Dagbani Wikipedia
dagwiki
https://dag.wikipedia.org/wiki/Sol%C9%94%C9%A3u
MediaWiki 1.45.0-wmf.7
first-letter
Miidiya
Diŋ'gahim
Yɛltɔɣa
Ŋun su
Ŋun su yɛltɔɣa
Wikipedia
Wikipedia yɛltɔɣa
Lahabali kɔligu
Lahabali kɔligu yɛltɔɣa
MiidiyaWiki
MiidiyaWiki yɛltɔɣa
Tɛmplet
Tɛmplet yɛltɔɣa
Sɔŋsim
Sɔŋsim yɛltɔɣa
Pubu
Pubu yɛltɔɣa
Salima
Salima yɛltɔɣa
MOS
MOS yɛltɔɣa
TimedText
TimedText talk
Module
Module talk
Tɛmplet:NUMBEROFARTICLES
10
244
116222
67919
2025-06-25T14:52:09Z
Dnshitobu
19
Updated content
116222
wikitext
text/x-wiki
{{NUMBEROFPAGES}}
4t6zeaz6lqs7w9n3tcdd2w22wn0hwej
Tɛmplet:Top Banner
10
280
116223
35997
2025-06-25T14:52:24Z
Dnshitobu
19
116223
wikitext
text/x-wiki
{| style="margin-top:10px; background:none;"
| style="width:65%; border:1px solid #a7d7f9; vertical-align:top; color:#000; padding: 0px 10px 10px 0px; -moz-border-radius: 10px; -webkit-border-radius: 10px; border-radius:10px;" |
<!-- "WELCOME TO WIKIPEDIA" AND ARTICLE COUNT -->
{| style="width:280px; border:none; background:none;"
| style="width:280px; text-align:center; white-space:nowrap; color:#000;" |
<div style="font-size:182%; border:none; margin:0; padding:.1em; color:#000;">Ni A Paabu Na
[[Lahabali kɔligu:Wikipedia-logo-v2-dag.svg|left|180px]]
[[Wikipidia]]!</div>
<div style="top:+0.2em; font-size:130%;">Baŋsim bayana kundi sokam ni tooi tɔhisabi.</div>
<div id="articlecount" style="font-size:120%;">Lahabaya '''[[Special:Statistics|{{NUMBEROFPAGES}}]]''' m-be [[Dagbanli]] bayana kundi ŋɔ ni.</div>
<div class="center">
[[Baŋsim dunoli:Alaafei mini Tilahi|Alaafei mini Tilahi]] — [[:Pubu:Ninsala buɣusibu|Daadam biɛhagu]] — [[Baŋsim dunoli:Salya karibu|Salya karibu]] — [[Baŋsim dunoli:Saŋmarisi baŋsim|Saŋmarisi baŋsim]]
</div>
<div class="center">
[[Baŋsim dunoli:So biɛhigu karuŋ|So biɛhigu karuŋ]] — [[Baŋsim dunoli:Kurimbuni yɛltoɣa|Kurimbuni yɛltoɣa]] — [[Baŋsim dunoli:Tabibi|Tabibi]] — [[Baŋsim dunoli:Tabibi baŋsim|Tabibi baŋsim]]
</div>
<div class="center">
Kundi ŋɔ lahi mali: [[Kpiɛriti]] — [https://dag.wikipedia.org/wiki/Di%C5%8B%27gahim:AllPages?from=&to=&namespace=104 Salima] — [[:Pubu:Shɛhira gbaŋ|Shɛhira gbana]] — [[Yɛltɔɣataɣamalisi]]
</div>
<div class="left">
'''- [[Diŋ'gahim:AllPages|Lahabaya Zaa]] -'''
</div>
|}
|}
5l3c5xfintnizsj9dzn2lb8ehbuty0h
Akwasi Afrifa
0
2170
116231
116141
2025-06-25T17:07:00Z
Attah Mohammed
1126
Mali niŋ ka pahi shɛŋa
116231
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
{{E-Class}}
'''Brigadier Akwasi Afrifa''' (bɛ dɔɣi o la silimiingoli April 24, yuuni 1936 – ka o kpi silimiingoli June 26, yuuni 1979) O daa nyɛla [[Ghana]] linjima, pukpara, Naa ni siyaasa nira. Ŋuni n-daa nyɛ [[Ghana]] zuɣulana ni toondana n-ti linjima gɔmnanti yuuni 1969 ni daambalo n-ti tiŋgbani zuɣulana tali komiisa yuuni 1969 mini 1970 sunsuuni. O daa lahi tuɣi kparilim mini siyaasa tali. Bɛ daa piigi o jintɔra yuuni 1979, amaa bɛ daa ku o pɔi ka o na bi ʒini o nam kuɣu zuɣu. Bɛ daa ku o ni zuɣulana kura ayi shɛba gba, [[Ignatius Kutu Acheampong|General Kutu Acheampong]] mini General [[Fred Akuffo]], ni linjimanima anu, (Utuka, Felli, Boakye, Robert Kotei ni Amedume), silimiingoli June yuuni 1979. Bɛ daa tooi lahi zooi ka bɛ booni ''Okatakyie'' Akwasi Amankwaa Afrifa ni n-ti pahi ''abakomahene'' Krobo, Asante-Mampong nam yaɣali din be [[Ashanti Region]], [[Ghana]].
== Shikuru baŋsim ==
O ni daa naai o sɛkɛndiri shikuru [[Adisadel College]], o daa kpe Ghana linjin' tali ni yuuni 1957 ka bɛ daa zaŋ o tahi linjima shikuru yuli booni "Regular Officer's Special Training School". Din nyaaŋa, o daa lahi chaŋ Mons Officer Cadet School, Aldershot, [[England]] tiŋgbani ni yuuni 1958.<ref name=ghanaweb>{{cite web |url=http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/pop-up.php?ID=121 |title=Lt. Gen Akwasi Amankwa Afrifa Profile |access-date=7 September 2015 |work=GhanaWeb }}</ref> Ka o daa lahi naai linjima tali bohimbu Royal Military Academy, Sandhurst, [[England]] tiŋgbani ni. Yuuni 1961, o daa be shikuru yuli booni School of Infantry, Hythe, United Kingdom tiŋgbani ni.
Afrifa daa lahi nyɛla ŋun chaŋ Defence College, [[Teshie]], [[Accra]].<ref>{{Cite web |title=Brief Profile: Akwasi Amankwa Afrifa |url=http://justiceghana.com/blog/research/profiles/brief-profile-akwasi-amankwaa-afrifa/ |access-date=2022-08-04 |language=en-US}}</ref>
== Tuma ==
Yuuni 1960, Afrifa daa nyɛla bɛ ni zaŋ wuhi salo ni o lee lieutenant paa Ghana linjima tuma ni. Yuuni 1962 hali ni yuuni 1964, o daa na kuli bela ɔfisa tali ŋo puuni. O daa tirisi chaŋ linjima shikuru ŋan nya Defence College, ka be [[Teshie]], [[Accra]]. Afrifa daa nyɛla Ghana linjima nim puuni yino ŋun gba daa be "United Nations Operation in the Congo".<ref name=reformers>{{cite magazine |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,900744,00.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20081214144418/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,900744,00.html |url-status=dead |archive-date=December 14, 2008 |title=Reformer removed |access-date=2007-06-25 |magazine=[[Time (magazine)|Time]] | date=1969-04-11}}</ref> Afrifa daa zooya hali n ti lee "major". O daa lahi nyɛla linjima ŋun su linjim' bihi wumsibu yuuni 1965.<ref name=loc>{{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+gh0147) |title=The Military and the Government. |access-date=2007-06-25 |date=November 2004 |work=Library of Congress Country Studies |publisher=Library of Congress}}</ref><ref>{{cite web |url=http://home.comcast.net/~amaah/writings/ghana-without-nkrumah-men-in-charge.html |title=Ghana Without Nkrumah - The Men In Charge |access-date=2007-06-25 |author=Jon Kraus |date=April 1966 |work=Africa Report |publisher=Koranteng Ofosu-Amaah |archive-url=https://web.archive.org/web/20070619064850/http://home.comcast.net/~amaah/writings/ghana-without-nkrumah-men-in-charge.html |archive-date=19 June 2007 |url-status=dead}}</ref> O daa nyɛla ŋun be Kumasi, linjima tuun' zuɣu yuli booni "Second Infantry Brigade (din pa nya Central Command) of the Ghana Army".<ref name=ghana@50>{{cite web|url=http://www.ghana50.gov.gh/presidency/index.php?op=getAfrifa |title=Leaders of Ghana |access-date=2007-06-25 |work=Official Ghana@50 website |publisher=Ghana government |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928100225/http://www.ghana50.gov.gh/presidency/index.php?op=getAfrifa |archive-date=2007-09-28 }}</ref>
== Siyaasa ==
===Silimiingoli February biɛɣu pishi ni anahi yuuni 1966 kuul===
<ref>{{Cite web|title=allAfrica.com: myAfrica|url=http://myafrica.allafrica.com/view/people/main/id/07W6QhDF8ucCll12.html|website=myafrica.allafrica.com|access-date=2020-05-25}}</ref> [[Kumasi]], Afrifa daa nyɛla ŋun laɣi Emmanuel Kwasi Kotoka, ŋun daa nya colonel mini komanda ti Second Infantry Brigade zori.<ref name=kotoka>{{cite web |url=http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/pop-up.php?ID=120 |title=Lt-Gen Emmanuel Kwasi Kotoka Profile |access-date=7 September 2015 |work=GhanaWeb }}</ref> Lala saha maa, Ghana daa nyɛla paati yini tiŋgbani ŋo ni, siyaasa yaɣa daa nyɛla din lahi kani zaŋ zali kpani din daa nya "Preventive Detention Act of 1958" ka yuuni 1964 [[Kwame Nkrumah]] daa zaŋ o maŋ wuhi ni o lee tiŋgbani zuɣulana hali ni o nyɛvuli tariga. Yaha, Ghana ni tooi ʒiri daguli shɛli yiri sambamni ti kɔhira, cocoa daa nyɛla siɣi. Ŋɔ, n-ti pahi ku ariʒichi niŋ Ghana mulichi bimbɔra ni, ni wab' piɛla ka mani Volta mɔɣali,di daa che ka Ghana aʒiifu chee voli. Mulichi maa daa nyɛla ban nyee daa nyoni din daa nɛma daa ku gaa ka di tɔm kani, n-ti Ghana linjimanim.<ref name=loc/> Nkrumah daa yɛli lala saha maa linjimanim' ni bɛ mali ʒili zaŋ yi kampɛin chandi Rhodesia (din pa nya [[Zimbabwe]]) din daa niŋ ka bɛ gba moli ni bɛ dee maŋsulunsi siliminsi sani. Bɛ ni daa niŋ kamani bɛ shiri maandi la ʒili la, ka Kotoka daa zaŋ linjima shɛba ni pahi o maŋ zuɣu ka bɛ yi Kumasi n chaŋ Accra ni bɛ ti ŋmɛnpaai Nkrumah gɔmnanti maa. Afrifa n-daa nya ŋun kuli za o viɛnyɛla ŋmɛnpaai ŋɔ ni.<ref name="security services">{{cite web|url=http://www.ghana.gov.gh/NRC/Vol%204%20Chpt%201%20com.sec.rep.pdf |title=The Security Services |access-date=2007-06-25 |work=National Reconciliation Commission Report Volume 4, Chapter 1 |pages=24, 30 |date=October 2004 |publisher=Ghana Government |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20061016012351/http://www.ghana.gov.gh/NRC/Vol%204%20Chpt%201%20com.sec.rep.pdf |archive-date=October 16, 2006 }}</ref> Lahibali daa ti yina nyaaŋa wuhi, bɛ daa bi niŋ suhupiɛli ni daa bɔri niŋgbuna ni Soviet Union, [[China]] ni tiŋgbani shɛŋa,<ref>{{Cite web|title=Brigadier Akwasi Amankwaa Afrifa - @ MyTribute.Life|url=https://www.mytribute.life/Tribute/Brigadier%20Akwasi%20Amankwaa%20Afrifa%20-13|website=www.mytribute.life|language=en|access-date=2020-05-25}}</ref> "Central Intelligence Agency", [[United States]] daa nyɛla bɛ ni ti shɛba lahibali zaŋ kpa ŋmɛnpaai ŋɔ polo ka bɛ daa naan tooi niŋ li tɔm n ti Nkrumah gɔmnanti ni bɛ mali li.<ref>{{cite web|url=https://1997-2001.state.gov/www/about_state/history/vol_xxiv/y.html |title=253. Memorandum From Robert W. Komer of the National Security Council Staff to the President's Special Assistant for National Security Affairs (Bundy)/1/ |access-date=2007-06-25 |year=1999 |work=Foreign Relations of the United States 1964-1968, Volume XXIV, Africa |publisher=Department of State, US |quote=The plotters are keeping us briefed," .... "and the State Department thinks we're more on the inside than the British. While we're not directly involved (I'm told), we and other Western countries (including France) have been helping to set up the situation by ignoring Nkrumah's pleas for economic aid. All in all, it looks good.}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.seeingblack.com/x060702/nkrumah.shtml |title=Documents Expose U.S. Role in Nkrumah Overthrow |access-date=2007-06-25 |author=Paul Lee |date=2002-06-07 |publisher=SeeingBlack.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20070705144155/http://www.seeingblack.com/x060702/nkrumah.shtml |archive-date=5 July 2007 |url-status=dead }}</ref> Ban daa yɛn ŋmɛnpaai ŋɔ daa luhi buɣim saha shɛli din daa niŋ ka Nkrumah be soli vhani Hanoi, North Vietnam tiŋ zuɣu lala saha.<ref name="security services"/> Afrifa's yɛltɔɣa ŋɔ daa nyɛla bɛ deei tiŋgbani ŋɔ lahabali wuligibu dundɔŋ, luɣishɛli tiŋgbani ŋɔ lahibali wuligibu ni yirina. Bɛ daa nya nasara dee li, ka di daa ti Kotoka soli ka o du pɔhim zuɣu n ti moli ti salo o ni ŋmɛnpaai gɔmnanti shɛm.<ref name=ghanaweb/>
===Yɛtɔɣa ŋuma ni tuunbiɛri tumbu===
Yɛtɔɣa ŋuma nyɛla din daa wuhi ni ban daa su Nkrumah tiŋgban' zuɣulana tali biɛhigu ka bɛ ŋmaai jia boli ba ni (PDD) ka bɛ tuma nya bɛ gu ka taɣi Nkrumah daa nyɛla bɛ ni bu n-pabigi shɛba, ka di shɛŋa niŋ Kotoka, J. W. K. Harlley ni Afrifa nini ni. Martin Okai, ŋun daa be PDD ŋɔ, wuhiya ni Afrifa n-daa lihiri ka bɛ buri ba lala buri ŋɔ saha shɛli o ni daa zani ni o kahigi ti maligu komiisa bɛ ni daa kpa ka bol' li "National Reconciliation Commission".<ref>{{cite web|url=http://www.ghana.gov.gh/NRC/Vol%204%20Chpt%201%20com.sec.rep.pdf |title=Review of Petitions |access-date=2007-06-25 |date=October 2004 |pages=127–129 |work=National Reconciliation Commission Report Volume 2, Chapter 5 |publisher=Ghana Government |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20061016012351/http://www.ghana.gov.gh/NRC/Vol%204%20Chpt%201%20com.sec.rep.pdf |archive-date=October 16, 2006 }}</ref>
===Gɔmnanti ni saha===
Ŋmɛnpaai maa myaaŋa, Kotoka daa lee National Liberation Council (NLC) niriba anii puuni yino. Afrifa gba daa nya toontibu du zuɣusaa. O daa yi major tali ni n lee lieutenant general yuma o gɔmnanti ni daa be nam ni.<ref>{{cite web|url=http://www.ghana.gov.gh/NRC/Vol%204%20Chpt%201%20com.sec.rep.pdf |title=Review of Petitions |access-date=2007-06-25 |date=October 2004 |page=144 |work=National Reconciliation Commission Report Volume 2, Chapter 5 |publisher=Ghana Government |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20061016012351/http://www.ghana.gov.gh/NRC/Vol%204%20Chpt%201%20com.sec.rep.pdf |archive-date=October 16, 2006 }}</ref> O daa lahi nyɛla bɛ ni piigi so daabiligu mini ariʒichi minisita.<ref name=ghanaweb/><ref name=ghana@50/> Ghana zuɣulana ni NLC daanbolo, [[Joseph Arthur Ankrah]] daa nyɛla kpɛŋ ni ʒini so zuɣu ka o shee silimin goli April yuuni 1969 zaŋ gubiɛri dibu ŋuma ŋuma ni daa yina zaŋ kpa Francis Nzeribe, [[Nigeria]] daabia. Afrifa daa gari zani o zaa ni n lee zuɣulana. Yɛltɔɣa daa yɛli pa Ankrah ni o nyɛla ŋun tim nuu ka laɣi shɛŋa di zaŋ kpa vihigu ŋmaai din niŋ wuhi ni dun gari Afrifa mini Kofi Abrefa Busia zaŋ chaŋ piibupiibu shɛli din daa yɛn niŋ silimin goli August yuuni 1969.<ref>{{cite web |url=http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/pop-up.php?ID=119 |title=Lt. General Joseph A. Ankrah Profile |access-date=7 September 2015 |work=GhanaWeb |archive-date=5 February 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120205063145/http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/pop-up.php?ID=119 |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.ghana50.gov.gh/presidency/index.php?op=getAnkrah |title=Our Leaders-Lt. General Joseph A. Ankrah |access-date=2007-06-25 |work=Official Website for the 50th Independence Anniversary Celebrations of Ghana |publisher=Ghana government |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928100125/http://www.ghana50.gov.gh/presidency/index.php?op=getAnkrah |archive-date=2007-09-28 }}</ref> Afrifa daa nyɛla ŋun tabiri sɔŋdi Busia, ŋun daa nya Progress Party toondana ka daa be piibupiibu shɛli din daa yɛn niŋ yuuni 1969 maa.<ref name=reformers/> Afrifa daa galisi nam ni ti Busia ka o daa lee Ghana "Prime Minister" Republic din daa pahi ayi ni. O daa na kuli nyɛla daanbolo n ti tiŋgbani zuɣulana tali komitiisa din daa yoli kpa hali ni silimin goli August yuuni 1970 din daa ti niŋ ka [[Nii Amaa Ollennu]], ŋun daa nya [[Parliament of Ghana|speaker of Parliament]] Republic din daa pahi ayi ŋɔ ni.
===Guugili nti demokratia===
Din daa niŋ ka [[Ignatius Kutu Acheampong|Acheampong]] mini National Redemption Council, ŋmɛnpaai Busia gɔmnanti naai, Afrifa, ŋun tabiri sɔŋdi Busia<ref name=reformers/> daa nyɛla bɛ ni gbaai so silimin goli January 15, yuuni 1972 ka daa kpɛhi o duu hali ni silimin goli December yuuni 1972.<ref name=ghana@50/> Bɛ ni daa bahi o, Afrifa daa zaŋ o zaɣa labisi kobu polo o ya Mampong. Yuuni 1978, linjimanim' kaansili ka bɛ ŋmaai jia (SMC) gɔmnanti daa gbaaya ni bɛ kpa siyaasa paati ka boli li "Union Government" (UNIGOV) din daa yɛn laɣim linjimanim' mini saviila ka bɛ lee che paati bɔbigu dɛmokiraatiya ni labbu.<ref>{{cite web|url=http://www.ghana50.gov.gh/history/index.php?op=postIndependence5 |title=History of Ghana - Post Independence Ghana |access-date=2007-06-25 |publisher=Ghana government |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928100150/http://www.ghana50.gov.gh/history/index.php?op=postIndependence5 |archive-date=2007-09-28 }}</ref> Bɛ daa gbaai zali ni vootibu niŋ silimin goli March yuuni 1978, ka Afrifa daa nya "Popular Movement for Freedom and Justice" toondanba puuni yino, din daa zaɣisi lala UNIGOV tiɛha maa. Din daa niŋ ka shikuru bihi mini baŋdi shɛba gba pahi bɛ zuɣu, PMFJ daa yɛliya ni shee ka bɛ labi paati bɔbigu dɛmokiraatiya ni.<ref name=ghana@50/>
===jintɔri tali piibu===
Acheampong ŋmɛnpaai nyaaŋa, SMC din daa be General [[Fred Akuffo]] nuu ni daa zali tiŋgbani zuɣulana tali mini jintɔri tali piibupiibu silimin goli June 18, yuuni 1979 n zaŋ n-ti paati bɔbigu. Amaa, piibupiibu ŋɔ daa lee niŋ la Armed Forces Revolutionary Council (AFRC) gɔmnanti ni di ni daa niŋ ka SMC ŋɔ ŋun maŋmaŋa bɛ daa ŋmɛnpaai ba silimin goli June 4, yuuni 1979. Afrifa daa zaniya ti Mampong North piibupiibu ka di li ni "United National Conventio" paati zuɣu ka o pilli di daa lee nyɛla Kofi Abrefa Busia Progress Party. Silimin goli June 26, yuuni 1979, dabaa anii o piibu ŋɔ nyaaŋa, Afrifa daa nyɛla bɛ ni ku so ka di zuɣu daa che ka o bi tooi ʒini o kuɣu zuɣu jinaduu Republic din daa pahi ata Ghana ka [[Ebenezer Augustus Kwasi Akuoko]] daa zani o zaa ni jinaduu.
==Zaashee din pahi==
Ashanti na kuro, Naa Otumfuo [[Opoku Ware II]], daa lee Afrifa "''okatakyie''" (ka di gbunni nyɛ "tobu tuhira" kambonsili ni) din daa niŋ ka NLC daa labisi nam ni ti saviila Busia gɔmnanti maa. Afrifa n-daa lahi nya ''abakomahene'' zaŋ n-ti Krobo din be Asante-Mampong Sekyere nam yaɣali Ashanti Region. Afrifa daa lahi nyɛla ŋun ŋmɛri nupuɣu zaŋ yi Krobo Rehabilitation Project, din daa niŋ ka o bo soya ka laɣiri maa yi polo la bɛ daa zaŋ labi mɛ tiŋ muni maa zaa.<ref>{{cite web |url=http://www.mclglobal.com/History/Jan2002/17a2002/17a2n.html |title=General Afrifa to be re-buried |access-date=2007-06-25 |date=2002-01-17 |work=Ghana Review International Newsreel |publisher = Micromedia Consultants Ltd.}}</ref>
== Maŋmaŋa biɛhigu ==
Afrifa ba dɔɣiro n-daa nya Opanin Kwaku Amankwa ka o ma mi nye Ama Serwaa Amaniampong, ka bɛ zaa laɣim yina Krobo, din miri Mampong maa, ka be [[Ashanti Region]]. Saha shɛli bɛ ni daa ku o ŋɔ, o daa nyɛla ŋun lo Christine Afrifa amiliya, ka o mini o daa dɔɣi bihi awɔi. O tuuli bia ni daa Ama Serwa Afrifa, ayopɔin ni Christine Afrifa; Baffour Afrifa, Baffour Anokye Afrifa, Maame Drowaa Afrifa, Serwaa Adimam Afrifa, Ayowa Afrifa, Sophia Amaniampong Afrifa ni Akosua Afrifa. O bia ŋun daa bahindi nyaaŋa, Henry Afrifa daa nyɛla bɛ ni dɔɣi so o kpibu nyaaŋa.
==Kubu==
===Pɔi ni kubu===
Afrifa daa sabi gbaŋ n ti Acheampong n-wuhi dabiɛm ni mali o shɛm zaŋ chaŋ linjimanima kubu polo din yɛn che ka di lee varisigu nti linjimanima ban mali ŋmɛnpaai bee kuuli niŋbu polo Ghana, din niŋ ka gubiɛri ni anyinsi kpɛ linjim' tali ni shɛm. Lala saha maa n-daa nyɛ UNIGOV kampɛin niŋbu ni pɔi ka bɛ daa ŋmɛnpaai Acheampong silimin goli July dabaa anu yuuni 1978.
<blockquote>Dabiɛm mali ti pam zaŋ chaŋ sɔɣ'biɛɣu ni gɔmnanti ŋɔ nyaaŋa. ... Di yɛn che ka choɣisi linjimanim koba ni zaŋ yi ŋmɛnpaai polo bee kuuli sɔɣ'biɛɣu ni, ka dii yi niŋ ka bɛ laɣim ti zaa lo ka ŋmɛ n-kuti yim yim? M bi bɔri ni be gbaai ma, niŋ ma vihigu ka ŋmɛn ku ma. Amaa, n ni nyɛla jarigu di gi niŋ ka m maagi m maŋ ʒia n puuni ka guli ni bɛ yɛltɔɣa biɛɣu shɛli din yɛn niŋ ti ŋɔ. ... N ni suhi adua ka dabiɛm ni tiɛhi shɛli din be suhi ni ŋɔ maa vuui.<ref>{{cite web|url=http://www.ghana.gov.gh/NRC/VOL%202%20Part%201%20CHAPTER%206%20Review%20of%20Petitions.pdf |title=Review of petitions |access-date=2007-06-25 |date=October 2004 |page=180 |work=National Reconciliation Commission Report Volume 2, Part 1, Chapter 6 |publisher=Ghana government |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20061016013142/http://www.ghana.gov.gh/NRC/VOL%202%20Part%201%20CHAPTER%206%20Review%20of%20Petitions.pdf |archive-date=October 16, 2006 }}</ref></blockquote>
====Kubu====
Di ni daa niŋ AFRC toondana [[Jerry Rawlings]], ŋmɛnpaai SMC, bɛ daa lahi gbaai Afrifa o puuni Mampong.<ref name=ghanaweb/> N-ti pahi linjima o linjima kpamba taba bɛ ni daa gbaai, bɛ daa vihi ba ka sokam nya. Bɛ daa nya ya ka bɛ nyɛla gubiɛri diriba, korinfɔhili nima, ka daa zaŋdi bɛ yaa bɔri ariʒichi.<ref>{{cite news |url=http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=50808 |title=Open Letter To Lance Corporal Fred Ansah Atiemo |access-date=2007-06-25 |work=GhanaWeb|date= 29 January 2004 }}</ref> Vihigu din daa niŋ ŋɔ daa pala din naai.<ref name=investigations>{{cite news |url=http://www.ghanaweb.net/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=35230&comment=704040 |title=Rawlings To Defend Executions At NRC |access-date=2007-06-25 |work=GhanaWeb |date=11 April 2003 |archive-url=https://web.archive.org/web/20031106070048/http://ghanaweb.net/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=35230 |archive-date=6 November 2003 |url-status=dead |df=dmy-all }}</ref> Shɛhira shɛŋa "National Reconciliation Commission" ni daa laɣim yuuni 2004 gba daa wuhiya ni ban gba daa pahi ka bɛ ku ba ŋɔ, di daa bi vihi na viɛnyɛla.<ref>{{cite web|url=http://www.ghana.gov.gh/NRC/Vol.%202%20%20Part%201%20Chpt%204%20Social%20Context.pdf |title=The Social Context |access-date=2007-06-25 |date=October 2004 |page=91 |work=National Reconciliation Commission Report Volume 2, Part 1, Chapter 4 |publisher=Ghana Government |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20061208141414/http://www.ghana.gov.gh/NRC/Vol.%202%20%20Part%201%20Chpt%204%20Social%20Context.pdf |archive-date=December 8, 2006 }}</ref> Pɔi, Afrifa ŋun daa pun nyɛla zangama Sowah Assets Commission ni vihi ka bɛ nya taali shɛli.<ref>{{Cite web|title=In Loving Memory of Okatakyie Akwasi Amankwaa Afrifa on the 32nd anniversary of his death.|url=https://www.modernghana.com/news/334747/in-loving-memory-of-okatakyie-akwasi-amankwaa-afri.html|website=Modern Ghana|language=en|access-date=2020-05-25}}</ref> Din daa lahi ŋmani la naɣisibu daa beni zaŋ bɛ kubu ŋɔ din daa niŋ ka di ŋmani la Rawlings daa dii ba bi mali ʒili ni o dihi nuu ka di ku ba.<ref>{{cite web|url=http://www.ghana.gov.gh/NRC/VOL%202%20Part%201%20CHAPTER%206%20Review%20of%20Petitions.pdf |title=Review of Petitions |access-date=2007-06-25 |date=October 2004 |page=179 |work=National Reconciliation Commission Report Volume 2, Part 1, Chapter 6 |publisher=Ghana Government |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20061016013142/http://www.ghana.gov.gh/NRC/VOL%202%20Part%201%20CHAPTER%206%20Review%20of%20Petitions.pdf |archive-date=October 16, 2006 }}</ref> Lieutenant General Joshua Hamidu, "chief of the Defence Staff" kuro AFRC saha maa, wuhiya ni o mini Rawlings ko n-daa nyɛ linjima linjimanim' ban gɔmnanti ni ka bɛ bɔri ni be ku kpamba kura ŋɔ maa. O yɛltɔɣa din daa niŋ ka bɛ yɛri ni ŋuni n-daa bori ni be ku Afrifa m-boŋɔ :
<blockquote>Ʒiri m-bala. Di pa yɛlimaŋli. N ka niŋsim zaŋ chaŋ kubu ŋɔ polo. Dakulo ata nyaaŋa silimin goli 4 June yɛltɔɣa nyaaŋa, bohisi daa kuli nyɛla din bohiri zaŋ kpa niriba kubu polo. Man' na ʒin saɣiti li dahinshɛli kam. Lahiʒibsi, ŋun gba daa bi saɣiti li daa nyɛla Rawlings. Nachinba ŋɔ ban kuli bɔri la ʒim ka n daa yɛri ba "a ku tooi lahi neei daadam a yi ku o. A yi mali yɛltɔɣa ni so, tahim o kootu. Che ka sokam wum bɛ ni tum tiŋgbani ŋɔ chuuta shɛli." Hali di gba, bɛ daa bi tooi niŋ.<ref>{{cite news |url=http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=20615 |title='JJ opposed Afrifa's execution' - Hamidu |access-date=7 September 2015 |work=GhanaWeb|date= 31 December 2001 |archive-url= https://web.archive.org/web/20070609150835/http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=20615| archive-date= 9 June 2007| url-status= live}}</ref></blockquote>
Silimin goli June biɛɣu pishi ni ayobu yuuni 1979, Afrifa, n-ti pahi o taba General Fred Akuffo, ŋun gba daa kpeen kuro ni Major General Robert Kotei, Colonel Roger Felli, Air Vice Marshal George Yaw Boakye ni Rear Admiral Joy Amedume daa nyɛla bɛ ni pɛ shɛba zali ka ŋmɛ ba malifanima. Lahabali wuhi ni Afrifa daa bi kpi yim ka bɛ daa lahi pahi o kukolli.<ref>{{cite web|url=http://www.ghana.gov.gh/NRC/VOL%202%20Part%201%20CHAPTER%206%20Review%20of%20Petitions.pdf |title=Review of Petitions |access-date=2007-06-25 |date=October 2004 |pages=176–180 |work=National Reconciliation Commission Report, Volume 2, Part 1, Chapter 6 |publisher=Ghana Government |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20061016013142/http://www.ghana.gov.gh/NRC/VOL%202%20Part%201%20CHAPTER%206%20Review%20of%20Petitions.pdf |archive-date=October 16, 2006 }}</ref> Bɛ daa va bɛ niŋgbuna ŋɔ ti sɔɣi Nsawam Sarika Jirankoowa din be Adoagyiri, ka miri Nsawam, [[Eastern Region]].<ref name=investigations/>
===Labi sɔɣu===
Din daa niŋ ka bɛ ni ŋmɛn ku shɛba ŋɔ paɣaba daa sabi gbana wuhi bɛ su'jee, tiŋgbani zuɣulana John Kufuor daa gbaata ni bɛ labisimi bɛ niŋgbuna ŋɔ ti yiŋsi nima din yɛn che maligu kana.<ref>{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/1305123.stm |title=Resolving Ghana's violent past |author=Kwaku Sakyi-Addo |author-link=Kwaku Sakyi-Addo |access-date=2007-06-25 |date= 2001-04-30 |work=African News |publisher=BBC}}</ref> Silimin goli December biɛɣu pishi ni ayopɔi yuuni 2001, bɛ niŋgbuna maa daa labisi ti sokam daŋ Accra.<ref>{{cite news |url=http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=20547 |title=Ghana reburies past in quest for reconciliation |access-date=7 September 2015 |work=GhanaWeb|date= 28 December 2001 }}</ref> Afrifa niŋgbuna ŋɔ daa nyɛla bɛ ni zaŋ ti sɔɣu o ya Krobo silimin goli January biɛɣu pishi ni anii yuuni 2002.<ref>{{cite news |url=http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/artikel.php?ID=21380 |title="I have no regrets for 1966 coup" - Afrifa's son |access-date=7 September 2015 |work=GhanaWeb|date= 31 January 2002 }}</ref>
== Kundivihira ==
{{Reflist}}
[[Pubu:Doo]]
[[Pubu:Ghana]]
[[Pubu:Ghana tingbani]]
[[Pubu:Ghana zuɣulananima]]
[[Pubu:Lahabaya zaa]]
rbjidnfcxv1yanimese50fpgxul3aip
Yɛltɔɣataɣimalisi:Laɣifu
0
10318
116237
91617
2025-06-25T20:39:32Z
Abubakari Mumina
6369
Simli
116237
wikitext
text/x-wiki
'''Laɣifu''' ka kpam.
Laɣifu mi ka yalim.
Laɣifu mi bi tiɣira.
Ka ban yuri o gari kobiga.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka gutulu nya yɛm.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka zolugu baŋ a nyaɣisim.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka simili naai.
Ka fara lana kɔŋ sima.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka dɔɣim lahi je taba.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka yarida naai.
Ka mabiligu bɔrigi.
Laɣifu jaandɛ bondali ka a yɛn naai.
Ka simili yu taba.
Ka mabiligu yu taba.
Ka yarida labine
Laɣifu jande sɔŋmi dunia.
Ka ŋɔ zaa labina.
Ka dɔɣim mɛ
Ka simdi ti tooni.
Dama simli din viɛla,
Dini lɛbi dɔɣim.
[[Pubu:Yɛltɔɣataɣamalisi]]
sthnxkv1b7tq7wzh93rlwuh9x0uk86m
116238
116237
2025-06-25T20:44:43Z
Abubakari Mumina
6369
116238
wikitext
text/x-wiki
'''Laɣifu''' ka kpam.
Laɣifu mi ka yalim.
Laɣifu mi bi tiɣira.
Ka ban yuri o gari kobiga.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka gutulu nya yɛm.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka zolugu baŋ a nyaɣisim.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka simili naai.
Ka fara lana kɔŋ sima.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka dɔɣim lahi je taba.
Laɣifu nyini yi dunia.
Ka yarida naai.
Ka mabiligu bɔrigi.
Laɣifu jaandɛ bondali ka a yɛn naai.
Ka simili yu taba.
Ka mabiligu yu taba.
Ka yarida labina
Laɣifu jande sɔŋmi dunia.
Ka ŋɔ zaa labina.
Ka dɔɣim mɛ
Ka simili ti tooni.
Dama simili din viɛla,
Dini lɛbi dɔɣim.
[[Pubu:Yɛltɔɣataɣamalisi]]
ocsn3qv1jua9d9pmff4ommvivmnej4x
Din Chɛhira Dagbaŋ
0
19214
116243
66634
2025-06-26T02:53:08Z
Abubakari Mumina
6369
116243
wikitext
text/x-wiki
'''Din chihira''' nyɛla hali shɛŋa bee biɛhi shɛŋa din bi tu ni niri tum bee m-be. Chihi shɛŋa beni ka a yi tum li, bɛ yɛn ti a la zariga ka che ka shɛŋa beni, bɛ ni tahi a nayili n-ti darigi a tibili.China kamani paɣa bi ŋmɛri o yidana
== Chiha Shɛhira ==
1. Niri yi nyo buɣili mɔɣu
2. Niri yi ku binkɔbiga bee binneŋŋuni nyɛ buɣili a biɛhigu shee
3. Bia yi ŋme a lana
4. Doo yi dɔni paɣa mɔɣini
5. Doo yi dɔni paɣa sambanni kamani kaapenta teebuli zuɣu
6. Niri yi suri kom ka yiini yila
7. Doo yi laɣim so paɣa
8. Doo yi wubi bi bikɔba
9. Pakoli wabbu
10. Doo zaŋ o bia doni
11. Yuŋ vulingi vulimbu
12. Jɛyino kuli malibu
13. Daadam nyɛvuli yihibu bee dibu
14. Doo yi zaŋ o tuzopaɣa n-doni
15. Niri yi zaŋ o nuzaa n-tiri o yiŋa
16. A zaŋ bindirigu n-tiri gooni
17. Paɣa yi ŋme o yidana
18. Paɣ' puulana tusu kom subu
19. Bindi nyɛbu bee dulim dulimbu n-niŋ kom ni
20. Paɣ' puulana gɔrim yuŋ tusua
== Kundivira ==
m2qjili0gvqq1g0apnkrnn8e57346v9
Yaa Asantewaa
0
32303
116225
116218
2025-06-25T16:42:24Z
Phasy GH
5787
I have corrected a text
116225
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla Ejisu din be Ashanti Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpema. Yuuni 1900 pulini, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu(''War of the Golden Stool'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini ''British Empire'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛ nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔɣibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋmɛ yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o beli ŋɔ kpi yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋ ya' shɛli o ni mali m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> Ejisuhene. Di ni daa niŋ ka Britiishi kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, nti pahi Naa Prempeh I mini ninvuɣu shɛba Ashanti tiŋgbani ni, Yaa Asantewaa daa lee gbaŋlana ti Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, Britiishi zuɣulana ti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], Frederick Hodgson, daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya simbuli Ashanti tiŋgbani.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka Ashanti niriba ban daa na beni laɣim ʒini ni bɛ tɔ jina zaŋ yi bɛ ni yɛn niŋ shɛm ka labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna zaŋ yi bɛ ni niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi ka mani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti gbuɣi bɛ nanima, ka dihi ba bi zaŋ yi bɛ ni bɔri bɛ salima nam kuɣu shɛm. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yin chinchina na ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimohi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dobba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la.
Nana Yaa Asantewaa daa kpila Seychelles nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba.[15]. Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa[16]
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.[17]
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
eq070kpxyic9lfq7oy4e8xs79uyaqy2
116227
116225
2025-06-25T16:46:27Z
Phasy GH
5787
Added some words
116227
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla Ejisu din be Ashanti Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpema. Yuuni 1900 pulini, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu(''War of the Golden Stool'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini ''British Empire'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛ nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔɣibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋmɛ yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> Ejisuhene. Di ni daa niŋ ka Britiishi kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, nti pahi Naa Prempeh I mini ninvuɣu shɛba Ashanti tiŋgbani ni, Yaa Asantewaa daa lee gbaŋlana ti Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, Britiishi zuɣulana ti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], Frederick Hodgson, daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya simbuli Ashanti tiŋgbani.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka Ashanti niriba ban daa na beni laɣim ʒini ni bɛ tɔ jina zaŋ yi bɛ ni yɛn niŋ shɛm ka labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna zaŋ yi bɛ ni niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi ka mani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti gbuɣi bɛ nanima, ka dihi ba bi zaŋ yi bɛ ni bɔri bɛ salima nam kuɣu shɛm. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yin chinchina na ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimohi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dobba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la.
Nana Yaa Asantewaa daa kpila Seychelles nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba.[15]. Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa[16]
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.[17]
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
3xdxr6lv3a4gpa4wwakzhzpfhri67yg
116228
116227
2025-06-25T16:47:55Z
Phasy GH
5787
I have italicised a word
116228
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla Ejisu din be Ashanti Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpema. Yuuni 1900 pulini, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu(''War of the Golden Stool'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini ''British Empire'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛ nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔɣibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋmɛ yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiishi kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, nti pahi Naa Prempeh I mini ninvuɣu shɛba Ashanti tiŋgbani ni, Yaa Asantewaa daa lee gbaŋlana ti Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, Britiishi zuɣulana ti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], Frederick Hodgson, daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya simbuli Ashanti tiŋgbani.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka Ashanti niriba ban daa na beni laɣim ʒini ni bɛ tɔ jina zaŋ yi bɛ ni yɛn niŋ shɛm ka labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna zaŋ yi bɛ ni niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi ka mani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti gbuɣi bɛ nanima, ka dihi ba bi zaŋ yi bɛ ni bɔri bɛ salima nam kuɣu shɛm. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yin chinchina na ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimohi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dobba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la.
Nana Yaa Asantewaa daa kpila Seychelles nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba.[15]. Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa[16]
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.[17]
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
kgpugoq0z057qpgslvvnp8mfogf4bpn
116230
116228
2025-06-25T17:02:23Z
Phasy GH
5787
I have made a correction
116230
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla Ejisu din be Ashanti Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpema. Yuuni 1900 pulini, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu(''War of the Golden Stool'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini ''British Empire'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛ nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔɣibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋmɛ yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, Britiishi zuɣulana ti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], Frederick Hodgson, daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya simbuli Ashanti tiŋgbani.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka Ashanti niriba ban daa na beni laɣim ʒini ni bɛ tɔ jina zaŋ yi bɛ ni yɛn niŋ shɛm ka labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna zaŋ yi bɛ ni niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi ka mani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti gbuɣi bɛ nanima, ka dihi ba bi zaŋ yi bɛ ni bɔri bɛ salima nam kuɣu shɛm. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yin chinchina na ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimohi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dobba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la.
Nana Yaa Asantewaa daa kpila Seychelles nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba.[15]. Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa[16]
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.[17]
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
ds7g78kjpk2l4lj0at5logjq1u70g2q
116232
116230
2025-06-25T17:12:00Z
Phasy GH
5787
I have added and corrected a text
116232
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla Ejisu din be Ashanti Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpema. Yuuni 1900 pulini, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu(''War of the Golden Stool'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini ''British Empire'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛ nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔɣibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋmɛ yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, Britiish zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], Frederick Hodgson, daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani symbol maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka Ashanti niriba ban daa na beni laɣim ʒini ni bɛ tɔ jina zaŋ yi bɛ ni yɛn niŋ shɛm ka labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna zaŋ yi bɛ ni niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi ka mani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti gbuɣi bɛ nanima, ka dihi ba bi zaŋ yi bɛ ni bɔri bɛ salima nam kuɣu shɛm. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yin chinchina na ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimohi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dobba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la.
Nana Yaa Asantewaa daa kpila Seychelles nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba.[15]. Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa[16]
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.[17]
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
iijha18rsg3r5d39tpmvx5lkxoqgoos
116233
116232
2025-06-25T17:15:46Z
Phasy GH
5787
I have italicised and linked some words
116233
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla Ejisu din be Ashanti Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpema. Yuuni 1900 pulini, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu(''War of the Golden Stool'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini ''British Empire'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛ nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔɣibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋmɛ yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani symbol maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka Ashanti niriba ban daa na beni laɣim ʒini ni bɛ tɔ jina zaŋ yi bɛ ni yɛn niŋ shɛm ka labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna zaŋ yi bɛ ni niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi ka mani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti gbuɣi bɛ nanima, ka dihi ba bi zaŋ yi bɛ ni bɔri bɛ salima nam kuɣu shɛm. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yin chinchina na ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimohi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dobba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la.
Nana Yaa Asantewaa daa kpila Seychelles nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba.[15]. Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa[16]
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.[17]
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
hz09vwbt7gok2bryl83om6yljbs1smm
116234
116233
2025-06-25T17:27:06Z
Phasy GH
5787
Corrected a text
116234
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla Ejisu din be Ashanti Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpema. Yuuni 1900 pulini, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu(''War of the Golden Stool'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini ''British Empire'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛ nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔɣibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋmɛ yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna zaŋ yi bɛ ni niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi ka mani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti gbuɣi bɛ nanima, ka dihi ba bi zaŋ yi bɛ ni bɔri bɛ salima nam kuɣu shɛm. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yin chinchina na ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimohi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dobba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la.
Nana Yaa Asantewaa daa kpila Seychelles nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba.[15]. Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa[16]
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.[17]
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
1h67tvadxgh3op0fgon9kikuotvabsz
116235
116234
2025-06-25T17:42:30Z
Phasy GH
5787
Corrected a text
116235
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla Ejisu din be Ashanti Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpema. Yuuni 1900 pulini, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu(''War of the Golden Stool'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini ''British Empire'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛ nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔɣibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋmɛ yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi ka mani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti gbuɣi bɛ nanima, ka dihi ba bi zaŋ yi bɛ ni bɔri bɛ salima nam kuɣu shɛm. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yin chinchina na ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimohi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dobba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la.
Nana Yaa Asantewaa daa kpila Seychelles nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba.[15]. Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa[16]
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.[17]
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
tdsc6xg6to0yno0e822jd2976r41lae
116239
116235
2025-06-25T21:27:41Z
Phasy GH
5787
I have edited a quote
116239
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla Ejisu din be Ashanti Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpema. Yuuni 1900 pulini, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu(''War of the Golden Stool'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini ''British Empire'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛ nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔɣibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋmɛ yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimohi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dobba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la.
Nana Yaa Asantewaa daa kpila Seychelles nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba.[15]. Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa[16]
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.[17]
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
7b41uajprl3vlabgthrc33s37cnxbop
116246
116239
2025-06-26T09:50:28Z
Tunteeya1
5942
added an imterlink
116246
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be Ashanti Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpema. Yuuni 1900 pulini, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu(''War of the Golden Stool'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini ''British Empire'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛ nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔɣibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋmɛ yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimohi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dobba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la.
Nana Yaa Asantewaa daa kpila Seychelles nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba.[15]. Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa[16]
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.[17]
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
dw25wjs12rzi0edzfo89e0mwspt9k7r
116247
116246
2025-06-26T09:52:17Z
Tunteeya1
5942
Added an interlinks
116247
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be [[Ashanti Region|Ashanti]] Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpema. Yuuni 1900 pulini, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu(''War of the Golden Stool'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini ''British Empire'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛ nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔɣibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋmɛ yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimohi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dobba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la.
Nana Yaa Asantewaa daa kpila Seychelles nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba.[15]. Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa[16]
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.[17]
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
3edmc4rhdjylpcdpjjjfmgysj8qbcqv
116248
116247
2025-06-26T09:54:34Z
Tunteeya1
5942
Restructured sentence to meet standard
116248
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be [[Ashanti Region|Ashanti]] Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpɛma. Yuuni 1900 puli ni, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu ("''War of the Golden Stool"'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini "''British Empire"'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛ nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔɣibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋmɛ yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimohi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dobba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la.
Nana Yaa Asantewaa daa kpila Seychelles nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba.[15]. Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa[16]
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.[17]
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
pyzct7jj3mvcj0rt5y2eid72a63zjyx
116249
116248
2025-06-26T09:59:49Z
Tunteeya1
5942
/* Taarihi */ correction of spelling errors
116249
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be [[Ashanti Region|Ashanti]] Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpɛma. Yuuni 1900 puli ni, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu ("''War of the Golden Stool"'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini "''British Empire"'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔhibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋme yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimohi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dobba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la.
Nana Yaa Asantewaa daa kpila Seychelles nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba.[15]. Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa[16]
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.[17]
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
tqfnng1s2ewfur323w9djp50ir2aeil
116250
116249
2025-06-26T10:03:20Z
Tunteeya1
5942
/* Prelude to rebellion */ correction of spelling errors
116250
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be [[Ashanti Region|Ashanti]] Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpɛma. Yuuni 1900 puli ni, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu ("''War of the Golden Stool"'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini "''British Empire"'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔhibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋme yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimmɔhi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dabba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na' shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni, ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la.
Nana Yaa Asantewaa daa kpila Seychelles nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba.[15]. Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa[16]
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.[17]
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
me8f3ffbrg25a6qmxln1izrgcli07vw
116252
116250
2025-06-26T10:23:42Z
Tunteeya1
5942
/* Tobu maa saha mini di nyaaŋa */ added more information
116252
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be [[Ashanti Region|Ashanti]] Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpɛma. Yuuni 1900 puli ni, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu ("''War of the Golden Stool"'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini "''British Empire"'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔhibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋme yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimmɔhi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dabba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na' shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni, ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la. British nima ŋɔ daa saɣiti ni bɛ yihi bɛ nuu salima kuɣu ŋɔ ("Golden Stool") yɛltɔɣa ni, bɛ ni daa nya di yaa maa ni be shɛli maa. Salima kuɣu ŋɔ na beni hali ni zuŋɔ n-ti pahi Asantehene (Ashanti naa) piibu ni o ti ʒi nam ni.
Nana Yaa Asantewaa daa kpila silimiin goli nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba.[15]. Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa[16]
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.[17]
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
6ljrvxpzjre6pwas5l6dxlvbs9j5ldz
116253
116252
2025-06-26T10:28:05Z
Tunteeya1
5942
/* Tobu maa saha mini di nyaaŋa */ added a reference
116253
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be [[Ashanti Region|Ashanti]] Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpɛma. Yuuni 1900 puli ni, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu ("''War of the Golden Stool"'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini "''British Empire"'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔhibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋme yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimmɔhi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dabba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na' shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni, ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la. British nima ŋɔ daa saɣiti ni bɛ yihi bɛ nuu salima kuɣu ŋɔ ("Golden Stool") yɛltɔɣa ni, bɛ ni daa nya di yaa maa ni be shɛli maa. Salima kuɣu ŋɔ na beni hali ni zuŋɔ n-ti pahi Asantehene (Ashanti naa) piibu ni o ti ʒi nam ni.<ref>{{Cite web|date=2017-07-17|title=July 17, 1900: Kumasi surrenders to British forces under Sir Frederick Hodgson|url=https://www.eaumf.org/ejm-blog/jul-17-golden-stool|access-date=2024-11-05|website=Edward A. Ulzen Memorial Foundation|language=en-US}}</ref>
Nana Yaa Asantewaa daa kpila silimiin goli nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba.[15]. Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa[16]
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.[17]
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
gj2z1diw3om9f6yr1pr2dj4x6hq4fi2
116254
116253
2025-06-26T10:31:21Z
Tunteeya1
5942
/* Tobu maa saha mini di nyaaŋa */ added a reference
116254
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be [[Ashanti Region|Ashanti]] Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpɛma. Yuuni 1900 puli ni, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu ("''War of the Golden Stool"'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini "''British Empire"'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔhibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋme yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimmɔhi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dabba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na' shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni, ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la. British nima ŋɔ daa saɣiti ni bɛ yihi bɛ nuu salima kuɣu ŋɔ ("Golden Stool") yɛltɔɣa ni, bɛ ni daa nya di yaa maa ni be shɛli maa. Salima kuɣu ŋɔ na beni hali ni zuŋɔ n-ti pahi Asantehene (Ashanti naa) piibu ni o ti ʒi nam ni.<ref>{{Cite web|date=2017-07-17|title=July 17, 1900: Kumasi surrenders to British forces under Sir Frederick Hodgson|url=https://www.eaumf.org/ejm-blog/jul-17-golden-stool|access-date=2024-11-05|website=Edward A. Ulzen Memorial Foundation|language=en-US}}</ref>
Nana Yaa Asantewaa daa kpila silimiin goli nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba..<ref name="Boahen2003-2">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=NA5a78btyKMC&pg=PA25|title=The History of Ashanti Kings and the Whole Country Itself and Other Writings|publisher=British Academy|year=2003|isbn=978-0-19-726261-0|pages=25–}}</ref> Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa[16]
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.[17]
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
aaqtdp1b6pmjnv72ipry4sy753x1pwo
116255
116254
2025-06-26T10:47:55Z
Tunteeya1
5942
/* Tobu maa saha mini di nyaaŋa */ added a reference
116255
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be [[Ashanti Region|Ashanti]] Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpɛma. Yuuni 1900 puli ni, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu ("''War of the Golden Stool"'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini "''British Empire"'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔhibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋme yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimmɔhi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dabba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na' shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni, ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la. British nima ŋɔ daa saɣiti ni bɛ yihi bɛ nuu salima kuɣu ŋɔ ("Golden Stool") yɛltɔɣa ni, bɛ ni daa nya di yaa maa ni be shɛli maa. Salima kuɣu ŋɔ na beni hali ni zuŋɔ n-ti pahi Asantehene (Ashanti naa) piibu ni o ti ʒi nam ni.<ref>{{Cite web|date=2017-07-17|title=July 17, 1900: Kumasi surrenders to British forces under Sir Frederick Hodgson|url=https://www.eaumf.org/ejm-blog/jul-17-golden-stool|access-date=2024-11-05|website=Edward A. Ulzen Memorial Foundation|language=en-US}}</ref>
Nana Yaa Asantewaa daa kpila silimiin goli nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba..<ref name="Boahen2003-2">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=NA5a78btyKMC&pg=PA25|title=The History of Ashanti Kings and the Whole Country Itself and Other Writings|publisher=British Academy|year=2003|isbn=978-0-19-726261-0|pages=25–}}</ref> Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa.<ref name="Bourret1960">{{cite book|last=Bourret|first=F. M.|url=https://books.google.com/books?id=EjisAAAAIAAJ&pg=PA2|title=Ghana, the Road to Independence, 1919–1957|publisher=Stanford University Press|year=1960|isbn=978-0-8047-0400-7|pages=2–}}</ref>
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.[17]
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
13xkat8nuwvph4jdquqv591pjwx76vn
116256
116255
2025-06-26T10:52:00Z
Tunteeya1
5942
/* Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba */ added a reference
116256
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be [[Ashanti Region|Ashanti]] Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpɛma. Yuuni 1900 puli ni, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu ("''War of the Golden Stool"'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini "''British Empire"'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔhibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋme yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimmɔhi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dabba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na' shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni, ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la. British nima ŋɔ daa saɣiti ni bɛ yihi bɛ nuu salima kuɣu ŋɔ ("Golden Stool") yɛltɔɣa ni, bɛ ni daa nya di yaa maa ni be shɛli maa. Salima kuɣu ŋɔ na beni hali ni zuŋɔ n-ti pahi Asantehene (Ashanti naa) piibu ni o ti ʒi nam ni.<ref>{{Cite web|date=2017-07-17|title=July 17, 1900: Kumasi surrenders to British forces under Sir Frederick Hodgson|url=https://www.eaumf.org/ejm-blog/jul-17-golden-stool|access-date=2024-11-05|website=Edward A. Ulzen Memorial Foundation|language=en-US}}</ref>
Nana Yaa Asantewaa daa kpila silimiin goli nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba..<ref name="Boahen2003-2">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=NA5a78btyKMC&pg=PA25|title=The History of Ashanti Kings and the Whole Country Itself and Other Writings|publisher=British Academy|year=2003|isbn=978-0-19-726261-0|pages=25–}}</ref> Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa.<ref name="Bourret1960">{{cite book|last=Bourret|first=F. M.|url=https://books.google.com/books?id=EjisAAAAIAAJ&pg=PA2|title=Ghana, the Road to Independence, 1919–1957|publisher=Stanford University Press|year=1960|isbn=978-0-8047-0400-7|pages=2–}}</ref>
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.<ref>{{Cite web|last=Karen|first=McGee|date=2015|title=The Impact of Matriarchal Traditions on the Advancement of Ashanti Women in Ghana|url=https://repository.usfca.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1001&context=listening_to_the_voices}}</ref>
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
invci0xxinpidngdlveb2fmunly2so1
116257
116256
2025-06-26T10:58:09Z
Tunteeya1
5942
/* Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba */ added more information
116257
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be [[Ashanti Region|Ashanti]] Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpɛma. Yuuni 1900 puli ni, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu ("''War of the Golden Stool"'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini "''British Empire"'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔhibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋme yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimmɔhi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dabba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na' shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni, ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la. British nima ŋɔ daa saɣiti ni bɛ yihi bɛ nuu salima kuɣu ŋɔ ("Golden Stool") yɛltɔɣa ni, bɛ ni daa nya di yaa maa ni be shɛli maa. Salima kuɣu ŋɔ na beni hali ni zuŋɔ n-ti pahi Asantehene (Ashanti naa) piibu ni o ti ʒi nam ni.<ref>{{Cite web|date=2017-07-17|title=July 17, 1900: Kumasi surrenders to British forces under Sir Frederick Hodgson|url=https://www.eaumf.org/ejm-blog/jul-17-golden-stool|access-date=2024-11-05|website=Edward A. Ulzen Memorial Foundation|language=en-US}}</ref>
Nana Yaa Asantewaa daa kpila silimiin goli nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba..<ref name="Boahen2003-2">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=NA5a78btyKMC&pg=PA25|title=The History of Ashanti Kings and the Whole Country Itself and Other Writings|publisher=British Academy|year=2003|isbn=978-0-19-726261-0|pages=25–}}</ref> Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa.<ref name="Bourret1960">{{cite book|last=Bourret|first=F. M.|url=https://books.google.com/books?id=EjisAAAAIAAJ&pg=PA2|title=Ghana, the Road to Independence, 1919–1957|publisher=Stanford University Press|year=1960|isbn=978-0-8047-0400-7|pages=2–}}</ref>
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.<ref>{{Cite web|last=Karen|first=McGee|date=2015|title=The Impact of Matriarchal Traditions on the Advancement of Ashanti Women in Ghana|url=https://repository.usfca.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1001&context=listening_to_the_voices}}</ref> Ashanti niriba mali la yiya ni tizoɣuɣuɣu, ka bɛ niŋdi yiya ni tizoɣuɣuɣu puuni ka di yirina paɣaba sani ŋun yina paɣa so ŋun gba yina paɣaba sani. Ashanti niriba tiri la paɣa ni o bia kom yirina ka tiŋgbani yirina dabba sani. Paɣa Naa daa nyɛla Kpeen so ŋun gba daa nyɛ paɣa bia ka o daa nyɛ kpamba zaa ma. Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun mali yaa pam ka o nyɛ paɣa so ŋun mali toosim pam ka o daa doli Ashanti niriba saha shɛli din daa bi niŋ kasi.
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
rycnxigzjivqn7oaz198cwwnlk0u3j3
116258
116257
2025-06-26T10:59:04Z
Tunteeya1
5942
/* Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba */ added more informarion
116258
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be [[Ashanti Region|Ashanti]] Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpɛma. Yuuni 1900 puli ni, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu ("''War of the Golden Stool"'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini "''British Empire"'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔhibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋme yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimmɔhi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dabba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na' shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni, ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la. British nima ŋɔ daa saɣiti ni bɛ yihi bɛ nuu salima kuɣu ŋɔ ("Golden Stool") yɛltɔɣa ni, bɛ ni daa nya di yaa maa ni be shɛli maa. Salima kuɣu ŋɔ na beni hali ni zuŋɔ n-ti pahi Asantehene (Ashanti naa) piibu ni o ti ʒi nam ni.<ref>{{Cite web|date=2017-07-17|title=July 17, 1900: Kumasi surrenders to British forces under Sir Frederick Hodgson|url=https://www.eaumf.org/ejm-blog/jul-17-golden-stool|access-date=2024-11-05|website=Edward A. Ulzen Memorial Foundation|language=en-US}}</ref>
Nana Yaa Asantewaa daa kpila silimiin goli nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba..<ref name="Boahen2003-2">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=NA5a78btyKMC&pg=PA25|title=The History of Ashanti Kings and the Whole Country Itself and Other Writings|publisher=British Academy|year=2003|isbn=978-0-19-726261-0|pages=25–}}</ref> Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa.<ref name="Bourret1960">{{cite book|last=Bourret|first=F. M.|url=https://books.google.com/books?id=EjisAAAAIAAJ&pg=PA2|title=Ghana, the Road to Independence, 1919–1957|publisher=Stanford University Press|year=1960|isbn=978-0-8047-0400-7|pages=2–}}</ref>
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.<ref>{{Cite web|last=Karen|first=McGee|date=2015|title=The Impact of Matriarchal Traditions on the Advancement of Ashanti Women in Ghana|url=https://repository.usfca.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1001&context=listening_to_the_voices}}</ref> Ashanti niriba mali la yiya ni tizoɣuɣuɣu, ka bɛ niŋdi yiya ni tizoɣuɣuɣu puuni ka di yirina paɣaba sani ŋun yina paɣa so ŋun gba yina paɣaba sani. Ashanti niriba tiri la paɣa ni o bia kom yirina ka tiŋgbani yirina dabba sani. Paɣa Naa daa nyɛla Kpeen so ŋun gba daa nyɛ paɣa bia ka o daa nyɛ kpamba zaa ma. Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun mali yaa pam ka o nyɛ paɣa so ŋun mali toosim pam ka o daa doli Ashanti niriba saha shɛli din daa bi niŋ kasi. Nana Yaa Asantewaa boligu paɣaba ban be Asante tiŋgbani puuni nyɛla din be paɣaba ban be Akan tiŋgbani puuni ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm. Dabba kpamba ban be Akan tiŋgbani puuni mali la paɣaba kpamba ban nyɛ bɛ tizoɣuɣuɣu. Lala tiŋgbani ŋɔ puuni, kpamba ban nyɛ ŋun kam ŋun nyɛ kpɛma ban be matrilineages (mpanyimfo) puuni, ka bɛ booni li ôdekuro. Paɣaba ban nyɛ kpamba, bɛ ni booni shɛba mpanyinfo, ka bɛ booni ba aberewa bee ôbaa panyin, ka bɛ mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm. Ôdekuro kam, ôbaa panyin nyɛla ŋun mali yiko pam ka o nyɛ ŋun su paɣaba ban be tiŋgbani ŋɔ puuni ka lahi nyɛ ŋun be kpamba puuni.
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
hy5re8x7fjjllocvo87jzt51j88tgbz
116259
116258
2025-06-26T11:03:41Z
Tunteeya1
5942
/* Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba */ corrected a sentence
116259
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be [[Ashanti Region|Ashanti]] Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpɛma. Yuuni 1900 puli ni, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu ("''War of the Golden Stool"'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini "''British Empire"'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔhibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋme yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimmɔhi zaŋ chaŋ tobu polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dabba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na' shɛba ni ni piigi ni o lee toondana ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni, ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la. British nima ŋɔ daa saɣiti ni bɛ yihi bɛ nuu salima kuɣu ŋɔ ("Golden Stool") yɛltɔɣa ni, bɛ ni daa nya di yaa maa ni be shɛli maa. Salima kuɣu ŋɔ na beni hali ni zuŋɔ n-ti pahi Asantehene (Ashanti naa) piibu ni o ti ʒi nam ni.<ref>{{Cite web|date=2017-07-17|title=July 17, 1900: Kumasi surrenders to British forces under Sir Frederick Hodgson|url=https://www.eaumf.org/ejm-blog/jul-17-golden-stool|access-date=2024-11-05|website=Edward A. Ulzen Memorial Foundation|language=en-US}}</ref>
Nana Yaa Asantewaa daa kpila silimiin goli nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba..<ref name="Boahen2003-2">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=NA5a78btyKMC&pg=PA25|title=The History of Ashanti Kings and the Whole Country Itself and Other Writings|publisher=British Academy|year=2003|isbn=978-0-19-726261-0|pages=25–}}</ref> Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa.<ref name="Bourret1960">{{cite book|last=Bourret|first=F. M.|url=https://books.google.com/books?id=EjisAAAAIAAJ&pg=PA2|title=Ghana, the Road to Independence, 1919–1957|publisher=Stanford University Press|year=1960|isbn=978-0-8047-0400-7|pages=2–}}</ref>
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.<ref>{{Cite web|last=Karen|first=McGee|date=2015|title=The Impact of Matriarchal Traditions on the Advancement of Ashanti Women in Ghana|url=https://repository.usfca.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1001&context=listening_to_the_voices}}</ref> Ashanti niriba dahila bɛ mayiya polo, ka bɛ kpuɣila daŋ din yi paɣa bee mayili puuni ka di yirina paɣaba sani ŋun yina paɣa so ŋun gba yina paɣaba sani. Ashanti niriba tiri la paɣa ni o bia kom yirina ka tiŋgbani yirina dabba sani. Paɣa Naa daa nyɛla Kpeen so ŋun gba daa nyɛ paɣa bia ka o daa nyɛ kpamba zaa ma. Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun mali yaa pam ka o nyɛ paɣa so ŋun mali toosim pam ka o daa doli Ashanti niriba saha shɛli din daa bi niŋ kasi. Nana Yaa Asantewaa boligu paɣaba ban be Asante tiŋgbani puuni nyɛla din be paɣaba ban be Akan tiŋgbani puuni ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm. Dabba kpamba ban be Akan tiŋgbani puuni mali la paɣaba kpamba ban nyɛ bɛ tizoɣuɣuɣu. Lala tiŋgbani ŋɔ puuni, kpamba ban nyɛ ŋun kam ŋun nyɛ kpɛma ban be matrilineages (mpanyimfo) puuni, ka bɛ booni li ôdekuro. Paɣaba ban nyɛ kpamba, bɛ ni booni shɛba mpanyinfo, ka bɛ booni ba aberewa bee ôbaa panyin, ka bɛ mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm. Ôdekuro kam, ôbaa panyin nyɛla ŋun mali yiko pam ka o nyɛ ŋun su paɣaba ban be tiŋgbani ŋɔ puuni ka lahi nyɛ ŋun be kpamba puuni.
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
kdbxhubamzo0s9bhnagxrjfpta650wx
116260
116259
2025-06-26T11:04:37Z
154.161.169.245
I have added and corrected a text
116260
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be [[Ashanti Region|Ashanti]] Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpɛma. Yuuni 1900 puli ni, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu ("''War of the Golden Stool"'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini "''British Empire"'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔhibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋme yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimmɔhi zaŋ chaŋ tobu maa polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dabba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na'bihi ni piigi ni o lee toondana n ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa ni. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni, ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la. British nima ŋɔ daa saɣiti ni bɛ yihi bɛ nuu salima kuɣu ŋɔ ("Golden Stool") yɛltɔɣa ni, bɛ ni daa nya di yaa maa ni be shɛli maa. Salima kuɣu ŋɔ na beni hali ni zuŋɔ n-ti pahi Asantehene (Ashanti naa) piibu ni o ti ʒi nam ni.<ref>{{Cite web|date=2017-07-17|title=July 17, 1900: Kumasi surrenders to British forces under Sir Frederick Hodgson|url=https://www.eaumf.org/ejm-blog/jul-17-golden-stool|access-date=2024-11-05|website=Edward A. Ulzen Memorial Foundation|language=en-US}}</ref>
Nana Yaa Asantewaa daa kpila silimiin goli nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba..<ref name="Boahen2003-2">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=NA5a78btyKMC&pg=PA25|title=The History of Ashanti Kings and the Whole Country Itself and Other Writings|publisher=British Academy|year=2003|isbn=978-0-19-726261-0|pages=25–}}</ref> Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa.<ref name="Bourret1960">{{cite book|last=Bourret|first=F. M.|url=https://books.google.com/books?id=EjisAAAAIAAJ&pg=PA2|title=Ghana, the Road to Independence, 1919–1957|publisher=Stanford University Press|year=1960|isbn=978-0-8047-0400-7|pages=2–}}</ref>
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.<ref>{{Cite web|last=Karen|first=McGee|date=2015|title=The Impact of Matriarchal Traditions on the Advancement of Ashanti Women in Ghana|url=https://repository.usfca.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1001&context=listening_to_the_voices}}</ref> Ashanti niriba dahila bɛ mayiya polo, ka bɛ kpuɣila daŋ din yi paɣa bee mayili puuni ka di yirina paɣaba sani ŋun yina paɣa so ŋun gba yina paɣaba sani. Ashanti niriba tiri la paɣa ni o bia kom yirina ka tiŋgbani yirina dabba sani. Paɣa Naa daa nyɛla Kpeen so ŋun gba daa nyɛ paɣa bia ka o daa nyɛ kpamba zaa ma. Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun mali yaa pam ka o nyɛ paɣa so ŋun mali toosim pam ka o daa doli Ashanti niriba saha shɛli din daa bi niŋ kasi. Nana Yaa Asantewaa boligu paɣaba ban be Asante tiŋgbani puuni nyɛla din be paɣaba ban be Akan tiŋgbani puuni ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm. Dabba kpamba ban be Akan tiŋgbani puuni mali la paɣaba kpamba ban nyɛ bɛ tizoɣuɣuɣu. Lala tiŋgbani ŋɔ puuni, kpamba ban nyɛ ŋun kam ŋun nyɛ kpɛma ban be matrilineages (mpanyimfo) puuni, ka bɛ booni li ôdekuro. Paɣaba ban nyɛ kpamba, bɛ ni booni shɛba mpanyinfo, ka bɛ booni ba aberewa bee ôbaa panyin, ka bɛ mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm. Ôdekuro kam, ôbaa panyin nyɛla ŋun mali yiko pam ka o nyɛ ŋun su paɣaba ban be tiŋgbani ŋɔ puuni ka lahi nyɛ ŋun be kpamba puuni.
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
g1hitrobxio39k8nbsyt5b3h7owsd5k
116261
116260
2025-06-26T11:08:34Z
Tunteeya1
5942
/* Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba */ added a reference
116261
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be [[Ashanti Region|Ashanti]] Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpɛma. Yuuni 1900 puli ni, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu ("''War of the Golden Stool"'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini "''British Empire"'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔhibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋme yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimmɔhi zaŋ chaŋ tobu maa polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dabba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na'bihi ni piigi ni o lee toondana n ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa ni. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni, ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la. British nima ŋɔ daa saɣiti ni bɛ yihi bɛ nuu salima kuɣu ŋɔ ("Golden Stool") yɛltɔɣa ni, bɛ ni daa nya di yaa maa ni be shɛli maa. Salima kuɣu ŋɔ na beni hali ni zuŋɔ n-ti pahi Asantehene (Ashanti naa) piibu ni o ti ʒi nam ni.<ref>{{Cite web|date=2017-07-17|title=July 17, 1900: Kumasi surrenders to British forces under Sir Frederick Hodgson|url=https://www.eaumf.org/ejm-blog/jul-17-golden-stool|access-date=2024-11-05|website=Edward A. Ulzen Memorial Foundation|language=en-US}}</ref>
Nana Yaa Asantewaa daa kpila silimiin goli nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba..<ref name="Boahen2003-2">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=NA5a78btyKMC&pg=PA25|title=The History of Ashanti Kings and the Whole Country Itself and Other Writings|publisher=British Academy|year=2003|isbn=978-0-19-726261-0|pages=25–}}</ref> Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa.<ref name="Bourret1960">{{cite book|last=Bourret|first=F. M.|url=https://books.google.com/books?id=EjisAAAAIAAJ&pg=PA2|title=Ghana, the Road to Independence, 1919–1957|publisher=Stanford University Press|year=1960|isbn=978-0-8047-0400-7|pages=2–}}</ref>
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.<ref>{{Cite web|last=Karen|first=McGee|date=2015|title=The Impact of Matriarchal Traditions on the Advancement of Ashanti Women in Ghana|url=https://repository.usfca.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1001&context=listening_to_the_voices}}</ref> Ashanti niriba dahila bɛ mayiya polo, ka bɛ kpuɣila daŋ din yi paɣa bee mayili puuni ka di yirina paɣaba sani ŋun yina paɣa so ŋun gba yina paɣaba sani. Ashanti niriba tiri la paɣa ni o bia kom yirina ka tiŋgbani yirina dabba sani. Paɣa Naa daa nyɛla Kpeen so ŋun gba daa nyɛ paɣa bia ka o daa nyɛ kpamba zaa ma. Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun mali yaa pam ka o nyɛ paɣa so ŋun mali toosim pam ka o daa doli Ashanti niriba saha shɛli din daa bi niŋ kasi. Nana Yaa Asantewaa boligu paɣaba ban be Asante tiŋgbani puuni nyɛla din be paɣaba ban be Akan tiŋgbani puuni ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm. Dabba kpamba ban be Akan tiŋgbani puuni mali la paɣaba kpamba ban nyɛ bɛ tizoɣuɣuɣu. Lala tiŋgbani ŋɔ puuni, kpamba ban nyɛ ŋun kam ŋun nyɛ kpɛma ban be matrilineages (mpanyimfo) puuni, ka bɛ booni li ôdekuro. Paɣaba ban nyɛ kpamba, bɛ ni booni shɛba mpanyinfo, ka bɛ booni ba aberewa bee ôbaa panyin, ka bɛ mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm. Ôdekuro kam, ôbaa panyin nyɛla ŋun mali yiko pam ka o nyɛ ŋun su paɣaba ban be tiŋgbani ŋɔ puuni ka lahi nyɛ ŋun be kpamba puuni.<ref name="Arhin2001">{{cite book|last=Arhin|first=Kwame|url=https://books.google.com/books?id=vV1yAAAAMAAJ|title=Transformations in Traditional Rule in Ghana: 1951–1996|publisher=Sedco|year=2001|isbn=978-9964-72-173-2}}</ref>
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
9ycou9pi991jvczfkcox1n6wwa75mgv
116262
116261
2025-06-26T11:15:06Z
Tunteeya1
5942
/* Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba */ added more content
116262
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be [[Ashanti Region|Ashanti]] Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpɛma. Yuuni 1900 puli ni, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu ("''War of the Golden Stool"'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini "''British Empire"'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔhibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋme yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimmɔhi zaŋ chaŋ tobu maa polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dabba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na'bihi ni piigi ni o lee toondana n ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa ni. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni, ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la. British nima ŋɔ daa saɣiti ni bɛ yihi bɛ nuu salima kuɣu ŋɔ ("Golden Stool") yɛltɔɣa ni, bɛ ni daa nya di yaa maa ni be shɛli maa. Salima kuɣu ŋɔ na beni hali ni zuŋɔ n-ti pahi Asantehene (Ashanti naa) piibu ni o ti ʒi nam ni.<ref>{{Cite web|date=2017-07-17|title=July 17, 1900: Kumasi surrenders to British forces under Sir Frederick Hodgson|url=https://www.eaumf.org/ejm-blog/jul-17-golden-stool|access-date=2024-11-05|website=Edward A. Ulzen Memorial Foundation|language=en-US}}</ref>
Nana Yaa Asantewaa daa kpila silimiin goli nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba..<ref name="Boahen2003-2">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=NA5a78btyKMC&pg=PA25|title=The History of Ashanti Kings and the Whole Country Itself and Other Writings|publisher=British Academy|year=2003|isbn=978-0-19-726261-0|pages=25–}}</ref> Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa.<ref name="Bourret1960">{{cite book|last=Bourret|first=F. M.|url=https://books.google.com/books?id=EjisAAAAIAAJ&pg=PA2|title=Ghana, the Road to Independence, 1919–1957|publisher=Stanford University Press|year=1960|isbn=978-0-8047-0400-7|pages=2–}}</ref>
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.<ref>{{Cite web|last=Karen|first=McGee|date=2015|title=The Impact of Matriarchal Traditions on the Advancement of Ashanti Women in Ghana|url=https://repository.usfca.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1001&context=listening_to_the_voices}}</ref> Ashanti niriba dahila bɛ mayiya polo, ka bɛ kpuɣila daŋ din yi paɣa bee mayili puuni ka di yirina paɣaba sani ŋun yina paɣa so ŋun gba yina paɣaba sani. Ashanti niriba tiri la paɣa ni o bia kom yirina ka tiŋgbani yirina dabba sani. Paɣa Naa daa nyɛla Kpeen so ŋun gba daa nyɛ paɣa bia ka o daa nyɛ kpamba zaa ma. Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun mali yaa pam ka o nyɛ paɣa so ŋun mali toosim pam ka o daa doli Ashanti niriba saha shɛli din daa bi niŋ kasi. Nana Yaa Asantewaa boligu paɣaba ban be Asante tiŋgbani puuni nyɛla din be paɣaba ban be Akan tiŋgbani puuni ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm. Dabba kpamba ban be Akan tiŋgbani puuni mali la paɣaba kpamba ban nyɛ bɛ tizoɣuɣuɣu. Lala tiŋgbani ŋɔ puuni, kpamba ban nyɛ ŋun kam ŋun nyɛ kpɛma ban be matrilineages (mpanyimfo) puuni, ka bɛ booni li ôdekuro. Paɣaba ban nyɛ kpamba, bɛ ni booni shɛba mpanyinfo, ka bɛ booni ba aberewa bee ôbaa panyin, ka bɛ mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm. Ôdekuro kam, ôbaa panyin nyɛla ŋun mali yiko pam ka o nyɛ ŋun su paɣaba ban be tiŋgbani ŋɔ puuni ka lahi nyɛ ŋun be kpamba puuni.<ref name="Arhin2001">{{cite book|last=Arhin|first=Kwame|url=https://books.google.com/books?id=vV1yAAAAMAAJ|title=Transformations in Traditional Rule in Ghana: 1951–1996|publisher=Sedco|year=2001|isbn=978-9964-72-173-2}}</ref> Yiya kpɛma, ŋun nyɛ ôhene, ni tiŋgbani kpɛma, Amanhene, mali la paɣaba ban nyɛ bɛ tizoɣuɣuɣu, bɛ ni booni shɛba ôhemaa: paɣa so ŋun nyɛ kpɛma ka o be bɛ kpamba ni. Ôhemaa mini ôhene zaa nyɛla ban yi yiya ni tizoɣuɣuɣu, mogya bee matrilineage yili yini ni. Asantehemaa, ŋun nyɛ paɣa so ŋun be Kumasi tiŋgbani puuni, mali la yiko pam ka o nyɛ ŋun su Asante tiŋgbani zaa. O dabba tizoɣu, ŋun nyɛ Asantehene kpɛma ni ŋun be o kpamba ni, o gba nyɛla ŋun be Kôtôkô Council, din nyɛ kpamba ban su tiŋgbani ŋɔ ka bɛ nyɛ Asanteman Nhyiamu kpamba. Paɣaba ban nyɛ kpamba gba nyɛla ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam, ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam, ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam.
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
5rkonsfwujsp22ir8y9idm0bi1rf4zt
116263
116262
2025-06-26T11:19:06Z
Tunteeya1
5942
/* Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba */ added a reference
116263
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be [[Ashanti Region|Ashanti]] Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpɛma. Yuuni 1900 puli ni, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu ("''War of the Golden Stool"'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini "''British Empire"'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔhibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋme yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimmɔhi zaŋ chaŋ tobu maa polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dabba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na'bihi ni piigi ni o lee toondana n ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa ni. Ŋɔ nyɛla tuuli ni di ko Ashanti taarihi ni ka bɛ ti paɣa lala soli. <ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni, ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la. British nima ŋɔ daa saɣiti ni bɛ yihi bɛ nuu salima kuɣu ŋɔ ("Golden Stool") yɛltɔɣa ni, bɛ ni daa nya di yaa maa ni be shɛli maa. Salima kuɣu ŋɔ na beni hali ni zuŋɔ n-ti pahi Asantehene (Ashanti naa) piibu ni o ti ʒi nam ni.<ref>{{Cite web|date=2017-07-17|title=July 17, 1900: Kumasi surrenders to British forces under Sir Frederick Hodgson|url=https://www.eaumf.org/ejm-blog/jul-17-golden-stool|access-date=2024-11-05|website=Edward A. Ulzen Memorial Foundation|language=en-US}}</ref>
Nana Yaa Asantewaa daa kpila silimiin goli nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba..<ref name="Boahen2003-2">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=NA5a78btyKMC&pg=PA25|title=The History of Ashanti Kings and the Whole Country Itself and Other Writings|publisher=British Academy|year=2003|isbn=978-0-19-726261-0|pages=25–}}</ref> Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa.<ref name="Bourret1960">{{cite book|last=Bourret|first=F. M.|url=https://books.google.com/books?id=EjisAAAAIAAJ&pg=PA2|title=Ghana, the Road to Independence, 1919–1957|publisher=Stanford University Press|year=1960|isbn=978-0-8047-0400-7|pages=2–}}</ref>
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.<ref>{{Cite web|last=Karen|first=McGee|date=2015|title=The Impact of Matriarchal Traditions on the Advancement of Ashanti Women in Ghana|url=https://repository.usfca.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1001&context=listening_to_the_voices}}</ref> Ashanti niriba dahila bɛ mayiya polo, ka bɛ kpuɣila daŋ din yi paɣa bee mayili puuni ka di yirina paɣaba sani ŋun yina paɣa so ŋun gba yina paɣaba sani. Ashanti niriba tiri la paɣa ni o bia kom yirina ka tiŋgbani yirina dabba sani. Paɣa Naa daa nyɛla Kpeen so ŋun gba daa nyɛ paɣa bia ka o daa nyɛ kpamba zaa ma. Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun mali yaa pam ka o nyɛ paɣa so ŋun mali toosim pam ka o daa doli Ashanti niriba saha shɛli din daa bi niŋ kasi. Nana Yaa Asantewaa boligu paɣaba ban be Asante tiŋgbani puuni nyɛla din be paɣaba ban be Akan tiŋgbani puuni ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm. Dabba kpamba ban be Akan tiŋgbani puuni mali la paɣaba kpamba ban nyɛ bɛ tizoɣuɣuɣu. Lala tiŋgbani ŋɔ puuni, kpamba ban nyɛ ŋun kam ŋun nyɛ kpɛma ban be matrilineages (mpanyimfo) puuni, ka bɛ booni li ôdekuro. Paɣaba ban nyɛ kpamba, bɛ ni booni shɛba mpanyinfo, ka bɛ booni ba aberewa bee ôbaa panyin, ka bɛ mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm. Ôdekuro kam, ôbaa panyin nyɛla ŋun mali yiko pam ka o nyɛ ŋun su paɣaba ban be tiŋgbani ŋɔ puuni ka lahi nyɛ ŋun be kpamba puuni.<ref name="Arhin2001">{{cite book|last=Arhin|first=Kwame|url=https://books.google.com/books?id=vV1yAAAAMAAJ|title=Transformations in Traditional Rule in Ghana: 1951–1996|publisher=Sedco|year=2001|isbn=978-9964-72-173-2}}</ref>
Yiya kpɛma, ŋun nyɛ ôhene, ni tiŋgbani kpɛma, Amanhene, mali la paɣaba ban nyɛ bɛ tizoɣuɣuɣu, bɛ ni booni shɛba ôhemaa: paɣa so ŋun nyɛ kpɛma ka o be bɛ kpamba ni. Ôhemaa mini ôhene zaa nyɛla ban yi yiya ni tizoɣuɣuɣu, mogya bee matrilineage yili yini ni. Asantehemaa, ŋun nyɛ paɣa so ŋun be Kumasi tiŋgbani puuni, mali la yiko pam ka o nyɛ ŋun su Asante tiŋgbani zaa. O dabba tizoɣu, ŋun nyɛ Asantehene kpɛma ni ŋun be o kpamba ni, o gba nyɛla ŋun be Kôtôkô Council, din nyɛ kpamba ban su tiŋgbani ŋɔ ka bɛ nyɛ Asanteman Nhyiamu kpamba. Paɣaba ban nyɛ kpamba gba nyɛla ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam, ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam, ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam.<ref>Arhin, Kwame, "The Political and Military Roles of Akan Women", in [[Christine Oppong]] (ed.), ''Female and Male in West Africa'', London: Allen and Unwin, 1983.</ref>
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
h18xetxtunnki1qeozwm2q556k1h6v1
116264
116263
2025-06-26T11:22:15Z
Phasy GH
5787
Added and corrected text
116264
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be [[Ashanti Region|Ashanti]] Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpɛma. Yuuni 1900 puli ni, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu ("''War of the Golden Stool"'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini "''British Empire"'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔhibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋme yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimmɔhi zaŋ chaŋ tobu maa polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dabba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na'bihi ni piigi ni o lee toondana n ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa ni. Dinboŋɔ n nyɛ tuuli ni kotɔmsi din yi di ko bɛ ni paɣa lala tuma ŋɔ Ashanti taarihi ni.<ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni, ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la. British nima ŋɔ daa saɣiti ni bɛ yihi bɛ nuu salima kuɣu ŋɔ ("Golden Stool") yɛltɔɣa ni, bɛ ni daa nya di yaa maa ni be shɛli maa. Salima kuɣu ŋɔ na beni hali ni zuŋɔ n-ti pahi Asantehene (Ashanti naa) piibu ni o ti ʒi nam ni.<ref>{{Cite web|date=2017-07-17|title=July 17, 1900: Kumasi surrenders to British forces under Sir Frederick Hodgson|url=https://www.eaumf.org/ejm-blog/jul-17-golden-stool|access-date=2024-11-05|website=Edward A. Ulzen Memorial Foundation|language=en-US}}</ref>
Nana Yaa Asantewaa daa kpila silimiin goli nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba..<ref name="Boahen2003-2">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=NA5a78btyKMC&pg=PA25|title=The History of Ashanti Kings and the Whole Country Itself and Other Writings|publisher=British Academy|year=2003|isbn=978-0-19-726261-0|pages=25–}}</ref> Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa.<ref name="Bourret1960">{{cite book|last=Bourret|first=F. M.|url=https://books.google.com/books?id=EjisAAAAIAAJ&pg=PA2|title=Ghana, the Road to Independence, 1919–1957|publisher=Stanford University Press|year=1960|isbn=978-0-8047-0400-7|pages=2–}}</ref>
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.<ref>{{Cite web|last=Karen|first=McGee|date=2015|title=The Impact of Matriarchal Traditions on the Advancement of Ashanti Women in Ghana|url=https://repository.usfca.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1001&context=listening_to_the_voices}}</ref> Ashanti niriba dahila bɛ mayiya polo, ka bɛ kpuɣila daŋ din yi paɣa bee mayili puuni ka di yirina paɣaba sani ŋun yina paɣa so ŋun gba yina paɣaba sani. Ashanti niriba tiri la paɣa ni o bia kom yirina ka tiŋgbani yirina dabba sani. Paɣa Naa daa nyɛla Kpeen so ŋun gba daa nyɛ paɣa bia ka o daa nyɛ kpamba zaa ma. Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun mali yaa pam ka o nyɛ paɣa so ŋun mali toosim pam ka o daa doli Ashanti niriba saha shɛli din daa bi niŋ kasi. Nana Yaa Asantewaa boligu paɣaba ban be Asante tiŋgbani puuni nyɛla din be paɣaba ban be Akan tiŋgbani puuni ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm. Dabba kpamba ban be Akan tiŋgbani puuni mali la paɣaba kpamba ban nyɛ bɛ tizoɣuɣuɣu. Lala tiŋgbani ŋɔ puuni, kpamba ban nyɛ ŋun kam ŋun nyɛ kpɛma ban be matrilineages (mpanyimfo) puuni, ka bɛ booni li ôdekuro. Paɣaba ban nyɛ kpamba, bɛ ni booni shɛba mpanyinfo, ka bɛ booni ba aberewa bee ôbaa panyin, ka bɛ mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm. Ôdekuro kam, ôbaa panyin nyɛla ŋun mali yiko pam ka o nyɛ ŋun su paɣaba ban be tiŋgbani ŋɔ puuni ka lahi nyɛ ŋun be kpamba puuni.<ref name="Arhin2001">{{cite book|last=Arhin|first=Kwame|url=https://books.google.com/books?id=vV1yAAAAMAAJ|title=Transformations in Traditional Rule in Ghana: 1951–1996|publisher=Sedco|year=2001|isbn=978-9964-72-173-2}}</ref>
Yiya kpɛma, ŋun nyɛ ôhene, ni tiŋgbani kpɛma, Amanhene, mali la paɣaba ban nyɛ bɛ tizoɣuɣuɣu, bɛ ni booni shɛba ôhemaa: paɣa so ŋun nyɛ kpɛma ka o be bɛ kpamba ni. Ôhemaa mini ôhene zaa nyɛla ban yi yiya ni tizoɣuɣuɣu, mogya bee matrilineage yili yini ni. Asantehemaa, ŋun nyɛ paɣa so ŋun be Kumasi tiŋgbani puuni, mali la yiko pam ka o nyɛ ŋun su Asante tiŋgbani zaa. O dabba tizoɣu, ŋun nyɛ Asantehene kpɛma ni ŋun be o kpamba ni, o gba nyɛla ŋun be Kôtôkô Council, din nyɛ kpamba ban su tiŋgbani ŋɔ ka bɛ nyɛ Asanteman Nhyiamu kpamba. Paɣaba ban nyɛ kpamba gba nyɛla ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam, ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam, ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam.<ref>Arhin, Kwame, "The Political and Military Roles of Akan Women", in [[Christine Oppong]] (ed.), ''Female and Male in West Africa'', London: Allen and Unwin, 1983.</ref>
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
hjbpuf41glfrybmbt23hnxw48a72yrz
116265
116264
2025-06-26T11:26:01Z
Tunteeya1
5942
/* Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba */ Corrected a spelling errors
116265
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be [[Ashanti Region|Ashanti]] Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpɛma. Yuuni 1900 puli ni, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu ("''War of the Golden Stool"'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini "''British Empire"'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔhibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋme yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimmɔhi zaŋ chaŋ tobu maa polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dabba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na'bihi ni piigi ni o lee toondana n ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa ni. Dinboŋɔ n nyɛ tuuli ni kotɔmsi din yi di ko bɛ ni paɣa lala tuma ŋɔ Ashanti taarihi ni.<ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni, ni bɛ chaŋ ti tuhi Britiishinim' ŋɔ ni fiila ŋɔ
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la. British nima ŋɔ daa saɣiti ni bɛ yihi bɛ nuu salima kuɣu ŋɔ ("Golden Stool") yɛltɔɣa ni, bɛ ni daa nya di yaa maa ni be shɛli maa. Salima kuɣu ŋɔ na beni hali ni zuŋɔ n-ti pahi Asantehene (Ashanti naa) piibu ni o ti ʒi nam ni.<ref>{{Cite web|date=2017-07-17|title=July 17, 1900: Kumasi surrenders to British forces under Sir Frederick Hodgson|url=https://www.eaumf.org/ejm-blog/jul-17-golden-stool|access-date=2024-11-05|website=Edward A. Ulzen Memorial Foundation|language=en-US}}</ref>
Nana Yaa Asantewaa daa kpila silimiin goli nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba..<ref name="Boahen2003-2">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=NA5a78btyKMC&pg=PA25|title=The History of Ashanti Kings and the Whole Country Itself and Other Writings|publisher=British Academy|year=2003|isbn=978-0-19-726261-0|pages=25–}}</ref> Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa.<ref name="Bourret1960">{{cite book|last=Bourret|first=F. M.|url=https://books.google.com/books?id=EjisAAAAIAAJ&pg=PA2|title=Ghana, the Road to Independence, 1919–1957|publisher=Stanford University Press|year=1960|isbn=978-0-8047-0400-7|pages=2–}}</ref>
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.<ref>{{Cite web|last=Karen|first=McGee|date=2015|title=The Impact of Matriarchal Traditions on the Advancement of Ashanti Women in Ghana|url=https://repository.usfca.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1001&context=listening_to_the_voices}}</ref> Ashanti niriba dahila bɛ mayiya polo, ka bɛ kpuɣila daŋ din yi paɣa bee mayili puuni ka di yirina paɣaba sani ŋun yina paɣa so ŋun gba yina paɣaba sani. Ashanti niriba tiri la paɣa ni o bia kom yirina ka tiŋgbani yirina dabba sani. Paɣa Naa daa nyɛla Kpeen so ŋun gba daa nyɛ paɣa bia ka o daa nyɛ kpamba zaa ma. Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun mali yaa pam ka o nyɛ paɣa so ŋun mali toosim pam ka o daa doli Ashanti niriba saha shɛli din daa bi niŋ kasi. Nana Yaa Asantewaa boligu paɣaba ban be Asante tiŋgbani puuni nyɛla din be paɣaba ban be Akan tiŋgbani puuni ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm. Dabba kpamba ban be Akan tiŋgbani puuni mali la paɣaba kpamba ban nyɛ bɛ tizopaɣa. Lala tiŋgbani ŋɔ puuni, kpamba ban nyɛ ŋun kam ŋun nyɛ kpɛma ban be matrilineages (mpanyimfo) puuni, ka bɛ booni li ôdekuro. Paɣaba ban nyɛ kpamba, bɛ ni booni shɛba mpanyinfo, ka bɛ booni ba aberewa bee ôbaa panyin, ka bɛ mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm. Ôdekuro kam, ôbaa panyin nyɛla ŋun mali yiko pam ka o nyɛ ŋun su paɣaba ban be tiŋgbani ŋɔ puuni ka lahi nyɛ ŋun be kpamba puuni.<ref name="Arhin2001">{{cite book|last=Arhin|first=Kwame|url=https://books.google.com/books?id=vV1yAAAAMAAJ|title=Transformations in Traditional Rule in Ghana: 1951–1996|publisher=Sedco|year=2001|isbn=978-9964-72-173-2}}</ref>
Daŋ kpɛma, ŋun nyɛ ôhene, ni tiŋgbani kpɛma, Amanhene, mali la paɣaba ban nyɛ bɛ tizopaɣaba, bɛ ni booni shɛba ôhemaa: paɣa so ŋun nyɛ kpɛma ka o be bɛ kpamba ni. Ôhemaa mini ôhene zaa nyɛla ban yi daŋ yini ni na, mogya bee matrilineage daŋ yini ni. Asantehemaa, ŋun nyɛ paɣa so ŋun be Kumasi tiŋgbani puuni, mali la yiko pam ka o nyɛ ŋun su Asante tiŋgbani zaa. O dabba tizoɣu, ŋun nyɛ Asantehene kpɛma ni ŋun be o kpamba ni, o gba nyɛla ŋun be Kôtôkô Council, din nyɛ kpamba ban su tiŋgbani ŋɔ ka bɛ nyɛ Asanteman Nhyiamu kpamba. Paɣaba ban nyɛ kpamba gba nyɛla ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam, ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam, ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam.<ref>Arhin, Kwame, "The Political and Military Roles of Akan Women", in [[Christine Oppong]] (ed.), ''Female and Male in West Africa'', London: Allen and Unwin, 1983.</ref>
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
e0524rvc2o3n1yl6audynozfd1wrlmp
116266
116265
2025-06-26T11:28:37Z
Phasy GH
5787
Corrected a text
116266
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa, Queen of Ejisu.jpg|thumb|Ya Asantewaa, Queen of Ejisu]]
[[Lahabali kɔligu:Yaa Asantewaa Museum (4).jpg|thumb|Yaa Asantewaa Museum]]
'''Yaa Asantewaa I''' ({{Circa}} 1840 – 17 ''[[October]]'' 1921) daa nyɛla [[Ejisu Senior High Technical School|Ejisu]] din be [[Ashanti Region|Ashanti]] Empire la napaɣa saha ŋɔ din pa nyɛla [[Ghana]] yaɣi shɛli.o tizodoo Nana Akwasi Afrane Okese n-daa nyɛ ŋun daa piigi o "Edwesuhene" bee Edwesu kpɛma. Yuuni 1900 puli ni, ŋuna n-daa nyɛ ŋun gari tooni n-tuhi Kanbonsi tɔbu shɛli bɛ ni lahi m-booni salima kuɣu tɔbu ("''War of the Golden Stool"'') la, bee Yaa Asantewaa maŋsulinsi tɔbu shɛli bɛ mini "''British Empire"'' ni daa tuhi la.<ref>[[Kwame Anthony Appiah|Appiah, Kwame Anthony]], and [[Henry Louis Gates, Jr.]] (eds), ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience'', 1999, p.{{nbsp}}276.</ref>
== Taarihi ==
Bɛ daa dɔɣila la Yaa Asantewaa 1840 yuuni tiŋ' din yuli booni [[Besease Community Senior High School|Besease]] la. O laamba n-daa nyɛ Kwaku Ampoma mini Ata Po. O tizodoo, Afrane Panin, daa lebila naa n-zaŋ ti ''Edweso'' , tiŋ' din daa m-baɣi ba la. O daa kola binbira poli shɛli din m-baɣi tiŋ' din yuli booni Boankra la. O daa kuli la [[Kumasi|Kumahi]] doo, ka doo maa daa lee mali paɣa, ka bɛ daa dɔɣi bipuɣinbila.<ref name="dq">{{Cite web|last=Korsah, Chantal|date=22 July 2016|title=Yaa Asantewaa|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|access-date=20 February 2017|publisher=Dangerous Women}}</ref>
Asantewaa daa kpila tiŋ' din yuli booni [[Seychelles]] yuuni 1921. O daa nyɛla pukpara dahimlana ka lahi nyɛ ma suŋ. O daa nyɛla baŋsim lana, siyaasa nira, ŋun zabiri salo hachinim zuɣu, napaɣa ka lahi nyɛ tɔbu toondana. Yaa Asantewaa yuli daa yila polo o ni daa nyɛ Ashanti nanim toondana ka bɛ tuhi salima kuɣu tɔbu maa zuɣu, Yaa Asantewaa tɔbu shɛli bɛ mini British nima ni daa tuhiri ni bi gu salima nam kuɣ' maa.<ref>{{Cite web|title=Nana Yaa Asantewaa|url=http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|access-date=2020-01-11|website=nanayaaasantewaa.de|archive-date=2022-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220411021631/http://nanayaaasantewaa.de/who-is-nana-yaa-asantewaa/|url-status=dead}}</ref>
==Prelude to rebellion==
Yaa Asantewaa tizodoo ŋun daa nyɛ o beli, Nana Akwasi Afrane Okpase daa nyɛla ŋun za zaashe karili ka daa piigi Asantewaa n-leegi paɣa naa. Di daa nyɛla zaashe karili din mali yuli pam<ref>{{Cite web |title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire |url=https://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html |access-date=2024-11-05 |language=en}}</ref> dama o tuma n-daa nyɛ li ni o gu ka taɣi salima nam kuɣu, n-tiri ''[[Ashanti Region|Ashanti]]'' Naa saɣisigu, ka piiri niriba ban tu ni bɛ tooi lee nanima naa maa nyaaŋa. O tizodoo ŋɔ nam saha, Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun nya yɛla pam ni niŋ ka mali barina ti bɛ sɔhibiɛɣuni,<ref>{{Cite web |title=The Gold Coast: The Yaa Asantewaa War |url=https://vocal.media/history/the-gold-coast-the-yaa-asantewaa-war |access-date=2024-11-05 |website=History |language=en}}</ref> tɔbu din daa ŋme yuuni 1883 hali ni yuuni 1888 daa nyɛla yɛla ŋɔ puuni yini.<ref>{{Cite web |date=2021-07-24 |title=Igboho and allegory of Asantehene golden stool |url=https://www.thecable.ng/igboho-and-allegory-of-asantehene-golden-stool |access-date=2023-01-23 |website=TheCable |language=en-US}}</ref> Din daa niŋ ka o tizodoo ŋɔ daa kani yuuni 1894, Yaa Asantewaa daa zaŋla ya'shɛli o ni mali maa m-piigi o yaaŋa ka o leegi<ref>{{Cite web|url=http://dangerouswomenproject.org/2016/07/22/yaa-asantewaa/|title=Yaa Asantewaa|date=2016-07-22|website=Dangerous Women Project|language=en-GB|access-date=2020-01-11}}</ref> ''Ejisuhene''. Di ni daa niŋ ka Britiish nim daa kari o yaaŋa ŋɔ tahi [[Seychelles]] yuuni 1896, o mini Asante Prempeh I naa n-ti pahi Ashanti gɔmnanti ni ninvuɣ shɛba, Yaa Asantewaa n daa zani o zaani n gbubi Ejisu–Juaben yaɣili. Naa Prempeh{{nbsp}}I kari yihi nyaaŋa, ''[[British Museum|Britiish]]'' zuɣulana n zaŋti [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]], ''Frederick Hodgson'', daa zami ni shee o deei bɛ salima nam kuɣu din nya Ashanti tiŋgbani ''symbol'' maa.<ref name=dq/> Lala yɛltɔɣa ŋɔ maa daa che ka ninvuɣ'shɛb ba kpalim Ashanti gɔmnanti niriba daa soɣi laɣim tab Kumasi, tɔɣisi bɛ ni yɛn niŋ shɛm n labisi bɛ naa na. Nangbakpeeni daa luna bɛ sunsuuni zaŋ kpa bɛ ni yan niŋ shɛm. Yaa Asantewaa, ŋun daa be laɣingu ŋɔ ni, daa vaai yiɣisi zani ka di fiila ŋɔ:
{{blockquote|Wula ka ninvuɣu kpɛma ni bidibsi kamani Ashantinima yɛn ʒia yuuni ka siliminga kana ti kpuɣi bɛ nanima chaŋ n-ti nahimdi ba, ka di nyɛla bɛ bɔrila bɛ salima nam kuɣu. Salima kuɣu nyɛla ariʒichi ti siliminsi ŋɔ bana; Bɛ gbi luɣili kam bɔri la di shee. Man' ku yo hali kobo janjani ti bɛ zuɣulana ŋɔ. Di yi niŋ ka yi nanima ŋɔ yɛn be ka dabiɛma nima ka ku tuhi, din ŋuna paamiya yi chinchina ŋɔ na ka dee n-pɛto.<ref name="Aidoo1977p12">{{Cite journal|last=Aidoo|first=Agnes Akosua|year=1977|title=Asante Queen Mothers in Government and Politics in the Nineteenth Century|journal=Journal of the Historical Society of Nigeria|volume=9|issue=1|page=12|jstor=41857049}}</ref>}}
N-yɛn wuhi o nimmɔhi zaŋ chaŋ tobu maa polo, Yaa Asantewaa daa darigi deei malifa luhi buɣim dabba ŋɔ tooni.<ref name="Aidoo1977p12" />
Yaa Asantewaa daa nyɛla Ashanti na'bihi ni piigi ni o lee toondana n ʒi tob' bihi chaŋ tobu maa ni. Dinboŋɔ n nyɛ tuuli ni kotɔmsi din yi di ko bɛ ni paɣa lala tuma ŋɔ Ashanti taarihi ni.<ref>{{Cite journal|first=Arhin|last= Brempong|year=2000|title=The role of Nana Yaa Asantewaa in the 1900 Asante War of Resistance|url=http://people.ucalgary.ca/~taarn/LeGriot/article4.pdf|journal=Le Griot|volume= VIII|via=ucalgary.ca}}</ref> Yaa Asantewaa daa kpaŋsi ka nyɛm o niriba ŋɔ ni, ni bɛ chaŋ n ti tuhi British nima' ka di fiila ŋɔ:
{{Blockquote|text=Ashanti bidib' kuma, ti nyɛla Britiishi zuɣulana ni bo vu karili ka di nyɛla o bɔri la ti salima nam kuɣu, din nya simbuli wuhiri Ashanti zaa nangban yini. Di bi yuui, siliminga ŋɔ daa kana ti ʒini ti tiŋgbani ŋɔ ni ka zaŋ kpɛŋ deei Ashanti ni di lee bɛ sulinsi. Di bi tu ni ti lahi tam ni naa Karikari saha, niriba ŋɔ daa lahi nyɛla ban ŋmɛ ti tobuhankali ni ku tooi deei, n-saɣim ti nayili ka nyo li buɣim bɛ ni daa va binshɛɣu kam yi dini naai. Bɛ zuɣulana ŋɔ daa gbahi ti Naa mini o nabihi ka so bi yaagi o noli. Zuŋɔ, o lahi labina ni o bɔri la ti salima nam kuɣu. Yi nim bidibsi ni dobba, ti tu ni kuli ʒi ka niŋdi ka mani binkobiri maa? Di tuya ni ti yiɣisi zab' ti maŋ zuɣu; din mali anfaani ni ti kpi n-gari ti ʒia ka siliminsi ban niya ti tiŋgbani ŋɔ ni kuli bɛ zu ariʒichi kana ti ku ti ka saɣim ti nɛma, ka lahi bɔri ni bɛ zu ti salima nam kuɣu. Yiɣisim ya! Ka ti gu ka taɣi ti salima nam kuɣu ka che siliminsi ŋɔ. Din mali anfaani ni ti kpi n-gari ni ti kuli be dablim ni saha kam. M mali ʒili n-gari tooni zaŋ ya chaŋ ti tuhi siliminsi ŋɔ.}}
Ashanti yiŋ linjima tali daa nyɛla din labi yiɣisi zaŋ yi o nimohi ni siliminsi ŋɔ tuhibu polo. {{citation needed|date=December 2023}} O nini daa bi tiɣidobba ŋɔ niŋsim zaŋ chaŋ siliminsi tuhi polo. Yaa Asantewaa daa ŋmɛ paɣatali ni dotali naangbakpeeni ka kpaŋsi bipuɣinsi ni yiɣisi tuhi. Ashanti mini British salima nam kuɣu tobu ka lahi booni ni li "Yaa Asantewaa tobu"<ref>{{cite news|url=http://amsterdamnews.com/news/2018/apr/05/queen-mother-yaa-asantewaa-led-fight-against-briti/?page=1|title=Queen-mother Yaa Asantewaa led the fight against British colonialism|first=Herb|last=Boyd|author-link=Herb Boyd|work=[[New York Amsterdam News]]|date=5 April 2018}}</ref> – daa nyɛla naa Nana Yaa Asantewaa ni gari tooni ni tob' bihi tusaanu.<ref>{{Cite web|url=http://www.blackhistoryheroes.com/2010/05/queen-mother-nana-yaa-asantewaa.html|title=Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire|website=blackhistoryheroes.com|language=en|access-date=2018-05-24}}</ref>
== Tobu maa saha mini di nyaaŋa ==
[[File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|link=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Yaa_Asantewaa's_Cell.jpg|thumb|Duu maa daa nyela Yaa Asantuwa sarika niriba ni daa nyeli shem]]
Di daa pilila nashaara goli March yuuni 1900, tobu maa ni daa paai gbaŋpiɛla maa na Kumasi, luɣshɛli bɛ ni daa saɣi n-deei. Zabili maa na kuli benimi hali ni zuŋɔ kamani Kumasi zaba mini linjima nima binyera duu. Chira a shɛm nyaaŋa, Gold coast zuɣulana daa timila tobu bihi 1400 tobu maa ni. Zabili maa ni, Yaa Asantuwa mini ninvuɣi pia ni anu shɛba ban daa saɣisiri o _Nana Akwasi Afrane Okpase, Nana Kwaku Duah, Nana Yaw Akoto, Nana Abena Nkyinkyim, Nana Osei Tutu II, Nana Adjei Kwaku, Nana Afia Kobi Serwaa Ampem, Nana Kofi Kumi, Nana Kwabena Nkyinkyim, Nana Okwan Nkyinkyim, Nana Agyeman Badu, Nana Ntiamoah, Nana Ababio, Nana Afia Nkyinkyim n ti pahi Nana Osei Bonsu _ be daa gbahi ba mi ka zaŋba n cheŋ ti bahi Seychelles. Amaa o saɣisiriba maa yuya daa bi kpe puuni litiricha kundu ŋan beni maa ni<ref>Berry, L. V., ''Ghana: a Country Study''.</ref> Tobu tuhiriba maa daa zanimi n ti bahigu tobu Anglo- Asante tobu din daa niŋ 19th century la. Lala liribu ŋɔ , Ashanti tobu bihi ban kalinli daa yaɣi tusa ayi ( 2000 ) daa kɔŋla be nyɛvuya ka British nima gba kamani ninvuɣi tuhili (1000) gba daa kɔŋ be nyɛvuya . Dini n daa nye nyɛvuya ni yi pam shelini Anglo-Ashanti tobu maa ni ka di daa niŋ la chira ayobu. Nashaara goli January dahinyini dali yuuni 1902. British daa ti bahi fa Empire sheŋa Ashanti nima maa ni daa su kamani yuun kobiga nyaaŋa, ka be lɛbigirila Ashanti nima maa British nam guriba<ref name="Boahen2003">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=S4ALSvMlbzUC|title=Queen Yaa Asantewaa and the Asante-British War of 1900-1|publisher=James Currey Publishers|year=2003|isbn=978-0-85255-443-2}}</ref>
Frederick Mitchell Hodgson daa zami ni Ashanti zaŋ mi bɛ salima kuɣu la nti ti o saha shɛli Ashanti nima ni daa saha n ti ni bɛ ku tooi di nasara Britain nim zuɣu. Salima Kua maa nyɛla din gaƔim ka mali dariza Ashanti tingbaŋ nyɛvuli ni tuun kurumbuni ha daa be nimaani n-ti paai yuun’ kɔbiga ayɔpɔin saha shɛli saha miriya ka bɛ daa kul mali chaŋ tiŋgbɔŋ maa. Kukɔɣili maa nyɛla zaɣ’ jilima mini zaɣ’ pinaayi din yɛliŋ mi miri ka naanyi ʒini di ʒini di zuɣusaa polo. Bɛ ni daa zaŋ salima kuɣ’ gahindili maa ti bahi ka bɛ naanyi zaŋ salima kukɔɣili maa zuɣu ti sɔɣi. 1920, Africa tiŋgbɔŋ niŋgbuŋ daa nyɛla salima kukɔɣili maa zuɣu ka bɛ daa ti tum tuun’ shɛŋa, ka bɛ daa naanyi zaŋ salima zuɣu n-kɔb’ bɛ ni ti bɛ niŋ salima zuɣ’ shɛŋa niri salima la. British nima ŋɔ daa saɣiti ni bɛ yihi bɛ nuu salima kuɣu ŋɔ ("Golden Stool") yɛltɔɣa ni, bɛ ni daa nya di yaa maa ni be shɛli maa. Salima kuɣu ŋɔ na beni hali ni zuŋɔ n-ti pahi Asantehene (Ashanti naa) piibu ni o ti ʒi nam ni.<ref>{{Cite web|date=2017-07-17|title=July 17, 1900: Kumasi surrenders to British forces under Sir Frederick Hodgson|url=https://www.eaumf.org/ejm-blog/jul-17-golden-stool|access-date=2024-11-05|website=Edward A. Ulzen Memorial Foundation|language=en-US}}</ref>
Nana Yaa Asantewaa daa kpila silimiin goli nashaara goli October yuuni 1921. Yuma ata o kpibu nyaaŋa , nashaara goli December beɣu pia ni ayopɔin yuuni 1924, Naa prempeh ŋun nye tuuli mini ninvuɣi sheba ban daa be Ashanti exiled kootu maa ni daa nyela soli ni be labina Ashanti. Naa Prempeh ŋun nye tuuli daa chɛmi ka Yaa Asantuwa mini ban daa pahi maa niŋgbuna n labina Ashanti ni be ti simsi ba..<ref name="Boahen2003-2">{{cite book|last=Boahen|first=A. Adu|url=https://books.google.com/books?id=NA5a78btyKMC&pg=PA25|title=The History of Ashanti Kings and the Whole Country Itself and Other Writings|publisher=British Academy|year=2003|isbn=978-0-19-726261-0|pages=25–}}</ref> Queen Yaa Asantuwa teha zaŋ chɛŋ Asanti maŋ sulinsi deebu nye be ni daa baŋ sheli nashaara goli March yuuni 1957, din daa niŋ ka Ashanti yaɣa nima deei maŋsulinsi n pahi Ghana zuɣu. Ghana n daa nye tuuli gbaŋsabila tiŋgbani ban di nasara ŋɔ maa.<ref name="Bourret1960">{{cite book|last=Bourret|first=F. M.|url=https://books.google.com/books?id=EjisAAAAIAAJ&pg=PA2|title=Ghana, the Road to Independence, 1919–1957|publisher=Stanford University Press|year=1960|isbn=978-0-8047-0400-7|pages=2–}}</ref>
== Biehigu ni tuma n zaŋ ti Ashanti paɣaba ==
Nana Yaa Asantewaa daa gbaaila British sulinsi zalisi ' ramifications' maa. Ghana nima zuŋɔ nye o mi ka o nyela paɣadede ŋun zaŋ o siyaasa mini ninsalisili biehigu n suŋsi n gu ka taɣi o tingbani. O niŋsim maa daa kpehila Ashanti dabiba korusi ni tuhi British nima maa, di daa yina ni di mali bukaata ni o ni nye so maa.<ref>{{Cite web|last=Karen|first=McGee|date=2015|title=The Impact of Matriarchal Traditions on the Advancement of Ashanti Women in Ghana|url=https://repository.usfca.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1001&context=listening_to_the_voices}}</ref> Ashanti niriba dahila bɛ mayiya polo, ka bɛ kpuɣila daŋ din yi paɣa bee mayili puuni ka di yirina paɣaba sani ŋun yina paɣa so ŋun gba yina paɣaba sani. Ashanti niriba tiri la paɣa ni o bia kom yirina ka tiŋgbani yirina dabba sani. Paɣa Naa daa nyɛla Kpeen so ŋun gba daa nyɛ paɣa bia ka o daa nyɛ kpamba zaa ma. Yaa Asantewaa daa nyɛla ŋun mali yaa pam ka o nyɛ paɣa so ŋun mali toosim pam ka o daa doli Ashanti niriba saha shɛli din daa bi niŋ kasi. Nana Yaa Asantewaa boligu paɣaba ban be Asante tiŋgbani puuni nyɛla din be paɣaba ban be Akan tiŋgbani puuni ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm. Dabba kpamba ban be Akan tiŋgbani puuni mali la paɣaba kpamba ban nyɛ bɛ tizopaɣa. Lala tiŋgbani ŋɔ puuni, kpamba ban nyɛ ŋun kam ŋun nyɛ kpɛma ban be matrilineages (mpanyimfo) puuni, ka bɛ booni li ôdekuro. Paɣaba ban nyɛ kpamba, bɛ ni booni shɛba mpanyinfo, ka bɛ booni ba aberewa bee ôbaa panyin, ka bɛ mali bɛ maŋa shɛm ni bɛ ni mali bɛ maŋa shɛm. Ôdekuro kam, ôbaa panyin nyɛla ŋun mali yiko pam ka o nyɛ ŋun su paɣaba ban be tiŋgbani ŋɔ puuni ka lahi nyɛ ŋun be kpamba puuni.<ref name="Arhin2001">{{cite book|last=Arhin|first=Kwame|url=https://books.google.com/books?id=vV1yAAAAMAAJ|title=Transformations in Traditional Rule in Ghana: 1951–1996|publisher=Sedco|year=2001|isbn=978-9964-72-173-2}}</ref>
Daŋ kpɛma, ŋun nyɛ ôhene, ni tiŋgbani kpɛma, Amanhene, mali la paɣaba ban nyɛ bɛ tizopaɣaba, bɛ ni booni shɛba ôhemaa: paɣa so ŋun nyɛ kpɛma ka o be bɛ kpamba ni. Ôhemaa mini ôhene zaa nyɛla ban yi daŋ yini ni na, mogya bee matrilineage daŋ yini ni. Asantehemaa, ŋun nyɛ paɣa so ŋun be Kumasi tiŋgbani puuni, mali la yiko pam ka o nyɛ ŋun su Asante tiŋgbani zaa. O dabba tizoɣu, ŋun nyɛ Asantehene kpɛma ni ŋun be o kpamba ni, o gba nyɛla ŋun be Kôtôkô Council, din nyɛ kpamba ban su tiŋgbani ŋɔ ka bɛ nyɛ Asanteman Nhyiamu kpamba. Paɣaba ban nyɛ kpamba gba nyɛla ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam, ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam, ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam ka bɛ nyɛ ban mali yiko pam.<ref>Arhin, Kwame, "The Political and Military Roles of Akan Women", in [[Christine Oppong]] (ed.), ''Female and Male in West Africa'', London: Allen and Unwin, 1983.</ref>
== O zaashee zaŋ chaŋ yelttɔɣikura kaya ni taada yuli zalibu ==
Yaa Asantewaa na nyela ninvuɣi so be ni yu Ashanti yeɣili mini Ghana yaɣa pam zaŋ kpa kurumbuna lahabaya polo, o tuma daa nyela o zabirila British sulinsi. O nyela ŋun daa <nowiki>''immortalized''</nowiki> yilli sheli ŋan do gbunni ŋɔ puuni.
Koo koo hin koo
Yaa Asantewaa ee!
Obaa basia
Ogyina apremo ano ee!
Waye be egyae
Na Wabo mmode
Ti yi yen lihi anfaabi nima zaŋ kpa bipuɣinsi tooni tali polo ti Ghana ŋɔ, Yaa Asantuwa Girl's bikura shikuru daa zalila Kumasi yuuni 1960, ka di nyela Ghana baŋsim bobu yaɣili.[23]
Yuuni 2000, bakoi yini chuɣu daa puhila Ghana ni di yi Yaa Asantuwa nasara dibo n wuhi salo. Chuɣu ŋɔ puuni, museum daa dedicate mi n ti o la Kwaso din be Ejisu-Juaben yaɣili la ni nashaara goli August dabaa ata dali yuuni 2000. Nasara kalinsi, buɣim daa dila be yelikura maa sheŋa o namda mini o tobu nema daa pahiya nashaara goli July yuuni 2004.(batakarikese) a ni nya sheli anfooni ŋan bɛ zuɣu saa maa ni maa.[24][25] Queen mother so ŋun na ʒi Ejisu gbana ŋɔ zuɣu nyela Yaa Asantuwa ŋun pahi ayi. Yaa Asantuwa chuɣu ŋan pahi ayi daa niŋla nashaara goli August dabisili yini zaŋ chaŋ dabaa anu yuuni 2006 Ejisu tiŋgbani ni.[26]
Pumpoŋɔ boligu din daa boli ni be mɛ Yaa Asantuwa binkura biehigu shee
Yaa Asantuwa senta din be Maida Vale, west London, nyela gbaŋsabila- Caribbean mebu mini tiŋa dema dug.[27] be daa zali li la yuuni 1986[28] ka zaŋ o yuli n bolili. Lala duu ŋɔ zanimi n ti ti kaya dema duu ni tiŋa ni laɣinsi ka di nyela di borimi ni de kpuɣi ti gbansabila tiŋgbani polo zuɣu saa UK tingbani ni.
Niniyula kpandɔɣu puuni lahabaya Ivor Agyeman-Duah, ni yihi sheli na ka boli di yuli Yaa Asantuwa _. Exile zuɣulana Prempeh mini Paɣa dede Gbansabila tiŋgbani puuni daa yihimi n wuhi salo la Ghana tiŋgbani ni yuuni2001.[29]
Kundu shɛli be ni bol 'i stage show' ka di nyela Margaret Busby n daa sabi li : Yaa Asantuwa : paɣa tobituhira, Geraldine Connor n daa lihiri ka di chena n zaŋ luŋ ŋmɛri biinga pahi Kofi Guanabara[30][31] be mini pan_ African cast, gili la UK ni Ghana yuuni 2001 zaŋ hali ni 2002[32][33] Walansi dema lala sasabira maa yaha daa pirimi ni yaɣa diba anu( nashaara goli October bieɣu pia ni ata zaŋ chaŋ bieɣu pia ni apɔin yuuni 2003) [34] BBC radio paɣaba anahi saha daa beni n ti pahi Glenna Foster- Jones ni Jack Klaff, Pam Fraser Solomon n daa yuuni di zuɣu, ka Gbemisola Ikumelo, ni Nana Tsiboe, Kofi Adu,Jojo Yates , Asabre Quaye ni AtongoZimba.[35][36][37]
Yuuni 2018 album din daa yina British jazz troupe bidibsi zaŋ ti kemet, Yi paɣa dede maa nyela 'Reptile ' n zaŋ gbansabilli paɣa yu zalibo kurumbuna maa ni n boli yila . Yaa Asantuwa yuli n daa bɛ yilli ŋan pahi ayopɔin ni " My Queen is Yaa Asantuwa ". Yaa Asantuwa daa nyela duniya zaa ni daa mi so yela ka di nyela o kpaŋmaŋa zaŋ cheŋ paɣaba " rights mini freedom. Germany tiŋgbani ni be daa zaŋla o yuli n ti pini sheli ka di nyela be nintiɣili ni gbansabila tiŋgbani paɣaba kpaŋmaŋa
== Kundivihira ==
<references />
[[Pubu: Lahabaya zaa]]
[[Pubu:Paɣaba]]
[[Pubu:Paɣa]]
[[Pubu:Ninsala ŋun lahi ka o nyevuli ni]]
rcgsllopcks6xv0cgya0i9k8213czfd
Osei Kofi Tutu I
0
32315
116219
116207
2025-06-25T12:31:24Z
Sir Amugi
124
/* Kundivihira mini noosi */
116219
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:King Asantehene Osei Tutu II of Ashanti-Asanteman.jpg|thumb|'''King Asantehene Osei Tutu II of Ashanti-Asanteman''']]
[[Lahabali kɔligu:Ashanti King Otumfour Osei Tutu II.jpg|thumb|'''Ashanti King Otumfour Osei Tutu II''']]
'''Osei Kofi Tutu I''' ({{Circa|1660}} – {{Circa|1717}}) nyɛla ŋun daa pahi Ninvuɣu shɛba ban daa piligi [[Kambɔnsili|Ashanti Empire]] ka ŋun daa sɔŋ n-nyɛ [[Okomfo Anokye]], o buɣilana. O nyɛla ŋun daa gari tooni n-zaŋ Ashante nima n-daa tuhi Denkyira, "regional hegemon" ka daa nya nasara bɛ zuɣu, yuuni 1701 tɔbu shɛli be ni daa boli "battle of feyiase" la ŋuna n-daa nyɛ Naa n-zaŋ n-ti Kwaman State bin din gbaai yuuni 1680 mini yuuni 1701 n-ti pahi Ashanti Empire, bin din gbaai yuuni 1701 zaŋ hali ni yuuni 1717. O ni daa nyɛ Kanbonsi zaa Naa, o nyɛla ŋun daa zaŋ Akan tiŋsi n-laɣim taba ka nyɛ ŋun daa piligi kariŋ zɔna zaŋ n-ti gominanti ka di nyɛ din daa beni kamani yuun' kɔbishii zuɣu.
== Piligu biɛhigu ==
=== Dɔɣim ===
Osei Kofi Tutu Opemsoo nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so c.yuuni 1660 tiŋa yuli booni [[Kokofu Anyinam]] ka di nyɛ din be [[Ashanti Region]] din bɛ Ghana.<ref name="GNA">{{cite web|title=Birthplace of Opensuo cited as potential Tourist Site|url=https://gna.org.gh/2020/08/birthplace-of-opemsuo-cited-as-potential-tourist-attraction-site/|access-date=7 May 2025|publisher=Ghana News Agency}}</ref> O ba n-daa nyɛ Owusu Panyin, Akan bilichini ŋun daa yina Nyameani.{{sfn|Wilks|1993|p=102}} ka o ma mi daa nyɛla Maanu Kotosii ŋun daa nyɛ Omanhene n-zaŋ nti Kwaaman Oti Akenten tizopaɣa mini ŋun daa deegi o Obiri Yeboa.<ref name = Marfo>Marfo, Kofi (1999). ''An Introduction to Ghanaian Literature''. str. 48. "Osei Tutu was born of an Adanse father called Owusu Panyin from Akrokyere and of an Oyoko princess and sister of Oti Akenten called Maanu Kotosii."</ref><ref name = OxfordDAB>{{Cite book |last=Sapong |first=Nana Yaw B. |chapter=Tutu, Osei (1650–1717) |date=2011-01-01 |url=https://archive.org/details/isbn_9780195382075_6/page/86/mode/2up |title=Dictionary of African Biography|editor-first=Henry Louis |editor-last=Gates|editor-link=Henry Louis Gates|editor2=[[Emmanuel Akyeampong]]|editor3=Steven J. Niven |access-date= 6 May 2025 |publisher=Oxford University Press |language=en |page = 85-6 |doi=10.1093/acref/9780195382075.001.0001 |isbn=978-0-19-538207-5}}</ref>
Lahabali nyɛla din daa wuhi ni Osei Tutu ma nyɛla ŋun daa bi dɔɣira, ka o ma Obiri Yeboa nyɛ ŋun daa zaŋ o chaŋ buɣili ni din yuli booni Otutu ŋɔ ka di daa nyɛ din be Akuapem.<ref name = OxfordDAB/> Din daa niŋ ka Kotosii daa ti dɔɣi bia, o daa boli o la Tutu, o daa zaŋ la buɣili maa yuli maa n-zaŋ n-ti bia maa yuli.<ref name = Pavanello>{{Cite book |last=Pavanello |first=Mariano |url=https://books.google.com/books?id=bDglDwAAQBAJ |title=Perspectives on African Witchcraft |date=2016-12-08 |publisher=Taylor & Francis| p= 28-29|isbn=978-1-315-43991-4 |language=en}}</ref> Pirim la Akan nima ni nyɛla ban diri mayili fali la zuɣu, Osei Tutu n-nyɛ ŋun daa di Kwaaman nam fali.<ref name = OxfordDAB/>
=== Saha shɛli puuni o ni daa na m be Denkyira kootu puuni ===
Lahabali biɛla n-nyɛ din beni n zaŋ n-ti Osei Tutu bilim ni ka lala lahabali ŋɔ nyɛ saha shɛli o ni daa paai yuuni pinaayɔbu, yuun' shɛli Akan dabba ni daa lɛbiri dabba. O ŋahiba, Oti Akenten nyɛla ŋun daa zaŋ o n-tahi Abankeseso, tiŋzuɣu zaŋ n-ti [[Denkyiraman]].{{sfn|Wilks|1993|p=103}} Dinbɔŋɔ nyɛla din daa bi niŋ alahiʒiba dama Denkyira nyɛla ŋun daa tu ni o bɔhim nam maa yɛltɔɣa, dini n-daa lahi yɛn chɛ ka o bɔhim "''statecraft''" mini soojanima tɔbu tuhibu baŋsim.<ref name = Pavanello/><ref name = OxfordDAB/> O tuma maa puuni shɛli bɛ daa ti chɛ ka o leeigi "shield-bearer" n zaŋ n-ti Denkyirahene.{{sfn|Reindorf|1895|p=48}} O nyɛla ŋun daa gahim n yi o konko ka che Sehwi niriba maa amaa ka nyɛ ŋun daa yiɣisi Naa Boamponsem suhi dini daa niŋ ka o zaɣisi ni o ku zaŋ li n-ti o.{{sfn|Wilks|1993|p=104}}
=== Nyaan'zubo mini zo n chaŋ Akwamu ===
Noli lahabali taarihi nyɛla din wuhi ni Osei Tutu nyɛla ŋun daa viɛlli pam. O daa pili biehigu ni o tizopaɣa zaŋ Denkyirahene tizopaɣa nabipuɣigi ŋun yuli daa booni (''Ohene nuabaa'') Akobena Abensua. <ref name = Pavanello/> Lahabali shɛli nyɛla din wuhi ni o mini Napaɣa zaŋ n-ti Nkawie, Adoma Akosua n-daa nyɛ ban daa laɣiri taba.{{sfn|McCaskie|2007|p=18}} Di nyɛla din daa niŋ ninmohi din daa niŋ ka Nabipuɣingi ŋɔ daa ti zali tahima ka ŋuma ŋuma nyɛ din daa yina wuhiri lala bia ŋɔ ba ni nyɛ so. Di dabiɛm zuɣu Osei Tutu daa nyɛla ŋun daa yi n labi Akwamu.<ref name = Pavanello/><ref name = OxfordDAB/>
=== O Akwamu biɛhigu ===
O ni daa paai Akwamu kootu kootu shɛli din yuli daa nyɛ <nowiki>''court of Ansa Saseraku I''</nowiki> din be Akwamufie, bɛ nyɛla ban daa taɣi bɛ nuhi ayi n deegi o ka di daliri nyɛla o viɛllim zuɣu,<ref name = Pavanello/> bee o ni daa tabi Denkyira la zuɣu.<ref name = OxfordDAB/> Osei Tutu nyɛla ŋun daa bɔhim soojanima tɔbu tuhibu baŋsim Akwamu, ban nyɛ ban daa mi lala soojanima ŋɔ tɔbu tuhibu baŋsim pam Akan state, ka nyɛ ban daa mali yaa pam n zaŋ n-ti musketmen.{{sfn|McCaskie|2007|p=10}}
Neesim nyɛla din kani wuhiri ni Osei Tutu nyɛla ŋun daa laɣim ni Okomfo Anokye. Di ni tooi daa nyɛla Denkyira ka Anokye nyɛ ŋun daa chaŋ n-ti pahi Osei Tutu sani Kwaman,{{sfn|Reindorf|1895|p=50}} bee bɛ daa laɣim la Akwamu.<ref name = Pavanello/><ref name=":9">{{Cite journal |last=McCaskie |first=T. C. |date=1986 |title=Komfo Anokye of Asante: Meaning, History and Philosophy in an African Society |url=https://www.jstor.org/stable/181138 |journal=The Journal of African History |volume=27 |issue=2 |pages=315–339 |doi=10.1017/S0021853700036690 |jstor=181138 |s2cid=145530470 |issn=0021-8537|url-access=subscription }}</ref> Amaa saha shɛli Osei Tutu ni daa yi Akwamu, bɛ niriba ayi ŋɔ nyɛla ban daa pun laɣim n daa leei zori ni taba.<ref name=":5">{{Cite web |title=Okomfo Anokye|url=https://www.britannica.com/biography/Okomfo-Anokye |access-date=2022-03-26 |website=www.britannica.com |language=en}}</ref>
==O ni nyɛ Kwamanhene==
Kwamanhene daa nyɛla ŋun kpuɣi niya ni o ʒi taɣibu pam na o ʒileli ni, ka daa lihi niriba ban daa miri o kamani Denkyira mini Akwamu ka di kpaŋasiri o.<ref name = Pavanello/><ref name = OxfordDAB/>{{sfn|Chazan|1988|p=65}} O niya daa nyɛla o kpa linjimannima ban mali yaa, ka daa lahi laɣimba ka bɛ niŋ zaɣi yini.{{sfn|Chazan|1988|p=73}}
Taɣibunima{{Further|Military of the Ashanti Empire}}
Osei Tutu daa zaŋla binyɛr'shɛŋa din yɛn kpaŋsi biɛhigu pahi. Afotosanfoɔ n daa nyɛ ŋun sɔŋdi nam maa ni liɣiri.<ref>{{Cite journal |last1=Nyantakyi |last2= Ampene |first2 = Kwasi| first1 = Nana Kwadwo |date=2016 |title=Engaging Modernity: Asante in the Twenty-First Century |url=https://quod.lib.umich.edu/m/maize/14689915.0001.001/1:20/--engaging-modernity-asante-in-the-twenty-first-century?rgn=div1;view=fulltext |journal=Maize Books |language=en |doi=10.3998/maize.14689915.0001.001|isbn=978-1-60785-366-4 |doi-access=free |url-access=subscription }}</ref> Asokwa Batahene n daa guri li, Adwumfuohene ŋun daa nyɛ machela, ni Sanaa gba daa lahi nyɛla ŋun daa be liɣiri sɔŋsim ni.{{sfn|Hagan|1971|p=45}} Gyase daa nyɛla ŋun tumdi tuma nayili maa.{{sfn|Hagan|1971|p=49}}
Osei Tutu daa nyɛla ŋun zaŋ dɛma taɣi Kwaman nam linjima nam maa, ka taɣa Denkyira linjima biɛhigu.<ref name = Pavanello/> O daa namla linjimanim kparobɔɣiri ayopɔin, ka waligi ka che naama din daa pun beni. Linjimanima ban daa ʒi kuɣu maa zuɣu n daa gari tooni ka di niŋ: linjima kpamba ban daa beni, doo (adonten), ŋun daa tumdi tiri naa maa (gyase), (kyidom), ŋun daa za nuzaa polo (benkum), ŋun daa za nudirigu polo (nifa), ni kpem ŋun daa pahiri ayi (akwamuhene).{{sfn|Chazan|1988|p=74}}{{sfn|Hagan|1971|p=44}} Osei Tutu daa lahi bo ban pe n-gili Akwamu musketmen, ni ban daa lahi be Oyoko zuiyanim ni.{{sfn|Arhin|1967|p=68-9}}
=== Yɛligibu ===
Lala taɣibunim ŋɔ ni daa pili, Osei Tutu daa niŋ nimmohi ni o yɛligi o tiŋgbani. O ni daa zaŋ yuma ata mali shili naai, o daa chaŋmi n-ti liri Dormaa ka daa tuhi nyaŋba.{{sfn|Reindorf|1895|p=50}}{{sfn|Wilks|1993|p=105}} Zaŋ hali ka 1680s daa ti naai, o daa lahi laɣim Tafo, Kaase, [[Offinso]], Sehwi ni Anakrom, ka zaŋ o talahinima n ti ban nyɛ Oyoko nim tiŋgbani ni 'Amantoo' tinsi ni - Kokofu, Nsuta, Bekwai, Juaben, n-ti pahi Mampong.<ref name="OxfordDAB2">{{Cite book|last=Sapong|first=Nana Yaw B.|url=https://archive.org/details/isbn_9780195382075_6/page/86/mode/2up|title=Dictionary of African Biography|date=2011-01-01|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-538207-5|editor-last=Gates|editor-first=Henry Louis|editor-link=Henry Louis Gates|page=85-6|language=en|chapter=Tutu, Osei (1650–1717)|doi=10.1093/acref/9780195382075.001.0001|access-date=6 May 2025|editor2=[[Emmanuel Akyeampong]]|editor3=Steven J. Niven}}</ref>{{sfn|Chazan|1988|p=66}}{{sfn|Arhin|1967|p=68-9}} Osei Tutu's niya daa nyami ni o yɛligi bilichiinsi n ti sokam, ka bɛ doli bɛ so ni pii shɛli - dina n daa ti niŋ talahi pam Asante zalisi ni.{{sfn|Reindorf|1895|p=51}}
Denkyira nahingiu saha, daabiligu daa bi yɛligi pam bɛ zuliya ni. Zaŋ chaŋ 1690s sunsuuni Kwaman daa mali shili ni bɛ tuhi bɛ naa maa.{{sfn|Fynn|1974|p=5}}<ref name="EAHC">{{cite book|title=Encyclopedia of African History and Culture (vol III)|date=2005|publisher=Facts on File|editor1-last=Page|editor1-first=Willie|location=New York|page=216|editor2-last=Davis|editor2-first=R. Hunt}}</ref> Kwaman yaa daa nyɛla niriba ni baŋ shɛli yɛla.
==Asante nagbanyini niŋbu==
Kwaman ni daa fa Dormaa daa nyɛla sɔŋsim n-ti Denkyirahe niNtim Gjakari, di ni daa niŋ ka tiŋmgbana di tuhiri maa zaa nyɛ Denkyira nim maa.{{sfn|McCaskie|2007|p=11}} Di lahi yina n-nyɛ Osei Tutu daa bola gubu n-ti Oduro Agyensamoo zaŋti Assin yaɣili, bɛ ni daa bɔri do' so Abankeseso ni bɛ bɔhi binshɛɣu din niŋ Denkyirahene Boamponsem kpibu ni.{{sfn|McCaskie|2007|p=12}} Ka labi mali Osei Tutu tumtumsa zali ni o yaa polo, Gyakari daa ti niriba Kwaman. o ni daa bori shƐm n-nyɛ:
* Salima pam
* nyingokɔriti, binshɛɣu din nyɛ kali bini ka wuhiri ni paɣa filim o maŋ ti o yidana
* Osei Tutu bihi puuni yino ddebu
* Osei Tutu mini o kpa,mabaliba piigi bɛ paɣaba yino-yino n-ti Abankeseso{{sfn|McCaskie|2007|p=12}}{{sfn|Fynn|1974|p=5}}
Asante zalisi yi daa zalimi ni tuhi Denkyira beei ka lala, Denkyirahene ni daa labisi shɛm ni, tɔbu maa nyaaŋa din yɛn niŋ bi yi polo, amaa bɛ niya daa kuli nyɛla yim. Oyoko nanim ban daa laɣiu daa zaɣisi lala turi ŋɔ, ka daa va kuɣa pali kpalinsi maa ka di pa salimanima.{{sfn|Reindorf|1895|p=53}}{{sfn|Fynn|1974|p=5}} Osei Tutu daa na maagi o maŋa ka Denkyira bɛri bɔhibu daa nyɛla di laɣim Amantoo zuliyanim o nam ni.{{sfn|Arhin|1967|p=68-9}} O daa moliya ni Onyeame buɣili puhi o la tuun kara: ni o laɣim Asante. Anokye alizama noi wuhi shɛm, binshɛŋa din daa yina sagbana ni, sagban sabila ni, ni pɔhim din daa chani ka ʒiri tankpaɣu, salima kuɣu din daa chani ka di yaɣili nyɛ salima. Di daa lula Osei Tutu naba tiŋli. Lala kuɣu ŋɔ malila sunsum (shia/nyevuli) zaŋti Ashanti tiŋgbani, ni bɛ yaa, alaafee, haŋkali zinli, ni bɛri-suŋ.{{sfn|Wilks|1993|p=115}}{{sfn|McCaskie|2007|p=20}}{{sfn|Chazan|1988|p=70}} Osei Tutu daa leei Asantehene, ni kpɛm zaŋti Amantoo tiŋgbana.<ref name="EAHC" />{{sfn|Chazan|1988|p=73}}
Osei Tutu daa bo tiŋzuɣu zaɣ'palli n-ti Asante Confederation, tiŋ shɛli bɛ ni boli [[Kumasi]], bɛ ni zaŋ "kum tia shɛli yuli boli" Tutu ni daa ʒini ti'shɛli gbunni ka gbaai shaawara ni di zali.<ref name="OxfordDAB" /><ref name="EAHC" /> ŋuna n daa lahi pili Odwira chuɣu, din nyɛ nyuli dibu chuɣu ka laɣimdi Kumasi ka bɛ ŋmeri nupuɣu tiri Asantehene, ka kuri zaba, ka kpaŋsiri suhudoo Asante yaɣili.{{sfn|Arhin|1967|p=82}}
== Bɛ tɔbu tuhibu ni Denkyira ==
===Denkyiran Defections===
Osei Tutu mini Anokye daa pili taba feebu kampeei, ka mɔri ni bɛ gbahi Denkyrian tɔbu bihi. Anokye daa ŋmela nyɔɣu ni o tima nyɛla din yɛn tooi taɣi Denkyiran tɔbu tuhiriba haŋkaya ka bɛ taɣi yaaɣili.{{sfn|Wilks|1993|p=111}} Lahabali wuhiya ni tiŋ shɛli ban daa daŋ yaɣili taɣibu n daa nyɛ Ntim Gyakari n daa taɣi labi Osei Tutu yaɣili ban daa nyɛ Abooso niriba.{{sfn|Wilks|1993|p=111}} Abooso daa nyɛla tiŋa din be Adanse Akrokeri yaɣili ka bɛ booni bam be din ni ''Bontwumafo'' -yaɣi-ʒeei yaɣilinima. Di ni daa niŋ ka bɛ yoiɣisi Denkyirahene suhu Adanse yaɣili fabu saha, bɛ daa galimba ni bɛ ni salinima kɔri mali buɣa ni yi ti noiŋ ka ŋun yina nam zuliya ni kpi. Bɛ daa booni ba la tankpa-ʒɛɣu ni nima di daa yi ti niŋ ka bɛ yɛn zaŋba mali buɣa, bɛ daa yi malila bɛ ʒim gariti tankpaɣu ka mali ʒɛri kpiimba maa. Di ni daa niŋ ka Ntim Gyakari ma, Akobena Abensua, daa ti gbaai doro din daa dam o haŋkali, Bontwumafo mini ban daa be lala yaɣili maa daa chaŋya ni bɛ ti bo faako Osei Tutu sani Kumasi. Bɛ daa niŋba maraaba ka lahi ti ba tiŋgbani, ka bɛ daa lahi ti bɛ kpamba zaashɛhi Asante nam ni.{{sfn|McCaskie|2007|p=14-16}}
Di ni daa yi polo ni wuhi ni Bontwumafo daa nyɛla Osei Tutu ni deei so, ban gba daa pahi be Denkyira pam daa doli nyaaŋa. Anwianwia mini Asabi laɣinsi, ban daa zaɣisiri Gyakari sulinsi, daa mali ʒini Ahafo. Awu Dawu, niriba ban daa tumdi tiri Denkyirahene, nyɛla bɛ ni daa yihi shɛba ka zaŋ ba ti Amankwatia, shɛba daa lahi chaŋ Denkyiran ŋun daa pa nyɛ kpɛma n zaŋti Kontihene mini Bantamahene.{{sfn|McCaskie|2007|p=16}} Ban gba daa lahi yina Ntim Gyakari kja nyɛ tumtumdiba ka bɛ kariba daa nyɛla Akwadan mini Nuamoa niriba, gbe-pɛbiriba toondana zaŋti Denkyirahene. Bɛ daa kana Kumase sani ni bɛ salima-gberi mini bɛ nyaandoliba. Bɛ daa lahi labi ʒini Akuropon ka bɛ daa naan yi ti zaŋ ba labi na Kumasi di ni daa nIŋ ka Osei Tutu daa nam Asokwa kuɣu n zaŋ ti ba ni di sɔŋsi ka bɛ be o daabihi ni ka lahi be o gbe-pɛbiriba ni.{{sfn|McCaskie|2007|p=17}} Lala n lahi nyɛli, Denkyirahene dali-ŋmɛrra gba daa lahi zo n-kuli Osei Tutu sani ni o tizopaɣa mini o nyaandoliba tuhili.{{sfn|Wilks|1993|p=111}}{{sfn|McCaskie|2007|p=16-7}} Osei Tutu daa piigi o Nkukuwafohene. Niriba mini tinsi pam daa taɣi yaɣili.{{sfn|McCaskie|2007|p=16-7}}
Aboabo, tiŋ'shɛli din daa miri Oda River, nyɛla luɣ'shɛli bɛ ni daa deei Denkyirahene tɔbu tiuhiriba ban daa gbubi bɛ tɔbiri nɛma din guba (''Akyamfuo''). Zali daa lu bɛ mini Akyamfuo tinkpanbihi sunsuuni, ka tinkpannima daa ku lala tɔb'bihi ŋɔ shɛba. Ntim Gyakari daa gahi nuu boli tiŋkpannima maa ni bɛ kana. Tinkpannima daa suhi ya bo faabahi, ka yɛli ni lala niriba ŋɔ nyɛla ban daa zu ba. Naa maa daa yɛliya ni bɛ kum bɛ mini bɛ daŋ zaa. Tinkpannima maa mini ban daa miri Aboabo zaa daa zoya kuli Asante. Shɛba daa labi bɛ biɛhisi sheei ka suhi Denkyriahene ni o che m-paŋba, amaa ka o daa ku ba.{{sfn|McCaskie|2007|p=19}}
Ban daa taɣi biɛhisi sheei maa pam n daa nyɛ ‘Inkwayulaes bee Nkawie niriba, bɛ yibu maa daa nyɛla din labisi Denkyira nyaaŋa. Nkawie, maali pishi zaŋ yi north yaɣili Abankeseso, n daa nyɛ tiŋ din gba kpa talahi pahi buyi ka be Denkyira yaɣili. Denkyirahene ŋun daa su kuɣu maa yaa n daa gbubi lala yaɣili ŋɔ. Di paɣaba kuɣu gba nyɛla Denkyirahene ŋahinsi ni daa su shɛli, paɣaba ban daa yɛn tooi niŋ na'paɣa n-ti Denkyira. Yuuni 1694, di ni daa niŋ ka King Boa Amponsem I kpi n naai, Ntim Gyakari daa di nasara Asenso Kufuor zuɣu zabili ni. Ntim Gyakari daa gbaai Asenso Kufuor mini o tizopaɣa Adoma ban daa be Abankeseso n-niŋ o sulinsi ni. Still, Asenso Kufuor daa bɔhi o suhi labi Osei Tutu polo ka zo n-tili labi Kwaaman.O ni daa nyɛ ŋu gba ni tooi deei Denkyirahene mini Gyakari yaa maa zuɣu, o daa chanimi ni o kpambaliba mini o salima nim ni o nyaandoliba zaa.{{sfn|McCaskie|2007|p=17-9}}
===Zabili===
Zaŋ kana Anashaara goli November yuuni 1698, zabili daa niŋ bayana. Wassa, Twifo, ni Aowin daa pahi Asante nim ni ka bɛ mɔŋ Denkyiran ka bɛ ku lahi tooi nya tɔb'bina Europe daabihi ban niŋdi daabiligu bɛ teeku yaɣili.{{sfn|Fynn|1974|p=5}} Denkyira, gba nyɛla [[Dutch Gold Coast|Dutch]] mini ŋun daa nyɛ Dampong naa ni daa sɔŋdi shɛba.{{sfn|Reindorf|1895|p=53}} Akyem, daa naai noli ni Denkyira, ka liri Asante nim ban daa be Akwamu, ka daa tuhi ni yuuni 1699.{{sfn|Fynn|1974|p=5}}
Denkyiran zab'zabiriba maa daa tuui di nasara. Tobiri din daa tuhi Adunku, Aputuogya, ni Abuontem, Ntim Gyakari daa moya n labisi Asante tɔb'tuhiriba bɛ biɛhigu sheei. Maali yini zaŋ chaŋ Aputuogya "north" polo o daa chirigi Osei Tutu nirba ban daa nyɛ bɛ ni zaŋ shɛba zali Feyiase, luɣ'shɛli Asante ni daa di nasara.{{sfn|McCaskie|2007|p=3}}
Bɛ ni daa gbahiba naai, saha shɛŋa, bɛ ni daa ku shɛba daa nyɛla Ntim Gyakari. Dwaben Asafo (Dwaben yaɣili din nyɛ Amantoo linjimanima ka Dwabenhene maŋmaŋa daa nyɛ bɛ toondana) daa nyɛ ka Gyakari tɔri salima wali ni o paɣa, ka bɛ mi binshɛɣu din daa niŋdi tɔbu maa ni. Soya nim pam beni wuhiri Ntim ni daa kpi shɛm. Shɛli wuhiya ni o ni daa mɔri ni o tiligi ka che gbaabu nyaaŋ, luɣ'shɛli Dwabenhene maŋmaŋa ni daa liri Gyakari n-ti gbaagi o, bɛ daa gbaagi o ka ʒi o kuli ti ti Osei Tutu. Gyakari daa moya, ka bɛ daa ku o Feyiase.{{sfn|Prempeh|2022|p=176}}Lahabali shɛŋa mi wuhiya ni Adakwayiadom, Dwaben kpɛma zaŋti Asante tɔbu tuhiri nudirigu yaɣili, daa ŋmala Ntim zuɣu ni.{{sfn|Reindorf|1895|p=56}} Asante tɔb'bihi gba daa lahi gbahi Dutch ŋarima dibaanu ka daa ʒili kuli Kumasi ka di ti wuhi ni bɛ kpuɣu jaasheei.<ref name=":9"/>
=== Din nyaaŋa===
Bɛ ni daa nyaŋba Feyiase nyaaŋa, ban daa kpalim Denkyiran tɔb'tuhiriba ni daa kuli Ofin River south polo. Asante linjimanim daa kari Abankeseso zaazaa biɛɣu pinaanu sunsuuni, ka daa kpuɣi Denkyirahene salimanim zaa labi Kumasi.{{sfn|McCaskie|2007|p=3}} O daa piila Boadu Akufu, Ntim Gyakari ŋahinga, ka o nyɛ kpambali palo n zaŋti Denkyirahene.{{sfn|Prempeh|2022|p=180}}
Osei Tutu daaa piri tiŋgbana maa n-ti o mini ban tabiri sɔŋdi o, ka Denkyiran yaakoronim daaa ʒini Asante yaɣa, ka Amantuo daa nyɛ yaa daa lahi kpaŋsi.{{sfn|McCaskie|2007|p=21-22}}Asumegya niriba daa pili Dominase mini Agyemasu tiŋkpansi, ka Osei Tutu daa labi ʒini Bontwumafo din be Atwima (din pa nyɛ Atwima Mponua mini Atwima Nwabiagya tiŋgbani yaɣa) ka bɛ daa zaŋ Atwimahene ti bɛ kpɛma.
==O ni nyɛ Asantehene==
=== Akim ===
Di mini nasara dibu ni Denkyira nim zuɣu nyɛ din gabiri maa zaa yoli , Akyem, Denkyiran bɔŋ, daa na kuli tuhirimi.<ref name="Boahen">{{Cite book|last=Boahen|first=A. Adu|title=Encyclopedia of African History|date=2005|publisher=Fitzroy Dearborn|editor-last=Shillington|editor-first=Kevin|place=New York|page=33-34|chapter=Akan states: Bono, Denkyira, Wassa, Akyem, Akwamu, Fante, Fifteenth to Seventeenth centuries}}</ref> Lala n lahi nyɛli, Denkyiran tɔbu-tihiriba ban daa kuli south daa na kuli nyɛla varisigu. Yuuni 1702, niriba ayi ŋɔ daa ti nyaŋ Asante tɔbu ni.{{sfn|Fynn|1974|p=7}} Yuuni 1706, Boadu Akufu daa lo tɔbu. Asante kpɛma Boansi Kofo, ni so sɔŋsim, daa libigi Denkyiran tɔbu tuhibu yaa sheei n daa ti wurimba, ka daa gbaai Akafu n daa ti ku o.{{sfn|Prempeh|2022|p=182}}
===Tuhi fa din pahi pahi===
O ni daa tuhi nyaŋ Denkyira, Asante daa pa zaŋla Denkyiran ni ka bɛ nyɛ ban tumdi tiri ba. Assin, Sehwi, ni Twifo, amaa, bɛ daa lahi mali haŋkali pari shɛŋa pahi, ka din niŋ yuun gbaliŋ Osei Tutu tɔbu tuhibu ni o tooi yɛli o tiŋgbani ŋɔ.{{sfn|Arhin|1967|p=72}} Yuuni 1711 Tutu daa kuli north polo ni o ti tuhi Wenchi, ka daa kari Ahwenekokoo kpɛma ka pili Asante ka zaŋ o nuu pa north zaŋ chaŋ Bonoman mini Begho daabiligu soya zuɣu. Bini din gbaai yuuni 1713 mini yuuni 1715 o daa kpa south polo, n daa ti deei Twifo, Wassa, ni Aowin .<ref name="Boahen" /> Osei Tutu daa naai noli ni Nzema ni d soŋ ka o tooi baŋ teeku yaɣili daabiligu soya.{{sfn|Arhin|1967|p=71}}
=== Kampeei bahigu mini kpibu ===
Yuuni 1716 bee yuuni 1717, Agona niriba ban daa be teeku yaɣili daa kuhi boli Asante ni o ti sɔŋsi ba bɛ tɔbu tuhibu ni Akyem nim ni. Akwamu daa nyɛla ban galisi Kumasi yaɣili, amaa ka daa lahi nyɛ Agona kpamba ka daa ka nintiɣili ni Asante nuu timbu. Di zuɣu daa che ka bɛ che ka Asante chaŋ gili bɛ yaɣa, amaa ka daa ŋma soli zaŋ yi Akyem, ka o daa bo soya gbahiba yɔɣu maa ni. Bɛ daa gili linjimanim maa, ni bindirigu bela.{{sfn|Priestley|Wilks|1960|p=88}}<ref>Boahen, A. Adu. “When did Osei Tutu Die?” Transactions of the Historical Society of Ghana, vol. 16, no. 1, 1975, pp. 87–92. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/41406582. Accessed 6 May 2025.</ref>
Anashaara goli October yuuni 1717 Osei Tutu, saha ŋɔ o nyɛla ŋun ni kurigi, daa moya ni oʒi o niriba maa yi ka di nyɛla bɛ daa yɛn dula River Pra, a maa bɛ daa liriba bɛ chandi ni.{{sfn|Priestley|Wilks|1960|p=88}} Bɛ daa Ʒiri o mi zuɣu saa, nanima nachiinsi nam goro la shɛŋa ni ka malifa kukɔla daa nyɔɣu, bɛ daa nyɛla malifa ŋmɛri biinsi ban ŋmɛri katiŋa la n ti pahi ban Ŋmɛri yɔmyɔm la n daa nye ban tum tuuni ŋɔ, ka di nyɛla ti' zimsima ka bɛ sɔɣi bɛ maŋa. Piriŋ la o ni daa ku tooi lahi tuɣi ba n tooi yi kɔm maa ni zuɣu, Asanteman toondana maa daa kɔŋ la o nyɛvuli ka o niriba daa bɛ tooi bo n nya o ningbuno ni bɛ sɔɣi.{{sfn|Priestley|Wilks|1960|p=89}}
== Yuli zalibu ==
O daa malila tim ni siyaasa baŋsim n tumda, ka linjimanima daa lahi sɔŋdi o, Osei Tutu daa nyɛla ŋun yɛligi [[Kumasi]] kamani buta zuɣu ka daa lahi pili "Empire of Ashanti" lala saha ŋɔ.<ref name="Britannica">{{Cite web|title=Osei Tutu|url=https://www.britannica.com/biography/Osei-Tutu|access-date=7 May 2025|website=www.britannica.com|publisher=Britannica|language=en}}</ref><ref name="EAHC2" />
Buɣili din be Anyinam wuhirila Osei Tutu dɔɣibu, ka di nyɛ di leei ninliha lihi ka yo sheei.<ref name="GNA2">{{cite web|title=Birthplace of Opensuo cited as potential Tourist Site|url=https://gna.org.gh/2020/08/birthplace-of-opemsuo-cited-as-potential-tourist-attraction-site/|access-date=7 May 2025|publisher=Ghana News Agency}}</ref>
==Kundivihira==
{{Reflist}}
* {{cite journal |last1=Arhin |first1=Kwame |title=The Structure of Greater Ashanti (1700-1824) |journal=Journal of African History |date=1967 |volume=8 |issue=1 |url=http://www.jstor.org/stable/180052 |access-date=8 May 2025}}
* {{cite book |last1=Chazan |first1=Naomi |title=The Early State in African Perspective |date=1988 |publisher=Brill |location=Leiden |chapter=The Early State in Africa: The Asante Case}}
* {{cite journal |last1=Fynn |first1=J. K. |title=The Structure of Greater Ashanti: Another View |journal=Transactions of the Historical Society of Ghana |date=1974 |volume=15 |issue=1 |url=http://www.jstor.org/stable/41406546 |access-date=8 May 2025}}
* {{cite journal |last1=Hagan |first1=George |title=ASHANTI BUREAUCRACY: A STUDY OF THE GROWTH OF CENTRALIZED ADMINISTRATION IN ASHANTI FROM THE TIME OF OSEI TUTU TO THE TIME OF OSEI TUTU KWAMINA ESIBE BONSU |journal=Transactions of the Historical Society of Ghana |date=1971 |volume=12 |url=http://www.jstor.org/stable/41405792 |access-date=7 May 2025}}
* {{cite journal |last=McCaskie |first=T. C. |year=2007 |title=Denkyira in the Making of Asante c. 1660–1720 |journal=The Journal of African History |volume=48 |issue=1 |pages=1–25 |url=http://www.jstor.org/stable/4501014 |access-date=24 April 2025}}
* {{cite book |last1= Prempeh |first1 = Osei Agyeman |author1-link=Osei Tutu Agyeman Prempeh II |editor1-last=McCaskie |editor1-first=Tom M. |title=History of Ashanti |date=2022 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford |isbn=9780191991714 }}
* {{cite journal |last1=Priestley |first1=Margaret |last2=Wilks |first2=Ivor |title=The Ashanti Kings in the Eighteenth Century: A Revised Chronology |journal=Journal of African History |date=1960 |volume=1 |issue=1 |url=http://www.jstor.org/stable/179708 |access-date=6 May 2025}}
* {{cite book |last1=Reindorf |first1=Carl Christian |author1-link=Carl Christian Reindorf |title=History of the Gold Coast and Asante, based on traditions and historical facts |date=1895 |location=Basel |publisher=Carl Christian Reindorf |url=https://archive.org/details/historyofgoldcoa00rein/page/48/mode/ |access-date=7 May 2025}}
* {{cite book |last1=Wilks |first1=Ivor |title=Forests of Gold: Essays on the Akan and the Kingdom of Asante |date=1993 |publisher=Ohio University Press |location=Athens}}
===Further Reading===
*[https://web.archive.org/web/20060821160558/http://www.blackhistorypages.net/pages/oseitutu.php "Osei Tutu (d. 1717)"], Black History Pages.
*[https://archive.today/20040428083020/http://members.tripod.com/~Abyssinia/Africa/OseiTutu.html "Osei Tutu, King of Asante (1680 - 1717)"] at archive.today
*[http://www.info-ghana.com/ashanti_empire.htm "The Ashanti Kingdom"]. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070820093438/http://www.info-ghana.com/ashanti_empire.htm |date=2007-08-20 }}
*[https://web.archive.org/web/20061124060938/http://www.upstate88.com/blackhistory/page4.html "Osei Tutu 1680-1717 King of Asante"]. Black History Timeline.
*[http://countrystudies.us/ghana/5.htm "The Precolonial Period"], in La Verle Berry, ed., ''Ghana: A Country Study''. Washington: GPO for the Library of Congress, 1994.
*[https://web.archive.org/web/20070807103649/http://www.kumasimetro.org/cc_kma.cfm?tblCADCorpID=33 "The Asantehene | Otumfuo Nana Osei Tutu II"], Kumasi Metropolitan Assembly.
*[https://web.archive.org/web/20070928034646/http://www.ashanti.com.au/pb/wp_5e360041.html "Our King: Nana Kweku Dua is now Otumfuo Osei Tutu II, Asantehene"]
*[https://web.archive.org/web/20160303220705/http://www.nathanielturner.com/majestykingasante.htm "His Majesty The King of Asante Otumfuo Osei Tutu II From Ghana, Makes First Visit to Boston - Wednesday, November 2, 2005"]
==Kundivihira==
{{Reflist}}
4ortsinvfd6t0lbtzwp923j9auei6e7
116220
116219
2025-06-25T12:31:43Z
Sir Amugi
124
/* Kundivihira */
116220
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:King Asantehene Osei Tutu II of Ashanti-Asanteman.jpg|thumb|'''King Asantehene Osei Tutu II of Ashanti-Asanteman''']]
[[Lahabali kɔligu:Ashanti King Otumfour Osei Tutu II.jpg|thumb|'''Ashanti King Otumfour Osei Tutu II''']]
'''Osei Kofi Tutu I''' ({{Circa|1660}} – {{Circa|1717}}) nyɛla ŋun daa pahi Ninvuɣu shɛba ban daa piligi [[Kambɔnsili|Ashanti Empire]] ka ŋun daa sɔŋ n-nyɛ [[Okomfo Anokye]], o buɣilana. O nyɛla ŋun daa gari tooni n-zaŋ Ashante nima n-daa tuhi Denkyira, "regional hegemon" ka daa nya nasara bɛ zuɣu, yuuni 1701 tɔbu shɛli be ni daa boli "battle of feyiase" la ŋuna n-daa nyɛ Naa n-zaŋ n-ti Kwaman State bin din gbaai yuuni 1680 mini yuuni 1701 n-ti pahi Ashanti Empire, bin din gbaai yuuni 1701 zaŋ hali ni yuuni 1717. O ni daa nyɛ Kanbonsi zaa Naa, o nyɛla ŋun daa zaŋ Akan tiŋsi n-laɣim taba ka nyɛ ŋun daa piligi kariŋ zɔna zaŋ n-ti gominanti ka di nyɛ din daa beni kamani yuun' kɔbishii zuɣu.
== Piligu biɛhigu ==
=== Dɔɣim ===
Osei Kofi Tutu Opemsoo nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so c.yuuni 1660 tiŋa yuli booni [[Kokofu Anyinam]] ka di nyɛ din be [[Ashanti Region]] din bɛ Ghana.<ref name="GNA">{{cite web|title=Birthplace of Opensuo cited as potential Tourist Site|url=https://gna.org.gh/2020/08/birthplace-of-opemsuo-cited-as-potential-tourist-attraction-site/|access-date=7 May 2025|publisher=Ghana News Agency}}</ref> O ba n-daa nyɛ Owusu Panyin, Akan bilichini ŋun daa yina Nyameani.{{sfn|Wilks|1993|p=102}} ka o ma mi daa nyɛla Maanu Kotosii ŋun daa nyɛ Omanhene n-zaŋ nti Kwaaman Oti Akenten tizopaɣa mini ŋun daa deegi o Obiri Yeboa.<ref name = Marfo>Marfo, Kofi (1999). ''An Introduction to Ghanaian Literature''. str. 48. "Osei Tutu was born of an Adanse father called Owusu Panyin from Akrokyere and of an Oyoko princess and sister of Oti Akenten called Maanu Kotosii."</ref><ref name = OxfordDAB>{{Cite book |last=Sapong |first=Nana Yaw B. |chapter=Tutu, Osei (1650–1717) |date=2011-01-01 |url=https://archive.org/details/isbn_9780195382075_6/page/86/mode/2up |title=Dictionary of African Biography|editor-first=Henry Louis |editor-last=Gates|editor-link=Henry Louis Gates|editor2=[[Emmanuel Akyeampong]]|editor3=Steven J. Niven |access-date= 6 May 2025 |publisher=Oxford University Press |language=en |page = 85-6 |doi=10.1093/acref/9780195382075.001.0001 |isbn=978-0-19-538207-5}}</ref>
Lahabali nyɛla din daa wuhi ni Osei Tutu ma nyɛla ŋun daa bi dɔɣira, ka o ma Obiri Yeboa nyɛ ŋun daa zaŋ o chaŋ buɣili ni din yuli booni Otutu ŋɔ ka di daa nyɛ din be Akuapem.<ref name = OxfordDAB/> Din daa niŋ ka Kotosii daa ti dɔɣi bia, o daa boli o la Tutu, o daa zaŋ la buɣili maa yuli maa n-zaŋ n-ti bia maa yuli.<ref name = Pavanello>{{Cite book |last=Pavanello |first=Mariano |url=https://books.google.com/books?id=bDglDwAAQBAJ |title=Perspectives on African Witchcraft |date=2016-12-08 |publisher=Taylor & Francis| p= 28-29|isbn=978-1-315-43991-4 |language=en}}</ref> Pirim la Akan nima ni nyɛla ban diri mayili fali la zuɣu, Osei Tutu n-nyɛ ŋun daa di Kwaaman nam fali.<ref name = OxfordDAB/>
=== Saha shɛli puuni o ni daa na m be Denkyira kootu puuni ===
Lahabali biɛla n-nyɛ din beni n zaŋ n-ti Osei Tutu bilim ni ka lala lahabali ŋɔ nyɛ saha shɛli o ni daa paai yuuni pinaayɔbu, yuun' shɛli Akan dabba ni daa lɛbiri dabba. O ŋahiba, Oti Akenten nyɛla ŋun daa zaŋ o n-tahi Abankeseso, tiŋzuɣu zaŋ n-ti [[Denkyiraman]].{{sfn|Wilks|1993|p=103}} Dinbɔŋɔ nyɛla din daa bi niŋ alahiʒiba dama Denkyira nyɛla ŋun daa tu ni o bɔhim nam maa yɛltɔɣa, dini n-daa lahi yɛn chɛ ka o bɔhim "''statecraft''" mini soojanima tɔbu tuhibu baŋsim.<ref name = Pavanello/><ref name = OxfordDAB/> O tuma maa puuni shɛli bɛ daa ti chɛ ka o leeigi "shield-bearer" n zaŋ n-ti Denkyirahene.{{sfn|Reindorf|1895|p=48}} O nyɛla ŋun daa gahim n yi o konko ka che Sehwi niriba maa amaa ka nyɛ ŋun daa yiɣisi Naa Boamponsem suhi dini daa niŋ ka o zaɣisi ni o ku zaŋ li n-ti o.{{sfn|Wilks|1993|p=104}}
=== Nyaan'zubo mini zo n chaŋ Akwamu ===
Noli lahabali taarihi nyɛla din wuhi ni Osei Tutu nyɛla ŋun daa viɛlli pam. O daa pili biehigu ni o tizopaɣa zaŋ Denkyirahene tizopaɣa nabipuɣigi ŋun yuli daa booni (''Ohene nuabaa'') Akobena Abensua. <ref name = Pavanello/> Lahabali shɛli nyɛla din wuhi ni o mini Napaɣa zaŋ n-ti Nkawie, Adoma Akosua n-daa nyɛ ban daa laɣiri taba.{{sfn|McCaskie|2007|p=18}} Di nyɛla din daa niŋ ninmohi din daa niŋ ka Nabipuɣingi ŋɔ daa ti zali tahima ka ŋuma ŋuma nyɛ din daa yina wuhiri lala bia ŋɔ ba ni nyɛ so. Di dabiɛm zuɣu Osei Tutu daa nyɛla ŋun daa yi n labi Akwamu.<ref name = Pavanello/><ref name = OxfordDAB/>
=== O Akwamu biɛhigu ===
O ni daa paai Akwamu kootu kootu shɛli din yuli daa nyɛ <nowiki>''court of Ansa Saseraku I''</nowiki> din be Akwamufie, bɛ nyɛla ban daa taɣi bɛ nuhi ayi n deegi o ka di daliri nyɛla o viɛllim zuɣu,<ref name = Pavanello/> bee o ni daa tabi Denkyira la zuɣu.<ref name = OxfordDAB/> Osei Tutu nyɛla ŋun daa bɔhim soojanima tɔbu tuhibu baŋsim Akwamu, ban nyɛ ban daa mi lala soojanima ŋɔ tɔbu tuhibu baŋsim pam Akan state, ka nyɛ ban daa mali yaa pam n zaŋ n-ti musketmen.{{sfn|McCaskie|2007|p=10}}
Neesim nyɛla din kani wuhiri ni Osei Tutu nyɛla ŋun daa laɣim ni Okomfo Anokye. Di ni tooi daa nyɛla Denkyira ka Anokye nyɛ ŋun daa chaŋ n-ti pahi Osei Tutu sani Kwaman,{{sfn|Reindorf|1895|p=50}} bee bɛ daa laɣim la Akwamu.<ref name = Pavanello/><ref name=":9">{{Cite journal |last=McCaskie |first=T. C. |date=1986 |title=Komfo Anokye of Asante: Meaning, History and Philosophy in an African Society |url=https://www.jstor.org/stable/181138 |journal=The Journal of African History |volume=27 |issue=2 |pages=315–339 |doi=10.1017/S0021853700036690 |jstor=181138 |s2cid=145530470 |issn=0021-8537|url-access=subscription }}</ref> Amaa saha shɛli Osei Tutu ni daa yi Akwamu, bɛ niriba ayi ŋɔ nyɛla ban daa pun laɣim n daa leei zori ni taba.<ref name=":5">{{Cite web |title=Okomfo Anokye|url=https://www.britannica.com/biography/Okomfo-Anokye |access-date=2022-03-26 |website=www.britannica.com |language=en}}</ref>
==O ni nyɛ Kwamanhene==
Kwamanhene daa nyɛla ŋun kpuɣi niya ni o ʒi taɣibu pam na o ʒileli ni, ka daa lihi niriba ban daa miri o kamani Denkyira mini Akwamu ka di kpaŋasiri o.<ref name = Pavanello/><ref name = OxfordDAB/>{{sfn|Chazan|1988|p=65}} O niya daa nyɛla o kpa linjimannima ban mali yaa, ka daa lahi laɣimba ka bɛ niŋ zaɣi yini.{{sfn|Chazan|1988|p=73}}
Taɣibunima{{Further|Military of the Ashanti Empire}}
Osei Tutu daa zaŋla binyɛr'shɛŋa din yɛn kpaŋsi biɛhigu pahi. Afotosanfoɔ n daa nyɛ ŋun sɔŋdi nam maa ni liɣiri.<ref>{{Cite journal |last1=Nyantakyi |last2= Ampene |first2 = Kwasi| first1 = Nana Kwadwo |date=2016 |title=Engaging Modernity: Asante in the Twenty-First Century |url=https://quod.lib.umich.edu/m/maize/14689915.0001.001/1:20/--engaging-modernity-asante-in-the-twenty-first-century?rgn=div1;view=fulltext |journal=Maize Books |language=en |doi=10.3998/maize.14689915.0001.001|isbn=978-1-60785-366-4 |doi-access=free |url-access=subscription }}</ref> Asokwa Batahene n daa guri li, Adwumfuohene ŋun daa nyɛ machela, ni Sanaa gba daa lahi nyɛla ŋun daa be liɣiri sɔŋsim ni.{{sfn|Hagan|1971|p=45}} Gyase daa nyɛla ŋun tumdi tuma nayili maa.{{sfn|Hagan|1971|p=49}}
Osei Tutu daa nyɛla ŋun zaŋ dɛma taɣi Kwaman nam linjima nam maa, ka taɣa Denkyira linjima biɛhigu.<ref name = Pavanello/> O daa namla linjimanim kparobɔɣiri ayopɔin, ka waligi ka che naama din daa pun beni. Linjimanima ban daa ʒi kuɣu maa zuɣu n daa gari tooni ka di niŋ: linjima kpamba ban daa beni, doo (adonten), ŋun daa tumdi tiri naa maa (gyase), (kyidom), ŋun daa za nuzaa polo (benkum), ŋun daa za nudirigu polo (nifa), ni kpem ŋun daa pahiri ayi (akwamuhene).{{sfn|Chazan|1988|p=74}}{{sfn|Hagan|1971|p=44}} Osei Tutu daa lahi bo ban pe n-gili Akwamu musketmen, ni ban daa lahi be Oyoko zuiyanim ni.{{sfn|Arhin|1967|p=68-9}}
=== Yɛligibu ===
Lala taɣibunim ŋɔ ni daa pili, Osei Tutu daa niŋ nimmohi ni o yɛligi o tiŋgbani. O ni daa zaŋ yuma ata mali shili naai, o daa chaŋmi n-ti liri Dormaa ka daa tuhi nyaŋba.{{sfn|Reindorf|1895|p=50}}{{sfn|Wilks|1993|p=105}} Zaŋ hali ka 1680s daa ti naai, o daa lahi laɣim Tafo, Kaase, [[Offinso]], Sehwi ni Anakrom, ka zaŋ o talahinima n ti ban nyɛ Oyoko nim tiŋgbani ni 'Amantoo' tinsi ni - Kokofu, Nsuta, Bekwai, Juaben, n-ti pahi Mampong.<ref name="OxfordDAB2">{{Cite book|last=Sapong|first=Nana Yaw B.|url=https://archive.org/details/isbn_9780195382075_6/page/86/mode/2up|title=Dictionary of African Biography|date=2011-01-01|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-538207-5|editor-last=Gates|editor-first=Henry Louis|editor-link=Henry Louis Gates|page=85-6|language=en|chapter=Tutu, Osei (1650–1717)|doi=10.1093/acref/9780195382075.001.0001|access-date=6 May 2025|editor2=[[Emmanuel Akyeampong]]|editor3=Steven J. Niven}}</ref>{{sfn|Chazan|1988|p=66}}{{sfn|Arhin|1967|p=68-9}} Osei Tutu's niya daa nyami ni o yɛligi bilichiinsi n ti sokam, ka bɛ doli bɛ so ni pii shɛli - dina n daa ti niŋ talahi pam Asante zalisi ni.{{sfn|Reindorf|1895|p=51}}
Denkyira nahingiu saha, daabiligu daa bi yɛligi pam bɛ zuliya ni. Zaŋ chaŋ 1690s sunsuuni Kwaman daa mali shili ni bɛ tuhi bɛ naa maa.{{sfn|Fynn|1974|p=5}}<ref name="EAHC">{{cite book|title=Encyclopedia of African History and Culture (vol III)|date=2005|publisher=Facts on File|editor1-last=Page|editor1-first=Willie|location=New York|page=216|editor2-last=Davis|editor2-first=R. Hunt}}</ref> Kwaman yaa daa nyɛla niriba ni baŋ shɛli yɛla.
==Asante nagbanyini niŋbu==
Kwaman ni daa fa Dormaa daa nyɛla sɔŋsim n-ti Denkyirahe niNtim Gjakari, di ni daa niŋ ka tiŋmgbana di tuhiri maa zaa nyɛ Denkyira nim maa.{{sfn|McCaskie|2007|p=11}} Di lahi yina n-nyɛ Osei Tutu daa bola gubu n-ti Oduro Agyensamoo zaŋti Assin yaɣili, bɛ ni daa bɔri do' so Abankeseso ni bɛ bɔhi binshɛɣu din niŋ Denkyirahene Boamponsem kpibu ni.{{sfn|McCaskie|2007|p=12}} Ka labi mali Osei Tutu tumtumsa zali ni o yaa polo, Gyakari daa ti niriba Kwaman. o ni daa bori shƐm n-nyɛ:
* Salima pam
* nyingokɔriti, binshɛɣu din nyɛ kali bini ka wuhiri ni paɣa filim o maŋ ti o yidana
* Osei Tutu bihi puuni yino ddebu
* Osei Tutu mini o kpa,mabaliba piigi bɛ paɣaba yino-yino n-ti Abankeseso{{sfn|McCaskie|2007|p=12}}{{sfn|Fynn|1974|p=5}}
Asante zalisi yi daa zalimi ni tuhi Denkyira beei ka lala, Denkyirahene ni daa labisi shɛm ni, tɔbu maa nyaaŋa din yɛn niŋ bi yi polo, amaa bɛ niya daa kuli nyɛla yim. Oyoko nanim ban daa laɣiu daa zaɣisi lala turi ŋɔ, ka daa va kuɣa pali kpalinsi maa ka di pa salimanima.{{sfn|Reindorf|1895|p=53}}{{sfn|Fynn|1974|p=5}} Osei Tutu daa na maagi o maŋa ka Denkyira bɛri bɔhibu daa nyɛla di laɣim Amantoo zuliyanim o nam ni.{{sfn|Arhin|1967|p=68-9}} O daa moliya ni Onyeame buɣili puhi o la tuun kara: ni o laɣim Asante. Anokye alizama noi wuhi shɛm, binshɛŋa din daa yina sagbana ni, sagban sabila ni, ni pɔhim din daa chani ka ʒiri tankpaɣu, salima kuɣu din daa chani ka di yaɣili nyɛ salima. Di daa lula Osei Tutu naba tiŋli. Lala kuɣu ŋɔ malila sunsum (shia/nyevuli) zaŋti Ashanti tiŋgbani, ni bɛ yaa, alaafee, haŋkali zinli, ni bɛri-suŋ.{{sfn|Wilks|1993|p=115}}{{sfn|McCaskie|2007|p=20}}{{sfn|Chazan|1988|p=70}} Osei Tutu daa leei Asantehene, ni kpɛm zaŋti Amantoo tiŋgbana.<ref name="EAHC" />{{sfn|Chazan|1988|p=73}}
Osei Tutu daa bo tiŋzuɣu zaɣ'palli n-ti Asante Confederation, tiŋ shɛli bɛ ni boli [[Kumasi]], bɛ ni zaŋ "kum tia shɛli yuli boli" Tutu ni daa ʒini ti'shɛli gbunni ka gbaai shaawara ni di zali.<ref name="OxfordDAB" /><ref name="EAHC" /> ŋuna n daa lahi pili Odwira chuɣu, din nyɛ nyuli dibu chuɣu ka laɣimdi Kumasi ka bɛ ŋmeri nupuɣu tiri Asantehene, ka kuri zaba, ka kpaŋsiri suhudoo Asante yaɣili.{{sfn|Arhin|1967|p=82}}
== Bɛ tɔbu tuhibu ni Denkyira ==
===Denkyiran Defections===
Osei Tutu mini Anokye daa pili taba feebu kampeei, ka mɔri ni bɛ gbahi Denkyrian tɔbu bihi. Anokye daa ŋmela nyɔɣu ni o tima nyɛla din yɛn tooi taɣi Denkyiran tɔbu tuhiriba haŋkaya ka bɛ taɣi yaaɣili.{{sfn|Wilks|1993|p=111}} Lahabali wuhiya ni tiŋ shɛli ban daa daŋ yaɣili taɣibu n daa nyɛ Ntim Gyakari n daa taɣi labi Osei Tutu yaɣili ban daa nyɛ Abooso niriba.{{sfn|Wilks|1993|p=111}} Abooso daa nyɛla tiŋa din be Adanse Akrokeri yaɣili ka bɛ booni bam be din ni ''Bontwumafo'' -yaɣi-ʒeei yaɣilinima. Di ni daa niŋ ka bɛ yoiɣisi Denkyirahene suhu Adanse yaɣili fabu saha, bɛ daa galimba ni bɛ ni salinima kɔri mali buɣa ni yi ti noiŋ ka ŋun yina nam zuliya ni kpi. Bɛ daa booni ba la tankpa-ʒɛɣu ni nima di daa yi ti niŋ ka bɛ yɛn zaŋba mali buɣa, bɛ daa yi malila bɛ ʒim gariti tankpaɣu ka mali ʒɛri kpiimba maa. Di ni daa niŋ ka Ntim Gyakari ma, Akobena Abensua, daa ti gbaai doro din daa dam o haŋkali, Bontwumafo mini ban daa be lala yaɣili maa daa chaŋya ni bɛ ti bo faako Osei Tutu sani Kumasi. Bɛ daa niŋba maraaba ka lahi ti ba tiŋgbani, ka bɛ daa lahi ti bɛ kpamba zaashɛhi Asante nam ni.{{sfn|McCaskie|2007|p=14-16}}
Di ni daa yi polo ni wuhi ni Bontwumafo daa nyɛla Osei Tutu ni deei so, ban gba daa pahi be Denkyira pam daa doli nyaaŋa. Anwianwia mini Asabi laɣinsi, ban daa zaɣisiri Gyakari sulinsi, daa mali ʒini Ahafo. Awu Dawu, niriba ban daa tumdi tiri Denkyirahene, nyɛla bɛ ni daa yihi shɛba ka zaŋ ba ti Amankwatia, shɛba daa lahi chaŋ Denkyiran ŋun daa pa nyɛ kpɛma n zaŋti Kontihene mini Bantamahene.{{sfn|McCaskie|2007|p=16}} Ban gba daa lahi yina Ntim Gyakari kja nyɛ tumtumdiba ka bɛ kariba daa nyɛla Akwadan mini Nuamoa niriba, gbe-pɛbiriba toondana zaŋti Denkyirahene. Bɛ daa kana Kumase sani ni bɛ salima-gberi mini bɛ nyaandoliba. Bɛ daa lahi labi ʒini Akuropon ka bɛ daa naan yi ti zaŋ ba labi na Kumasi di ni daa nIŋ ka Osei Tutu daa nam Asokwa kuɣu n zaŋ ti ba ni di sɔŋsi ka bɛ be o daabihi ni ka lahi be o gbe-pɛbiriba ni.{{sfn|McCaskie|2007|p=17}} Lala n lahi nyɛli, Denkyirahene dali-ŋmɛrra gba daa lahi zo n-kuli Osei Tutu sani ni o tizopaɣa mini o nyaandoliba tuhili.{{sfn|Wilks|1993|p=111}}{{sfn|McCaskie|2007|p=16-7}} Osei Tutu daa piigi o Nkukuwafohene. Niriba mini tinsi pam daa taɣi yaɣili.{{sfn|McCaskie|2007|p=16-7}}
Aboabo, tiŋ'shɛli din daa miri Oda River, nyɛla luɣ'shɛli bɛ ni daa deei Denkyirahene tɔbu tiuhiriba ban daa gbubi bɛ tɔbiri nɛma din guba (''Akyamfuo''). Zali daa lu bɛ mini Akyamfuo tinkpanbihi sunsuuni, ka tinkpannima daa ku lala tɔb'bihi ŋɔ shɛba. Ntim Gyakari daa gahi nuu boli tiŋkpannima maa ni bɛ kana. Tinkpannima daa suhi ya bo faabahi, ka yɛli ni lala niriba ŋɔ nyɛla ban daa zu ba. Naa maa daa yɛliya ni bɛ kum bɛ mini bɛ daŋ zaa. Tinkpannima maa mini ban daa miri Aboabo zaa daa zoya kuli Asante. Shɛba daa labi bɛ biɛhisi sheei ka suhi Denkyriahene ni o che m-paŋba, amaa ka o daa ku ba.{{sfn|McCaskie|2007|p=19}}
Ban daa taɣi biɛhisi sheei maa pam n daa nyɛ ‘Inkwayulaes bee Nkawie niriba, bɛ yibu maa daa nyɛla din labisi Denkyira nyaaŋa. Nkawie, maali pishi zaŋ yi north yaɣili Abankeseso, n daa nyɛ tiŋ din gba kpa talahi pahi buyi ka be Denkyira yaɣili. Denkyirahene ŋun daa su kuɣu maa yaa n daa gbubi lala yaɣili ŋɔ. Di paɣaba kuɣu gba nyɛla Denkyirahene ŋahinsi ni daa su shɛli, paɣaba ban daa yɛn tooi niŋ na'paɣa n-ti Denkyira. Yuuni 1694, di ni daa niŋ ka King Boa Amponsem I kpi n naai, Ntim Gyakari daa di nasara Asenso Kufuor zuɣu zabili ni. Ntim Gyakari daa gbaai Asenso Kufuor mini o tizopaɣa Adoma ban daa be Abankeseso n-niŋ o sulinsi ni. Still, Asenso Kufuor daa bɔhi o suhi labi Osei Tutu polo ka zo n-tili labi Kwaaman.O ni daa nyɛ ŋu gba ni tooi deei Denkyirahene mini Gyakari yaa maa zuɣu, o daa chanimi ni o kpambaliba mini o salima nim ni o nyaandoliba zaa.{{sfn|McCaskie|2007|p=17-9}}
===Zabili===
Zaŋ kana Anashaara goli November yuuni 1698, zabili daa niŋ bayana. Wassa, Twifo, ni Aowin daa pahi Asante nim ni ka bɛ mɔŋ Denkyiran ka bɛ ku lahi tooi nya tɔb'bina Europe daabihi ban niŋdi daabiligu bɛ teeku yaɣili.{{sfn|Fynn|1974|p=5}} Denkyira, gba nyɛla [[Dutch Gold Coast|Dutch]] mini ŋun daa nyɛ Dampong naa ni daa sɔŋdi shɛba.{{sfn|Reindorf|1895|p=53}} Akyem, daa naai noli ni Denkyira, ka liri Asante nim ban daa be Akwamu, ka daa tuhi ni yuuni 1699.{{sfn|Fynn|1974|p=5}}
Denkyiran zab'zabiriba maa daa tuui di nasara. Tobiri din daa tuhi Adunku, Aputuogya, ni Abuontem, Ntim Gyakari daa moya n labisi Asante tɔb'tuhiriba bɛ biɛhigu sheei. Maali yini zaŋ chaŋ Aputuogya "north" polo o daa chirigi Osei Tutu nirba ban daa nyɛ bɛ ni zaŋ shɛba zali Feyiase, luɣ'shɛli Asante ni daa di nasara.{{sfn|McCaskie|2007|p=3}}
Bɛ ni daa gbahiba naai, saha shɛŋa, bɛ ni daa ku shɛba daa nyɛla Ntim Gyakari. Dwaben Asafo (Dwaben yaɣili din nyɛ Amantoo linjimanima ka Dwabenhene maŋmaŋa daa nyɛ bɛ toondana) daa nyɛ ka Gyakari tɔri salima wali ni o paɣa, ka bɛ mi binshɛɣu din daa niŋdi tɔbu maa ni. Soya nim pam beni wuhiri Ntim ni daa kpi shɛm. Shɛli wuhiya ni o ni daa mɔri ni o tiligi ka che gbaabu nyaaŋ, luɣ'shɛli Dwabenhene maŋmaŋa ni daa liri Gyakari n-ti gbaagi o, bɛ daa gbaagi o ka ʒi o kuli ti ti Osei Tutu. Gyakari daa moya, ka bɛ daa ku o Feyiase.{{sfn|Prempeh|2022|p=176}}Lahabali shɛŋa mi wuhiya ni Adakwayiadom, Dwaben kpɛma zaŋti Asante tɔbu tuhiri nudirigu yaɣili, daa ŋmala Ntim zuɣu ni.{{sfn|Reindorf|1895|p=56}} Asante tɔb'bihi gba daa lahi gbahi Dutch ŋarima dibaanu ka daa ʒili kuli Kumasi ka di ti wuhi ni bɛ kpuɣu jaasheei.<ref name=":9"/>
=== Din nyaaŋa===
Bɛ ni daa nyaŋba Feyiase nyaaŋa, ban daa kpalim Denkyiran tɔb'tuhiriba ni daa kuli Ofin River south polo. Asante linjimanim daa kari Abankeseso zaazaa biɛɣu pinaanu sunsuuni, ka daa kpuɣi Denkyirahene salimanim zaa labi Kumasi.{{sfn|McCaskie|2007|p=3}} O daa piila Boadu Akufu, Ntim Gyakari ŋahinga, ka o nyɛ kpambali palo n zaŋti Denkyirahene.{{sfn|Prempeh|2022|p=180}}
Osei Tutu daaa piri tiŋgbana maa n-ti o mini ban tabiri sɔŋdi o, ka Denkyiran yaakoronim daaa ʒini Asante yaɣa, ka Amantuo daa nyɛ yaa daa lahi kpaŋsi.{{sfn|McCaskie|2007|p=21-22}}Asumegya niriba daa pili Dominase mini Agyemasu tiŋkpansi, ka Osei Tutu daa labi ʒini Bontwumafo din be Atwima (din pa nyɛ Atwima Mponua mini Atwima Nwabiagya tiŋgbani yaɣa) ka bɛ daa zaŋ Atwimahene ti bɛ kpɛma.
==O ni nyɛ Asantehene==
=== Akim ===
Di mini nasara dibu ni Denkyira nim zuɣu nyɛ din gabiri maa zaa yoli , Akyem, Denkyiran bɔŋ, daa na kuli tuhirimi.<ref name="Boahen">{{Cite book|last=Boahen|first=A. Adu|title=Encyclopedia of African History|date=2005|publisher=Fitzroy Dearborn|editor-last=Shillington|editor-first=Kevin|place=New York|page=33-34|chapter=Akan states: Bono, Denkyira, Wassa, Akyem, Akwamu, Fante, Fifteenth to Seventeenth centuries}}</ref> Lala n lahi nyɛli, Denkyiran tɔbu-tihiriba ban daa kuli south daa na kuli nyɛla varisigu. Yuuni 1702, niriba ayi ŋɔ daa ti nyaŋ Asante tɔbu ni.{{sfn|Fynn|1974|p=7}} Yuuni 1706, Boadu Akufu daa lo tɔbu. Asante kpɛma Boansi Kofo, ni so sɔŋsim, daa libigi Denkyiran tɔbu tuhibu yaa sheei n daa ti wurimba, ka daa gbaai Akafu n daa ti ku o.{{sfn|Prempeh|2022|p=182}}
===Tuhi fa din pahi pahi===
O ni daa tuhi nyaŋ Denkyira, Asante daa pa zaŋla Denkyiran ni ka bɛ nyɛ ban tumdi tiri ba. Assin, Sehwi, ni Twifo, amaa, bɛ daa lahi mali haŋkali pari shɛŋa pahi, ka din niŋ yuun gbaliŋ Osei Tutu tɔbu tuhibu ni o tooi yɛli o tiŋgbani ŋɔ.{{sfn|Arhin|1967|p=72}} Yuuni 1711 Tutu daa kuli north polo ni o ti tuhi Wenchi, ka daa kari Ahwenekokoo kpɛma ka pili Asante ka zaŋ o nuu pa north zaŋ chaŋ Bonoman mini Begho daabiligu soya zuɣu. Bini din gbaai yuuni 1713 mini yuuni 1715 o daa kpa south polo, n daa ti deei Twifo, Wassa, ni Aowin .<ref name="Boahen" /> Osei Tutu daa naai noli ni Nzema ni d soŋ ka o tooi baŋ teeku yaɣili daabiligu soya.{{sfn|Arhin|1967|p=71}}
=== Kampeei bahigu mini kpibu ===
Yuuni 1716 bee yuuni 1717, Agona niriba ban daa be teeku yaɣili daa kuhi boli Asante ni o ti sɔŋsi ba bɛ tɔbu tuhibu ni Akyem nim ni. Akwamu daa nyɛla ban galisi Kumasi yaɣili, amaa ka daa lahi nyɛ Agona kpamba ka daa ka nintiɣili ni Asante nuu timbu. Di zuɣu daa che ka bɛ che ka Asante chaŋ gili bɛ yaɣa, amaa ka daa ŋma soli zaŋ yi Akyem, ka o daa bo soya gbahiba yɔɣu maa ni. Bɛ daa gili linjimanim maa, ni bindirigu bela.{{sfn|Priestley|Wilks|1960|p=88}}<ref>Boahen, A. Adu. “When did Osei Tutu Die?” Transactions of the Historical Society of Ghana, vol. 16, no. 1, 1975, pp. 87–92. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/41406582. Accessed 6 May 2025.</ref>
Anashaara goli October yuuni 1717 Osei Tutu, saha ŋɔ o nyɛla ŋun ni kurigi, daa moya ni oʒi o niriba maa yi ka di nyɛla bɛ daa yɛn dula River Pra, a maa bɛ daa liriba bɛ chandi ni.{{sfn|Priestley|Wilks|1960|p=88}} Bɛ daa Ʒiri o mi zuɣu saa, nanima nachiinsi nam goro la shɛŋa ni ka malifa kukɔla daa nyɔɣu, bɛ daa nyɛla malifa ŋmɛri biinsi ban ŋmɛri katiŋa la n ti pahi ban Ŋmɛri yɔmyɔm la n daa nye ban tum tuuni ŋɔ, ka di nyɛla ti' zimsima ka bɛ sɔɣi bɛ maŋa. Piriŋ la o ni daa ku tooi lahi tuɣi ba n tooi yi kɔm maa ni zuɣu, Asanteman toondana maa daa kɔŋ la o nyɛvuli ka o niriba daa bɛ tooi bo n nya o ningbuno ni bɛ sɔɣi.{{sfn|Priestley|Wilks|1960|p=89}}
== Yuli zalibu ==
O daa malila tim ni siyaasa baŋsim n tumda, ka linjimanima daa lahi sɔŋdi o, Osei Tutu daa nyɛla ŋun yɛligi [[Kumasi]] kamani buta zuɣu ka daa lahi pili "Empire of Ashanti" lala saha ŋɔ.<ref name="Britannica">{{Cite web|title=Osei Tutu|url=https://www.britannica.com/biography/Osei-Tutu|access-date=7 May 2025|website=www.britannica.com|publisher=Britannica|language=en}}</ref><ref name="EAHC2" />
Buɣili din be Anyinam wuhirila Osei Tutu dɔɣibu, ka di nyɛ di leei ninliha lihi ka yo sheei.<ref name="GNA2">{{cite web|title=Birthplace of Opensuo cited as potential Tourist Site|url=https://gna.org.gh/2020/08/birthplace-of-opemsuo-cited-as-potential-tourist-attraction-site/|access-date=7 May 2025|publisher=Ghana News Agency}}</ref>
==Kundivihira==
{{Reflist}}
* {{cite journal |last1=Arhin |first1=Kwame |title=The Structure of Greater Ashanti (1700-1824) |journal=Journal of African History |date=1967 |volume=8 |issue=1 |url=http://www.jstor.org/stable/180052 |access-date=8 May 2025}}
* {{cite book |last1=Chazan |first1=Naomi |title=The Early State in African Perspective |date=1988 |publisher=Brill |location=Leiden |chapter=The Early State in Africa: The Asante Case}}
* {{cite journal |last1=Fynn |first1=J. K. |title=The Structure of Greater Ashanti: Another View |journal=Transactions of the Historical Society of Ghana |date=1974 |volume=15 |issue=1 |url=http://www.jstor.org/stable/41406546 |access-date=8 May 2025}}
* {{cite journal |last1=Hagan |first1=George |title=ASHANTI BUREAUCRACY: A STUDY OF THE GROWTH OF CENTRALIZED ADMINISTRATION IN ASHANTI FROM THE TIME OF OSEI TUTU TO THE TIME OF OSEI TUTU KWAMINA ESIBE BONSU |journal=Transactions of the Historical Society of Ghana |date=1971 |volume=12 |url=http://www.jstor.org/stable/41405792 |access-date=7 May 2025}}
* {{cite journal |last=McCaskie |first=T. C. |year=2007 |title=Denkyira in the Making of Asante c. 1660–1720 |journal=The Journal of African History |volume=48 |issue=1 |pages=1–25 |url=http://www.jstor.org/stable/4501014 |access-date=24 April 2025}}
* {{cite book |last1= Prempeh |first1 = Osei Agyeman |author1-link=Osei Tutu Agyeman Prempeh II |editor1-last=McCaskie |editor1-first=Tom M. |title=History of Ashanti |date=2022 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford |isbn=9780191991714 }}
* {{cite journal |last1=Priestley |first1=Margaret |last2=Wilks |first2=Ivor |title=The Ashanti Kings in the Eighteenth Century: A Revised Chronology |journal=Journal of African History |date=1960 |volume=1 |issue=1 |url=http://www.jstor.org/stable/179708 |access-date=6 May 2025}}
* {{cite book |last1=Reindorf |first1=Carl Christian |author1-link=Carl Christian Reindorf |title=History of the Gold Coast and Asante, based on traditions and historical facts |date=1895 |location=Basel |publisher=Carl Christian Reindorf |url=https://archive.org/details/historyofgoldcoa00rein/page/48/mode/ |access-date=7 May 2025}}
* {{cite book |last1=Wilks |first1=Ivor |title=Forests of Gold: Essays on the Akan and the Kingdom of Asante |date=1993 |publisher=Ohio University Press |location=Athens}}
===Further Reading===
*[https://web.archive.org/web/20060821160558/http://www.blackhistorypages.net/pages/oseitutu.php "Osei Tutu (d. 1717)"], Black History Pages.
*[https://archive.today/20040428083020/http://members.tripod.com/~Abyssinia/Africa/OseiTutu.html "Osei Tutu, King of Asante (1680 - 1717)"] at archive.today
*[http://www.info-ghana.com/ashanti_empire.htm "The Ashanti Kingdom"]. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070820093438/http://www.info-ghana.com/ashanti_empire.htm |date=2007-08-20 }}
*[https://web.archive.org/web/20061124060938/http://www.upstate88.com/blackhistory/page4.html "Osei Tutu 1680-1717 King of Asante"]. Black History Timeline.
*[http://countrystudies.us/ghana/5.htm "The Precolonial Period"], in La Verle Berry, ed., ''Ghana: A Country Study''. Washington: GPO for the Library of Congress, 1994.
*[https://web.archive.org/web/20070807103649/http://www.kumasimetro.org/cc_kma.cfm?tblCADCorpID=33 "The Asantehene | Otumfuo Nana Osei Tutu II"], Kumasi Metropolitan Assembly.
*[https://web.archive.org/web/20070928034646/http://www.ashanti.com.au/pb/wp_5e360041.html "Our King: Nana Kweku Dua is now Otumfuo Osei Tutu II, Asantehene"]
*[https://web.archive.org/web/20160303220705/http://www.nathanielturner.com/majestykingasante.htm "His Majesty The King of Asante Otumfuo Osei Tutu II From Ghana, Makes First Visit to Boston - Wednesday, November 2, 2005"]
t9rqb1o0h4khcdi4rju96p15p6bfrki
116221
116220
2025-06-25T12:32:22Z
Sir Amugi
124
/* Further Reading */
116221
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:King Asantehene Osei Tutu II of Ashanti-Asanteman.jpg|thumb|'''King Asantehene Osei Tutu II of Ashanti-Asanteman''']]
[[Lahabali kɔligu:Ashanti King Otumfour Osei Tutu II.jpg|thumb|'''Ashanti King Otumfour Osei Tutu II''']]
'''Osei Kofi Tutu I''' ({{Circa|1660}} – {{Circa|1717}}) nyɛla ŋun daa pahi Ninvuɣu shɛba ban daa piligi [[Kambɔnsili|Ashanti Empire]] ka ŋun daa sɔŋ n-nyɛ [[Okomfo Anokye]], o buɣilana. O nyɛla ŋun daa gari tooni n-zaŋ Ashante nima n-daa tuhi Denkyira, "regional hegemon" ka daa nya nasara bɛ zuɣu, yuuni 1701 tɔbu shɛli be ni daa boli "battle of feyiase" la ŋuna n-daa nyɛ Naa n-zaŋ n-ti Kwaman State bin din gbaai yuuni 1680 mini yuuni 1701 n-ti pahi Ashanti Empire, bin din gbaai yuuni 1701 zaŋ hali ni yuuni 1717. O ni daa nyɛ Kanbonsi zaa Naa, o nyɛla ŋun daa zaŋ Akan tiŋsi n-laɣim taba ka nyɛ ŋun daa piligi kariŋ zɔna zaŋ n-ti gominanti ka di nyɛ din daa beni kamani yuun' kɔbishii zuɣu.
== Piligu biɛhigu ==
=== Dɔɣim ===
Osei Kofi Tutu Opemsoo nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so c.yuuni 1660 tiŋa yuli booni [[Kokofu Anyinam]] ka di nyɛ din be [[Ashanti Region]] din bɛ Ghana.<ref name="GNA">{{cite web|title=Birthplace of Opensuo cited as potential Tourist Site|url=https://gna.org.gh/2020/08/birthplace-of-opemsuo-cited-as-potential-tourist-attraction-site/|access-date=7 May 2025|publisher=Ghana News Agency}}</ref> O ba n-daa nyɛ Owusu Panyin, Akan bilichini ŋun daa yina Nyameani.{{sfn|Wilks|1993|p=102}} ka o ma mi daa nyɛla Maanu Kotosii ŋun daa nyɛ Omanhene n-zaŋ nti Kwaaman Oti Akenten tizopaɣa mini ŋun daa deegi o Obiri Yeboa.<ref name = Marfo>Marfo, Kofi (1999). ''An Introduction to Ghanaian Literature''. str. 48. "Osei Tutu was born of an Adanse father called Owusu Panyin from Akrokyere and of an Oyoko princess and sister of Oti Akenten called Maanu Kotosii."</ref><ref name = OxfordDAB>{{Cite book |last=Sapong |first=Nana Yaw B. |chapter=Tutu, Osei (1650–1717) |date=2011-01-01 |url=https://archive.org/details/isbn_9780195382075_6/page/86/mode/2up |title=Dictionary of African Biography|editor-first=Henry Louis |editor-last=Gates|editor-link=Henry Louis Gates|editor2=[[Emmanuel Akyeampong]]|editor3=Steven J. Niven |access-date= 6 May 2025 |publisher=Oxford University Press |language=en |page = 85-6 |doi=10.1093/acref/9780195382075.001.0001 |isbn=978-0-19-538207-5}}</ref>
Lahabali nyɛla din daa wuhi ni Osei Tutu ma nyɛla ŋun daa bi dɔɣira, ka o ma Obiri Yeboa nyɛ ŋun daa zaŋ o chaŋ buɣili ni din yuli booni Otutu ŋɔ ka di daa nyɛ din be Akuapem.<ref name = OxfordDAB/> Din daa niŋ ka Kotosii daa ti dɔɣi bia, o daa boli o la Tutu, o daa zaŋ la buɣili maa yuli maa n-zaŋ n-ti bia maa yuli.<ref name = Pavanello>{{Cite book |last=Pavanello |first=Mariano |url=https://books.google.com/books?id=bDglDwAAQBAJ |title=Perspectives on African Witchcraft |date=2016-12-08 |publisher=Taylor & Francis| p= 28-29|isbn=978-1-315-43991-4 |language=en}}</ref> Pirim la Akan nima ni nyɛla ban diri mayili fali la zuɣu, Osei Tutu n-nyɛ ŋun daa di Kwaaman nam fali.<ref name = OxfordDAB/>
=== Saha shɛli puuni o ni daa na m be Denkyira kootu puuni ===
Lahabali biɛla n-nyɛ din beni n zaŋ n-ti Osei Tutu bilim ni ka lala lahabali ŋɔ nyɛ saha shɛli o ni daa paai yuuni pinaayɔbu, yuun' shɛli Akan dabba ni daa lɛbiri dabba. O ŋahiba, Oti Akenten nyɛla ŋun daa zaŋ o n-tahi Abankeseso, tiŋzuɣu zaŋ n-ti [[Denkyiraman]].{{sfn|Wilks|1993|p=103}} Dinbɔŋɔ nyɛla din daa bi niŋ alahiʒiba dama Denkyira nyɛla ŋun daa tu ni o bɔhim nam maa yɛltɔɣa, dini n-daa lahi yɛn chɛ ka o bɔhim "''statecraft''" mini soojanima tɔbu tuhibu baŋsim.<ref name = Pavanello/><ref name = OxfordDAB/> O tuma maa puuni shɛli bɛ daa ti chɛ ka o leeigi "shield-bearer" n zaŋ n-ti Denkyirahene.{{sfn|Reindorf|1895|p=48}} O nyɛla ŋun daa gahim n yi o konko ka che Sehwi niriba maa amaa ka nyɛ ŋun daa yiɣisi Naa Boamponsem suhi dini daa niŋ ka o zaɣisi ni o ku zaŋ li n-ti o.{{sfn|Wilks|1993|p=104}}
=== Nyaan'zubo mini zo n chaŋ Akwamu ===
Noli lahabali taarihi nyɛla din wuhi ni Osei Tutu nyɛla ŋun daa viɛlli pam. O daa pili biehigu ni o tizopaɣa zaŋ Denkyirahene tizopaɣa nabipuɣigi ŋun yuli daa booni (''Ohene nuabaa'') Akobena Abensua. <ref name = Pavanello/> Lahabali shɛli nyɛla din wuhi ni o mini Napaɣa zaŋ n-ti Nkawie, Adoma Akosua n-daa nyɛ ban daa laɣiri taba.{{sfn|McCaskie|2007|p=18}} Di nyɛla din daa niŋ ninmohi din daa niŋ ka Nabipuɣingi ŋɔ daa ti zali tahima ka ŋuma ŋuma nyɛ din daa yina wuhiri lala bia ŋɔ ba ni nyɛ so. Di dabiɛm zuɣu Osei Tutu daa nyɛla ŋun daa yi n labi Akwamu.<ref name = Pavanello/><ref name = OxfordDAB/>
=== O Akwamu biɛhigu ===
O ni daa paai Akwamu kootu kootu shɛli din yuli daa nyɛ <nowiki>''court of Ansa Saseraku I''</nowiki> din be Akwamufie, bɛ nyɛla ban daa taɣi bɛ nuhi ayi n deegi o ka di daliri nyɛla o viɛllim zuɣu,<ref name = Pavanello/> bee o ni daa tabi Denkyira la zuɣu.<ref name = OxfordDAB/> Osei Tutu nyɛla ŋun daa bɔhim soojanima tɔbu tuhibu baŋsim Akwamu, ban nyɛ ban daa mi lala soojanima ŋɔ tɔbu tuhibu baŋsim pam Akan state, ka nyɛ ban daa mali yaa pam n zaŋ n-ti musketmen.{{sfn|McCaskie|2007|p=10}}
Neesim nyɛla din kani wuhiri ni Osei Tutu nyɛla ŋun daa laɣim ni Okomfo Anokye. Di ni tooi daa nyɛla Denkyira ka Anokye nyɛ ŋun daa chaŋ n-ti pahi Osei Tutu sani Kwaman,{{sfn|Reindorf|1895|p=50}} bee bɛ daa laɣim la Akwamu.<ref name = Pavanello/><ref name=":9">{{Cite journal |last=McCaskie |first=T. C. |date=1986 |title=Komfo Anokye of Asante: Meaning, History and Philosophy in an African Society |url=https://www.jstor.org/stable/181138 |journal=The Journal of African History |volume=27 |issue=2 |pages=315–339 |doi=10.1017/S0021853700036690 |jstor=181138 |s2cid=145530470 |issn=0021-8537|url-access=subscription }}</ref> Amaa saha shɛli Osei Tutu ni daa yi Akwamu, bɛ niriba ayi ŋɔ nyɛla ban daa pun laɣim n daa leei zori ni taba.<ref name=":5">{{Cite web |title=Okomfo Anokye|url=https://www.britannica.com/biography/Okomfo-Anokye |access-date=2022-03-26 |website=www.britannica.com |language=en}}</ref>
==O ni nyɛ Kwamanhene==
Kwamanhene daa nyɛla ŋun kpuɣi niya ni o ʒi taɣibu pam na o ʒileli ni, ka daa lihi niriba ban daa miri o kamani Denkyira mini Akwamu ka di kpaŋasiri o.<ref name = Pavanello/><ref name = OxfordDAB/>{{sfn|Chazan|1988|p=65}} O niya daa nyɛla o kpa linjimannima ban mali yaa, ka daa lahi laɣimba ka bɛ niŋ zaɣi yini.{{sfn|Chazan|1988|p=73}}
Taɣibunima{{Further|Military of the Ashanti Empire}}
Osei Tutu daa zaŋla binyɛr'shɛŋa din yɛn kpaŋsi biɛhigu pahi. Afotosanfoɔ n daa nyɛ ŋun sɔŋdi nam maa ni liɣiri.<ref>{{Cite journal |last1=Nyantakyi |last2= Ampene |first2 = Kwasi| first1 = Nana Kwadwo |date=2016 |title=Engaging Modernity: Asante in the Twenty-First Century |url=https://quod.lib.umich.edu/m/maize/14689915.0001.001/1:20/--engaging-modernity-asante-in-the-twenty-first-century?rgn=div1;view=fulltext |journal=Maize Books |language=en |doi=10.3998/maize.14689915.0001.001|isbn=978-1-60785-366-4 |doi-access=free |url-access=subscription }}</ref> Asokwa Batahene n daa guri li, Adwumfuohene ŋun daa nyɛ machela, ni Sanaa gba daa lahi nyɛla ŋun daa be liɣiri sɔŋsim ni.{{sfn|Hagan|1971|p=45}} Gyase daa nyɛla ŋun tumdi tuma nayili maa.{{sfn|Hagan|1971|p=49}}
Osei Tutu daa nyɛla ŋun zaŋ dɛma taɣi Kwaman nam linjima nam maa, ka taɣa Denkyira linjima biɛhigu.<ref name = Pavanello/> O daa namla linjimanim kparobɔɣiri ayopɔin, ka waligi ka che naama din daa pun beni. Linjimanima ban daa ʒi kuɣu maa zuɣu n daa gari tooni ka di niŋ: linjima kpamba ban daa beni, doo (adonten), ŋun daa tumdi tiri naa maa (gyase), (kyidom), ŋun daa za nuzaa polo (benkum), ŋun daa za nudirigu polo (nifa), ni kpem ŋun daa pahiri ayi (akwamuhene).{{sfn|Chazan|1988|p=74}}{{sfn|Hagan|1971|p=44}} Osei Tutu daa lahi bo ban pe n-gili Akwamu musketmen, ni ban daa lahi be Oyoko zuiyanim ni.{{sfn|Arhin|1967|p=68-9}}
=== Yɛligibu ===
Lala taɣibunim ŋɔ ni daa pili, Osei Tutu daa niŋ nimmohi ni o yɛligi o tiŋgbani. O ni daa zaŋ yuma ata mali shili naai, o daa chaŋmi n-ti liri Dormaa ka daa tuhi nyaŋba.{{sfn|Reindorf|1895|p=50}}{{sfn|Wilks|1993|p=105}} Zaŋ hali ka 1680s daa ti naai, o daa lahi laɣim Tafo, Kaase, [[Offinso]], Sehwi ni Anakrom, ka zaŋ o talahinima n ti ban nyɛ Oyoko nim tiŋgbani ni 'Amantoo' tinsi ni - Kokofu, Nsuta, Bekwai, Juaben, n-ti pahi Mampong.<ref name="OxfordDAB2">{{Cite book|last=Sapong|first=Nana Yaw B.|url=https://archive.org/details/isbn_9780195382075_6/page/86/mode/2up|title=Dictionary of African Biography|date=2011-01-01|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-538207-5|editor-last=Gates|editor-first=Henry Louis|editor-link=Henry Louis Gates|page=85-6|language=en|chapter=Tutu, Osei (1650–1717)|doi=10.1093/acref/9780195382075.001.0001|access-date=6 May 2025|editor2=[[Emmanuel Akyeampong]]|editor3=Steven J. Niven}}</ref>{{sfn|Chazan|1988|p=66}}{{sfn|Arhin|1967|p=68-9}} Osei Tutu's niya daa nyami ni o yɛligi bilichiinsi n ti sokam, ka bɛ doli bɛ so ni pii shɛli - dina n daa ti niŋ talahi pam Asante zalisi ni.{{sfn|Reindorf|1895|p=51}}
Denkyira nahingiu saha, daabiligu daa bi yɛligi pam bɛ zuliya ni. Zaŋ chaŋ 1690s sunsuuni Kwaman daa mali shili ni bɛ tuhi bɛ naa maa.{{sfn|Fynn|1974|p=5}}<ref name="EAHC">{{cite book|title=Encyclopedia of African History and Culture (vol III)|date=2005|publisher=Facts on File|editor1-last=Page|editor1-first=Willie|location=New York|page=216|editor2-last=Davis|editor2-first=R. Hunt}}</ref> Kwaman yaa daa nyɛla niriba ni baŋ shɛli yɛla.
==Asante nagbanyini niŋbu==
Kwaman ni daa fa Dormaa daa nyɛla sɔŋsim n-ti Denkyirahe niNtim Gjakari, di ni daa niŋ ka tiŋmgbana di tuhiri maa zaa nyɛ Denkyira nim maa.{{sfn|McCaskie|2007|p=11}} Di lahi yina n-nyɛ Osei Tutu daa bola gubu n-ti Oduro Agyensamoo zaŋti Assin yaɣili, bɛ ni daa bɔri do' so Abankeseso ni bɛ bɔhi binshɛɣu din niŋ Denkyirahene Boamponsem kpibu ni.{{sfn|McCaskie|2007|p=12}} Ka labi mali Osei Tutu tumtumsa zali ni o yaa polo, Gyakari daa ti niriba Kwaman. o ni daa bori shƐm n-nyɛ:
* Salima pam
* nyingokɔriti, binshɛɣu din nyɛ kali bini ka wuhiri ni paɣa filim o maŋ ti o yidana
* Osei Tutu bihi puuni yino ddebu
* Osei Tutu mini o kpa,mabaliba piigi bɛ paɣaba yino-yino n-ti Abankeseso{{sfn|McCaskie|2007|p=12}}{{sfn|Fynn|1974|p=5}}
Asante zalisi yi daa zalimi ni tuhi Denkyira beei ka lala, Denkyirahene ni daa labisi shɛm ni, tɔbu maa nyaaŋa din yɛn niŋ bi yi polo, amaa bɛ niya daa kuli nyɛla yim. Oyoko nanim ban daa laɣiu daa zaɣisi lala turi ŋɔ, ka daa va kuɣa pali kpalinsi maa ka di pa salimanima.{{sfn|Reindorf|1895|p=53}}{{sfn|Fynn|1974|p=5}} Osei Tutu daa na maagi o maŋa ka Denkyira bɛri bɔhibu daa nyɛla di laɣim Amantoo zuliyanim o nam ni.{{sfn|Arhin|1967|p=68-9}} O daa moliya ni Onyeame buɣili puhi o la tuun kara: ni o laɣim Asante. Anokye alizama noi wuhi shɛm, binshɛŋa din daa yina sagbana ni, sagban sabila ni, ni pɔhim din daa chani ka ʒiri tankpaɣu, salima kuɣu din daa chani ka di yaɣili nyɛ salima. Di daa lula Osei Tutu naba tiŋli. Lala kuɣu ŋɔ malila sunsum (shia/nyevuli) zaŋti Ashanti tiŋgbani, ni bɛ yaa, alaafee, haŋkali zinli, ni bɛri-suŋ.{{sfn|Wilks|1993|p=115}}{{sfn|McCaskie|2007|p=20}}{{sfn|Chazan|1988|p=70}} Osei Tutu daa leei Asantehene, ni kpɛm zaŋti Amantoo tiŋgbana.<ref name="EAHC" />{{sfn|Chazan|1988|p=73}}
Osei Tutu daa bo tiŋzuɣu zaɣ'palli n-ti Asante Confederation, tiŋ shɛli bɛ ni boli [[Kumasi]], bɛ ni zaŋ "kum tia shɛli yuli boli" Tutu ni daa ʒini ti'shɛli gbunni ka gbaai shaawara ni di zali.<ref name="OxfordDAB" /><ref name="EAHC" /> ŋuna n daa lahi pili Odwira chuɣu, din nyɛ nyuli dibu chuɣu ka laɣimdi Kumasi ka bɛ ŋmeri nupuɣu tiri Asantehene, ka kuri zaba, ka kpaŋsiri suhudoo Asante yaɣili.{{sfn|Arhin|1967|p=82}}
== Bɛ tɔbu tuhibu ni Denkyira ==
===Denkyiran Defections===
Osei Tutu mini Anokye daa pili taba feebu kampeei, ka mɔri ni bɛ gbahi Denkyrian tɔbu bihi. Anokye daa ŋmela nyɔɣu ni o tima nyɛla din yɛn tooi taɣi Denkyiran tɔbu tuhiriba haŋkaya ka bɛ taɣi yaaɣili.{{sfn|Wilks|1993|p=111}} Lahabali wuhiya ni tiŋ shɛli ban daa daŋ yaɣili taɣibu n daa nyɛ Ntim Gyakari n daa taɣi labi Osei Tutu yaɣili ban daa nyɛ Abooso niriba.{{sfn|Wilks|1993|p=111}} Abooso daa nyɛla tiŋa din be Adanse Akrokeri yaɣili ka bɛ booni bam be din ni ''Bontwumafo'' -yaɣi-ʒeei yaɣilinima. Di ni daa niŋ ka bɛ yoiɣisi Denkyirahene suhu Adanse yaɣili fabu saha, bɛ daa galimba ni bɛ ni salinima kɔri mali buɣa ni yi ti noiŋ ka ŋun yina nam zuliya ni kpi. Bɛ daa booni ba la tankpa-ʒɛɣu ni nima di daa yi ti niŋ ka bɛ yɛn zaŋba mali buɣa, bɛ daa yi malila bɛ ʒim gariti tankpaɣu ka mali ʒɛri kpiimba maa. Di ni daa niŋ ka Ntim Gyakari ma, Akobena Abensua, daa ti gbaai doro din daa dam o haŋkali, Bontwumafo mini ban daa be lala yaɣili maa daa chaŋya ni bɛ ti bo faako Osei Tutu sani Kumasi. Bɛ daa niŋba maraaba ka lahi ti ba tiŋgbani, ka bɛ daa lahi ti bɛ kpamba zaashɛhi Asante nam ni.{{sfn|McCaskie|2007|p=14-16}}
Di ni daa yi polo ni wuhi ni Bontwumafo daa nyɛla Osei Tutu ni deei so, ban gba daa pahi be Denkyira pam daa doli nyaaŋa. Anwianwia mini Asabi laɣinsi, ban daa zaɣisiri Gyakari sulinsi, daa mali ʒini Ahafo. Awu Dawu, niriba ban daa tumdi tiri Denkyirahene, nyɛla bɛ ni daa yihi shɛba ka zaŋ ba ti Amankwatia, shɛba daa lahi chaŋ Denkyiran ŋun daa pa nyɛ kpɛma n zaŋti Kontihene mini Bantamahene.{{sfn|McCaskie|2007|p=16}} Ban gba daa lahi yina Ntim Gyakari kja nyɛ tumtumdiba ka bɛ kariba daa nyɛla Akwadan mini Nuamoa niriba, gbe-pɛbiriba toondana zaŋti Denkyirahene. Bɛ daa kana Kumase sani ni bɛ salima-gberi mini bɛ nyaandoliba. Bɛ daa lahi labi ʒini Akuropon ka bɛ daa naan yi ti zaŋ ba labi na Kumasi di ni daa nIŋ ka Osei Tutu daa nam Asokwa kuɣu n zaŋ ti ba ni di sɔŋsi ka bɛ be o daabihi ni ka lahi be o gbe-pɛbiriba ni.{{sfn|McCaskie|2007|p=17}} Lala n lahi nyɛli, Denkyirahene dali-ŋmɛrra gba daa lahi zo n-kuli Osei Tutu sani ni o tizopaɣa mini o nyaandoliba tuhili.{{sfn|Wilks|1993|p=111}}{{sfn|McCaskie|2007|p=16-7}} Osei Tutu daa piigi o Nkukuwafohene. Niriba mini tinsi pam daa taɣi yaɣili.{{sfn|McCaskie|2007|p=16-7}}
Aboabo, tiŋ'shɛli din daa miri Oda River, nyɛla luɣ'shɛli bɛ ni daa deei Denkyirahene tɔbu tiuhiriba ban daa gbubi bɛ tɔbiri nɛma din guba (''Akyamfuo''). Zali daa lu bɛ mini Akyamfuo tinkpanbihi sunsuuni, ka tinkpannima daa ku lala tɔb'bihi ŋɔ shɛba. Ntim Gyakari daa gahi nuu boli tiŋkpannima maa ni bɛ kana. Tinkpannima daa suhi ya bo faabahi, ka yɛli ni lala niriba ŋɔ nyɛla ban daa zu ba. Naa maa daa yɛliya ni bɛ kum bɛ mini bɛ daŋ zaa. Tinkpannima maa mini ban daa miri Aboabo zaa daa zoya kuli Asante. Shɛba daa labi bɛ biɛhisi sheei ka suhi Denkyriahene ni o che m-paŋba, amaa ka o daa ku ba.{{sfn|McCaskie|2007|p=19}}
Ban daa taɣi biɛhisi sheei maa pam n daa nyɛ ‘Inkwayulaes bee Nkawie niriba, bɛ yibu maa daa nyɛla din labisi Denkyira nyaaŋa. Nkawie, maali pishi zaŋ yi north yaɣili Abankeseso, n daa nyɛ tiŋ din gba kpa talahi pahi buyi ka be Denkyira yaɣili. Denkyirahene ŋun daa su kuɣu maa yaa n daa gbubi lala yaɣili ŋɔ. Di paɣaba kuɣu gba nyɛla Denkyirahene ŋahinsi ni daa su shɛli, paɣaba ban daa yɛn tooi niŋ na'paɣa n-ti Denkyira. Yuuni 1694, di ni daa niŋ ka King Boa Amponsem I kpi n naai, Ntim Gyakari daa di nasara Asenso Kufuor zuɣu zabili ni. Ntim Gyakari daa gbaai Asenso Kufuor mini o tizopaɣa Adoma ban daa be Abankeseso n-niŋ o sulinsi ni. Still, Asenso Kufuor daa bɔhi o suhi labi Osei Tutu polo ka zo n-tili labi Kwaaman.O ni daa nyɛ ŋu gba ni tooi deei Denkyirahene mini Gyakari yaa maa zuɣu, o daa chanimi ni o kpambaliba mini o salima nim ni o nyaandoliba zaa.{{sfn|McCaskie|2007|p=17-9}}
===Zabili===
Zaŋ kana Anashaara goli November yuuni 1698, zabili daa niŋ bayana. Wassa, Twifo, ni Aowin daa pahi Asante nim ni ka bɛ mɔŋ Denkyiran ka bɛ ku lahi tooi nya tɔb'bina Europe daabihi ban niŋdi daabiligu bɛ teeku yaɣili.{{sfn|Fynn|1974|p=5}} Denkyira, gba nyɛla [[Dutch Gold Coast|Dutch]] mini ŋun daa nyɛ Dampong naa ni daa sɔŋdi shɛba.{{sfn|Reindorf|1895|p=53}} Akyem, daa naai noli ni Denkyira, ka liri Asante nim ban daa be Akwamu, ka daa tuhi ni yuuni 1699.{{sfn|Fynn|1974|p=5}}
Denkyiran zab'zabiriba maa daa tuui di nasara. Tobiri din daa tuhi Adunku, Aputuogya, ni Abuontem, Ntim Gyakari daa moya n labisi Asante tɔb'tuhiriba bɛ biɛhigu sheei. Maali yini zaŋ chaŋ Aputuogya "north" polo o daa chirigi Osei Tutu nirba ban daa nyɛ bɛ ni zaŋ shɛba zali Feyiase, luɣ'shɛli Asante ni daa di nasara.{{sfn|McCaskie|2007|p=3}}
Bɛ ni daa gbahiba naai, saha shɛŋa, bɛ ni daa ku shɛba daa nyɛla Ntim Gyakari. Dwaben Asafo (Dwaben yaɣili din nyɛ Amantoo linjimanima ka Dwabenhene maŋmaŋa daa nyɛ bɛ toondana) daa nyɛ ka Gyakari tɔri salima wali ni o paɣa, ka bɛ mi binshɛɣu din daa niŋdi tɔbu maa ni. Soya nim pam beni wuhiri Ntim ni daa kpi shɛm. Shɛli wuhiya ni o ni daa mɔri ni o tiligi ka che gbaabu nyaaŋ, luɣ'shɛli Dwabenhene maŋmaŋa ni daa liri Gyakari n-ti gbaagi o, bɛ daa gbaagi o ka ʒi o kuli ti ti Osei Tutu. Gyakari daa moya, ka bɛ daa ku o Feyiase.{{sfn|Prempeh|2022|p=176}}Lahabali shɛŋa mi wuhiya ni Adakwayiadom, Dwaben kpɛma zaŋti Asante tɔbu tuhiri nudirigu yaɣili, daa ŋmala Ntim zuɣu ni.{{sfn|Reindorf|1895|p=56}} Asante tɔb'bihi gba daa lahi gbahi Dutch ŋarima dibaanu ka daa ʒili kuli Kumasi ka di ti wuhi ni bɛ kpuɣu jaasheei.<ref name=":9"/>
=== Din nyaaŋa===
Bɛ ni daa nyaŋba Feyiase nyaaŋa, ban daa kpalim Denkyiran tɔb'tuhiriba ni daa kuli Ofin River south polo. Asante linjimanim daa kari Abankeseso zaazaa biɛɣu pinaanu sunsuuni, ka daa kpuɣi Denkyirahene salimanim zaa labi Kumasi.{{sfn|McCaskie|2007|p=3}} O daa piila Boadu Akufu, Ntim Gyakari ŋahinga, ka o nyɛ kpambali palo n zaŋti Denkyirahene.{{sfn|Prempeh|2022|p=180}}
Osei Tutu daaa piri tiŋgbana maa n-ti o mini ban tabiri sɔŋdi o, ka Denkyiran yaakoronim daaa ʒini Asante yaɣa, ka Amantuo daa nyɛ yaa daa lahi kpaŋsi.{{sfn|McCaskie|2007|p=21-22}}Asumegya niriba daa pili Dominase mini Agyemasu tiŋkpansi, ka Osei Tutu daa labi ʒini Bontwumafo din be Atwima (din pa nyɛ Atwima Mponua mini Atwima Nwabiagya tiŋgbani yaɣa) ka bɛ daa zaŋ Atwimahene ti bɛ kpɛma.
==O ni nyɛ Asantehene==
=== Akim ===
Di mini nasara dibu ni Denkyira nim zuɣu nyɛ din gabiri maa zaa yoli , Akyem, Denkyiran bɔŋ, daa na kuli tuhirimi.<ref name="Boahen">{{Cite book|last=Boahen|first=A. Adu|title=Encyclopedia of African History|date=2005|publisher=Fitzroy Dearborn|editor-last=Shillington|editor-first=Kevin|place=New York|page=33-34|chapter=Akan states: Bono, Denkyira, Wassa, Akyem, Akwamu, Fante, Fifteenth to Seventeenth centuries}}</ref> Lala n lahi nyɛli, Denkyiran tɔbu-tihiriba ban daa kuli south daa na kuli nyɛla varisigu. Yuuni 1702, niriba ayi ŋɔ daa ti nyaŋ Asante tɔbu ni.{{sfn|Fynn|1974|p=7}} Yuuni 1706, Boadu Akufu daa lo tɔbu. Asante kpɛma Boansi Kofo, ni so sɔŋsim, daa libigi Denkyiran tɔbu tuhibu yaa sheei n daa ti wurimba, ka daa gbaai Akafu n daa ti ku o.{{sfn|Prempeh|2022|p=182}}
===Tuhi fa din pahi pahi===
O ni daa tuhi nyaŋ Denkyira, Asante daa pa zaŋla Denkyiran ni ka bɛ nyɛ ban tumdi tiri ba. Assin, Sehwi, ni Twifo, amaa, bɛ daa lahi mali haŋkali pari shɛŋa pahi, ka din niŋ yuun gbaliŋ Osei Tutu tɔbu tuhibu ni o tooi yɛli o tiŋgbani ŋɔ.{{sfn|Arhin|1967|p=72}} Yuuni 1711 Tutu daa kuli north polo ni o ti tuhi Wenchi, ka daa kari Ahwenekokoo kpɛma ka pili Asante ka zaŋ o nuu pa north zaŋ chaŋ Bonoman mini Begho daabiligu soya zuɣu. Bini din gbaai yuuni 1713 mini yuuni 1715 o daa kpa south polo, n daa ti deei Twifo, Wassa, ni Aowin .<ref name="Boahen" /> Osei Tutu daa naai noli ni Nzema ni d soŋ ka o tooi baŋ teeku yaɣili daabiligu soya.{{sfn|Arhin|1967|p=71}}
=== Kampeei bahigu mini kpibu ===
Yuuni 1716 bee yuuni 1717, Agona niriba ban daa be teeku yaɣili daa kuhi boli Asante ni o ti sɔŋsi ba bɛ tɔbu tuhibu ni Akyem nim ni. Akwamu daa nyɛla ban galisi Kumasi yaɣili, amaa ka daa lahi nyɛ Agona kpamba ka daa ka nintiɣili ni Asante nuu timbu. Di zuɣu daa che ka bɛ che ka Asante chaŋ gili bɛ yaɣa, amaa ka daa ŋma soli zaŋ yi Akyem, ka o daa bo soya gbahiba yɔɣu maa ni. Bɛ daa gili linjimanim maa, ni bindirigu bela.{{sfn|Priestley|Wilks|1960|p=88}}<ref>Boahen, A. Adu. “When did Osei Tutu Die?” Transactions of the Historical Society of Ghana, vol. 16, no. 1, 1975, pp. 87–92. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/41406582. Accessed 6 May 2025.</ref>
Anashaara goli October yuuni 1717 Osei Tutu, saha ŋɔ o nyɛla ŋun ni kurigi, daa moya ni oʒi o niriba maa yi ka di nyɛla bɛ daa yɛn dula River Pra, a maa bɛ daa liriba bɛ chandi ni.{{sfn|Priestley|Wilks|1960|p=88}} Bɛ daa Ʒiri o mi zuɣu saa, nanima nachiinsi nam goro la shɛŋa ni ka malifa kukɔla daa nyɔɣu, bɛ daa nyɛla malifa ŋmɛri biinsi ban ŋmɛri katiŋa la n ti pahi ban Ŋmɛri yɔmyɔm la n daa nye ban tum tuuni ŋɔ, ka di nyɛla ti' zimsima ka bɛ sɔɣi bɛ maŋa. Piriŋ la o ni daa ku tooi lahi tuɣi ba n tooi yi kɔm maa ni zuɣu, Asanteman toondana maa daa kɔŋ la o nyɛvuli ka o niriba daa bɛ tooi bo n nya o ningbuno ni bɛ sɔɣi.{{sfn|Priestley|Wilks|1960|p=89}}
== Yuli zalibu ==
O daa malila tim ni siyaasa baŋsim n tumda, ka linjimanima daa lahi sɔŋdi o, Osei Tutu daa nyɛla ŋun yɛligi [[Kumasi]] kamani buta zuɣu ka daa lahi pili "Empire of Ashanti" lala saha ŋɔ.<ref name="Britannica">{{Cite web|title=Osei Tutu|url=https://www.britannica.com/biography/Osei-Tutu|access-date=7 May 2025|website=www.britannica.com|publisher=Britannica|language=en}}</ref><ref name="EAHC2" />
Buɣili din be Anyinam wuhirila Osei Tutu dɔɣibu, ka di nyɛ di leei ninliha lihi ka yo sheei.<ref name="GNA2">{{cite web|title=Birthplace of Opensuo cited as potential Tourist Site|url=https://gna.org.gh/2020/08/birthplace-of-opemsuo-cited-as-potential-tourist-attraction-site/|access-date=7 May 2025|publisher=Ghana News Agency}}</ref>
==Kundivihira==
{{Reflist}}
* {{cite journal |last1=Arhin |first1=Kwame |title=The Structure of Greater Ashanti (1700-1824) |journal=Journal of African History |date=1967 |volume=8 |issue=1 |url=http://www.jstor.org/stable/180052 |access-date=8 May 2025}}
* {{cite book |last1=Chazan |first1=Naomi |title=The Early State in African Perspective |date=1988 |publisher=Brill |location=Leiden |chapter=The Early State in Africa: The Asante Case}}
* {{cite journal |last1=Fynn |first1=J. K. |title=The Structure of Greater Ashanti: Another View |journal=Transactions of the Historical Society of Ghana |date=1974 |volume=15 |issue=1 |url=http://www.jstor.org/stable/41406546 |access-date=8 May 2025}}
* {{cite journal |last1=Hagan |first1=George |title=ASHANTI BUREAUCRACY: A STUDY OF THE GROWTH OF CENTRALIZED ADMINISTRATION IN ASHANTI FROM THE TIME OF OSEI TUTU TO THE TIME OF OSEI TUTU KWAMINA ESIBE BONSU |journal=Transactions of the Historical Society of Ghana |date=1971 |volume=12 |url=http://www.jstor.org/stable/41405792 |access-date=7 May 2025}}
* {{cite journal |last=McCaskie |first=T. C. |year=2007 |title=Denkyira in the Making of Asante c. 1660–1720 |journal=The Journal of African History |volume=48 |issue=1 |pages=1–25 |url=http://www.jstor.org/stable/4501014 |access-date=24 April 2025}}
* {{cite book |last1= Prempeh |first1 = Osei Agyeman |author1-link=Osei Tutu Agyeman Prempeh II |editor1-last=McCaskie |editor1-first=Tom M. |title=History of Ashanti |date=2022 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford |isbn=9780191991714 }}
* {{cite journal |last1=Priestley |first1=Margaret |last2=Wilks |first2=Ivor |title=The Ashanti Kings in the Eighteenth Century: A Revised Chronology |journal=Journal of African History |date=1960 |volume=1 |issue=1 |url=http://www.jstor.org/stable/179708 |access-date=6 May 2025}}
* {{cite book |last1=Reindorf |first1=Carl Christian |author1-link=Carl Christian Reindorf |title=History of the Gold Coast and Asante, based on traditions and historical facts |date=1895 |location=Basel |publisher=Carl Christian Reindorf |url=https://archive.org/details/historyofgoldcoa00rein/page/48/mode/ |access-date=7 May 2025}}
* {{cite book |last1=Wilks |first1=Ivor |title=Forests of Gold: Essays on the Akan and the Kingdom of Asante |date=1993 |publisher=Ohio University Press |location=Athens}}
===Karim pahi===
*[https://web.archive.org/web/20060821160558/http://www.blackhistorypages.net/pages/oseitutu.php "Osei Tutu (d. 1717)"], Black History Pages.
*[https://archive.today/20040428083020/http://members.tripod.com/~Abyssinia/Africa/OseiTutu.html "Osei Tutu, King of Asante (1680 - 1717)"] at archive.today
*[http://www.info-ghana.com/ashanti_empire.htm "The Ashanti Kingdom"]. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070820093438/http://www.info-ghana.com/ashanti_empire.htm |date=2007-08-20 }}
*[https://web.archive.org/web/20061124060938/http://www.upstate88.com/blackhistory/page4.html "Osei Tutu 1680-1717 King of Asante"]. Black History Timeline.
*[http://countrystudies.us/ghana/5.htm "The Precolonial Period"], in La Verle Berry, ed., ''Ghana: A Country Study''. Washington: GPO for the Library of Congress, 1994.
*[https://web.archive.org/web/20070807103649/http://www.kumasimetro.org/cc_kma.cfm?tblCADCorpID=33 "The Asantehene | Otumfuo Nana Osei Tutu II"], Kumasi Metropolitan Assembly.
*[https://web.archive.org/web/20070928034646/http://www.ashanti.com.au/pb/wp_5e360041.html "Our King: Nana Kweku Dua is now Otumfuo Osei Tutu II, Asantehene"]
*[https://web.archive.org/web/20160303220705/http://www.nathanielturner.com/majestykingasante.htm "His Majesty The King of Asante Otumfuo Osei Tutu II From Ghana, Makes First Visit to Boston - Wednesday, November 2, 2005"]
9wkjvup2b286isdqk83cv4uold616u1
116244
116221
2025-06-26T08:59:35Z
Tunteeya1
5942
Updated content
116244
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:King Asantehene Osei Tutu II of Ashanti-Asanteman.jpg|thumb|'''King Asantehene Osei Tutu II of Ashanti-Asanteman''']]
[[Lahabali kɔligu:Ashanti King Otumfour Osei Tutu II.jpg|thumb|'''Ashanti King Otumfour Osei Tutu II''']]
'''Osei Kofi Tutu I''' ({{Circa|1660}} – {{Circa|1717}}) nyɛla ninvuɣ'shaba ban daa kpa [[Kambɔnsili|Ashanti Empire]] la ni yino ka ŋun daa sɔŋ n-nyɛ [[Okomfo Anokye]], o buɣilana. O nyɛla ŋun daa gari tooni n-zaŋ Ashante nima n-daa tuhi Denkyira, "regional hegemon" ka daa nya nasara bɛ zuɣu, yuuni 1701 tɔbu shɛli be ni daa boli "battle of feyiase" la ŋuna n-daa nyɛ Naa n-zaŋ n-ti Kwaman State bin din gbaai yuuni 1680 mini yuuni 1701 n-ti pahi Ashanti Empire, bin din gbaai yuuni 1701 zaŋ hali ni yuuni 1717. O ni daa nyɛ Kanbonsi zaa Naa, o nyɛla ŋun daa zaŋ Akan tiŋsi n-laɣim taba ka nyɛ ŋun daa piligi kariŋ zɔna zaŋ n-ti gominanti ka di nyɛ din daa beni kamani yuun' kɔbishii zuɣu.
== Piligu biɛhigu ==
=== Dɔɣim ===
Osei Kofi Tutu Opemsoo nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so c.yuuni 1660 tiŋa yuli booni [[Kokofu Anyinam]] ka di nyɛ din be [[Ashanti Region]] din bɛ Ghana.<ref name="GNA">{{cite web|title=Birthplace of Opensuo cited as potential Tourist Site|url=https://gna.org.gh/2020/08/birthplace-of-opemsuo-cited-as-potential-tourist-attraction-site/|access-date=7 May 2025|publisher=Ghana News Agency}}</ref> O ba n-daa nyɛ Owusu Panyin, Akan bilichini ŋun daa yina Nyameani.{{sfn|Wilks|1993|p=102}} ka o ma mi daa nyɛla Maanu Kotosii ŋun daa nyɛ Omanhene n-zaŋ nti Kwaaman Oti Akenten tizopaɣa mini ŋun daa deegi o Obiri Yeboa.<ref name = Marfo>Marfo, Kofi (1999). ''An Introduction to Ghanaian Literature''. str. 48. "Osei Tutu was born of an Adanse father called Owusu Panyin from Akrokyere and of an Oyoko princess and sister of Oti Akenten called Maanu Kotosii."</ref><ref name = OxfordDAB>{{Cite book |last=Sapong |first=Nana Yaw B. |chapter=Tutu, Osei (1650–1717) |date=2011-01-01 |url=https://archive.org/details/isbn_9780195382075_6/page/86/mode/2up |title=Dictionary of African Biography|editor-first=Henry Louis |editor-last=Gates|editor-link=Henry Louis Gates|editor2=[[Emmanuel Akyeampong]]|editor3=Steven J. Niven |access-date= 6 May 2025 |publisher=Oxford University Press |language=en |page = 85-6 |doi=10.1093/acref/9780195382075.001.0001 |isbn=978-0-19-538207-5}}</ref>
Lahabali nyɛla din daa wuhi ni Osei Tutu ma nyɛla ŋun daa bi dɔɣira, ka o ma Obiri Yeboa nyɛ ŋun daa zaŋ o chaŋ buɣili ni din yuli booni Otutu ŋɔ ka di daa nyɛ din be Akuapem.<ref name = OxfordDAB/> Din daa niŋ ka Kotosii daa ti dɔɣi bia, o daa boli o la Tutu, o daa zaŋ la buɣili maa yuli maa n-zaŋ n-ti bia maa yuli.<ref name = Pavanello>{{Cite book |last=Pavanello |first=Mariano |url=https://books.google.com/books?id=bDglDwAAQBAJ |title=Perspectives on African Witchcraft |date=2016-12-08 |publisher=Taylor & Francis| p= 28-29|isbn=978-1-315-43991-4 |language=en}}</ref> Pirim la Akan nima ni nyɛla ban diri mayili fali la zuɣu, Osei Tutu n-nyɛ ŋun daa di Kwaaman nam fali.<ref name = OxfordDAB/>
=== Saha shɛli puuni o ni daa na m be Denkyira kootu puuni ===
Lahabali biɛla n-nyɛ din beni n zaŋ n-ti Osei Tutu bilim ni ka lala lahabali ŋɔ nyɛ saha shɛli o ni daa paai yuuni pinaayɔbu, yuun' shɛli Akan dabba ni daa lɛbiri dabba. O ŋahiba, Oti Akenten nyɛla ŋun daa zaŋ o n-tahi Abankeseso, tiŋzuɣu zaŋ n-ti [[Denkyiraman]].{{sfn|Wilks|1993|p=103}} Dinbɔŋɔ nyɛla din daa bi niŋ alahiʒiba dama Denkyira nyɛla ŋun daa tu ni o bɔhim nam maa yɛltɔɣa, dini n-daa lahi yɛn chɛ ka o bɔhim "''statecraft''" mini soojanima tɔbu tuhibu baŋsim.<ref name = Pavanello/><ref name = OxfordDAB/> O tuma maa puuni shɛli bɛ daa ti chɛ ka o leeigi "shield-bearer" n zaŋ n-ti Denkyirahene.{{sfn|Reindorf|1895|p=48}} O nyɛla ŋun daa gahim n yi o konko ka che Sehwi niriba maa amaa ka nyɛ ŋun daa yiɣisi Naa Boamponsem suhi dini daa niŋ ka o zaɣisi ni o ku zaŋ li n-ti o.{{sfn|Wilks|1993|p=104}}
=== Nyaan'zubo mini zo n chaŋ Akwamu ===
Noli lahabali taarihi nyɛla din wuhi ni Osei Tutu nyɛla ŋun daa viɛlli pam. O daa pili biehigu ni o tizopaɣa zaŋ Denkyirahene tizopaɣa nabipuɣigi ŋun yuli daa booni (''Ohene nuabaa'') Akobena Abensua. <ref name = Pavanello/> Lahabali shɛli nyɛla din wuhi ni o mini Napaɣa zaŋ n-ti Nkawie, Adoma Akosua n-daa nyɛ ban daa laɣiri taba.{{sfn|McCaskie|2007|p=18}} Di nyɛla din daa niŋ ninmohi din daa niŋ ka Nabipuɣingi ŋɔ daa ti zali tahima ka ŋuma ŋuma nyɛ din daa yina wuhiri lala bia ŋɔ ba ni nyɛ so. Di dabiɛm zuɣu Osei Tutu daa nyɛla ŋun daa yi n labi Akwamu.<ref name = Pavanello/><ref name = OxfordDAB/>
=== O Akwamu biɛhigu ===
O ni daa paai Akwamu kootu kootu shɛli din yuli daa nyɛ <nowiki>''court of Ansa Saseraku I''</nowiki> din be Akwamufie, bɛ nyɛla ban daa taɣi bɛ nuhi ayi n deegi o ka di daliri nyɛla o viɛllim zuɣu,<ref name = Pavanello/> bee o ni daa tabi Denkyira la zuɣu.<ref name = OxfordDAB/> Osei Tutu nyɛla ŋun daa bɔhim soojanima tɔbu tuhibu baŋsim Akwamu, ban nyɛ ban daa mi lala soojanima ŋɔ tɔbu tuhibu baŋsim pam Akan state, ka nyɛ ban daa mali yaa pam n zaŋ n-ti musketmen.{{sfn|McCaskie|2007|p=10}}
Neesim nyɛla din kani wuhiri ni Osei Tutu nyɛla ŋun daa laɣim ni Okomfo Anokye. Di ni tooi daa nyɛla Denkyira ka Anokye nyɛ ŋun daa chaŋ n-ti pahi Osei Tutu sani Kwaman,{{sfn|Reindorf|1895|p=50}} bee bɛ daa laɣim la Akwamu.<ref name = Pavanello/><ref name=":9">{{Cite journal |last=McCaskie |first=T. C. |date=1986 |title=Komfo Anokye of Asante: Meaning, History and Philosophy in an African Society |url=https://www.jstor.org/stable/181138 |journal=The Journal of African History |volume=27 |issue=2 |pages=315–339 |doi=10.1017/S0021853700036690 |jstor=181138 |s2cid=145530470 |issn=0021-8537|url-access=subscription }}</ref> Amaa saha shɛli Osei Tutu ni daa yi Akwamu, bɛ niriba ayi ŋɔ nyɛla ban daa pun laɣim n daa leei zori ni taba.<ref name=":5">{{Cite web |title=Okomfo Anokye|url=https://www.britannica.com/biography/Okomfo-Anokye |access-date=2022-03-26 |website=www.britannica.com |language=en}}</ref>
==O ni nyɛ Kwamanhene==
Kwamanhene daa nyɛla ŋun kpuɣi niya ni o ʒi taɣibu pam na o ʒileli ni, ka daa lihi niriba ban daa miri o kamani Denkyira mini Akwamu ka di kpaŋasiri o.<ref name = Pavanello/><ref name = OxfordDAB/>{{sfn|Chazan|1988|p=65}} O niya daa nyɛla o kpa linjimannima ban mali yaa, ka daa lahi laɣimba ka bɛ niŋ zaɣi yini.{{sfn|Chazan|1988|p=73}}
Taɣibunima{{Further|Military of the Ashanti Empire}}
Osei Tutu daa zaŋla binyɛr'shɛŋa din yɛn kpaŋsi biɛhigu pahi. Afotosanfoɔ n daa nyɛ ŋun sɔŋdi nam maa ni liɣiri.<ref>{{Cite journal |last1=Nyantakyi |last2= Ampene |first2 = Kwasi| first1 = Nana Kwadwo |date=2016 |title=Engaging Modernity: Asante in the Twenty-First Century |url=https://quod.lib.umich.edu/m/maize/14689915.0001.001/1:20/--engaging-modernity-asante-in-the-twenty-first-century?rgn=div1;view=fulltext |journal=Maize Books |language=en |doi=10.3998/maize.14689915.0001.001|isbn=978-1-60785-366-4 |doi-access=free |url-access=subscription }}</ref> Asokwa Batahene n daa guri li, Adwumfuohene ŋun daa nyɛ machela, ni Sanaa gba daa lahi nyɛla ŋun daa be liɣiri sɔŋsim ni.{{sfn|Hagan|1971|p=45}} Gyase daa nyɛla ŋun tumdi tuma nayili maa.{{sfn|Hagan|1971|p=49}}
Osei Tutu daa nyɛla ŋun zaŋ dɛma taɣi Kwaman nam linjima nam maa, ka taɣa Denkyira linjima biɛhigu.<ref name = Pavanello/> O daa namla linjimanim kparobɔɣiri ayopɔin, ka waligi ka che naama din daa pun beni. Linjimanima ban daa ʒi kuɣu maa zuɣu n daa gari tooni ka di niŋ: linjima kpamba ban daa beni, doo (adonten), ŋun daa tumdi tiri naa maa (gyase), (kyidom), ŋun daa za nuzaa polo (benkum), ŋun daa za nudirigu polo (nifa), ni kpem ŋun daa pahiri ayi (akwamuhene).{{sfn|Chazan|1988|p=74}}{{sfn|Hagan|1971|p=44}} Osei Tutu daa lahi bo ban pe n-gili Akwamu musketmen, ni ban daa lahi be Oyoko zuiyanim ni.{{sfn|Arhin|1967|p=68-9}}
=== Yɛligibu ===
Lala taɣibunim ŋɔ ni daa pili, Osei Tutu daa niŋ nimmohi ni o yɛligi o tiŋgbani. O ni daa zaŋ yuma ata mali shili naai, o daa chaŋmi n-ti liri Dormaa ka daa tuhi nyaŋba.{{sfn|Reindorf|1895|p=50}}{{sfn|Wilks|1993|p=105}} Zaŋ hali ka 1680s daa ti naai, o daa lahi laɣim Tafo, Kaase, [[Offinso]], Sehwi ni Anakrom, ka zaŋ o talahinima n ti ban nyɛ Oyoko nim tiŋgbani ni 'Amantoo' tinsi ni - Kokofu, Nsuta, Bekwai, Juaben, n-ti pahi Mampong.<ref name="OxfordDAB2">{{Cite book|last=Sapong|first=Nana Yaw B.|url=https://archive.org/details/isbn_9780195382075_6/page/86/mode/2up|title=Dictionary of African Biography|date=2011-01-01|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-538207-5|editor-last=Gates|editor-first=Henry Louis|editor-link=Henry Louis Gates|page=85-6|language=en|chapter=Tutu, Osei (1650–1717)|doi=10.1093/acref/9780195382075.001.0001|access-date=6 May 2025|editor2=[[Emmanuel Akyeampong]]|editor3=Steven J. Niven}}</ref>{{sfn|Chazan|1988|p=66}}{{sfn|Arhin|1967|p=68-9}} Osei Tutu's niya daa nyami ni o yɛligi bilichiinsi n ti sokam, ka bɛ doli bɛ so ni pii shɛli - dina n daa ti niŋ talahi pam Asante zalisi ni.{{sfn|Reindorf|1895|p=51}}
Denkyira nahingiu saha, daabiligu daa bi yɛligi pam bɛ zuliya ni. Zaŋ chaŋ 1690s sunsuuni Kwaman daa mali shili ni bɛ tuhi bɛ naa maa.{{sfn|Fynn|1974|p=5}}<ref name="EAHC">{{cite book|title=Encyclopedia of African History and Culture (vol III)|date=2005|publisher=Facts on File|editor1-last=Page|editor1-first=Willie|location=New York|page=216|editor2-last=Davis|editor2-first=R. Hunt}}</ref> Kwaman yaa daa nyɛla niriba ni baŋ shɛli yɛla.
==Asante nagbanyini niŋbu==
Kwaman ni daa fa Dormaa daa nyɛla sɔŋsim n-ti Denkyirahe niNtim Gjakari, di ni daa niŋ ka tiŋmgbana di tuhiri maa zaa nyɛ Denkyira nim maa.{{sfn|McCaskie|2007|p=11}} Di lahi yina n-nyɛ Osei Tutu daa bola gubu n-ti Oduro Agyensamoo zaŋti Assin yaɣili, bɛ ni daa bɔri do' so Abankeseso ni bɛ bɔhi binshɛɣu din niŋ Denkyirahene Boamponsem kpibu ni.{{sfn|McCaskie|2007|p=12}} Ka labi mali Osei Tutu tumtumsa zali ni o yaa polo, Gyakari daa ti niriba Kwaman. o ni daa bori shƐm n-nyɛ:
* Salima pam
* nyingokɔriti, binshɛɣu din nyɛ kali bini ka wuhiri ni paɣa filim o maŋ ti o yidana
* Osei Tutu bihi puuni yino ddebu
* Osei Tutu mini o kpa,mabaliba piigi bɛ paɣaba yino-yino n-ti Abankeseso{{sfn|McCaskie|2007|p=12}}{{sfn|Fynn|1974|p=5}}
Asante zalisi yi daa zalimi ni tuhi Denkyira beei ka lala, Denkyirahene ni daa labisi shɛm ni, tɔbu maa nyaaŋa din yɛn niŋ bi yi polo, amaa bɛ niya daa kuli nyɛla yim. Oyoko nanim ban daa laɣiu daa zaɣisi lala turi ŋɔ, ka daa va kuɣa pali kpalinsi maa ka di pa salimanima.{{sfn|Reindorf|1895|p=53}}{{sfn|Fynn|1974|p=5}} Osei Tutu daa na maagi o maŋa ka Denkyira bɛri bɔhibu daa nyɛla di laɣim Amantoo zuliyanim o nam ni.{{sfn|Arhin|1967|p=68-9}} O daa moliya ni Onyeame buɣili puhi o la tuun kara: ni o laɣim Asante. Anokye alizama noi wuhi shɛm, binshɛŋa din daa yina sagbana ni, sagban sabila ni, ni pɔhim din daa chani ka ʒiri tankpaɣu, salima kuɣu din daa chani ka di yaɣili nyɛ salima. Di daa lula Osei Tutu naba tiŋli. Lala kuɣu ŋɔ malila sunsum (shia/nyevuli) zaŋti Ashanti tiŋgbani, ni bɛ yaa, alaafee, haŋkali zinli, ni bɛri-suŋ.{{sfn|Wilks|1993|p=115}}{{sfn|McCaskie|2007|p=20}}{{sfn|Chazan|1988|p=70}} Osei Tutu daa leei Asantehene, ni kpɛm zaŋti Amantoo tiŋgbana.<ref name="EAHC" />{{sfn|Chazan|1988|p=73}}
Osei Tutu daa bo tiŋzuɣu zaɣ'palli n-ti Asante Confederation, tiŋ shɛli bɛ ni boli [[Kumasi]], bɛ ni zaŋ "kum tia shɛli yuli boli" Tutu ni daa ʒini ti'shɛli gbunni ka gbaai shaawara ni di zali.<ref name="OxfordDAB" /><ref name="EAHC" /> ŋuna n daa lahi pili Odwira chuɣu, din nyɛ nyuli dibu chuɣu ka laɣimdi Kumasi ka bɛ ŋmeri nupuɣu tiri Asantehene, ka kuri zaba, ka kpaŋsiri suhudoo Asante yaɣili.{{sfn|Arhin|1967|p=82}}
== Bɛ tɔbu tuhibu ni Denkyira ==
===Denkyiran Defections===
Osei Tutu mini Anokye daa pili taba feebu kampeei, ka mɔri ni bɛ gbahi Denkyrian tɔbu bihi. Anokye daa ŋmela nyɔɣu ni o tima nyɛla din yɛn tooi taɣi Denkyiran tɔbu tuhiriba haŋkaya ka bɛ taɣi yaaɣili.{{sfn|Wilks|1993|p=111}} Lahabali wuhiya ni tiŋ shɛli ban daa daŋ yaɣili taɣibu n daa nyɛ Ntim Gyakari n daa taɣi labi Osei Tutu yaɣili ban daa nyɛ Abooso niriba.{{sfn|Wilks|1993|p=111}} Abooso daa nyɛla tiŋa din be Adanse Akrokeri yaɣili ka bɛ booni bam be din ni ''Bontwumafo'' -yaɣi-ʒeei yaɣilinima. Di ni daa niŋ ka bɛ yoiɣisi Denkyirahene suhu Adanse yaɣili fabu saha, bɛ daa galimba ni bɛ ni salinima kɔri mali buɣa ni yi ti noiŋ ka ŋun yina nam zuliya ni kpi. Bɛ daa booni ba la tankpa-ʒɛɣu ni nima di daa yi ti niŋ ka bɛ yɛn zaŋba mali buɣa, bɛ daa yi malila bɛ ʒim gariti tankpaɣu ka mali ʒɛri kpiimba maa. Di ni daa niŋ ka Ntim Gyakari ma, Akobena Abensua, daa ti gbaai doro din daa dam o haŋkali, Bontwumafo mini ban daa be lala yaɣili maa daa chaŋya ni bɛ ti bo faako Osei Tutu sani Kumasi. Bɛ daa niŋba maraaba ka lahi ti ba tiŋgbani, ka bɛ daa lahi ti bɛ kpamba zaashɛhi Asante nam ni.{{sfn|McCaskie|2007|p=14-16}}
Di ni daa yi polo ni wuhi ni Bontwumafo daa nyɛla Osei Tutu ni deei so, ban gba daa pahi be Denkyira pam daa doli nyaaŋa. Anwianwia mini Asabi laɣinsi, ban daa zaɣisiri Gyakari sulinsi, daa mali ʒini Ahafo. Awu Dawu, niriba ban daa tumdi tiri Denkyirahene, nyɛla bɛ ni daa yihi shɛba ka zaŋ ba ti Amankwatia, shɛba daa lahi chaŋ Denkyiran ŋun daa pa nyɛ kpɛma n zaŋti Kontihene mini Bantamahene.{{sfn|McCaskie|2007|p=16}} Ban gba daa lahi yina Ntim Gyakari kja nyɛ tumtumdiba ka bɛ kariba daa nyɛla Akwadan mini Nuamoa niriba, gbe-pɛbiriba toondana zaŋti Denkyirahene. Bɛ daa kana Kumase sani ni bɛ salima-gberi mini bɛ nyaandoliba. Bɛ daa lahi labi ʒini Akuropon ka bɛ daa naan yi ti zaŋ ba labi na Kumasi di ni daa nIŋ ka Osei Tutu daa nam Asokwa kuɣu n zaŋ ti ba ni di sɔŋsi ka bɛ be o daabihi ni ka lahi be o gbe-pɛbiriba ni.{{sfn|McCaskie|2007|p=17}} Lala n lahi nyɛli, Denkyirahene dali-ŋmɛrra gba daa lahi zo n-kuli Osei Tutu sani ni o tizopaɣa mini o nyaandoliba tuhili.{{sfn|Wilks|1993|p=111}}{{sfn|McCaskie|2007|p=16-7}} Osei Tutu daa piigi o Nkukuwafohene. Niriba mini tinsi pam daa taɣi yaɣili.{{sfn|McCaskie|2007|p=16-7}}
Aboabo, tiŋ'shɛli din daa miri Oda River, nyɛla luɣ'shɛli bɛ ni daa deei Denkyirahene tɔbu tiuhiriba ban daa gbubi bɛ tɔbiri nɛma din guba (''Akyamfuo''). Zali daa lu bɛ mini Akyamfuo tinkpanbihi sunsuuni, ka tinkpannima daa ku lala tɔb'bihi ŋɔ shɛba. Ntim Gyakari daa gahi nuu boli tiŋkpannima maa ni bɛ kana. Tinkpannima daa suhi ya bo faabahi, ka yɛli ni lala niriba ŋɔ nyɛla ban daa zu ba. Naa maa daa yɛliya ni bɛ kum bɛ mini bɛ daŋ zaa. Tinkpannima maa mini ban daa miri Aboabo zaa daa zoya kuli Asante. Shɛba daa labi bɛ biɛhisi sheei ka suhi Denkyriahene ni o che m-paŋba, amaa ka o daa ku ba.{{sfn|McCaskie|2007|p=19}}
Ban daa taɣi biɛhisi sheei maa pam n daa nyɛ ‘Inkwayulaes bee Nkawie niriba, bɛ yibu maa daa nyɛla din labisi Denkyira nyaaŋa. Nkawie, maali pishi zaŋ yi north yaɣili Abankeseso, n daa nyɛ tiŋ din gba kpa talahi pahi buyi ka be Denkyira yaɣili. Denkyirahene ŋun daa su kuɣu maa yaa n daa gbubi lala yaɣili ŋɔ. Di paɣaba kuɣu gba nyɛla Denkyirahene ŋahinsi ni daa su shɛli, paɣaba ban daa yɛn tooi niŋ na'paɣa n-ti Denkyira. Yuuni 1694, di ni daa niŋ ka King Boa Amponsem I kpi n naai, Ntim Gyakari daa di nasara Asenso Kufuor zuɣu zabili ni. Ntim Gyakari daa gbaai Asenso Kufuor mini o tizopaɣa Adoma ban daa be Abankeseso n-niŋ o sulinsi ni. Still, Asenso Kufuor daa bɔhi o suhi labi Osei Tutu polo ka zo n-tili labi Kwaaman.O ni daa nyɛ ŋu gba ni tooi deei Denkyirahene mini Gyakari yaa maa zuɣu, o daa chanimi ni o kpambaliba mini o salima nim ni o nyaandoliba zaa.{{sfn|McCaskie|2007|p=17-9}}
===Zabili===
Zaŋ kana Anashaara goli November yuuni 1698, zabili daa niŋ bayana. Wassa, Twifo, ni Aowin daa pahi Asante nim ni ka bɛ mɔŋ Denkyiran ka bɛ ku lahi tooi nya tɔb'bina Europe daabihi ban niŋdi daabiligu bɛ teeku yaɣili.{{sfn|Fynn|1974|p=5}} Denkyira, gba nyɛla [[Dutch Gold Coast|Dutch]] mini ŋun daa nyɛ Dampong naa ni daa sɔŋdi shɛba.{{sfn|Reindorf|1895|p=53}} Akyem, daa naai noli ni Denkyira, ka liri Asante nim ban daa be Akwamu, ka daa tuhi ni yuuni 1699.{{sfn|Fynn|1974|p=5}}
Denkyiran zab'zabiriba maa daa tuui di nasara. Tobiri din daa tuhi Adunku, Aputuogya, ni Abuontem, Ntim Gyakari daa moya n labisi Asante tɔb'tuhiriba bɛ biɛhigu sheei. Maali yini zaŋ chaŋ Aputuogya "north" polo o daa chirigi Osei Tutu nirba ban daa nyɛ bɛ ni zaŋ shɛba zali Feyiase, luɣ'shɛli Asante ni daa di nasara.{{sfn|McCaskie|2007|p=3}}
Bɛ ni daa gbahiba naai, saha shɛŋa, bɛ ni daa ku shɛba daa nyɛla Ntim Gyakari. Dwaben Asafo (Dwaben yaɣili din nyɛ Amantoo linjimanima ka Dwabenhene maŋmaŋa daa nyɛ bɛ toondana) daa nyɛ ka Gyakari tɔri salima wali ni o paɣa, ka bɛ mi binshɛɣu din daa niŋdi tɔbu maa ni. Soya nim pam beni wuhiri Ntim ni daa kpi shɛm. Shɛli wuhiya ni o ni daa mɔri ni o tiligi ka che gbaabu nyaaŋ, luɣ'shɛli Dwabenhene maŋmaŋa ni daa liri Gyakari n-ti gbaagi o, bɛ daa gbaagi o ka ʒi o kuli ti ti Osei Tutu. Gyakari daa moya, ka bɛ daa ku o Feyiase.{{sfn|Prempeh|2022|p=176}}Lahabali shɛŋa mi wuhiya ni Adakwayiadom, Dwaben kpɛma zaŋti Asante tɔbu tuhiri nudirigu yaɣili, daa ŋmala Ntim zuɣu ni.{{sfn|Reindorf|1895|p=56}} Asante tɔb'bihi gba daa lahi gbahi Dutch ŋarima dibaanu ka daa ʒili kuli Kumasi ka di ti wuhi ni bɛ kpuɣu jaasheei.<ref name=":9"/>
=== Din nyaaŋa===
Bɛ ni daa nyaŋba Feyiase nyaaŋa, ban daa kpalim Denkyiran tɔb'tuhiriba ni daa kuli Ofin River south polo. Asante linjimanim daa kari Abankeseso zaazaa biɛɣu pinaanu sunsuuni, ka daa kpuɣi Denkyirahene salimanim zaa labi Kumasi.{{sfn|McCaskie|2007|p=3}} O daa piila Boadu Akufu, Ntim Gyakari ŋahinga, ka o nyɛ kpambali palo n zaŋti Denkyirahene.{{sfn|Prempeh|2022|p=180}}
Osei Tutu daaa piri tiŋgbana maa n-ti o mini ban tabiri sɔŋdi o, ka Denkyiran yaakoronim daaa ʒini Asante yaɣa, ka Amantuo daa nyɛ yaa daa lahi kpaŋsi.{{sfn|McCaskie|2007|p=21-22}}Asumegya niriba daa pili Dominase mini Agyemasu tiŋkpansi, ka Osei Tutu daa labi ʒini Bontwumafo din be Atwima (din pa nyɛ Atwima Mponua mini Atwima Nwabiagya tiŋgbani yaɣa) ka bɛ daa zaŋ Atwimahene ti bɛ kpɛma.
==O ni nyɛ Asantehene==
=== Akim ===
Di mini nasara dibu ni Denkyira nim zuɣu nyɛ din gabiri maa zaa yoli , Akyem, Denkyiran bɔŋ, daa na kuli tuhirimi.<ref name="Boahen">{{Cite book|last=Boahen|first=A. Adu|title=Encyclopedia of African History|date=2005|publisher=Fitzroy Dearborn|editor-last=Shillington|editor-first=Kevin|place=New York|page=33-34|chapter=Akan states: Bono, Denkyira, Wassa, Akyem, Akwamu, Fante, Fifteenth to Seventeenth centuries}}</ref> Lala n lahi nyɛli, Denkyiran tɔbu-tihiriba ban daa kuli south daa na kuli nyɛla varisigu. Yuuni 1702, niriba ayi ŋɔ daa ti nyaŋ Asante tɔbu ni.{{sfn|Fynn|1974|p=7}} Yuuni 1706, Boadu Akufu daa lo tɔbu. Asante kpɛma Boansi Kofo, ni so sɔŋsim, daa libigi Denkyiran tɔbu tuhibu yaa sheei n daa ti wurimba, ka daa gbaai Akafu n daa ti ku o.{{sfn|Prempeh|2022|p=182}}
===Tuhi fa din pahi pahi===
O ni daa tuhi nyaŋ Denkyira, Asante daa pa zaŋla Denkyiran ni ka bɛ nyɛ ban tumdi tiri ba. Assin, Sehwi, ni Twifo, amaa, bɛ daa lahi mali haŋkali pari shɛŋa pahi, ka din niŋ yuun gbaliŋ Osei Tutu tɔbu tuhibu ni o tooi yɛli o tiŋgbani ŋɔ.{{sfn|Arhin|1967|p=72}} Yuuni 1711 Tutu daa kuli north polo ni o ti tuhi Wenchi, ka daa kari Ahwenekokoo kpɛma ka pili Asante ka zaŋ o nuu pa north zaŋ chaŋ Bonoman mini Begho daabiligu soya zuɣu. Bini din gbaai yuuni 1713 mini yuuni 1715 o daa kpa south polo, n daa ti deei Twifo, Wassa, ni Aowin .<ref name="Boahen" /> Osei Tutu daa naai noli ni Nzema ni d soŋ ka o tooi baŋ teeku yaɣili daabiligu soya.{{sfn|Arhin|1967|p=71}}
=== Kampeei bahigu mini kpibu ===
Yuuni 1716 bee yuuni 1717, Agona niriba ban daa be teeku yaɣili daa kuhi boli Asante ni o ti sɔŋsi ba bɛ tɔbu tuhibu ni Akyem nim ni. Akwamu daa nyɛla ban galisi Kumasi yaɣili, amaa ka daa lahi nyɛ Agona kpamba ka daa ka nintiɣili ni Asante nuu timbu. Di zuɣu daa che ka bɛ che ka Asante chaŋ gili bɛ yaɣa, amaa ka daa ŋma soli zaŋ yi Akyem, ka o daa bo soya gbahiba yɔɣu maa ni. Bɛ daa gili linjimanim maa, ni bindirigu bela.{{sfn|Priestley|Wilks|1960|p=88}}<ref>Boahen, A. Adu. “When did Osei Tutu Die?” Transactions of the Historical Society of Ghana, vol. 16, no. 1, 1975, pp. 87–92. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/41406582. Accessed 6 May 2025.</ref>
Anashaara goli October yuuni 1717 Osei Tutu, saha ŋɔ o nyɛla ŋun ni kurigi, daa moya ni oʒi o niriba maa yi ka di nyɛla bɛ daa yɛn dula River Pra, a maa bɛ daa liriba bɛ chandi ni.{{sfn|Priestley|Wilks|1960|p=88}} Bɛ daa Ʒiri o mi zuɣu saa, nanima nachiinsi nam goro la shɛŋa ni ka malifa kukɔla daa nyɔɣu, bɛ daa nyɛla malifa ŋmɛri biinsi ban ŋmɛri katiŋa la n ti pahi ban Ŋmɛri yɔmyɔm la n daa nye ban tum tuuni ŋɔ, ka di nyɛla ti' zimsima ka bɛ sɔɣi bɛ maŋa. Piriŋ la o ni daa ku tooi lahi tuɣi ba n tooi yi kɔm maa ni zuɣu, Asanteman toondana maa daa kɔŋ la o nyɛvuli ka o niriba daa bɛ tooi bo n nya o ningbuno ni bɛ sɔɣi.{{sfn|Priestley|Wilks|1960|p=89}}
== Yuli zalibu ==
O daa malila tim ni siyaasa baŋsim n tumda, ka linjimanima daa lahi sɔŋdi o, Osei Tutu daa nyɛla ŋun yɛligi [[Kumasi]] kamani buta zuɣu ka daa lahi pili "Empire of Ashanti" lala saha ŋɔ.<ref name="Britannica">{{Cite web|title=Osei Tutu|url=https://www.britannica.com/biography/Osei-Tutu|access-date=7 May 2025|website=www.britannica.com|publisher=Britannica|language=en}}</ref><ref name="EAHC2" />
Buɣili din be Anyinam wuhirila Osei Tutu dɔɣibu, ka di nyɛ di leei ninliha lihi ka yo sheei.<ref name="GNA2">{{cite web|title=Birthplace of Opensuo cited as potential Tourist Site|url=https://gna.org.gh/2020/08/birthplace-of-opemsuo-cited-as-potential-tourist-attraction-site/|access-date=7 May 2025|publisher=Ghana News Agency}}</ref>
==Kundivihira==
{{Reflist}}
* {{cite journal |last1=Arhin |first1=Kwame |title=The Structure of Greater Ashanti (1700-1824) |journal=Journal of African History |date=1967 |volume=8 |issue=1 |url=http://www.jstor.org/stable/180052 |access-date=8 May 2025}}
* {{cite book |last1=Chazan |first1=Naomi |title=The Early State in African Perspective |date=1988 |publisher=Brill |location=Leiden |chapter=The Early State in Africa: The Asante Case}}
* {{cite journal |last1=Fynn |first1=J. K. |title=The Structure of Greater Ashanti: Another View |journal=Transactions of the Historical Society of Ghana |date=1974 |volume=15 |issue=1 |url=http://www.jstor.org/stable/41406546 |access-date=8 May 2025}}
* {{cite journal |last1=Hagan |first1=George |title=ASHANTI BUREAUCRACY: A STUDY OF THE GROWTH OF CENTRALIZED ADMINISTRATION IN ASHANTI FROM THE TIME OF OSEI TUTU TO THE TIME OF OSEI TUTU KWAMINA ESIBE BONSU |journal=Transactions of the Historical Society of Ghana |date=1971 |volume=12 |url=http://www.jstor.org/stable/41405792 |access-date=7 May 2025}}
* {{cite journal |last=McCaskie |first=T. C. |year=2007 |title=Denkyira in the Making of Asante c. 1660–1720 |journal=The Journal of African History |volume=48 |issue=1 |pages=1–25 |url=http://www.jstor.org/stable/4501014 |access-date=24 April 2025}}
* {{cite book |last1= Prempeh |first1 = Osei Agyeman |author1-link=Osei Tutu Agyeman Prempeh II |editor1-last=McCaskie |editor1-first=Tom M. |title=History of Ashanti |date=2022 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford |isbn=9780191991714 }}
* {{cite journal |last1=Priestley |first1=Margaret |last2=Wilks |first2=Ivor |title=The Ashanti Kings in the Eighteenth Century: A Revised Chronology |journal=Journal of African History |date=1960 |volume=1 |issue=1 |url=http://www.jstor.org/stable/179708 |access-date=6 May 2025}}
* {{cite book |last1=Reindorf |first1=Carl Christian |author1-link=Carl Christian Reindorf |title=History of the Gold Coast and Asante, based on traditions and historical facts |date=1895 |location=Basel |publisher=Carl Christian Reindorf |url=https://archive.org/details/historyofgoldcoa00rein/page/48/mode/ |access-date=7 May 2025}}
* {{cite book |last1=Wilks |first1=Ivor |title=Forests of Gold: Essays on the Akan and the Kingdom of Asante |date=1993 |publisher=Ohio University Press |location=Athens}}
===Karim pahi===
*[https://web.archive.org/web/20060821160558/http://www.blackhistorypages.net/pages/oseitutu.php "Osei Tutu (d. 1717)"], Black History Pages.
*[https://archive.today/20040428083020/http://members.tripod.com/~Abyssinia/Africa/OseiTutu.html "Osei Tutu, King of Asante (1680 - 1717)"] at archive.today
*[http://www.info-ghana.com/ashanti_empire.htm "The Ashanti Kingdom"]. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070820093438/http://www.info-ghana.com/ashanti_empire.htm |date=2007-08-20 }}
*[https://web.archive.org/web/20061124060938/http://www.upstate88.com/blackhistory/page4.html "Osei Tutu 1680-1717 King of Asante"]. Black History Timeline.
*[http://countrystudies.us/ghana/5.htm "The Precolonial Period"], in La Verle Berry, ed., ''Ghana: A Country Study''. Washington: GPO for the Library of Congress, 1994.
*[https://web.archive.org/web/20070807103649/http://www.kumasimetro.org/cc_kma.cfm?tblCADCorpID=33 "The Asantehene | Otumfuo Nana Osei Tutu II"], Kumasi Metropolitan Assembly.
*[https://web.archive.org/web/20070928034646/http://www.ashanti.com.au/pb/wp_5e360041.html "Our King: Nana Kweku Dua is now Otumfuo Osei Tutu II, Asantehene"]
*[https://web.archive.org/web/20160303220705/http://www.nathanielturner.com/majestykingasante.htm "His Majesty The King of Asante Otumfuo Osei Tutu II From Ghana, Makes First Visit to Boston - Wednesday, November 2, 2005"]
9chzh4fyw84gj3h3in7ff360vs6nnk2
116245
116244
2025-06-26T09:19:08Z
Tunteeya1
5942
Updated content
116245
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:King Asantehene Osei Tutu II of Ashanti-Asanteman.jpg|thumb|'''King Asantehene Osei Tutu II of Ashanti-Asanteman''']]
[[Lahabali kɔligu:Ashanti King Otumfour Osei Tutu II.jpg|thumb|'''Ashanti King Otumfour Osei Tutu II''']]
'''Osei Kofi Tutu I''' ({{Circa|1660}} – {{Circa|1717}}) nyɛla ninvuɣ'shaba ban daa kpa [[Kambɔnsili|Ashanti Empire]] la ni yino ka ŋun daa sɔŋ n-nyɛ [[Okomfo Anokye]], o buɣilana. O nyɛla ŋun daa gari tooni n-zaŋ Ashante nima n-daa tuhi Denkyira, "regional hegemon" ka daa nya nasara bɛ zuɣu, yuuni 1701 tɔbu shɛli be ni daa boli "battle of feyiase" la ŋuna n-daa nyɛ Naa n-zaŋ n-ti Kwaman State bin din gbaai yuuni 1680 mini yuuni 1701 n-ti pahi Ashanti Empire, bin din gbaai yuuni 1701 zaŋ hali ni yuuni 1717. O ni daa nyɛ Kanbonsi zaa Naa, o nyɛla ŋun daa zaŋ Akan tiŋsi n-laɣim taba ka nyɛ ŋun daa piligi kariŋ zɔna zaŋ n-ti gominanti ka di nyɛ din daa beni kamani yuun' kɔbishii zuɣu.
== Piligu biɛhigu ==
=== Dɔɣim ===
Osei Kofi Tutu Opemsoo nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so c.yuuni 1660 tiŋa yuli booni [[Kokofu Anyinam]] ka di nyɛ din be [[Ashanti Region]] din bɛ Ghana.<ref name="GNA">{{cite web|title=Birthplace of Opensuo cited as potential Tourist Site|url=https://gna.org.gh/2020/08/birthplace-of-opemsuo-cited-as-potential-tourist-attraction-site/|access-date=7 May 2025|publisher=Ghana News Agency}}</ref> O ba n-daa nyɛ Owusu Panyin, Akan bilichini ŋun daa yina Nyameani.{{sfn|Wilks|1993|p=102}} ka o ma mi daa nyɛla Maanu Kotosii ŋun daa nyɛ Omanhene n-zaŋ nti Kwaaman Oti Akenten tizopaɣa mini ŋun daa deegi o Obiri Yeboa.<ref name = Marfo>Marfo, Kofi (1999). ''An Introduction to Ghanaian Literature''. str. 48. "Osei Tutu was born of an Adanse father called Owusu Panyin from Akrokyere and of an Oyoko princess and sister of Oti Akenten called Maanu Kotosii."</ref><ref name = OxfordDAB>{{Cite book |last=Sapong |first=Nana Yaw B. |chapter=Tutu, Osei (1650–1717) |date=2011-01-01 |url=https://archive.org/details/isbn_9780195382075_6/page/86/mode/2up |title=Dictionary of African Biography|editor-first=Henry Louis |editor-last=Gates|editor-link=Henry Louis Gates|editor2=[[Emmanuel Akyeampong]]|editor3=Steven J. Niven |access-date= 6 May 2025 |publisher=Oxford University Press |language=en |page = 85-6 |doi=10.1093/acref/9780195382075.001.0001 |isbn=978-0-19-538207-5}}</ref>
Lahabali nyɛla din daa wuhi ni Osei Tutu ma nyɛla ŋun daa bi dɔɣira, ka o ma Obiri Yeboa nyɛ ŋun daa zaŋ o chaŋ buɣili ni din yuli booni Otutu ŋɔ ka di daa nyɛ din be Akuapem.<ref name = OxfordDAB/> Din daa niŋ ka Kotosii daa ti dɔɣi bia, o daa boli o la Tutu, o daa zaŋ la buɣili maa yuli maa n-zaŋ n-ti bia maa yuli.<ref name = Pavanello>{{Cite book |last=Pavanello |first=Mariano |url=https://books.google.com/books?id=bDglDwAAQBAJ |title=Perspectives on African Witchcraft |date=2016-12-08 |publisher=Taylor & Francis| p= 28-29|isbn=978-1-315-43991-4 |language=en}}</ref> Pirim la Akan nima ni nyɛla ban diri mayili fali la zuɣu, Osei Tutu n-nyɛ ŋun daa di Kwaaman nam fali.<ref name = OxfordDAB/>
=== Saha shɛli puuni o ni daa na m be Denkyira kootu puuni ===
Lahabali biɛla n-nyɛ din beni n zaŋ n-ti Osei Tutu bilim ni ka lala lahabali ŋɔ nyɛ saha shɛli o ni daa paai yuuni pinaayɔbu, yuun' shɛli Akan dabba ni daa lɛbiri dabba. O ŋahiba, Oti Akenten nyɛla ŋun daa zaŋ o n-tahi Abankeseso, tiŋzuɣu zaŋ n-ti [[Denkyiraman]].{{sfn|Wilks|1993|p=103}} Dinbɔŋɔ nyɛla din daa bi niŋ alahiʒiba dama Denkyira nyɛla ŋun daa tu ni o bɔhim nam maa yɛltɔɣa, dini n-daa lahi yɛn chɛ ka o bɔhim "''statecraft''" mini soojanima tɔbu tuhibu baŋsim.<ref name = Pavanello/><ref name = OxfordDAB/> O tuma maa puuni shɛli bɛ daa ti chɛ ka o leeigi "shield-bearer" n zaŋ n-ti Denkyirahene.{{sfn|Reindorf|1895|p=48}} O nyɛla ŋun daa gahim n yi o konko ka che Sehwi niriba maa amaa ka nyɛ ŋun daa yiɣisi Naa Boamponsem suhi dini daa niŋ ka o zaɣisi ni o ku zaŋ li n-ti o.{{sfn|Wilks|1993|p=104}}
=== Nyaan'zubo mini zo n chaŋ Akwamu ===
Noli lahabali taarihi nyɛla din wuhi ni Osei Tutu nyɛla ŋun daa viɛlli pam. O daa pili biehigu ni o tizopaɣa zaŋ Denkyirahene tizopaɣa nabipuɣigi ŋun yuli daa booni (''Ohene nuabaa'') Akobena Abensua. <ref name = Pavanello/> Lahabali shɛli nyɛla din wuhi ni o mini Napaɣa zaŋ n-ti Nkawie, Adoma Akosua n-daa nyɛ ban daa laɣiri taba.{{sfn|McCaskie|2007|p=18}} Di nyɛla din daa niŋ ninmohi din daa niŋ ka Nabipuɣingi ŋɔ daa ti zali tahima ka ŋuma ŋuma nyɛ din daa yina wuhiri lala bia ŋɔ ba ni nyɛ so. Di dabiɛm zuɣu Osei Tutu daa nyɛla ŋun daa yi n labi Akwamu.<ref name = Pavanello/><ref name = OxfordDAB/>
=== O Akwamu biɛhigu ===
O ni daa paai Akwamu kootu kootu shɛli din yuli daa nyɛ <nowiki>''court of Ansa Saseraku I''</nowiki> din be Akwamufie, bɛ nyɛla ban daa taɣi bɛ nuhi ayi n deegi o ka di daliri nyɛla o viɛllim zuɣu,<ref name = Pavanello/> bee o ni daa tabi Denkyira la zuɣu.<ref name = OxfordDAB/> Osei Tutu nyɛla ŋun daa bɔhim soojanima tɔbu tuhibu baŋsim Akwamu, ban nyɛ ban daa mi lala soojanima ŋɔ tɔbu tuhibu baŋsim pam Akan state, ka nyɛ ban daa mali yaa pam n zaŋ n-ti musketmen.{{sfn|McCaskie|2007|p=10}}
Neesim nyɛla din kani wuhiri ni Osei Tutu nyɛla ŋun daa laɣim ni Okomfo Anokye. Di ni tooi daa nyɛla Denkyira ka Anokye nyɛ ŋun daa chaŋ n-ti pahi Osei Tutu sani Kwaman,{{sfn|Reindorf|1895|p=50}} bee bɛ daa laɣim la Akwamu.<ref name = Pavanello/><ref name=":9">{{Cite journal |last=McCaskie |first=T. C. |date=1986 |title=Komfo Anokye of Asante: Meaning, History and Philosophy in an African Society |url=https://www.jstor.org/stable/181138 |journal=The Journal of African History |volume=27 |issue=2 |pages=315–339 |doi=10.1017/S0021853700036690 |jstor=181138 |s2cid=145530470 |issn=0021-8537|url-access=subscription }}</ref> Amaa saha shɛli Osei Tutu ni daa yi Akwamu, bɛ niriba ayi ŋɔ nyɛla ban daa pun laɣim n daa leei zori ni taba.<ref name=":5">{{Cite web |title=Okomfo Anokye|url=https://www.britannica.com/biography/Okomfo-Anokye |access-date=2022-03-26 |website=www.britannica.com |language=en}}</ref>
==O ni nyɛ Kwamanhene==
Kwamanhene daa nyɛla ŋun kpuɣi niya ni o ʒi taɣibu pam na o ʒileli ni, ka daa lihi niriba ban daa miri o kamani Denkyira mini Akwamu ka di kpaŋasiri o.<ref name = Pavanello/><ref name = OxfordDAB/>{{sfn|Chazan|1988|p=65}} O niya daa nyɛla o kpa linjimannima ban mali yaa, ka daa lahi laɣimba ka bɛ niŋ zaɣi yini.{{sfn|Chazan|1988|p=73}}
Taɣibunima{{Further|Military of the Ashanti Empire}}
Osei Tutu daa zaŋla binyɛr'shɛŋa din yɛn kpaŋsi biɛhigu pahi. Afotosanfoɔ n daa nyɛ ŋun sɔŋdi nam maa ni liɣiri.<ref>{{Cite journal |last1=Nyantakyi |last2= Ampene |first2 = Kwasi| first1 = Nana Kwadwo |date=2016 |title=Engaging Modernity: Asante in the Twenty-First Century |url=https://quod.lib.umich.edu/m/maize/14689915.0001.001/1:20/--engaging-modernity-asante-in-the-twenty-first-century?rgn=div1;view=fulltext |journal=Maize Books |language=en |doi=10.3998/maize.14689915.0001.001|isbn=978-1-60785-366-4 |doi-access=free |url-access=subscription }}</ref> Asokwa Batahene n daa guri li, Adwumfuohene ŋun daa nyɛ machela, ni Sanaa gba daa lahi nyɛla ŋun daa be liɣiri sɔŋsim ni.{{sfn|Hagan|1971|p=45}} Gyase daa nyɛla ŋun tumdi tuma nayili maa.{{sfn|Hagan|1971|p=49}}
Osei Tutu daa nyɛla ŋun zaŋ dɛma taɣi Kwaman nam linjima nam maa, ka taɣa Denkyira linjima biɛhigu.<ref name = Pavanello/> O daa namla linjimanim kparobɔɣiri ayopɔin, ka waligi ka che naama din daa pun beni. Linjimanima ban daa ʒi kuɣu maa zuɣu n daa gari tooni ka di niŋ: linjima kpamba ban daa beni, doo (adonten), ŋun daa tumdi tiri naa maa (gyase), (kyidom), ŋun daa za nuzaa polo (benkum), ŋun daa za nudirigu polo (nifa), ni kpem ŋun daa pahiri ayi (akwamuhene).{{sfn|Chazan|1988|p=74}}{{sfn|Hagan|1971|p=44}} Osei Tutu daa lahi bo ban pe n-gili Akwamu musketmen, ni ban daa lahi be Oyoko zuiyanim ni.{{sfn|Arhin|1967|p=68-9}}
=== Yɛligibu ===
Lala taɣibunim ŋɔ ni daa pili, Osei Tutu daa niŋ nimmohi ni o yɛligi o tiŋgbani. O ni daa zaŋ yuma ata mali shili naai, o daa chaŋmi n-ti liri Dormaa ka daa tuhi nyaŋba.{{sfn|Reindorf|1895|p=50}}{{sfn|Wilks|1993|p=105}} Zaŋ hali ka 1680s daa ti naai, o daa lahi laɣim Tafo, Kaase, [[Offinso]], Sehwi ni Anakrom, ka zaŋ o talahinima n ti ban nyɛ Oyoko nima tiŋgbani ni 'Amantoo' tinsi ni - Kokofu, Nsuta, Bekwai, Juaben, nti pahi Mampong.<ref name="OxfordDAB2">{{Cite book|last=Sapong|first=Nana Yaw B.|url=https://archive.org/details/isbn_9780195382075_6/page/86/mode/2up|title=Dictionary of African Biography|date=2011-01-01|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-538207-5|editor-last=Gates|editor-first=Henry Louis|editor-link=Henry Louis Gates|page=85-6|language=en|chapter=Tutu, Osei (1650–1717)|doi=10.1093/acref/9780195382075.001.0001|access-date=6 May 2025|editor2=[[Emmanuel Akyeampong]]|editor3=Steven J. Niven}}</ref>{{sfn|Chazan|1988|p=66}}{{sfn|Arhin|1967|p=68-9}} Osei Tutu's niya daa nyɛmi ni o yɛligi bilichiinsi n-ti sokam, ka bɛ doli bɛ so ni pii shɛli - dina n daa ti niŋ talahi pam Asante zalisi ni.{{sfn|Reindorf|1895|p=51}}
Denkyira nahingiu saha, daabiligu daa bi yɛligi pam bɛ zuliya ni. Zaŋ chaŋ 1690s sunsuuni Kwaman daa mali shili ni bɛ tuhi bɛ naa maa.{{sfn|Fynn|1974|p=5}}<ref name="EAHC">{{cite book|title=Encyclopedia of African History and Culture (vol III)|date=2005|publisher=Facts on File|editor1-last=Page|editor1-first=Willie|location=New York|page=216|editor2-last=Davis|editor2-first=R. Hunt}}</ref> Kwaman yaa daa nyɛla niriba ni baŋ shɛli yɛla.
==Asante nagbanyini niŋbu==
Kwaman ni daa fa Dormaa daa nyɛla sɔŋsim n-ti Denkyirahe ni Ntim Gjakari, di ni daa niŋ ka tiŋgbana di tuhiri maa zaa nyɛ Denkyira nima maa.{{sfn|McCaskie|2007|p=11}} Di lahi yina n-nyɛ Osei Tutu daa bola gubu n-ti Oduro Agyensamoo zaŋti Assin yaɣili, bɛ ni daa bɔri do' so Abankeseso ni bɛ bɔhi binshɛɣu din niŋ Denkyirahene Boamponsem kpibu ni.{{sfn|McCaskie|2007|p=12}} Ka labi mali Osei Tutu tumtumsa zali ni o yaa polo, Gyakari daa ti niriba Kwaman. o ni daa bori shƐm n-nyɛ:
* Salima pam
* nyingokɔriti, binshɛɣu din nyɛ kali bini ka wuhiri ni paɣa filim o maŋ ti o yidana
* Osei Tutu bihi puuni yino ddebu
* Osei Tutu mini o kpa,mabaliba piigi bɛ paɣaba yino-yino n-ti Abankeseso{{sfn|McCaskie|2007|p=12}}{{sfn|Fynn|1974|p=5}}
Asante zalisi yi daa zalimi ni tuhi Denkyira beei ka lala, Denkyirahene ni daa labisi shɛm ni, tɔbu maa nyaaŋa din yɛn niŋ bi yi polo, amaa bɛ niya daa kuli nyɛla yim. Oyoko nanim ban daa laɣiu daa zaɣisi lala turi ŋɔ, ka daa va kuɣa pali kpalinsi maa ka di pa salimanima.{{sfn|Reindorf|1895|p=53}}{{sfn|Fynn|1974|p=5}} Osei Tutu daa na maagi o maŋa ka Denkyira bɛri bɔhibu daa nyɛla di laɣim Amantoo zuliyanim o nam ni.{{sfn|Arhin|1967|p=68-9}} O daa moliya ni Onyeame buɣili puhi o la tuun kara: ni o laɣim Asante. Anokye alizama noi wuhi shɛm, binshɛŋa din daa yina sagbana ni, sagban sabila ni, ni pɔhim din daa chani ka ʒiri tankpaɣu, salima kuɣu din daa chani ka di yaɣili nyɛ salima. Di daa lula Osei Tutu naba tiŋli. Lala kuɣu ŋɔ malila sunsum (shia/nyevuli) zaŋti Ashanti tiŋgbani, ni bɛ yaa, alaafee, haŋkali zinli, ni bɛri-suŋ.{{sfn|Wilks|1993|p=115}}{{sfn|McCaskie|2007|p=20}}{{sfn|Chazan|1988|p=70}} Osei Tutu daa leei Asantehene, ni kpɛm zaŋti Amantoo tiŋgbana.<ref name="EAHC" />{{sfn|Chazan|1988|p=73}}
Osei Tutu daa bo tiŋzuɣu zaɣ'palli n-ti Asante Confederation, tiŋ shɛli bɛ ni boli [[Kumasi]], bɛ ni zaŋ "kum tia shɛli yuli boli" Tutu ni daa ʒini ti'shɛli gbunni ka gbaai shaawara ni di zali.<ref name="OxfordDAB" /><ref name="EAHC" /> ŋuna n daa lahi pili Odwira chuɣu, din nyɛ nyuli dibu chuɣu ka laɣimdi Kumasi ka bɛ ŋmeri nupuɣu tiri Asantehene, ka kuri zaba, ka kpaŋsiri suhudoo Asante yaɣili.{{sfn|Arhin|1967|p=82}}
== Bɛ tɔbu tuhibu ni Denkyira ==
===Denkyiran Defections===
Osei Tutu mini Anokye daa pili taba feebu kampeei, ka mɔri ni bɛ gbahi Denkyrian tɔbu bihi. Anokye daa ŋmela nyɔɣu ni o tima nyɛla din yɛn tooi taɣi Denkyiran tɔbu tuhiriba haŋkaya ka bɛ taɣi yaaɣili.{{sfn|Wilks|1993|p=111}} Lahabali wuhiya ni tiŋ shɛli ban daa daŋ yaɣili taɣibu n daa nyɛ Ntim Gyakari n daa taɣi labi Osei Tutu yaɣili ban daa nyɛ Abooso niriba.{{sfn|Wilks|1993|p=111}} Abooso daa nyɛla tiŋa din be Adanse Akrokeri yaɣili ka bɛ booni bam be din ni ''Bontwumafo'' -yaɣi-ʒeei yaɣilinima. Di ni daa niŋ ka bɛ yoiɣisi Denkyirahene suhu Adanse yaɣili fabu saha, bɛ daa galimba ni bɛ ni salinima kɔri mali buɣa ni yi ti noiŋ ka ŋun yina nam zuliya ni kpi. Bɛ daa booni ba la tankpa-ʒɛɣu ni nima di daa yi ti niŋ ka bɛ yɛn zaŋba mali buɣa, bɛ daa yi malila bɛ ʒim gariti tankpaɣu ka mali ʒɛri kpiimba maa. Di ni daa niŋ ka Ntim Gyakari ma, Akobena Abensua, daa ti gbaai doro din daa dam o haŋkali, Bontwumafo mini ban daa be lala yaɣili maa daa chaŋya ni bɛ ti bo faako Osei Tutu sani Kumasi. Bɛ daa niŋba maraaba ka lahi ti ba tiŋgbani, ka bɛ daa lahi ti bɛ kpamba zaashɛhi Asante nam ni.{{sfn|McCaskie|2007|p=14-16}}
Di ni daa yi polo ni wuhi ni Bontwumafo daa nyɛla Osei Tutu ni deei so, ban gba daa pahi be Denkyira pam daa doli nyaaŋa. Anwianwia mini Asabi laɣinsi, ban daa zaɣisiri Gyakari sulinsi, daa mali ʒini Ahafo. Awu Dawu, niriba ban daa tumdi tiri Denkyirahene, nyɛla bɛ ni daa yihi shɛba ka zaŋ ba ti Amankwatia, shɛba daa lahi chaŋ Denkyiran ŋun daa pa nyɛ kpɛma n zaŋti Kontihene mini Bantamahene.{{sfn|McCaskie|2007|p=16}} Ban gba daa lahi yina Ntim Gyakari kja nyɛ tumtumdiba ka bɛ kariba daa nyɛla Akwadan mini Nuamoa niriba, gbe-pɛbiriba toondana zaŋti Denkyirahene. Bɛ daa kana Kumase sani ni bɛ salima-gberi mini bɛ nyaandoliba. Bɛ daa lahi labi ʒini Akuropon ka bɛ daa naan yi ti zaŋ ba labi na Kumasi di ni daa nIŋ ka Osei Tutu daa nam Asokwa kuɣu n zaŋ ti ba ni di sɔŋsi ka bɛ be o daabihi ni ka lahi be o gbe-pɛbiriba ni.{{sfn|McCaskie|2007|p=17}} Lala n lahi nyɛli, Denkyirahene dali-ŋmɛrra gba daa lahi zo n-kuli Osei Tutu sani ni o tizopaɣa mini o nyaandoliba tuhili.{{sfn|Wilks|1993|p=111}}{{sfn|McCaskie|2007|p=16-7}} Osei Tutu daa piigi o Nkukuwafohene. Niriba mini tinsi pam daa taɣi yaɣili.{{sfn|McCaskie|2007|p=16-7}}
Aboabo, tiŋ'shɛli din daa miri Oda River, nyɛla luɣ'shɛli bɛ ni daa deei Denkyirahene tɔbu tiuhiriba ban daa gbubi bɛ tɔbiri nɛma din guba (''Akyamfuo''). Zali daa lu bɛ mini Akyamfuo tinkpanbihi sunsuuni, ka tinkpannima daa ku lala tɔb'bihi ŋɔ shɛba. Ntim Gyakari daa gahi nuu boli tiŋkpannima maa ni bɛ kana. Tinkpannima daa suhi ya bo faabahi, ka yɛli ni lala niriba ŋɔ nyɛla ban daa zu ba. Naa maa daa yɛliya ni bɛ kum bɛ mini bɛ daŋ zaa. Tinkpannima maa mini ban daa miri Aboabo zaa daa zoya kuli Asante. Shɛba daa labi bɛ biɛhisi sheei ka suhi Denkyriahene ni o che m-paŋba, amaa ka o daa ku ba.{{sfn|McCaskie|2007|p=19}}
Ban daa taɣi biɛhisi sheei maa pam n daa nyɛ ‘Inkwayulaes bee Nkawie niriba, bɛ yibu maa daa nyɛla din labisi Denkyira nyaaŋa. Nkawie, maali pishi zaŋ yi north yaɣili Abankeseso, n daa nyɛ tiŋ din gba kpa talahi pahi buyi ka be Denkyira yaɣili. Denkyirahene ŋun daa su kuɣu maa yaa n daa gbubi lala yaɣili ŋɔ. Di paɣaba kuɣu gba nyɛla Denkyirahene ŋahinsi ni daa su shɛli, paɣaba ban daa yɛn tooi niŋ na'paɣa n-ti Denkyira. Yuuni 1694, di ni daa niŋ ka King Boa Amponsem I kpi n naai, Ntim Gyakari daa di nasara Asenso Kufuor zuɣu zabili ni. Ntim Gyakari daa gbaai Asenso Kufuor mini o tizopaɣa Adoma ban daa be Abankeseso n-niŋ o sulinsi ni. Still, Asenso Kufuor daa bɔhi o suhi labi Osei Tutu polo ka zo n-tili labi Kwaaman.O ni daa nyɛ ŋu gba ni tooi deei Denkyirahene mini Gyakari yaa maa zuɣu, o daa chanimi ni o kpambaliba mini o salima nim ni o nyaandoliba zaa.{{sfn|McCaskie|2007|p=17-9}}
===Zabili===
Zaŋ kana Anashaara goli November yuuni 1698, zabili daa niŋ bayana. Wassa, Twifo, ni Aowin daa pahi Asante nim ni ka bɛ mɔŋ Denkyiran ka bɛ ku lahi tooi nya tɔb'bina Europe daabihi ban niŋdi daabiligu bɛ teeku yaɣili.{{sfn|Fynn|1974|p=5}} Denkyira, gba nyɛla [[Dutch Gold Coast|Dutch]] mini ŋun daa nyɛ Dampong naa ni daa sɔŋdi shɛba.{{sfn|Reindorf|1895|p=53}} Akyem, daa naai noli ni Denkyira, ka liri Asante nim ban daa be Akwamu, ka daa tuhi ni yuuni 1699.{{sfn|Fynn|1974|p=5}}
Denkyiran zab'zabiriba maa daa tuui di nasara. Tobiri din daa tuhi Adunku, Aputuogya, ni Abuontem, Ntim Gyakari daa moya n labisi Asante tɔb'tuhiriba bɛ biɛhigu sheei. Maali yini zaŋ chaŋ Aputuogya "north" polo o daa chirigi Osei Tutu nirba ban daa nyɛ bɛ ni zaŋ shɛba zali Feyiase, luɣ'shɛli Asante ni daa di nasara.{{sfn|McCaskie|2007|p=3}}
Bɛ ni daa gbahiba naai, saha shɛŋa, bɛ ni daa ku shɛba daa nyɛla Ntim Gyakari. Dwaben Asafo (Dwaben yaɣili din nyɛ Amantoo linjimanima ka Dwabenhene maŋmaŋa daa nyɛ bɛ toondana) daa nyɛ ka Gyakari tɔri salima wali ni o paɣa, ka bɛ mi binshɛɣu din daa niŋdi tɔbu maa ni. Soya nim pam beni wuhiri Ntim ni daa kpi shɛm. Shɛli wuhiya ni o ni daa mɔri ni o tiligi ka che gbaabu nyaaŋ, luɣ'shɛli Dwabenhene maŋmaŋa ni daa liri Gyakari n-ti gbaagi o, bɛ daa gbaagi o ka ʒi o kuli ti ti Osei Tutu. Gyakari daa moya, ka bɛ daa ku o Feyiase.{{sfn|Prempeh|2022|p=176}}Lahabali shɛŋa mi wuhiya ni Adakwayiadom, Dwaben kpɛma zaŋti Asante tɔbu tuhiri nudirigu yaɣili, daa ŋmala Ntim zuɣu ni.{{sfn|Reindorf|1895|p=56}} Asante tɔb'bihi gba daa lahi gbahi Dutch ŋarima dibaanu ka daa ʒili kuli Kumasi ka di ti wuhi ni bɛ kpuɣu jaasheei.<ref name=":9"/>
=== Din nyaaŋa===
Bɛ ni daa nyaŋba Feyiase nyaaŋa, ban daa kpalim Denkyiran tɔb'tuhiriba ni daa kuli Ofin River south polo. Asante linjimanim daa kari Abankeseso zaazaa biɛɣu pinaanu sunsuuni, ka daa kpuɣi Denkyirahene salimanim zaa labi Kumasi.{{sfn|McCaskie|2007|p=3}} O daa piila Boadu Akufu, Ntim Gyakari ŋahinga, ka o nyɛ kpambali palo n zaŋti Denkyirahene.{{sfn|Prempeh|2022|p=180}}
Osei Tutu daaa piri tiŋgbana maa n-ti o mini ban tabiri sɔŋdi o, ka Denkyiran yaakoronim daaa ʒini Asante yaɣa, ka Amantuo daa nyɛ yaa daa lahi kpaŋsi.{{sfn|McCaskie|2007|p=21-22}}Asumegya niriba daa pili Dominase mini Agyemasu tiŋkpansi, ka Osei Tutu daa labi ʒini Bontwumafo din be Atwima (din pa nyɛ Atwima Mponua mini Atwima Nwabiagya tiŋgbani yaɣa) ka bɛ daa zaŋ Atwimahene ti bɛ kpɛma.
==O ni nyɛ Asantehene==
=== Akim ===
Di mini nasara dibu ni Denkyira nim zuɣu nyɛ din gabiri maa zaa yoli , Akyem, Denkyiran bɔŋ, daa na kuli tuhirimi.<ref name="Boahen">{{Cite book|last=Boahen|first=A. Adu|title=Encyclopedia of African History|date=2005|publisher=Fitzroy Dearborn|editor-last=Shillington|editor-first=Kevin|place=New York|page=33-34|chapter=Akan states: Bono, Denkyira, Wassa, Akyem, Akwamu, Fante, Fifteenth to Seventeenth centuries}}</ref> Lala n lahi nyɛli, Denkyiran tɔbu-tihiriba ban daa kuli south daa na kuli nyɛla varisigu. Yuuni 1702, niriba ayi ŋɔ daa ti nyaŋ Asante tɔbu ni.{{sfn|Fynn|1974|p=7}} Yuuni 1706, Boadu Akufu daa lo tɔbu. Asante kpɛma Boansi Kofo, ni so sɔŋsim, daa libigi Denkyiran tɔbu tuhibu yaa sheei n daa ti wurimba, ka daa gbaai Akafu n daa ti ku o.{{sfn|Prempeh|2022|p=182}}
===Tuhi fa din pahi pahi===
O ni daa tuhi nyaŋ Denkyira, Asante daa pa zaŋla Denkyiran ni ka bɛ nyɛ ban tumdi tiri ba. Assin, Sehwi, ni Twifo, amaa, bɛ daa lahi mali haŋkali pari shɛŋa pahi, ka din niŋ yuun gbaliŋ Osei Tutu tɔbu tuhibu ni o tooi yɛli o tiŋgbani ŋɔ.{{sfn|Arhin|1967|p=72}} Yuuni 1711 Tutu daa kuli north polo ni o ti tuhi Wenchi, ka daa kari Ahwenekokoo kpɛma ka pili Asante ka zaŋ o nuu pa north zaŋ chaŋ Bonoman mini Begho daabiligu soya zuɣu. Bini din gbaai yuuni 1713 mini yuuni 1715 o daa kpa south polo, n daa ti deei Twifo, Wassa, ni Aowin .<ref name="Boahen" /> Osei Tutu daa naai noli ni Nzema ni d soŋ ka o tooi baŋ teeku yaɣili daabiligu soya.{{sfn|Arhin|1967|p=71}}
=== Kampeei bahigu mini kpibu ===
Yuuni 1716 bee yuuni 1717, Agona niriba ban daa be teeku yaɣili daa kuhi boli Asante ni o ti sɔŋsi ba bɛ tɔbu tuhibu ni Akyem nim ni. Akwamu daa nyɛla ban galisi Kumasi yaɣili, amaa ka daa lahi nyɛ Agona kpamba ka daa ka nintiɣili ni Asante nuu timbu. Di zuɣu daa che ka bɛ che ka Asante chaŋ gili bɛ yaɣa, amaa ka daa ŋma soli zaŋ yi Akyem, ka o daa bo soya gbahiba yɔɣu maa ni. Bɛ daa gili linjimanim maa, ni bindirigu bela.{{sfn|Priestley|Wilks|1960|p=88}}<ref>Boahen, A. Adu. “When did Osei Tutu Die?” Transactions of the Historical Society of Ghana, vol. 16, no. 1, 1975, pp. 87–92. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/41406582. Accessed 6 May 2025.</ref>
Anashaara goli October yuuni 1717 Osei Tutu, saha ŋɔ o nyɛla ŋun ni kurigi, daa moya ni oʒi o niriba maa yi ka di nyɛla bɛ daa yɛn dula River Pra, a maa bɛ daa liriba bɛ chandi ni.{{sfn|Priestley|Wilks|1960|p=88}} Bɛ daa Ʒiri o mi zuɣu saa, nanima nachiinsi nam goro la shɛŋa ni ka malifa kukɔla daa nyɔɣu, bɛ daa nyɛla malifa ŋmɛri biinsi ban ŋmɛri katiŋa la n ti pahi ban Ŋmɛri yɔmyɔm la n daa nye ban tum tuuni ŋɔ, ka di nyɛla ti' zimsima ka bɛ sɔɣi bɛ maŋa. Piriŋ la o ni daa ku tooi lahi tuɣi ba n tooi yi kɔm maa ni zuɣu, Asanteman toondana maa daa kɔŋ la o nyɛvuli ka o niriba daa bɛ tooi bo n nya o ningbuno ni bɛ sɔɣi.{{sfn|Priestley|Wilks|1960|p=89}}
== Yuli zalibu ==
O daa malila tim ni siyaasa baŋsim n tumda, ka linjimanima daa lahi sɔŋdi o, Osei Tutu daa nyɛla ŋun yɛligi [[Kumasi]] kamani buta zuɣu ka daa lahi pili "Empire of Ashanti" lala saha ŋɔ.<ref name="Britannica">{{Cite web|title=Osei Tutu|url=https://www.britannica.com/biography/Osei-Tutu|access-date=7 May 2025|website=www.britannica.com|publisher=Britannica|language=en}}</ref><ref name="EAHC2" />
Buɣili din be Anyinam wuhirila Osei Tutu dɔɣibu, ka di nyɛ di leei ninliha lihi ka yo sheei.<ref name="GNA2">{{cite web|title=Birthplace of Opensuo cited as potential Tourist Site|url=https://gna.org.gh/2020/08/birthplace-of-opemsuo-cited-as-potential-tourist-attraction-site/|access-date=7 May 2025|publisher=Ghana News Agency}}</ref>
==Kundivihira==
{{Reflist}}
* {{cite journal |last1=Arhin |first1=Kwame |title=The Structure of Greater Ashanti (1700-1824) |journal=Journal of African History |date=1967 |volume=8 |issue=1 |url=http://www.jstor.org/stable/180052 |access-date=8 May 2025}}
* {{cite book |last1=Chazan |first1=Naomi |title=The Early State in African Perspective |date=1988 |publisher=Brill |location=Leiden |chapter=The Early State in Africa: The Asante Case}}
* {{cite journal |last1=Fynn |first1=J. K. |title=The Structure of Greater Ashanti: Another View |journal=Transactions of the Historical Society of Ghana |date=1974 |volume=15 |issue=1 |url=http://www.jstor.org/stable/41406546 |access-date=8 May 2025}}
* {{cite journal |last1=Hagan |first1=George |title=ASHANTI BUREAUCRACY: A STUDY OF THE GROWTH OF CENTRALIZED ADMINISTRATION IN ASHANTI FROM THE TIME OF OSEI TUTU TO THE TIME OF OSEI TUTU KWAMINA ESIBE BONSU |journal=Transactions of the Historical Society of Ghana |date=1971 |volume=12 |url=http://www.jstor.org/stable/41405792 |access-date=7 May 2025}}
* {{cite journal |last=McCaskie |first=T. C. |year=2007 |title=Denkyira in the Making of Asante c. 1660–1720 |journal=The Journal of African History |volume=48 |issue=1 |pages=1–25 |url=http://www.jstor.org/stable/4501014 |access-date=24 April 2025}}
* {{cite book |last1= Prempeh |first1 = Osei Agyeman |author1-link=Osei Tutu Agyeman Prempeh II |editor1-last=McCaskie |editor1-first=Tom M. |title=History of Ashanti |date=2022 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford |isbn=9780191991714 }}
* {{cite journal |last1=Priestley |first1=Margaret |last2=Wilks |first2=Ivor |title=The Ashanti Kings in the Eighteenth Century: A Revised Chronology |journal=Journal of African History |date=1960 |volume=1 |issue=1 |url=http://www.jstor.org/stable/179708 |access-date=6 May 2025}}
* {{cite book |last1=Reindorf |first1=Carl Christian |author1-link=Carl Christian Reindorf |title=History of the Gold Coast and Asante, based on traditions and historical facts |date=1895 |location=Basel |publisher=Carl Christian Reindorf |url=https://archive.org/details/historyofgoldcoa00rein/page/48/mode/ |access-date=7 May 2025}}
* {{cite book |last1=Wilks |first1=Ivor |title=Forests of Gold: Essays on the Akan and the Kingdom of Asante |date=1993 |publisher=Ohio University Press |location=Athens}}
===Karim pahi===
*[https://web.archive.org/web/20060821160558/http://www.blackhistorypages.net/pages/oseitutu.php "Osei Tutu (d. 1717)"], Black History Pages.
*[https://archive.today/20040428083020/http://members.tripod.com/~Abyssinia/Africa/OseiTutu.html "Osei Tutu, King of Asante (1680 - 1717)"] at archive.today
*[http://www.info-ghana.com/ashanti_empire.htm "The Ashanti Kingdom"]. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070820093438/http://www.info-ghana.com/ashanti_empire.htm |date=2007-08-20 }}
*[https://web.archive.org/web/20061124060938/http://www.upstate88.com/blackhistory/page4.html "Osei Tutu 1680-1717 King of Asante"]. Black History Timeline.
*[http://countrystudies.us/ghana/5.htm "The Precolonial Period"], in La Verle Berry, ed., ''Ghana: A Country Study''. Washington: GPO for the Library of Congress, 1994.
*[https://web.archive.org/web/20070807103649/http://www.kumasimetro.org/cc_kma.cfm?tblCADCorpID=33 "The Asantehene | Otumfuo Nana Osei Tutu II"], Kumasi Metropolitan Assembly.
*[https://web.archive.org/web/20070928034646/http://www.ashanti.com.au/pb/wp_5e360041.html "Our King: Nana Kweku Dua is now Otumfuo Osei Tutu II, Asantehene"]
*[https://web.archive.org/web/20160303220705/http://www.nathanielturner.com/majestykingasante.htm "His Majesty The King of Asante Otumfuo Osei Tutu II From Ghana, Makes First Visit to Boston - Wednesday, November 2, 2005"]
l1i3roe8ri8rn9lsi0cn8ft0qwxkms7
116251
116245
2025-06-26T10:13:33Z
Tunteeya1
5942
Updated content
116251
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:King Asantehene Osei Tutu II of Ashanti-Asanteman.jpg|thumb|'''King Asantehene Osei Tutu II of Ashanti-Asanteman''']]
[[Lahabali kɔligu:Ashanti King Otumfour Osei Tutu II.jpg|thumb|'''Ashanti King Otumfour Osei Tutu II''']]
'''Osei Kofi Tutu I''' ({{Circa|1660}} – {{Circa|1717}}) nyɛla ninvuɣ'shaba ban daa kpa [[Kambɔnsili|Ashanti Empire]] la ni yino ka ŋun daa sɔŋ n-nyɛ [[Okomfo Anokye]], o buɣilana. O nyɛla ŋun daa gari tooni n-zaŋ Ashante nima n-daa tuhi Denkyira, "regional hegemon" ka daa nya nasara bɛ zuɣu, yuuni 1701 tɔbu shɛli be ni daa boli "battle of feyiase" la ŋuna n-daa nyɛ Naa n-zaŋ n-ti Kwaman State bin din gbaai yuuni 1680 mini yuuni 1701 n-ti pahi Ashanti Empire, bin din gbaai yuuni 1701 zaŋ hali ni yuuni 1717. O ni daa nyɛ Kanbonsi zaa Naa, o nyɛla ŋun daa zaŋ Akan tiŋsi n-laɣim taba ka nyɛ ŋun daa piligi kariŋ zɔna zaŋ n-ti gominanti ka di nyɛ din daa beni kamani yuun' kɔbishii zuɣu.
== Piligu biɛhigu ==
=== Dɔɣim ===
Osei Kofi Tutu Opemsoo nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so c.yuuni 1660 tiŋa yuli booni [[Kokofu Anyinam]] ka di nyɛ din be [[Ashanti Region]] din bɛ Ghana.<ref name="GNA">{{cite web|title=Birthplace of Opensuo cited as potential Tourist Site|url=https://gna.org.gh/2020/08/birthplace-of-opemsuo-cited-as-potential-tourist-attraction-site/|access-date=7 May 2025|publisher=Ghana News Agency}}</ref> O ba n-daa nyɛ Owusu Panyin, Akan bilichini ŋun daa yina Nyameani.{{sfn|Wilks|1993|p=102}} ka o ma mi daa nyɛ Maanu Kotosii ŋun daa nyɛ Omanhene n-zaŋ nti Kwaaman Oti Akenten mini ŋun daa nyɛ o fadira Obiri Yeboa tizopaɣa .<ref name = Marfo>Marfo, Kofi (1999). ''An Introduction to Ghanaian Literature''. str. 48. "Osei Tutu was born of an Adanse father called Owusu Panyin from Akrokyere and of an Oyoko princess and sister of Oti Akenten called Maanu Kotosii."</ref><ref name = OxfordDAB>{{Cite book |last=Sapong |first=Nana Yaw B. |chapter=Tutu, Osei (1650–1717) |date=2011-01-01 |url=https://archive.org/details/isbn_9780195382075_6/page/86/mode/2up |title=Dictionary of African Biography|editor-first=Henry Louis |editor-last=Gates|editor-link=Henry Louis Gates|editor2=[[Emmanuel Akyeampong]]|editor3=Steven J. Niven |access-date= 6 May 2025 |publisher=Oxford University Press |language=en |page = 85-6 |doi=10.1093/acref/9780195382075.001.0001 |isbn=978-0-19-538207-5}}</ref>
Lahabali nyɛla din daa yina wuhi ni Osei Tutu ma nyɛla ŋun daa bi dɔɣira, ni o tizodoo Obiri Yeboa n-nyɛ ŋun daa zaŋ o chaŋ buɣili din yuli daa booni Otutu ŋɔ ni ka di daa nyɛ din be Akuapem.<ref name = OxfordDAB/> Din daa niŋ ka Kotosii daa ti dɔɣi bia maa o daa nyɛla ŋun boli o Tutu, o daa zaŋ la buɣili maa yuli maa n-zaŋ n-ti bia maa yuli.<ref name = Pavanello>{{Cite book |last=Pavanello |first=Mariano |url=https://books.google.com/books?id=bDglDwAAQBAJ |title=Perspectives on African Witchcraft |date=2016-12-08 |publisher=Taylor & Francis| p= 28-29|isbn=978-1-315-43991-4 |language=en}}</ref> Pirim la Akan nima ni nyɛ ban diri mayili fali la zuɣu, Osei Tutu n-nyɛ ŋun daa di Kwaaman nam fali.<ref name = OxfordDAB/>
=== Saha shɛli puuni o ni daa na m be Denkyira kootu puuni ===
Lahabali biɛla n-nyɛ din beni n zaŋ n-ti Osei Tutu bilim ni ka lala lahabali ŋɔ nyɛ saha shɛli o ni daa paai yuuni pinaayɔbu, yuun' shɛli Akan dabba ni daa lɛbiri dabba. O ŋahiba, Oti Akenten nyɛla ŋun daa zaŋ o n-tahi Abankeseso, tiŋzuɣu zaŋ n-ti [[Denkyiraman]].{{sfn|Wilks|1993|p=103}} Dinbɔŋɔ nyɛla din daa bi niŋ alahiʒiba dama Denkyira nyɛla ŋun daa tu ni o bɔhim nam maa yɛltɔɣa, dini n-daa lahi yɛn chɛ ka o bɔhim "''statecraft''" mini soojanima tɔbu tuhibu baŋsim.<ref name = Pavanello/><ref name = OxfordDAB/> O tuma maa puuni shɛli bɛ daa ti chɛ ka o leeigi "shield-bearer" n zaŋ n-ti Denkyirahene.{{sfn|Reindorf|1895|p=48}} O nyɛla ŋun daa gahim n yi o konko ka che Sehwi niriba maa amaa ka nyɛ ŋun daa yiɣisi Naa Boamponsem suhi dini daa niŋ ka o zaɣisi ni o ku zaŋ li n-ti o.{{sfn|Wilks|1993|p=104}}
=== Nyaan'zubo mini zo n chaŋ Akwamu ===
Noli lahabali taarihi nyɛla din wuhi ni Osei Tutu nyɛla ŋun daa viɛlli pam. O daa pili biehigu ni o tizopaɣa zaŋ Denkyirahene tizopaɣa nabipuɣigi ŋun yuli daa booni (''Ohene nuabaa'') Akobena Abensua. <ref name = Pavanello/> Lahabali shɛli nyɛla din wuhi ni o mini Napaɣa zaŋ n-ti Nkawie, Adoma Akosua n-daa nyɛ ban daa laɣiri taba.{{sfn|McCaskie|2007|p=18}} Di nyɛla din daa niŋ ninmohi din daa niŋ ka Nabipuɣingi ŋɔ daa ti zali tahima ka ŋuma ŋuma nyɛ din daa yina wuhiri lala bia ŋɔ ba ni nyɛ so. Di dabiɛm zuɣu Osei Tutu daa nyɛla ŋun daa yi n labi Akwamu.<ref name = Pavanello/><ref name = OxfordDAB/>
=== O Akwamu biɛhigu ===
O ni daa paai Akwamu kootu kootu shɛli din yuli daa nyɛ <nowiki>''court of Ansa Saseraku I''</nowiki> din be Akwamufie, bɛ nyɛla ban daa taɣi bɛ nuhi ayi n deegi o ka di daliri nyɛla o viɛllim zuɣu,<ref name = Pavanello/> bee o ni daa tabi Denkyira la zuɣu.<ref name = OxfordDAB/> Osei Tutu nyɛla ŋun daa bɔhim soojanima tɔbu tuhibu baŋsim Akwamu, ban nyɛ ban daa mi lala soojanima ŋɔ tɔbu tuhibu baŋsim pam Akan state, ka nyɛ ban daa mali yaa pam n zaŋ n-ti musketmen.{{sfn|McCaskie|2007|p=10}}
Neesim nyɛla din kani wuhiri ni Osei Tutu nyɛla ŋun daa laɣim ni Okomfo Anokye. Di ni tooi daa nyɛla Denkyira ka Anokye nyɛ ŋun daa chaŋ n-ti pahi Osei Tutu sani Kwaman,{{sfn|Reindorf|1895|p=50}} bee bɛ daa laɣim la Akwamu.<ref name = Pavanello/><ref name=":9">{{Cite journal |last=McCaskie |first=T. C. |date=1986 |title=Komfo Anokye of Asante: Meaning, History and Philosophy in an African Society |url=https://www.jstor.org/stable/181138 |journal=The Journal of African History |volume=27 |issue=2 |pages=315–339 |doi=10.1017/S0021853700036690 |jstor=181138 |s2cid=145530470 |issn=0021-8537|url-access=subscription }}</ref> Amaa saha shɛli Osei Tutu ni daa yi Akwamu, bɛ niriba ayi ŋɔ nyɛla ban daa pun laɣim n daa leei zori ni taba.<ref name=":5">{{Cite web |title=Okomfo Anokye|url=https://www.britannica.com/biography/Okomfo-Anokye |access-date=2022-03-26 |website=www.britannica.com |language=en}}</ref>
==O ni nyɛ Kwamanhene==
Kwamanhene daa nyɛla ŋun kpuɣi niya ni o ʒi taɣibu pam na o ʒileli ni, ka daa lihi niriba ban daa miri o kamani Denkyira mini Akwamu ka di kpaŋasiri o.<ref name = Pavanello/><ref name = OxfordDAB/>{{sfn|Chazan|1988|p=65}} O niya daa nyɛla o kpa linjimannima ban mali yaa, ka daa lahi laɣimba ka bɛ niŋ zaɣi yini.{{sfn|Chazan|1988|p=73}}
Taɣibunima{{Further|Military of the Ashanti Empire}}
Osei Tutu daa zaŋla binyɛr'shɛŋa din yɛn kpaŋsi biɛhigu pahi. Afotosanfoɔ n daa nyɛ ŋun sɔŋdi nam maa ni liɣiri.<ref>{{Cite journal |last1=Nyantakyi |last2= Ampene |first2 = Kwasi| first1 = Nana Kwadwo |date=2016 |title=Engaging Modernity: Asante in the Twenty-First Century |url=https://quod.lib.umich.edu/m/maize/14689915.0001.001/1:20/--engaging-modernity-asante-in-the-twenty-first-century?rgn=div1;view=fulltext |journal=Maize Books |language=en |doi=10.3998/maize.14689915.0001.001|isbn=978-1-60785-366-4 |doi-access=free |url-access=subscription }}</ref> Asokwa Batahene n daa guri li, Adwumfuohene ŋun daa nyɛ machela, ni Sanaa gba daa lahi nyɛla ŋun daa be liɣiri sɔŋsim ni.{{sfn|Hagan|1971|p=45}} Gyase daa nyɛla ŋun tumdi tuma nayili maa.{{sfn|Hagan|1971|p=49}}
Osei Tutu daa nyɛla ŋun zaŋ dɛma taɣi Kwaman nam linjima nam maa, ka taɣa Denkyira linjima biɛhigu.<ref name = Pavanello/> O daa namla linjimanim kparobɔɣiri ayopɔin, ka waligi ka che naama din daa pun beni. Linjimanima ban daa ʒi kuɣu maa zuɣu n daa gari tooni ka di niŋ: linjima kpamba ban daa beni, doo (adonten), ŋun daa tumdi tiri naa maa (gyase), (kyidom), ŋun daa za nuzaa polo (benkum), ŋun daa za nudirigu polo (nifa), ni kpem ŋun daa pahiri ayi (akwamuhene).{{sfn|Chazan|1988|p=74}}{{sfn|Hagan|1971|p=44}} Osei Tutu daa lahi bo ban pe n-gili Akwamu musketmen, ni ban daa lahi be Oyoko zuiyanim ni.{{sfn|Arhin|1967|p=68-9}}
=== Yɛligibu ===
Lala taɣibunim ŋɔ ni daa pili, Osei Tutu daa niŋ nimmohi ni o yɛligi o tiŋgbani. O ni daa zaŋ yuma ata mali shili naai, o daa chaŋmi n-ti liri Dormaa ka daa tuhi nyaŋba.{{sfn|Reindorf|1895|p=50}}{{sfn|Wilks|1993|p=105}} Zaŋ hali ka 1680s daa ti naai, o daa lahi laɣim Tafo, Kaase, [[Offinso]], Sehwi ni Anakrom, ka zaŋ o talahinima n ti ban nyɛ Oyoko nima tiŋgbani ni 'Amantoo' tinsi ni - Kokofu, Nsuta, Bekwai, Juaben, nti pahi Mampong.<ref name="OxfordDAB2">{{Cite book|last=Sapong|first=Nana Yaw B.|url=https://archive.org/details/isbn_9780195382075_6/page/86/mode/2up|title=Dictionary of African Biography|date=2011-01-01|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-538207-5|editor-last=Gates|editor-first=Henry Louis|editor-link=Henry Louis Gates|page=85-6|language=en|chapter=Tutu, Osei (1650–1717)|doi=10.1093/acref/9780195382075.001.0001|access-date=6 May 2025|editor2=[[Emmanuel Akyeampong]]|editor3=Steven J. Niven}}</ref>{{sfn|Chazan|1988|p=66}}{{sfn|Arhin|1967|p=68-9}} Osei Tutu's niya daa nyɛmi ni o yɛligi bilichiinsi n-ti sokam, ka bɛ doli bɛ so ni pii shɛli - dina n daa ti niŋ talahi pam Asante zalisi ni.{{sfn|Reindorf|1895|p=51}}
Denkyira nahingiu saha, daabiligu daa bi yɛligi pam bɛ zuliya ni. Zaŋ chaŋ 1690s sunsuuni Kwaman daa mali shili ni bɛ tuhi bɛ naa maa.{{sfn|Fynn|1974|p=5}}<ref name="EAHC">{{cite book|title=Encyclopedia of African History and Culture (vol III)|date=2005|publisher=Facts on File|editor1-last=Page|editor1-first=Willie|location=New York|page=216|editor2-last=Davis|editor2-first=R. Hunt}}</ref> Kwaman yaa daa nyɛla niriba ni baŋ shɛli yɛla.
==Asante nagbanyini niŋbu==
Kwaman ni daa fa Dormaa daa nyɛla sɔŋsim n-ti Denkyirahe ni Ntim Gjakari, di ni daa niŋ ka tiŋgbana di tuhiri maa zaa nyɛ Denkyira nima maa.{{sfn|McCaskie|2007|p=11}} Di lahi yina n-nyɛ Osei Tutu daa bola gubu n-ti Oduro Agyensamoo zaŋti Assin yaɣili, bɛ ni daa bɔri do' so Abankeseso ni bɛ bɔhi binshɛɣu din niŋ Denkyirahene Boamponsem kpibu ni.{{sfn|McCaskie|2007|p=12}} Ka labi mali Osei Tutu tumtumsa zali ni o yaa polo, Gyakari daa ti niriba Kwaman. o ni daa bori shƐm n-nyɛ:
* Salima pam
* nyingokɔriti, binshɛɣu din nyɛ kali bini ka wuhiri ni paɣa filim o maŋ ti o yidana
* Osei Tutu bihi puuni yino ddebu
* Osei Tutu mini o kpa,mabaliba piigi bɛ paɣaba yino-yino n-ti Abankeseso{{sfn|McCaskie|2007|p=12}}{{sfn|Fynn|1974|p=5}}
Asante zalisi yi daa zalimi ni tuhi Denkyira beei ka lala, Denkyirahene ni daa labisi shɛm ni, tɔbu maa nyaaŋa din yɛn niŋ bi yi polo, amaa bɛ niya daa kuli nyɛla yim. Oyoko nanim ban daa laɣiu daa zaɣisi lala turi ŋɔ, ka daa va kuɣa pali kpalinsi maa ka di pa salimanima.{{sfn|Reindorf|1895|p=53}}{{sfn|Fynn|1974|p=5}} Osei Tutu daa na maagi o maŋa ka Denkyira bɛri bɔhibu daa nyɛla di laɣim Amantoo zuliyanim o nam ni.{{sfn|Arhin|1967|p=68-9}} O daa moliya ni Onyeame buɣili puhi o la tuun kara: ni o laɣim Asante. Anokye alizama noi wuhi shɛm, binshɛŋa din daa yina sagbana ni, sagban sabila ni, ni pɔhim din daa chani ka ʒiri tankpaɣu, salima kuɣu din daa chani ka di yaɣili nyɛ salima. Di daa lula Osei Tutu naba tiŋli. Lala kuɣu ŋɔ malila sunsum (shia/nyevuli) zaŋti Ashanti tiŋgbani, ni bɛ yaa, alaafee, haŋkali zinli, ni bɛri-suŋ.{{sfn|Wilks|1993|p=115}}{{sfn|McCaskie|2007|p=20}}{{sfn|Chazan|1988|p=70}} Osei Tutu daa leei Asantehene, ni kpɛm zaŋti Amantoo tiŋgbana.<ref name="EAHC" />{{sfn|Chazan|1988|p=73}}
Osei Tutu daa bo tiŋzuɣu zaɣ'palli n-ti Asante Confederation, tiŋ shɛli bɛ ni boli [[Kumasi]], bɛ ni zaŋ "kum tia shɛli yuli boli" Tutu ni daa ʒini ti'shɛli gbunni ka gbaai shaawara ni di zali.<ref name="OxfordDAB" /><ref name="EAHC" /> ŋuna n daa lahi pili Odwira chuɣu, din nyɛ nyuli dibu chuɣu ka laɣimdi Kumasi ka bɛ ŋmeri nupuɣu tiri Asantehene, ka kuri zaba, ka kpaŋsiri suhudoo Asante yaɣili.{{sfn|Arhin|1967|p=82}}
== Bɛ tɔbu tuhibu ni Denkyira ==
===Denkyiran Defections===
Osei Tutu mini Anokye daa pili taba feebu kampeei, ka mɔri ni bɛ gbahi Denkyrian tɔbu bihi. Anokye daa ŋmela nyɔɣu ni o tima nyɛla din yɛn tooi taɣi Denkyiran tɔbu tuhiriba haŋkaya ka bɛ taɣi yaaɣili.{{sfn|Wilks|1993|p=111}} Lahabali wuhiya ni tiŋ shɛli ban daa daŋ yaɣili taɣibu n daa nyɛ Ntim Gyakari n daa taɣi labi Osei Tutu yaɣili ban daa nyɛ Abooso niriba.{{sfn|Wilks|1993|p=111}} Abooso daa nyɛla tiŋa din be Adanse Akrokeri yaɣili ka bɛ booni bam be din ni ''Bontwumafo'' -yaɣi-ʒeei yaɣilinima. Di ni daa niŋ ka bɛ yoiɣisi Denkyirahene suhu Adanse yaɣili fabu saha, bɛ daa galimba ni bɛ ni salinima kɔri mali buɣa ni yi ti noiŋ ka ŋun yina nam zuliya ni kpi. Bɛ daa booni ba la tankpa-ʒɛɣu ni nima di daa yi ti niŋ ka bɛ yɛn zaŋba mali buɣa, bɛ daa yi malila bɛ ʒim gariti tankpaɣu ka mali ʒɛri kpiimba maa. Di ni daa niŋ ka Ntim Gyakari ma, Akobena Abensua, daa ti gbaai doro din daa dam o haŋkali, Bontwumafo mini ban daa be lala yaɣili maa daa chaŋya ni bɛ ti bo faako Osei Tutu sani Kumasi. Bɛ daa niŋba maraaba ka lahi ti ba tiŋgbani, ka bɛ daa lahi ti bɛ kpamba zaashɛhi Asante nam ni.{{sfn|McCaskie|2007|p=14-16}}
Di ni daa yi polo ni wuhi ni Bontwumafo daa nyɛla Osei Tutu ni deei so, ban gba daa pahi be Denkyira pam daa doli nyaaŋa. Anwianwia mini Asabi laɣinsi, ban daa zaɣisiri Gyakari sulinsi, daa mali ʒini Ahafo. Awu Dawu, niriba ban daa tumdi tiri Denkyirahene, nyɛla bɛ ni daa yihi shɛba ka zaŋ ba ti Amankwatia, shɛba daa lahi chaŋ Denkyiran ŋun daa pa nyɛ kpɛma n zaŋti Kontihene mini Bantamahene.{{sfn|McCaskie|2007|p=16}} Ban gba daa lahi yina Ntim Gyakari kja nyɛ tumtumdiba ka bɛ kariba daa nyɛla Akwadan mini Nuamoa niriba, gbe-pɛbiriba toondana zaŋti Denkyirahene. Bɛ daa kana Kumase sani ni bɛ salima-gberi mini bɛ nyaandoliba. Bɛ daa lahi labi ʒini Akuropon ka bɛ daa naan yi ti zaŋ ba labi na Kumasi di ni daa nIŋ ka Osei Tutu daa nam Asokwa kuɣu n zaŋ ti ba ni di sɔŋsi ka bɛ be o daabihi ni ka lahi be o gbe-pɛbiriba ni.{{sfn|McCaskie|2007|p=17}} Lala n lahi nyɛli, Denkyirahene dali-ŋmɛrra gba daa lahi zo n-kuli Osei Tutu sani ni o tizopaɣa mini o nyaandoliba tuhili.{{sfn|Wilks|1993|p=111}}{{sfn|McCaskie|2007|p=16-7}} Osei Tutu daa piigi o Nkukuwafohene. Niriba mini tinsi pam daa taɣi yaɣili.{{sfn|McCaskie|2007|p=16-7}}
Aboabo, tiŋ'shɛli din daa miri Oda River, nyɛla luɣ'shɛli bɛ ni daa deei Denkyirahene tɔbu tiuhiriba ban daa gbubi bɛ tɔbiri nɛma din guba (''Akyamfuo''). Zali daa lu bɛ mini Akyamfuo tinkpanbihi sunsuuni, ka tinkpannima daa ku lala tɔb'bihi ŋɔ shɛba. Ntim Gyakari daa gahi nuu boli tiŋkpannima maa ni bɛ kana. Tinkpannima daa suhi ya bo faabahi, ka yɛli ni lala niriba ŋɔ nyɛla ban daa zu ba. Naa maa daa yɛliya ni bɛ kum bɛ mini bɛ daŋ zaa. Tinkpannima maa mini ban daa miri Aboabo zaa daa zoya kuli Asante. Shɛba daa labi bɛ biɛhisi sheei ka suhi Denkyriahene ni o che m-paŋba, amaa ka o daa ku ba.{{sfn|McCaskie|2007|p=19}}
Ban daa taɣi biɛhisi sheei maa pam n daa nyɛ ‘Inkwayulaes bee Nkawie niriba, bɛ yibu maa daa nyɛla din labisi Denkyira nyaaŋa. Nkawie, maali pishi zaŋ yi north yaɣili Abankeseso, n daa nyɛ tiŋ din gba kpa talahi pahi buyi ka be Denkyira yaɣili. Denkyirahene ŋun daa su kuɣu maa yaa n daa gbubi lala yaɣili ŋɔ. Di paɣaba kuɣu gba nyɛla Denkyirahene ŋahinsi ni daa su shɛli, paɣaba ban daa yɛn tooi niŋ na'paɣa n-ti Denkyira. Yuuni 1694, di ni daa niŋ ka King Boa Amponsem I kpi n naai, Ntim Gyakari daa di nasara Asenso Kufuor zuɣu zabili ni. Ntim Gyakari daa gbaai Asenso Kufuor mini o tizopaɣa Adoma ban daa be Abankeseso n-niŋ o sulinsi ni. Still, Asenso Kufuor daa bɔhi o suhi labi Osei Tutu polo ka zo n-tili labi Kwaaman.O ni daa nyɛ ŋu gba ni tooi deei Denkyirahene mini Gyakari yaa maa zuɣu, o daa chanimi ni o kpambaliba mini o salima nim ni o nyaandoliba zaa.{{sfn|McCaskie|2007|p=17-9}}
===Zabili===
Zaŋ kana Anashaara goli November yuuni 1698, zabili daa niŋ bayana. Wassa, Twifo, ni Aowin daa pahi Asante nim ni ka bɛ mɔŋ Denkyiran ka bɛ ku lahi tooi nya tɔb'bina Europe daabihi ban niŋdi daabiligu bɛ teeku yaɣili.{{sfn|Fynn|1974|p=5}} Denkyira, gba nyɛla [[Dutch Gold Coast|Dutch]] mini ŋun daa nyɛ Dampong naa ni daa sɔŋdi shɛba.{{sfn|Reindorf|1895|p=53}} Akyem, daa naai noli ni Denkyira, ka liri Asante nim ban daa be Akwamu, ka daa tuhi ni yuuni 1699.{{sfn|Fynn|1974|p=5}}
Denkyiran zab'zabiriba maa daa tuui di nasara. Tobiri din daa tuhi Adunku, Aputuogya, ni Abuontem, Ntim Gyakari daa moya n labisi Asante tɔb'tuhiriba bɛ biɛhigu sheei. Maali yini zaŋ chaŋ Aputuogya "north" polo o daa chirigi Osei Tutu nirba ban daa nyɛ bɛ ni zaŋ shɛba zali Feyiase, luɣ'shɛli Asante ni daa di nasara.{{sfn|McCaskie|2007|p=3}}
Bɛ ni daa gbahiba naai, saha shɛŋa, bɛ ni daa ku shɛba daa nyɛla Ntim Gyakari. Dwaben Asafo (Dwaben yaɣili din nyɛ Amantoo linjimanima ka Dwabenhene maŋmaŋa daa nyɛ bɛ toondana) daa nyɛ ka Gyakari tɔri salima wali ni o paɣa, ka bɛ mi binshɛɣu din daa niŋdi tɔbu maa ni. Soya nim pam beni wuhiri Ntim ni daa kpi shɛm. Shɛli wuhiya ni o ni daa mɔri ni o tiligi ka che gbaabu nyaaŋ, luɣ'shɛli Dwabenhene maŋmaŋa ni daa liri Gyakari n-ti gbaagi o, bɛ daa gbaagi o ka ʒi o kuli ti ti Osei Tutu. Gyakari daa moya, ka bɛ daa ku o Feyiase.{{sfn|Prempeh|2022|p=176}}Lahabali shɛŋa mi wuhiya ni Adakwayiadom, Dwaben kpɛma zaŋti Asante tɔbu tuhiri nudirigu yaɣili, daa ŋmala Ntim zuɣu ni.{{sfn|Reindorf|1895|p=56}} Asante tɔb'bihi gba daa lahi gbahi Dutch ŋarima dibaanu ka daa ʒili kuli Kumasi ka di ti wuhi ni bɛ kpuɣu jaasheei.<ref name=":9"/>
=== Din nyaaŋa===
Bɛ ni daa nyaŋba Feyiase nyaaŋa, ban daa kpalim Denkyiran tɔb'tuhiriba ni daa kuli Ofin River south polo. Asante linjimanim daa kari Abankeseso zaazaa biɛɣu pinaanu sunsuuni, ka daa kpuɣi Denkyirahene salimanim zaa labi Kumasi.{{sfn|McCaskie|2007|p=3}} O daa piila Boadu Akufu, Ntim Gyakari ŋahinga, ka o nyɛ kpambali palo n zaŋti Denkyirahene.{{sfn|Prempeh|2022|p=180}}
Osei Tutu daaa piri tiŋgbana maa n-ti o mini ban tabiri sɔŋdi o, ka Denkyiran yaakoronim daaa ʒini Asante yaɣa, ka Amantuo daa nyɛ yaa daa lahi kpaŋsi.{{sfn|McCaskie|2007|p=21-22}}Asumegya niriba daa pili Dominase mini Agyemasu tiŋkpansi, ka Osei Tutu daa labi ʒini Bontwumafo din be Atwima (din pa nyɛ Atwima Mponua mini Atwima Nwabiagya tiŋgbani yaɣa) ka bɛ daa zaŋ Atwimahene ti bɛ kpɛma.
==O ni nyɛ Asantehene==
=== Akim ===
Di mini nasara dibu ni Denkyira nim zuɣu nyɛ din gabiri maa zaa yoli , Akyem, Denkyiran bɔŋ, daa na kuli tuhirimi.<ref name="Boahen">{{Cite book|last=Boahen|first=A. Adu|title=Encyclopedia of African History|date=2005|publisher=Fitzroy Dearborn|editor-last=Shillington|editor-first=Kevin|place=New York|page=33-34|chapter=Akan states: Bono, Denkyira, Wassa, Akyem, Akwamu, Fante, Fifteenth to Seventeenth centuries}}</ref> Lala n lahi nyɛli, Denkyiran tɔbu-tihiriba ban daa kuli south daa na kuli nyɛla varisigu. Yuuni 1702, niriba ayi ŋɔ daa ti nyaŋ Asante tɔbu ni.{{sfn|Fynn|1974|p=7}} Yuuni 1706, Boadu Akufu daa lo tɔbu. Asante kpɛma Boansi Kofo, ni so sɔŋsim, daa libigi Denkyiran tɔbu tuhibu yaa sheei n daa ti wurimba, ka daa gbaai Akafu n daa ti ku o.{{sfn|Prempeh|2022|p=182}}
===Tuhi fa din pahi pahi===
O ni daa tuhi nyaŋ Denkyira, Asante daa pa zaŋla Denkyiran ni ka bɛ nyɛ ban tumdi tiri ba. Assin, Sehwi, ni Twifo, amaa, bɛ daa lahi mali haŋkali pari shɛŋa pahi, ka din niŋ yuun gbaliŋ Osei Tutu tɔbu tuhibu ni o tooi yɛli o tiŋgbani ŋɔ.{{sfn|Arhin|1967|p=72}} Yuuni 1711 Tutu daa kuli north polo ni o ti tuhi Wenchi, ka daa kari Ahwenekokoo kpɛma ka pili Asante ka zaŋ o nuu pa north zaŋ chaŋ Bonoman mini Begho daabiligu soya zuɣu. Bini din gbaai yuuni 1713 mini yuuni 1715 o daa kpa south polo, n daa ti deei Twifo, Wassa, ni Aowin .<ref name="Boahen" /> Osei Tutu daa naai noli ni Nzema ni d soŋ ka o tooi baŋ teeku yaɣili daabiligu soya.{{sfn|Arhin|1967|p=71}}
=== Kampeei bahigu mini kpibu ===
Yuuni 1716 bee yuuni 1717, Agona niriba ban daa be teeku yaɣili daa kuhi boli Asante ni o ti sɔŋsi ba bɛ tɔbu tuhibu ni Akyem nim ni. Akwamu daa nyɛla ban galisi Kumasi yaɣili, amaa ka daa lahi nyɛ Agona kpamba ka daa ka nintiɣili ni Asante nuu timbu. Di zuɣu daa che ka bɛ che ka Asante chaŋ gili bɛ yaɣa, amaa ka daa ŋma soli zaŋ yi Akyem, ka o daa bo soya gbahiba yɔɣu maa ni. Bɛ daa gili linjimanim maa, ni bindirigu bela.{{sfn|Priestley|Wilks|1960|p=88}}<ref>Boahen, A. Adu. “When did Osei Tutu Die?” Transactions of the Historical Society of Ghana, vol. 16, no. 1, 1975, pp. 87–92. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/41406582. Accessed 6 May 2025.</ref>
Anashaara goli October yuuni 1717 Osei Tutu, saha ŋɔ o nyɛla ŋun ni kurigi, daa moya ni oʒi o niriba maa yi ka di nyɛla bɛ daa yɛn dula River Pra, a maa bɛ daa liriba bɛ chandi ni.{{sfn|Priestley|Wilks|1960|p=88}} Bɛ daa Ʒiri o mi zuɣu saa, nanima nachiinsi nam goro la shɛŋa ni ka malifa kukɔla daa nyɔɣu, bɛ daa nyɛla malifa ŋmɛri biinsi ban ŋmɛri katiŋa la n ti pahi ban Ŋmɛri yɔmyɔm la n daa nye ban tum tuuni ŋɔ, ka di nyɛla ti' zimsima ka bɛ sɔɣi bɛ maŋa. Piriŋ la o ni daa ku tooi lahi tuɣi ba n tooi yi kɔm maa ni zuɣu, Asanteman toondana maa daa kɔŋ la o nyɛvuli ka o niriba daa bɛ tooi bo n nya o ningbuno ni bɛ sɔɣi.{{sfn|Priestley|Wilks|1960|p=89}}
== Yuli zalibu ==
O daa malila tim ni siyaasa baŋsim n tumda, ka linjimanima daa lahi sɔŋdi o, Osei Tutu daa nyɛla ŋun yɛligi [[Kumasi]] kamani buta zuɣu ka daa lahi pili "Empire of Ashanti" lala saha ŋɔ.<ref name="Britannica">{{Cite web|title=Osei Tutu|url=https://www.britannica.com/biography/Osei-Tutu|access-date=7 May 2025|website=www.britannica.com|publisher=Britannica|language=en}}</ref><ref name="EAHC2" />
Buɣili din be Anyinam wuhirila Osei Tutu dɔɣibu, ka di nyɛ di leei ninliha lihi ka yo sheei.<ref name="GNA2">{{cite web|title=Birthplace of Opensuo cited as potential Tourist Site|url=https://gna.org.gh/2020/08/birthplace-of-opemsuo-cited-as-potential-tourist-attraction-site/|access-date=7 May 2025|publisher=Ghana News Agency}}</ref>
==Kundivihira==
{{Reflist}}
* {{cite journal |last1=Arhin |first1=Kwame |title=The Structure of Greater Ashanti (1700-1824) |journal=Journal of African History |date=1967 |volume=8 |issue=1 |url=http://www.jstor.org/stable/180052 |access-date=8 May 2025}}
* {{cite book |last1=Chazan |first1=Naomi |title=The Early State in African Perspective |date=1988 |publisher=Brill |location=Leiden |chapter=The Early State in Africa: The Asante Case}}
* {{cite journal |last1=Fynn |first1=J. K. |title=The Structure of Greater Ashanti: Another View |journal=Transactions of the Historical Society of Ghana |date=1974 |volume=15 |issue=1 |url=http://www.jstor.org/stable/41406546 |access-date=8 May 2025}}
* {{cite journal |last1=Hagan |first1=George |title=ASHANTI BUREAUCRACY: A STUDY OF THE GROWTH OF CENTRALIZED ADMINISTRATION IN ASHANTI FROM THE TIME OF OSEI TUTU TO THE TIME OF OSEI TUTU KWAMINA ESIBE BONSU |journal=Transactions of the Historical Society of Ghana |date=1971 |volume=12 |url=http://www.jstor.org/stable/41405792 |access-date=7 May 2025}}
* {{cite journal |last=McCaskie |first=T. C. |year=2007 |title=Denkyira in the Making of Asante c. 1660–1720 |journal=The Journal of African History |volume=48 |issue=1 |pages=1–25 |url=http://www.jstor.org/stable/4501014 |access-date=24 April 2025}}
* {{cite book |last1= Prempeh |first1 = Osei Agyeman |author1-link=Osei Tutu Agyeman Prempeh II |editor1-last=McCaskie |editor1-first=Tom M. |title=History of Ashanti |date=2022 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford |isbn=9780191991714 }}
* {{cite journal |last1=Priestley |first1=Margaret |last2=Wilks |first2=Ivor |title=The Ashanti Kings in the Eighteenth Century: A Revised Chronology |journal=Journal of African History |date=1960 |volume=1 |issue=1 |url=http://www.jstor.org/stable/179708 |access-date=6 May 2025}}
* {{cite book |last1=Reindorf |first1=Carl Christian |author1-link=Carl Christian Reindorf |title=History of the Gold Coast and Asante, based on traditions and historical facts |date=1895 |location=Basel |publisher=Carl Christian Reindorf |url=https://archive.org/details/historyofgoldcoa00rein/page/48/mode/ |access-date=7 May 2025}}
* {{cite book |last1=Wilks |first1=Ivor |title=Forests of Gold: Essays on the Akan and the Kingdom of Asante |date=1993 |publisher=Ohio University Press |location=Athens}}
===Karim pahi===
*[https://web.archive.org/web/20060821160558/http://www.blackhistorypages.net/pages/oseitutu.php "Osei Tutu (d. 1717)"], Black History Pages.
*[https://archive.today/20040428083020/http://members.tripod.com/~Abyssinia/Africa/OseiTutu.html "Osei Tutu, King of Asante (1680 - 1717)"] at archive.today
*[http://www.info-ghana.com/ashanti_empire.htm "The Ashanti Kingdom"]. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070820093438/http://www.info-ghana.com/ashanti_empire.htm |date=2007-08-20 }}
*[https://web.archive.org/web/20061124060938/http://www.upstate88.com/blackhistory/page4.html "Osei Tutu 1680-1717 King of Asante"]. Black History Timeline.
*[http://countrystudies.us/ghana/5.htm "The Precolonial Period"], in La Verle Berry, ed., ''Ghana: A Country Study''. Washington: GPO for the Library of Congress, 1994.
*[https://web.archive.org/web/20070807103649/http://www.kumasimetro.org/cc_kma.cfm?tblCADCorpID=33 "The Asantehene | Otumfuo Nana Osei Tutu II"], Kumasi Metropolitan Assembly.
*[https://web.archive.org/web/20070928034646/http://www.ashanti.com.au/pb/wp_5e360041.html "Our King: Nana Kweku Dua is now Otumfuo Osei Tutu II, Asantehene"]
*[https://web.archive.org/web/20160303220705/http://www.nathanielturner.com/majestykingasante.htm "His Majesty The King of Asante Otumfuo Osei Tutu II From Ghana, Makes First Visit to Boston - Wednesday, November 2, 2005"]
0oz1u9zxb3zx8dyo34vr028mypr2eqy
Paa Grant
0
32317
116224
116190
2025-06-25T16:31:46Z
Attah Mohammed
1126
Mali niŋ ka pahi shɛli
116224
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Alfred Tarski 1968 (as-is, cropped).jpg|thumb|added picture]]
[[Lahabali kɔligu:George A. Hill 1890.jpg|thumb|George A. Hill]]
'''George Alfred Grant''' , ka niriba pam mi o '''Paa Grant''' (bɛ daa dɔɣi o la Silimiingoli ''[[August]]'' biɛɣ'pia ni anu dali yuuni 1878 ka o daa kani Silimiingoli October biɛɣ' pihita dali yuuni 1956), Paa Grant daa nyɛla "merchant" mini siyaasa nira m-be [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]]<ref name="Biography">[http://www.thepaagrantsa.com/biography.html Biography, The Paa Grant Soccer Academy Official Website.] {{webarchive|url=https://archive.today/20110308212636/http://www.thepaagrantsa.com/biography.html |date=8 March 2011 }}</ref> ka nyɛ bɛ ni daa boli so "''[[Gold Coast (British Colony)|Gold Coast]]'' siyaasa tali ba" la.<ref name="JoyOnline">[http://politics.myjoyonline.com/pages/news/200703/2735.php "Overpass to be named after Paa Grant"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304030100/http://politics.myjoyonline.com/pages/news/200703/2735.php |date=2016-03-04 }}, Joy Online, 22 August 2007.</ref> O ni daa nyɛ siyaasa niŋda maa zuɣu, ŋuni n-daa nyɛ ŋun daa piligi, n-daa diri liɣiri, ka lahi nyɛ tuuli zuɣulana zaŋ n-ti ''United Gold Coast convention'' (UGCC) Silimiingoli ''[[August]]'' yuuni 1947.<ref>{{Cite web|date=2007-03-22|title=Overpass to be named after Paa Grant|url=https://www.ofm.ghanaonline.com/news/overpass-to-be-named-after-paa-grant/|access-date=2020-08-03|website=MyJoyOnline.com|language=en-US}}{{Dead link|date=March 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Cite web|title=Ghana pays tribute to founders' - Graphic Online|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/ghana-pays-tribute-to-founders.html|access-date=2020-08-05|website=www.graphic.com.gh|language=en-gb|archive-date=2021-02-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20210214131116/https://www.graphic.com.gh/news/politics/ghana-pays-tribute-to-founders.html|url-status=live}}</ref> O nyɛla ninvuɣu so ŋun daa lahi pahi ninvuɣu shɛba ban daa tuhi deegi [[Ghana]] maŋsulinsi.<ref>McFarland, Daniel Miles, "Grant, 'Pa' George Alfred", ''Historical Dictionary of Ghana'', 1985, p. 92.</ref> O nyɛla ŋun daa yo liɣiri [[Kwame Nkrumah]] Ghana labbuna zuɣu, din daa niŋ ka o be [[United States]]. Bɛ daa zaŋ o yuli maa "George Grant" n-zaŋ ti "roundabout" shɛli be [[Sekondi-Takoradi|Takoradi]] tiŋpuuni. Niriba pam nyɛla ban yɛli ni di ni niŋ viɛnyɛla di yi niŋ ka bɛ kaani ninvuɣ' shɛba ban tuhi deegi [[Ghana]] maŋsulinsi ka kali o pahi kamani 'Big Six '.
==Lahabali==
===Shikuru baŋsim mini piligu tuma ===
Grant nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so yuuni 1878 tiŋ yuli booni Beyin, Nzema wulinluhili polo ka yina daabilgu daŋ shɛli niriba pam ni mi la. O ba n daa nyɛ William Minneaux Grant ka o ma nyɛ Madam Adjoa (Dwowa) Biatwi zaŋ n-ti Aboradze ''[[clan]]'', o yab'doo n daa nyɛ Francis Chapman Grant,<ref name=Biography /> ŋun daa lihiri ''Gold Coast Times zuɣu ka daa lahi nyɛ laɣ'sɔŋda zaŋ n-ti Fanti Confederation''.<ref name=Makers>"Grant, G. A. (1878–1956)", in ''Makers of Modern Africa: Profiles in History'', Africa Journal Ltd for Africa Books Ltd, 1981, pp. 189–90.</ref>
Grant nyɛla ŋun karim o shikuru ''Wesleyan School'' din be [[Cape Coast]] saha ŋɔ sokam ni mi shɛli Mfantsipim School ŋun yori daa yirina sɔɣisinli ni Joseph D. Abraham sani, ŋun daa nyɛ o ba yikperilana la.<ref name=Biography /> Grant nyɛla ŋun daa kuli dɔli tumdi taankɔro dari daabiligu nim sani, tuuli o daa tum la Axim, ka daa lahi niŋ yuma anu [[Ivory Coast]].<ref name=Makers /> Yuuni 1896, o nyɛla ŋun daa piligi o maŋmaŋ daabilim ka daa bol'li George Grant and ''Company''.<ref name=Biography /> O daa nyɛla taankɔro dari daabi'kpɛŋ ka nyɛ ŋun daa yihiri li sambanni hali ka di daa ti niŋ bayana ''European companies'' puuni.<ref name=Makers />
O nyɛla ŋun daa chaŋ ''Britain'' yuuni 1905, lala saha ŋɔ duniya zaa tɔbu tuulli nyɛla din daa piligi yuuni 1914, o nyɛla ŋun daa niŋ daabilim ni daabi'kpɛma taankɔro dari kompaninima din be ''[[Europe]]'' mini ''[[United States]]''. Yuuni 1914 hali ni yuuni 1919 sunsuuni o daa nyɛla ŋun che ka o mini kpatoonsi maa tɔɣisi ka bɛ zaŋdi taankɔro dari maa n chani ''Britain'' mini USA. O nyɛla ŋun daa yoogi o maŋmaŋ ɔfisi [[London]], [[Liverpool]] n-ti pahi [[Hamburg]] bin din gbaai yuuni 1920 hali ni yuuni 1922 sunsuuni ka daa yɛligi o daabilim ŋɔ ''[[Gold Coast (British Colony)|Gold Coast]]'' tiŋsi kamani Dunkwa, [[Sekondi]] n-ti pahi Akim Abuakwa.<ref name=Makers /> Yuuni 1926 o nyɛla ninvuɣ so bɛ ni daa piigi niŋ ''Legislative Council'' ka o daa zani n-ti Sekondi. Grant nyɛla ŋun daa lahi be Aborigines ights Protection Society ka nyɛ ŋun daa sɔŋ ka lebigimsim tuma pam daa tum,<ref name=Biography /> di shɛli n-nlyɛ o daa piligi soya zuɣu niɣilim buɣum mini paapu kom Sekondi mini Axim.<ref name=JoyOnline />
===Siyaasatali korisi mini bahigu biɛhigu===
Duniya zaa tɔbu din pahiri ayi la saha ni di nyaanga, Grant nyɛla ŋun daa baŋ ni gbaŋsabila ban be Gold Coast nyɛla ban daa diri wahala pam gbaŋpiɛlla sulinsi ni ka di nyɛ binshɛli din daa bi viɛlla,<ref name=Biography /> ka o daa kpuɣi niya ni o ni tuhi Africa nim suhuyurilim ni bɛ tumdi tuma maa zuɣu.<ref name=Makers /> O nyɛla ŋun daa gahi nuu boli [[J. B. Danquah]] mini ban daa pahi ni bɛ ti gbaagi n kpa ''nationalist party''. Niriba pihinahi, bɛ shɛba n nyɛ alikaali niriba R. A. Awoonor-Williams, [[Edward Akufo-Addo]] n-ti pahi [[Emmanuel Obetsebi-Lamptey]] daa nyɛla ban daa laɣim taba ''Saltpond'' n daa kpa ''United Gold Coast Convention'' (UGCC) silimin goli ''[[August]]'' daba anahi dali yuuni 1947 ka bɛ niya daa nyɛ bɛ borimi ni bɛ deegi bɛ maŋsulinsi. [[Kwame Nkrumah]] nyɛla ninvuɣ'so bɛ ni daa piigi UGCC gbaŋsabira, [[Ebenezer Ako-Adjei]] ni daa zaŋ o n wuhi ba maa nyaanga,<ref name=JoyOnline /> ka Grant daa yo Nkrumah liɣiri din daa yiɣisi £100 ni o zaŋ niŋ ŋarim chaaji n yi [[Liverpool]] labina Ghana.<ref>Birmingham, David, ''Kwame Nkrumah: The Father of African Nationalism'' (revised edition), Ohio University Press, 1998.</ref>
Di nyaaŋa, Nkrumah nyɛla ŋun daa yi (UGCC) ka daa kpa Convention People Party (CPP), ka Grant mi daa kuli zaŋ o zaɣa niŋ o daabilim ni n gari siyaasa tali. Amaa bɛ daa nyɛla ban daa mali saawara ni taba, Nkrumah daa kaai la Grant di daba ayi dali ka o daa kani Axim tiŋgbanni Silimiin goli October biɛɣ'pihita dali yuuni 1956, saha shɛli o ni daa nyɛ yuun pihinii ayi ka.<ref name=JoyOnline /> Yuuni 1955 o nyɛla ŋun daa gbaai dɔro o zuɣupurini ka daa koŋ alaafee nyabu hali n ti kani.<ref>Grant-Acquah, Sarah Esi, [http://www.ghanaculture.gov.gh/index1.php?linkid=338&archiveid=549&page=1&adate=14/02/2007 "In the beginning was…PAA GRANT - And the UGCC"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181031133034/http://www.ghanaculture.gov.gh/index1.php?linkid=338&archiveid=549&page=1&adate=14%2F02%2F2007 |date=2018-10-31 }}. From ''Daily Graphic'', 14 February 2007, via National Commission on Culture.</ref>
== Daŋ mini maŋmaŋ biɛhigu ==
Saha ŋɔ o bi'shɛba ban be bɛ nyɛvuya puuni nyɛ Sarah Esi Grant, Mrs Rosamond Hammond-Grant, William Minneaux Grant n-ti pahi yaansi mini yaantib'chɛhi.
Sarah Esi Grant-Acquah bia nyɛ alikaali nira [[Phyllis Christian]].<ref>Christian, Phyllis M., [https://www.graphic.com.gh/features/opinion/the-sacrifices-men-make-a-memorial-to-george-alfred-grant.html "The sacrifices men make - A memorial to George Alfred Grant"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190414125821/https://www.graphic.com.gh/features/opinion/the-sacrifices-men-make-a-memorial-to-george-alfred-grant.html |date=2019-04-14 }}, ''Graphic Online'', 30 October 2017.</ref>
O yaansi shɛba nyɛ: Georgina Grant, Margaret Grant, Stella Blay-Kwofie, Christine Blay-Kwofie, Dorothy Blay-Kwofie, Joyce Christian, Letitia Hammond, Rosamond Hammond, James Hemans Hammond, Matilda Hammond, Georgina Hammond, Emmanuel Hammond, George Hammond, Alberta Hammond, Lawrence Hammond, Yvonne Hammond, Samuel Duker-Ako, George Grant, Felix Grant, Sabina Grant, Kweku Robert Grant, Kwesi Brown Grant, Frances Grant, Maame Efua Lartey-Grant, Sefa Gohoho zaŋ n-ti Songhai Africa, Panafrican Luxury Consumer Goods. Niriba pam ni mi yaan shɛba nyɛ:Angela Kukua Blay-Kwofie, Kwesi, Blay-Kwofie.
==Teeisim mini yuli zalibu==
Bɛ ni daa yɛn niŋ nintiɣili ni Grant kpaŋmaŋ zaŋ n-ti Ghana maŋsulinsi deebu, Ghana gomnanti nyɛla ŋun daa zaŋ o yuli n-ti "flyover" palli Caprice din be Accra.<ref>[http://www.modernghana.com/news/132588/1/paa-grant-honoured.html "Paa Grant Honoured"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304063307/http://www.modernghana.com/news/132588/1/paa-grant-honoured.html |date=2016-03-04 }}, ''Modern Ghana'', 21 March 2007.</ref><ref>[http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Flyover-to-be-named-after-Paa-Grant-121100 "Flyover to be named after Paa Grant"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170106012006/http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Flyover-to-be-named-after-Paa-Grant-121100 |date=2017-01-06 }}, ''GhanaWeb'', 20 March 2007.</ref>
=== Paa Grant Soccer Academy ===
Paa Grant Soccer Academy ŋɔ nyɛla Kim Tyrone Grant ni daa piligi shɛli yuuni 2009, o nyɛla boli ŋmɛri kuro zaŋ n-ti Ghana Black Stars ni o niŋ nintiɣibu zaŋ n-ti o yab'doo kpaŋmaŋ zaŋ chaŋ Ghana maŋsulinsi deebu bin din gbaai gbaŋpiɛlla gbubu saha zaŋ hali ni yuuni 1957.<ref>[http://www.thepaagrantsa.com/the_academy.php "Academy History"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120626181404/http://www.thepaagrantsa.com/the_academy.php |date=26 June 2012 }}, The Paa Grant Soccer Academy Official Website.</ref>
=== George Grant University of Mines and Technology ===
Silimiin goli January biɛɣ'pinaayi dali yuuni 2018, President Akufo-Addo nyɛla ŋun daa taɣi University of Mines and Technology (UMaT) din be Western Region zaŋ n-ti Ghana yuli labisi George Grant University of Mines and Technology ni di wuhi nintiɣibu shɛli bɛ ni niŋ zaŋ n-ti kpaŋmaŋ shɛli o ni daa niŋ Ghana maŋsulinsi deebu ni n-ti pahi o ni daa nyɛ bilichini zaŋ n-ti western region zuɣu.<ref>{{Cite web|last=|first=|date=13 January 2018|title=President applauds UMaT for renaming institution after George Grant - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/president-applauds-umat-for-renaming-institution-after-george-grant/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20210823123809/https://www.myjoyonline.com/president-applauds-umat-for-renaming-institution-after-george-grant/|archive-date=2021-08-23|access-date=2021-01-13|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|last=Opoku|first=Emmanuel|date=2018-01-15|title=UMaT Renamed After Paa Grant|url=https://dailyguidenetwork.com/umat-renamed-paa-grant/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20210823123811/https://dailyguidenetwork.com/umat-renamed-paa-grant/|archive-date=2021-08-23|access-date=2021-01-13|website=DailyGuide Network|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|last=Aryeh|first=Felix L.|title=UMaT renamed George Grant University of Mines and Technology|url=https://www.umat.edu.gh/index.php/media-press/happenings/news-events/551-umat-renamed-george-grant-university-of-mines-and-technology|access-date=2021-01-13|website=www.umat.edu.gh|language=en-gb|archive-date=2021-08-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210823123809/https://www.umat.edu.gh/index.php/media-press/happenings/news-events/551-umat-renamed-george-grant-university-of-mines-and-technology|url-status=dead}}</ref>
==Kundivihira==
rlqni4jo5f9m9dt78mwv0f6qbn7vrmw
116226
116224
2025-06-25T16:44:09Z
Attah Mohammed
1126
Mali niŋ ka pahi shɛli
116226
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Alfred Tarski 1968 (as-is, cropped).jpg|thumb|added picture]]
[[Lahabali kɔligu:George A. Hill 1890.jpg|thumb|George A. Hill]]
'''George Alfred Grant''' , ka niriba pam mi o '''Paa Grant''' (bɛ daa dɔɣi o la Silimiingoli ''[[August]]'' biɛɣ'pia ni anu dali yuuni 1878 ka o daa kani Silimiingoli October biɛɣ' pihita dali yuuni 1956), Paa Grant daa nyɛla "merchant" mini siyaasa nira m-be [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]]<ref name="Biography">[http://www.thepaagrantsa.com/biography.html Biography, The Paa Grant Soccer Academy Official Website.] {{webarchive|url=https://archive.today/20110308212636/http://www.thepaagrantsa.com/biography.html |date=8 March 2011 }}</ref> ka nyɛ bɛ ni daa boli so "''[[Gold Coast (British Colony)|Gold Coast]]'' siyaasa tali ba" la.<ref name="JoyOnline">[http://politics.myjoyonline.com/pages/news/200703/2735.php "Overpass to be named after Paa Grant"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304030100/http://politics.myjoyonline.com/pages/news/200703/2735.php |date=2016-03-04 }}, Joy Online, 22 August 2007.</ref> O ni daa nyɛ siyaasa niŋda maa zuɣu, ŋuni n-daa nyɛ ŋun daa piligi, n-daa diri liɣiri, ka lahi nyɛ tuuli zuɣulana zaŋ n-ti ''United Gold Coast convention'' (UGCC) Silimiingoli ''[[August]]'' yuuni 1947.<ref>{{Cite web|date=2007-03-22|title=Overpass to be named after Paa Grant|url=https://www.ofm.ghanaonline.com/news/overpass-to-be-named-after-paa-grant/|access-date=2020-08-03|website=MyJoyOnline.com|language=en-US}}{{Dead link|date=March 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Cite web|title=Ghana pays tribute to founders' - Graphic Online|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/ghana-pays-tribute-to-founders.html|access-date=2020-08-05|website=www.graphic.com.gh|language=en-gb|archive-date=2021-02-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20210214131116/https://www.graphic.com.gh/news/politics/ghana-pays-tribute-to-founders.html|url-status=live}}</ref> O nyɛla ninvuɣu so ŋun daa lahi pahi ninvuɣu shɛba ban daa tuhi deegi [[Ghana]] maŋsulinsi.<ref>McFarland, Daniel Miles, "Grant, 'Pa' George Alfred", ''Historical Dictionary of Ghana'', 1985, p. 92.</ref> O nyɛla ŋun daa yo liɣiri [[Kwame Nkrumah]] Ghana labbuna zuɣu, din daa niŋ ka o be [[United States]]. Bɛ daa zaŋ o yuli maa "George Grant" n-zaŋ ti "roundabout" shɛli be [[Sekondi-Takoradi|Takoradi]] tiŋpuuni. Niriba pam nyɛla ban yɛli ni di ni niŋ viɛnyɛla di yi niŋ ka bɛ kaani ninvuɣ' shɛba ban tuhi deegi [[Ghana]] maŋsulinsi ka kali o pahi kamani 'Big Six '.
==Lahabali==
===Shikuru baŋsim mini piligu tuma ===
Grant nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so yuuni 1878 tiŋ yuli booni Beyin, Nzema wulinluhili polo ka o yina daabiligu daŋ shɛli niriba pam ni mi la. O ba n-daa nyɛ William Minneaux Grant ka o ma nyɛ Madam Adjoa (Dwowa) Biatwi zaŋ n-ti Aboradze ''[[clan]]'', o yab'doo n-daa nyɛ Francis Chapman Grant,<ref name=Biography /> ŋun daa lihiri ''Gold Coast Times zuɣu ka daa lahi nyɛ laɣ'sɔŋda zaŋ n-ti Fanti Confederation''.<ref name=Makers>"Grant, G. A. (1878–1956)", in ''Makers of Modern Africa: Profiles in History'', Africa Journal Ltd for Africa Books Ltd, 1981, pp. 189–90.</ref>
Grant nyɛla ŋun karim o shikuru ''Wesleyan School'' din be [[Cape Coast]] saha ŋɔ sokam ni mi shɛli Mfantsipim School la. ŋun yɔri daa yirina sɔɣisinli ni Joseph D. Abraham sani, ŋun daa nyɛ o ba yilkpɛrilana la.<ref name=Biography /> Grant nyɛla ŋun daa kuli doli tumdi taankɔro dari daabiligu nima sani, tuuli o daa tum la Axim, ka daa lahi niŋ yuma anu [[Ivory Coast]].<ref name=Makers /> Yuuni 1896, o nyɛla ŋun daa piligi o maŋmaŋ daabiligu ka daa boli li George Grant and ''Company''.<ref name=Biography /> O daa nyɛla taankɔro dari daabi'kpɛŋ ka nyɛ ŋun daa yihiri li sambanni hali ka di daa ti niŋ bayana ''European companies'' puuni.<ref name=Makers />
O nyɛla ŋun daa chaŋ ''Britain'' yuuni 1905, lala saha ŋɔ dunia zaa tɔbu tuuli nyɛla din daa piligi yuuni 1914, o nyɛla ŋun daa niŋ daabiligu ni daabi'kpɛma taankɔro dari kompaninima din be ''[[Europe]]'' mini ''[[United States]]''. Yuuni 1914 hali ni yuuni 1919 sunsuuni. O daa nyɛla ŋun che ka o mini kpatoonsi maa tɔɣisi ka bɛ zaŋdi taankɔro dari maa n-chani ''Britain'' mini USA. O nyɛla ŋun daa yoogi o maŋmaŋ wɔfisi [[London]], [[Liverpool]] n-ti pahi [[Hamburg]] bin din gbaai yuuni 1920 hali ni yuuni 1922 sunsuuni ka daa yɛligi o daabiligu ŋɔ ''[[Gold Coast (British Colony)|Gold Coast]]'' tinsi ni kamani Dunkwa, [[Sekondi]] nti pahi Akim Abuakwa.<ref name=Makers /> Yuuni 1926 o daa lahi nyɛla ninvuɣ so bɛ ni daa piigi niŋ ''Legislative Council'' ka o daa zani n-ti Sekondi. Grant nyɛla ŋun daa lahi be Aborigines lights Protection Society ka nyɛ ŋun daa sɔŋ ka lebigimsim tuma pam daa tum,<ref name=Biography /> di shɛli n-nyɛ o daa piligi soya zuɣu niɣilim buɣum mini paapu kom Sekondi mini Axim.<ref name=JoyOnline />
===Siyaasatali korisi mini bahigu biɛhigu===
Duniya zaa tɔbu din pahiri ayi la saha ni di nyaanga, Grant nyɛla ŋun daa baŋ ni gbaŋsabila ban be Gold Coast nyɛla ban daa diri wahala pam gbaŋpiɛlla sulinsi ni ka di nyɛ binshɛli din daa bi viɛlla,<ref name=Biography /> ka o daa kpuɣi niya ni o ni tuhi Africa nim suhuyurilim ni bɛ tumdi tuma maa zuɣu.<ref name=Makers /> O nyɛla ŋun daa gahi nuu boli [[J. B. Danquah]] mini ban daa pahi ni bɛ ti gbaagi n kpa ''nationalist party''. Niriba pihinahi, bɛ shɛba n nyɛ alikaali niriba R. A. Awoonor-Williams, [[Edward Akufo-Addo]] n-ti pahi [[Emmanuel Obetsebi-Lamptey]] daa nyɛla ban daa laɣim taba ''Saltpond'' n daa kpa ''United Gold Coast Convention'' (UGCC) silimin goli ''[[August]]'' daba anahi dali yuuni 1947 ka bɛ niya daa nyɛ bɛ borimi ni bɛ deegi bɛ maŋsulinsi. [[Kwame Nkrumah]] nyɛla ninvuɣ'so bɛ ni daa piigi UGCC gbaŋsabira, [[Ebenezer Ako-Adjei]] ni daa zaŋ o n wuhi ba maa nyaanga,<ref name=JoyOnline /> ka Grant daa yo Nkrumah liɣiri din daa yiɣisi £100 ni o zaŋ niŋ ŋarim chaaji n yi [[Liverpool]] labina Ghana.<ref>Birmingham, David, ''Kwame Nkrumah: The Father of African Nationalism'' (revised edition), Ohio University Press, 1998.</ref>
Di nyaaŋa, Nkrumah nyɛla ŋun daa yi (UGCC) ka daa kpa Convention People Party (CPP), ka Grant mi daa kuli zaŋ o zaɣa niŋ o daabilim ni n gari siyaasa tali. Amaa bɛ daa nyɛla ban daa mali saawara ni taba, Nkrumah daa kaai la Grant di daba ayi dali ka o daa kani Axim tiŋgbanni Silimiin goli October biɛɣ'pihita dali yuuni 1956, saha shɛli o ni daa nyɛ yuun pihinii ayi ka.<ref name=JoyOnline /> Yuuni 1955 o nyɛla ŋun daa gbaai dɔro o zuɣupurini ka daa koŋ alaafee nyabu hali n ti kani.<ref>Grant-Acquah, Sarah Esi, [http://www.ghanaculture.gov.gh/index1.php?linkid=338&archiveid=549&page=1&adate=14/02/2007 "In the beginning was…PAA GRANT - And the UGCC"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181031133034/http://www.ghanaculture.gov.gh/index1.php?linkid=338&archiveid=549&page=1&adate=14%2F02%2F2007 |date=2018-10-31 }}. From ''Daily Graphic'', 14 February 2007, via National Commission on Culture.</ref>
== Daŋ mini maŋmaŋ biɛhigu ==
Saha ŋɔ o bi'shɛba ban be bɛ nyɛvuya puuni nyɛ Sarah Esi Grant, Mrs Rosamond Hammond-Grant, William Minneaux Grant n-ti pahi yaansi mini yaantib'chɛhi.
Sarah Esi Grant-Acquah bia nyɛ alikaali nira [[Phyllis Christian]].<ref>Christian, Phyllis M., [https://www.graphic.com.gh/features/opinion/the-sacrifices-men-make-a-memorial-to-george-alfred-grant.html "The sacrifices men make - A memorial to George Alfred Grant"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190414125821/https://www.graphic.com.gh/features/opinion/the-sacrifices-men-make-a-memorial-to-george-alfred-grant.html |date=2019-04-14 }}, ''Graphic Online'', 30 October 2017.</ref>
O yaansi shɛba nyɛ: Georgina Grant, Margaret Grant, Stella Blay-Kwofie, Christine Blay-Kwofie, Dorothy Blay-Kwofie, Joyce Christian, Letitia Hammond, Rosamond Hammond, James Hemans Hammond, Matilda Hammond, Georgina Hammond, Emmanuel Hammond, George Hammond, Alberta Hammond, Lawrence Hammond, Yvonne Hammond, Samuel Duker-Ako, George Grant, Felix Grant, Sabina Grant, Kweku Robert Grant, Kwesi Brown Grant, Frances Grant, Maame Efua Lartey-Grant, Sefa Gohoho zaŋ n-ti Songhai Africa, Panafrican Luxury Consumer Goods. Niriba pam ni mi yaan shɛba nyɛ:Angela Kukua Blay-Kwofie, Kwesi, Blay-Kwofie.
==Teeisim mini yuli zalibu==
Bɛ ni daa yɛn niŋ nintiɣili ni Grant kpaŋmaŋ zaŋ n-ti Ghana maŋsulinsi deebu, Ghana gomnanti nyɛla ŋun daa zaŋ o yuli n-ti "flyover" palli Caprice din be Accra.<ref>[http://www.modernghana.com/news/132588/1/paa-grant-honoured.html "Paa Grant Honoured"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304063307/http://www.modernghana.com/news/132588/1/paa-grant-honoured.html |date=2016-03-04 }}, ''Modern Ghana'', 21 March 2007.</ref><ref>[http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Flyover-to-be-named-after-Paa-Grant-121100 "Flyover to be named after Paa Grant"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170106012006/http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Flyover-to-be-named-after-Paa-Grant-121100 |date=2017-01-06 }}, ''GhanaWeb'', 20 March 2007.</ref>
=== Paa Grant Soccer Academy ===
Paa Grant Soccer Academy ŋɔ nyɛla Kim Tyrone Grant ni daa piligi shɛli yuuni 2009, o nyɛla boli ŋmɛri kuro zaŋ n-ti Ghana Black Stars ni o niŋ nintiɣibu zaŋ n-ti o yab'doo kpaŋmaŋ zaŋ chaŋ Ghana maŋsulinsi deebu bin din gbaai gbaŋpiɛlla gbubu saha zaŋ hali ni yuuni 1957.<ref>[http://www.thepaagrantsa.com/the_academy.php "Academy History"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120626181404/http://www.thepaagrantsa.com/the_academy.php |date=26 June 2012 }}, The Paa Grant Soccer Academy Official Website.</ref>
=== George Grant University of Mines and Technology ===
Silimiin goli January biɛɣ'pinaayi dali yuuni 2018, President Akufo-Addo nyɛla ŋun daa taɣi University of Mines and Technology (UMaT) din be Western Region zaŋ n-ti Ghana yuli labisi George Grant University of Mines and Technology ni di wuhi nintiɣibu shɛli bɛ ni niŋ zaŋ n-ti kpaŋmaŋ shɛli o ni daa niŋ Ghana maŋsulinsi deebu ni n-ti pahi o ni daa nyɛ bilichini zaŋ n-ti western region zuɣu.<ref>{{Cite web|last=|first=|date=13 January 2018|title=President applauds UMaT for renaming institution after George Grant - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/president-applauds-umat-for-renaming-institution-after-george-grant/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20210823123809/https://www.myjoyonline.com/president-applauds-umat-for-renaming-institution-after-george-grant/|archive-date=2021-08-23|access-date=2021-01-13|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|last=Opoku|first=Emmanuel|date=2018-01-15|title=UMaT Renamed After Paa Grant|url=https://dailyguidenetwork.com/umat-renamed-paa-grant/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20210823123811/https://dailyguidenetwork.com/umat-renamed-paa-grant/|archive-date=2021-08-23|access-date=2021-01-13|website=DailyGuide Network|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|last=Aryeh|first=Felix L.|title=UMaT renamed George Grant University of Mines and Technology|url=https://www.umat.edu.gh/index.php/media-press/happenings/news-events/551-umat-renamed-george-grant-university-of-mines-and-technology|access-date=2021-01-13|website=www.umat.edu.gh|language=en-gb|archive-date=2021-08-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210823123809/https://www.umat.edu.gh/index.php/media-press/happenings/news-events/551-umat-renamed-george-grant-university-of-mines-and-technology|url-status=dead}}</ref>
==Kundivihira==
ny9pexvt5mbmolhhdk6h5hfss8kcc76
116229
116226
2025-06-25T16:50:56Z
Attah Mohammed
1126
Mali niŋ ka pahi shɛli
116229
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
[[Lahabali kɔligu:Alfred Tarski 1968 (as-is, cropped).jpg|thumb|added picture]]
[[Lahabali kɔligu:George A. Hill 1890.jpg|thumb|George A. Hill]]
'''George Alfred Grant''' , ka niriba pam mi o '''Paa Grant''' (bɛ daa dɔɣi o la Silimiingoli ''[[August]]'' biɛɣ'pia ni anu dali yuuni 1878 ka o daa kani Silimiingoli October biɛɣ' pihita dali yuuni 1956), Paa Grant daa nyɛla "merchant" mini siyaasa nira m-be [[Gold Coast (British colony)|Gold Coast]]<ref name="Biography">[http://www.thepaagrantsa.com/biography.html Biography, The Paa Grant Soccer Academy Official Website.] {{webarchive|url=https://archive.today/20110308212636/http://www.thepaagrantsa.com/biography.html |date=8 March 2011 }}</ref> ka nyɛ bɛ ni daa boli so "''[[Gold Coast (British Colony)|Gold Coast]]'' siyaasa tali ba" la.<ref name="JoyOnline">[http://politics.myjoyonline.com/pages/news/200703/2735.php "Overpass to be named after Paa Grant"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304030100/http://politics.myjoyonline.com/pages/news/200703/2735.php |date=2016-03-04 }}, Joy Online, 22 August 2007.</ref> O ni daa nyɛ siyaasa niŋda maa zuɣu, ŋuni n-daa nyɛ ŋun daa piligi, n-daa diri liɣiri, ka lahi nyɛ tuuli zuɣulana zaŋ n-ti ''United Gold Coast convention'' (UGCC) Silimiingoli ''[[August]]'' yuuni 1947.<ref>{{Cite web|date=2007-03-22|title=Overpass to be named after Paa Grant|url=https://www.ofm.ghanaonline.com/news/overpass-to-be-named-after-paa-grant/|access-date=2020-08-03|website=MyJoyOnline.com|language=en-US}}{{Dead link|date=March 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Cite web|title=Ghana pays tribute to founders' - Graphic Online|url=https://www.graphic.com.gh/news/politics/ghana-pays-tribute-to-founders.html|access-date=2020-08-05|website=www.graphic.com.gh|language=en-gb|archive-date=2021-02-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20210214131116/https://www.graphic.com.gh/news/politics/ghana-pays-tribute-to-founders.html|url-status=live}}</ref> O nyɛla ninvuɣu so ŋun daa lahi pahi ninvuɣu shɛba ban daa tuhi deegi [[Ghana]] maŋsulinsi.<ref>McFarland, Daniel Miles, "Grant, 'Pa' George Alfred", ''Historical Dictionary of Ghana'', 1985, p. 92.</ref> O nyɛla ŋun daa yo liɣiri [[Kwame Nkrumah]] Ghana labbuna zuɣu, din daa niŋ ka o be [[United States]]. Bɛ daa zaŋ o yuli maa "George Grant" n-zaŋ ti "roundabout" shɛli be [[Sekondi-Takoradi|Takoradi]] tiŋpuuni. Niriba pam nyɛla ban yɛli ni di ni niŋ viɛnyɛla di yi niŋ ka bɛ kaani ninvuɣ' shɛba ban tuhi deegi [[Ghana]] maŋsulinsi ka kali o pahi kamani 'Big Six '.
==Lahabali==
===Shikuru baŋsim mini piligu tuma ===
Grant nyɛla bɛ ni daa dɔɣi so yuuni 1878 tiŋ yuli booni Beyin, Nzema wulinluhili polo ka o yina daabiligu daŋ shɛli niriba pam ni mi la. O ba n-daa nyɛ William Minneaux Grant ka o ma nyɛ Madam Adjoa (Dwowa) Biatwi zaŋ n-ti Aboradze ''[[clan]]'', o yab'doo n-daa nyɛ Francis Chapman Grant,<ref name=Biography /> ŋun daa lihiri ''Gold Coast Times zuɣu ka daa lahi nyɛ laɣ'sɔŋda zaŋ n-ti Fanti Confederation''.<ref name=Makers>"Grant, G. A. (1878–1956)", in ''Makers of Modern Africa: Profiles in History'', Africa Journal Ltd for Africa Books Ltd, 1981, pp. 189–90.</ref>
Grant nyɛla ŋun karim o shikuru ''Wesleyan School'' din be [[Cape Coast]] saha ŋɔ sokam ni mi shɛli Mfantsipim School la. ŋun yɔri daa yirina sɔɣisinli ni Joseph D. Abraham sani, ŋun daa nyɛ o ba yilkpɛrilana la.<ref name=Biography /> Grant nyɛla ŋun daa kuli doli tumdi taankɔro dari daabiligu nima sani, tuuli o daa tum la Axim, ka daa lahi niŋ yuma anu [[Ivory Coast]].<ref name=Makers /> Yuuni 1896, o nyɛla ŋun daa piligi o maŋmaŋ daabiligu ka daa boli li George Grant and ''Company''.<ref name=Biography /> O daa nyɛla taankɔro dari daabi'kpɛŋ ka nyɛ ŋun daa yihiri li sambanni hali ka di daa ti niŋ bayana ''European companies'' puuni.<ref name=Makers />
O nyɛla ŋun daa chaŋ ''Britain'' yuuni 1905, lala saha ŋɔ dunia zaa tɔbu tuuli nyɛla din daa piligi yuuni 1914, o nyɛla ŋun daa niŋ daabiligu ni daabi'kpɛma taankɔro dari kompaninima din be ''[[Europe]]'' mini ''[[United States]]''. Yuuni 1914 hali ni yuuni 1919 sunsuuni. O daa nyɛla ŋun che ka o mini kpatoonsi maa tɔɣisi ka bɛ zaŋdi taankɔro dari maa n-chani ''Britain'' mini USA. O nyɛla ŋun daa yoogi o maŋmaŋ wɔfisi [[London]], [[Liverpool]] n-ti pahi [[Hamburg]] bin din gbaai yuuni 1920 hali ni yuuni 1922 sunsuuni ka daa yɛligi o daabiligu ŋɔ ''[[Gold Coast (British Colony)|Gold Coast]]'' tinsi ni kamani Dunkwa, [[Sekondi]] nti pahi Akim Abuakwa.<ref name=Makers /> Yuuni 1926 o daa lahi nyɛla ninvuɣ so bɛ ni daa piigi niŋ ''Legislative Council'' ka o daa zani n-ti Sekondi. Grant nyɛla ŋun daa lahi be Aborigines lights Protection Society ka nyɛ ŋun daa sɔŋ ka lebigimsim tuma pam daa tum,<ref name=Biography /> di shɛli n-nyɛ o daa piligi soya zuɣu niɣilim buɣum mini paapu kom Sekondi mini Axim.<ref name=JoyOnline />
===Siyaasatali kɔrisi mini bahigu biɛhigu===
Dunia zaa tɔbu din pahiri ayi la saha ni di nyaanga, Grant nyɛla ŋun daa baŋ ni gbaŋsabila ban be Gold Coast nyɛla ban daa diri wahala pam gbampiɛlla sulinsi ni ka di nyɛ binshɛli din daa bi viɛla,<ref name=Biography /> ka o daa kpuɣi nia ni o ni tuhi Africa nima suhuyurilim ni bɛ tumdi tuma maa zuɣu.<ref name=Makers /> O nyɛla ŋun daa gahi nuu boli [[J. B. Danquah]] mini ban daa pahi ni bɛ ti gbaagi n-kpa ''nationalist party''. Niriba pihinahi, bɛ shɛba n-nyɛ alikaali niriba R. A. Awoonor-Williams, [[Edward Akufo-Addo]] nti pahi [[Emmanuel Obetsebi-Lamptey]] daa nyɛla ban daa laɣim taba ''Saltpond'' n-daa kpa ''United Gold Coast Convention'' (UGCC) silimingoli ''[[August]]'' daba anahi dali yuuni 1947 ka bɛ nia daa nyɛ bɛ bɔrimi ni bɛ deegi bɛ maŋsulinsi. [[Kwame Nkrumah]] nyɛla ninvuɣ' so bɛ ni daa piigi UGCC gbaŋsabira, [[Ebenezer Ako-Adjei]] ni daa zaŋ o n wuhi ba maa nyaanga,<ref name=JoyOnline /> ka Grant daa yo Nkrumah liɣiri din daa yiɣisi £100 ni o zaŋ niŋ ŋarim chaaji n-yi [[Liverpool]] labina Ghana.<ref>Birmingham, David, ''Kwame Nkrumah: The Father of African Nationalism'' (revised edition), Ohio University Press, 1998.</ref>
Di nyaaŋa, Nkrumah nyɛla ŋun daa yi (UGCC) ka daa kpa Convention People Party (CPP), ka Grant mi daa kuli zaŋ o zaɣa niŋ o daabiligu ni n-gari siyaasa tali maa ni. Amaa bɛ daa nyɛla ban daa mali saawara ni taba, Nkrumah daa kaai la Grant di daba ayi dali ka o daa kani Axim tiŋgbanni Silimiingoli October biɛɣ' pihita dali yuuni 1956. Saha shɛli o ni daa nyɛ yuun pihinii ayi ka.<ref name=JoyOnline /> Yuuni 1955 o nyɛla ŋun daa gbaai dɔro o zuɣupurini ka daa kɔŋ alaafee nyabu hali n-ti kani.<ref>Grant-Acquah, Sarah Esi, [http://www.ghanaculture.gov.gh/index1.php?linkid=338&archiveid=549&page=1&adate=14/02/2007 "In the beginning was…PAA GRANT - And the UGCC"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181031133034/http://www.ghanaculture.gov.gh/index1.php?linkid=338&archiveid=549&page=1&adate=14%2F02%2F2007 |date=2018-10-31 }}. From ''Daily Graphic'', 14 February 2007, via National Commission on Culture.</ref>
== Daŋ mini maŋmaŋ biɛhigu ==
Saha ŋɔ o bi'shɛba ban be bɛ nyɛvuya puuni nyɛ Sarah Esi Grant, Mrs Rosamond Hammond-Grant, William Minneaux Grant n-ti pahi yaansi mini yaantib'chɛhi.
Sarah Esi Grant-Acquah bia nyɛ alikaali nira [[Phyllis Christian]].<ref>Christian, Phyllis M., [https://www.graphic.com.gh/features/opinion/the-sacrifices-men-make-a-memorial-to-george-alfred-grant.html "The sacrifices men make - A memorial to George Alfred Grant"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190414125821/https://www.graphic.com.gh/features/opinion/the-sacrifices-men-make-a-memorial-to-george-alfred-grant.html |date=2019-04-14 }}, ''Graphic Online'', 30 October 2017.</ref>
O yaansi shɛba nyɛ: Georgina Grant, Margaret Grant, Stella Blay-Kwofie, Christine Blay-Kwofie, Dorothy Blay-Kwofie, Joyce Christian, Letitia Hammond, Rosamond Hammond, James Hemans Hammond, Matilda Hammond, Georgina Hammond, Emmanuel Hammond, George Hammond, Alberta Hammond, Lawrence Hammond, Yvonne Hammond, Samuel Duker-Ako, George Grant, Felix Grant, Sabina Grant, Kweku Robert Grant, Kwesi Brown Grant, Frances Grant, Maame Efua Lartey-Grant, Sefa Gohoho zaŋ n-ti Songhai Africa, Panafrican Luxury Consumer Goods. Niriba pam ni mi yaan shɛba nyɛ:Angela Kukua Blay-Kwofie, Kwesi, Blay-Kwofie.
==Teeisim mini yuli zalibu==
Bɛ ni daa yɛn niŋ nintiɣili ni Grant kpaŋmaŋ zaŋ n-ti Ghana maŋsulinsi deebu, Ghana gomnanti nyɛla ŋun daa zaŋ o yuli n-ti "flyover" palli Caprice din be Accra.<ref>[http://www.modernghana.com/news/132588/1/paa-grant-honoured.html "Paa Grant Honoured"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304063307/http://www.modernghana.com/news/132588/1/paa-grant-honoured.html |date=2016-03-04 }}, ''Modern Ghana'', 21 March 2007.</ref><ref>[http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Flyover-to-be-named-after-Paa-Grant-121100 "Flyover to be named after Paa Grant"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170106012006/http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Flyover-to-be-named-after-Paa-Grant-121100 |date=2017-01-06 }}, ''GhanaWeb'', 20 March 2007.</ref>
=== Paa Grant Soccer Academy ===
Paa Grant Soccer Academy ŋɔ nyɛla Kim Tyrone Grant ni daa piligi shɛli yuuni 2009, o nyɛla boli ŋmɛri kuro zaŋ n-ti Ghana Black Stars ni o niŋ nintiɣibu zaŋ n-ti o yab'doo kpaŋmaŋ zaŋ chaŋ Ghana maŋsulinsi deebu bin din gbaai gbaŋpiɛlla gbubu saha zaŋ hali ni yuuni 1957.<ref>[http://www.thepaagrantsa.com/the_academy.php "Academy History"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120626181404/http://www.thepaagrantsa.com/the_academy.php |date=26 June 2012 }}, The Paa Grant Soccer Academy Official Website.</ref>
=== George Grant University of Mines and Technology ===
Silimiin goli January biɛɣ'pinaayi dali yuuni 2018, President Akufo-Addo nyɛla ŋun daa taɣi University of Mines and Technology (UMaT) din be Western Region zaŋ n-ti Ghana yuli labisi George Grant University of Mines and Technology ni di wuhi nintiɣibu shɛli bɛ ni niŋ zaŋ n-ti kpaŋmaŋ shɛli o ni daa niŋ Ghana maŋsulinsi deebu ni n-ti pahi o ni daa nyɛ bilichini zaŋ n-ti western region zuɣu.<ref>{{Cite web|last=|first=|date=13 January 2018|title=President applauds UMaT for renaming institution after George Grant - MyJoyOnline.com|url=https://www.myjoyonline.com/president-applauds-umat-for-renaming-institution-after-george-grant/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20210823123809/https://www.myjoyonline.com/president-applauds-umat-for-renaming-institution-after-george-grant/|archive-date=2021-08-23|access-date=2021-01-13|website=www.myjoyonline.com|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|last=Opoku|first=Emmanuel|date=2018-01-15|title=UMaT Renamed After Paa Grant|url=https://dailyguidenetwork.com/umat-renamed-paa-grant/|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20210823123811/https://dailyguidenetwork.com/umat-renamed-paa-grant/|archive-date=2021-08-23|access-date=2021-01-13|website=DailyGuide Network|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|last=Aryeh|first=Felix L.|title=UMaT renamed George Grant University of Mines and Technology|url=https://www.umat.edu.gh/index.php/media-press/happenings/news-events/551-umat-renamed-george-grant-university-of-mines-and-technology|access-date=2021-01-13|website=www.umat.edu.gh|language=en-gb|archive-date=2021-08-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20210823123809/https://www.umat.edu.gh/index.php/media-press/happenings/news-events/551-umat-renamed-george-grant-university-of-mines-and-technology|url-status=dead}}</ref>
==Kundivihira==
r7wgf2so6zwxss64pzk4cajh6kyoepf
Patrice Lumumba
0
32320
116240
116217
2025-06-25T23:50:21Z
Dnshitobu
19
Updated
116240
wikitext
text/x-wiki
{{bio}}
'''Patrice Émery Lumumba'''{{efn|bini mi so '''Patrice Hemery Lumumba'''.<ref name= britannica/>}} ({{IPAc-en|p|ə|ˈ|t|r|iː|s|_|l|ʊ|ˈ|m|ʊ|m|b|ə|audio=En-us-Patrice Lumumba from Congo pronunciation (Voice of America).ogg}} {{respell|pə|TREESS|_|luu|MUUM|bə}}; bi dɔ o la '''Isaïe Tasumbu Tawosa''';{{Sfn|Mulumba|2019|p=251}} 2 July 1925{{snd}}17 January 1961) daa nyɛla Congolese politisa ni ninvuh' sɔ ŋun daa lahi nyɛ toondana ka daa lahi nyɛ tingban zuhulana ŋun daa nyɛ piligu [[Democratic Republic of the Congo]] tingban puuni (ka bi daa mili daa la ha Republic of the Congo) zaŋ gbaa June hali ni September 1960, May 1960 piibu piibu maa nyanŋa. O daa nyɛla toondana n zaŋti Congolese National Movement (MNC) zaŋ gbaai 1958 hali ni bin daa ti di O nyɛvuli 1961 yuuni pulli. Yɛlmaŋli African nationalist ni pan-Africanist, O daa kpaŋ' O maŋ n ti Congo nima ka daa lahi nyihisi zani n zabi hali ka Congo daa dɛi di maŋ sulinsi Belgium nim nuuni.
Di daa bi niŋ dabaayi Congolese ni daa dɛi bi maŋ' sulinsi naagi June 1960 puuni, ka nangban kpeeni daa luna soja nim maa mini tiŋgban maa toonim maa sunsuuni, ni ka Congo daa kɔŋ di nabaayi zanbu. Sojanim maa ni daa shɛi Lumumba nam ni, O daa mali la shili ni o zɔ n chaŋ Stanleyville n ti pahi o nyan dɔllibi zuɣu bin daa kpa bi bɛhigu ka che soja kpem sɔ ŋun daa lɛbi tiŋgban zuhu lana ka bi daa mi o Mobutu la Lumumba shɛibu nyanŋa, ka bi daa boli bini daa kpa tiŋban shɛli maa Free Republic of the [[Congo]]. Lumumba daa bi niŋ saɣa,o zɔbu maa sɔli zuɣu, Joseph-Désiré Mobutu (Sese Seko) daa tim la sojanima ni bi ti gbaa gɔ ka daa zaŋɔ tahi Katanga tiŋban ni, Belgian mercenaries daa nyɛla ninvuhi sɔ ŋun daa pahi nuu kabi daa gbai Lamumba, ka daa lahi n chɛ ka o di wahala o gbaabu maa ni hali ka bi daati chɛ ka zuliya shabi daa bɛ Katangan ka bi daa mi ba Moïse Tshombe daa ti di o nyɛvuli.
== Bɛhigu ni Tuma ==
[[Lahabali kɔligu:Lumumba-IISG.jpg|left|thumb|250x250px| Lumumba photo, {{Circa|1950s}}]]
Bi daa dɔɣ'laPatrice Lumumba 2 July 1925 ka o nyɛ Isaïe Tasumbu Tawosa n ti Julienne Wamato Lomendja ni o yidana, François Tolenga Otetshima, ŋun daa nyɛ pukpara, ka daa bɛ Onalua, din daa bɛ Katakokombe yaɣ'li la, Kasai tingbani Belgian Congo tingban puuni.{{Sfn|Kanyarwunga|2006|p=76}}{{Sfn|Zeilig|2015|loc=Section: Early years: life in Onalua}} O daa yiila zuliya shɛli daa bɛ ni ka bi booni li Tetela, o n daa yi zuliya shɛli maa daa chɛ ka bi daa bɔlo Élias Okit'Asombo.{{Sfn|Fabian|1996|p=73}}{{Sfn|Willame|1990|pp=22–25}}{{Sfn|Kanyarwunga|2006|pp=76, 502}} O ba yuli gbɛnni bi zuliya maa ni n daa nyɛ "zuu sɔ bin narim" di nyɛla yu shɛli din yi Tetela yɛltɔɣ' ni na, {{Lang|ttl|okitá}}/{{Lang|ttl|okitɔ́}} ('zuu', 'gbaŋlana'){{Sfn|Hagendorens|1975|pp=275–276}} ni {{Lang|ttl|asombó}} ('narimbu bɛi zuliya shɛbi ban nyɛn kpiri yɔm').{{Sfn|Hagendorens|1975|pp=309, 371}} O daa malila tizɔdɔbba ata (Charles Lokolonga, Émile Kalema, ni Louis Onema Pene Lumumba) ni ninvuhi yino ŋun dii pa o dahalali zaa (Jean Tolenga).{{Sfn|Kanyarwunga|2006|p=76}} Bi daa nyɛla [[Roman cheechi|Catholic]] nima, o daa chaŋla Protestant primary shukuru, di daa nyɛla Catholic missionary shukuru, ka daa lahi n trisi tooni n chaŋ government post office training shukuru, o daa naa la o yuuni course shɛli o daa karindi maa vɛnyɛla. He was known for being a vocal, precocious young man, regularly pointing out the errors of his teachers in front of his peers.{{Sfn|Zeilig|2015|p=23}} This outspoken nature would come to define his life and career. Lumumba spoke Tetela, French, Lingala, Swahili, and Tshiluba.{{Sfn|Kanyarwunga|2006|p=76}}
2sp7sqc0ayhbpns4nnul66xbzdlc5t4
Ŋun su:Abubakari Mumina
2
32321
116236
2025-06-25T20:00:51Z
Abubakari Mumina
6369
Created page with "Mumina"
116236
wikitext
text/x-wiki
Mumina
d99anz3fu6tf6grrghea105sd94cbye
Shikuru Baŋsim
0
32322
116241
2025-06-25T23:53:02Z
Dnshitobu
19
Created a new article
116241
wikitext
text/x-wiki
Ʒilinsi sɔɣi parisi ma
Ka lahi yi polo n dim ma
Ʒilinsi dima puu' soli
N lahi dɔli ma n paai n puuni n ti bahi puzuri yoli
Ʒilinsi n daa di m ba Laamihi nyɛvuli
Ka lahi zali nuu n guli m ba Azindoo paɣapuulana
Ʒilinsi ni ku shɛli kam zaa lɛbi jifa
Hali kasiɣiri nim gba zɔri li mi
M ba nima, m ma nima
Silimiinsi daa kana ti yarigi baŋsim batandali
Ka mo' bi tariga ka shikuru kaɣasɔri maa bahi ti
Jaande! Tɔhi mi a bi' shikuru zuŋɔ
Ka pa lala, o sa yɛn nyɛla nahu ka o tabi taɣiri o
exjp8dmopzo1akltv34d4hfumynffhd
116242
116241
2025-06-25T23:53:59Z
Dnshitobu
19
added [[Category:Yɛltɔɣitaɣimalisi]] using [[WP:HC|HotCat]]
116242
wikitext
text/x-wiki
Ʒilinsi sɔɣi parisi ma
Ka lahi yi polo n dim ma
Ʒilinsi dima puu' soli
N lahi dɔli ma n paai n puuni n ti bahi puzuri yoli
Ʒilinsi n daa di m ba Laamihi nyɛvuli
Ka lahi zali nuu n guli m ba Azindoo paɣapuulana
Ʒilinsi ni ku shɛli kam zaa lɛbi jifa
Hali kasiɣiri nim gba zɔri li mi
M ba nima, m ma nima
Silimiinsi daa kana ti yarigi baŋsim batandali
Ka mo' bi tariga ka shikuru kaɣasɔri maa bahi ti
Jaande! Tɔhi mi a bi' shikuru zuŋɔ
Ka pa lala, o sa yɛn nyɛla nahu ka o tabi taɣiri o
[[Pubu:Yɛltɔɣitaɣimalisi]]
5w9bkfgg1fy2m9lgsv2dfgmywf0y1kq