&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>as3j4sos4tkpc6w4lipcv9lmpavgewu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457472</id>
      <parentid>1457471</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:13:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457472</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4346" sha1="7aw9pt6v780udy398usdnumo8mylaqq" xml:space="preserve">{{کەسایەتی
| ناو                  = خەدیجە سەقەفی
| ناوی_خۆماڵی          =  خدیجه ثقفی
| زمانی_ناوی_خۆماڵی    = [[فارسی]]
| وێنە                 = 
| قەبارەی وێنە         =
| جێگری_وێنە           =
| سەردێری وێنە         =
| ناوی کاتی لەدایکبوون =
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = ١٩١٥\١٩١٦
| شوێنی لەدایکبوون     = 
| ڕێکەوتی_ونبوون       =
| شوێنی_ونبوون         =
| ڕەوشی_ونبوون         =
| ڕێکەوتی مردن         = ٢١ی ئازاری ٢٠٠٩
| شوێنی مردن           =[[تاران]]
| ھۆکاری مردن          = 
| شوێنی دۆزینەوەی تەرم =
| شوێنی گۆڕ            = 
| مۆنۆمێنتەکان         =
| نیشتەجێ              =
| نەتەوە               =
| ناوەکانی تر          =
| نەژاد                = 
| شارومەندێتی          =
| ڕادەی خوێندەواری     =
| پیشە                 = 
| ساڵانی چالاکی          = 
| خاوەنکار             =
| ڕێکخراو              =
| ناسراو_بە_ھۆی       = 
| کارە_دیارەکان        =
| شێواز                =
| کاریگەر_بووە         =
| کاریگەری_بووە        =
| شار                  =
| مووچە                =
| دارایی               =
| باڵا                  =
| کێش                  =
| تەلەڤیزیۆن            =
| سەرناو               =
| وادە                 =
| پێشوو                =
| جێگر                 =
| حیزب                 =
| بزاڤ                 =
| بەرانبەرەکان         = 
| ئایین                = [[ئیسلام]]
| سزای_تاوانباری       =
| ڕەوشی_تاوانباری      =
| ھاوسەر               =[[ڕووحوڵڵا خومەینی]]
| یار                  =
| منداڵەکان            =
| دایک و باوک          =
| خزمەکان              =
| خەڵاتەکان             =
| واژوو                 =
| جێگری_واژوو           =
| قەبارەی_واژوو         =
| ماڵپەڕ               =
| پەراوێزەکان          =}}
'''خەدیجە سەقەفی''' ({{بە فارسی|خدیجه ثقفی}})  (١٩١٥\١٩١٦ – ٢١ی ئازاری ٢٠٠٩) ھاوسەری [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] ڕێبەری شۆڕشی ئیسلامیی ئێران لە ساڵی ١٩٧٩. بە دایکی [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامیی ئێران]] ناسراوە.&lt;ref name=&quot;nyt&quot;&gt;{{Cite news|first=|last=|title=Khadijeh Saqafi, Ruhollah Khomeini’s Wife, Is Dead at 93|url=https://www.nytimes.com/2009/03/24/world/middleeast/24saqafi.html?partner=rss&amp;emc=rss|work=[[أسوشيتد برس]]|publisher=[[نيويورك تايمز]]|date=2009-3-23|access-date=2009-3-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20180624182523/https://www.nytimes.com/2009/03/24/world/middleeast/24saqafi.html?_r=1&amp;partner=rss&amp;emc=rss|archive-date=24 يونيو 2018}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;bbc&quot;&gt;{{Cite news|first=|last=|title=Iranians mourn Khomeini's widow|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7958025.stm|work=[[بي بي سي نيوز]]|publisher=|date=2009-3-22|access-date=2009-3-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20180813043527/http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7958025.stm|archive-date=13 أغسطس 2018}}&lt;/ref&gt;

== مردن ==
خەدیجە سەقەفی لە ٢١ی ئازاری ٢٠٠٩ لە [[تاران]] دوای نەخۆشییەکی درێژخایەن لە تەمەنی ٩٥ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد. ھەزاران کەس بەشدارییان لە مەراسیمی پرسەکەیدا کرد، لەوانە [[ئایەتوڵڵا خامنەیی]]، ڕێبەری ئێران و مەحموود ئەحمەدی نەژاد سەرۆک کۆماری ئێران. لە تەنیشت ھاوسەرەکەی لە مەزارگەی ڕووحوڵڵا خومەینی بە خاک سپێردرا.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20180624182523/https://www.nytimes.com/2009/03/24/world/middleeast/24saqafi.html?_r=1&amp;partner=rss&amp;emc=rss&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20180813043527/http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7958025.stm&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>7aw9pt6v780udy398usdnumo8mylaqq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457510</id>
      <parentid>1457472</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:04:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:ژیاننامە|ژیاننامە]]، [[دەروازە:ئێران|ئێران]]، [[دەروازە:سیاسەت|سیاسەت]]، [[دەروازە:ژن|ژن]] و [[دەروازە:زانستی سیاسەت|زانستی سیاسەت]]</comment>
      <origin>1457510</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4448" sha1="thss22i97kqmbfpgrxb5zg5xdo80tze" xml:space="preserve">{{کەسایەتی
| ناو                  = خەدیجە سەقەفی
| ناوی_خۆماڵی          =  خدیجه ثقفی
| زمانی_ناوی_خۆماڵی    = [[فارسی]]
| وێنە                 = 
| قەبارەی وێنە         =
| جێگری_وێنە           =
| سەردێری وێنە         =
| ناوی کاتی لەدایکبوون =
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = ١٩١٥\١٩١٦
| شوێنی لەدایکبوون     = 
| ڕێکەوتی_ونبوون       =
| شوێنی_ونبوون         =
| ڕەوشی_ونبوون         =
| ڕێکەوتی مردن         = ٢١ی ئازاری ٢٠٠٩
| شوێنی مردن           =[[تاران]]
| ھۆکاری مردن          = 
| شوێنی دۆزینەوەی تەرم =
| شوێنی گۆڕ            = 
| مۆنۆمێنتەکان         =
| نیشتەجێ              =
| نەتەوە               =
| ناوەکانی تر          =
| نەژاد                = 
| شارومەندێتی          =
| ڕادەی خوێندەواری     =
| پیشە                 = 
| ساڵانی چالاکی          = 
| خاوەنکار             =
| ڕێکخراو              =
| ناسراو_بە_ھۆی       = 
| کارە_دیارەکان        =
| شێواز                =
| کاریگەر_بووە         =
| کاریگەری_بووە        =
| شار                  =
| مووچە                =
| دارایی               =
| باڵا                  =
| کێش                  =
| تەلەڤیزیۆن            =
| سەرناو               =
| وادە                 =
| پێشوو                =
| جێگر                 =
| حیزب                 =
| بزاڤ                 =
| بەرانبەرەکان         = 
| ئایین                = [[ئیسلام]]
| سزای_تاوانباری       =
| ڕەوشی_تاوانباری      =
| ھاوسەر               =[[ڕووحوڵڵا خومەینی]]
| یار                  =
| منداڵەکان            =
| دایک و باوک          =
| خزمەکان              =
| خەڵاتەکان             =
| واژوو                 =
| جێگری_واژوو           =
| قەبارەی_واژوو         =
| ماڵپەڕ               =
| پەراوێزەکان          =}}
'''خەدیجە سەقەفی''' ({{بە فارسی|خدیجه ثقفی}})  (١٩١٥\١٩١٦ – ٢١ی ئازاری ٢٠٠٩) ھاوسەری [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] ڕێبەری شۆڕشی ئیسلامیی ئێران لە ساڵی ١٩٧٩. بە دایکی [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامیی ئێران]] ناسراوە.&lt;ref name=&quot;nyt&quot;&gt;{{Cite news|first=|last=|title=Khadijeh Saqafi, Ruhollah Khomeini’s Wife, Is Dead at 93|url=https://www.nytimes.com/2009/03/24/world/middleeast/24saqafi.html?partner=rss&amp;emc=rss|work=[[أسوشيتد برس]]|publisher=[[نيويورك تايمز]]|date=2009-3-23|access-date=2009-3-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20180624182523/https://www.nytimes.com/2009/03/24/world/middleeast/24saqafi.html?_r=1&amp;partner=rss&amp;emc=rss|archive-date=24 يونيو 2018}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;bbc&quot;&gt;{{Cite news|first=|last=|title=Iranians mourn Khomeini's widow|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7958025.stm|work=[[بي بي سي نيوز]]|publisher=|date=2009-3-22|access-date=2009-3-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20180813043527/http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7958025.stm|archive-date=13 أغسطس 2018}}&lt;/ref&gt;

== مردن ==
خەدیجە سەقەفی لە ٢١ی ئازاری ٢٠٠٩ لە [[تاران]] دوای نەخۆشییەکی درێژخایەن لە تەمەنی ٩٥ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد. ھەزاران کەس بەشدارییان لە مەراسیمی پرسەکەیدا کرد، لەوانە [[ئایەتوڵڵا خامنەیی]]، ڕێبەری ئێران و مەحموود ئەحمەدی نەژاد سەرۆک کۆماری ئێران. لە تەنیشت ھاوسەرەکەی لە مەزارگەی ڕووحوڵڵا خومەینی بە خاک سپێردرا.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20180624182523/https://www.nytimes.com/2009/03/24/world/middleeast/24saqafi.html?_r=1&amp;partner=rss&amp;emc=rss&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20180813043527/http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7958025.stm&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|ئێران|سیاسەت|ژن|زانستی سیاسەت}}</text>
      <sha1>thss22i97kqmbfpgrxb5zg5xdo80tze</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457536</id>
      <parentid>1457510</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T21:01:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[ویکیپیدیا:پۆلێنکردنی وتارە ھاوسەنگەکان|بۆت]]: زیادکردنی پۆلە ھاوسەنگەکان</comment>
      <origin>1457536</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4541" sha1="n8sr5kgc85veikgq85bdls5woqjiixo" xml:space="preserve">{{کەسایەتی
| ناو                  = خەدیجە سەقەفی
| ناوی_خۆماڵی          =  خدیجه ثقفی
| زمانی_ناوی_خۆماڵی    = [[فارسی]]
| وێنە                 = 
| قەبارەی وێنە         =
| جێگری_وێنە           =
| سەردێری وێنە         =
| ناوی کاتی لەدایکبوون =
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = ١٩١٥\١٩١٦
| شوێنی لەدایکبوون     = 
| ڕێکەوتی_ونبوون       =
| شوێنی_ونبوون         =
| ڕەوشی_ونبوون         =
| ڕێکەوتی مردن         = ٢١ی ئازاری ٢٠٠٩
| شوێنی مردن           =[[تاران]]
| ھۆکاری مردن          = 
| شوێنی دۆزینەوەی تەرم =
| شوێنی گۆڕ            = 
| مۆنۆمێنتەکان         =
| نیشتەجێ              =
| نەتەوە               =
| ناوەکانی تر          =
| نەژاد                = 
| شارومەندێتی          =
| ڕادەی خوێندەواری     =
| پیشە                 = 
| ساڵانی چالاکی          = 
| خاوەنکار             =
| ڕێکخراو              =
| ناسراو_بە_ھۆی       = 
| کارە_دیارەکان        =
| شێواز                =
| کاریگەر_بووە         =
| کاریگەری_بووە        =
| شار                  =
| مووچە                =
| دارایی               =
| باڵا                  =
| کێش                  =
| تەلەڤیزیۆن            =
| سەرناو               =
| وادە                 =
| پێشوو                =
| جێگر                 =
| حیزب                 =
| بزاڤ                 =
| بەرانبەرەکان         = 
| ئایین                = [[ئیسلام]]
| سزای_تاوانباری       =
| ڕەوشی_تاوانباری      =
| ھاوسەر               =[[ڕووحوڵڵا خومەینی]]
| یار                  =
| منداڵەکان            =
| دایک و باوک          =
| خزمەکان              =
| خەڵاتەکان             =
| واژوو                 =
| جێگری_واژوو           =
| قەبارەی_واژوو         =
| ماڵپەڕ               =
| پەراوێزەکان          =}}
'''خەدیجە سەقەفی''' ({{بە فارسی|خدیجه ثقفی}})  (١٩١٥\١٩١٦ – ٢١ی ئازاری ٢٠٠٩) ھاوسەری [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] ڕێبەری شۆڕشی ئیسلامیی ئێران لە ساڵی ١٩٧٩. بە دایکی [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامیی ئێران]] ناسراوە.&lt;ref name=&quot;nyt&quot;&gt;{{Cite news|first=|last=|title=Khadijeh Saqafi, Ruhollah Khomeini’s Wife, Is Dead at 93|url=https://www.nytimes.com/2009/03/24/world/middleeast/24saqafi.html?partner=rss&amp;emc=rss|work=[[أسوشيتد برس]]|publisher=[[نيويورك تايمز]]|date=2009-3-23|access-date=2009-3-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20180624182523/https://www.nytimes.com/2009/03/24/world/middleeast/24saqafi.html?_r=1&amp;partner=rss&amp;emc=rss|archive-date=24 يونيو 2018}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;bbc&quot;&gt;{{Cite news|first=|last=|title=Iranians mourn Khomeini's widow|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7958025.stm|work=[[بي بي سي نيوز]]|publisher=|date=2009-3-22|access-date=2009-3-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20180813043527/http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7958025.stm|archive-date=13 أغسطس 2018}}&lt;/ref&gt;

== مردن ==
خەدیجە سەقەفی لە ٢١ی ئازاری ٢٠٠٩ لە [[تاران]] دوای نەخۆشییەکی درێژخایەن لە تەمەنی ٩٥ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد. ھەزاران کەس بەشدارییان لە مەراسیمی پرسەکەیدا کرد، لەوانە [[ئایەتوڵڵا خامنەیی]]، ڕێبەری ئێران و مەحموود ئەحمەدی نەژاد سەرۆک کۆماری ئێران. لە تەنیشت ھاوسەرەکەی لە مەزارگەی ڕووحوڵڵا خومەینی بە خاک سپێردرا.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20180624182523/https://www.nytimes.com/2009/03/24/world/middleeast/24saqafi.html?_r=1&amp;partner=rss&amp;emc=rss&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20180813043527/http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7958025.stm&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|ئێران|سیاسەت|ژن|زانستی سیاسەت}}
[[پۆل:لەدایکبووانی دەیەی ١٩١٠]]
[[پۆل:مردووانی ٢٠٠٩]]</text>
      <sha1>n8sr5kgc85veikgq85bdls5woqjiixo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>محەممەد بەھەشتی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287010</id>
    <revision>
      <id>1457473</id>
      <timestamp>2025-07-08T15:17:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>بە وەرگێڕانی کردنەوەی بەش لە پەڕەی «[[:ar:Special:Redirect/revision/70774760|محمد بهشتي]]» دروست کراوە.</comment>
      <origin>1457473</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1508" sha1="9zupivc3fwx7paj02gso13r9snoth2h" xml:space="preserve">[[ملف:Banisadr_beheshti.jpg|وێنۆک|محەممەد بەهەشتی لە لای ڕاست لە کاتی دەستبەکاربوونی ڕەییس بەنی سەدر]]
'''سەید محەممەد بەھەشتی''' (٢٤ی تشرینی یەکەمی ١٩٢٨ – ٢٨ی حوزەیرانی ١٩٨١) [[عالم (ئیسلام)|پیاوێکی ئایینی]] [[سیاسەتوان|و سیاسەتمەداری]] [[شیعە|شیعەی]] [[ئێران]] بووە. خاوەنی دکتۆرایە لە [[فەلسەفە]] لە [[زانکۆی تاران]] . یەکێک بوو لە دامەزرێنەرانی حیزبی کۆماری ئیسلامی و سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەری و سەرۆکی ئەنجومەنی شۆڕشی ئیسلامی و سەرۆکی مەجلیسی خوبەرا. لەدوای ئایەتوڵڵا خومەینی دووھەمین کەسایەتی بەھێزی شۆڕش بوو لەو کاتەدا. زمانی ئینگلیزی، ئەڵمانی و عەرەبی شارەزا بووە و ڕۆڵی گەورەی لە ئامادەکردنی دەستووری ئێراندا هەبووە.

لە تەقینەوەکەدا کە بارەگای حیزبی کۆماری وێران کرد، لەگەڵ حەفتا و دوو ئەندام و سەرکردەی شۆڕش تیرۆر کرا. [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ئیمام خومەینی]] ماتەمینی گشتی لە ئێران ڕاگەیاند، و بەیاننامەیەکیشی بە «ئوممەتێک لە یەک پیاودا» وەسف کرد.</text>
      <sha1>9zupivc3fwx7paj02gso13r9snoth2h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457474</id>
      <parentid>1457473</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:18:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457474</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1578" sha1="f4xvgjj7rowla4bd4ish467vyy5bqcl" xml:space="preserve">[[پەڕگە:Banisadr_beheshti.jpg|وێنۆک|محەممەد بەھەشتی لە لای ڕاست لە کاتی دەستبەکاربوونی ڕەییس بەنی سەدر]]
'''سەید محەممەد بەھەشتی''' (٢٤ی تشرینی یەکەمی ١٩٢٨ – ٢٨ی حوزەیرانی ١٩٨١) [[عالم (ئیسلام)|پیاوێکی ئایینی]] [[سیاسەتوان|و سیاسەتمەداری]] [[شیعە|شیعەی]] [[ئێران]] بووە. خاوەنی دکتۆرایە لە [[فەلسەفە]] لە [[زانکۆی تاران]]. یەکێک بوو لە دامەزرێنەرانی حیزبی کۆماری ئیسلامی و سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەری و سەرۆکی ئەنجومەنی شۆڕشی ئیسلامیی و سەرۆکی مەجلیسی خوبەرا. لەدوای ئایەتوڵڵا خومەینی دووھەمین کەسایەتی بەھێزی شۆڕش بوو لەو کاتەدا. زمانی [[ئینگلیزی]]، [[ئەڵمانی]] و [[عەرەبی]] شارەزا بووە و ڕۆڵی گەورەی لە ئامادەکردنی دەستووری ئێراندا ھەبووە.

لە تەقینەوەکەدا کە بارەگای حیزبی کۆماری وێران کرد، لەگەڵ حەفتا و دوو ئەندام و سەرکردەی شۆڕش تیرۆر کرا. [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ئیمام خومەینی]] ماتەمینی گشتی لە ئێران ڕاگەیاند، و بەیاننامەیەکیشی بە «ئوممەتێک لە یەک پیاودا» وەسف کرد.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}</text>
      <sha1>f4xvgjj7rowla4bd4ish467vyy5bqcl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457475</id>
      <parentid>1457474</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:27:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457475</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4207" sha1="6v0u240a41rt5ji357hovowju7no1y7" xml:space="preserve">{{کەسایەتی
| ناو                  = محەممەد بەھەشتی
| ناوی_خۆماڵی          = 
| زمانی_ناوی_خۆماڵی    = 
| وێنە                 = [[پەڕگە:Mohammad_Beheshti_portrait.jpg|وێنۆک]]

| قەبارەی وێنە         =
| جێگری_وێنە           =
| سەردێری وێنە         =
| ناوی کاتی لەدایکبوون =
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = ٢٤ی تشرینی یەکەمی ١٩٢٨
| شوێنی لەدایکبوون     = [[ئەسفەھان]]
| ڕێکەوتی_ونبوون       =
| شوێنی_ونبوون         =
| ڕەوشی_ونبوون         =
| ڕێکەوتی مردن         = ٢٨ی حوزەیرانی ١٩٨١
| شوێنی مردن           =[[تاران]]
| ھۆکاری مردن          = 
| شوێنی دۆزینەوەی تەرم =
| شوێنی گۆڕ            = [[بەھەشتی زەھرا]]
| مۆنۆمێنتەکان         =
| نیشتەجێ              =[[ئێران]]
| نەتەوە               =
| ناوەکانی تر          =
| نەژاد                = 
| شارومەندێتی          =
| ڕادەی خوێندەواری     =[[زانکۆی تاران]]
| پیشە                 = [[نووسەر]]، [[سیاسەتوان]]، [[زانای عەقیدە]]، [[دادوەر]]
| ساڵانی چالاکی          = 
| خاوەنکار             =
| ڕێکخراو              =
| ناسراو_بە_ھۆی       = 
| کارە_دیارەکان        =
| شێواز                =
| کاریگەر_بووە         =
| کاریگەری_بووە        =
| شار                  =
| مووچە                =
| دارایی               =
| باڵا                  =
| کێش                  =
| تەلەڤیزیۆن            =
| سەرناو               =
| وادە                 =
| پێشوو                =
| جێگر                 =
| حیزب                 =حیزبی کۆماری ئیسلامیی، حیزبی ھاوپەیمانی ئیسلامیی
| بزاڤ                 =
| بەرانبەرەکان         = 
| ئایین                = [[ئیسلام]]
| سزای_تاوانباری       =
| ڕەوشی_تاوانباری      =
| ھاوسەر               =
| یار                  =
| منداڵەکان            =
| دایک و باوک          =
| خزمەکان              =
| خەڵاتەکان             =
| واژوو                 = [[پەڕگە:Mohammad_Beheshti_signature.png|وێنۆک]]

| جێگری_واژوو           =
| قەبارەی_واژوو         =
| ماڵپەڕ               =
| پەراوێزەکان          =}}
[[پەڕگە:Banisadr_beheshti.jpg|وێنۆک|محەممەد بەھەشتی لە لای ڕاست لە کاتی دەستبەکاربوونی ڕەییس بەنی سەدر]]
'''سەید محەممەد بەھەشتی''' (٢٤ی تشرینی یەکەمی ١٩٢٨ – ٢٨ی حوزەیرانی ١٩٨١) [[عالم (ئیسلام)|پیاوێکی ئایینی]] [[سیاسەتوان|و سیاسەتمەداری]] [[شیعە|شیعەی]] [[ئێران]] بووە. خاوەنی دکتۆرایە لە [[فەلسەفە]] لە [[زانکۆی تاران]]. یەکێک بوو لە دامەزرێنەرانی حیزبی کۆماری ئیسلامی و سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەری و سەرۆکی ئەنجومەنی شۆڕشی ئیسلامیی و سەرۆکی مەجلیسی خوبەرا. لەدوای ئایەتوڵڵا خومەینی دووھەمین کەسایەتی بەھێزی شۆڕش بوو لەو کاتەدا. زمانی [[ئینگلیزی]]، [[ئەڵمانی]] و [[عەرەبی]] شارەزا بووە و ڕۆڵی گەورەی لە ئامادەکردنی دەستووری ئێراندا ھەبووە.
لە تەقینەوەکەدا کە بارەگای حیزبی کۆماری وێران کرد، لەگەڵ حەفتا و دوو ئەندام و سەرکردەی شۆڕش تیرۆر کرا. [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ئیمام خومەینی]] ماتەمینی گشتی لە ئێران ڕاگەیاند، و بەیاننامەیەکیشی بە «ئوممەتێک لە یەک پیاودا» وەسف کرد.

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}</text>
      <sha1>6v0u240a41rt5ji357hovowju7no1y7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457476</id>
      <parentid>1457475</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:32:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457476</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4353" sha1="m1mfl2ogy9ron127ykk72rmdkaxfumr" xml:space="preserve">{{کەسایەتی
| ناو                  = محەممەد بەھەشتی
| ناوی_خۆماڵی          = 
| زمانی_ناوی_خۆماڵی    = 
| وێنە                 = [[پەڕگە:Mohammad_Beheshti_portrait.jpg|وێنۆک]]

| قەبارەی وێنە         =
| جێگری_وێنە           =
| سەردێری وێنە         =
| ناوی کاتی لەدایکبوون =
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = ٢٤ی تشرینی یەکەمی ١٩٢٨
| شوێنی لەدایکبوون     = [[ئەسفەھان]]
| ڕێکەوتی_ونبوون       =
| شوێنی_ونبوون         =
| ڕەوشی_ونبوون         =
| ڕێکەوتی مردن         = ٢٨ی حوزەیرانی ١٩٨١
| شوێنی مردن           =[[تاران]]
| ھۆکاری مردن          = 
| شوێنی دۆزینەوەی تەرم =
| شوێنی گۆڕ            = [[بەھەشتی زەھرا]]
| مۆنۆمێنتەکان         =
| نیشتەجێ              =[[ئێران]]
| نەتەوە               =
| ناوەکانی تر          =
| نەژاد                = 
| شارومەندێتی          =
| ڕادەی خوێندەواری     =[[زانکۆی تاران]]
| پیشە                 = [[نووسەر]]، [[سیاسەتوان]]، [[زانای عەقیدە]]، [[دادوەر]]
| ساڵانی چالاکی          = 
| خاوەنکار             =
| ڕێکخراو              =
| ناسراو_بە_ھۆی       = 
| کارە_دیارەکان        =
| شێواز                =
| کاریگەر_بووە         =
| کاریگەری_بووە        =
| شار                  =
| مووچە                =
| دارایی               =
| باڵا                  =
| کێش                  =
| تەلەڤیزیۆن            =
| سەرناو               =
| وادە                 =
| پێشوو                =
| جێگر                 =
| حیزب                 =حیزبی کۆماری ئیسلامیی، حیزبی ھاوپەیمانی ئیسلامیی
| بزاڤ                 =
| بەرانبەرەکان         = 
| ئایین                = [[ئیسلام]]
| سزای_تاوانباری       =
| ڕەوشی_تاوانباری      =
| ھاوسەر               =
| یار                  =
| منداڵەکان            =
| دایک و باوک          =
| خزمەکان              =
| خەڵاتەکان             =
| واژوو                 = [[پەڕگە:Mohammad_Beheshti_signature.png|وێنۆک]]

| جێگری_واژوو           =
| قەبارەی_واژوو         =
| ماڵپەڕ               =
| پەراوێزەکان          =}}
[[پەڕگە:Banisadr_beheshti.jpg|وێنۆک|محەممەد بەھەشتی لە لای ڕاست لە کاتی دەستبەکاربوونی ڕەییس بەنی سەدر]]
'''سەید محەممەد بەھەشتی''' (٢٤ی تشرینی یەکەمی ١٩٢٨ – ٢٨ی حوزەیرانی ١٩٨١) [[عالم (ئیسلام)|پیاوێکی ئایینی]] [[سیاسەتوان|و سیاسەتمەداری]] [[شیعە|شیعەی]] [[ئێران]] بووە. خاوەنی دکتۆرایە لە [[فەلسەفە]] لە [[زانکۆی تاران]]. یەکێک بوو لە دامەزرێنەرانی حیزبی کۆماری ئیسلامی و سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەری و سەرۆکی ئەنجومەنی شۆڕشی ئیسلامیی و سەرۆکی مەجلیسی خوبەرا. لەدوای ئایەتوڵڵا خومەینی دووھەمین کەسایەتی بەھێزی شۆڕش بوو لەو کاتەدا. زمانی [[ئینگلیزی]]، [[ئەڵمانی]] و [[عەرەبی]] شارەزا بووە و ڕۆڵی گەورەی لە ئامادەکردنی دەستووری ئێراندا ھەبووە.
لە تەقینەوەکەدا کە بارەگای حیزبی کۆماری وێران کرد، لەگەڵ حەفتا و دوو ئەندام و سەرکردەی شۆڕش تیرۆر کرا. [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ئیمام خومەینی]] ماتەمینی گشتی لە ئێران ڕاگەیاند، و بەیاننامەیەکیشی بە «ئوممەتێک لە یەک پیاودا» وەسف کرد.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20170921193823/http://en.imam-khomeini.ir/en/n5234/News/Beheshti_Was_Himself_a_Nation_for_Us_Imam_Khomeini/&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}</text>
      <sha1>m1mfl2ogy9ron127ykk72rmdkaxfumr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457485</id>
      <parentid>1457476</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T16:01:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Mohammad Beheshti}}</comment>
      <origin>1457485</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4395" sha1="tnavri6a6huhvmd13aifsl87bddjtdb" xml:space="preserve">{{کەسایەتی
| ناو                  = محەممەد بەھەشتی
| ناوی_خۆماڵی          = 
| زمانی_ناوی_خۆماڵی    = 
| وێنە                 = [[پەڕگە:Mohammad_Beheshti_portrait.jpg|وێنۆک]]

| قەبارەی وێنە         =
| جێگری_وێنە           =
| سەردێری وێنە         =
| ناوی کاتی لەدایکبوون =
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = ٢٤ی تشرینی یەکەمی ١٩٢٨
| شوێنی لەدایکبوون     = [[ئەسفەھان]]
| ڕێکەوتی_ونبوون       =
| شوێنی_ونبوون         =
| ڕەوشی_ونبوون         =
| ڕێکەوتی مردن         = ٢٨ی حوزەیرانی ١٩٨١
| شوێنی مردن           =[[تاران]]
| ھۆکاری مردن          = 
| شوێنی دۆزینەوەی تەرم =
| شوێنی گۆڕ            = [[بەھەشتی زەھرا]]
| مۆنۆمێنتەکان         =
| نیشتەجێ              =[[ئێران]]
| نەتەوە               =
| ناوەکانی تر          =
| نەژاد                = 
| شارومەندێتی          =
| ڕادەی خوێندەواری     =[[زانکۆی تاران]]
| پیشە                 = [[نووسەر]]، [[سیاسەتوان]]، [[زانای عەقیدە]]، [[دادوەر]]
| ساڵانی چالاکی          = 
| خاوەنکار             =
| ڕێکخراو              =
| ناسراو_بە_ھۆی       = 
| کارە_دیارەکان        =
| شێواز                =
| کاریگەر_بووە         =
| کاریگەری_بووە        =
| شار                  =
| مووچە                =
| دارایی               =
| باڵا                  =
| کێش                  =
| تەلەڤیزیۆن            =
| سەرناو               =
| وادە                 =
| پێشوو                =
| جێگر                 =
| حیزب                 =حیزبی کۆماری ئیسلامیی، حیزبی ھاوپەیمانی ئیسلامیی
| بزاڤ                 =
| بەرانبەرەکان         = 
| ئایین                = [[ئیسلام]]
| سزای_تاوانباری       =
| ڕەوشی_تاوانباری      =
| ھاوسەر               =
| یار                  =
| منداڵەکان            =
| دایک و باوک          =
| خزمەکان              =
| خەڵاتەکان             =
| واژوو                 = [[پەڕگە:Mohammad_Beheshti_signature.png|وێنۆک]]

| جێگری_واژوو           =
| قەبارەی_واژوو         =
| ماڵپەڕ               =
| پەراوێزەکان          =}}
[[پەڕگە:Banisadr_beheshti.jpg|وێنۆک|محەممەد بەھەشتی لە لای ڕاست لە کاتی دەستبەکاربوونی ڕەییس بەنی سەدر]]
'''سەید محەممەد بەھەشتی''' (٢٤ی تشرینی یەکەمی ١٩٢٨ – ٢٨ی حوزەیرانی ١٩٨١) [[عالم (ئیسلام)|پیاوێکی ئایینی]] [[سیاسەتوان|و سیاسەتمەداری]] [[شیعە|شیعەی]] [[ئێران]] بووە. خاوەنی دکتۆرایە لە [[فەلسەفە]] لە [[زانکۆی تاران]]. یەکێک بوو لە دامەزرێنەرانی حیزبی کۆماری ئیسلامی و سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەری و سەرۆکی ئەنجومەنی شۆڕشی ئیسلامیی و سەرۆکی مەجلیسی خوبەرا. لەدوای ئایەتوڵڵا خومەینی دووھەمین کەسایەتی بەھێزی شۆڕش بوو لەو کاتەدا. زمانی [[ئینگلیزی]]، [[ئەڵمانی]] و [[عەرەبی]] شارەزا بووە و ڕۆڵی گەورەی لە ئامادەکردنی دەستووری ئێراندا ھەبووە.
لە تەقینەوەکەدا کە بارەگای حیزبی کۆماری وێران کرد، لەگەڵ حەفتا و دوو ئەندام و سەرکردەی شۆڕش تیرۆر کرا. [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ئیمام خومەینی]] ماتەمینی گشتی لە ئێران ڕاگەیاند، و بەیاننامەیەکیشی بە «ئوممەتێک لە یەک پیاودا» وەسف کرد.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20170921193823/http://en.imam-khomeini.ir/en/n5234/News/Beheshti_Was_Himself_a_Nation_for_Us_Imam_Khomeini/&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Mohammad Beheshti}}</text>
      <sha1>tnavri6a6huhvmd13aifsl87bddjtdb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457506</id>
      <parentid>1457485</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:03:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:ژیاننامە|ژیاننامە]]، [[دەروازە:ئێران|ئێران]]، [[دەروازە:ئیسلام|ئیسلام]]، [[دەروازە:سیاسەت|سیاسەت]] و [[دەروازە:زانستی سیاسەت|زانستی سیاسەت]]</comment>
      <origin>1457506</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4505" sha1="393n3ysjnhyzn10bu81al6znefyaj24" xml:space="preserve">{{کەسایەتی
| ناو                  = محەممەد بەھەشتی
| ناوی_خۆماڵی          = 
| زمانی_ناوی_خۆماڵی    = 
| وێنە                 = [[پەڕگە:Mohammad_Beheshti_portrait.jpg|وێنۆک]]

| قەبارەی وێنە         =
| جێگری_وێنە           =
| سەردێری وێنە         =
| ناوی کاتی لەدایکبوون =
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = ٢٤ی تشرینی یەکەمی ١٩٢٨
| شوێنی لەدایکبوون     = [[ئەسفەھان]]
| ڕێکەوتی_ونبوون       =
| شوێنی_ونبوون         =
| ڕەوشی_ونبوون         =
| ڕێکەوتی مردن         = ٢٨ی حوزەیرانی ١٩٨١
| شوێنی مردن           =[[تاران]]
| ھۆکاری مردن          = 
| شوێنی دۆزینەوەی تەرم =
| شوێنی گۆڕ            = [[بەھەشتی زەھرا]]
| مۆنۆمێنتەکان         =
| نیشتەجێ              =[[ئێران]]
| نەتەوە               =
| ناوەکانی تر          =
| نەژاد                = 
| شارومەندێتی          =
| ڕادەی خوێندەواری     =[[زانکۆی تاران]]
| پیشە                 = [[نووسەر]]، [[سیاسەتوان]]، [[زانای عەقیدە]]، [[دادوەر]]
| ساڵانی چالاکی          = 
| خاوەنکار             =
| ڕێکخراو              =
| ناسراو_بە_ھۆی       = 
| کارە_دیارەکان        =
| شێواز                =
| کاریگەر_بووە         =
| کاریگەری_بووە        =
| شار                  =
| مووچە                =
| دارایی               =
| باڵا                  =
| کێش                  =
| تەلەڤیزیۆن            =
| سەرناو               =
| وادە                 =
| پێشوو                =
| جێگر                 =
| حیزب                 =حیزبی کۆماری ئیسلامیی، حیزبی ھاوپەیمانی ئیسلامیی
| بزاڤ                 =
| بەرانبەرەکان         = 
| ئایین                = [[ئیسلام]]
| سزای_تاوانباری       =
| ڕەوشی_تاوانباری      =
| ھاوسەر               =
| یار                  =
| منداڵەکان            =
| دایک و باوک          =
| خزمەکان              =
| خەڵاتەکان             =
| واژوو                 = [[پەڕگە:Mohammad_Beheshti_signature.png|وێنۆک]]

| جێگری_واژوو           =
| قەبارەی_واژوو         =
| ماڵپەڕ               =
| پەراوێزەکان          =}}
[[پەڕگە:Banisadr_beheshti.jpg|وێنۆک|محەممەد بەھەشتی لە لای ڕاست لە کاتی دەستبەکاربوونی ڕەییس بەنی سەدر]]
'''سەید محەممەد بەھەشتی''' (٢٤ی تشرینی یەکەمی ١٩٢٨ – ٢٨ی حوزەیرانی ١٩٨١) [[عالم (ئیسلام)|پیاوێکی ئایینی]] [[سیاسەتوان|و سیاسەتمەداری]] [[شیعە|شیعەی]] [[ئێران]] بووە. خاوەنی دکتۆرایە لە [[فەلسەفە]] لە [[زانکۆی تاران]]. یەکێک بوو لە دامەزرێنەرانی حیزبی کۆماری ئیسلامی و سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەری و سەرۆکی ئەنجومەنی شۆڕشی ئیسلامیی و سەرۆکی مەجلیسی خوبەرا. لەدوای ئایەتوڵڵا خومەینی دووھەمین کەسایەتی بەھێزی شۆڕش بوو لەو کاتەدا. زمانی [[ئینگلیزی]]، [[ئەڵمانی]] و [[عەرەبی]] شارەزا بووە و ڕۆڵی گەورەی لە ئامادەکردنی دەستووری ئێراندا ھەبووە.
لە تەقینەوەکەدا کە بارەگای حیزبی کۆماری وێران کرد، لەگەڵ حەفتا و دوو ئەندام و سەرکردەی شۆڕش تیرۆر کرا. [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ئیمام خومەینی]] ماتەمینی گشتی لە ئێران ڕاگەیاند، و بەیاننامەیەکیشی بە «ئوممەتێک لە یەک پیاودا» وەسف کرد.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20170921193823/http://en.imam-khomeini.ir/en/n5234/News/Beheshti_Was_Himself_a_Nation_for_Us_Imam_Khomeini/&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Mohammad Beheshti}}
{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|ئێران|ئیسلام|سیاسەت|زانستی سیاسەت}}</text>
      <sha1>393n3ysjnhyzn10bu81al6znefyaj24</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457540</id>
      <parentid>1457506</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T21:02:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[ویکیپیدیا:پۆلێنکردنی وتارە ھاوسەنگەکان|بۆت]]: زیادکردنی پۆلە ھاوسەنگەکان</comment>
      <origin>1457540</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4587" sha1="gyag00cn0b1mn6a7phtgabqk3ya4n4e" xml:space="preserve">{{کەسایەتی
| ناو                  = محەممەد بەھەشتی
| ناوی_خۆماڵی          = 
| زمانی_ناوی_خۆماڵی    = 
| وێنە                 = [[پەڕگە:Mohammad_Beheshti_portrait.jpg|وێنۆک]]

| قەبارەی وێنە         =
| جێگری_وێنە           =
| سەردێری وێنە         =
| ناوی کاتی لەدایکبوون =
| ڕێکەوتی لەدایکبوون   = ٢٤ی تشرینی یەکەمی ١٩٢٨
| شوێنی لەدایکبوون     = [[ئەسفەھان]]
| ڕێکەوتی_ونبوون       =
| شوێنی_ونبوون         =
| ڕەوشی_ونبوون         =
| ڕێکەوتی مردن         = ٢٨ی حوزەیرانی ١٩٨١
| شوێنی مردن           =[[تاران]]
| ھۆکاری مردن          = 
| شوێنی دۆزینەوەی تەرم =
| شوێنی گۆڕ            = [[بەھەشتی زەھرا]]
| مۆنۆمێنتەکان         =
| نیشتەجێ              =[[ئێران]]
| نەتەوە               =
| ناوەکانی تر          =
| نەژاد                = 
| شارومەندێتی          =
| ڕادەی خوێندەواری     =[[زانکۆی تاران]]
| پیشە                 = [[نووسەر]]، [[سیاسەتوان]]، [[زانای عەقیدە]]، [[دادوەر]]
| ساڵانی چالاکی          = 
| خاوەنکار             =
| ڕێکخراو              =
| ناسراو_بە_ھۆی       = 
| کارە_دیارەکان        =
| شێواز                =
| کاریگەر_بووە         =
| کاریگەری_بووە        =
| شار                  =
| مووچە                =
| دارایی               =
| باڵا                  =
| کێش                  =
| تەلەڤیزیۆن            =
| سەرناو               =
| وادە                 =
| پێشوو                =
| جێگر                 =
| حیزب                 =حیزبی کۆماری ئیسلامیی، حیزبی ھاوپەیمانی ئیسلامیی
| بزاڤ                 =
| بەرانبەرەکان         = 
| ئایین                = [[ئیسلام]]
| سزای_تاوانباری       =
| ڕەوشی_تاوانباری      =
| ھاوسەر               =
| یار                  =
| منداڵەکان            =
| دایک و باوک          =
| خزمەکان              =
| خەڵاتەکان             =
| واژوو                 = [[پەڕگە:Mohammad_Beheshti_signature.png|وێنۆک]]

| جێگری_واژوو           =
| قەبارەی_واژوو         =
| ماڵپەڕ               =
| پەراوێزەکان          =}}
[[پەڕگە:Banisadr_beheshti.jpg|وێنۆک|محەممەد بەھەشتی لە لای ڕاست لە کاتی دەستبەکاربوونی ڕەییس بەنی سەدر]]
'''سەید محەممەد بەھەشتی''' (٢٤ی تشرینی یەکەمی ١٩٢٨ – ٢٨ی حوزەیرانی ١٩٨١) [[عالم (ئیسلام)|پیاوێکی ئایینی]] [[سیاسەتوان|و سیاسەتمەداری]] [[شیعە|شیعەی]] [[ئێران]] بووە. خاوەنی دکتۆرایە لە [[فەلسەفە]] لە [[زانکۆی تاران]]. یەکێک بوو لە دامەزرێنەرانی حیزبی کۆماری ئیسلامی و سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەری و سەرۆکی ئەنجومەنی شۆڕشی ئیسلامیی و سەرۆکی مەجلیسی خوبەرا. لەدوای ئایەتوڵڵا خومەینی دووھەمین کەسایەتی بەھێزی شۆڕش بوو لەو کاتەدا. زمانی [[ئینگلیزی]]، [[ئەڵمانی]] و [[عەرەبی]] شارەزا بووە و ڕۆڵی گەورەی لە ئامادەکردنی دەستووری ئێراندا ھەبووە.
لە تەقینەوەکەدا کە بارەگای حیزبی کۆماری وێران کرد، لەگەڵ حەفتا و دوو ئەندام و سەرکردەی شۆڕش تیرۆر کرا. [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ئیمام خومەینی]] ماتەمینی گشتی لە ئێران ڕاگەیاند، و بەیاننامەیەکیشی بە «ئوممەتێک لە یەک پیاودا» وەسف کرد.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20170921193823/http://en.imam-khomeini.ir/en/n5234/News/Beheshti_Was_Himself_a_Nation_for_Us_Imam_Khomeini/&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{پۆلی کۆمنز|Mohammad Beheshti}}
{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|ئێران|ئیسلام|سیاسەت|زانستی سیاسەت}}
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٢٨]]
[[پۆل:مردووانی ١٩٨١]]</text>
      <sha1>gyag00cn0b1mn6a7phtgabqk3ya4n4e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>مەزارگەی ڕووحوڵڵا خومەینی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287011</id>
    <revision>
      <id>1457479</id>
      <timestamp>2025-07-08T15:40:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>بە وەرگێڕانی کردنەوەی بەش لە پەڕەی «[[:ar:Special:Redirect/revision/71046078|ضريح روح الله الخميني]]» دروست کراوە.</comment>
      <origin>1457479</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="895" sha1="6zvmvmv15e5ih3pil2q961rs1adffp4" xml:space="preserve">'''مەزارگەی ڕوحوڵڵا خومەینی''' گۆڕستانێکە کە [[گۆڕ|گۆڕی]] [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] و بەشێک لە ئەندامانی بنەماڵەکەی وەک [[خەدیجە سەقەفی]] ھاوسەری و [[ئەحمەد خومەینی]] کوڕی دووەمی تێدایە، جگە لە ھەندێک کەسایەتی سیاسی دیار وەک [[ئەکبەر ھاشمی ڕەفسەنجانی|عەلی ئەکبەر هاشمی ڕەفسەنجانی]]، [[سەرۆک کۆماری ئێران|سەرۆک کۆماری پێشووی ئێران]]، حەسەن حەبیبی، جێگری سەرۆکی پێشووی ئێران، کەسایەتی دیاری لە [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشی ئیسلامیدا]] سادق تەباتەبایی، و سیاسەتوان [[مرضية حديدجي|مەرزیە حەدیدچی]].

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>6zvmvmv15e5ih3pil2q961rs1adffp4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457480</id>
      <parentid>1457479</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:42:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457480</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="881" sha1="1h30jpirem95iaj4y7p57kim9icjj22" xml:space="preserve">{{Databox}}'''مەزارگەی ڕووحوڵڵا خومەینی''' گۆڕستانێکە کە [[گۆڕ|گۆڕی]] [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] و بەشێک لە ئەندامانی بنەماڵەکەی وەک [[خەدیجە سەقەفی]] ھاوسەری و [[ئەحمەد خومەینی]] کوڕی دووەمی تێدایە، جگە لە ھەندێک کەسایەتی سیاسی دیار وەک [[ئەکبەر ھاشمی ڕەفسەنجانی|ئەکبەر ھاشمی ڕەفسەنجانی]]، [[سەرۆک کۆماری ئێران|سەرۆک کۆماری پێشووی ئێران]]، حەسەن حەبیبی، جێگری سەرۆکی پێشووی ئێران، کەسایەتی دیاری لە [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشیی ئیسلامیدا]] سادق تەباتەبایی، و [[سیاسەتوان]] [[مەرزیە حەدیدچی]].

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>1h30jpirem95iaj4y7p57kim9icjj22</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457481</id>
      <parentid>1457480</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T15:44:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>/* سەرچاوەکان */</comment>
      <origin>1457481</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1034" sha1="b5u4zl58qiwykaxtqjazx0ul6kjl1d5" xml:space="preserve">{{Databox}}'''مەزارگەی ڕووحوڵڵا خومەینی''' گۆڕستانێکە کە [[گۆڕ|گۆڕی]] [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] و بەشێک لە ئەندامانی بنەماڵەکەی وەک [[خەدیجە سەقەفی]] ھاوسەری و [[ئەحمەد خومەینی]] کوڕی دووەمی تێدایە، جگە لە ھەندێک کەسایەتی سیاسی دیار وەک [[ئەکبەر ھاشمی ڕەفسەنجانی|ئەکبەر ھاشمی ڕەفسەنجانی]]، [[سەرۆک کۆماری ئێران|سەرۆک کۆماری پێشووی ئێران]]، حەسەن حەبیبی، جێگری سەرۆکی پێشووی ئێران، کەسایەتی دیاری لە [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشیی ئیسلامیدا]] سادق تەباتەبایی، و [[سیاسەتوان]] [[مەرزیە حەدیدچی]].

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{بیرخستنەوەی ویکیی عەرەبی|سەردان=٨ی تەممووزی ٢٠٢٥\١٧ی پووشپەڕی ٢٧٢٥}}</text>
      <sha1>b5u4zl58qiwykaxtqjazx0ul6kjl1d5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457482</id>
      <parentid>1457481</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T16:00:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی {{پۆلی کۆمنز|Mausoleum of Ruhollah Khomeini}}</comment>
      <origin>1457482</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1089" sha1="lszlg88mm3joywr3mc428w4trn37egh" xml:space="preserve">{{Databox}}'''مەزارگەی ڕووحوڵڵا خومەینی''' گۆڕستانێکە کە [[گۆڕ|گۆڕی]] [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] و بەشێک لە ئەندامانی بنەماڵەکەی وەک [[خەدیجە سەقەفی]] ھاوسەری و [[ئەحمەد خومەینی]] کوڕی دووەمی تێدایە، جگە لە ھەندێک کەسایەتی سیاسی دیار وەک [[ئەکبەر ھاشمی ڕەفسەنجانی|ئەکبەر ھاشمی ڕەفسەنجانی]]، [[سەرۆک کۆماری ئێران|سەرۆک کۆماری پێشووی ئێران]]، حەسەن حەبیبی، جێگری سەرۆکی پێشووی ئێران، کەسایەتی دیاری لە [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشیی ئیسلامیدا]] سادق تەباتەبایی، و [[سیاسەتوان]] [[مەرزیە حەدیدچی]].

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{بیرخستنەوەی ویکیی عەرەبی|سەردان=٨ی تەممووزی ٢٠٢٥\١٧ی پووشپەڕی ٢٧٢٥}}
{{پۆلی کۆمنز|Mausoleum of Ruhollah Khomeini}}</text>
      <sha1>lszlg88mm3joywr3mc428w4trn37egh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457509</id>
      <parentid>1457482</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:04:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>بۆت: زیادکردنی دەروازەکانی [[دەروازە:ئێران|ئێران]]، [[دەروازە:شیعە|شیعە]] و [[دەروازە:نژیاروانی|نژیاروانی]]</comment>
      <origin>1457509</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1158" sha1="bh29432f5zsbctbkf16i1gmu6hp7k8m" xml:space="preserve">{{Databox}}'''مەزارگەی ڕووحوڵڵا خومەینی''' گۆڕستانێکە کە [[گۆڕ|گۆڕی]] [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] و بەشێک لە ئەندامانی بنەماڵەکەی وەک [[خەدیجە سەقەفی]] ھاوسەری و [[ئەحمەد خومەینی]] کوڕی دووەمی تێدایە، جگە لە ھەندێک کەسایەتی سیاسی دیار وەک [[ئەکبەر ھاشمی ڕەفسەنجانی|ئەکبەر ھاشمی ڕەفسەنجانی]]، [[سەرۆک کۆماری ئێران|سەرۆک کۆماری پێشووی ئێران]]، حەسەن حەبیبی، جێگری سەرۆکی پێشووی ئێران، کەسایەتی دیاری لە [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشیی ئیسلامیدا]] سادق تەباتەبایی، و [[سیاسەتوان]] [[مەرزیە حەدیدچی]].

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{بیرخستنەوەی ویکیی عەرەبی|سەردان=٨ی تەممووزی ٢٠٢٥\١٧ی پووشپەڕی ٢٧٢٥}}
{{پۆلی کۆمنز|Mausoleum of Ruhollah Khomeini}}
{{شریتی دەروازە|ئێران|شیعە|نژیاروانی}}</text>
      <sha1>bh29432f5zsbctbkf16i1gmu6hp7k8m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457537</id>
      <parentid>1457509</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T21:01:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[ویکیپیدیا:پۆلێنکردنی وتارە ھاوسەنگەکان|بۆت]]: زیادکردنی پۆلە ھاوسەنگەکان</comment>
      <origin>1457537</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1201" sha1="bv29mdebevl12xm6gebwscwttdyjof9" xml:space="preserve">{{Databox}}'''مەزارگەی ڕووحوڵڵا خومەینی''' گۆڕستانێکە کە [[گۆڕ|گۆڕی]] [[ڕووحوڵڵا خومەینی]] و بەشێک لە ئەندامانی بنەماڵەکەی وەک [[خەدیجە سەقەفی]] ھاوسەری و [[ئەحمەد خومەینی]] کوڕی دووەمی تێدایە، جگە لە ھەندێک کەسایەتی سیاسی دیار وەک [[ئەکبەر ھاشمی ڕەفسەنجانی|ئەکبەر ھاشمی ڕەفسەنجانی]]، [[سەرۆک کۆماری ئێران|سەرۆک کۆماری پێشووی ئێران]]، حەسەن حەبیبی، جێگری سەرۆکی پێشووی ئێران، کەسایەتی دیاری لە [[شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران|شۆڕشیی ئیسلامیدا]] سادق تەباتەبایی، و [[سیاسەتوان]] [[مەرزیە حەدیدچی]].

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{بیرخستنەوەی ویکیی عەرەبی|سەردان=٨ی تەممووزی ٢٠٢٥\١٧ی پووشپەڕی ٢٧٢٥}}
{{پۆلی کۆمنز|Mausoleum of Ruhollah Khomeini}}
{{شریتی دەروازە|ئێران|شیعە|نژیاروانی}}
[[پۆل:ڕووحوڵڵا خومەینی]]</text>
      <sha1>bv29mdebevl12xm6gebwscwttdyjof9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>کۆمەڵەی ژنانی کۆماری ئیسلامیی ئێران</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287012</id>
    <revision>
      <id>1457518</id>
      <timestamp>2025-07-08T17:13:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>بە وەرگێڕانی کردنەوەی بەش لە پەڕەی «[[:ar:Special:Redirect/revision/64831908|جمعية المرأة في جمهورية إيران الإسلامية]]» دروست کراوە.</comment>
      <origin>1457518</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2059" sha1="fa8hsquvghd47a4i2zkmkual7myalj5" xml:space="preserve">'''کۆمەڵەی ژنانی کۆماری ئیسلامیی ئێران''' ڕێکخراوێکی ژنانە لە [[ئێران]] کە ئامانجی پیشاندانی «فەرهەنگی ئیسلامیی ڕاستەقینە»، پشتیوانی لە «مافی ستەملێکراوان» و ڕووبەڕووبوونەوەی «زلهێزە دەرەکییەکانی» وەک ئیمپریالیزمی کولتووری،  [[ڕەگەزپەرستی]] [[زایۆنیزم|و زایۆنیزم]]، و بەرەوپێشبردنی تواناکانی «زانستی، فیکری و کولتووری» ژنان، مافەکانی ژنان و «زیادکردنی بەشداری ژنان».  بە «بەهێزکردنی کۆماری ئیسلامی بە سپۆنسەرکردنی کاندیدەکانی [[ئەنجومەنی ڕاوێژی ئیسلامی|ئەنجومەنی شورا]] و بەشداریکردن لە کۆنفرانسە نێونەتەوەیییەکان» وەسف کراوە.  ئەم کۆمەڵەیە بە '''کۆمەڵەی ژنانی کۆماری ئیسلامیی'''  و '''کۆمەڵەی ژنانی کۆماری ئیسلامی ئێرانیش''' ناسراوە. &lt;ref name=&quot;Shahidian&quot; /&gt;

لە کانوونی یەکەمی ساڵی ١٩٨٧ لیژنەیەک بۆ بەرەنگاربوونەوەی &quot; حیجابی خراپ&quot; دامەزرا، کۆبوونەوەیەکی جەماوەری بۆ ئەم مەبەستە بەڕێوەچوو، و لیژنەی لاوەکی دامەزران بۆ ئەنجامدانی لێکۆڵینەوە لەسەر «دزەکردنی کولتووری ڕۆژاوا» و &quot;رێگاکانی بەرەنگاربوونەوەی بانالیتی کولتوری ڕۆژئاوا .&quot; 

ئەمینداری گشتی کۆمەڵەکە ناوی [[زەھرا خومەینی|زەهرا خومەینی]] کچی [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ئایەتوڵڵا خومەینی]] [[ڕووحوڵڵا خومەینی|دامەزرێنەری کۆماری ئیسلامی ئێرانە]]. نیدا ئامێری فەرمی چارەگی کۆمەڵەیە. 

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>fa8hsquvghd47a4i2zkmkual7myalj5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457520</id>
      <parentid>1457518</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:21:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457520</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2068" sha1="gcxwvzr34ubkrm092du2lpvtptg32sc" xml:space="preserve">{{Databox}}'''کۆمەڵەی ژنانی کۆماری ئیسلامیی ئێران''' ڕێکخراوێکی ژنانە لە [[ئێران]] کە ئامانجی پیشاندانی «فەرھەنگی ئیسلامیی ڕاستەقینە»، پشتیوانی لە «مافی ستەملێکراوان» و ڕووبەڕووبوونەوەی «زلھێزە دەرەکییەکانی» وەک ئیمپریالیزمی کولتووری، [[ڕەگەزپەرستی]] و [[زایۆنیزم| زایۆنیزم]]، و بەرەوپێشبردنی تواناکانی «زانستی، فیکری و کولتووری» ژنان، مافەکانی ژنان و «زیادکردنی بەشداری ژنان». بە «بەھێزکردنی کۆماری ئیسلامی بە سپۆنسەرکردنی کاندیدەکانی [[ئەنجومەنی ڕاوێژی ئیسلامی|ئەنجومەنی شورا]] و بەشداریکردن لە کۆنفرانسە نێونەتەوەیییەکان» وەسف کراوە. ئەم کۆمەڵەیە بە '''کۆمەڵەی ژنانی کۆماری ئیسلامیی''' و '''کۆمەڵەی ژنانی کۆماری ئیسلامیی ئێرانیش''' ناسراوە.&lt;ref name=&quot;Shahidian&quot; /&gt;

لە کانوونی یەکەمی ساڵی ١٩٨٧ لیژنەیەک بۆ بەرەنگاربوونەوەی «حیجابی خراپ» دامەزرا، کۆبوونەوەیەکی جەماوەری بۆ ئەم مەبەستە بەڕێوەچوو، و لیژنەی لاوەکی دامەزران بۆ ئەنجامدانی لێکۆڵینەوە لەسەر «دزەکردنی کولتووری ڕۆژاوا» و «رێگاکانی بەرەنگاربوونەوەی بانالیتی کولتووری ڕۆژاوا».

ئەمینداری گشتی کۆمەڵەکە ناوی [[زەھرا خومەینی|زەھرا خومەینی]] کچی [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ئایەتوڵڵا خومەینی]] [[ڕووحوڵڵا خومەینی|دامەزرێنەری کۆماری ئیسلامی ئێرانە]]. نیدا ئامێری فەرمی چارەگی کۆمەڵەیە.

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>gcxwvzr34ubkrm092du2lpvtptg32sc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457521</id>
      <parentid>1457520</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:22:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457521</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2448" sha1="49m9mdp5gzptuoltkxmynadt2fol5b5" xml:space="preserve">{{Databox}}'''کۆمەڵەی ژنانی کۆماری ئیسلامیی ئێران''' ڕێکخراوێکی ژنانە لە [[ئێران]] کە ئامانجی پیشاندانی «فەرھەنگی ئیسلامیی ڕاستەقینە»، پشتیوانی لە «مافی ستەملێکراوان» و ڕووبەڕووبوونەوەی «زلھێزە دەرەکییەکانی» وەک ئیمپریالیزمی کولتووری، [[ڕەگەزپەرستی]] و [[زایۆنیزم| زایۆنیزم]]، و بەرەوپێشبردنی تواناکانی «زانستی، فیکری و کولتووری» ژنان، مافەکانی ژنان و «زیادکردنی بەشداری ژنان». بە «بەھێزکردنی کۆماری ئیسلامی بە سپۆنسەرکردنی کاندیدەکانی [[ئەنجومەنی ڕاوێژی ئیسلامی|ئەنجومەنی شورا]] و بەشداریکردن لە کۆنفرانسە نێونەتەوەیییەکان» وەسف کراوە. ئەم کۆمەڵەیە بە '''کۆمەڵەی ژنانی کۆماری ئیسلامیی''' و '''کۆمەڵەی ژنانی کۆماری ئیسلامیی ئێرانیش''' ناسراوە.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20110613221702/http://www.salamiran.org/Women/Organisations/wsiri.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20200313102726/https://books.google.com/books?id=uXnmC1UPykQC&amp;pg=PA257&amp;lpg=PA257&amp;dq=Zahra+Mostafavi+women%27s+activist&amp;source=bl&amp;ots=OTWyYV7MpP&amp;sig=OqkDvSpR33RXfTBO5nd-G8gFOH4&amp;hl=en&amp;ei=aauRStPrM46GMYXZ5ZEK&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result#v=onepage&amp;q=&amp;f=false&lt;/ref&gt;

لە کانوونی یەکەمی ساڵی ١٩٨٧ لیژنەیەک بۆ بەرەنگاربوونەوەی «حیجابی خراپ» دامەزرا، کۆبوونەوەیەکی جەماوەری بۆ ئەم مەبەستە بەڕێوەچوو، و لیژنەی لاوەکی دامەزران بۆ ئەنجامدانی لێکۆڵینەوە لەسەر «دزەکردنی کولتووری ڕۆژاوا» و «رێگاکانی بەرەنگاربوونەوەی بانالیتی کولتووری ڕۆژاوا».

ئەمینداری گشتی کۆمەڵەکە ناوی [[زەھرا خومەینی|زەھرا خومەینی]] کچی [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ئایەتوڵڵا خومەینی]] [[ڕووحوڵڵا خومەینی|دامەزرێنەری کۆماری ئیسلامی ئێرانە]]. نیدا ئامێری فەرمی چارەگی کۆمەڵەیە.

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>49m9mdp5gzptuoltkxmynadt2fol5b5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>دەستووری سووریا</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287013</id>
    <revision>
      <id>1457522</id>
      <timestamp>2025-07-08T17:30:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>بە وەرگێڕانی کردنەوەی بەش لە پەڕەی «[[:ar:Special:Redirect/revision/71287922|دستور سوريا]]» دروست کراوە.</comment>
      <origin>1457522</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3754" sha1="5n4jl1x2d80wihkh0zmqf5qldxd2nwr" xml:space="preserve">ئێستا سووریا بە جاڕنامەی دەستووری ساڵی ٢٠٢٥ بەڕێوەدەبرێت، کە دوای واژووکردنی سەرۆکی کاتی [[ئەحمەد شەرع]] لە 13ی ئازاری 2025 ڕەشنووسەکەی دەرچووە، بەیاننامەکە ماوەی ڕاگوزەری بە پێنج ساڵ دیاریکردووە و دوای ڕاگرتنی دەستووری ساڵی 2012 هات لە 29ی 1ی 2025، دەستووری 2012 دوا وەشانی هەمیشەیی '''یاسایی دەستووری سووریا''', لە 27ی شوباتی 2012 دەرچووە و پێنجەمین دەستووری هەمیشەیی وڵاتەکەیە لە دوای دروستبوونی دەوڵەتی مۆدێرنی سووریا لە ساڵی ١٩٢٠. دەستووری ساڵی ٢٠١٢ لەلایەن لیژنەیەکەوە ئامادەکرابوو کە [[بەشار ئەسەد]] ڕاسپێردرابوو و لە ٢٦ی شوباتی ٢٠١٢دا لە گشتپرسییەکدا پەسەندکرا، ئۆپۆزسیۆنی سووریا لەکاتی [[شەڕی ناوخۆییی سووریا|ڕاپەڕینی جەماوەریدا]] کە لە مانگی ئازاری ٢٠١١ دەستیپێکردبوو، داوای بایکۆتی دەستووری کردبوو، گۆڕینی دەستوورەکە دەرئەنجامی «پاکێجێکی چاکسازی» بوو کە بەشار ئەسەد لە بەڵێنێکیدا هەوڵدان بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ڕاپەڕین. پێش دەستووری ئێستا، دەستووری ئەوکات لە سەردەمی دەسەڵاتی [[حافز ئەسەد]] لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٧٣ بە شێوەیەکی هاوشێوە دەرچووە. لیژنەیەک پێکهێنرا، گشپرسی کرا، دواتر بڵاوکرایەوە. دەستووری ساڵانی ١٩٥٠ و ١٩٢٨ لەلایەن ئەنجومەنی دامەزرێنەری هەڵبژێردراوی دیموکراسییەوە داڕێژراون.

دەستووری ساڵی ٢٠١٢ یەکسانی لە نێوان هاوڵاتیاندا دیاری دەکات و دان بە فرەچەشنی کولتووری وڵاتدا دەنێت و دەوڵەت پابەند دەکات بە پاراستنی. ئازادی بە &quot;مافێکی پیرۆز&quot; دەزانێت، گەلی سوریا بە &quot;بەشێک لە نەتەوەی عەرەب&quot; دەزانێت، ڕێگە بە فرەیی سیاسی و ئابووری دەدات و جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان دیاری دەکات، سەرەڕای سەریەککەوتنی لە کەسایەتی سەرۆکی کۆماردا، وەک ژمارەیەک لە ڕەخنەگران و چالاکانی مافی مرۆڤ باسیان کردووە. ڕەخنەکانی تر بریتین لە دەسەڵاتە فراوانەکانی جێبەجێکردن و یاسادانان و دادوەری کە بە سەرۆک کۆمار دراوە، نەدانی دەسەڵاتی فراوان بە پەرلەمان وەک پێدانی متمانە بە حکوومەت یان پەسەندکردنی دانانی وەزیر و بەرپرسە باڵاکان و سنووردارکردنی یاسادانان بۆ پەرلەمان بە ئامانجی گەیشتن بە هاوسەنگی دەسەڵاتەکان و ڕووبەڕووبوونەوەی دەسەڵاتی جێبەجێکردن. جگە لەوەش جێبەجێکردنی ئازادییە گشتییەکان وەک لە دەستووردا هاتووە بەهەمان شێوە جێگەی گومانە، بەو پێیەی زۆرینەیان لە دەستووری ساڵی ١٩٧٣دا بە بێ ئەوەی هیچ ئاگادارییەک لە جێبەجێکردنیان دیاریکراون. {{Sfn|وديع بشور|1994}}

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>5n4jl1x2d80wihkh0zmqf5qldxd2nwr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457523</id>
      <parentid>1457522</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:31:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>لە ڕێگەی [[وپ:تووڵامراز|تووڵامراز]] دەستکاری کراوە</comment>
      <origin>1457523</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3792" sha1="pkuly4f60d702bzlp98o11ezkihpkgo" xml:space="preserve">ئێستا سووریا بە جاڕنامەی دەستووری ساڵی ٢٠٢٥ بەڕێوەدەبرێت، کە دوای واژووکردنی سەرۆکی کاتی [[ئەحمەد شەرع]] لە ١٣ی ئازاری ٢٠٢٥ ڕەشنووسەکەی دەرچووە، بەیاننامەکە ماوەی ڕاگوزەری بە پێنج ساڵ دیاریکردووە و دوای ڕاگرتنی دەستووری ساڵی ٢٠١٢ ھات لە ٢٩ی ١ی ٢٠٢٥، دەستووری ٢٠١٢ دوا وەشانی ھەمیشەیی '''یاسایی دەستووری سووریا''', لە ٢٧ی شوباتی ٢٠١٢ دەرچووە و پێنجەمین دەستووری ھەمیشەیی وڵاتەکەیە لە دوای دروستبوونی دەوڵەتی مۆدێرنی سووریا لە ساڵی ١٩٢٠. دەستووری ساڵی ٢٠١٢ لەلایەن لیژنەیەکەوە ئامادەکرابوو کە [[بەشار ئەسەد]] ڕاسپێردرابوو و لە ٢٦ی شوباتی ٢٠١٢دا لە گشتپرسییەکدا پەسەندکرا، ئۆپۆزسیۆنی سووریا لەکاتی [[شەڕی ناوخۆییی سووریا|ڕاپەڕینی جەماوەریدا]] کە لە مانگی ئازاری ٢٠١١ دەستیپێکردبوو، داوای بایکۆتی دەستووری کردبوو، گۆڕینی دەستوورەکە دەرئەنجامی «پاکێجێکی چاکسازی» بوو کە بەشار ئەسەد لە بەڵێنێکیدا ھەوڵدان بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ڕاپەڕین. پێش دەستووری ئێستا، دەستووری ئەوکات لە سەردەمی دەسەڵاتی [[حافز ئەسەد]] لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٧٣ بە شێوەیەکی ھاوشێوە دەرچووە. لیژنەیەک پێکھێنرا، گشپرسی کرا، دواتر بڵاوکرایەوە. دەستووری ساڵانی ١٩٥٠ و ١٩٢٨ لەلایەن ئەنجومەنی دامەزرێنەری ھەڵبژێردراوی دیموکراسییەوە داڕێژراون.

دەستووری ساڵی ٢٠١٢ یەکسانی لە نێوان ھاووڵاتیاندا دیاری دەکات و دان بە فرەچەشنی کولتووری وڵاتدا دەنێت و دەوڵەت پابەند دەکات بە پاراستنی. ئازادی بە «مافێکی پیرۆز» دەزانێت، گەلی سووریا بە «بەشێک لە نەتەوەی عەرەب» دەزانێت، ڕێگە بە فرەیی سیاسی و ئابووری دەدات و جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان دیاری دەکات، سەرەڕای سەریەککەوتنی لە کەسایەتی سەرۆکی کۆماردا، وەک ژمارەیەک لە ڕەخنەگران و چالاکانی مافی مرۆڤ باسیان کردووە. ڕەخنەکانی تر بریتین لە دەسەڵاتە فراوانەکانی جێبەجێکردن و یاسادانان و دادوەری کە بە سەرۆککۆمار دراوە، نەدانی دەسەڵاتی فراوان بە پەرلەمان وەک پێدانی متمانە بە حکوومەت یان پەسەندکردنی دانانی وەزیر و بەرپرسە باڵاکان و سنووردارکردنی یاسادانان بۆ پەرلەمان بە ئامانجی گەیشتن بە ھاوسەنگی دەسەڵاتەکان و ڕووبەڕووبوونەوەی دەسەڵاتی جێبەجێکردن. جگە لەوەش جێبەجێکردنی ئازادییە گشتییەکان وەک لە دەستووردا ھاتووە بەھەمان شێوە جێگەی گومانە، بەو پێیەی زۆرینەیان لە دەستووری ساڵی ١٩٧٣دا بە بێ ئەوەی ھیچ ئاگادارییەک لە جێبەجێکردنیان دیاریکراون. {{Sfn|ودیع بشور|١٩٩٤}}

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>pkuly4f60d702bzlp98o11ezkihpkgo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457524</id>
      <parentid>1457523</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T17:33:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457524</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3820" sha1="dheu0bq1d3tllo11bcuz6kzgc9pktut" xml:space="preserve">{{Databox}}ئێستا [[سووریا]] بە جاڕنامەی دەستووری ساڵی ٢٠٢٥ بەڕێوەدەبرێت، کە دوای واژووکردنی سەرۆکی کاتی [[ئەحمەد شەرع]] لە ١٣ی ئازاری ٢٠٢٥ ڕەشنووسەکەی دەرچووە، بەیاننامەکە ماوەی ڕاگوزەری بە پێنج ساڵ دیاریکردووە و دوای ڕاگرتنی دەستووری ساڵی ٢٠١٢ ھات لە ٢٩ی ١ی ٢٠٢٥، دەستووری ٢٠١٢ دوا وەشانی ھەمیشەیی '''یاسایی دەستووری سووریا'''، لە ٢٧ی شوباتی ٢٠١٢ دەرچووە و پێنجەمین دەستووری ھەمیشەیی وڵاتەکەیە لە دوای دروستبوونی دەوڵەتی مۆدێرنی سووریا لە ساڵی ١٩٢٠. دەستووری ساڵی ٢٠١٢ لەلایەن لیژنەیەکەوە ئامادەکرابوو کە [[بەشار ئەسەد]] ڕاسپێردرابوو و لە ٢٦ی شوباتی ٢٠١٢دا لە گشتپرسییەکدا پەسەندکرا، ئۆپۆزسیۆنی سووریا لەکاتی [[شەڕی ناوخۆییی سووریا|ڕاپەڕینی جەماوەریدا]] کە لە مانگی ئازاری ٢٠١١ دەستیپێکردبوو، داوای بایکۆتی دەستووری کردبوو، گۆڕینی دەستوورەکە دەرئەنجامی «پاکێجێکی چاکسازی» بوو کە بەشار ئەسەد لە بەڵێنێکیدا ھەوڵدان بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ڕاپەڕین. پێش دەستووری ئێستا، دەستووری ئەوکات لە سەردەمی دەسەڵاتی [[حافز ئەسەد]] لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٧٣ بە شێوەیەکی ھاوشێوە دەرچووە. لیژنەیەک پێکھێنرا، گشپرسی کرا، دواتر بڵاوکرایەوە. دەستووری ساڵانی ١٩٥٠ و ١٩٢٨ لەلایەن ئەنجومەنی دامەزرێنەری ھەڵبژێردراوی دیموکراسییەوە داڕێژراون.

دەستووری ساڵی ٢٠١٢ یەکسانی لە نێوان ھاووڵاتیاندا دیاری دەکات و دان بە فرەچەشنی کولتووری وڵاتدا دەنێت و دەوڵەت پابەند دەکات بە پاراستنی. ئازادی بە «مافێکی پیرۆز» دەزانێت، گەلی سووریا بە «بەشێک لە نەتەوەی [[عەرەب]]» دەزانێت، ڕێگە بە فرەیی سیاسی و ئابووری دەدات و جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان دیاری دەکات، سەرەڕای سەریەککەوتنی لە کەسایەتی سەرۆکی کۆماردا، وەک ژمارەیەک لە ڕەخنەگران و چالاکانی مافی مرۆڤ باسیان کردووە. ڕەخنەکانی تر بریتین لە دەسەڵاتە فراوانەکانی جێبەجێکردن و یاسادانان و دادوەری کە بە [[سەرۆک کۆمار]] دراوە، نەدانی دەسەڵاتی فراوان بە [[پەرلەمان]] وەک پێدانی متمانە بە حکوومەت یان پەسەندکردنی دانانی وەزیر و بەرپرسە باڵاکان و سنووردارکردنی یاسادانان بۆ پەرلەمان بە ئامانجی گەیشتن بە ھاوسەنگی دەسەڵاتەکان و ڕووبەڕووبوونەوەی دەسەڵاتی جێبەجێکردن. جگە لەوەش جێبەجێکردنی ئازادییە گشتییەکان وەک لە دەستووردا ھاتووە بەھەمان شێوە جێگەی گومانە، بەو پێیەی زۆرینەیان لە دەستووری ساڵی ١٩٧٣دا بە بێ ئەوەی ھیچ ئاگادارییەک لە جێبەجێکردنیان دیاریکراون.{{Sfn|ودیع بشور|١٩٩٤}}

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>dheu0bq1d3tllo11bcuz6kzgc9pktut</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ئەلبانیا</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287014</id>
    <revision>
      <id>1457526</id>
      <timestamp>2025-07-08T19:38:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mohammedmahdimohammed</username>
        <id>69961</id>
      </contributor>
      <comment>دانانی بابەتێکی نوێ.</comment>
      <origin>1457526</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10923" sha1="i93s7hxrlonyx5n2gm35b6k55uce3ms" xml:space="preserve">{{Infobox national football team
| Name                    = ئەلبانیا
| Nickname                = {{unbulleted list|''Kuqezinjtë'' (سوور و ڕەشەکان)|''Shqiponjat'' (ھەڵۆکان)}}
| Badge                   = Albania National Football Team crest.png
| Association             = [[یەکێتیی تۆپی پێی ئەلبانیا]] (FSHF)
| Confederation           = [[یوفا]] (ئەورووپا)
| Coach                   = [[سیلڤینیۆ]]
| Captain                 = [[بێرات دیمسیتی]]
| Most caps               = [[لۆریک سانا]] (٩٣)
| Top scorer              = [[ئەرماندۆ سادیکو]] (١٢)
| Home Stadium            = [[یاریگای ئارێنا کۆمبێتارە]]
| FIFA Trigramme          = ALB
| pattern_la1        = _alb25h
| pattern_b1         = _alb25h
| pattern_ra1        = _alb25h
| pattern_sh1        = _alb25h
| pattern_so1        = _alb24hl
| leftarm1           = FF0000
| body1              = FF0000
| rightarm1          = FF0000
| shorts1            = 000000
| socks1             = 000000
| pattern_la2        = _alb25a
| pattern_b2         = _alb25a
| pattern_ra2        = _alb25a
| pattern_sh2        = _alb25a
| pattern_so2        = _alb24al
| leftarm2           = FFFFFF
| body2              = FFFFFF
| rightarm2          = FFFFFF
| shorts2            = FFFFFF
| socks2             = FFFFFF
| pattern_la3        = _alb25t
| pattern_b3         = _alb25t
| pattern_ra3        = _alb25t
| pattern_sh3        = _alb25h
| pattern_so3        = _alb24hl
| leftarm3           = 000000
| body3              = 000000
| rightarm3          = 000000
| shorts3            = 000000
| socks3             = 000000
rightarm2               = FFFFFF
| FIFA Rank               = ٦٥ (تا ٤ی نیسانی ٢٠٢٤)&lt;ref name=&quot;FIFA Rank&quot;&gt;{{cite web|url=https://inside.fifa.com/fifa-world-ranking/ALB|title=FIFA Men's Ranking - Albania|publisher=FIFA|access-date=18 December 2023}}&lt;/ref&gt;
| FIFA max                = ٢٢
| FIFA max date           = ئابی ٢٠١٥
| FIFA min                = ١٢٤
| FIFA min date           = ئابی ١٩٩٧
| First game   = {{fb|ALB|1946}} ٢–٣ {{fb-rt|YUG}}
&lt;br&gt;
([[تیرانا]]، ئەلبانیا؛ ٧ی تشرینی یەکەمی ١٩٤٦)
| Largest win             = {{fb|ALB|1946}} ٦–١ {{fb-rt|CYP}}&lt;br&gt;([[تیرانا]]، ئەلبانیا؛ ١٢ی ئابی ٢٠٠٩)&lt;br&gt;{{fb|SMR}} ٠–٥ {{fb-rt|ALB|1946}}&lt;br&gt;([[سێراڤالێ]]، سان مارینۆ؛ ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٨)
| Largest loss            = {{fb|HUN|1949}} ١٢–٠ {{fb-rt|ALB|1946}}&lt;br&gt;([[بۆداپێست]]، ھەنگاریا؛ ٢٤ی ئەیلوولی ١٩٥٠)
| World cup apps          = ٠
| Regional name           = [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپا]]
| Regional cup apps       = ٢
| Regional cup first      = [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپای ٢٠١٦|٢٠١٦]]
| Regional cup best       = قۆناغی کۆمەڵەکان (٢٠١٦، ٢٠٢٤)
}}

'''ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ئەلبانیا''' (بە ئەلبانی: ''Kombëtarja e futbollit të Shqipërisë'')، کە بە نازناوەکانی '''سوور و ڕەشەکان''' (Kuqezinjtë) و '''ھەڵۆکان''' (Shqiponjat) ناسراوە، نوێنەرایەتی وڵاتی [[ئەلبانیا]] دەکات لە پاڵەوانێتییە نێودەوڵەتییەکانی تۆپی پێدا و لەلایەن [[یەکێتیی تۆپی پێی ئەلبانیا]] (FSHF) سەرپەرشتی دەکرێت.

ھەرچەندە ھەڵبژاردەکە مێژوویەکی درێژی ھەیە، بەڵام بۆ یەکەمجار لە مێژووی خۆیدا لە ساڵی ٢٠١٦ سەرکەوت بۆ پاڵەوانێتییەکی گەورە، کە [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپای ٢٠١٦]] بوو. دواتر سەرکەوتنەکەیان بۆ [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپای ٢٠٢٤]] دووبارە کردەوە.

== مێژوو ==
=== ساڵانی سەرەتا و سەردەمی گۆشەگیری ===
یەکێتیی تۆپی پێی ئەلبانیا لە ساڵی ١٩٣٠ دامەزرا و لە ساڵی ١٩٣٢ بووە ئەندامی [[فیفا]]. یەکەم یاریی نێودەوڵەتیی ھەڵبژاردەکە لە ٧ی تشرینی یەکەمی ١٩٤٦ بوو بەرامبەر [[یوگۆسلاڤیا]]. لە ھەمان ساڵدا، ئەلبانیا توانی تاکە نازناوی نێودەوڵەتیی خۆی بەدەست بھێنێت، کە بردنەوەی [[جامی تۆپی پێی بەڵکان]] بوو.

لە سەردەمی ڕژێمی کۆمۆنیستیدا (١٩٤٦-١٩٩١)، ئەلبانیا لە گۆشەگیرییەکی سیاسیدا بوو کە کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر ئاستی وەرزشی وڵاتەکە ھەبوو. سەرەڕای ئەمەش، ھەڵبژاردەکە چەند ئەنجامێکی بەرچاوی تۆمار کرد، وەک بردنەوەی مێژوویی بەرامبەر ئەڵمانیای ڕۆژاوا لە ساڵی ١٩٦٧ کە بووە ھۆی دەرکردنیان لە پاڵاوتنەکانی جامی نەتەوەکانی ئەورووپا.&lt;ref name=&quot;Germany1967&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.uefa.com/uefaeuro/history/news/0253-0d7b2f0a174c-47ea798e980a-1000--when-albania-ruined-west-germany-s-euro-1968-hopes/|title=When Albania ruined West Germany's EURO '68 hopes|publisher=UEFA|date=9 June 2021}}&lt;/ref&gt;

=== سەردەمی نوێ و سەرکەوتن بۆ یۆرۆ ===
دوای ڕووخانی کۆمۆنیزم، یاریزانە ئەلبانییەکان دەستیان کرد بە یاریکردن لە خولە ئەورووپییەکاندا، کە بووە ھۆی بەرزبوونەوەی ئاستی ھەڵبژاردەکە. لەژێر سەرکردایەتیی ڕاھێنەری ئیتاڵی، جیانی دی بیازی، و بە بوونی یاریزانی وەک کاپتن [[لۆریک سانا]]، ئەلبانیا گەیشتە لوتکەی مێژووی خۆی.

لە پاڵاوتنەکانی [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپای ٢٠١٦]]، ھەڵبژاردەکە بە بردنەوەی یارییەکی مێژوویی لە دەرەوەی یاریگای خۆی بەرامبەر [[پورتوگال]]، دەستپێکی کرد. دوای زنجیرەیەک ئەنجامی باش و ڕووداوی مشتومڕاوی (وەک یارییەکەی سڕبیا)، ئەلبانیا بۆ یەکەمجار لە مێژوویدا سەرکەوت بۆ پاڵەوانێتییەکی گەورە. لە یۆرۆی ٢٠١٦، ھەرچەندە لە قۆناغی کۆمەڵەکان دەرکرا، بەڵام یەکەم سەرکەوتنی خۆی لە پاڵەوانێتییەکەدا تۆمار کرد کاتێک بە ئەنجامی ١-٠ لە [[ڕۆمانیا]]ی بردەوە. گۆڵە مێژووییەکە لەلایەن [[ئەرماندۆ سادیکو]]وە تۆمار کرا.

[[پەڕگە:U21 Austria vs. Albania 2014-03-05 04.jpg|وێنۆک|ڤاسیل شکورتای لە یاریی ھەڵبژاردەی ژێر ٢١ ساڵانی ئەلبانیا دژی نەمسا لە یاریگای یو پی سی ئارێنا لە گراتس، ٥ی ئازاری ٢٠١٤. دانیێل ئۆفێنباخەر و ماریۆ مۆرینا لە لای ڕاستەوەن.]]


ئەم سەرکەوتنە دووبارە بووەوە کاتێک لەژێر ڕاھێنەرایەتیی بەرازیلی، [[سیلڤینیۆ]]، ھەڵبژاردەی ئەلبانیا وەک یەکەمی گرووپەکەی سەرکەوت بۆ [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپای ٢٠٢٤]].

== یاریگا ==

[[پەڕگە:Arena Kombëtare, Tiranë.jpg|وێنۆک|یاریگای ئارێنا کۆمبێتارە لە کاتی یاریی نێوان تیرانا و پارتیزانی (٢٨ی شوباتی ٢٠٢٠).]]

یاریگای سەرەکیی ھەڵبژاردەی ئەلبانیا، '''[[یاریگای ئارێنا کۆمبێتارە]]''' (Arena Kombëtare)یە لە [[تیрана]]ی پایتەخت، کە لە ساڵی ٢٠١٩ کرایەوە و جێگەی نزیکەی ٢٢,٥٠٠ ھاندەر دەبێتەوە. پێشتر، یاریگای سەرەکی، یاریگای قەمال ستافا بوو.

== ڕکابەرییەکان ==
* **[[کۆسۆڤۆ]]:** زیاتر وەک &quot;دێربیی برایانە&quot; سەیر دەکرێت بەھۆی پەیوەندییە کولتووری و مێژووییە نزیکەکەوە.
* **[[سویس]]:** بەھۆی بوونی ژمارەیەکی زۆر یاریزانی بە ڕەچەڵەک ئەلبانی و کۆسۆڤۆیی لە ھەڵبژاردەی سویسرا (وەک [[گڕانیت جاکا]] و [[جێردان شاکیری|جەردان شاکیری]])، یارییەکانی نێوانیان ھەستیاریی تایبەتی ھەیە.
* **[[یۆنان]] و [[سڕبیا]]:** بەھۆی ھۆکاری سیاسی و مێژووییەوە، یارییەکانی نێوان ئەلبانیا و ئەم دوو وڵاتە ھەمیشە توند و پڕ لە بارگاویبوونن.

== یاریزانەکان ==
=== زۆرترین بەشداری ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! پلە
! یاریزان
! ماوە
! یاری
! گۆڵ
|-
| ١
| [[لۆریک سانا]]
| ٢٠٠٢–٢٠١٦
| ٩٣
| ١
|-
| ٢
| '''[[ئێلسید ھیسای]]'''
| ٢٠١٣–ئێستا
| ٨٤
| ٢
|-
| ٣
| [[ئاندی لیلا]]
| ٢٠٠٧–٢٠١٩
| ٧٠
| ٠
|-
| ٤
| '''[[ئێтрит بێریشا]]'''
| ٢٠١٢–ئێستا
| ٨١
| ٠
|-
| ٥
| [[ئەرجون بۆگدانی]]
| ١٩٩٦–٢٠١٣
| ٧٥
| ١٨
|}
''یاریزانە '''تۆخەکان''' ھێشتا یاری دەکەن.''

=== گۆڵکاران ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! پلە
! یاریزان
! ماوە
! گۆڵ
! یاری
|-
| ١
| [[ئەرماندۆ سادیکو]]
| ٢٠١٢–٢٠٢٣
| ١٢
| ٣٩
|-
| ٢
| [[ئەرجون بۆگدانی]]
| ١٩٩٦–٢٠١٣
| ١٨
| ٧٥
|-
| ٢
| '''[[سۆکۆڵ سیکالێشی]]'''
| ٢٠١٤–ئێستا
| ١٢
| ٥٩
|-
| ٤
| [[ئەڵبان بووشی]]
| ١٩٩٥–٢٠٠٧
| ١٤
| ٦٧
|-
| ٥
| [[ئێرجۆن بۆگدانی]]
| ١٩٩٦–٢٠١٣
| ٧
| ٤٩
|}

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

لەسەر بنەمای وتارەکانی ویکیپیدیای [https://en.wikipedia.org/wiki/Albania_national_football_team?wprov=sfla1 ئینگلیزی]، [https://sq.wikipedia.org/wiki/Komb%C3%ABtarja_shqiptare_e_futbollit?wprov=sfla1 ئەلبانی] و سەرچاوەی فەرمیی ترەوە وەرگیراوە، بە داڕشتنێکی جیاواز و فراوانتر نەک وەرگێڕانی وشەبەوشە.

{{تووڵی دەروازە|تۆپی پێ|ئەلبانیا|وەرزش|ئەورووپا}}

[[پۆل:ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ئەلبانیا]]
[[پۆل:ھەڵبژاردە نیشتمانییەکانی ئەورووپا]]
[[پۆل:وەرزش لە ئەلبانیا]]</text>
      <sha1>i93s7hxrlonyx5n2gm35b6k55uce3ms</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ئازەربایجان</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287015</id>
    <revision>
      <id>1457529</id>
      <timestamp>2025-07-08T20:05:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mohammedmahdimohammed</username>
        <id>69961</id>
      </contributor>
      <comment>دانانی بابەتێکی نوێ.</comment>
      <origin>1457529</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8965" sha1="87egq1gjg1lewvk18sqxqcri4u1wgz9" xml:space="preserve">{{Infobox national football team
| Name                    = ئازەربایجان
| Nickname                = {{unbulleted list|''Milli'' (تیمی نیشتمانی)|''Odlar Yurdu komandası'' (تیمی خاکی ئاگر)}}
| Badge                   = Soccer Azerbaijan.png
| Badge_size              = 100px
| Association             = [[یەکێتیی تۆپی پێی ئازەربایجان]] (AFFA)
| Confederation           = [[یوفا]] (ئەورووپا)
| Coach                   = عاریف ئەسەدۆڤ (کاتی)
| Captain                 = ئەمین مەحموودۆڤ
| Most caps               = مەکسیم مێدڤێدێڤ (٨١)
| Top scorer              = قوربان قوربانۆڤ (١٤)
| Home Stadium            = [[یاریگای ئۆڵۆمپیی باکوو]]
| FIFA Trigramme          = AZE
| pattern_la1     = _nikestrike3gr
| pattern_b1      = _nikevapor3grn
| pattern_ra1     = _nikestrike3gr
| pattern_sh1     = _nikevapor3gr
| pattern_so1     = 
| leftarm1        = 0000FF
| body1           = 0000FF
| rightarm1       = 0000FF
| shorts1         = 0000FF
| socks1          = 0000FF
| pattern_la2     =
| pattern_b2      = _nikepark7w
| pattern_ra2     =
| pattern_sh2     = 
| pattern_so2     = 
| leftarm2        = FFFFFF
| body2           = FFFFFF
| rightarm2       = FFFFFF
| shorts2         = FFFFFF
| socks2          = FFFFFF
| pattern_la3     = _nikestrike3ur
| pattern_b3      = _nikevapor3ur
| pattern_ra3     = _nikestrike3ur
| pattern_sh3     = _nikevapor3ur
| pattern_so3     = 
| leftarm3        = FF0000
| body3           = FF0000
| rightarm3       = FF0000
| shorts3         = FF0000
| socks3          = FF0000
| FIFA Rank               = ١١٤ (تا ٤ی نیسانی ٢٠٢٤)&lt;ref name=&quot;FIFA Rank&quot;&gt;{{cite web|url=https://inside.fifa.com/fifa-world-ranking/AZE|title=FIFA Men's Ranking - Azerbaijan|publisher=FIFA|access-date=18 December 2023}}&lt;/ref&gt;
| FIFA max                = ٧٣
| FIFA max date           = تەممووزی ٢٠١٤
| FIFA min                = ١٧٠
| FIFA min date           = حوزەیرانی ١٩٩٤
| First game              = {{fb|GEO}} ٦–٣ {{fb-rt|AZE}}&lt;br&gt;([[گورجانی]]، [[جۆرجیا]]؛ ١٧ی ئەیلوولی ١٩٩٢)
| Largest win             = {{fb|AZE}} ٥–١ {{fb-rt|SMR}}&lt;br&gt;([[باکوو]]، ئازەربایجان؛ ٤ی ئەیلوولی ٢٠١٧)
| Largest loss            = {{fb|FRA}} ١٠–٠ {{fb-rt|AZE}}&lt;br&gt;([[ئۆکسێر]]، [[فەڕەنسا]]؛ ٦ی ئەیلوولی ١٩٩٥)
| World cup apps          = ٠
| Regional name           = [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپا]]
| Regional cup apps       = ٠
}}

'''ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ئازەربایجان''' (بە ئازەربایجانی: ''Azərbaycan milli futbol komandası'')، نوێنەرایەتی وڵاتی [[ئازەربایجان]] دەکات لە پاڵەوانێتییە نێودەوڵەتییەکانی تۆپی پێدا و لەلایەن [[یەکێتیی تۆپی پێی ئازەربایجان]] (AFFA) سەرپەرشتی دەکرێت. ئەم ھەڵبژاردەیە دوای سەربەخۆیی ئازەربایجان لە [[یەکێتیی سۆڤیەت]] لە ساڵی ١٩٩٢ دامەزرا.

ھەڵبژاردەکە بە نازناوی &quot;میلی&quot; (Milli)، واتە &quot;تیمی نیشتمانی&quot;، و &quot;تیمی خاکی ئاگر&quot; (Odlar Yurdu komandası) ناسراوە، کە ئاماژەیە بۆ نازناوی مێژوویی وڵاتی ئازەربایجان. تا ئێستا ھەڵبژاردەکە نەیتوانیوە سەرکەوێت بۆ ھیچ پاڵەوانێتییەکی گەورەی وەک [[جامی جیھانیی فیفا]] یان [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپا]].

== مێژوو ==
=== ساڵانی سەرەتا (١٩٩٢-٢٠٠٠) ===
[[پەڕگە:Iceland-Azerbaijan.JPG|وێنۆک|ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ئازەربایجان ٢٠٠٨]]
دوای ھەڵوەشاندنەوەی یەکێتیی سۆڤیەت، ھەڵبژاردەی ئازەربایجان یەکەم یاریی نافەرمی خۆی لە ١٧ی ئەیلوولی ١٩٩٢ بەرامبەر [[جۆرجیا]] ئەنجام دا. لە ساڵی ١٩٩٤، یەکێتیی تۆپی پێی ئازەربایجان بووە ئەندامی فەرمی لە [[فیفا]] و [[یوفا]]. یەکەم بەشداریی فەرمییان لە پاڵاوتنەکانی [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپای ١٩٩٦]] بوو. لەم قۆناغەدا، ھەڵبژاردەکە وەک تیمێکی نوێپێگەیشتوو، ئەنجامەکانی زۆر لاواز بوون و زۆربەی یارییەکانیان بە ئەنجامی گەورە دەدۆڕاند، دیارترینیان دۆڕانی ١٠-٠ بوو بەرامبەر [[فەڕەنسا]].

=== سەردەمی ڕاھێنەرە بیانییەکان ===
لە سەرەتای ٢٠٠٠ەکانەوە، یەکێتیی تۆپی پێی ئازەربایجان دەستی کرد بە ھێنانی ڕاھێنەری بەناوبانگی بیانی بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی ھەڵبژاردەکە. لە ساڵی ٢٠٠٤، ئەفسانەی بەرازیلی، [[کارلۆس ئەلبێرتۆ تۆرێس]]، بووە ڕاھێنەر. دوای ئەو، لە ساڵی ٢٠٠٨، ڕاھێنەری ئەڵمانی، [[بێرتی ڤۆگتس]]، ئەرکی ڕاھێنەرایەتیی گرتە ئەستۆ و بۆ ماوەی شەش ساڵ بەردەوام بوو. لە سەردەمی ڤۆگتسدا، ھەرچەندە ئەنجامەکان گۆڕانکاریی گەورەیان بەسەردا نەھات، بەڵام ھەڵبژاردەکە لە ڕووی تاکتیکی و ڕێکخستنەوە پێشکەوتنی بەخۆیەوە بینی.

لە ساڵی ٢٠١٤، [[ڕۆبێرت پرۆسینێچکی]]، ئەستێرەی پێشووی کرواتیا، بووە ڕاھێنەر و شێوازێکی یاریکردنی ھێرشبەرانەتری ھێنایە ئاراوە. لە سەردەمی ئەودا، ئازەربایجان چەند ئەنجامێکی بەرچاوی بەدەستھێنا، وەک یەکسانبوون لەگەڵ کرواتیا و بردنەوە لە نەرویج.

لە ساڵانی دواییدا، [[جیانی دی بیازی]]، ڕاھێنەری پێشووی ئەلبانیا، ئەرکی ڕاھێنەرایەتی گرتە ئەستۆ و زیاتر گرنگی بە لایەنی بەرگری دەدا.

== یاریگا ==
ھەڵبژاردەی ئازەربایجان یارییەکانی خۆی لە چەند یاریگایەکدا ئەنجام دەدات، بەڵام یاریگای سەرەکی و نیشتمانیی یانەکە بریتییە لە '''[[یاریگای ئۆڵۆمپیی باکوو]]'''، کە یەکێکە لە یاریگا مۆدێرنەکانی ئەورووپا و جێگەی نزیکەی ٦٩،٨٧٠ ھاندەر دەبێتەوە. پێشتر، یاریگای کۆماریی تۆفیق بەھرامۆڤ یاریگای سەرەکیی ھەڵبژاردەکە بوو.

== یاریزانەکان ==
[[پەڕگە:Rashad Sadygov15.JPG|وێنۆک|ڕەشاد سادیقۆڤ یاریزانی خاوەن زۆرترین بەشدارییە لە ھەڵبژاردەی ئازەربایجاندا بە ١١١ یاری.]]
=== زۆرترین بەشداری ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! پلە
! یاریزان
! ماوە
! یاری
! گۆڵ
|-
| ١
| مەکسیم مێدڤێدێڤ
| ٢٠٠٩–٢٠٢٣
| ٨١
| ٤
|-
| ٢
| [[ڕەشاد سادیقۆڤ]]
| ٢٠٠١–٢٠١٧
| ١١١
| ٥
|-
| ٣
| [[ئەسڵان کێریمۆڤ]]
| ١٩٩٤–٢٠٠٨
| ٨٠
| ١
|-
| ٤
| کامران ئاغایێڤ
| ٢٠٠٨–٢٠١٨
| ٧٩
| ٠
|-
| ٥
| '''[[ئەمین مەحموودۆڤ]]'''
| ٢٠١٦–ئێستا
| ٤٧
| ٤
|}
''یاریزانە '''تۆخەکان''' ھێشتا یاری دەکەن.''

=== گۆڵکاران ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! پلە
! یاریزان
! ماوە
! گۆڵ
! یاری
|-
| ١
| [[قوربان قوربانۆڤ]]
| ١٩٩٢–٢٠٠٥
| ١٤
| ٦٨
|-
| ٢
| '''[[ڕامیل شێیدایێڤ]]'''
| ٢٠١٦–ئێستا
| ١٠
| ٦٥
|-
| ٢
| '''[[ئەمین مەحموودۆڤ]]'''
| ٢٠١٦–ئێستا
| ١٠
| ٤٧
|-
| ٤
| [[ڤاگیف جەوادۆڤ]]
| ٢٠٠٦–٢٠١٤
| ٩
| ٥٨
|-
| ٥
| دیمیتری نەزەرۆڤ
| ٢٠١٤–٢٠٢٢
| ٨
| ٤٧
|}

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

لەسەر بنەمای وتارەکانی ویکیپیدیای ئینگلیزی، ئازەربایجانی و سەرچاوەی فەرمیی ترەوە وەرگیراوە، بە داڕشتنێکی جیاواز و فراوانتر نەک وەرگێڕانی وشەبەوشە.

{{تووڵی دەروازە|تۆپی پێ|ئازەربایجان|ئەورووپا}}

[[پۆل:ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ئازەربایجان]]
[[پۆل:ھەڵبژاردە نیشتمانییەکانی ئەورووپا]]
[[پۆل:وەرزش لە ئازەربایجان]]</text>
      <sha1>87egq1gjg1lewvk18sqxqcri4u1wgz9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457530</id>
      <parentid>1457529</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T20:07:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mohammedmahdimohammed</username>
        <id>69961</id>
      </contributor>
      <comment>پەرەپێدان و درێژکردنەوەی وتار زیادکردن/چاککردنی سەرچاوە(کان)</comment>
      <origin>1457530</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9051" sha1="2s973ddt6g2582m6khkte36ayyvbm4y" xml:space="preserve">{{Infobox national football team
| Name                    = ئازەربایجان
| Nickname                = {{unbulleted list|''Milli'' (تیمی نیشتمانی)|''Odlar Yurdu komandası'' (تیمی خاکی ئاگر)}}
| Badge                   = Soccer Azerbaijan.png
| Badge_size              = 100px
| Association             = [[یەکێتیی تۆپی پێی ئازەربایجان]] (AFFA)
| Confederation           = [[یوفا]] (ئەورووپا)
| Coach                   = عاریف ئەسەدۆڤ (کاتی)
| Captain                 = ئەمین مەحموودۆڤ
| Most caps               = مەکسیم مێدڤێدێڤ (٨١)
| Top scorer              = قوربان قوربانۆڤ (١٤)
| Home Stadium            = [[یاریگای ئۆڵۆمپیی باکوو]]
| FIFA Trigramme          = AZE
| pattern_la1     = _nikestrike3gr
| pattern_b1      = _nikevapor3grn
| pattern_ra1     = _nikestrike3gr
| pattern_sh1     = _nikevapor3gr
| pattern_so1     = 
| leftarm1        = 0000FF
| body1           = 0000FF
| rightarm1       = 0000FF
| shorts1         = 0000FF
| socks1          = 0000FF
| pattern_la2     =
| pattern_b2      = _nikepark7w
| pattern_ra2     =
| pattern_sh2     = 
| pattern_so2     = 
| leftarm2        = FFFFFF
| body2           = FFFFFF
| rightarm2       = FFFFFF
| shorts2         = FFFFFF
| socks2          = FFFFFF
| pattern_la3     = _nikestrike3ur
| pattern_b3      = _nikevapor3ur
| pattern_ra3     = _nikestrike3ur
| pattern_sh3     = _nikevapor3ur
| pattern_so3     = 
| leftarm3        = FF0000
| body3           = FF0000
| rightarm3       = FF0000
| shorts3         = FF0000
| socks3          = FF0000
| FIFA Rank               = ١١٤ (تا ٤ی نیسانی ٢٠٢٤)&lt;ref name=&quot;FIFA Rank&quot;&gt;{{cite web|url=https://inside.fifa.com/fifa-world-ranking/AZE|title=FIFA Men's Ranking - Azerbaijan|publisher=FIFA|access-date=18 December 2023}}&lt;/ref&gt;
| FIFA max                = ٧٣
| FIFA max date           = تەممووزی ٢٠١٤
| FIFA min                = ١٧٠
| FIFA min date           = حوزەیرانی ١٩٩٤
| First game              = {{fb|GEO}} ٦–٣ {{fb-rt|AZE}}&lt;br&gt;([[گورجانی]]، [[جۆرجیا]]؛ ١٧ی ئەیلوولی ١٩٩٢)
| Largest win             = {{fb|AZE}} ٥–١ {{fb-rt|SMR}}&lt;br&gt;([[باکوو]]، ئازەربایجان؛ ٤ی ئەیلوولی ٢٠١٧)
| Largest loss            = {{fb|FRA}} ١٠–٠ {{fb-rt|AZE}}&lt;br&gt;([[ئۆکسێر]]، [[فەڕەنسا]]؛ ٦ی ئەیلوولی ١٩٩٥)
| World cup apps          = ٠
| Regional name           = [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپا]]
| Regional cup apps       = ٠
}}

'''ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ئازەربایجان''' (بە ئازەربایجانی: ''Azərbaycan milli futbol komandası'')، نوێنەرایەتی وڵاتی [[ئازەربایجان]] دەکات لە پاڵەوانێتییە نێودەوڵەتییەکانی تۆپی پێدا و لەلایەن [[یەکێتیی تۆپی پێی ئازەربایجان]] (AFFA) سەرپەرشتی دەکرێت. ئەم ھەڵبژاردەیە دوای سەربەخۆیی ئازەربایجان لە [[یەکێتیی سۆڤیەت]] لە ساڵی ١٩٩٢ دامەزرا.

ھەڵبژاردەکە بە نازناوی &quot;میلی&quot; (Milli)، واتە &quot;تیمی نیشتمانی&quot;، و &quot;تیمی خاکی ئاگر&quot; (Odlar Yurdu komandası) ناسراوە، کە ئاماژەیە بۆ نازناوی مێژوویی وڵاتی ئازەربایجان. تا ئێستا ھەڵبژاردەکە نەیتوانیوە سەرکەوێت بۆ ھیچ پاڵەوانێتییەکی گەورەی وەک [[جامی جیھانیی فیفا]] یان [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپا]].

== مێژوو ==
=== ساڵانی سەرەتا (١٩٩٢-٢٠٠٠) ===
[[پەڕگە:Iceland-Azerbaijan.JPG|وێنۆک|ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ئازەربایجان ٢٠٠٨]]
دوای ھەڵوەشاندنەوەی یەکێتیی سۆڤیەت، ھەڵبژاردەی ئازەربایجان یەکەم یاریی نافەرمی خۆی لە ١٧ی ئەیلوولی ١٩٩٢ بەرامبەر [[جۆرجیا]] ئەنجام دا. لە ساڵی ١٩٩٤، یەکێتیی تۆپی پێی ئازەربایجان بووە ئەندامی فەرمی لە [[فیفا]] و [[یوفا]]. یەکەم بەشداریی فەرمییان لە پاڵاوتنەکانی [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپای ١٩٩٦]] بوو. لەم قۆناغەدا، ھەڵبژاردەکە وەک تیمێکی نوێپێگەیشتوو، ئەنجامەکانی زۆر لاواز بوون و زۆربەی یارییەکانیان بە ئەنجامی گەورە دەدۆڕاند، دیارترینیان دۆڕانی ١٠-٠ بوو بەرامبەر [[فەڕەنسا]].

=== سەردەمی ڕاھێنەرە بیانییەکان ===
لە سەرەتای ٢٠٠٠ەکانەوە، یەکێتیی تۆپی پێی ئازەربایجان دەستی کرد بە ھێنانی ڕاھێنەری بەناوبانگی بیانی بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی ھەڵبژاردەکە. لە ساڵی ٢٠٠٤، ئەفسانەی بەرازیلی، [[کارلۆس ئەلبێرتۆ تۆرێس]]، بووە ڕاھێنەر. دوای ئەو، لە ساڵی ٢٠٠٨، ڕاھێنەری ئەڵمانی، [[بێرتی ڤۆگتس]]، ئەرکی ڕاھێنەرایەتیی گرتە ئەستۆ و بۆ ماوەی شەش ساڵ بەردەوام بوو. لە سەردەمی ڤۆگتسدا، ھەرچەندە ئەنجامەکان گۆڕانکاریی گەورەیان بەسەردا نەھات، بەڵام ھەڵبژاردەکە لە ڕووی تاکتیکی و ڕێکخستنەوە پێشکەوتنی بەخۆیەوە بینی.

لە ساڵی ٢٠١٤، [[ڕۆبێرت پرۆسینێچکی]]، ئەستێرەی پێشووی کرواتیا، بووە ڕاھێنەر و شێوازێکی یاریکردنی ھێرشبەرانەتری ھێنایە ئاراوە. لە سەردەمی ئەودا، ئازەربایجان چەند ئەنجامێکی بەرچاوی بەدەستھێنا، وەک یەکسانبوون لەگەڵ کرواتیا و بردنەوە لە نەرویج.

لە ساڵانی دواییدا، [[جیانی دی بیازی]]، ڕاھێنەری پێشووی ئەلبانیا، ئەرکی ڕاھێنەرایەتی گرتە ئەستۆ و زیاتر گرنگی بە لایەنی بەرگری دەدا.

== یاریگا ==
ھەڵبژاردەی ئازەربایجان یارییەکانی خۆی لە چەند یاریگایەکدا ئەنجام دەدات، بەڵام یاریگای سەرەکی و نیشتمانیی یانەکە بریتییە لە '''[[یاریگای ئۆڵۆمپیی باکوو]]'''، کە یەکێکە لە یاریگا مۆدێرنەکانی ئەورووپا و جێگەی نزیکەی ٦٩،٨٧٠ ھاندەر دەبێتەوە. پێشتر، یاریگای کۆماریی تۆفیق بەھرامۆڤ یاریگای سەرەکیی ھەڵبژاردەکە بوو.

== یاریزانەکان ==
[[پەڕگە:Rashad Sadygov15.JPG|وێنۆک|ڕەشاد سادیقۆڤ یاریزانی خاوەن زۆرترین بەشدارییە لە ھەڵبژاردەی ئازەربایجاندا بە ١١١ یاری.]]
=== زۆرترین بەشداری ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! پلە
! یاریزان
! ماوە
! یاری
! گۆڵ
|-
| ١
| مەکسیم مێدڤێدێڤ
| ٢٠٠٩–٢٠٢٣
| ٨١
| ٤
|-
| ٢
| [[ڕەشاد سادیقۆڤ]]
| ٢٠٠١–٢٠١٧
| ١١١
| ٥
|-
| ٣
| [[ئەسڵان کێریمۆڤ]]
| ١٩٩٤–٢٠٠٨
| ٨٠
| ١
|-
| ٤
| کامران ئاغایێڤ
| ٢٠٠٨–٢٠١٨
| ٧٩
| ٠
|-
| ٥
| '''[[ئەمین مەحموودۆڤ]]'''
| ٢٠١٦–ئێستا
| ٤٧
| ٤
|}
''یاریزانە '''تۆخەکان''' ھێشتا یاری دەکەن.''

=== گۆڵکاران ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! پلە
! یاریزان
! ماوە
! گۆڵ
! یاری
|-
| ١
| [[قوربان قوربانۆڤ]]
| ١٩٩٢–٢٠٠٥
| ١٤
| ٦٨
|-
| ٢
| '''[[ڕامیل شێیدایێڤ]]'''
| ٢٠١٦–ئێستا
| ١٠
| ٦٥
|-
| ٢
| '''[[ئەمین مەحموودۆڤ]]'''
| ٢٠١٦–ئێستا
| ١٠
| ٤٧
|-
| ٤
| [[ڤاگیف جەوادۆڤ]]
| ٢٠٠٦–٢٠١٤
| ٩
| ٥٨
|-
| ٥
| دیمیتری نەزەرۆڤ
| ٢٠١٤–٢٠٢٢
| ٨
| ٤٧
|}

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

لەسەر بنەمای وتارەکانی ویکیپیدیای [[:en:Azerbaijan_national_football_team|ئینگلیزی]]، [[:az:Azərbaycan_milli_futbol_komandası|ئازەربایجانی]] و سەرچاوەی فەرمیی ترەوە وەرگیراوە، بە داڕشتنێکی جیاواز و فراوانتر نەک وەرگێڕانی وشەبەوشە.

{{تووڵی دەروازە|تۆپی پێ|ئازەربایجان|ئەورووپا}}

[[پۆل:ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ئازەربایجان]]
[[پۆل:ھەڵبژاردە نیشتمانییەکانی ئەورووپا]]
[[پۆل:وەرزش لە ئازەربایجان]]</text>
      <sha1>2s973ddt6g2582m6khkte36ayyvbm4y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457544</id>
      <parentid>1457530</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T21:04:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mohammedmahdimohammed</username>
        <id>69961</id>
      </contributor>
      <comment>چاککردنی ھەڵەی نووسین</comment>
      <origin>1457544</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9062" sha1="ol7ltwfqhgg355msodzwwxe6hrrma52" xml:space="preserve">{{Infobox national football team
| Name                    = ئازەربایجان
| Nickname                = {{unbulleted list|''Milli'' (تیمی نیشتمانی)|''Odlar Yurdu komandası'' (تیمی خاکی ئاگر)}}
| Badge                   = Soccer Azerbaijan.png
| Badge_size              = 100px
| Association             = [[یەکێتیی تۆپی پێی ئازەربایجان]] (AFFA)
| Confederation           = [[یوفا]] (ئەورووپا)
| Coach                   = عاریف ئەسەدۆڤ (کاتی)
| Captain                 = ئەمین مەحموودۆڤ
| Most caps               = مەکسیم مێدڤێدێڤ (٨١)
| Top scorer              = قوربان قوربانۆڤ (١٤)
| Home Stadium            = [[یاریگای ئۆڵۆمپیی باکوو]]
| FIFA Trigramme          = AZE
| pattern_la1     = _nikestrike3gr
| pattern_b1      = _nikevapor3grn
| pattern_ra1     = _nikestrike3gr
| pattern_sh1     = _nikevapor3gr
| pattern_so1     = 
| leftarm1        = 0000FF
| body1           = 0000FF
| rightarm1       = 0000FF
| shorts1         = 0000FF
| socks1          = 0000FF
| pattern_la2     =
| pattern_b2      = _nikepark7w
| pattern_ra2     =
| pattern_sh2     = 
| pattern_so2     = 
| leftarm2        = FFFFFF
| body2           = FFFFFF
| rightarm2       = FFFFFF
| shorts2         = FFFFFF
| socks2          = FFFFFF
| pattern_la3     = _nikestrike3ur
| pattern_b3      = _nikevapor3ur
| pattern_ra3     = _nikestrike3ur
| pattern_sh3     = _nikevapor3ur
| pattern_so3     = 
| leftarm3        = FF0000
| body3           = FF0000
| rightarm3       = FF0000
| shorts3         = FF0000
| socks3          = FF0000
| FIFA Rank               = ١١٤ (تا ٤ی نیسانی ٢٠٢٤)&lt;ref name=&quot;FIFA Rank&quot;&gt;{{cite web|url=https://inside.fifa.com/fifa-world-ranking/AZE|title=FIFA Men's Ranking - Azerbaijan|publisher=FIFA|access-date=18 December 2023}}&lt;/ref&gt;
| FIFA max                = ٧٣
| FIFA max date           = تەممووزی ٢٠١٤
| FIFA min                = ١٧٠
| FIFA min date           = حوزەیرانی ١٩٩٤
| First game              = {{fb|GEO}} ٦–٣ {{fb-rt|AZE}}&lt;br&gt;([[گورجانی]]، [[جۆرجیا]]؛ ١٧ی ئەیلوولی ١٩٩٢)
| Largest win             = {{fb|AZE}} ٥–١ {{fb-rt|SMR}}&lt;br&gt;([[باکوو]]، ئازەربایجان؛ ٤ی ئەیلوولی ٢٠١٧)
| Largest loss            = {{fb|FRA}} ١٠–٠ {{fb-rt|AZE}}&lt;br&gt;([[ئۆکسێر]]، [[فەڕەنسا]]؛ ٦ی ئەیلوولی ١٩٩٥)
| World cup apps          = ٠
| Regional name           = [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپا]]
| Regional cup apps       = ٠
}}

'''ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ئازەربایجان''' (بە ئازەربایجانی: ''Azərbaycan milli futbol komandası'')، نوێنەرایەتی وڵاتی [[ئازەربایجان]] دەکات لە پاڵەوانێتییە نێودەوڵەتییەکانی تۆپی پێدا و لەلایەن [[یەکێتیی تۆپی پێی ئازەربایجان]] (AFFA) سەرپەرشتی دەکرێت. ئەم ھەڵبژاردەیە دوای سەربەخۆیی ئازەربایجان لە [[یەکێتیی سۆڤیەت]] لە ساڵی ١٩٩٢ دامەزرا.

ھەڵبژاردەکە بە نازناوی &quot;میلی&quot; (Milli)، واتە &quot;تیمی نیشتمانی&quot;، و &quot;تیمی خاکی ئاگر&quot; (Odlar Yurdu komandası) ناسراوە، کە ئاماژەیە بۆ نازناوی مێژوویی وڵاتی ئازەربایجان. تا ئێستا ھەڵبژاردەکە نەیتوانیوە سەرکەوێت بۆ ھیچ پاڵەوانێتییەکی گەورەی وەک [[جامی جیھانیی فیفا]] یان [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپا]].

== مێژوو ==
=== ساڵانی سەرەتا (١٩٩٢-٢٠٠٠) ===
[[پەڕگە:Iceland-Azerbaijan.JPG|وێنۆک|ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ئازەربایجان ٢٠٠٨]]
دوای ھەڵوەشاندنەوەی یەکێتیی سۆڤیەت، ھەڵبژاردەی ئازەربایجان یەکەم یاریی نافەرمی خۆی لە ١٧ی ئەیلوولی ١٩٩٢ بەرامبەر [[جۆرجیا]] ئەنجام دا. لە ساڵی ١٩٩٤، یەکێتیی تۆپی پێی ئازەربایجان بووە ئەندامی فەرمی لە [[فیفا]] و [[یوفا]]. یەکەم بەشداریی فەرمییان لە پاڵاوتنەکانی [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپای ١٩٩٦]] بوو. لەم قۆناغەدا، ھەڵبژاردەکە وەک تیمێکی نوێپێگەیشتوو، ئەنجامەکانی زۆر لاواز بوون و زۆربەی یارییەکانیان بە ئەنجامی گەورە دەدۆڕاند، دیارترینیان دۆڕانی ١٠-٠ بوو بەرامبەر [[فەڕەنسا]].

=== سەردەمی ڕاھێنەرە بیانییەکان ===
لە سەرەتای ٢٠٠٠ەکانەوە، یەکێتیی تۆپی پێی ئازەربایجان دەستی کرد بە ھێنانی ڕاھێنەری بەناوبانگی بیانی بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی ھەڵبژاردەکە. لە ساڵی ٢٠٠٤، ئەفسانەی بەرازیلی، [[کارلۆس ئەلبێرتۆ تۆرێس]]، بووە ڕاھێنەر. دوای ئەو، لە ساڵی ٢٠٠٨، ڕاھێنەری ئەڵمانی، [[بێرتی ڤۆگتس]]، ئەرکی ڕاھێنەرایەتیی گرتە ئەستۆ و بۆ ماوەی شەش ساڵ بەردەوام بوو. لە سەردەمی ڤۆگتسدا، ھەرچەندە ئەنجامەکان گۆڕانکاریی گەورەیان بەسەردا نەھات، بەڵام ھەڵبژاردەکە لە ڕووی تاکتیکی و ڕێکخستنەوە پێشکەوتنی بەخۆیەوە بینی.

لە ساڵی ٢٠١٤، [[ڕۆبێرت پرۆسینێچکی]]، ئەستێرەی پێشووی کرواتیا، بووە ڕاھێنەر و شێوازێکی یاریکردنی ھێرشبەرانەتری ھێنایە ئاراوە. لە سەردەمی ئەودا، ئازەربایجان چەند ئەنجامێکی بەرچاوی بەدەستھێنا، وەک یەکسانبوون لەگەڵ کرواتیا و بردنەوە لە نەرویج.

لە ساڵانی دواییدا، [[جیانی دی بیازی]]، ڕاھێنەری پێشووی ئەلبانیا، ئەرکی ڕاھێنەرایەتی گرتە ئەستۆ و زیاتر گرنگی بە لایەنی بەرگری دەدا.

== یاریگا ==
ھەڵبژاردەی ئازەربایجان یارییەکانی خۆی لە چەند یاریگایەکدا ئەنجام دەدات، بەڵام یاریگای سەرەکی و نیشتمانیی یانەکە بریتییە لە '''[[یاریگای ئۆڵۆمپیی باکوو]]'''، کە یەکێکە لە یاریگا مۆدێرنەکانی ئەورووپا و جێگەی نزیکەی ٦٩،٨٧٠ ھاندەر دەبێتەوە. پێشتر، یاریگای کۆماریی تۆفیق بەھرامۆڤ یاریگای سەرەکیی ھەڵبژاردەکە بوو.

== یاریزانەکان ==
[[پەڕگە:Rashad Sadygov15.JPG|وێنۆک|ڕەشاد سادیقۆڤ یاریزانی خاوەن زۆرترین بەشدارییە لە ھەڵبژاردەی ئازەربایجاندا بە ١١١ یاری.]]
=== زۆرترین بەشداری ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! پلە
! یاریزان
! ماوە
! یاری
! گۆڵ
|-
| ١
| مەکسیم مێدڤێدێڤ
| ٢٠٠٩–٢٠٢٣
| ٨١
| ٤
|-
| ٢
| [[ڕەشاد سادیقۆڤ]]
| ٢٠٠١–٢٠١٧
| ١١١
| ٥
|-
| ٣
| [[ئەسڵان کێریمۆڤ]]
| ١٩٩٤–٢٠٠٨
| ٨٠
| ١
|-
| ٤
| کامران ئاغایێڤ
| ٢٠٠٨–٢٠١٨
| ٧٩
| ٠
|-
| ٥
| '''[[ئەمین مەحموودۆڤ]]'''
| ٢٠١٦–ئێستا
| ٤٧
| ٤
|}
''یاریزانە '''تۆخەکان''' ھێشتا یاری دەکەن.''

=== گۆڵکاران ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! پلە
! یاریزان
! ماوە
! گۆڵ
! یاری
|-
| ١
| [[قوربان قوربانۆڤ]]
| ١٩٩٢–٢٠٠٥
| ١٤
| ٦٨
|-
| ٢
| '''[[ڕامیل شێیدایێڤ]]'''
| ٢٠١٦–ئێستا
| ١٠
| ٦٥
|-
| ٢
| '''[[ئەمین مەحموودۆڤ]]'''
| ٢٠١٦–ئێستا
| ١٠
| ٤٧
|-
| ٤
| [[ڤاگیف جەوادۆڤ]]
| ٢٠٠٦–٢٠١٤
| ٩
| ٥٨
|-
| ٥
| دیمیتری نەزەرۆڤ
| ٢٠١٤–٢٠٢٢
| ٨
| ٤٧
|}

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

لەسەر بنەمای وتارەکانی ویکیپیدیای [[:en:Azerbaijan_national_football_team|ئینگلیزی]]، [[:az:Azərbaycan_milli_futbol_komandası|ئازەربایجانی]] و سەرچاوەی فەرمیی ترەوە وەرگیراوە، بە داڕشتنێکی جیاواز و فراوانتر نەک وەرگێڕانی وشەبەوشە.

{{تووڵی دەروازە|تۆپی پێ|ئازەربایجان|وەرزش|ئەورووپا}}

[[پۆل:ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ئازەربایجان]]
[[پۆل:ھەڵبژاردە نیشتمانییەکانی ئەورووپا]]
[[پۆل:وەرزش لە ئازەربایجان]]</text>
      <sha1>ol7ltwfqhgg355msodzwwxe6hrrma52</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>نوورەددین پاشا</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287016</id>
    <revision>
      <id>1457531</id>
      <timestamp>2025-07-08T20:13:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ari Qasm</username>
        <id>57423</id>
      </contributor>
      <comment>دروست کراو بە وەرگێڕانی پەڕەی «[[:en:Special:Redirect/revision/1298634945|Nureddin Pasha]]»</comment>
      <origin>1457531</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1049" sha1="m6yff12fsaxhh5gynn6l0mvwx9j7bm2" xml:space="preserve">
'''نوورەددین ئیبراھیم پاشا''' ({{Langx|tr|Nurettin Paşa, Nureddin İbrahim Paşa}}؛ ١٨٧٣ – ١٨ی شوباتی ١٩٣٢)، ناسراو بە '''نوورەددین ئیبراھیم کۆنیار''' لە ساڵی ١٩٣٤، ئەفسەرێکی سەربازیی [[تورکەکانی ئەنادۆڵ|تورکیا]] بووە کە لە سوپای عوسمانی لە جەنگی جیھانیی یەکەم و لە سوپای تورکیا لە [[جەنگی نێوان یۆنان و تورک (١٩١٩-١٩٢٢)|بەرەی ڕۆژئاوای]] [[شەڕی سەربەخۆییی تورکیا|جەنگی سەربەخۆییی تورکیادا]] خزمەت دەکات. ناوی '''سمێڵدار نورەدین''' ({{Langx|tr|Sakallı Nurettin}}). بە یەکێک لە فەرماندە گرنگەکانی شەڕ ناسراوە. فەرمانی بە چەندین کوشتن و کۆمەڵکوژی دەرکردووە.
[[پۆل:مردووانی ١٩٣٢]]
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٨٧٣]]
[[پۆل:Webarchive template wayback links]]</text>
      <sha1>m6yff12fsaxhh5gynn6l0mvwx9j7bm2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457532</id>
      <parentid>1457531</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T20:16:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ari Qasm</username>
        <id>57423</id>
      </contributor>
      <origin>1457532</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1271" sha1="oewzr6rtwc28uk5jymhhkm6gjouy14i" xml:space="preserve">[[پەڕگە:Sakalli Nureddin - Ferik.jpg|چەپ|189x189پیکسڵ]]
'''نوورەددین ئیبراھیم پاشا''' ({{Langx|tr|Nurettin Paşa, Nureddin İbrahim Paşa}}؛ ١٨٧٣ – ١٨ی شوباتی ١٩٣٢)، ناسراو بە '''نوورەددین ئیبراھیم کۆنیار''' لە ساڵی ١٩٣٤، ئەفسەرێکی سەربازیی [[تورکەکانی ئەنادۆڵ|تورکیا]] بووە کە لە سوپای عوسمانی لە جەنگی جیھانیی یەکەم و لە سوپای تورکیا لە [[جەنگی نێوان یۆنان و تورک (١٩١٩-١٩٢٢)|بەرەی ڕۆژئاوای]] [[شەڕی سەربەخۆییی تورکیا|جەنگی سەربەخۆییی تورکیادا]] خزمەت دەکات. ناوی '''سمێڵدار نورەدین''' ({{Langx|tr|Sakallı Nurettin}}). بە یەکێک لە فەرماندە گرنگەکانی شەڕ ناسراوە. فەرمانی بە چەندین کوشتن و کۆمەڵکوژی دەرکردووە.

== سەرچاوەکان ==
&lt;references /&gt;
{{شریتی دەروازە|ژیاننامە|ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی|تورکیا|شەڕ}}
[[پۆل:مردووانی ١٩٣٢]]
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٨٧٣]]
[[پۆل:Webarchive template wayback links]]</text>
      <sha1>oewzr6rtwc28uk5jymhhkm6gjouy14i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ھەڵبژاردەی تۆپی پێی بیلاڕووس</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287017</id>
    <revision>
      <id>1457533</id>
      <timestamp>2025-07-08T20:32:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mohammedmahdimohammed</username>
        <id>69961</id>
      </contributor>
      <comment>دانانی بابەتێکی نوێ.</comment>
      <origin>1457533</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8859" sha1="9dwlc0yh9tsfjrcg1f4l32pzodu00jn" xml:space="preserve">{{Infobox national football team
| Name                    = بیلاڕووس
| Nickname                = ''Белыя крылы'' (باڵە سپییەکان)
| Badge                   = Coat of arms of Belarus (2020–present).svg
| Badge_size              = 100px
| Association             = [[یەکێتیی تۆپی پێی بیلاڕووس]] (BFF)
| Confederation           = [[یوفا]] (ئەورووپا)
| Coach                   = کارلۆس ئالۆس فێرێر
| Captain                 = سێرگی پالیتسێڤیچ
| Most caps               = [[ئەلیاکساندر کولچی]] (١٠٢)
| Top scorer              = [[مەکسیم ڕۆماشچێنکۆ]] (٢٠)
| Home Stadium            = [[یاریگای دینامۆ (مینسک)]]
| FIFA Trigramme          = BLR
| pattern_la1        = _blr24h
| pattern_b1         = _blr24h
| pattern_ra1        = _blr24h
| pattern_sh1        = _blr24h
| pattern_so1        = 
| leftarm1           = 810000
| body1              = 810000
| rightarm1          = 810000
| shorts1            = 810000
| socks1             = 810000
| pattern_la2        = _blr24a
| pattern_b2         = _blr24a
| pattern_ra2        = _blr24a
| pattern_sh2        = _blr24a
| pattern_so2        = 
| leftarm2           = 80FFD5
| body2              = 80FFD5
| rightarm2          = 80FFD5
| shorts2            = 80FFD5
| socks2             = 80FFD5
| FIFA Rank               = ٩٨ (تا ٤ی نیسانی ٢٠٢٤)&lt;ref name=&quot;FIFA Rank&quot;&gt;{{cite web|url=https://inside.fifa.com/fifa-world-ranking/BLR|title=FIFA Men's Ranking - Belarus|publisher=FIFA|access-date=18 December 2023}}&lt;/ref&gt;
| FIFA max                = ٣٦
| FIFA max date           = ئابی ٢٠١١
| FIFA min                = ١٤٢
| FIFA min date           = ئازاری ١٩٩٤
| First game              = {{fb|LTU}} ١–١ {{fb-rt|BLR}}&lt;br&gt;([[ڤیلنیوس]]، [[لیتوانیا]]؛ ٢٠ی تەممووزی ١٩٩٢)
| Largest win             = {{fb|BLR}} ٥–٠ {{fb-rt|LTU}}&lt;br&gt;([[مینسک]]، بیلاڕووس؛ ٧ی حوزەیرانی ١٩٩٨)&lt;br&gt;{{fb|BLR}} ٥–٠ {{fb-rt|SMR}}&lt;br&gt;([[مینسک]]، بیلاڕووس؛ ٨ی ئەیلوولی ٢٠١٨)
| Largest loss            = {{fb|AUT}} ٥–٠ {{fb-rt|BLR}}&lt;br&gt;([[ئینسبرووک]]، نەمسا؛ ١١ی حوزەیرانی ٢٠٠٣)
| World cup apps          = ٠
| Regional name           = [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپا]]
| Regional cup apps       = ٠
}}

'''ھەڵبژاردەی تۆپی پێی بیلاڕووس''' (بە بیلاڕووسی: ''Зборная Беларусі па футболе'')، نوێنەرایەتی وڵاتی [[بیلاڕووس]] دەکات لە پاڵەوانێتییە نێودەوڵەتییەکانی تۆپی پێدا و لەلایەن [[یەکێتیی تۆپی پێی بیلاڕووس]]ەوە سەرپەرشتی دەکرێت. ئەم ھەڵبژاردەیە دوای سەربەخۆیی بیلاڕووس و ھەڵوەشاندنەوەی [[یەکێتیی سۆڤیەت]] لە ساڵی ١٩٩٢ دامەزرا. نازناوی ھەڵبژاردەکە &quot;باڵە سپییەکان&quot; (Белыя крылы)ـە.

تا ئێستا، بیلاڕووس نەیتوانیوە سەرکەوێت بۆ ھیچ پاڵەوانێتییەکی گەورەی وەک [[جامی جیھانیی فیفا]] یان [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپا]].

== مێژوو ==
=== ساڵانی سەرەتا ===
ھەڵبژاردەی بیلاڕووس یەکەم یاریی خۆی لە ٢٠ی تەممووزی ١٩٩٢ بەرامبەر [[لیتوانیا]] ئەنجام دا، کە بە یەکسانبوونی ١-١ کۆتایی ھات. لە ساڵی ١٩٩٢ بوونە ئەندامی [[فیفا]] و لە ساڵی ١٩٩٣ بوونە ئەندامی [[یوفا]]. یەکەم بەشدارییان لە پاڵاوتنەکاندا بۆ [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپای ١٩٩٦]] بوو. لەو پاڵاوتنانەدا، بیلاڕووس ئەنجامێکی مێژوویی تۆمار کرد کاتێک لە ٧ی حوزەیرانی ١٩٩٥ بە ئەنجامی ١-٠ لە [[ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ھۆڵەندا|ھۆڵەندا]]ی پاڵپشتی کراوی بردەوە.

باشترین ئەنجامی ھەڵبژاردەکە لە پاڵاوتنەکانی [[جامی جیھانیی فیفای ٢٠٠٢]] بوو، کاتێک لە گرووپەکەیاندا پلەی سێیەمیان بەدەستھێنا و تەنھا لە دوای پۆڵەندا و ئوکرایناوە بوون، بەڵام نەیانتوانی بگەنە قۆناغی پلەی ئۆف.

=== ساڵانی دواتر و دۆخی ئێستا ===
لە ساڵانی دواتردا، ئاستی ھەڵبژاردەکە جێگیر نەبوو و زۆربەی کات لە پاڵاوتنەکاندا لە پلەکانی خوارەوەی گرووپەکانیان دەمانەوە. یەکێک لە دیارترین یاریزانەکانی مێژووی بیلاڕووس، [[ئەلیاکساندر ھلیب]]ە کە بۆ یانەکانی وەک [[ئارسناڵ]] و [[بارسێلۆنا]] یاری کردووە.

بەھۆی بەشداریکردنی بیلاڕووس لە [[داگیرکاریی ڕووسیا بۆ سەر ئوکراینا (٢٠٢٢)|داگیرکاریی ڕووسیا بۆ سەر ئوکراینا]]، یوفا سزای ھەڵبژاردەکەی داوە. لە ساڵی ٢٠٢٢ەوە، بیلاڕووس ناچارە یارییەکانی ماڵی خۆی لە یاریگای بێلایەن و بەبێ ئامادەبوونی ھاندەر ئەنجام بدات.&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.uefa.com/insideuefa/mediaservices/mediareleases/news/0273-14979313437a-47cf3e789647-1000--belarusian-clubs-and-national-teams-to-play-their-home-matche/|title=Belarusian clubs and national teams to play their home matches at neutral venues|publisher=UEFA|date=3 March 2022}}&lt;/ref&gt;

[[پەڕگە:Belarus NT 2012.jpg|وێنۆک|ھەڵبژاردەی تۆپی پێی بیلاڕووس پێش یاریی پاڵاوتنەکانی جامی جیھانیی ٢٠١٤ بەرامبەر ئیسپانیا.]]

== یاریگا ==
یاریگای سەرەکی و نیشتمانیی ھەڵبژاردەی بیلاڕووس بریتییە لە **[[یاریگای دینامۆ (مینسک)]]** لە پایتەختی وڵات، [[مینسک]]. یاریگاکە لە ساڵی ٢٠١٨دا نۆژەن کرایەوە و جێگەی نزیکەی ٢٢،٠٠٠ ھاندەر دەبێتەوە. ھەروەھا ھەڵبژاردەکە یاریی لە یاریگاکانی تری وڵاتەکەشدا کردووە، وەک بۆریسۆڤ ئارێنا.

== یاریزانەکان ==
=== زۆرترین بەشداری ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! پلە
! یاریزان
! ماوە
! یاری
! گۆڵ
|-
| ١
| [[ئەلیاکساندر کولچی]]
| ١٩٩٦–٢٠١٢
| ١٠٢
| ٥
|-
| ٢
| [[ئەلیاکساندر ھلیب]]
| ٢٠٠١–٢٠١٩
| ٨٠
| ٦
|-
| ٢
| [[ئەلێکساندەر مارتینۆڤیچ]]
| ٢٠٠٩–٢٠٢٠
| ٧٥
| ٢
|-
| ٤
| [[سێرگی گۆرێنکۆ]]
| ١٩٩٤–٢٠٠٩
| ٨٠
| ١
|-
| ٥
| [[تیمۆفی کالاچۆڤ]]
| ٢٠٠٤–٢٠١٦
| ٧٦
| ١٠
|}
''یاریزانە '''تۆخەکان''' ھێشتا یاری دەکەن.''

=== گۆڵکاران ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! پلە
! یاریزان
! ماوە
! گۆڵ
! یاری
|-
| ١
| [[مەکسیم ڕۆماشچێنکۆ]]
| ١٩٩٨–٢٠٠٨
| ٢٠
| ٦٤
|-
| ٢
| [[سێرگی کۆرنیلێنکۆ]]
| ٢٠٠٣–٢٠١٦
| ١٧
| ٧٨
|-
| ٣
| [[ڤیتاڵ кутуzۆڤ]]
| ٢٠٠٢–٢٠١١
| ١٣
| ٥٢
|-
| ٤
| [[ڤیاچێسلاڤ ھلیب]]
| ٢٠٠٤–٢٠١١
| ١٢
| ٤٥
|-
| ٥
| [[ستانیسلاڤ دراھون]]
| ٢٠١١–٢٠٢٠
| ١١
| ٦٨
|}

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

لەسەر بنەمای وتارەکانی ویکیپیدیای [https://en.wikipedia.org/wiki/Belarus_national_football_team?wprov=sfla1 ئینگلیزی]، [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8_%D0%BF%D0%BE_%D1%84%D1%83%D1%82%D0%B1%D0%BE%D0%BB%D1%83?wprov=sfla1 ڕووسی]، [https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D1%96_%D0%BF%D0%B0_%D1%84%D1%83%D1%82%D0%B1%D0%BE%D0%BB%D0%B5?wprov=sfla1 بیلاڕووسی] و سەرچاوەی فەرمیی ترەوە وەرگیراوە، بە داڕشتنێکی جیاواز و فراوانتر نەک وەرگێڕانی وشەبەوشە.

{{تووڵی دەروازە|تۆپی پێ|بیلاڕووس|وەرزش|ئەورووپا}}

[[پۆل:ھەڵبژاردەی تۆپی پێی بیلاڕووس]]
[[پۆل:ھەڵبژاردە نیشتمانییەکانی ئەورووپا]]
[[پۆل:وەرزش لە بیلاڕووس]]</text>
      <sha1>9dwlc0yh9tsfjrcg1f4l32pzodu00jn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ھەڵبژاردەی تۆپی پێی بۆسنیا و ھەرزەگۆڤینا</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287018</id>
    <revision>
      <id>1457534</id>
      <timestamp>2025-07-08T20:59:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mohammedmahdimohammed</username>
        <id>69961</id>
      </contributor>
      <comment>دانانی بابەتێکی نوێی پڕ لە زانیاری. پەرەپێدان و درێژکردنەوەی وتار</comment>
      <origin>1457534</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9763" sha1="jj87wgdm8z0hizzpolmfgma1jyp835h" xml:space="preserve">{{Infobox national football team
| Name                    = بۆسنیا و ھەرزەگۆڤینا
| Nickname                = {{unbulleted list|''Zmajevi'' (ئەژدیھاکان)|''Zlatni ljiljani'' (زەنبەقە زێڕینەکان)}}
| Badge                   = Soccer Bosnia and Herzegovina.png
| Badge_size              = 110px
| Association             = [[یەکێتیی تۆپی پێی بۆسنیا و ھەرزەگۆڤینا]] (N/FSBiH)
| Confederation           = [[یوفا]] (ئەورووپا)
| Coach                   = سێرگی باربارێز
| Captain                 = [[ئێدین جێکۆ]]
| Most caps               = [[ئێدین جێکۆ]] (١٣٩)
| Top scorer              = [[ئێدین جێکۆ]] (٦٧)
| Home Stadium            = [[یاریگای بیلینۆ پۆلیە]]
| FIFA Trigramme          = BIH
|FIFA min              = ١٧٣
|FIFA min date         = ئەیلوولی ١٩٩٦
|pattern_la1           = _bih23h
|pattern_b1            = _bih23h
|pattern_ra1           = _bih23h
|pattern_sh1           = _bih23h
|pattern_so1           = 
|leftarm1              = 003FBF
|body1                 = 003FBF
|rightarm1             = 003FBF
|shorts1               = 003FBF
|socks1                = 003FBF
|pattern_la2           = _bih23a
|pattern_b2            = _bih23a
|pattern_ra2           = _bih23a
|pattern_sh2           = _bih23a
|pattern_so2           = 
|leftarm2              = FFFFFF
|body2                 = FFFFFF
|rightarm2             = FFFFFF
|shorts2               = FFFFFF
|socks2                = FFFFFF
|First game            = {{fb|ALB|1946}} ٢–٠ {{fb-rt|BIH}}&lt;br&gt;([[تیرانا]]، [[ئەلبانیا]]؛ ٣٠ی تشرینی دووەمی ١٩٩٥)
| FIFA max                = ١٣
| FIFA max date           = ئابی ٢٠١٣
| Largest win             = {{fb|BIH}} ٨–١ {{fb-rt|EST}}&lt;br&gt;([[زێنیکا]]، بۆسنیا و ھەرزەگۆڤینا؛ ١٠ی ئەیلوولی ٢٠٠٨)
| Largest loss            = {{fb|ARG}} ٥–٠ {{fb-rt|BIH}}&lt;br&gt;([[کۆردۆبا]]، [[ئەرژەنتین]]؛ ١٤ی ئایاری ١٩٩٨)
| World cup apps          = ١
| World cup first         = [[جامی جیھانیی فیفای ٢٠١٤|٢٠١٤]]
| World cup best          = قۆناغی کۆمەڵەکان (٢٠١٤)
| Regional name           = [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپا]]
| Regional cup apps       = ٠
}}

'''ھەڵبژاردەی تۆپی پێی بۆسنیا و ھەرزەگۆڤینا''' (بە بۆسنی: ''Nogometna/Fudbalska reprezentacija Bosne i Hercegovine'')، کە بە نازناوی '''ئەژدیھاکان''' (Zmajevi) ناسراوە، نوێنەرایەتی وڵاتی [[بۆسنیا و ھەرزەگۆڤینا]] دەکات لە پاڵەوانێتییە نێودەوڵەتییەکانی تۆپی پێدا و لەلایەن [[یەکێتیی تۆپی پێی بۆسنیا و ھەرزەگۆڤینا]]وە سەرپەرشتی دەکرێت.

ھەڵبژاردەکە دوای سەربەخۆیی وڵاتەکە و ھەڵوەشاندنەوەی [[یوگۆسلاڤیا]] دامەزرا. گەورەترین دەستکەوتی مێژوویی بریتییە لە سەرکەوتنی بۆ [[جامی جیھانیی فیفای ٢٠١٤]] لە بەڕازیل، کە یەکەم و تەنھا بەشداریی بووە لە پاڵەوانێتییەکی گەورەدا.

== مێژوو ==
=== ساڵانی سەرەتا و دوای جەنگ ===

[[پەڕگە:Bosnia and Herzegovina national football team in 2002.jpg|وێنۆک|وێنەیەکی بەکۆمەڵی ھەڵبژاردەی تۆپی پێی بۆسنیا و ھەرزەگۆڤینا لە ساڵی ٢٠٠٢، پێش دەستپێکردنی پاڵاوتنەکانی یۆرۆی ٢٠٠٤.]]

دوای کۆتایی ھاتنی [[جەنگی بۆسنە]]، ھەڵبژاردەی بۆسنیا و ھەرزەگۆڤینا یەکەم یاریی فەرمیی خۆی لە ٣٠ی تشرینی دووەمی ١٩٩٥ بەرامبەر [[ئەلبانیا]] ئەنجام دا. لە ساڵانی سەرەتادا، ھەڵبژاردەکە بەھۆی دۆخی ناجێگیری وڵاتەکەوە، ڕووبەڕووی کێشەی زۆر بووەوە. یەکەم بەشداریی لە پاڵاوتنەکاندا بۆ [[جامی جیھانیی فیفای ١٩٩٨]] بوو.

=== نەوەی زێڕین و سەرکەوتن بۆ جامی جیھانی ===
سەرەتای دەرکەوتنی &quot;نەوەی زێڕین&quot;ی ھەڵبژاردەکە بە ھاتنی یاریزانانی وەک [[ئێدین جێکۆ]]، [[میرالیم پیانیچ]]، [[زڤیێزدان میسیمۆڤیچ]] و [[ئەمیر سپاھیچ]] دەستی پێکرد. ئەم نەوەیە ئاستی ھەڵبژاردەکەیان بۆ پلەیەکی زۆر بەرزتر برد.

پێш سەرکەوتنە مێژووییەکەیان، بۆسنیا دوو جار لەسەریەک لە گەیشتن بە پاڵەوانێتییە گەورەکان بێبەش بوو، کاتێک لە قۆناغی پلەی ئۆفی پاڵاوتنەکانی [[جامی جیھانیی فیفای ٢٠١٠]] و [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپای ٢٠١٢]]دا، لە ھەردوو جارەکەدا بەرامبەر [[پورتوگال]] دۆڕا.&lt;ref name=&quot;playoffs&quot;&gt;{{cite news|url=https://www.uefa.com/european-qualifiers/news/0254-0d7b2e947d1a-f71694f56f10-1000--portugal-hold-off-bosnia-and-herzegovina/|title=Portugal hold off Bosnia and Herzegovina|publisher=UEFA|date=15 November 2011}}&lt;/ref&gt;

لوتکەی سەرکەوتنی ئەم نەوەیە لە پاڵاوتنەکانی [[جامی جیھانیی فیفای ٢٠١٤]] بوو. لەژێر سەرپەرشتیی ڕاھێنەر [[سەفەت سوشیچ]]، ھەڵبژاردەکە بە شێوازێکی ھێرشبەریی نایاب یاریی دەکرد و وەک یەکەمی گرووپەکەی، بۆ یەکەمجار لە مێژووی خۆیدا، ڕاستەوخۆ سەرکەوت بۆ جامی جیھانی.

[[پەڕگە:Bosnia and Herzegovina national football team, BiH-Poland, 2020.09.07 (cropped).jpg|وێنۆک|یاریی خولی نەتەوەکان لە نێوان بۆسنیا و ھەرزەگۆڤینا و پۆڵەندا، لە زێنیکا.]]

لە جامی جیھانیی ٢٠١٤ لە بەڕازیل، بۆسنیا و ھەرزەگۆڤینا لە یەکەم یاریدا بەرامبەر [[ئەرژەنتین]] بە ئەنجامی ٢-١ دۆڕا، کە یەکەم گۆڵی مێژووییان لەلایەن [[ڤیداد ئیبیشێڤیچ]]ەوە تۆمار کرا. دوای دۆڕانێکی مشتومڕاوی بەرامبەر [[نێجیریا]]، لە دوا یاریدا بە ئەنجامی ٣-١ لە [[ئێران]]یان بردەوە، کە یەکەم سەرکەوتنیان بوو لە مێژووی جامی جیھانیدا.

== یاریگا ==
یاریگای سەرەکیی ھەڵبژاردەکە، **[[یاریگای بیلینۆ پۆلیە]]**یە لە شاری [[زێنیکا]]. ئەم یاریگایە بەوە ناسراوە کە شوێنێکی ترسناکە بۆ ھەڵبژاردە میوانەکان بەھۆی بچووکی و نزیکیی ھاندەران لە یاریگاکە و کەشوھەوا پڕ حەماسەتەکەیەوە. ھەروەھا، یاریگای [[ئاسیم فەرھاتۆڤیچ ھاسە]] لە [[سەرایێڤۆ]]ش بۆ ھەندێک یاری بەکارھاتووە.

== ھاندەران ==
ھاندەرانی ھەڵبژاردەکە بە دڵسۆزی و پەرۆشییەکی زۆرەوە ناسراون. ناسراوترین گرووپی ھاندەرانیان ناوی **BHFanaticos**ە. ئەوان بە شێوەیەکی بەرفراوان گەشت دەکەن بۆ پاڵپشتیکردنی ھەڵبژاردەکەیان لە یارییەکانی دەرەوەی وڵاتدا.

== یاریزانەکان ==
=== زۆرترین بەشداری ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! پلە
! یاریزان
! ماوە
! یاری
! گۆڵ
|-
| ١
| '''[[ئێدین جێکۆ]]'''
| ٢٠٠٧–ئێستا
| ١٣٩
| ٦٧
|-
| ٢
| '''[[میرالیم پیانیچ]]'''
| ٢٠٠٨–ئێستا
| ١١٥
| ١٨
|-
| ٣
| [[ئەمیر سپاھیچ]]
| ٢٠٠٣–٢٠١٨
| ٩٤
| ٦
|-
| ٤
| [[زڤیێزدان میسیمۆڤیچ]]
| ٢٠٠٤–٢٠١٤
| ٨٥
| ٢٥
|-
| ٥
| [[ڤیداد ئیبیشێڤیچ]]
| ٢٠٠٧–٢٠١٨
| ٨٣
| ٢٨
|}
''یاریزانە '''تۆخەکان''' ھێشتا یاری دەکەن.''

=== گۆڵکاران ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! پلە
! یاریزان
! ماوە
! گۆڵ
! یاری
|-
| ١
| '''[[ئێدین جێکۆ]]'''
| ٢٠٠٧–ئێستا
| ٦٧
| ١٣٩
|-
| ٢
| [[ڤیداد ئیبیشێڤیچ]]
| ٢٠٠٧–٢٠١٨
| ٢٨
| ٨٣
|-
| ٣
| [[زڤیێزدان میسیمۆڤیچ]]
| ٢٠٠٤–٢٠١٤
| ٢٥
| ٨٥
|-
| ٤
| '''[[میرالیم پیانیچ]]'''
| ٢٠٠٨–ئێستا
| ١٨
| ١١٥
|-
| ٥
| [[ئێلڤیر بۆلیچ]]
| ١٩٩٦–٢٠٠٦
| ٢٢
| ٥١
|}

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

لەسەر بنەمای وتارەکانی ویکیپیدیای [https://en.wikipedia.org/wiki/Bosnia_and_Herzegovina_national_football_team?wprov=sfla1 ئینگلیزی]، [https://bs.wikipedia.org/wiki/Nogometna_reprezentacija_Bosne_i_Hercegovine?wprov=sfla1 بۆسنی] و سەرچاوەی فەرمیی ترەوە وەرگیراوە، بە داڕشتنێکی جیاواز و فراوانتر نەک وەرگێڕانی وشەبەوشە.

{{تووڵی دەروازە|وەرزش|تۆپی پێ|بۆسنیا و ھەرزەگۆڤینا|ئەورووپا}}

[[پۆل:ھەڵبژاردەی تۆپی پێی بۆسنیا و ھەرزەگۆڤینا]]
[[پۆل:ھەڵبژاردە نیشتمانییەکانی ئەورووپا]]
[[پۆل:وەرزش لە بۆسنیا و ھەرزەگۆڤینا]]</text>
      <sha1>jj87wgdm8z0hizzpolmfgma1jyp835h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ھەڵبژاردەی تۆپی پێی بولگاریا</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287019</id>
    <revision>
      <id>1457545</id>
      <timestamp>2025-07-08T21:26:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mohammedmahdimohammed</username>
        <id>69961</id>
      </contributor>
      <comment>دانانی بابەتێکی نوێ.</comment>
      <origin>1457545</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10947" sha1="nwzninuuu5xjofju4k65237qzgb705p" xml:space="preserve">{{Infobox national football team
| Name                    = بولگاریا
| Nickname                = ''Лъвовете'' (شێرەکان)
| Badge                   = Soccer Bulgaria.png
| Association             = [[یەکێتیی تۆپی پێی بولگاریا]] (BFU)
| Confederation           = [[یوفا]] (ئەورووپا)
| Coach                   = ئیلیان ئیلیێڤ
| Captain                 = کیریل دیسپۆدۆڤ
| Most caps               = [[ستیلییان پترۆڤ]] (١٠٥)
| Top scorer              = {{unbulleted list|[[دیمیتار بێرباتۆڤ]] (٤٨)|[[ھریستۆ بۆنێڤ]] (٤٨)}}
| Home Stadium            = [[یاریگای نیشتمانیی ڤاسیل لێڤسکی]]
| FIFA Trigramme          = BUL
| pattern_la1             =_bul25h| pattern_b1             = _bul25h
| pattern_ra1            = _bul25h
| pattern_sh1            = _bul25h
| pattern_so1            = 
| leftarm1               = FFFFFF
| body1                  = FFFFFF
| rightarm1              = FFFFFF
| shorts1                = 008800
| socks1                 = FF0000
| pattern_la2            = _macronwyverneco24rw
| pattern_b2             = _macronwyverneco24rw
| pattern_ra2            = _macronwyverneco24rw
| pattern_sh2            = _macronshedeco2425wr
| pattern_so2            = 
| leftarm2               = ff0000
| body2                  = ff0000
| rightarm2              = ff0000
| shorts2                = 
| socks2                 =
| FIFA Rank               = ٨٣ (تا ٤ی نیسانی ٢٠٢٤)&lt;ref name=&quot;FIFA Rank&quot;&gt;{{cite web|url=https://inside.fifa.com/fifa-world-ranking/BUL|title=FIFA Men's Ranking - Bulgaria|publisher=FIFA|access-date=18 December 2023}}&lt;/ref&gt;
| FIFA max                = ٨
| FIFA max date           = حوزەیرانی ١٩٩٥
| FIFA min                = ٩٦
| FIFA min date           = ئابی ٢٠١١
| First game              = {{fb|AUT}} ٦–٠ {{fb-rt|BUL}}&lt;br&gt;([[ڤیێنا]]، [[نەمسا]]؛ ٢١ی ئایاری ١٩٢٤)
| Largest win             = {{fb|BUL}} ٧–٠ {{fb-rt|NOR}}&lt;br&gt;([[سۆفیا]]، بولگاریا؛ ٥ی تشرینی دووەمی ١٩٥٧)
| Largest loss            = {{fb|HUN|1949}} ١٢–٠ {{fb-rt|BUL}}&lt;br&gt;([[بۆداپێست]]، ھەنگاریا؛ ٢٤ی ئەیلوولی ١٩٥٠)
| World cup apps          = ٧
| World cup first         = [[جامی جیھانیی فیفای ١٩٦٢|١٩٦٢]]
| World cup best          = پلەی چوارەم ([[جامی جیھانیی فیفای ١٩٩٤|١٩٩٤]])
| Regional name           = [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپا]]
| Regional cup apps       = ٢
| Regional cup first      = [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپای ١٩٩٦|١٩٩٦]]
| Regional cup best       = قۆناغی کۆمەڵەکان (١٩٩٦، ٢٠٠٤)
}}

'''ھەڵبژاردەی تۆپی پێی بولگاریا''' (بە بولگاری: ''Национален отбор по футбол на България'')، کە بە نازناوی '''شێرەکان''' (Лъвовете) ناسراوە، نوێنەرایەتی وڵاتی [[بولگاریا]] دەکات لە پاڵەوانێتییە نێودەوڵەتییەکانی تۆپی پێدا و لەلایەن [[یەکێتیی تۆپی پێی بولگاریا]]وە سەرپەرشتی دەکرێت.

گەورەترین دەستکەوتی مێژوویی ھەڵبژاردەکە بریتییە لە گەیشتنیان بە قۆناغی پێش کۆتایی و بەدەستھێنانی پلەی چوارەمی [[جامی جیھانیی فیفای ١٩٩٤]] لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا.

== مێژوو ==
=== ساڵانی سەرەتا ===

[[پەڕگە:România-Bulgaria 1948.jpg|وێنۆک|یاریی نێوان ڕۆمانیا-بولگاریا ٣-٢. کۆستیکا مارینێسکو (١)، ئاندرێ ڕادولێسکو (٢)، میکی میھایلێسکو (٣)، باراتکی — ڕاھێنەر (٤)، گیکا پترێسکو (٥)، تودۆر ڤاسیلێ — سەرپەرشتیار (٦)، میھای فلامارۆپۆل (٧)، مۆیسێ ڤاس (٨)، یولیۆ فارکاش (٩)، یۆسیف ڕیتەر (١٠)، ترایان یۆنێسکو (١١)، دومیترێسکووی سێیەم (١٢)، یۆرداکێ (١٣).]]

ھەڵبژاردەی بولگاریا یەکەم یاریی خۆی لە ساڵی ١٩٢٤ ئەنجام دا. بۆ ماوەیەکی درێژ وەک یەکێک لە ھەڵبژاردە مامناوەندەکانی ئەورووپا مایەوە. چوار جار لەسەریەک (١٩٦٢، ١٩٦٦، ١٩٧٠، ١٩٧٤) سەرکەوتن بۆ [[جامی جیھانیی فیفا]]، بەڵام لە ھیچ کام لەو چوار پاڵەوانێتییەدا نەیانتوانی ھیچ یارییەک ببەنەوە.

=== نەوەی زێڕین و جامی جیھانی ١٩٩٤ ===
سەردەمی زێڕینی تۆپی پێی بولگاریا لە سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی بیستەم دەستی پێکرد، بە دەرکەوتنی نەوەیەکی ناوازە لە یاریزانان کە لەلایەن ئەفسانە، [[ھریستۆ ستۆیچکۆڤ]]ەوە، سەرکردایەتی دەکران.

پاڵەوانێتییەکە بە شێوەیەکی چاوەڕواننەکراو دەستی پێکرد کاتێک بە ئەنجامی ٣-٠ بە [[نێجیریا]] دۆڕان. بەڵام دواتر بە ئەنجامی ٤-٠ لە [[یۆنان]] و ٢-٠ لە [[ئەرژەنتین]]یان بردەوە و سەرکەوتن بۆ قۆناغی دووەم.

[[پەڕگە:Bulgarian national football team.JPG|وێنۆک|ھەڵبژاردەی تۆپی پێی بولگاریا. وێنەکە پێش یاریی پاڵاوتنەکانی یۆرۆی ٢٠١٢ بەرامبەر ھەڵبژاردەی سویسرا گیراوە، ٢٦ی ئازاری ٢٠١١، لە یاریگای نیشتمانیی ڤاسیل لێڤسکی، سۆفیا، بولگاریا.]]

لە قۆناغی ١٦دا، دوای یەکسانبوون لەگەڵ [[مەکسیک]]، بە لێدانی یەکلاکەرەوەی سزاوە سەرکەوتن. لە قۆناغی چارەکی کۆتاییدا، ڕووبەڕووی پاڵەوانی جیھان، [[ئەڵمانیا]]، بوونەوە. لە یارییەکی مێژووییدا، بە گۆڵەکانی ستۆیچکۆڤ و گۆڵێکی سەری نایابی [[یۆردان لێچکۆڤ]]، بە ئەنجامی ٢-١ سەرکەوتن و گەیشتنە قۆناغی پێش کۆتایی.&lt;ref name=&quot;Germany1994&quot;&gt;{{cite news|url=https://www.fifa.com/tournaments/mens/worldcup/1994usa/news/the-bulgarian-bombshell-that-shook-the-world|title=The Bulgarian bombshell that shook the world|publisher=FIFA|date=10 July 2019}}&lt;/ref&gt;

لە قۆناغی پێش کۆتاییدا بە ئەنجامی ٢-١ بە [[ئیتاڵیا]] دۆڕان و لە یاریی دیاریکردنی پلەی سێیەمیشدا بە ٤-٠ بە [[سوێد]] دۆڕان و پلەی چوارەمیان بەدەستھێنا. ھریستۆ ستۆیچکۆڤ بە تۆمارکردنی ٦ گۆڵ، بووە گۆڵکاری پاڵەوانێتییەکە.

=== ساڵانی دوای ١٩٩٤ ===
[[پەڕگە:Hristo_Stoichkov_with_EC_cup_2016.jpg|وێنۆک|ئەفسانەی بولگاری، ھریستۆ ستۆیچکۆڤ، شانازی بە یەکەمین جامی پاڵەوانەکانی ئەورووپاوە دەکات کە یانەی بارسێلۆنا لە مێژوویدا بەدەستیھێنا. نازناوەکە لە ساڵی ١٩٩٢ لە یاریگای وێمبڵی و دوای بردنەوە لە یانەی سامپدۆریا بەدەستھات. ستۆیچکۆڤ یەکێک بوو لە ئەستێرە سەرەکییەکانی ئەو پێکھاتەیە کە بە &quot;تیمی خەونەکان&quot; (Dream Team) ناسرابوو. وێنەکە لە ساڵی ٢٠١٦ گیراوە.]]
دوای ئەم دەستکەوتە مێژووییە، بولگاریا سەرکەوت بۆ [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپای ١٩٩٦]] و [[جامی جیھانیی فیفای ١٩٩٨]]، بەڵام نەیتوانی سەرکەوتنەکانی دووبارە بکاتەوە. دوا بەشدارییان لە پاڵەوانێتییەکی گەورەدا لە [[جامی نەتەوەکانی ئەورووپای ٢٠٠٤]] بوو. لەو کاتەوە، ھەڵبژاردەکە تووشی دابەزینێکی بەرچاو بووەتەوە و نەیتوانیوە بگەڕێتەوە بۆ ئاستی پێشووی.

== یاریگا ==
یاریگای سەرەکی و نیشتمانیی ھەڵبژاردەی بولگاریا بریتییە لە **[[یاریگای نیشتمانیی ڤاسیل لێڤسکی]]** لە پایتەختی وڵات، [[سۆفیا]]. یاریگاکە جێگەی نزیکەی ٤٣,٢٣٠ ھاندەر دەبێتەوە.

== ڕکابەرییەکان ==
ھەڵبژاردەی بولگاریا ڕکابەرییەکی مێژوویی ھەیە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێی لە ناوچەی بەڵکان، بەتایبەتی لەگەڵ **[[ڕۆمانیا]]**، **[[یۆنان]]** و **[[سڕبیا]]**.

== یاریزانەکان ==
=== زۆرترین بەشداری ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! پلە
! یاریزان
! ماوە
! یاری
! گۆڵ
|-
| ١
| [[ستیلییان پترۆڤ]]
| ١٩٩٨–٢٠١١
| ١٠٥
| ٨
|-
| ٢
| [[بۆریسلاڤ میھایلۆڤ]]
| ١٩٨٣–١٩٩٨
| ١٠٢
| ٠
|-
| ٣
| [[ھریستۆ بۆنێڤ]]
| ١٩٦٧–١٩٧٩
| ٩٦
| ٤٨
|-
| ٤
| [[کراسیمیر بالاکۆڤ]]
| ١٩٨٨–٢٠٠٣
| ٩٢
| ١٦
|-
| ٥
| [[دیمیتار بێرباتۆڤ]]
| ١٩٩٩–٢٠١٠
| ٧٨
| ٤٨
|}

=== گۆڵکاران ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center;&quot;
! پلە
! یاریزان
! ماوە
! گۆڵ
! یاری
|-
| ١
| [[دیمیتار بێرباتۆڤ]]
| ١٩٩٩–٢٠١٠
| ٤٨
| ٧٨
|-
| ١
| [[ھریستۆ بۆنێڤ]]
| ١٩٦٧–١٩٧٩
| ٤٨
| ٩٦
|-
| ٣
| [[ھریستۆ ستۆیچکۆڤ]]
| ١٩٨٧–١٩٩٩
| ٣٧
| ٨٣
|-
| ٤
| [[ئێمیل کۆستادینۆڤ]]
| ١٩٨٨–١٩٩٨
| ٢٧
| ٧٠
|-
| ٥
| [[پێتار ژێکۆڤ]]
| ١٩٦٣–١٩٧٢
| ٢٥
| ٤٤
|}

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

لەسەر بنەمای وتارەکانی ویکیپیدیای [https://en.wikipedia.org/wiki/Bulgaria_national_football_team ئینگلیزی]، [https://bg.wikipedia.org/wiki/Национален_отбор_по_футбол_на_България بولگاری] و سەرچاوەی فەرمیی ترەوە وەرگیراوە، بە داڕشتنێکی جیاواز و فراوانتر نەک وەرگێڕانی وشەبەوشە.

{{تووڵی دەروازە|وەرزش|تۆپی پێ|بولگاریا|ئەورووپا}}

[[پۆل:ھەڵبژاردەی تۆپی پێی بولگاریا]]
[[پۆل:ھەڵبژاردە نیشتمانییەکانی ئەورووپا]]
[[پۆل:وەرزش لە بولگاریا]]</text>
      <sha1>nwzninuuu5xjofju4k65237qzgb705p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ئادەم ئەفەندی ھەولێری</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287020</id>
    <revision>
      <id>1457547</id>
      <timestamp>2025-07-08T22:31:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mohammedmahdimohammed</username>
        <id>69961</id>
      </contributor>
      <comment>دانانی بابەتێکی نوێ.</comment>
      <origin>1457547</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2718" sha1="9d1t1iubjsu39x4vli1fb2us7ytmif7" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی کەسایەتی
| ناو                  = ئادەم ئەفەندی ھەولێری
| وێنە                 = 
| ڕێکەوتی مەرگ         = ١٢١٩ی کۆچی / ١٨٠٤ی زایینی
| شوێنی لەدایکبوون     = [[ھەولێر]]
| شوێنی مەرگ           = [[قودس]]
| نیشتەجێ              = [[ئەستەمبوڵ]]، [[قودس]]
| نەتەوە = [[کورد]]
| شارومەندێتی          = [[دەوڵەتی عوسمانی]]
|پیشە = [[مەلا]]، [[زانای ئایینی]]، [[دادوەر]]
| ناوبانگ              = بوون بە قازیی شاری قودس
| ئایین                = [[ئیسلام]]
}}

'''ئادەم ئەفەندی ھەولێری'''  زانایەکی ئایینیی کوردی سەدەی ھەژدەھەمی خەڵکی شاری [[ھەولێر]] بوو کە لە سەردەمی [[دەوڵەتی عوسمانی]]دا ژیاوە و گەیشتووەتە پلە و پۆستی باڵا.

== ژیان و کارەکان ==
ئادەم ئەفەندی دوای ئەوەی خوێندنی ئایینیی لە زانایانی شاری ھەولێر تەواو کرد، بۆ درێژەدان بە خوێندن و کارکردن ڕووی کردە شاری [[ئەستەمبوڵ]]ی پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی و لەوێ نیشتەجێ بوو. بەھۆی لێھاتوویی و توانای زانستییەوە، لەلایەن دەسەڵاتدارانی عوسمانییەوە چەندین پلە و پایەی پێ بەخشرا.

دیارترین پۆست کە وەریگرت، دانانی بوو وەک '''قازی''' (دادوەر)ی شاری [[قودس]]ی پیرۆز. ئەو لە بەرواری ١٢١٨ی کۆچی (بەرامبەر ١٨٠٣ی زایینی) ئەم پۆستەی وەرگرت.

== کۆچی دوایی ==
ئادەم ئەفەندی ھەولێری بۆ ماوەی نزیکەی ساڵێک لە پۆستی قازیی قودسدا مایەوە و لە ساڵی ١٢١٩ی کۆچی (بەرامبەر ١٨٠٤ی زایینی) ھەر لەو شارەدا کۆچی دوایی کرد.

== سەرچاوەکان ==
مەلا تاھیر مەلا عەبدوڵڵا بەحرکەیی (٢٠١٠). مێژووی زانایانی کورد، بەرگی یەکەم، چاپخانەی ئاراس، ل. ١. بەڵام بە داڕشتنێکی جیاواز نەک وشە بە وشە..

{{تووڵی دەروازە|وەرزش|ژیاننامە|ئیسلام|کوردستان|دەوڵەتی عوسمانی}}

[[پۆل:زانایانی کورد]]
[[پۆل:قازییەکان]]
[[پۆل:خەڵکی ھەولێر]]
[[پۆل:مردووانی ١٨٠٤]]
[[پۆل:کەسایەتییەکانی دەوڵەتی عوسمانی]]</text>
      <sha1>9d1t1iubjsu39x4vli1fb2us7ytmif7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457548</id>
      <parentid>1457547</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T23:23:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mohammedmahdimohammed</username>
        <id>69961</id>
      </contributor>
      <comment>چاککردنی ڕێزمان</comment>
      <origin>1457548</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2790" sha1="kgx440878qf76gmmhbnc7sx4x240gi2" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی کەسایەتی
| ناو                  = ئادەم ئەفەندی ھەولێری
| ناوی خۆماڵی          = آدم أفندی الأربیلی
| وێنە                 = 
| ڕێکەوتی مەرگ         = ١٢١٩ی کۆچی / ١٨٠٤ی زایینی
| شوێنی لەدایکبوون     = [[ھەولێر]]
| شوێنی مەرگ           = [[قودس]]
| نیشتەجێ              = [[ئەستەمبوڵ]]، [[قودس]]
| نەتەوە = [[کورد]]
| شارومەندێتی          = [[دەوڵەتی عوسمانی]]
|پیشە = [[مەلا]]، [[زانای ئایینی]]، [[دادوەر]]
| ناوبانگ              = بوون بە قازیی شاری قودس
| ئایین                = [[ئیسلام]]
}}

'''ئادەم ئەفەندی ھەولێری'''  زانایەکی ئایینیی کوردی سەدەی ھەژدەھەمی خەڵکی شاری [[ھەولێر]] بوو کە لە سەردەمی [[دەوڵەتی عوسمانی]]دا ژیاوە و گەیشتووەتە پلە و پۆستی باڵا.

== ژیان و کارەکان ==
ئادەم ئەفەندی دوای ئەوەی خوێندنی ئایینیی لای زانایانی شاری ھەولێر تەواو کرد، بۆ درێژەدان بە خوێندن و کارکردن ڕووی کردە شاری [[ئەستەمبوڵ]]ی پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی و لەوێ نیشتەجێ بوو. بەھۆی لێھاتوویی و توانای زانستییەوە، لەلایەن دەسەڵاتدارانی عوسمانییەوە چەندین پلە و پایەی پێ بەخشرا.

دیارترین پۆست کە وەریگرت، دانانی بوو وەک '''قازی''' (دادوەر)ی شاری [[قودس]]ی پیرۆز. ئەو لە بەرواری ١٢١٨ی کۆچی (بەرامبەر ١٨٠٣ی زایینی) ئەم پۆستەی وەرگرت.

== کۆچی دوایی ==
ئادەم ئەفەندی ھەولێری بۆ ماوەی نزیکەی ساڵێک لە پۆستی قازیی قودسدا مایەوە و لە ساڵی ١٢١٩ی کۆچی (بەرامبەر ١٨٠٤ی زایینی) ھەر لەو شارەدا کۆچی دوایی کرد.

== سەرچاوەکان ==
مەلا تاھیر مەلا عەبدوڵڵا بەحرکەیی (٢٠١٠). مێژووی زانایانی کورد، بەرگی یەکەم، چاپخانەی ئاراس، ل. ١. بەڵام بە داڕشتنێکی جیاواز نەک وشە بە وشە..

{{تووڵی دەروازە|وەرزش|ژیاننامە|ئیسلام|کوردستان|دەوڵەتی عوسمانی}}

[[پۆل:زانایانی کورد]]
[[پۆل:قازییەکان]]
[[پۆل:خەڵکی ھەولێر]]
[[پۆل:مردووانی ١٨٠٤]]
[[پۆل:کەسایەتییەکانی دەوڵەتی عوسمانی]]</text>
      <sha1>kgx440878qf76gmmhbnc7sx4x240gi2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ئیبراھیم ئەحمەد حەسکەفی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287021</id>
    <revision>
      <id>1457550</id>
      <timestamp>2025-07-08T23:45:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mohammedmahdimohammed</username>
        <id>69961</id>
      </contributor>
      <comment>دانانی بابەتێکی نوێ.</comment>
      <origin>1457550</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4572" sha1="sthuk0uhii89o8ixvamjb36mnqaaoc7" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی کەسایەتی
| ناو                  = ئیبراھیم ئەحمەد حەسکەفی
| ناوی خۆماڵی          = ابراھیم الحصکفی
| زمانی ناوی خۆماڵی    = ar
| ناوی کاتی لەدایکبوون = ئیبراھیم کوڕی ئەحمەد کوڕی محەمەد کوڕی عەلی کوڕی یوسف
| ڕێکەوتی مەرگ         = ١٠٣٠ی کۆچی / ١٦٢١ی زایینی
| شوێنی لەدایکبوون     = [[حەسکیف]]
| شوێنی مەرگ           = [[حەلەب]]
| نیشتەجێ              = [[حەسکیف]]، [[دیمەشق]]، [[حەلەب]]
| شارومەندێتی          = [[دەوڵەتی عوسمانی]]
| نەتەوە = [[ کورد]]
| پیشە                 = [[زانای ئیسلام|مەلا]]، [[فەقیھ]]ی [[مەزھەبی شافیعی|شافیعی]]، [[نووسەر]]
| ناوبانگ              = نووسینی کتێب لە بوارە جیاجیاکانی زانستە ئیسلامییەکان
| مامۆستا              = ئیبنولمولا شافیعی، موحیببەدین (قازیی دیمەشق)
| ئایین                = [[ئیسلام]]
}}

'''ئیبراھیم کوڕی ئەحمەد کوڕی محەمەد حەسکەفی''' (کۆچی دوایی ١٠٣٠ی کۆچی/١٦٢١ی زایینی) زانایەکی دیاری کورد بوو لە سەردەمی [[دەوڵەتی عوسمانی]]دا، کە لە بوارەکانی [[فیقھی ئیسلامی|فیقھـ]]، [[ئوسوڵی فیقھـ]]، زمانەوانی و چەندین زانستی تردا پسپۆڕ بووە و خاوەنی بەرھەمی نووسراوی خۆی بووە.

== ژیان و خوێندن ==
ناوی تەواوی بریتییە لە ئیبراھیم کوڕی ئەحمەد کوڕی محەمەد کوڕی عەلی کوڕی یوسف. لە بنەڕەتدا خەڵکی شاری [[حەسکیف]] بووە، کە دەکەوێتە نێوان [[ئامەد|دیاربەکر]] و [[جزیر]]. نازناوی &quot;حەسکەفی&quot; کورتکراوە و وەرگیراوی نازناوی &quot;حەسن کیفی&quot;یە کە ئاماژەیە بۆ زێدی خۆی.

حەسکەفی سەرەتا لە خزمەت باوکی و زانایانی سەردەمی خۆیدا خوێندنی تەواو کردووە. یەکێک لە مامۆستا دیارەکانی بریتی بووە لە &quot;ئیبنولمولا شافیعی&quot;. بۆ وەرگرتنی زانستی زیاتر، سەردانی شاری [[دیمەشق]]ی کردووە و لە ساڵی ٩٥٥ی کۆچی، ئیجازەی زانستیی لە &quot;موحیببەدین&quot;، کە قازیی دیمەشق بوو، وەرگرتووە.

== کار و کۆچی دوایی ==
ئیبراھیم حەسکەفی لە ساڵی ١٠٠٠ی کۆچی سەفەری بۆ شاری [[مەککە]] کردووە بە مەبەستی ئەنجامدانی فەریزەی [[حەج]]. دوای ئەوە گەڕاوەتەوە بۆ شاری [[حەلەب]] و ژیانی خۆی بۆ وانەوتنەوە و خواپەرستی تەرخان کردووە.

ئەو تا کۆتایی ژیانی لە حەلەب مایەوە و لە ساڵی ١٠٣٠ی کۆچی (بەرامبەر ١٦٢١ی زایینی) لەوێ کۆچی دوایی کرد.

== بەرھەمەکان و پسپۆڕی ==
مامۆستا حەسکەفی لە چەندین بواری زانستیدا شارەزاییەکی قووڵی ھەبووە و خاوەنی بەرھەمی نووسراوی خۆی بووە لەم بوارانەدا:
*   [[ئوسوڵی فیقھـ]] (بنەماکانی یاسادانانی ئیسلامی)
*   [[فیقھـ]] (یاساناسیی ئیسلامی)
*   [[ڕەوانبێژی|بەلاغە]] (ڕەوانبێژی)
*   [[لۆژیک|مەنتق]]
*   [[ڕێزمان|نەحو]] (ڕێزمانی عەرەبی)
*   [[صرف|سەرف]] (زانستی وشەسازی)
*   [[مێژوو]]
*   [[ئەدەب]]
*   [[دوعا|ئەددعیە]] (دوعا و پاڕانەوەکان)

ئەمەش فراوانیی زانست و توانای ئەکادیمیی ئەو نیشان دەدات.

== سەرچاوەکان ==
*   *ئەم وتارە لەسەر بنەمای دەقی وێنەی ھاوپێچکراو نووسراوە.*

{{تووڵی دەروازە|ژیاننامە|ئیسلام|کوردستان|دەوڵەتی عوسمانی}}

[[پۆل:زانایانی کورد]]
[[پۆل:فەقیھە شافیعییەکان]]
[[پۆل:خەڵکی حەسکیف]]
[[پۆل:مردووانی ١٦٢١]]
[[پۆل:نووسەرانی کورد]]
[[پۆل:کەسایەتییەکانی دەوڵەتی عوسمانی]]</text>
      <sha1>sthuk0uhii89o8ixvamjb36mnqaaoc7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457551</id>
      <parentid>1457550</parentid>
      <timestamp>2025-07-08T23:55:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Mohammedmahdimohammed</username>
        <id>69961</id>
      </contributor>
      <comment>چاککردنی ھەڵەی نووسین</comment>
      <origin>1457551</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4668" sha1="gpd3r1m1qhqxmnz8k39me73e5tfr3np" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی کەسایەتی
| ناو                  = ئیبراھیم ئەحمەد حەسکەفی
| ناوی خۆماڵی          = ابراھیم الحصکفی
| زمانی ناوی خۆماڵی    = ar
| ناوی کاتی لەدایکبوون = ئیبراھیم کوڕی ئەحمەد کوڕی محەمەد کوڕی عەلی کوڕی یوسف
| ڕێکەوتی مەرگ         = ١٠٣٠ی کۆچی / ١٦٢١ی زایینی
| شوێنی لەدایکبوون     = [[حەسکیف]]
| شوێنی مەرگ           = [[حەلەب]]
| نیشتەجێ              = [[حەسکیف]]، [[دیمەشق]]، [[حەلەب]]
| شارومەندێتی          = [[دەوڵەتی عوسمانی]]
| نەتەوە = [[ کورد]]
| پیشە                 = [[زانای ئیسلام|مەلا]]، [[فەقیھ]]ی [[مەزھەبی شافیعی|شافیعی]]، [[نووسەر]]
| ناوبانگ              = نووسینی کتێب لە بوارە جیاجیاکانی زانستە ئیسلامییەکان
| مامۆستا              = ئیبنولمولا شافیعی، موحیببەدین (قازیی دیمەشق)
| ئایین                = [[ئیسلام]]
}}

'''ئیبراھیم کوڕی ئەحمەد کوڕی محەمەد حەسکەفی''' (کۆچی دوایی ١٠٣٠ی کۆچی/١٦٢١ی زایینی) زانایەکی دیاری کورد بوو لە سەردەمی [[دەوڵەتی عوسمانی]]دا، کە لە بوارەکانی [[فیقھی ئیسلامی|فیقھـ]]، [[ئوسوڵی فیقھـ]]، زمانەوانی و چەندین زانستی تردا پسپۆڕ بووە و خاوەنی بەرھەمی نووسراوی خۆی بووە.

== ژیان و خوێندن ==
ناوی تەواوی بریتییە لە ئیبراھیم کوڕی ئەحمەد کوڕی محەمەد کوڕی عەلی کوڕی یوسف. لە بنەڕەتدا خەڵکی شاری [[حەسکیف]] بووە، کە دەکەوێتە نێوان [[ئامەد|دیاربەکر]] و [[جزیر]]. نازناوی &quot;حەسکەفی&quot; کورتکراوە و وەرگیراوی نازناوی &quot;حەسن کیفی&quot;یە کە ئاماژەیە بۆ زێدی خۆی.

حەسکەفی سەرەتا لە خزمەت باوکی و زانایانی سەردەمی خۆیدا خوێندنی تەواو کردووە.  بە &quot;ئیبنولمولا شافیعی&quot; ناسرابوو. بۆ وەرگرتنی زانستی زیاتر، سەردانی شاری [[دیمەشق]]ی کردووە و لە ساڵی ٩٥٥ی کۆچی، ئیجازەی زانستیی لە &quot;موحیببەدین&quot;، کە قازیی دیمەشق بوو، وەرگرتووە.

== کار و کۆچی دوایی ==
ئیبراھیم حەسکەفی لە ساڵی ١٠٠٠ی کۆچی سەفەری بۆ شاری [[مەککە]] کردووە بە مەبەستی ئەنجامدانی فەریزەی [[حەج]]. دوای ئەوە گەڕاوەتەوە بۆ شاری [[حەلەب]] و ژیانی خۆی بۆ وانەوتنەوە و خواپەرستی تەرخان کردووە.

ئەو تا کۆتایی ژیانی لە حەلەب مایەوە و لە ساڵی ١٠٣٠ی کۆچی (بەرامبەر ١٦٢١ی زایینی) لەوێ کۆچی دوایی کرد.

== بەرھەمەکان و پسپۆڕی ==
مامۆستا حەسکەفی لە چەندین بواری زانستیدا شارەزاییەکی قووڵی ھەبووە و خاوەنی بەرھەمی نووسراوی خۆی بووە لەم بوارانەدا:
*   [[ئوسوڵی فیقھـ]] (بنەماکانی یاسادانانی ئیسلامی)
*   [[فیقھـ]] (یاساناسیی ئیسلامی)
*   [[ڕەوانبێژی|بەلاغە]] (ڕەوانبێژی)
*   [[لۆژیک|مەنتق]]
*   [[ڕێزمان|نەحو]] (ڕێزمانی عەرەبی)
*   [[صرف|سەرف]] (زانستی وشەسازی)
*   [[مێژوو]]
*   [[ئەدەب]]
*   [[دوعا|ئەددعیە]] (دوعا و پاڕانەوەکان)

ئەمەش فراوانیی زانست و توانای ئەکادیمیی ئەو نیشان دەدات.

== سەرچاوەکان ==

مەلا تاھیر مەلا عەبدوڵڵا بەحرکەیی (٢٠١٠). مێژووی زانایانی کورد، بەرگی یەکەم، چاپخانەی ئاراس، ل. ١. بەڵام بە داڕشتنێکی جیاواز نەک وشە بە وشە..

{{تووڵی دەروازە|ژیاننامە|ئیسلام|کوردستان|دەوڵەتی عوسمانی}}

[[پۆل:زانایانی کورد]]
[[پۆل:فەقیھە شافیعییەکان]]
[[پۆل:خەڵکی حەسکیف]]
[[پۆل:مردووانی ١٦٢١]]
[[پۆل:نووسەرانی کورد]]
[[پۆل:کەسایەتییەکانی دەوڵەتی عوسمانی]]</text>
      <sha1>gpd3r1m1qhqxmnz8k39me73e5tfr3np</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>داڕێژە:خواستی زایەندی</title>
    <ns>10</ns>
    <id>287022</id>
    <redirect title="داڕێژە:ئاڕاستەی زایەندی" />
    <revision>
      <id>1457560</id>
      <timestamp>2025-07-09T00:41:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Épine</username>
        <id>19745</id>
      </contributor>
      <comment>Épine پەڕەی [[داڕێژە:خواستی زایەندی]]ی گواستەوە بۆ [[داڕێژە:ئاڕاستەی زایەندی]]</comment>
      <origin>1457560</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="68" sha1="qfyc48qm6206fpqqgy3hsezvyk08epp" xml:space="preserve">#ڕەوانەکەر [[داڕێژە:ئاڕاستەی زایەندی]]</text>
      <sha1>qfyc48qm6206fpqqgy3hsezvyk08epp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ئومامە کچی عەلی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287023</id>
    <revision>
      <id>1457565</id>
      <timestamp>2025-07-09T01:38:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>مامۆستا</username>
        <id>39489</id>
      </contributor>
      <comment>دروست کراو بە وەرگێڕانی پەڕەی «[[:ar:Special:Redirect/revision/68813213|أمامة بنت علي]]»</comment>
      <origin>1457565</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2208" sha1="nq3e9zvybz7qx7blryfmll412q2t7qe" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی کەسایەتی/ویکیدراوە}}

'''ئومامە کچی عەلی کوڕی ئەبووتالیب''' کچی [[عەلی کوڕی ئەبووتاڵیب|عەلی کوڕی ئەبوو تالیبە]] کە بەپێی [[شیعە|شیعەکان]] یەکەم ئیمامە لە دوانزە ئیمامەکە و بەپێی [[سوننە|سوننەکان]] چوارەمی [[خەلیفەکانی ڕاشیدون|خەلیفە ڕێنمایی کراوەکانە]]. &lt;ref&gt;{{Cite book|last=الطبري، أبو جعفر|url=https://shamela.ws/book/9783|title=تاريخ الرسل والملوك|publisher=دار التراث|edition=الثانية|volume=الجُزء الخامس|page=15|language=ar|author-link=محمد بن جرير الطبري|archive-url=https://web.archive.org/web/20220321172349/https://shamela.ws/book/9783|archive-date=21 مارس 2022}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite book|last=البغدادي، محمد بن سعد|url=https://shamela.ws/book/1686|title=الطبقات الكبرى|last2=تحقيقُ: محمد عبد القادر عطا|publisher=دار الكتب العلمية|edition=الأولى|volume=الجُزء الثالث|page=14|language=ar|author-link=محمد بن سعد البغدادي|archive-url=https://web.archive.org/web/20210825030412/https://shamela.ws/book/1686|archive-date=25 أغسطس 2021}}&lt;/ref&gt;

&lt;ref&gt;{{Cite book|last=ابن أبي الدنيا|url=https://shamela.ws/book/12751|title=مقتل علي|last2=تحقيقُ: إبراهيم صالح|publisher=دار البشائر|edition=الأولى|page=107|language=ar|author-link=ابن أبي الدنيا|archive-url=http://web.archive.org/web/20240506181647/https://shamela.ws/book/12751|archive-date=2024-05-06}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite book|last=ابن شهر آشوب|url=http://alfeker.net/library.php?id=2321|title=مناقب آل أبي طالب|publisher=دار الأضواء|edition=الثانية|volume=الجُزء الثالث|page=350|language=ar|author-link=ابن شهر آشوب|archive-url=https://web.archive.org/web/20201218100354/http://alfeker.net/library.php?id=2321|archive-date=18 ديسمبر 2020}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
&lt;references /&gt;
{{سەرچاوەکان|2}}</text>
      <sha1>nq3e9zvybz7qx7blryfmll412q2t7qe</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457566</id>
      <parentid>1457565</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T01:39:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>مامۆستا</username>
        <id>39489</id>
      </contributor>
      <comment>لە ڕێگەی [[وپ:تووڵامراز|تووڵامراز]] دەستکاری کراوە، چاکسازیی نووسە عەرەبییەکان</comment>
      <origin>1457566</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2151" sha1="1gaivalt9n6kc66ujr5oy303id1bit1" xml:space="preserve">{{زانیاریدانی کەسایەتی/ویکیدراوە}}

'''ئومامە کچی عەلی کوڕی ئەبووتالیب''' کچی [[عەلی کوڕی ئەبووتاڵیب]]ە کە بەپێی [[شیعە|شیعەکان]] یەکەم ئیمامە لە دوازدە ئیمامەکە و بەپێی [[سوننە|سوننەکان]] چوارەمی [[خەلیفەکانی ڕاشیدون|خەلیفە ڕێنمایی کراوەکانە]].&lt;ref&gt;{{Cite book|last=الطبری، أبوو جعفر|url=https://shamela.ws/book/9783|title=تاریخ الرسل والملوک|publisher=دار التراث|edition=الثانیة|volume=الجُزء الخامس|page=15|language=ar|author-link=محمد بن جریر الطبری|archive-url=https://web.archive.org/web/20220321172349/https://shamela.ws/book/9783|archive-date=21 مارس 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=البغدادی، محمد بن سعد|url=https://shamela.ws/book/1686|title=الطبقات الکبری|last2=تحقیقُ: محمد عبد القادر عطا|publisher=دار الکتب العلمیة|edition=الأولی|volume=الجُزء الثالث|page=14|language=ar|author-link=محمد بن سعد البغدادی|archive-url=https://web.archive.org/web/20210825030412/https://shamela.ws/book/1686|archive-date=25 أغسطس 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=ابن أبی الدنیا|url=https://shamela.ws/book/12751|title=مقتل علی|last2=تحقیقُ: إبراھیم صالح|publisher=دار البشائر|edition=الأولی|page=107|language=ar|author-link=ابن أبی الدنیا|archive-url=http://web.archive.org/web/20240506181647/https://shamela.ws/book/12751|archive-date=2024-05-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=ابن شھر آشوب|url=http://alfeker.net/library.php?id=2321|title=مناقب آل أبی طالب|publisher=دار الأضواء|edition=الثانیة|volume=الجُزء الثالث|page=350|language=ar|author-link=ابن شھر آشوب|archive-url=https://web.archive.org/web/20201218100354/http://alfeker.net/library.php?id=2321|archive-date=18 دیسمبر 2020}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان|٢}}</text>
      <sha1>1gaivalt9n6kc66ujr5oy303id1bit1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>لێدوانی بەکارھێنەر:Nariman.halabjai</title>
    <ns>3</ns>
    <id>287024</id>
    <revision>
      <id>1457574</id>
      <timestamp>2025-07-09T08:04:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>New user message</username>
        <id>11537</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>زیادکردنی [[داڕێژە:بەخێرھاتن|پەیامی بەخێرھاتن]] بە پەڕەی لێدوانی بەکارھێنەری نوێ</comment>
      <origin>1457574</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7992" sha1="55ucoauhttdgkr6wzoeh20kbk4dwjrz" xml:space="preserve">== بەخێربێیت ==
{| bgcolor=&quot;#f8f8ff&quot; align=center style=&quot;width:100% !important; -moz-border-radius: 1em;-webkit-border-radius:1em;border-radius:1em; border:1px solid #999999;&quot;
|
&lt;div class=&quot;tabber horizTabBox&quot; style=&quot;width: 100% !important;&quot;&gt;
&lt;div class=&quot;tabbertab&quot; title=&quot;&amp;zwnj;ویکیپیدیا&amp;zwnj;&quot;&gt;
{{چینی ناوەند}}{{گەورە|'''بەخێرھاتی بۆ ویکیپیدیا {{PAGENAME}}'''!}}{{کۆتایی}}
&lt;span style=&quot;float:left&quot;&gt;[[پەڕگە:Crystal_Clear_app_ktip.png|چەپ|100px|link=]]&lt;/span&gt;
'''[[ویکیپیدیا]]''' [[ئینسایکڵۆپیدیا]]یەکی ئازادی ئینتەرنێتییە کە بە دەستی بەشداربووانی خۆبەخشەوە لە سەرانسەری جیھاندا پێکدێت. سەیرکردن، لەبەرگرتنەوە و بەکارھێنانەوەی [[ناوەرۆکی ئازاد|ناوەڕۆکی ویکیپیدیا ئازادە]]. ویکیپیدیا دەستەی نووسەران یان چاودێرانی تایبەتی نییە و ھەموو کەس لەسەر ئینتەرنێت دەتوانێت دەستکاری و چاودێریی وتارەکانی بکات. ئەم ویکیپیدیایە کە بە شێوەزاری [[کوردیی ناوەندی|ناوەندی]] (سۆرانی) لە زمانی [[کوردی]] (Central Kurdish Branch) دەنووسرێت، لە [[٢٠٠٩]]ەوە لە [[:ku:|ویکیپیدیای کوردیی باکووری]] (کورمانجی) بەھۆی [[ویکیپیدیا:ھۆکارەکانی جوداکردنەوەی ویکیپیدیای سۆرانی|چەند کێشەی تەکنیکی و زمانەوانییەوە]] جیا بووەتەوە و ئێستا {{NUMBEROFARTICLES}} وتار و {{NUMBEROFACTIVEUSERS}} بەشداربووی چالاکی ھەیە. {{#if:|سوپاس بۆ بەشداربوون لە ویکیپیدیا و دەستکاریکردنی وتاری [[{{{art}}}]].}}
{{چینی ناوەند}}ویکیپیدیا بە شێوەزارەکانی تری زمانی کوردی{{کۆتایی}}
{| align=&quot;center&quot; cellpadding=&quot;1&quot; width=&quot;100%&quot; style=&quot;text-align:right&quot;
|[[پەڕگە:Wikipedia-logo-v2-ku.png|40px|ویکیپیدیای کوردیی باکووری|link=:ku:]] [[:ku:|ویکیپیدیای کوردیی باکووری]]
|[[پەڕگە:Wikipedia-logo-v2-sdh.svg|40px|ویکیپیدیای کوردیی باشووری]] [https://incubator.wikimedia.org/wiki/Wp/sdh/دەسپێک ویکیپیدیای کوردیی باشووری]
|[[پەڕگە:Wikipedia-logo-v2-diq.png|40px|ویکیپیدیای کوردیی زازاکی|link=:diq:]] [[:diq:|ویکیپیدیای کوردیی زازاکی]]
|}
&lt;/div&gt;

&lt;div class=&quot;tabbertab&quot; title=&quot;&amp;zwnj;بنەماکان&amp;zwnj;&quot;&gt;
بەر لە ھەموو شتێک، باشترە لەگەڵ [[ویکیپیدیا:ڕێبازەکان و ڕێساکان|سیاسەتەکانی]] ویکیپیدیا ئاشنا بیت:
&lt;span style=&quot;float:left&quot;&gt;[[پەڕگە:WikiVote.png|link=|80px]]&lt;/span&gt;
* '''[[ویکیپیدیا:پێنج کۆڵەکە|پێنج کۆڵەکە]]'''، سیاسەتەکان و ستانداردەکانی ویکیپیدیا کە لەسەر ئەوان بنیات نراوە.
* '''[[ویکیپیدیا:ویکیپیدیا چی نییە|ویکیپیدیا چی نییە]]'''، ئەو شتانە کە بە تەواوی لە ناوەرۆکی ویکیپیدیا دوورن.
* '''[[ویکیپیدیا:بێلایەنی ڕوانگە|بێلایەنی ڕوانگە]]'''، پێویستە ھەموو ڕوانگە زۆرینەکان و کەمایەتییە بەرچاوەکان ئاماژەی پێ بکرێت.
* '''[[ویکیپیدیا:ئاماژە بە سەرچاوە|ئاماژە بە سەرچاوە]]'''، پێویستە زانیارییەکان [[ویکیپیدیا:سەلماندنیبوون|سەلماندن]]ی بێت و ئاماژە بکرێت بە ژێدەری وەرگرتنیان.
* '''[[ویکیپیدیا:ویکیپیدیا چی نییە|نووسینی ناسراوەکان]]'''، ئەم بابەتانە کە پێشتر لە شوێنێکی تر [[ویکیپیدیا:توێژینەوەی سەرەتایی قەدەغەیە|بڵاو نەکراونەتەوە]] یان ناودار نین، ناکرێ لە ویکیپیدیادا بڵاو بکرێتەوە.
&lt;/div&gt;

&lt;div class=&quot;tabbertab&quot; title=&quot;&amp;zwnj;پەڕەکەت&amp;zwnj;&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;float:left&quot;&gt;[[پەڕگە:User-info.svg|link=|70px]]&lt;/span&gt;
'''[[تایبەت:MyPage|ئەم پەڕەیە]]''' تایبەت بە تۆیە و پێی دەوترێت [[ویکیپیدیا:پەڕەی بەکارھێنەر|پەڕەی بەکارھێنەر]]، لەوێدا دەتوانیت خۆتی تێدا بناسێنیت ئەگەر ئارەزووت کرد، '''[[تایبەت:لێدوانەکەم|ئەمەش]]''' پەڕەی لێدوانەکەتە و بەکارھێنەرانی تر لە ڕیگای ئەم پەڕەیەوە پەیوەندیت لەگەڵ دەگرن. لە پەڕەی بەکارھێنەریت و لێدوانەکەتدا ئەمانە لەبەر چاو بگرە:
* تکایە ئەم شتانە کە پەیوەندی بە ویکیپیدیا و ئینسایکڵۆپیدیاوە نییە لە پەڕەی بەکارھێنەریتدا مەھێنە.
* لە کاتی وتووێژدا '''[[ویکیپیدیا:ڕێساکانی وتووێژ|ڕێساکانی وتووێژ]]''' لەبەر چاو بگرە.
* لە کۆتاییدا و دوای نووسینی بیروڕات، بە بەکارھێنانی '''&lt;nowiki&gt;~~~~&lt;/nowiki&gt;''' یان کرتەکردن لەسەر دوگمەی [[پەڕگە:Button_sig.png|link=]] پەیامەکەت '''[[ویکیپیدیا:واژوو|واژوو]]''' بکە.
&lt;/div&gt;

&lt;div class=&quot;tabbertab&quot; title=&quot;&amp;zwnj;بەشداری&amp;zwnj;&quot;&gt;
ویکیپیدیای کوردی شوێنێکە بۆ پەرەپێدان و ناساندنی زمان و چاندی کوردی و کۆکردنەوەی زانیارییەکان لە یەک جێگەدا. بەشداریی ھەموو کەسێک ڕاستەوخۆ دەخرێتە ویکیپیدیای کوردی و پێویستی بە پەسەندکردنی کەس نییە. بۆ بەشداریکردن لە ویکیپیدیای کوردی:
&lt;span style=&quot;float:left&quot;&gt;[[پەڕگە:Crystal Clear app kedit.png|چەپ|80px|link=]]&lt;/span&gt;
* پێش ھەموو شتێک لێرەدا دەتوانی '''[[ویکیپیدیا:ناساندن|لەگەڵ ویکیپیدیا ئاشنا بیت]]'''.
* ئاگاداری '''[[ویکیپیدیا:نووسینی_کوردی|تەختەکلیلی ستاندارد]]''' و '''[[ویکیپیدیا:ڕێنووسی_زمانی_کوردی|ڕێنووسی زمانی کوردی]]''' ببە.
* '''[[ویکیپیدیا:فێرکاری|خولی فێرکاری]]''' و '''[[ویکیپیدیا:ڕێنمای_خێرا|ڕێنمای خێرای دەستکاری]]''' ببینە و لە [[ویکیپیدیا:خۆڵەپەتانێ|پەڕەی خۆڵەپەتانێ]] ئەوەی فێر بووی تاقی بکەوە.
* '''[[ویکیپیدیا:سێحربازی_وتارەکان|ئەم فێرکارییە]]''' یان '''[[ویکیپیدیا:نووسینی وتارێکی ویکیپیدیا|ئەمە]]''' دەتوانێ بە باشی یارمەتیت بدات بۆ ئاگاداری سەبارەت بە مەرجەکانی وتارەکان لە ویکیپیدیا.
* لە کۆتاییدا، ھەر کات سەبارەت بە ھەر شتێک لە ویکیپیدیادا پرسیار، ڕەخنە یان پێشنارێکت بوو، دەتوانی لە '''[[ویکیپیدیا:پرسگا|پرسگادا]]''' باسی بکەی، بەکارھێنەرانی بەئەزموون بەخۆشحاڵییەوە گوێبیس و وەڵامدەر دەبن. دەتوانی بۆ پرسیار و لێدوانی تاکەکەسی پەڕەی لێدوانی بەکارھێنەرانی تر، و سەبارەت بە بابەتی وتارەکان، پەڕەی وتووێژی وتارەکان بەکاربێنیت.
&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
|}

-- &gt; [[بەکارھێنەر:Kushared|kushared]] ([[لێدوانی بەکارھێنەر:Kushared|لێدوان]]) ٠٨:٠٤، ٩ی تەممووزی ٢٠٢٥ (UTC)</text>
      <sha1>55ucoauhttdgkr6wzoeh20kbk4dwjrz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>فەریدە خومەینی</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287025</id>
    <revision>
      <id>1457575</id>
      <timestamp>2025-07-09T08:51:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>بە وەرگێڕانی کردنەوەی بەش لە پەڕەی «[[:ar:Special:Redirect/revision/71146287|فريده الخميني]]» دروست کراوە.</comment>
      <origin>1457575</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="387" sha1="lmva0ehxammhcw8gjmmwij5sxt70aa6" xml:space="preserve">'''فەریدە مستەفەوی خومەینی''' {{بە فارسی|فریده مصطفوی}}  ئایینی [[ئێران|ئێرانی]] و کچە بچووکەکەی دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامی ئێران،]] [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ڕوحوڵڵا خومەینییە]] لە ساڵی ١٩٤٣ لەدایکبووە.

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>lmva0ehxammhcw8gjmmwij5sxt70aa6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457576</id>
      <parentid>1457575</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T09:01:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>AramBot</username>
        <id>39807</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[ویکیپیدیا:پۆلێنکردنی وتارە ھاوسەنگەکان|بۆت]]: زیادکردنی پۆلە ھاوسەنگەکان</comment>
      <origin>1457576</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="460" sha1="1byvh0ptf3hv747m377ox7y9begjp3f" xml:space="preserve">'''فەریدە مستەفەوی خومەینی''' {{بە فارسی|فریده مصطفوی}}  ئایینی [[ئێران|ئێرانی]] و کچە بچووکەکەی دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامی ئێران،]] [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ڕوحوڵڵا خومەینییە]] لە ساڵی ١٩٤٣ لەدایکبووە.

== سەرچاوەکان ==
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٤٣]]
[[پۆل:زیندووان]]</text>
      <sha1>1byvh0ptf3hv747m377ox7y9begjp3f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457582</id>
      <parentid>1457576</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T11:14:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457582</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="528" sha1="b8h84n9rt3qf8bbhqulrr4xaavgf6ke" xml:space="preserve">{{Databox}}'''فەریدە مستەفەوی خومەینی''' ({{بە فارسی|فریده مصطفوی}}) ئایینی [[ئێران|ئێرانی]] و کچە بچووکەکەی دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامیی ئێران]]، [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ڕووحوڵڵا خومەینییە]] لە ساڵی ١٩٤٣ لەدایکبووە.
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

== سەرچاوەکان ==
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٤٣]]
[[پۆل:زیندووان]]</text>
      <sha1>b8h84n9rt3qf8bbhqulrr4xaavgf6ke</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457583</id>
      <parentid>1457582</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T11:14:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>/* سەرچاوەکان 2 */</comment>
      <origin>1457583</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="501" sha1="mfyb7d02714zzg5grr7y87u6srq97ew" xml:space="preserve">{{Databox}}'''فەریدە مستەفەوی خومەینی''' ({{بە فارسی|فریده مصطفوی}}) ئایینی [[ئێران|ئێرانی]] و کچە بچووکەکەی دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامیی ئێران]]، [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ڕووحوڵڵا خومەینییە]] لە ساڵی ١٩٤٣ لەدایکبووە.
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٤٣]]
[[پۆل:زیندووان]]</text>
      <sha1>mfyb7d02714zzg5grr7y87u6srq97ew</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457584</id>
      <parentid>1457583</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T11:15:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457584</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="603" sha1="d3fuobtalb6ccqlawfojyspcswvch3y" xml:space="preserve">{{Databox}}'''فەریدە مستەفەوی خومەینی''' ({{بە فارسی|فریده مصطفوی}}) ئایینی [[ئێران|ئێرانی]] و کچە بچووکەکەی دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامیی ئێران]]، [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ڕووحوڵڵا خومەینییە]] لە ساڵی ١٩٤٣ لەدایکبووە.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20170110161126/http://ghadeer.org/english/imam/bio-imam/3.html&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}

[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٤٣]]
[[پۆل:زیندووان]]</text>
      <sha1>d3fuobtalb6ccqlawfojyspcswvch3y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457585</id>
      <parentid>1457584</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T11:16:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>/* سەرچاوەکان */</comment>
      <origin>1457585</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="634" sha1="fh38jz7c69j6wt2ruekrk8n03yrl9v3" xml:space="preserve">{{Databox}}'''فەریدە مستەفەوی خومەینی''' ({{بە فارسی|فریده مصطفوی}}) ئایینی [[ئێران|ئێرانی]] و کچە بچووکەکەی دامەزرێنەری [[ئێران|کۆماری ئیسلامیی ئێران]]، [[ڕووحوڵڵا خومەینی|ڕووحوڵڵا خومەینییە]] لە ساڵی ١٩٤٣ لەدایکبووە.&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20170110161126/http://ghadeer.org/english/imam/bio-imam/3.html&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{ژیاننامە-کۆلکە}}
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٩٤٣]]
[[پۆل:زیندووان]]</text>
      <sha1>fh38jz7c69j6wt2ruekrk8n03yrl9v3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>وەرەسراگنا</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287026</id>
    <revision>
      <id>1457580</id>
      <timestamp>2025-07-09T10:37:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jackhanma69</username>
        <id>60609</id>
      </contributor>
      <comment>بە وەرگێڕانی کردنەوەی بەش لە پەڕەی «[[:en:Special:Redirect/revision/1295553512|Verethragna]]» دروست کراوە.</comment>
      <origin>1457580</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2114" sha1="80puyh02cibp2ki7aky20ue221uvul9" xml:space="preserve">'''ڤەرەسراگنا''' یان '''وەرەسراگنا'''، '''وەرەسراغنا'''، '''وەرەتراگنا'''، '''وەرەتراغنا''' یان '''وارەزەنگ'''، '''وارەرەنگ''' '''بەهرام'''، '''بارام'''، '''وارام'''، '''وارەرام'''، '''وارارم''' ( {{Langx|ae|{{script|Avst|𐬬𐬆𐬭𐬆𐬚𐬭𐬀𐬖𐬥𐬀‎}}|vər-ə-θraɣna}}) [[یەزدان|یەزدانێکی]] [[دینی زەردەشتی|زەردەشتییە]] . &lt;ref name=&quot;Kuehn2011&quot;&gt;{{Cite book|last=Kuehn, Sara|url=https://books.google.com/books?id=AZWgdBCgmLYC|title=The Dragon in Medieval East Christian and Islamic Art|date=12 July 2011|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-18663-7|page=103|quote=With a foreword by Robert Hillenbrand}}&lt;/ref&gt; 

ناوی بێلایەن ''وەرەسراگنا'' پەیوەندی بە وشەی ئاوێستانی ''وەرەسرا'', 'بەربەست' و ''وەرەسراگنان'', 'سەرکەوتوو' هەیە.{{Sfnp|Gnoli|1989}} نوێنەرایەتی ئەم چەمکە خوداوەندی ڤێرێتراگنا دەکات کە بناغەی &quot;سەرکەوتن&quot;ە و لەگەڵ &quot;وەک بەخشەرێکی سەرکەوتن وەرەسراگنا بە ڕوونی چێژ لە مەزنترین جەماوەریی کۆن وەرگرتووە&quot;. {{Sfnp|Boyce|1975}} لە زەردەشتی [[زمانی پاڵەوی|پەهلەوەیدا]]، وەرەسراگنا بوو بە {{Lang|pal-Prti|𐭥𐭫𐭧𐭫𐭠𐭭}} {{Lang|pal-Ku|وەرەهرام}} ، کە وەهرام، وێهرام، بەهرام، باهرام و جۆرەکانی دیکە لێیەوە سەرچاوە دەگرن.

سیفەتی پرۆتۆ-ئاریانی *ڤرتراغان کە هاوتایە لەگەڵ ناوی ئاوێستانی وەرەسراگنا، هەروەها لە سانسکریتی ڤێدی - ڤرترا، هاوڕیشەن. لە فەرهەنگی ڤێدیدا، ڤرتراهان بەزۆری ناوێکە کە بۆ ئیندرا بەکاردەهێنرێت{{Sfn|Thieme|1960}} دوای ئەوەی ڤرترای شکست پێهێنا. ڤرتراهان بە واتای &quot;بکوژی ڤرترا&quot; دێت.</text>
      <sha1>80puyh02cibp2ki7aky20ue221uvul9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457581</id>
      <parentid>1457580</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T10:55:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jackhanma69</username>
        <id>60609</id>
      </contributor>
      <comment>پەرەپێدان و درێژکردنەوەی وتار</comment>
      <origin>1457581</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3494" sha1="e8pai65at4xpcz7uymojlqagvi02ym7" xml:space="preserve">{{Short description|خودای جەنگ و سەرکەوتن لە ئاینی زەردەشتی}}
{{Infobox deity
 | type = زەردەشتی
 | deity_of =بەربەست شکێن &lt;br /&gt; خودای جەنگ و سەرکەوتن
 | image = [[File:God of Bahram in Taq-e Bostan.jpg|200px]]
 | caption      = نەخشی خوداوەند وارەزەنگ لەسەر ستوونێک لە [[تەکی بوستان]]، لە سەردەمی[[هونەری ساسانی|ساسانی]].
 | script_name = [[ئاڤێستان]]
 | script = وەرەسراگنا 𐬬𐬆𐬭𐬆𐬚𐬭𐬀𐬖𐬥𐬀‎
 | gender = نێر
 | planet = [[بارام (گەڕەستێرە)|وارام]]
 | symbol = سپیە ئەسپ، بای بەهێز، بەرازی کێوی، وشتر، گا، لاو یان جەوان، بەران، کێوە بزن، پیاوی چەکداری پایەبەرز، باڵندەی دڕندە
 | affiliation = سیوسێ خوداوەندەکان/یەزدانەکان, [[List of Zoroastrian month days|پارێزەرانی ڕۆژانەی مانگەکان]]
 | day = ٢٠ی هەر مانگێک لە [[ڕۆژژمێری ئێرانی]]، سێشەممەی هەر هەفتەیەک
 | associated_deities = [[میهر]], [[تیشر]], [[وایو و واتە]]
 | sacred_flower = [[سومبل]]
 | Greek_equivalent = [[ئارێس]]
 | roman_equivalent = [[مارس (میتۆلۆژیا)|مارس]]
}}
'''ڤەرەسراگنا''' یان '''وەرەسراگنا'''، '''وەرەسراغنا'''، '''وەرەتراگنا'''، '''وەرەتراغنا''' یان '''وارەزەنگ'''، '''وارەرەنگ''' '''بەهرام'''، '''بارام'''، '''وارام'''، '''وارەرام'''، '''وارارم''' ( {{Langx|ae|{{script|Avst|𐬬𐬆𐬭𐬆𐬚𐬭𐬀𐬖𐬥𐬀‎}}|vər-ə-θraɣna}}) [[یەزدان|یەزدانێکی]] [[دینی زەردەشتی|زەردەشتییە]] . &lt;ref name=&quot;Kuehn2011&quot;&gt;{{Cite book|last=Kuehn, Sara|url=https://books.google.com/books?id=AZWgdBCgmLYC|title=The Dragon in Medieval East Christian and Islamic Art|date=12 July 2011|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-18663-7|page=103|quote=With a foreword by Robert Hillenbrand}}&lt;/ref&gt; 

ناوی بێلایەن ''وەرەسراگنا'' پەیوەندی بە وشەی ئاوێستانی ''وەرەسرا'', 'بەربەست' و ''وەرەسراگنان'', 'سەرکەوتوو' هەیە.{{Sfnp|Gnoli|1989}} نوێنەرایەتی ئەم چەمکە خوداوەندی ڤێرێتراگنا دەکات کە بناغەی &quot;سەرکەوتن&quot;ە و لەگەڵ &quot;وەک بەخشەرێکی سەرکەوتن وەرەسراگنا بە ڕوونی چێژ لە مەزنترین جەماوەریی کۆن وەرگرتووە&quot;. {{Sfnp|Boyce|1975}} لە زەردەشتی [[زمانی پاڵەوی|پەهلەوەیدا]]، وەرەسراگنا بوو بە {{Lang|pal-Prti|𐭥𐭫𐭧𐭫𐭠𐭭}} {{Lang|pal-Ku|وەرەهرام}} ، کە وەهرام، وێهرام، بەهرام، باهرام و جۆرەکانی دیکە لێیەوە سەرچاوە دەگرن.

سیفەتی پرۆتۆ-ئاریانی *ڤرتراغان کە هاوتایە لەگەڵ ناوی ئاوێستانی وەرەسراگنا، هەروەها لە سانسکریتی ڤێدی - ڤرترا، هاوڕیشەن. لە فەرهەنگی ڤێدیدا، ڤرتراهان بەزۆری ناوێکە کە بۆ ئیندرا بەکاردەهێنرێت{{Sfn|Thieme|1960}} دوای ئەوەی ڤرترای شکست پێهێنا. ڤرتراهان بە واتای &quot;بکوژی ڤرترا&quot; دێت.</text>
      <sha1>e8pai65at4xpcz7uymojlqagvi02ym7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457594</id>
      <parentid>1457581</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T11:51:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jackhanma69</username>
        <id>60609</id>
      </contributor>
      <origin>1457594</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15427" sha1="93hbe00rze4995mr0xm416nq0oafe5o" xml:space="preserve">{{Short description|خودای جەنگ و سەرکەوتن لە ئاینی زەردەشتی}}
{{Infobox deity
 | type = زەردەشتی
 | deity_of =بەربەست شکێن &lt;br /&gt; خودای جەنگ و سەرکەوتن
 | image = [[File:God of Bahram in Taq-e Bostan.jpg|200px]]
 | caption      = نەخشی خوداوەند وارەزەنگ لەسەر ستوونێک لە [[تەکی بوستان]]، لە سەردەمی[[هونەری ساسانی|ساسانی]].
 | script_name = [[ئاڤێستان]]
 | script = وەرەسراگنا 𐬬𐬆𐬭𐬆𐬚𐬭𐬀𐬖𐬥𐬀‎
 | gender = نێر
 | planet = [[بارام (گەڕەستێرە)|وارام]]
 | symbol = سپیە ئەسپ، بای بەهێز، بەرازی کێوی، وشتر، گا، لاو یان جەوان، بەران، کێوە بزن، پیاوی چەکداری پایەبەرز، باڵندەی دڕندە
 | affiliation = سیوسێ خوداوەندەکان/یەزدانەکان, [[List of Zoroastrian month days|پارێزەرانی ڕۆژانەی مانگەکان]]
 | day = ٢٠ی هەر مانگێک لە [[ڕۆژژمێری ئێرانی]]، سێشەممەی هەر هەفتەیەک
 | associated_deities = [[میهر]], [[تیشر]], [[وایو و واتە]]
 | sacred_flower = [[سومبل]]
 | Greek_equivalent = [[ئارێس]]
 | roman_equivalent = [[مارس (میتۆلۆژیا)|مارس]]
}}
'''ڤەرەسراگنا''' یان '''وەرەسراگنا'''، '''وەرەسراغنا'''، '''وەرەتراگنا'''، '''وەرەتراغنا''' یان '''وارەزەنگ'''، '''وارەرەنگ''' '''بەهرام'''، '''بارام'''، '''وارام'''، '''وارەرام'''، '''وارارم''' ( {{Langx|ae|{{script|Avst|𐬬𐬆𐬭𐬆𐬚𐬭𐬀𐬖𐬥𐬀‎}}|vər-ə-θraɣna}}) [[یەزدان|یەزدانێکی]] [[دینی زەردەشتی|زەردەشتییە]] .&lt;ref name=&quot;Kuehn2011&quot;&gt;{{Cite book|last=Kuehn, Sara|url=https://books.google.com/books?id=AZWgdBCgmLYC|title=The Dragon in Medieval East Christian and Islamic Art|date=12 July 2011|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-18663-7|page=103|quote=With a foreword by Robert Hillenbrand}}&lt;/ref&gt; 

ناوی بێلایەن ''وەرەسراگنا'' پەیوەندی بە وشەی ئاوێستانی ''وەرەسرا'', 'بەربەست' و ''وەرەسراگنان'', 'سەرکەوتوو' هەیە.{{Sfnp|Gnoli|1989}} نوێنەرایەتی ئەم چەمکە خوداوەندی ڤێرێتراگنا دەکات کە بناغەی &quot;سەرکەوتن&quot;ە و لەگەڵ &quot;وەک بەخشەرێکی سەرکەوتن وەرەسراگنا بە ڕوونی چێژ لە مەزنترین جەماوەریی کۆن وەرگرتووە&quot;. {{Sfnp|Boyce|1975}} لە زەردەشتی [[زمانی پاڵەوی|پەهلەوەیدا]]، وەرەسراگنا بوو بە {{Lang|pal-Prti|𐭥𐭫𐭧𐭫𐭠𐭭}} {{Lang|pal-Ku|وەرەهرام}} ، کە وەهرام، وێهرام، بەهرام، باهرام و جۆرەکانی دیکە لێیەوە سەرچاوە دەگرن.

سیفەتی پرۆتۆ-ئاریانی *ڤرتراغان کە هاوتایە لەگەڵ ناوی ئاوێستانی وەرەسراگنا، هەروەها لە سانسکریتی ڤێدی - ڤرترا، هاوڕیشەن. لە فەرهەنگی ڤێدیدا، ڤرتراهان بەزۆری ناوێکە کە بۆ ئیندرا بەکاردەهێنرێت{{Sfn|Thieme|1960}} دوای ئەوەی ڤرترای شکست پێهێنا. ڤرتراهان بە واتای &quot;بکوژی ڤرترا&quot; دێت.

==لە نووسینی ئاینیدا==

===لە ''بەهرام یەشت''===
{{بابەتی سەرەکی|بەهرام یەشت}}
''[[بەهرام یەشت|یەشت ١٤]]''، سروودی ستایشکردن بۆ وارەزەنگ، &quot;هەرچەندە بە شێوەیەکی خراپ پارێزراوە، بەڵام ئەوەی لەخۆدەگرێت کە پێدەچێت توخمە زۆر کۆنەکان بێت&quot;.{{sfnp|Boyce|1975|p=63}} لەوێدا، وارەزەنگ وەک &quot;بەرزترین جەنگاوەر&quot; (''یاشت'' ١٤.١) پێناسە دەکرێت، کە &quot;بنە بە هێزەوە تەیار کراوە&quot; (14.13)، لەگەڵ &quot;شکۆمەندی گەرم&quot; (14.3)، خاوەنی &quot;داگیرکەری زاڵ&quot; (14.64)، و لە جەنگی بەردەوامدایە لەگەڵ مرۆڤ و دێوەکان (14.4، 14.62).

وەرازەنگ تەنیا پەیوەندی بە هێزی لەشکری و سەرکەوتنەوە نییە. بۆ نموونە، ئەو پەیوەندی بە هێزی سێکسییەوە هەیە و &quot;پیاوبوون دەبەخشێت&quot; (''یاشت'' 14.29)، &quot;توانای چاکبوونەوە&quot;ی هەیە (14.3) و &quot;سەرسوڕهێنەر دەکات&quot;.  ''یەشت'' دەست پێدەکات بە ژماردنی ئەو دە شێوگەی کە وارەزەنگ تێیدا دەردەکەوێت: وەک بایەکی تێز (بایەکی خێرا) (14.2-5)؛ وەک جەنگاوەرێکی چەکدار (14.27) و وەک هەرزەکارێکی پانزە ساڵان (14.17)؛  و لە هەفت شێوگی دیکەدا وەک ئاژەڵ: گایەک کە شاخەکانی زێڕن (١٤.٧)؛ سپی ئەسپ کە گوێچکە و دەمی زێڕن (١٤.٩)؛  وشترێک لە گەرمادا (١٤.١١-١٣)؛ کێوە بەرازێک (١٤.١٥)؛ باڵندەی دڕندە (باز، هەڵۆ، واشە) (''veregna''، 14.19-21)؛ بەرانێک (١٤.٢٣)؛  و بزنێکی کێوی (١٤.٢٥). زۆرێک لەم شێوگانە لەگەڵ خوداوەندەکانی یان یەزدانەکانی دیکەشدا هاوبەشن، بۆ نموونە لاو یان جەوان و گا و ئەسپیش دەگەڕێتەوە بۆ [[تیشریا]]. بە هەمان شێوە باڵندە و وشتر و با بۆ ''[[وایو-واتە]]''، ئەندامێکی دیکەی پانتێۆنی زەردەشتی پەیوەست بە سەرکەوتنی جەنگییەوە.

===لە نووسینەکانی تردا===
وارەزەنگ لەگەڵ [[چیستا]] دۆستی سەرەکی [[میهران]] (''[[میهر یاشت]]'' 10.70).  هەروەها چەند بەشێک لە ''وەهرام یەشت'' لە سروودەکانی تایبەت بە خوداوەندەکانی تردا دەردەکەون، بەڵام بە دەگمەن دەتوانرێت دیاری بکرێت کە ئەو بەشانە بە چ ئاراستەیەک کۆپی کراون.

ناسینەوەی وارەزەنگ وەک بەرازێک لە ''یاشت'' ١٤ وایکرد ئیلیا گێرشێڤیچ دامۆیس ئوپامانا بناسێتەوە &amp;ndash;  بەرازێک لە سروودی ئاڤێستانی بۆ میترا &amp;ndash;  بۆ ئەوەی ببێتە ئەلتەر-ئیگۆی وارەزەنگ.{{sfnp|گێرشێڤیچ|1959|pp=166–169}}{{sfnp|گنۆلی|1989|p=511}}{{sfnp|بۆیس|1975|loc=p.  83، تێبینی 416}}

==لە ڕۆشنبیری و نەریتدا==
[[File:Bistoon Kermanshah.jpg|thumb|[[بێستوون|پەیکەری هەرکولیس لە بێستون]], تەرخانکراوە بەناوی &quot;هێراکلێس کەلینیکۆس&quot; ({{math|Ἡρακλῆν Καλλίνικον}}, &quot;هێراکلیسی شکۆمەند لە سەرکەوتن&quot;) لەلایەن پارێزگارێکی [[سەلیکی|سەلیوکی]] لە ١٤٨ پ.ز. دروستکراوە  .&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Visscher |first1=Marijn S. |title=Beyond Alexandria: Literature and Empire in the Seleucid World |year=2020 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-005908-8 |page=75, note 26 |url=https://books.google.com/books?id=4yntDwAAQBAJ&amp;pg=PA75 |language=en}}&lt;/ref&gt; هەندێک وەک وێناکردنی سەردەمی هێلینیستی بۆ وارەزەنگ وەک هێراکلیس لێکیانداوە.{{sfnp|Gnoli|Jamzadeh|1988|pp=510–514}}{{sfnp|Gnoli|Jamzadeh|1988|pp=510–514}}]]

===لە پلەبەندی زەردەشتیدا===
لە پلەبەندی زەردەشتیی خوداوەندەکاندا، وارەزەنگ یان بارام یارمەتیدەری ''ئاشا وەهیشت'' (ئاڤێستان، فارسی ناوەڕاست: ''ئەردواهیشت'')ە، کە [[ئامێشا سپێنتا]] بەرپرسە لە ڕووناکیەکان. لە ساڵنامەی زەردەشتیدا کە لە سەردەمی کۆتاییەکانی شانشینی هەخامەنشیەکان (٥٤٨-٣٣٠ پێش زایین) دامەزراوە، بیستەمین ڕۆژی مانگ تەرخانکراوە بۆ وارەزەنگ (''سیرۆزا'' ١.٢٠).

لە نووسینەکانی دواتری پەهلەویدا ''وەرەهرام'' بە تایبەتی وەک یەکێک لە [[ئامێشا سپێنتا]]ەکان ڕێزی لێدەگیرێت، ئەمەش بە شێوەیەکی کاریگەر پلەی بەرزی پێدەبەخشێت بۆ سەرکەوتنەکانی لە پاشەکشەپێکردنی وەهریمەن.

===وەک ناوی هەسارەیەک===
لە [[ئیمپراتۆریەتی ساسانی|ئیمپراتۆریەتی ساسانی]] (٢٢٤-٦٥١ز)، هەسارەی [[مەریخ]] ناوی وەهرام بوو. زاهنەر ئەمە دەگەڕێنێتەوە بۆ کاریگەرییە هاوبەشەکانی سیستەمی ئەستێرەیی-خودا کلدان، کە بابلی [[نێرگال]] هەم خوداوەندی جەنگە و هەم ناوی هەسارەی سۆرە.

===بە ناوی پۆلێکی ئاگرەوە===
بە بڕوای بۆیس، دەربڕینی ئەمڕۆی ''[[ئاتار|ئاتاش]]-بەهرام'' وەک ناوی پیرۆزترین چینی ئاگرەکان، تێکەڵکردنی کەسایەتی &quot;ئاگری سەرکەوتوو&quot;یە لەگەڵ نووسراوی &quot;ئاگری بەهرام&quot; لە شوێنەواری دێرینی ''کابەی زەردەشت''، لە کاتێکدا ئەم دووەمیان ئەوەیە کە ئێستا بە زاراوەی ''ئاتاش-بەهرام'' [[گێراردۆ گنۆلی]] تێدەگەین. هۆکاری گۆڕانکارییەکە دەگەڕێنێتەوە بۆ تێنەگەیشتنێکی سروشتی &quot;کە لە سەردەمی ئیسلامیدا بەهۆی خراپبوونی پێشکەوتووانەی فێرکاریی مەگوشی (پیاوی ئاینی) زەردەشتییەوە یارمەتیدەر بووە&quot; {{sfnp|Gnoli|1989|p=512}}

===لە هونەر و هێماگەریدا===
[[File:Kanishka I with god Orlagno.jpg|thumb|upright=1.5|شاهنشای کوشان کەنیشکای یەکەم لەگەڵ خوداوەند ''ئۆرلەگنۆ'' (وارەزەنگ).]]
تاکە بەڵگەی کولتێک لە گێڕانەوەی سەدەی یەکەمی [[سترابۆ|سترابۆدا]] دەردەکەوێت، کە ڕەنگە لەسەر فەرمانڕەوای نیارکۆس ڕاپۆرت بکات کە [[کرمان|کرمانیەکان]] خوداوەندێکی سەرکەوتنیان دەپەرست (جۆگرافیکا، ١٥.٢.١٤). ئەوەی کە ئەمە بەهرام / وارەزەنگ بووە، بەدووری نازانرێت ئەگەر وەک سترابۆ دەڵێت، ئەو &quot;تاکە خودا&quot;ی ئەوان بووبێت.

لە سەردەمی [[ئیمپراتۆریەتی سێلۆسید|سێلۆسیدەکان]] (330–150&amp;nbsp;پ.ز) و [[ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی|ئەرشەکەکان]] (250&amp;nbsp;پ.ز–226&amp;nbsp;س)، واتە لە ئیمپراتۆریەتەکانی ژێر کاریگەری فەرهەنگی هێلینیکدا، ''وارەزەنگ'' هەم وەک [[ئاریس]] ناسێندرا و هەم پەیوەندی بەم هاوسەنگییەوە هەبوو لە پەیکەرسازی و هێماسازی بە چاکی پشتڕاستکراوەتەوە، دیارترینیان لە نووسراوەکەی [[ئەنتیۆکۆسی یەکەم تیۆسی کۆماجین]]، کە هەر سێ ناوەکە پێکەوە تێیدا هاتووە.

ئەوەی کە بەهرام/وارەزەنگ بە خوداوەندی پارێزەری گەشتیاران دادەنرا، ڕەنگە لە پەیکەری بەردی قەبارە ژیانی ئەو خوداوەندە لەسەر ڕێگای سەرەکی لە بێهیستون ڕەنگ بداتەوە. لەوێ وارەزەنگ بە جامێکەوە و لە پێیەکانیدا چەکۆیەک و پێستی شێرێکی لە ژێرەوەیدا پاڵکەوتووە.

لە سەرەتای سەردەمی ساسانییەکاندا هێشتا وارەزەنگ یان وەرەهرام وەک هێراکلیسی یۆنانی نوێنەرایەتی دەکرێت. لە نەخشی [[ئەردەشێر بابەکان|ئەردەشیری یەکەم]] لە نەخشی ڕەجەب سێیەمدا، وەرەهرام یان وارەزەنگ وەک یەکێک لە دوو کەسایەتی بچووکتر لە نێوان [[وەرمەز]] و شا دەردەکەوێت. لەوێدا پێستی شێرێکی لە دەستی چەپیدایە و لە دەستی ڕاستیدا چەکۆیەک دەجووڵێنێت. کەسایەتییە بچووکەکەی دیکە – کە پێدەچێت ڕێز لە وەرەهرام بگرێت – شای داهاتووە [[بارامی یەکەم|وەرەهرامی یەکەم]].

==ئاماژەپێکردنەکان==
{{Reflist|25em}}

== سەرچاوەکان ==
{{refbegin|colwidth=25em|small=y}}
* {{cite book |last1=Benveniste |first1=Émile  |last2=Renou |first2=Louis |name-list-style=amp |year=1934 |title=Vrtra et Vrθragna |place=Paris, FR |publisher=Imprimerie Nationale}} &lt;!-- as cited in Boyce et al. --&gt;
* {{cite book |last=Boyce |first=Mary |year=1975 |title=History of Zoroastrianism |volume=I, The early period |publisher=Brill |place=Leiden, NL |isbn=90-04-10474-7}} 
* {{cite book |last=Boyce |first=Mary |author-link=Mary Boyce |year=1982 |title=History of Zoroastrianism |volume=II, Under the Achamenians |publisher=Brill |place=Leiden, NL |isbn=90-04-06506-7}}
* {{cite book |first=J. |last=Duchesne-Guillemin |author-link=Jacques Duchesne-Guillemin |year=1973 |title=La religion de l'Iran ancien |lang=fr |trans-title=Religion of ancient Iran |location=Bombay, IN |publisher=Tata Press}} &lt;!--Originally published as ''La religion de l'Iran ancien'' (1962). --&gt;
* {{cite book |editor-last=Gershevitch |editor-first=Ilya |editor-link=Ilya Gershevitch |year=1959 |title=The Avestan Hymn to Mithra |publisher=[[Cambridge University Press]] |location=Cambridge |oclc=459329059 }}
* {{cite encyclopedia |last=Gnoli |first=Gherardo |year=1989 |title=Bahram in old and middle Iranian texts |encyclopedia=[[Encyclopaedia Iranica]] |volume=3 |place=New York, NY |publisher=Routledge &amp; Kegan Paul|pages=510–513}}
* {{cite encyclopedia | last1 = Gnoli |first1 = Gherardo |last2 = Jamzadeh  |first2 = P. | year = 1988 | title = Bahrām (Vərəθraγna) | encyclopedia  = [[Encyclopaedia Iranica]] |at=Vol.&amp;nbsp;III, Fasc. 5, pages&amp;nbsp;510–514 | url = http://www.iranicaonline.org/articles/bahram-1 }}
* {{cite book |last=de Menasce |first=Jean-Pierre |year=1958 |title=Une encyclopédie mazdéenne: le Dēnkart. Quatre conférences données à l'Université de Paris sous les auspices de la fondation Ratanbai Katrak |publisher=Presses Universitaires de France |location=Paris }}
* {{cite journal |last=Thieme |first=Paul |date=Oct–Dec 1960 |title=The 'Aryan' gods of the Mitanni treaties |journal=[[Journal of the American Oriental Society]] |volume=80 |issue=4 |pages=301–317 |doi=10.2307/595878 |jstor=595878}}
* {{cite book |last=Zaehner |first=Richard Charles |year=1955 |title=Zurvan, a Zoroastrian dilemma |publisher=Clarendon |location=Oxford, UK |isbn=0-8196-0280-9}}
{{refend}}</text>
      <sha1>93hbe00rze4995mr0xm416nq0oafe5o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457595</id>
      <parentid>1457594</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T11:53:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jackhanma69</username>
        <id>60609</id>
      </contributor>
      <origin>1457595</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16356" sha1="hyr370pvwvg0sve1gizzm92frkwpdad" xml:space="preserve">{{Short description|خودای جەنگ و سەرکەوتن لە ئاینی زەردەشتی}}
{{Infobox deity
 | type = زەردەشتی
 | deity_of =بەربەست شکێن &lt;br /&gt; خودای جەنگ و سەرکەوتن
 | image = [[File:God of Bahram in Taq-e Bostan.jpg|200px]]
 | caption      = نەخشی خوداوەند وارەزەنگ لەسەر ستوونێک لە [[تەکی بوستان]]، لە سەردەمی[[هونەری ساسانی|ساسانی]].
 | script_name = [[ئاڤێستان]]
 | script = وەرەسراگنا 𐬬𐬆𐬭𐬆𐬚𐬭𐬀𐬖𐬥𐬀‎
 | gender = نێر
 | planet = [[بارام (گەڕەستێرە)|وارام]]
 | symbol = سپیە ئەسپ، بای بەهێز، بەرازی کێوی، وشتر، گا، لاو یان جەوان، بەران، کێوە بزن، پیاوی چەکداری پایەبەرز، باڵندەی دڕندە
 | affiliation = سیوسێ خوداوەندەکان/یەزدانەکان, [[List of Zoroastrian month days|پارێزەرانی ڕۆژانەی مانگەکان]]
 | day = ٢٠ی هەر مانگێک لە [[ڕۆژژمێری ئێرانی]]، سێشەممەی هەر هەفتەیەک
 | associated_deities = [[میهر]], [[تیشر]], [[وایو و واتە]]
 | sacred_flower = [[سومبل]]
 | Greek_equivalent = [[ئارێس]]
 | roman_equivalent = [[مارس (میتۆلۆژیا)|مارس]]
}}
'''ڤەرەسراگنا''' یان '''وەرەسراگنا'''، '''وەرەسراغنا'''، '''وەرەتراگنا'''، '''وەرەتراغنا''' یان '''وارەزەنگ'''، '''وارەرەنگ''' '''بەهرام'''، '''بارام'''، '''وارام'''، '''وارەرام'''، '''وارارم''' ( {{Langx|ae|{{script|Avst|𐬬𐬆𐬭𐬆𐬚𐬭𐬀𐬖𐬥𐬀‎}}|vər-ə-θraɣna}}) [[یەزدان|یەزدانێکی]] [[دینی زەردەشتی|زەردەشتییە]] .&lt;ref name=&quot;Kuehn2011&quot;&gt;{{Cite book|last=Kuehn, Sara|url=https://books.google.com/books?id=AZWgdBCgmLYC|title=The Dragon in Medieval East Christian and Islamic Art|date=12 July 2011|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-18663-7|page=103|quote=With a foreword by Robert Hillenbrand}}&lt;/ref&gt; 

ناوی بێلایەن ''وەرەسراگنا'' پەیوەندی بە وشەی ئاوێستانی ''وەرەسرا'', 'بەربەست' و ''وەرەسراگنان'', 'سەرکەوتوو' هەیە.{{Sfnp|Gnoli|1989}} نوێنەرایەتی ئەم چەمکە خوداوەندی ڤێرێتراگنا دەکات کە بناغەی &quot;سەرکەوتن&quot;ە و لەگەڵ &quot;وەک بەخشەرێکی سەرکەوتن وەرەسراگنا بە ڕوونی چێژ لە مەزنترین جەماوەریی کۆن وەرگرتووە&quot;. {{Sfnp|Boyce|1975}} لە زەردەشتی [[زمانی پاڵەوی|پەهلەوەیدا]]، وەرەسراگنا بوو بە {{Lang|pal-Prti|𐭥𐭫𐭧𐭫𐭠𐭭}} {{Lang|pal-Ku|وەرەهرام}} ، کە وەهرام، وێهرام، بەهرام، باهرام و جۆرەکانی دیکە لێیەوە سەرچاوە دەگرن.

سیفەتی پرۆتۆ-ئاریانی *ڤرتراغان کە هاوتایە لەگەڵ ناوی ئاوێستانی وەرەسراگنا، هەروەها لە سانسکریتی ڤێدی - ڤرترا، هاوڕیشەن. لە فەرهەنگی ڤێدیدا، ڤرتراهان بەزۆری ناوێکە کە بۆ ئیندرا بەکاردەهێنرێت{{Sfn|Thieme|1960}} دوای ئەوەی ڤرترای شکست پێهێنا. ڤرتراهان بە واتای &quot;بکوژی ڤرترا&quot; دێت.

==لە نووسینی ئاینیدا==

===لە ''بەهرام یەشت''===
{{بابەتی سەرەکی|بەهرام یەشت}}
''[[بەهرام یەشت|یەشت ١٤]]''، سروودی ستایشکردن بۆ وارەزەنگ، &quot;هەرچەندە بە شێوەیەکی خراپ پارێزراوە، بەڵام ئەوەی لەخۆدەگرێت کە پێدەچێت توخمە زۆر کۆنەکان بێت&quot;.{{sfnp|Boyce|1975|p=63}} لەوێدا، وارەزەنگ وەک &quot;بەرزترین جەنگاوەر&quot; (''یاشت'' ١٤.١) پێناسە دەکرێت، کە &quot;بنە بە هێزەوە تەیار کراوە&quot; (14.13)، لەگەڵ &quot;شکۆمەندی گەرم&quot; (14.3)، خاوەنی &quot;داگیرکەری زاڵ&quot; (14.64)، و لە جەنگی بەردەوامدایە لەگەڵ مرۆڤ و دێوەکان (14.4، 14.62).

وەرازەنگ تەنیا پەیوەندی بە هێزی لەشکری و سەرکەوتنەوە نییە. بۆ نموونە، ئەو پەیوەندی بە هێزی سێکسییەوە هەیە و &quot;پیاوبوون دەبەخشێت&quot; (''یاشت'' 14.29)، &quot;توانای چاکبوونەوە&quot;ی هەیە (14.3) و &quot;سەرسوڕهێنەر دەکات&quot;.  ''یەشت'' دەست پێدەکات بە ژماردنی ئەو دە شێوگەی کە وارەزەنگ تێیدا دەردەکەوێت: وەک بایەکی تێز (بایەکی خێرا) (14.2-5)؛ وەک جەنگاوەرێکی چەکدار (14.27) و وەک هەرزەکارێکی پانزە ساڵان (14.17)؛  و لە هەفت شێوگی دیکەدا وەک ئاژەڵ: گایەک کە شاخەکانی زێڕن (١٤.٧)؛ سپی ئەسپ کە گوێچکە و دەمی زێڕن (١٤.٩)؛  وشترێک لە گەرمادا (١٤.١١-١٣)؛ کێوە بەرازێک (١٤.١٥)؛ باڵندەی دڕندە (باز، هەڵۆ، واشە) (''veregna''، 14.19-21)؛ بەرانێک (١٤.٢٣)؛  و بزنێکی کێوی (١٤.٢٥). زۆرێک لەم شێوگانە لەگەڵ خوداوەندەکانی یان یەزدانەکانی دیکەشدا هاوبەشن، بۆ نموونە لاو یان جەوان و گا و ئەسپیش دەگەڕێتەوە بۆ [[تیشریا]]. بە هەمان شێوە باڵندە و وشتر و با بۆ ''[[وایو-واتە]]''، ئەندامێکی دیکەی پانتێۆنی زەردەشتی پەیوەست بە سەرکەوتنی جەنگییەوە.

===لە نووسینەکانی تردا===
وارەزەنگ لەگەڵ [[چیستا]] دۆستی سەرەکی [[میهران]] (''[[میهر یاشت]]'' 10.70).  هەروەها چەند بەشێک لە ''وەهرام یەشت'' لە سروودەکانی تایبەت بە خوداوەندەکانی تردا دەردەکەون، بەڵام بە دەگمەن دەتوانرێت دیاری بکرێت کە ئەو بەشانە بە چ ئاراستەیەک کۆپی کراون.

ناسینەوەی وارەزەنگ وەک بەرازێک لە ''یاشت'' ١٤ وایکرد ئیلیا گێرشێڤیچ دامۆیس ئوپامانا بناسێتەوە &amp;ndash;  بەرازێک لە سروودی ئاڤێستانی بۆ میترا &amp;ndash;  بۆ ئەوەی ببێتە ئەلتەر-ئیگۆی وارەزەنگ.{{sfnp|گێرشێڤیچ|1959|pp=166–169}}{{sfnp|گنۆلی|1989|p=511}}{{sfnp|بۆیس|1975|loc=p.  83، تێبینی 416}}

==لە ڕۆشنبیری و نەریتدا==
[[File:Bistoon Kermanshah.jpg|thumb|[[بێستوون|پەیکەری هەرکولیس لە بێستون]], تەرخانکراوە بەناوی &quot;هێراکلێس کەلینیکۆس&quot; ({{math|Ἡρακλῆν Καλλίνικον}}, &quot;هێراکلیسی شکۆمەند لە سەرکەوتن&quot;) لەلایەن پارێزگارێکی [[سەلیکی|سەلیوکی]] لە ١٤٨ پ.ز. دروستکراوە  .&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Visscher |first1=Marijn S. |title=Beyond Alexandria: Literature and Empire in the Seleucid World |year=2020 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-005908-8 |page=75, note 26 |url=https://books.google.com/books?id=4yntDwAAQBAJ&amp;pg=PA75 |language=en}}&lt;/ref&gt; هەندێک وەک وێناکردنی سەردەمی هێلینیستی بۆ وارەزەنگ وەک هێراکلیس لێکیانداوە.{{sfnp|Gnoli|Jamzadeh|1988|pp=510–514}}{{sfnp|Gnoli|Jamzadeh|1988|pp=510–514}}]]

===لە پلەبەندی زەردەشتیدا===
لە پلەبەندی زەردەشتیی خوداوەندەکاندا، وارەزەنگ یان بارام یارمەتیدەری ''ئاشا وەهیشت'' (ئاڤێستان، فارسی ناوەڕاست: ''ئەردواهیشت'')ە، کە [[ئامێشا سپێنتا]] بەرپرسە لە ڕووناکیەکان. لە ساڵنامەی زەردەشتیدا کە لە سەردەمی کۆتاییەکانی شانشینی هەخامەنشیەکان (٥٤٨-٣٣٠ پێش زایین) دامەزراوە، بیستەمین ڕۆژی مانگ تەرخانکراوە بۆ وارەزەنگ (''سیرۆزا'' ١.٢٠).

لە نووسینەکانی دواتری پەهلەویدا ''وەرەهرام'' بە تایبەتی وەک یەکێک لە [[ئامێشا سپێنتا]]ەکان ڕێزی لێدەگیرێت، ئەمەش بە شێوەیەکی کاریگەر پلەی بەرزی پێدەبەخشێت بۆ سەرکەوتنەکانی لە پاشەکشەپێکردنی وەهریمەن.

===وەک ناوی هەسارەیەک===
لە [[ئیمپراتۆریەتی ساسانی|ئیمپراتۆریەتی ساسانی]] (٢٢٤-٦٥١ز)، هەسارەی [[مەریخ]] ناوی وەهرام بوو. زاهنەر ئەمە دەگەڕێنێتەوە بۆ کاریگەرییە هاوبەشەکانی سیستەمی ئەستێرەیی-خودا کلدان، کە بابلی [[نێرگال]] هەم خوداوەندی جەنگە و هەم ناوی هەسارەی سۆرە.

===بە ناوی پۆلێکی ئاگرەوە===
بە بڕوای بۆیس، دەربڕینی ئەمڕۆی ''[[ئاتار|ئاتاش]]-بەهرام'' وەک ناوی پیرۆزترین چینی ئاگرەکان، تێکەڵکردنی کەسایەتی &quot;ئاگری سەرکەوتوو&quot;یە لەگەڵ نووسراوی &quot;ئاگری بەهرام&quot; لە شوێنەواری دێرینی ''کابەی زەردەشت''، لە کاتێکدا ئەم دووەمیان ئەوەیە کە ئێستا بە زاراوەی ''ئاتاش-بەهرام'' [[گێراردۆ گنۆلی]] تێدەگەین. هۆکاری گۆڕانکارییەکە دەگەڕێنێتەوە بۆ تێنەگەیشتنێکی سروشتی &quot;کە لە سەردەمی ئیسلامیدا بەهۆی خراپبوونی پێشکەوتووانەی فێرکاریی مەگوشی (پیاوی ئاینی) زەردەشتییەوە یارمەتیدەر بووە&quot; {{sfnp|Gnoli|1989|p=512}}

===لە هونەر و هێماگەریدا===
[[File:Kanishka I with god Orlagno.jpg|thumb|upright=1.5|شاهنشای کوشان کەنیشکای یەکەم لەگەڵ خوداوەند ''ئۆرلەگنۆ'' (وارەزەنگ).]]
تاکە بەڵگەی کولتێک لە گێڕانەوەی سەدەی یەکەمی [[سترابۆ|سترابۆدا]] دەردەکەوێت، کە ڕەنگە لەسەر فەرمانڕەوای نیارکۆس ڕاپۆرت بکات کە [[کرمان|کرمانیەکان]] خوداوەندێکی سەرکەوتنیان دەپەرست (جۆگرافیکا، ١٥.٢.١٤). ئەوەی کە ئەمە بەهرام / وارەزەنگ بووە، بەدووری نازانرێت ئەگەر وەک سترابۆ دەڵێت، ئەو &quot;تاکە خودا&quot;ی ئەوان بووبێت.

لە سەردەمی [[ئیمپراتۆریەتی سێلۆسید|سێلۆسیدەکان]] (330–150&amp;nbsp;پ.ز) و [[ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی|ئەرشەکەکان]] (250&amp;nbsp;پ.ز–226&amp;nbsp;س)، واتە لە ئیمپراتۆریەتەکانی ژێر کاریگەری فەرهەنگی هێلینیکدا، ''وارەزەنگ'' هەم وەک [[ئاریس]] ناسێندرا و هەم پەیوەندی بەم هاوسەنگییەوە هەبوو لە پەیکەرسازی و هێماسازی بە چاکی پشتڕاستکراوەتەوە، دیارترینیان لە نووسراوەکەی [[ئەنتیۆکۆسی یەکەم تیۆسی کۆماجین]]، کە هەر سێ ناوەکە پێکەوە تێیدا هاتووە.

ئەوەی کە بەهرام/وارەزەنگ بە خوداوەندی پارێزەری گەشتیاران دادەنرا، ڕەنگە لە پەیکەری بەردی قەبارە ژیانی ئەو خوداوەندە لەسەر ڕێگای سەرەکی لە بێهیستون ڕەنگ بداتەوە. لەوێ وارەزەنگ بە جامێکەوە و لە پێیەکانیدا چەکۆیەک و پێستی شێرێکی لە ژێرەوەیدا پاڵکەوتووە.

لە سەرەتای سەردەمی ساسانییەکاندا هێشتا وارەزەنگ یان وەرەهرام وەک هێراکلیسی یۆنانی نوێنەرایەتی دەکرێت. لە نەخشی [[ئەردەشێر بابەکان|ئەردەشیری یەکەم]] لە نەخشی ڕەجەب سێیەمدا، وەرەهرام یان وارەزەنگ وەک یەکێک لە دوو کەسایەتی بچووکتر لە نێوان [[وەرمەز]] و شا دەردەکەوێت. لەوێدا پێستی شێرێکی لە دەستی چەپیدایە و لە دەستی ڕاستیدا چەکۆیەک دەجووڵێنێت. کەسایەتییە بچووکەکەی دیکە – کە پێدەچێت ڕێز لە وەرەهرام بگرێت – شای داهاتووە [[بارامی یەکەم|وەرەهرامی یەکەم]].

==ئاماژەپێکردنەکان==
{{Reflist|25em}}

== سەرچاوەکان ==
{{refbegin|colwidth=25em|small=y}}
* {{cite book |last1=Benveniste |first1=Émile  |last2=Renou |first2=Louis |name-list-style=amp |year=1934 |title=Vrtra et Vrθragna |place=Paris, FR |publisher=Imprimerie Nationale}} &lt;!-- as cited in Boyce et al. --&gt;
* {{cite book |last=Boyce |first=Mary |year=1975 |title=History of Zoroastrianism |volume=I, The early period |publisher=Brill |place=Leiden, NL |isbn=90-04-10474-7}} 
* {{cite book |last=Boyce |first=Mary |author-link=Mary Boyce |year=1982 |title=History of Zoroastrianism |volume=II, Under the Achamenians |publisher=Brill |place=Leiden, NL |isbn=90-04-06506-7}}
* {{cite book |first=J. |last=Duchesne-Guillemin |author-link=Jacques Duchesne-Guillemin |year=1973 |title=La religion de l'Iran ancien |lang=fr |trans-title=Religion of ancient Iran |location=Bombay, IN |publisher=Tata Press}} &lt;!--Originally published as ''La religion de l'Iran ancien'' (1962). --&gt;
* {{cite book |editor-last=Gershevitch |editor-first=Ilya |editor-link=Ilya Gershevitch |year=1959 |title=The Avestan Hymn to Mithra |publisher=[[Cambridge University Press]] |location=Cambridge |oclc=459329059 }}
* {{cite encyclopedia |last=Gnoli |first=Gherardo |year=1989 |title=Bahram in old and middle Iranian texts |encyclopedia=[[Encyclopaedia Iranica]] |volume=3 |place=New York, NY |publisher=Routledge &amp; Kegan Paul|pages=510–513}}
* {{cite encyclopedia | last1 = Gnoli |first1 = Gherardo |last2 = Jamzadeh  |first2 = P. | year = 1988 | title = Bahrām (Vərəθraγna) | encyclopedia  = [[Encyclopaedia Iranica]] |at=Vol.&amp;nbsp;III, Fasc. 5, pages&amp;nbsp;510–514 | url = http://www.iranicaonline.org/articles/bahram-1 }}
* {{cite book |last=de Menasce |first=Jean-Pierre |year=1958 |title=Une encyclopédie mazdéenne: le Dēnkart. Quatre conférences données à l'Université de Paris sous les auspices de la fondation Ratanbai Katrak |publisher=Presses Universitaires de France |location=Paris }}
* {{cite journal |last=Thieme |first=Paul |date=Oct–Dec 1960 |title=The 'Aryan' gods of the Mitanni treaties |journal=[[Journal of the American Oriental Society]] |volume=80 |issue=4 |pages=301–317 |doi=10.2307/595878 |jstor=595878}}
* {{cite book |last=Zaehner |first=Richard Charles |year=1955 |title=Zurvan, a Zoroastrian dilemma |publisher=Clarendon |location=Oxford, UK |isbn=0-8196-0280-9}}
{{refend}}

==خوێندنەوەی زیاتر==
{{refbegin}}
* {{cite book |last=Dumezil |first=G. |author-link=Georges Dumezil |year=1970 |title=The destiny of the warrior |location=Chicago, IL |publisher=University of Chicago Press |isbn=0-226-16970-7 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/destinyofwarrior00dume}}
* {{cite book |last=Lommel |first=Herman |year=1939 |title=Der arische Kriegsgott |place=Frankfurt am Main, DE |publisher=Klostermann}}
* {{cite book |last=Puhvel |first=Jaan |year=1989 |title=Comparative Mythology |place=Baltimore, MD |publisher=Johns Hopkins University Press |isbn=0-8018-3938-6}}
* {{cite book |last=West |first=E.W. |author-link=Edward William West |year=1880 |chapter=Marvels of Zoroastrianism: The Bahman Yasht |editor-last=Müller |editor-first=F.M. |editor-link=Max Müller |title=[[Sacred Books of the East]] |volume=5 |publisher=Oxford U. Press |place=Oxford, UK}}
{{refend}}</text>
      <sha1>hyr370pvwvg0sve1gizzm92frkwpdad</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>کۆچی دوایی و پرسەی حافز ئەسەد</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287027</id>
    <revision>
      <id>1457587</id>
      <timestamp>2025-07-09T11:22:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>بە وەرگێڕانی کردنەوەی بەش لە پەڕەی «[[:ar:Special:Redirect/revision/69109567|وفاة وجنازة حافظ الأسد]]» دروست کراوە.</comment>
      <origin>1457587</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5008" sha1="liuqsi7e3qf3a042n5dcoex49q1oipy" xml:space="preserve">[[حافز ئەسەد]] ، [[پێڕستی سەرۆک کۆمارەکانی سووریا|١٨ھەمین]] سەرۆکی [[سەرۆک کۆماری سووریا|سووریا]] لە ١٠ی حوزەیرانی ٢٠٠٠ لە تەمەنی ٦٩ ساڵیدا بەھۆی [[جەڵدەی دڵ|جەڵتەی دڵەوە]] کۆچی دوایی کرد، &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://amp.theguardian.com/world/2000/jun/10/israel3 |وێبگە=[[الغارديان]]}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite news|last=MacFarquhar|first=Neil|date=11 June 2000|title=Hafez al-Assad, Who Turned Syria Into a Power in the Middle East, Dies at 69|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2000/06/11/world/hafez-al-assad-who-turned-syria-into-a-power-in-the-middle-east-dies-at-69.html}}&lt;/ref&gt; غوسلی مردوو دوای سێ ڕۆژ لە [[دیمەشق]] بەڕێوەچوو، و لە مەزارگەیەکدا لە زێدی خۆی لە قرداحە لە [[پارێزگای لازقیە|پارێزگای لازقییە]]، شانبەشانی کوڕە گەورەکەی بەناوی باسیل ئەسەد بە خاک سپێردرا کە لە ساڵی ١٩٩٤ کۆچی دوایی کرد. &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=http://news.bbc.co.uk/hi/arabic/news/newsid_788000/788612.stm |وێبگە=news.bbc.co.uk}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.upi.com/Archives/2000/06/13/Syrias-Assad-laid-to-rest/3547960868800/ |وێبگە=UPI}}&lt;/ref&gt;

جێگرەکەی [[عەبدولحەلیم خەددام]] بە پلەی چاودێر تا ئەوکاتەی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی کۆمار بەڕێوەچوو، جێگەی گرتەوە. زۆرێک لە سەرکردە نیشتمانییەکان سەرەخۆشییان کرد لە کاتێکدا تەرمی ناوبراو لە کۆشکی شەعب بوو. &lt;ref&gt;{{Cite web |last=agencies |first=Staff and |ڕێکەوت=13 June 2000 |ناونیشان=http://www.theguardian.com/world/2000/jun/13/israel4 |وێبگە=the Guardian}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.al-jazirah.com/2000/20000614/fe4.htm |وێبگە=www.al-jazirah.com}}&lt;/ref&gt;

دوای مردنی ئەسەد، بۆ ماوەی ٤٠ ڕۆژ لە [[سووریا|سوریا]] و ٧ ڕۆژ لە [[لوبنان]] ماتەمینی ڕاگەیەندرا. &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=http://www.presidentassad.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=215:the-funeral-of-president-hafez-assad&amp;catid=86&amp;Itemid=474 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20141006132925/http://www.presidentassad.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=215:the-funeral-of-president-hafez-assad&amp;catid=86&amp;Itemid=474 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=6 October 2014}}&lt;/ref&gt; [[میسر|میسر،]] [[ئوردن]] [[عومان|، فەلەستین،]] [[دەسەڵاتی نیشتمانیی فەلەستین|دەسەڵاتی نیشتمانی فەلەستین]] ، ئێران ، [[ئێران|مەغریب]] [[مەغریب|،]] [[میرنشینە یەکگرتووە عەرەبییەکان|ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی،]] [[کووەیت|کوێت،]] [[یەمەن|یەمەن،]] [[قەتەر]] بۆ ماوەی سێ ڕۆژ پشووی نیشتمانییان ڕاگەیاند. &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.kuna.net.kw/ArticlePrintPage.aspx?id=1089480&amp;language=en}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite news|last=Sachs|first=Susan|date=11 June 2000|title=TRANSITION IN SYRIA; Apprehension and Hope for Stability in Mideast|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2000/06/11/world/transition-in-syria-apprehension-and-hope-for-stability-in-mideast.html}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.kuna.net.kw/ArticleDetails.aspx?language=en&amp;id=1089500}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=http://edition.cnn.com/TRANSCRIPTS/0006/10/se.02.html |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20220408134859/http://edition.cnn.com/TRANSCRIPTS/0006/10/se.02.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=8 April 2022 |ڕێکەوتی سەردان=6 May 2022}}&lt;/ref&gt; [ &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/785559.stm}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://allafrica.com/stories/200006110040.html |وێبگە=[[AllAfrica]]}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.kuna.net.kw/ArticleDetails.aspx?language=en&amp;id=1089687}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.kuna.net.kw/ArticleDetails.aspx?language=en&amp;id=1089534}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.kuna.net.kw/ArticleDetails.aspx?id=1089514&amp;language=en}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.kuna.net.kw/ArticleDetails.aspx?id=1089485&amp;language=en}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.kuna.net.kw/ArticlePrintPage.aspx?id=1089410&amp;language=en}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.kuna.net.kw/ArticleDetails.aspx?id=1089483&amp;language=en}}&lt;/ref&gt; دوای سێ ڕۆژ پرسەکەی بەڕێوەچوو. {{Sfn|Freedman|2002}}

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>liuqsi7e3qf3a042n5dcoex49q1oipy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457588</id>
      <parentid>1457587</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T11:26:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457588</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4955" sha1="ekws77g2akiau5i0hksnj9960i3vqvg" xml:space="preserve">{{Databox}}[[حافز ئەسەد]]، [[پێڕستی سەرۆک کۆمارەکانی سووریا|١٨ھەمین]] سەرۆکی [[سەرۆک کۆماری سووریا|سووریا]] لە ١٠ی حوزەیرانی ٢٠٠٠ لە تەمەنی ٦٩ ساڵیدا بەھۆی [[جەڵدەی دڵ|جەڵدەی دڵەوە]] کۆچی دوایی کرد،&lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://amp.theguardian.com/world/2000/jun/10/israel3 |وێبگە=[[الغارديان]]}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite news|last=MacFarquhar|first=Neil|date=11 June 2000|title=Hafez al-Assad, Who Turned Syria Into a Power in the Middle East, Dies at 69|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2000/06/11/world/hafez-al-assad-who-turned-syria-into-a-power-in-the-middle-east-dies-at-69.html}}&lt;/ref&gt; غوسلی مردوو دوای سێ ڕۆژ لە [[دیمەشق]] بەڕێوەچوو، و لە مەزارگەیەکدا لە زێدی خۆی لە قرداحە لە [[پارێزگای لازقیە|پارێزگای لازقیە]]، شانبەشانی کوڕە گەورەکەی بەناوی [[باسیل ئەسەد]] بە خاک سپێردرا کە لە ساڵی ١٩٩٤ کۆچی دوایی کرد.&lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=http://news.bbc.co.uk/hi/arabic/news/newsid_788000/788612.stm |وێبگە=news.bbc.co.uk}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.upi.com/Archives/2000/06/13/Syrias-Assad-laid-to-rest/3547960868800/ |وێبگە=UPI}}&lt;/ref&gt;

جێگرەکەی [[عەبدولحەلیم خەددام]] بە پلەی چاودێر تا ئەوکاتەی ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی کۆمار بەڕێوەچوو، جێگەی گرتەوە. زۆرێک لە سەرکردە نیشتمانییەکان سەرەخۆشییان کرد لە کاتێکدا تەرمی ناوبراو لە کۆشکی شەعب بوو.&lt;ref&gt;{{Cite web |last=agencies |first=Staff and |ڕێکەوت=13 June 2000 |ناونیشان=http://www.theguardian.com/world/2000/jun/13/israel4 |وێبگە=the Guardian}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.al-jazirah.com/2000/20000614/fe4.htm |وێبگە=www.al-jazirah.com}}&lt;/ref&gt;

دوای مردنی ئەسەد، بۆ ماوەی ٤٠ ڕۆژ لە [[سووریا|سووریا]] و ٧ ڕۆژ لە [[لوبنان]] ماتەمینی ڕاگەیەندرا.&lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=http://www.presidentassad.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=215:the-funeral-of-president-hafez-assad&amp;catid=86&amp;Itemid=474 |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20141006132925/http://www.presidentassad.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=215:the-funeral-of-president-hafez-assad&amp;catid=86&amp;Itemid=474 |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=6 October 2014}}&lt;/ref&gt; [[میسر|میسر]] [[ئوردن]]، [[دەسەڵاتی نیشتمانیی فەلەستین|دەسەڵاتی نیشتمانی فەلەستین]]، [[ئێران]]، [[مەغریب]]، [[میرنشینە یەکگرتووە عەرەبییەکان|ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی]]، [[کووەیت|کووەیت]]، [[یەمەن|یەمەن]]، [[قەتەر]] بۆ ماوەی سێ ڕۆژ پشووی نیشتمانییان ڕاگەیاند.&lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.kuna.net.kw/ArticlePrintPage.aspx?id=1089480&amp;language=en}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite news|last=Sachs|first=Susan|date=11 June 2000|title=TRANSITION IN SYRIA; Apprehension and Hope for Stability in Mideast|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2000/06/11/world/transition-in-syria-apprehension-and-hope-for-stability-in-mideast.html}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.kuna.net.kw/ArticleDetails.aspx?language=en&amp;id=1089500}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=http://edition.cnn.com/TRANSCRIPTS/0006/10/se.02.html |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20220408134859/http://edition.cnn.com/TRANSCRIPTS/0006/10/se.02.html |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=8 April 2022 |ڕێکەوتی سەردان=6 May 2022}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/785559.stm}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://allafrica.com/stories/200006110040.html |وێبگە=[[AllAfrica]]}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.kuna.net.kw/ArticleDetails.aspx?language=en&amp;id=1089687}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.kuna.net.kw/ArticleDetails.aspx?language=en&amp;id=1089534}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.kuna.net.kw/ArticleDetails.aspx?id=1089514&amp;language=en}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.kuna.net.kw/ArticleDetails.aspx?id=1089485&amp;language=en}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.kuna.net.kw/ArticlePrintPage.aspx?id=1089410&amp;language=en}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=https://www.kuna.net.kw/ArticleDetails.aspx?id=1089483&amp;language=en}}&lt;/ref&gt; دوای سێ ڕۆژ پرسەکەی بەڕێوەچوو. {{Sfn|Freedman|2002}}

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>ekws77g2akiau5i0hksnj9960i3vqvg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>زانکۆی دیمەشق</title>
    <ns>0</ns>
    <id>287028</id>
    <revision>
      <id>1457590</id>
      <timestamp>2025-07-09T11:30:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <comment>بە وەرگێڕانی کردنەوەی بەش لە پەڕەی «[[:ar:Special:Redirect/revision/70836514|جامعة دمشق]]» دروست کراوە.</comment>
      <origin>1457590</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2780" sha1="gaj46cvcsoc6bmahib3eeitw7m91yeg" xml:space="preserve">'''زانکۆی دیمەشق''' کۆنترین و گەورەترین زانکۆی حکومییە لە [[سووریا|کۆماری عەرەبی سووریا]]. بنکە سەرەکییەکەی دەکەوێتە پایتەختی [[دیمەشق]] و لقەکانی لە ژمارەیەک پارێزگای دیکەدایە. بە یەکێک لە کۆنترین زانکۆ حکوومییەکانی جیھانی عەرەبی دادەنرێت، بەو پێیەی یەکەم ناوکی بۆ ساڵی ١٩٠٣ دەگەڕێتەوە، لەگەڵ دامەزراندنی قوتابخانەی پزیشکی کە لقەکانی پزیشکی مرۆڤ و دەرمانسازی لەخۆگرتبوو. &lt;ref name=&quot;مكتبة نوبل&quot;&gt;الدكتور عبد الكريم رافق: تاريخ الجامعة السورية: البداية والنمو 1901 - 1946، دمشق: مكتبة نوبل 2004 {{Cite web |ناونیشان=http://damascusuniversity.edu.sy/ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20180224033247/http://damascusuniversity.edu.sy/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=24 فبراير 2018 |ڕێکەوتی سەردان=20 يونيو 2014}}&lt;/ref&gt;

لە ساڵی ١٩١٣ قوتابخانەی یاسا دامەزرا و لە ساڵی ١٩٢٣ ئەو دوو قوتابخانەیە یەکیگرت و ئەو قوتابخانەیەیان پێکھێنا کە بە &quot;زانکۆی سوریا&quot; ناسرا، کە تا ساڵی ١٩٥٨ ئەم ناوەی ھێشتەوە، کاتێک ناوەکەی گۆڕدرا بۆ زانکۆی دیمەشق.

زانکۆکە ژمارەیەکی زۆر لە کۆلێژ و پەیمانگای باڵا و پەیمانگای کارپێکراو لەخۆدەگرێت، جگە لە قوتابخانەی پەرستاری. پەیمانگایەکی تایبەتی ھەیە بە فێرکردنی زمانی عەرەبی بۆ ئەو کەسانەی کە زمانی دایکی نین، گەورەترین پەیمانگایە لە جۆری خۆیدا لە جیھانی عەرەبیدا. هەروەها لەڕووی ژمارەی خوێندکارەوە لە ڕیزبەندی گەورەترین زانکۆکانی ناوچەکەدایە. &lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=http://edufina.com/%D8%A3%D8%B3%D8%A8%D9%88%D8%B9%D9%8A-%D8%A5%D8%AF%D9%8A%D9%88%D9%81%D9%8A%D9%86%D8%A7/%D8%A3%D9%83%D8%A8%D8%B1-5-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A-%D9%85%D9%86-%D8%AD/ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20141105152337/http://edufina.com/أسبوعي-إديوفينا/أكبر-5-جامعات-في-العالم-العربي-من-ح/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=5 نوفمبر 2014 |ڕێکەوتی سەردان=17 حزيران 2014}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>gaj46cvcsoc6bmahib3eeitw7m91yeg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457591</id>
      <parentid>1457590</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T11:31:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457591</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2796" sha1="237e9d2q3wedr0foz9gm8xnmp667gqx" xml:space="preserve">'''زانکۆی دیمەشق''' کۆنترین و گەورەترین زانکۆی حکوومییە لە [[سووریا|کۆماری عەرەبی سووریا]]. بنکە سەرەکییەکەی دەکەوێتە پایتەختی [[دیمەشق]] و لقەکانی لە ژمارەیەک پارێزگای دیکەدایە. بە یەکێک لە کۆنترین [[زانکۆ]] حکوومییەکانی [[جیھانی عەرەبی]] دادەنرێت، بەو پێیەی یەکەم ناوکی بۆ ساڵی ١٩٠٣ دەگەڕێتەوە، لەگەڵ دامەزراندنی قوتابخانەی پزیشکی کە لقەکانی پزیشکی مرۆڤ و دەرمانسازی لەخۆگرتبوو.&lt;ref name=&quot;مكتبة نوبل&quot;&gt;الدكتور عبد الكريم رافق: تاريخ الجامعة السورية: البداية والنمو 1901 - 1946، دمشق: مكتبة نوبل 2004 {{Cite web |ناونیشان=http://damascusuniversity.edu.sy/ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20180224033247/http://damascusuniversity.edu.sy/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=24 فبراير 2018 |ڕێکەوتی سەردان=20 يونيو 2014}}&lt;/ref&gt;

لە ساڵی ١٩١٣ قوتابخانەی یاسا دامەزرا و لە ساڵی ١٩٢٣ ئەو دوو قوتابخانەیە یەکیگرت و ئەو قوتابخانەیەیان پێکھێنا کە بە «زانکۆی سووریا» ناسرا، کە تا ساڵی ١٩٥٨ ئەم ناوەی ھێشتەوە، کاتێک ناوەکەی گۆڕدرا بۆ زانکۆی دیمەشق.

زانکۆکە ژمارەیەکی زۆر لە کۆلێژ و پەیمانگای باڵا و پەیمانگای کارپێکراو لەخۆدەگرێت، جگە لە قوتابخانەی پەرستاری. پەیمانگایەکی تایبەتی ھەیە بە فێرکردنی زمانی [[عەرەبی]] بۆ ئەو کەسانەی کە زمانی دایکی نین، گەورەترین پەیمانگایە لە جۆری خۆیدا لە جیھانی عەرەبیدا. ھەروەھا لەڕووی ژمارەی خوێندکارەوە لە ڕیزبەندی گەورەترین زانکۆکانی ناوچەکەدایە.&lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=http://edufina.com/%D8%A3%D8%B3%D8%A8%D9%88%D8%B9%D9%8A-%D8%A5%D8%AF%D9%8A%D9%88%D9%81%D9%8A%D9%86%D8%A7/%D8%A3%D9%83%D8%A8%D8%B1-5-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A-%D9%85%D9%86-%D8%AD/ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20141105152337/http://edufina.com/أسبوعي-إديوفينا/أكبر-5-جامعات-في-العالم-العربي-من-ح/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=5 نوفمبر 2014 |ڕێکەوتی سەردان=17 حزيران 2014}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>237e9d2q3wedr0foz9gm8xnmp667gqx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1457596</id>
      <parentid>1457591</parentid>
      <timestamp>2025-07-09T11:58:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>1silent scientist</username>
        <id>51740</id>
      </contributor>
      <origin>1457596</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5674" sha1="k63qn425ld8dmar25tzp9rweyflbi6v" xml:space="preserve">{{Infobox university
 | name                   = زانکۆی دیمەشق
 | native_name            = {{lang|ar|جامعة دمشق}}
 | latin_name             = 
 | image_name             = Damascus University.jpg
 | image_size             =
 | caption                = بارەگای سەرەکی زانکۆی دیمەشق لە [[بەرامکە]] | motto                  = {{lang|ar|وَقُل رَّبِّ زِدْنِي عِلْمًا}}
([[قورئان]], [[s:The Holy Qur'an (Maulana Muhammad Ali)/20. Ta Ha|20:114]])
 | mottoeng               = 
 | established            = ١٩٢٣ (قوتابخانەی پزیشکی لە ساڵی ١٩٠٣)
 | type                   = گشتی
 | endowment              = 
 | administrative_staff   = 2,697&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.damascusuniversity.edu.sy/index.php?lang=2 |title=Damascus University|date=2023-08-02 |access-date=2023-08-02}}&lt;/ref&gt;
 | faculty                = 
 | president              = د.مستەفا سەعیم ئەلداھر&lt;ref&gt;{{Cite web |title=مرسوم رئاسي: تعيين مصطفى صائم الدهر رئيساً لجامعة دمشق بموجب |url=https://alikhbariah.com/مرسوم-رئاسي-تعيين-مصطفى-صائم-الدهر-رئي/ |date=30 June 2025 |access-date=29 June 2025 |website=[[Syrian News Channel|Alikhbaria Syria]] |language=ar |archive-url=https://web.archive.org/web/20250629220712/https://alikhbariah.com/مرسوم-رئاسي-تعيين-مصطفى-صائم-الدهر-رئي/ |archive-date=29 June 2025 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
 | provost                = 
 | principal              = 
 | rector                 = 
 | chancellor             = 
 | vice_chancellor        = 
 | dean                   = 
 | head_label             = 
 | head                   = 
 | students               = 182,503&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.damascusuniversity.edu.sy/index.php?lang=2 |title=Damascus University|date=2023-08-02 |access-date=2023-08-02}}&lt;/ref&gt;
 | other_students         = 9,289 خوێندکاری نێونەتەوەیی
 | undergrad              = 169,067
 | postgrad               = 13,436
 | doctoral               = 1,211
 | city                   = [[دیمەشق]]
 | state                  = 
 | country                = [[سووریا]]
 | campus                 = شارستانی
 | former_names           = زانکۆی سووریا (١٩٢٣–١٩٥٨)
 | free_label             = 
 | free                   = 
 | colors                 = 
 | colours                = 
 | mascot                 = 
 | nickname               = 
 | affiliations           = 
 | academic_affiliation   = {{hlist|[[United Nations Academic Impact|UNAI]]|[[Mediterranean Universities Union|UNIMED]]}}
 | website                = {{URL|1=https://damascusuniversity.edu.sy/index.php?lang=2|2=damascusuniversity.edu.sy}}
 | logo                   = Damascus University.png
}}'''زانکۆی دیمەشق''' کۆنترین و گەورەترین زانکۆی حکوومییە لە [[سووریا|کۆماری عەرەبی سووریا]]. بنکە سەرەکییەکەی دەکەوێتە پایتەختی [[دیمەشق]] و لقەکانی لە ژمارەیەک پارێزگای دیکەدایە. بە یەکێک لە کۆنترین [[زانکۆ]] حکوومییەکانی [[جیھانی عەرەبی]] دادەنرێت، بەو پێیەی یەکەم ناوکی بۆ ساڵی ١٩٠٣ دەگەڕێتەوە، لەگەڵ دامەزراندنی قوتابخانەی پزیشکی کە لقەکانی پزیشکی مرۆڤ و دەرمانسازی لەخۆگرتبوو.&lt;ref name=&quot;مكتبة نوبل&quot;&gt;الدكتور عبد الكريم رافق: تاريخ الجامعة السورية: البداية والنمو 1901 - 1946، دمشق: مكتبة نوبل 2004 {{Cite web |ناونیشان=http://damascusuniversity.edu.sy/ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20180224033247/http://damascusuniversity.edu.sy/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=24 فبراير 2018 |ڕێکەوتی سەردان=20 يونيو 2014}}&lt;/ref&gt;

لە ساڵی ١٩١٣ قوتابخانەی یاسا دامەزرا و لە ساڵی ١٩٢٣ ئەو دوو قوتابخانەیە یەکیگرت و ئەو قوتابخانەیەیان پێکھێنا کە بە «زانکۆی سووریا» ناسرا، کە تا ساڵی ١٩٥٨ ئەم ناوەی ھێشتەوە، کاتێک ناوەکەی گۆڕدرا بۆ زانکۆی دیمەشق.

زانکۆکە ژمارەیەکی زۆر لە کۆلێژ و پەیمانگای باڵا و پەیمانگای کارپێکراو لەخۆدەگرێت، جگە لە قوتابخانەی پەرستاری. پەیمانگایەکی تایبەتی ھەیە بە فێرکردنی زمانی [[عەرەبی]] بۆ ئەو کەسانەی کە زمانی دایکی نین، گەورەترین پەیمانگایە لە جۆری خۆیدا لە جیھانی عەرەبیدا. ھەروەھا لەڕووی ژمارەی خوێندکارەوە لە ڕیزبەندی گەورەترین زانکۆکانی ناوچەکەدایە.&lt;ref&gt;{{Cite web |ناونیشان=http://edufina.com/%D8%A3%D8%B3%D8%A8%D9%88%D8%B9%D9%8A-%D8%A5%D8%AF%D9%8A%D9%88%D9%81%D9%8A%D9%86%D8%A7/%D8%A3%D9%83%D8%A8%D8%B1-5-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A-%D9%85%D9%86-%D8%AD/ |ناونیشانی ئەرشیڤ=https://web.archive.org/web/20141105152337/http://edufina.com/أسبوعي-إديوفينا/أكبر-5-جامعات-في-العالم-العربي-من-ح/ |ڕێکەوتی ئەرشیڤ=5 نوفمبر 2014 |ڕێکەوتی سەردان=17 حزيران 2014}}&lt;/ref&gt;

== سەرچاوەکان ==</text>
      <sha1>k63qn425ld8dmar25tzp9rweyflbi6v</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>