Wikipiidiya
gurwiki
https://gur.wikipedia.org/wiki/P%C9%9Bgezure
MediaWiki 1.45.0-wmf.8
first-letter
Miidiya
Zure
Tɔgum
Tuntuna
Tuntuna tɔgum
Wikipiidiya
Wikipiidiya tɔgum
Faali
Faali tɔgum
MiidiyaWiki
MiidiyaWiki tɔgum
Tɛmpileti
Tɛmpileti tɔgum
Suŋerɛ
Suŋerɛ tɔgum
Buuri buuri
Buuri buuri tɔgum
TimedText
TimedText talk
Module
Module talk
Event
Event talk
Ernest Henry Norgbey
0
1129
18221
16376
2025-07-03T00:26:23Z
Egilus
206
/* A Vom La Sukuu */
18221
wikitext
text/x-wiki
{{Bio}}
{{C-Class}}
'''Ernest Henry Norgbey''' de la Gaana nalɛgera n tuuna de bɔna Palimɛti ze'ele bo Ashaiman so'olumbɔna Ankara tiŋa 2017 yuunɛ la. A de la National Democratic Congress paati nɛra (NDC).<ref>{{Cite web |url=https://www.parliament.gh/mps?mp=49 |title=Archive copy |access-date=2023-06-26 |archive-date=2023-04-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230421010430/https://www.parliament.gh/mps?mp=49 |url-status=dead }}</ref>
==A Vom La Sukuu==
Ba yuun dɔgɛ Norgbey la Ho- Ziavi bɔna Volta Region Gaana.<ref>http://www.ghanamps.com/mps/details.php?id=5459</ref> A zamese la Chartered Institute n de Purchasing la Supply bilam ti a to'e a diploma. A lem to'e diploma bɔna International Sukuu n de Aviation.
2003 yuunɛ la, a yuun ba'asɛ mɛ la MSC Supply Chain Management ze'ele Coventry Yunivɛsiti 2011 yuunɛ la puan, a ba'ase la BBA ze'ele Yunivɛsiti n de Professional Studies Ankara. A yuun pa'ase la Chartered Supply Chain Management duma puan UK, 2014 yuunɛ la puan. 2015 yuunɛ la puan, a acquired la a Postgraduate Certificate bɔna Public Procurement Law la Policy bɔna Yunivɛsiti n de Nottingham, UK.
==Tuuma Yiya Gee Legɛ Na'am==
Norgbey yuun de la pa'ala bɔna Happy Home Basic Sukuu 2006 yuunɛ la ta paɛ 2009 yuunɛ la puan pooren ti a dɛna procurement ɔfiisa bɔna National Disaster Management Organization.
==Nalɛka==
2015 a yuun ze'ele mɛ gee di NDC Palimɛti Primaries bɔ'ɔra Ashiaman so'olum Ankara tiŋa. A yuun di Palimɛti kuka la 2016 Gaana vootegɔ la.
Asibi daarɛ May ŋwarega la dabeserɛ piya la atã daarɛ 2023 yuunɛ la puan, Ernest Henry Norgbey ze'ele mɛ gee di NDC Palimɛti primaries bɔ'ɔra Ashiaman so'olum bɔna Ankara tiŋa nyɛ 1,627 vooti ti Tony Afenyo n nyɛ 1,221 vooti la David Worwui-Brown nyɛ 50 vooti.<ref>https://yen.com.gh/politics/233431-ndc-primaries-2023-parliamentary-results-show-seat-retainers-losers-faces/</ref><ref>https://www.ghanabusinessnews.com/2023/05/14/from-ndc-primaries-who-won-and-who-lost-and-more/</ref>
==A Miŋa Vom==
Norgbey a di la pɔka dɔgɛ bia ayima. A de la kirisita bia.
== Viisegɔ Lɔgerɔ ==
[[Buuri Buuri:Gɔmena nalɛgeriba]]
[[Buuri Buuri:All]]
[[Buuri Buuri: Parliament of the 4th Republic of Ghana]]
[[Buuri Buuri: Nɛra]]
[[Buuri Buuri: Ghanaian]]
[[Buuri Buuri: Member of Parliament]]
[[Buuri Buuri:7th Parliament of the 4th Republic]]
[[Buuri buuri:8th Parliament of the 4th Republic]]
[[Buuri Buuri: Ama'asuntia Nɛreba]]
[[Buuri Buuri: Budaa]]
54uh7l6p1620dnzxisim4dzzqcty92a
Hilla Limann
0
2612
18212
18125
2025-07-02T13:49:57Z
Akolpoka
244
/* Hilla Limann Foundation */ demesego
18212
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
Ba dɔgɛ Hilla Limann la 12th December, 1934 yuunɛ la puan. '''Hilla Limann''', GCMG (12 December 1934 – 23 January 1998) yuunɛ la puan<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-1</ref> yuum de la Ghana nɛra gee dɛna gɔmena nalɛgera gee yuum kelum dɛna zuo daana bɔna 1979 yuunɛ la puan ta paɛ 1981 yuunɛ la puan. A yuum kelum tum n boi Lomé la Geneva tinsi puan<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-:0-2</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-:1-3</ref>.
== '''A sukuu kinɛ lahebaarɛ''' ==
Limann sɔ yu'urɛ yuum de la Babini ti ba yuum dɔgɛ e bɔna Northern Gold Coast tinsɛka ti ba yi'ira ka ti Gwollu n boi Sissala West District bɔna Upper West Region ouan la. Limann ba'asɛ a yia sukuu la Government Middle School bɔna Tamale 1949 bɔna yuunɛ la puan ta paɛ 1957 yuuƒla puan la 1960 yuuma la puan. A yuum zamesɛ political science n boi London School of Economics. Iŋa nbyuum baasɛ bilam la, a yuum kelum kiŋɛ ta zamesɛ la French n boi Sorbonne University, France.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-:0-2</ref> Geee yuum kelum zamesɛ to'e BA (Hons) digirii bɔna history n boi University of London gee kelum zamesɛ to'e Ph.D. mi'ilum bɔna 'political science' la 'constitutional law' bɔna University of Paris.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-:0-2</ref>
== '''Foreign service''' ==
Limann tabelɛ dɛna 'head of Europe Desk' n boi 'Ministry of Foreign Affairs of Ghana' ze'ele 1965 la 1968 yuuma la puan.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-4</ref> Ze'ele 1967 yuuma la puan, a yuuma de la Mina n yuum pa'asɛ 'Constitution Commission' n yuum pɔsɛ gulesɛ 1969 yuunɛ 'bo'ora Constitution of Ghana'. Ze'ele 1968 yuunɛ, a yuum kelum dɛna 'head of Chancery/Official Secretary bo'ora 'Ghana embassy bɔna Lomé, Togo. Ba yuum loe e mɛ ti a dɛna 'counsellor at Ghana's Permanent Mission n boi Geneva, Switzerland bɔna 1971 yuunɛ la puan. A yuum kelum dɛnabla 'head of Europe, Americas, la Southeast Asia Desk n boi 'Ghana wa ti ba yi'ira solemiine puan ti 'Ministry of Foreign Affairs' n boi 1975 yuunɛ la puan.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-:1-3</ref>
== '''A gɔmena Na'am lahebaarɛ (Politics)''' ==
La yuum de la 1979 yuunɛ la puan zuo coup ti Jerry Rawlings yuum pɔsɛ la ti Limann yuum dikɛ president bo'ora 'People's National Party' gee yuum dɛna mina n yuum suŋɛ 'Kwame Nkrumah'.[5] A yuum kelum ze'ele mɛ sɛla n sɔi la ba yuum ka loe Alhaji Imoru Egala bɔna Supreme Military Council gee ti a kalɛ mi yuum ka paɛ 62%.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-:2-6</ref>
Dr. Limann yuum zɔm kuka la zuo la la 24 September 1979 yuunɛ la puan. A yuum de la sɛla ti ba yiira solemiine puan ti 'economic moderate' gee me yuum kelum suŋera 'Pan-Africanism' duma puti'irɛ la. Ba yuum sa'ɛ e mɛ bɔna coup sɛka ti Rawlings yuum iŋɛ bɔna on 31 December 1981 yuunɛ la puan. Iŋɛ ma'a n yuum de zuo daana bɔna 'third republic of Ghana'.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-7</ref>
1992 yuunɛ la puan n yuum de 'PNDC military rule' la ba'asegɔ gee yuum sa'ɛ Dr. Limann to ka le bɔna 'People's National Convention' tigere lar. A yuuma nyɛ la kalɛ 6.7% loosego la puan.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-:2-6</ref> A yuum suŋeri 'Nkrumahist' duma puti'irɛ wa mɛ bala ta paɛ a kum daarɛ.
== '''Addendum''' ==
Ba yuum sɔɛ paŋa ba'asɛ la bɔna 1979 yuunɛ la puan sɛba ti ba yiira ba solemiine puan ti 'Military intelligence personnel' yuum zuusɛ AFRC nɛreba duma la mɛ. Amaa, Dr. Limman yuum yeti yelemiŋerɛ ka boi ba puan. Bala zuo la yuum basɛ ti a yuum nyɛ la namesegɔ zo'e zo'e bɔna saŋa sɛka ti Rawlings administration yuum dɛna zuo daana la.
== '''A kum la a laarɛ lahebaarɛ (Death and burial)''' ==
Limann tuum tari la ba'asi a niya puan gee ti pooren a yuum ta ki la Yinɛ kum. A pɔga, Fulera Limann yuum dɔgɛ la kɔma bayopɔi: Lariba Montia (née Limann), Baba Limann, Sibi Andan (née Limann), Lida Limann, Daani Limann, Zilla Limann la Salma Limann. A yuum ta ki ti ba lae e la Gwollu n boi Sisala District bɔna Upper West Region 1 March 1998 yuunɛ la puan. Gɔmɔna nyaa yuum tum nɛreba la 'Minister of Defence' Alhaji Mahama Iddrisu ti ha yuum kiŋɛ Ba yire ta pu'usɛ a yu'urɛ la miŋa .<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-8</ref>
== '''Hilla Limann Foundation''' ==
Hilla Llimann pi'ileŋo bii biŋere la de la itesuŋa ti ba yuum yu'ɛ ka ti ba tɛra ka e yuum di ka na'am yuumpinaasi n de
kutega 2019 puan la. a
S
== Kelum bisɛ kalam wa (See also) ==
Limann gɔmena (government)
== '''Na'asegɔ duma yɛla (Honours)''' ==
Limann yuum nyɛ na'asegɔ ze'ele 'Knight Grand Cross of St Michael la St George ze'ele Elizabeth II, United Kingdom duma pɔgenaba n boi 1981 yuunɛ la puan. Yuum daana miŋa puan nuu ti sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'Yugoslav Great Star' mi yuum ba'asɛ e.
Nyiŋa linki duma (External links)
* Hilla Limann on Ghanaweb
{| class="wikitable"
! colspan="3" |Political offices
|-
| rowspan="1" |Preceded by
Jerry Rawlings
<small>Military Head of state</small>
| rowspan="1" |'''President of Ghana'''
1979 – 1981
| rowspan="1" |Succeeded by
Jerry Rawlings
<small>Military Head of state</small>
|-
! colspan="3" |Party political offices
|-
| rowspan="1" |'''First'''
| rowspan="1" |'''People's National Party presidential candidate'''
1979
|'''''Parties banned'''''
|-
| rowspan="1" |'''First'''
| rowspan="1" |'''People's National Convention presidential candidate'''
1992
| rowspan="1" |Succeeded by
Edward Mahama
|}
[[Buuri Buuri:Nɛra]]
== Viisegɔ lɔgerɔ (References) ==
*
7dkl7flu8o7dopu2nh9cu9f2s4xix0h
18234
18212
2025-07-03T11:09:21Z
Akurugo Patrick Atanga
264
Demesego
18234
wikitext
text/x-wiki
{{databox}}
Ba dɔgɛ Hilla Limann la 12th December, 1934 yuunɛ la puan. '''Hilla Limann''', GCMG (12 December 1934 – 23 January 1998) yuunɛ la puan<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-1</ref> yuum de la Ghana nɛra gee dɛna gɔmena nalɛgera gee yuum kelum dɛna zuo daana bɔna 1979 yuunɛ la puan ta paɛ 1981 yuunɛ la puan. A yuum kelum tum n boi Lomé la Geneva tinsi puan<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-:0-2</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-:1-3</ref>.
== '''A sukuu kinɛ lahebaarɛ''' ==
Limann sɔ yu'urɛ yuum de la Babini ti ba yuum dɔgɛ e bɔna Northern Gold Coast tinsɛka ti ba yi'ira ka ti Gwollu n boi Sissala West District bɔna Upper West Region ouan la. Limann ba'asɛ a yia sukuu la Government Middle School bɔna Tamale 1949 bɔna yuunɛ la puan ta paɛ 1957 yuuƒla puan la 1960 yuuma la puan. A yuum zamesɛ political science n boi London School of Economics. Iŋa nbyuum baasɛ bilam la, a yuum kelum kiŋɛ ta zamesɛ la French n boi Sorbonne University, France.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-:0-2</ref> Geee yuum kelum zamesɛ to'e BA (Hons) digirii bɔna history n boi University of London gee kelum zamesɛ to'e sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti Ph.D. mi'ilum bɔna 'political science' la 'constitutional law' bɔna University of Paris.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-:0-2</ref>
== '''Foreign service''' ==
Limann tabelɛ dɛna 'head of Europe Desk' n boi 'Ministry of Foreign Affairs of Ghana' ze'ele 1965 la 1968 yuuma la puan.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-4</ref> Ze'ele 1967 yuuma la puan, a yuuma de la Mina n yuum pa'asɛ 'Constitution Commission' n yuum pɔsɛ gulesɛ 1969 yuunɛ 'bo'ora Constitution of Ghana'. Ze'ele 1968 yuunɛ, a yuum kelum dɛna 'head of Chancery/Official Secretary bo'ora 'Ghana embassy bɔna Lomé, Togo. Ba yuum loe e mɛ ti a dɛna 'counsellor at Ghana's Permanent Mission n boi Geneva, Switzerland bɔna 1971 yuunɛ la puan. A yuum kelum dɛnabla 'head of Europe, Americas, la Southeast Asia Desk n boi 'Ghana wa ti ba yi'ira solemiine puan ti 'Ministry of Foreign Affairs' n boi 1975 yuunɛ la puan.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-:1-3</ref>
== '''A gɔmena Na'am lahebaarɛ (Politics)''' ==
La yuum de la 1979 yuunɛ la puan zuo coup ti Jerry Rawlings yuum pɔsɛ la ti Limann yuum dikɛ president bo'ora 'People's National Party' gee yuum dɛna mina n yuum suŋɛ 'Kwame Nkrumah'.[5] A yuum kelum ze'ele mɛ sɛla n sɔi la ba yuum ka loe Alhaji Imoru Egala bɔna Supreme Military Council gee ti a kalɛ mi yuum ka paɛ 62%.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-:2-6</ref>
Dr. Limann yuum zɔm kuka la zuo la la 24 September 1979 yuunɛ la puan. A yuum de la sɛla ti ba yiira solemiine puan ti 'economic moderate' gee me yuum kelum suŋera 'Pan-Africanism' duma puti'irɛ la. Ba yuum sa'ɛ e mɛ bɔna coup sɛka ti Rawlings yuum iŋɛ bɔna on 31 December 1981 yuunɛ la puan. Iŋɛ ma'a n yuum de zuo daana bɔna 'third republic of Ghana'.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-7</ref>
1992 yuunɛ la puan n yuum de 'PNDC military rule' la ba'asegɔ gee yuum sa'ɛ Dr. Limann to ka le bɔna 'People's National Convention' tigere lar. A yuuma nyɛ la kalɛ 6.7% loosego la puan.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-:2-6</ref> A yuum suŋeri 'Nkrumahist' duma puti'irɛ wa mɛ bala ta paɛ a kum daarɛ.
== '''Addendum''' ==
Ba yuum sɔɛ paŋa ba'asɛ la bɔna 1979 yuunɛ la puan sɛba ti ba yiira ba solemiine puan ti 'Military intelligence personnel' yuum zuusɛ AFRC nɛreba duma la mɛ. Amaa, Dr. Limman yuum yeti yelemiŋerɛ ka boi ba puan. Bala zuo la yuum basɛ ti a yuum nyɛ la namesegɔ zo'e zo'e bɔna saŋa sɛka ti Rawlings administration yuum dɛna zuo daana la.
== '''A kum la a laarɛ lahebaarɛ (Death and burial)''' ==
Limann tuum tari la ba'asi a niya puan gee ti pooren a yuum ta ki la Yinɛ kum. A pɔga, Fulera Limann yuum dɔgɛ la kɔma bayopɔi: Lariba Montia (née Limann), Baba Limann, Sibi Andan (née Limann), Lida Limann, Daani Limann, Zilla Limann la Salma Limann. A yuum ta ki ti ba lae e la Gwollu n boi Sisala District bɔna Upper West Region 1 March 1998 yuunɛ la puan. Gɔmɔna nyaa yuum tum nɛreba la 'Minister of Defence' Alhaji Mahama Iddrisu ti ha yuum kiŋɛ Ba yire ta pu'usɛ a yu'urɛ la miŋa .<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Hilla_Limann#cite_note-8</ref>
== '''Hilla Limann Foundation''' ==
Hilla Llimann pi'ileŋo bii biŋere la de la itesuŋa ti ba yuum yu'ɛ ka ti ba tɛra ka e yuum di ka na'am yuumpinaasi n de
kutega 2019 puan la. a
S
== Kelum bisɛ kalam wa (See also) ==
Limann gɔmena (government)
== '''Na'asegɔ duma yɛla (Honours)''' ==
Limann yuum nyɛ na'asegɔ ze'ele 'Knight Grand Cross of St Michael la St George ze'ele Elizabeth II, United Kingdom duma pɔgenaba n boi 1981 yuunɛ la puan. Yuum daana miŋa puan nuu ti sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'Yugoslav Great Star' mi yuum ba'asɛ e.
Nyiŋa linki duma (External links)
* Hilla Limann on Ghanaweb
{| class="wikitable"
! colspan="3" |Political offices
|-
| rowspan="1" |Preceded by
Jerry Rawlings
<small>Military Head of state</small>
| rowspan="1" |'''President of Ghana'''
1979 – 1981
| rowspan="1" |Succeeded by
Jerry Rawlings
<small>Military Head of state</small>
|-
! colspan="3" |Party political offices
|-
| rowspan="1" |'''First'''
| rowspan="1" |'''People's National Party presidential candidate'''
1979
|'''''Parties banned'''''
|-
| rowspan="1" |'''First'''
| rowspan="1" |'''People's National Convention presidential candidate'''
1992
| rowspan="1" |Succeeded by
Edward Mahama
|}
[[Buuri Buuri:Nɛra]]
== Viisegɔ lɔgerɔ (References) ==
*
5vcz5pad59vm1yl4axw1svbw6lk6dju
Robert Patrick Baffour
0
2613
18206
18192
2025-07-02T13:24:41Z
Akoleko Atayinɛ
752
/* Tuuma vom yɛla (Career) */
18206
wikitext
text/x-wiki
Ba dɔge Robert Patrick Baffour la 14th May, 1912.
Robert Patrick Baffour, OBE, OV (ba dɔŋɛ e 14 Sigesaa ŋmarega 1912 yuunɛ la puan tari paɛ 6 Siibesuŋɔ ŋmarega 1993 yuunɛ la puan)<ref name=":0">{{Cite web|last=Website and Mobile Development Services (http://uits.knust.edu.gh)|title=Dr. R.P. Baffour - Kwame Nkrumah University of Science and Technology|url=https://www.knust.edu.gh/about/knust/past-vcs/rpbaffour|access-date=2025-06-30|website=www.knust.edu.gh|language=en-gb|archive-date=2015-11-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20151117063903/https://www.knust.edu.gh/about/knust/past-vcs/rpbaffour|url-status=dead}}</ref>, a yuun de la Gaana wa 'engineer', nalegera la yunivisiti administrator Ina n yuun de yia Vice Chancellor bɔna sukuu sɛkabti ba yi'ira solemiine puan ti Kwame Nkrumah University of Science and Technology (KNUST).<ref name=":0" /> <ref name=":1">{{Cite web|title=DR ROBERT PATRICK BAFFOUR: THE FATHER OF ENGINEERING EDUCATION IN AFRICAN SOIL AND INVENTOR OF GHANAIAN-MADE AUTOMOBILE "BOAFO" MOTORS.|url=https://kwekudee-tripdownmemorylane.blogspot.com/2013/11/dr-robert-patrick-baffour-father-of.html|access-date=2025-06-30|website=DR ROBERT PATRICK BAFFOUR}}</ref><ref name=":2">{{Cite web|date=2012-06-05|title=Celebrating a nation builder – Dr. Robert Patrick Baffour @ 100!|url=https://amandlanews.com/celebrating-a-nation-builder-dr-robert-patrick-baffour-100/|access-date=2025-06-30|website=Amandla News|language=en-US}}</ref><ref name=":3">{{Cite web|title=Ghana news - Top local news in Ghana - Graphic Online|url=https://www.graphic.com.gh/|access-date=2025-06-30|website=www.graphic.com.gh|language=en-gb}}</ref>a me yuun de la yia daana 'pioneer' engineering zameseŋɔ puan Gaana so'olum wa.<ref name=":1" /><ref name=":2" />
=== Pɔsega vom yɛla (Early life and education) ===
Robert Patrick Baffour gee ti ba sɛba yi'ira e ti (a.k.a. Papa Andoh) ba yuun dɔŋɛ e la 14 Sigesaa ŋmarega 1912 yuunɛ la puan Elmina puan<ref name=":1" />. A sɔ tuuma yuum boi la British Civil Service, Nigeria puan dɛna sukuu Master duma. Eŋa n yuun de a sɔ Robert Patrick Baffour Andoh la Maria Frederica Adwoa Kane (Okai) bikiima.
A sɔ nu'u sɔ-nyaaba yuun de la Chief Kweku Andoh, Elmina puan yuun tuna Sir Garnet Wolseley's military legeral digera Prempeh I, Kambumbana. Eŋa ti ba yuum loe ti a dɛna 'regent' bo Edina State puan doose la British duma n yuun yese Chief Kobina Gyan basɛ la. Baffour's sɔ nu'u ma-nyaaba yuun de pɔgekiima bo Yaa Na Yakubu I, Dagomba tiŋa ti a yu'urɛ dɛna Napari. Chief Andoh n yuun nyɛ fãi n basɛ kambusi nu'usum ba yuun lɛgeri-na'am digera Prempeh sanseka la gee ti ba yuun bo and Efua Yendi yu'urɛ. Ba yuun kelum mina e la Nana Awuyea.
A ma nu'u ma-nyaaba yuun de la Chief Nii Kofi Okai ze'ele Gbese quarter, Accra, se'em ti ba yuun kɔ'ɔm mina e ti a dɛna Joseph H. Kane. A yuun de la scholar la merchant. Baffour me yuun de la George Emil Eminsang yaaŋa me yaaŋa, eŋa n yuun de 'Western-educated lawyer' bɔna Gold Coast gee ti ba wan yi'ira e ti Gaana wa.
Between 1917 yuunɛ la puan la 1926 yuunɛ la puan tiŋsuka, Baffour yuun kige la sukuu du buuri buuri n boi Ghana la Nigeria: Catholic sukuu, Elmina puan, Okar Government Sukuu, Nigeria puan la Richmond College.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> <ref name=":3" />
Baffour kige Mfantsipim Sukuu nyaa to'e Cambridge Senior Sukuu Certificate gee ka pa'asɛ London Matriculation.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Secondary sukuu pooren, Ina yuun to'e wɔ'ɔri Ina n yuun de sɛla ri ba yi'ira solemiine puan ti 'Civil Service Examination' saŋakana sa. Eŋa n yuun nari ti a naɛ la 'British Civil Service', a yuun loe la sukuu sɛka ti ba yi'ira ka ti Achimota College ti a ta zamese 'engineering', zi'an ti Charles Deakin yuun zamese bii yuun dɛna a pa'ala, a yuun nyɛ 'engineering' pa'ala sukuu la puan.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Eŋa n yuun de Gaana wa yia daana ti a to'e Yunivisiti of London degree, 'mechanical engineering' Gaana tintunu wa puan.<ref name=":1" /><ref name=":2" />
== '''Tuuma vom yɛla (Career)''' ==
'''Engineering and public service'''
Baffour pɔsɛ a yia tuuma bɔna la 'Gold Coast Railways' gee ti pooren ti a yuuma ta lebege pa'ala 'lecturer of engineering' bɔna Achimota sukuu. Iŋa n tum tuunsɛba kankaŋi de la sɛla ti ba yi'ira ti 'Descender gear’, locomotives, '250 classes locomotive' la 'navigational clockwork device' tara bo'ora alupɛlɛ (Aircraft).<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:1-4</ref>
A yuum di kpɛ'ɛŋɔ zo'e zo'e a vom saŋa la puan. Basɛba de la: 'Principal Secretary' bo'ora 'Ministry of Transport' la Communication.[3][4] A yuuma po dɛna la mina n pa'asɛ nɛresɛba n yuum lagum suŋɛ ti ba loe zi'an n nari ti ba iŋɛ 'Akosombo Dam' la 'Tema tiŋa la Harbour, Elmina Fishing Harbour Project, Nautical College hali la 'Black Star Line'.[3][4] Se'em ma'a ti Baffour yuum dɛna tuntuna bɔna 'Accra City Council' a yuum lagum po suŋɛ ti ba iŋɛ 'Ewurakua' la 'King Kong' lɔa la.[3][4] A yuum kelum pa'aɛ sɛba duma n yuum suŋɛ ti ba maalɛ 'Kaneshie Estates'.[3][4]
Sansɛka ti Baffour dɛna zuo daana bɔna tuuma zo'e zo'e puan, bala ma'a saŋa la ti a yuum kelum dɛna zuo daana bo'ora sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'Integrated Iron & Steel Commission' la gee yuum kelum dɛna zuo daana bo'ora sɛla ti ha yi'ira solemiine puan ti 'Ghana Atomic Energy Board'.[3][4]. La de la iŋɛ n yuum nyaŋɛ suŋɛ ti ba yuum nyɛ ligeri pɔsɛ tuunsɛka ti ha yi'ira solemiine puan ti 'Opon Manse Steel Works'.[3][4]
Iŋa n yuum suŋɛ gu sɛla ti ba yuum yi'ira 'Kwabenya Nuclear Plant project' la ti ba da ta'am ba'asɛ hali ti la yuum paɛ ŋmaresi siyoobi la. Sɛla n sɔi la, la yuum de la sɛla n yuum boi bini ti la iŋɛ zaberɛ la Kwame Nkrumah. Ze'ele 1962 yuunɛ la puan, Baffour n yuum de zuo daana n tagelɛ buyoobi ti a dɛna zuo daana 'President' bo'ora sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'General Conference of the International Atomic Energy Agency (IAEA)' la.
'''Vice-chancellor'''
Ba'asegɔ puan, Nkrumah saŋa la puan,bti ba tuuƒdikɛ e ti a dɛna zuo daana ti ba yi'ira solemiine puan ti 'principal' la bɔna sukuu sɛka ti ba yuum yi'ira ka ti 'Kumasi College of Technology' gee ti nananawa ba yi'ira ka ti 'Kwame Nkrumah University of Science and Technology' bɔna 1960 yuunɛ la puan, iŋa n yuum de yia vice-chancellor n boi 1961 yuunɛ la puan.[2] Baffour yuum kelum tum dɛna la 'vice-chancellor' bo'ora 'KNUST' ze'ele 1961 yuunɛ la puan ta paɛ 1967 yuunɛ la puan. Dini yuum iŋɛ la sansɛka ti a yuum ba'asɛ 'principal' tuuma la n boi 1960 yuunɛ la puan ta paɛ 1961 yuunɛ la puan la.[1]
'''Nalɛka yɛla (Politics)'''
La de la Iŋa ti Nkrumah yuum loe e ti a sɔɛ a na'arɛ. Amaa, daaŋɔ sɛka n yuum wa'am bini la de la, nɛreba basɛba yuum kabsakɛ bo e bala naana. Ba'asegɔ puan, ba yuum nyaa ta sa'ɛ e Baffour mɛ paati miŋa puan. La nyaa yuum de la 1979 yuunɛ la puan, ti a yuuma ze'ele a ma'a ti a lɛge gɔmena zuo na'am la.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>
'''Tu'usi tuuma la malema (Arts and culture)'''
A de la mina n yuum po paasɛ sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'national team' bɔna 1952 yuunɛ la puan n boi 'Summer Olympics' n yuum iŋɛ bɔna Helsinki tiŋa puan. Sɛla ti ba yi'ira ti 'aficionado of the arts' la n yuum de sɛla ti a yuuma iŋɛ kankaŋi bɔna sinii itegɔ puan 'film-making' yeleyele wuu “A Day in the life of an African” ti 'British Broadcasting Corporation' duma yuum dikɛ la yese nyiŋa. A yima yuum de la “Progress in Kojokrom” sinii kana wa yuum kɔ'ɔm bɔna zi'an woo n boi Gold Coast.
Ŋwana wa zuo la yuum basɛ mɛ ti teere zo'e zo'e yuum wa'am bɔna sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'local government'<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-7</ref> kelum pa'asɛ ”The Boy Kumasenu”.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> n yuum iŋɛ bɔna a miŋa tiŋa puan, Elmina. A yuuma lagesɛ ta'am basɛ ti ba yuum di kibesi ti ba yi'ira ti 'Edina Korye Kuw' la 'Edina Mpuntu Fekuw'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> A de la Iŋa n yuum bo "Number Seven Asafo Company' yu'urɛ ti la nyaa dɛna 'Nyampafo'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>. Pooren a yuum nyaa ta zamesɛ la sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'homeopathic medicine' ti nananawa a nyaa de la 'amateur'.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref><ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref>
== '''Na'asegɔ duuma yɛla (Awards and honours)''' ==
Eŋa n yuun to'e OBE n de Queen's Coronation na'asegɔ 1953 yuuni la puan. Gee 1979 yuuni la puan, Gaana wa kukazuodaana yuun dikɛ la lagefu iŋɛ ti la doose wuu wara duma la n de se'em Volta puan la.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Gee KNUST duma maalɛ e me wan suŋa suŋa ze'ele ba 'science' deo la n boi zi'a bɔna la.<ref name=":1" /><ref name=":2" />
== A '''miŋa vom yɛla (Personal life)''' ==
A bia, Fritz Baffour, de la lahebarebɔ'ɔra la tɔgetɔgra bii se'em n bisere suseŋa yɛla dagi ma'a gee me kelum pa'asɛ Palimeti nɛreba la puan ze'ele 2009 tari ta paɛ 2016 ) la tɔgum yeleŋɔ zuodaana 'Minister' 2012 yuuni puan ama'asumtiah duma na'am saŋa la 'National Democratic Congress'.
== A '''kum (Death)''' ==
R. P. Baffour yuun ki la Elmina a kum la me yuun dagi bã'a n kū'e 6 Siibedaa ŋmarega 1993 yuunɛ la puan, a yuun de la yuum pinii la diyima 81 years.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Ba yuun pī e la 'Dutch cemetery' Elmina yɔɔrɔ la puan
== Viisegɔ gɔnɔ (References) ==
53podr6ot9d8tl2p351hb9l5hxd4sm9
18209
18206
2025-07-02T13:29:03Z
Akolpoka
244
Added categories
18209
wikitext
text/x-wiki
Ba dɔge Robert Patrick Baffour la 14th May, 1912.
Robert Patrick Baffour, OBE, OV (ba dɔŋɛ e 14 Sigesaa ŋmarega 1912 yuunɛ la puan tari paɛ 6 Siibesuŋɔ ŋmarega 1993 yuunɛ la puan)<ref name=":0">{{Cite web|last=Website and Mobile Development Services (http://uits.knust.edu.gh)|title=Dr. R.P. Baffour - Kwame Nkrumah University of Science and Technology|url=https://www.knust.edu.gh/about/knust/past-vcs/rpbaffour|access-date=2025-06-30|website=www.knust.edu.gh|language=en-gb|archive-date=2015-11-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20151117063903/https://www.knust.edu.gh/about/knust/past-vcs/rpbaffour|url-status=dead}}</ref>, a yuun de la Gaana wa 'engineer', nalegera la yunivisiti administrator Ina n yuun de yia Vice Chancellor bɔna sukuu sɛkabti ba yi'ira solemiine puan ti Kwame Nkrumah University of Science and Technology (KNUST).<ref name=":0" /> <ref name=":1">{{Cite web|title=DR ROBERT PATRICK BAFFOUR: THE FATHER OF ENGINEERING EDUCATION IN AFRICAN SOIL AND INVENTOR OF GHANAIAN-MADE AUTOMOBILE "BOAFO" MOTORS.|url=https://kwekudee-tripdownmemorylane.blogspot.com/2013/11/dr-robert-patrick-baffour-father-of.html|access-date=2025-06-30|website=DR ROBERT PATRICK BAFFOUR}}</ref><ref name=":2">{{Cite web|date=2012-06-05|title=Celebrating a nation builder – Dr. Robert Patrick Baffour @ 100!|url=https://amandlanews.com/celebrating-a-nation-builder-dr-robert-patrick-baffour-100/|access-date=2025-06-30|website=Amandla News|language=en-US}}</ref><ref name=":3">{{Cite web|title=Ghana news - Top local news in Ghana - Graphic Online|url=https://www.graphic.com.gh/|access-date=2025-06-30|website=www.graphic.com.gh|language=en-gb}}</ref>a me yuun de la yia daana 'pioneer' engineering zameseŋɔ puan Gaana so'olum wa.<ref name=":1" /><ref name=":2" />
=== Pɔsega vom yɛla (Early life and education) ===
Robert Patrick Baffour gee ti ba sɛba yi'ira e ti (a.k.a. Papa Andoh) ba yuun dɔŋɛ e la 14 Sigesaa ŋmarega 1912 yuunɛ la puan Elmina puan<ref name=":1" />. A sɔ tuuma yuum boi la British Civil Service, Nigeria puan dɛna sukuu Master duma. Eŋa n yuun de a sɔ Robert Patrick Baffour Andoh la Maria Frederica Adwoa Kane (Okai) bikiima.
A sɔ nu'u sɔ-nyaaba yuun de la Chief Kweku Andoh, Elmina puan yuun tuna Sir Garnet Wolseley's military legeral digera Prempeh I, Kambumbana. Eŋa ti ba yuum loe ti a dɛna 'regent' bo Edina State puan doose la British duma n yuun yese Chief Kobina Gyan basɛ la. Baffour's sɔ nu'u ma-nyaaba yuun de pɔgekiima bo Yaa Na Yakubu I, Dagomba tiŋa ti a yu'urɛ dɛna Napari. Chief Andoh n yuun nyɛ fãi n basɛ kambusi nu'usum ba yuun lɛgeri-na'am digera Prempeh sanseka la gee ti ba yuun bo and Efua Yendi yu'urɛ. Ba yuun kelum mina e la Nana Awuyea.
A ma nu'u ma-nyaaba yuun de la Chief Nii Kofi Okai ze'ele Gbese quarter, Accra, se'em ti ba yuun kɔ'ɔm mina e ti a dɛna Joseph H. Kane. A yuun de la scholar la merchant. Baffour me yuun de la George Emil Eminsang yaaŋa me yaaŋa, eŋa n yuun de 'Western-educated lawyer' bɔna Gold Coast gee ti ba wan yi'ira e ti Gaana wa.
Between 1917 yuunɛ la puan la 1926 yuunɛ la puan tiŋsuka, Baffour yuun kige la sukuu du buuri buuri n boi Ghana la Nigeria: Catholic sukuu, Elmina puan, Okar Government Sukuu, Nigeria puan la Richmond College.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> <ref name=":3" />
Baffour kige Mfantsipim Sukuu nyaa to'e Cambridge Senior Sukuu Certificate gee ka pa'asɛ London Matriculation.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Secondary sukuu pooren, Ina yuun to'e wɔ'ɔri Ina n yuun de sɛla ri ba yi'ira solemiine puan ti 'Civil Service Examination' saŋakana sa. Eŋa n yuun nari ti a naɛ la 'British Civil Service', a yuun loe la sukuu sɛka ti ba yi'ira ka ti Achimota College ti a ta zamese 'engineering', zi'an ti Charles Deakin yuun zamese bii yuun dɛna a pa'ala, a yuun nyɛ 'engineering' pa'ala sukuu la puan.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Eŋa n yuun de Gaana wa yia daana ti a to'e Yunivisiti of London degree, 'mechanical engineering' Gaana tintunu wa puan.<ref name=":1" /><ref name=":2" />
== '''Tuuma vom yɛla (Career)''' ==
'''Engineering and public service'''
Baffour pɔsɛ a yia tuuma bɔna la 'Gold Coast Railways' gee ti pooren ti a yuuma ta lebege pa'ala 'lecturer of engineering' bɔna Achimota sukuu. Iŋa n tum tuunsɛba kankaŋi de la sɛla ti ba yi'ira ti 'Descender gear’, locomotives, '250 classes locomotive' la 'navigational clockwork device' tara bo'ora alupɛlɛ (Aircraft).<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:1-4</ref>
A yuum di kpɛ'ɛŋɔ zo'e zo'e a vom saŋa la puan. Basɛba de la: 'Principal Secretary' bo'ora 'Ministry of Transport' la Communication.[3][4] A yuuma po dɛna la mina n pa'asɛ nɛresɛba n yuum lagum suŋɛ ti ba loe zi'an n nari ti ba iŋɛ 'Akosombo Dam' la 'Tema tiŋa la Harbour, Elmina Fishing Harbour Project, Nautical College hali la 'Black Star Line'.[3][4] Se'em ma'a ti Baffour yuum dɛna tuntuna bɔna 'Accra City Council' a yuum lagum po suŋɛ ti ba iŋɛ 'Ewurakua' la 'King Kong' lɔa la.[3][4] A yuum kelum pa'aɛ sɛba duma n yuum suŋɛ ti ba maalɛ 'Kaneshie Estates'.[3][4]
Sansɛka ti Baffour dɛna zuo daana bɔna tuuma zo'e zo'e puan, bala ma'a saŋa la ti a yuum kelum dɛna zuo daana bo'ora sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'Integrated Iron & Steel Commission' la gee yuum kelum dɛna zuo daana bo'ora sɛla ti ha yi'ira solemiine puan ti 'Ghana Atomic Energy Board'.[3][4]. La de la iŋɛ n yuum nyaŋɛ suŋɛ ti ba yuum nyɛ ligeri pɔsɛ tuunsɛka ti ha yi'ira solemiine puan ti 'Opon Manse Steel Works'.[3][4]
Iŋa n yuum suŋɛ gu sɛla ti ba yuum yi'ira 'Kwabenya Nuclear Plant project' la ti ba da ta'am ba'asɛ hali ti la yuum paɛ ŋmaresi siyoobi la. Sɛla n sɔi la, la yuum de la sɛla n yuum boi bini ti la iŋɛ zaberɛ la Kwame Nkrumah. Ze'ele 1962 yuunɛ la puan, Baffour n yuum de zuo daana n tagelɛ buyoobi ti a dɛna zuo daana 'President' bo'ora sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'General Conference of the International Atomic Energy Agency (IAEA)' la.
'''Vice-chancellor'''
Ba'asegɔ puan, Nkrumah saŋa la puan,bti ba tuuƒdikɛ e ti a dɛna zuo daana ti ba yi'ira solemiine puan ti 'principal' la bɔna sukuu sɛka ti ba yuum yi'ira ka ti 'Kumasi College of Technology' gee ti nananawa ba yi'ira ka ti 'Kwame Nkrumah University of Science and Technology' bɔna 1960 yuunɛ la puan, iŋa n yuum de yia vice-chancellor n boi 1961 yuunɛ la puan.[2] Baffour yuum kelum tum dɛna la 'vice-chancellor' bo'ora 'KNUST' ze'ele 1961 yuunɛ la puan ta paɛ 1967 yuunɛ la puan. Dini yuum iŋɛ la sansɛka ti a yuum ba'asɛ 'principal' tuuma la n boi 1960 yuunɛ la puan ta paɛ 1961 yuunɛ la puan la.[1]
'''Nalɛka yɛla (Politics)'''
La de la Iŋa ti Nkrumah yuum loe e ti a sɔɛ a na'arɛ. Amaa, daaŋɔ sɛka n yuum wa'am bini la de la, nɛreba basɛba yuum kabsakɛ bo e bala naana. Ba'asegɔ puan, ba yuum nyaa ta sa'ɛ e Baffour mɛ paati miŋa puan. La nyaa yuum de la 1979 yuunɛ la puan, ti a yuuma ze'ele a ma'a ti a lɛge gɔmena zuo na'am la.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>
'''Tu'usi tuuma la malema (Arts and culture)'''
A de la mina n yuum po paasɛ sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'national team' bɔna 1952 yuunɛ la puan n boi 'Summer Olympics' n yuum iŋɛ bɔna Helsinki tiŋa puan. Sɛla ti ba yi'ira ti 'aficionado of the arts' la n yuum de sɛla ti a yuuma iŋɛ kankaŋi bɔna sinii itegɔ puan 'film-making' yeleyele wuu “A Day in the life of an African” ti 'British Broadcasting Corporation' duma yuum dikɛ la yese nyiŋa. A yima yuum de la “Progress in Kojokrom” sinii kana wa yuum kɔ'ɔm bɔna zi'an woo n boi Gold Coast.
Ŋwana wa zuo la yuum basɛ mɛ ti teere zo'e zo'e yuum wa'am bɔna sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'local government'<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-7</ref> kelum pa'asɛ ”The Boy Kumasenu”.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> n yuum iŋɛ bɔna a miŋa tiŋa puan, Elmina. A yuuma lagesɛ ta'am basɛ ti ba yuum di kibesi ti ba yi'ira ti 'Edina Korye Kuw' la 'Edina Mpuntu Fekuw'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> A de la Iŋa n yuum bo "Number Seven Asafo Company' yu'urɛ ti la nyaa dɛna 'Nyampafo'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>. Pooren a yuum nyaa ta zamesɛ la sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'homeopathic medicine' ti nananawa a nyaa de la 'amateur'.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref><ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref>
== '''Na'asegɔ duuma yɛla (Awards and honours)''' ==
Eŋa n yuun to'e OBE n de Queen's Coronation na'asegɔ 1953 yuuni la puan. Gee 1979 yuuni la puan, Gaana wa kukazuodaana yuun dikɛ la lagefu iŋɛ ti la doose wuu wara duma la n de se'em Volta puan la.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Gee KNUST duma maalɛ e me wan suŋa suŋa ze'ele ba 'science' deo la n boi zi'a bɔna la.<ref name=":1" /><ref name=":2" />
== A '''miŋa vom yɛla (Personal life)''' ==
A bia, Fritz Baffour, de la lahebarebɔ'ɔra la tɔgetɔgra bii se'em n bisere suseŋa yɛla dagi ma'a gee me kelum pa'asɛ Palimeti nɛreba la puan ze'ele 2009 tari ta paɛ 2016 ) la tɔgum yeleŋɔ zuodaana 'Minister' 2012 yuuni puan ama'asumtiah duma na'am saŋa la 'National Democratic Congress'.
== A '''kum (Death)''' ==
R. P. Baffour yuun ki la Elmina a kum la me yuun dagi bã'a n kū'e 6 Siibedaa ŋmarega 1993 yuunɛ la puan, a yuun de la yuum pinii la diyima 81 years.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Ba yuun pī e la 'Dutch cemetery' Elmina yɔɔrɔ la puan
[[Buuri Buuri:nɛra]]
== Viisegɔ gɔnɔ (References) ==
3v24gnj26t4suyz19fygg8rtzos7xre
18211
18209
2025-07-02T13:35:39Z
Akoleko Atayinɛ
752
Added content
18211
wikitext
text/x-wiki
Ba dɔge Robert Patrick Baffour la 14th May, 1912.
Robert Patrick Baffour, OBE, OV (ba dɔŋɛ e 14 Sigesaa ŋmarega 1912 yuunɛ la puan tari paɛ 6 Siibesuŋɔ ŋmarega 1993 yuunɛ la puan)<ref name=":0">{{Cite web|last=Website and Mobile Development Services (http://uits.knust.edu.gh)|title=Dr. R.P. Baffour - Kwame Nkrumah University of Science and Technology|url=https://www.knust.edu.gh/about/knust/past-vcs/rpbaffour|access-date=2025-06-30|website=www.knust.edu.gh|language=en-gb|archive-date=2015-11-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20151117063903/https://www.knust.edu.gh/about/knust/past-vcs/rpbaffour|url-status=dead}}</ref>, a yuun de la Gaana wa 'engineer', nalegera la yunivisiti administrator Ina n yuun de yia Vice Chancellor bɔna sukuu sɛkabti ba yi'ira solemiine puan ti Kwame Nkrumah University of Science and Technology (KNUST).<ref name=":0" /> <ref name=":1">{{Cite web|title=DR ROBERT PATRICK BAFFOUR: THE FATHER OF ENGINEERING EDUCATION IN AFRICAN SOIL AND INVENTOR OF GHANAIAN-MADE AUTOMOBILE "BOAFO" MOTORS.|url=https://kwekudee-tripdownmemorylane.blogspot.com/2013/11/dr-robert-patrick-baffour-father-of.html|access-date=2025-06-30|website=DR ROBERT PATRICK BAFFOUR}}</ref><ref name=":2">{{Cite web|date=2012-06-05|title=Celebrating a nation builder – Dr. Robert Patrick Baffour @ 100!|url=https://amandlanews.com/celebrating-a-nation-builder-dr-robert-patrick-baffour-100/|access-date=2025-06-30|website=Amandla News|language=en-US}}</ref><ref name=":3">{{Cite web|title=Ghana news - Top local news in Ghana - Graphic Online|url=https://www.graphic.com.gh/|access-date=2025-06-30|website=www.graphic.com.gh|language=en-gb}}</ref>a me yuun de la yia daana 'pioneer' engineering zameseŋɔ puan Gaana so'olum wa.<ref name=":1" /><ref name=":2" />
=== Pɔsega vom yɛla (Early life and education) ===
Robert Patrick Baffour gee ti ba sɛba yi'ira e ti (a.k.a. Papa Andoh) ba yuun dɔŋɛ e la 14 Sigesaa ŋmarega 1912 yuunɛ la puan Elmina puan<ref name=":1" />. A sɔ tuuma yuum boi la British Civil Service, Nigeria puan dɛna sukuu Master duma. Eŋa n yuun de a sɔ Robert Patrick Baffour Andoh la Maria Frederica Adwoa Kane (Okai) bikiima.
A sɔ nu'u sɔ-nyaaba yuun de la Chief Kweku Andoh, Elmina puan yuun tuna Sir Garnet Wolseley's military legeral digera Prempeh I, Kambumbana. Eŋa ti ba yuum loe ti a dɛna 'regent' bo Edina State puan doose la British duma n yuun yese Chief Kobina Gyan basɛ la. Baffour's sɔ nu'u ma-nyaaba yuun de pɔgekiima bo Yaa Na Yakubu I, Dagomba tiŋa ti a yu'urɛ dɛna Napari. Chief Andoh n yuun nyɛ fãi n basɛ kambusi nu'usum ba yuun lɛgeri-na'am digera Prempeh sanseka la gee ti ba yuun bo and Efua Yendi yu'urɛ. Ba yuun kelum mina e la Nana Awuyea.
A ma nu'u ma-nyaaba yuun de la Chief Nii Kofi Okai ze'ele Gbese quarter, Accra, se'em ti ba yuun kɔ'ɔm mina e ti a dɛna Joseph H. Kane. A yuun de la scholar la merchant. Baffour me yuun de la George Emil Eminsang yaaŋa me yaaŋa, eŋa n yuun de 'Western-educated lawyer' bɔna Gold Coast gee ti ba wan yi'ira e ti Gaana wa.
Between 1917 yuunɛ la puan la 1926 yuunɛ la puan tiŋsuka, Baffour yuun kige la sukuu du buuri buuri n boi Ghana la Nigeria: Catholic sukuu, Elmina puan, Okar Government Sukuu, Nigeria puan la Richmond College.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> <ref name=":3" />
Baffour kige Mfantsipim Sukuu nyaa to'e Cambridge Senior Sukuu Certificate gee ka pa'asɛ London Matriculation.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Secondary sukuu pooren, Ina yuun to'e wɔ'ɔri Ina n yuun de sɛla ri ba yi'ira solemiine puan ti 'Civil Service Examination' saŋakana sa. Eŋa n yuun nari ti a naɛ la 'British Civil Service', a yuun loe la sukuu sɛka ti ba yi'ira ka ti Achimota College ti a ta zamese 'engineering', zi'an ti Charles Deakin yuun zamese bii yuun dɛna a pa'ala, a yuun nyɛ 'engineering' pa'ala sukuu la puan.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Eŋa n yuun de Gaana wa yia daana ti a to'e Yunivisiti of London degree, 'mechanical engineering' Gaana tintunu wa puan.<ref name=":1" /><ref name=":2" />
== '''Tuuma vom yɛla (Career)''' ==
'''Engineering and public service'''
Baffour pɔsɛ a yia tuuma bɔna la 'Gold Coast Railways' gee ti pooren ti a yuuma ta lebege pa'ala 'lecturer of engineering' bɔna Achimota sukuu. Iŋa n tum tuunsɛba kankaŋi de la sɛla ti ba yi'ira ti 'Descender gear’, locomotives, '250 classes locomotive' la 'navigational clockwork device' tara bo'ora alupɛlɛ (Aircraft).<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:1-4</ref>
A yuum di kpɛ'ɛŋɔ zo'e zo'e a vom saŋa la puan. Basɛba de la: 'Principal Secretary' bo'ora 'Ministry of Transport' la Communication.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> A yuuma po dɛna la mina n pa'asɛ nɛresɛba n yuum lagum suŋɛ ti ba loe zi'an n nari ti ba iŋɛ 'Akosombo Dam' la 'Tema tiŋa la Harbour, Elmina Fishing Harbour Project, Nautical College hali la 'Black Star Line'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> Se'em ma'a ti Baffour yuum dɛna tuntuna bɔna 'Accra City Council' a yuum lagum po suŋɛ ti ba iŋɛ 'Ewurakua' la 'King Kong' lɔa la.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> A yuum kelum pa'aɛ sɛba duma n yuum suŋɛ ti ba maalɛ 'Kaneshie Estates'.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>
Sansɛka ti Baffour dɛna zuo daana bɔna tuuma zo'e zo'e puan, bala ma'a saŋa la ti a yuum kelum dɛna zuo daana bo'ora sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'Integrated Iron & Steel Commission' la gee yuum kelum dɛna zuo daana bo'ora sɛla ti ha yi'ira solemiine puan ti 'Ghana Atomic Energy Board'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>. La de la iŋɛ n yuum nyaŋɛ suŋɛ ti ba yuum nyɛ ligeri pɔsɛ tuunsɛka ti ha yi'ira solemiine puan ti 'Opon Manse Steel Works'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>
Iŋa n yuum suŋɛ gu sɛla ti ba yuum yi'ira 'Kwabenya Nuclear Plant project' la ti ba da ta'am ba'asɛ hali ti la yuum paɛ ŋmaresi siyoobi la. Sɛla n sɔi la, la yuum de la sɛla n yuum boi bini ti la iŋɛ zaberɛ la Kwame Nkrumah. Ze'ele 1962 yuunɛ la puan, Baffour n yuum de zuo daana n tagelɛ buyoobi ti a dɛna zuo daana 'President' bo'ora sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'General Conference of the International Atomic Energy Agency (IAEA)' la.
'''Vice-chancellor'''
Ba'asegɔ puan, Nkrumah saŋa la puan,bti ba tuuƒdikɛ e ti a dɛna zuo daana ti ba yi'ira solemiine puan ti 'principal' la bɔna sukuu sɛka ti ba yuum yi'ira ka ti 'Kumasi College of Technology' gee ti nananawa ba yi'ira ka ti 'Kwame Nkrumah University of Science and Technology' bɔna 1960 yuunɛ la puan, iŋa n yuum de yia vice-chancellor n boi 1961 yuunɛ la puan.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref> Baffour yuum kelum tum dɛna la 'vice-chancellor' bo'ora 'KNUST' ze'ele 1961 yuunɛ la puan ta paɛ 1967 yuunɛ la puan. Dini yuum iŋɛ la sansɛka ti a yuum ba'asɛ 'principal' tuuma la n boi 1960 yuunɛ la puan ta paɛ 1961 yuunɛ la puan la<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-About-1</ref>
'''Nalɛka yɛla (Politics)'''
La de la Iŋa ti Nkrumah yuum loe e ti a sɔɛ a na'arɛ. Amaa, daaŋɔ sɛka n yuum wa'am bini la de la, nɛreba basɛba yuum kabsakɛ bo e bala naana. Ba'asegɔ puan, ba yuum nyaa ta sa'ɛ e Baffour mɛ paati miŋa puan. La nyaa yuum de la 1979 yuunɛ la puan, ti a yuuma ze'ele a ma'a ti a lɛge gɔmena zuo na'am la.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>
'''Tu'usi tuuma la malema (Arts and culture)'''
A de la mina n yuum po paasɛ sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'national team' bɔna 1952 yuunɛ la puan n boi 'Summer Olympics' n yuum iŋɛ bɔna Helsinki tiŋa puan. Sɛla ti ba yi'ira ti 'aficionado of the arts' la n yuum de sɛla ti a yuuma iŋɛ kankaŋi bɔna sinii itegɔ puan 'film-making' yeleyele wuu “A Day in the life of an African” ti 'British Broadcasting Corporation' duma yuum dikɛ la yese nyiŋa. A yima yuum de la “Progress in Kojokrom” sinii kana wa yuum kɔ'ɔm bɔna zi'an woo n boi Gold Coast.
Ŋwana wa zuo la yuum basɛ mɛ ti teere zo'e zo'e yuum wa'am bɔna sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'local government'<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-7</ref> kelum pa'asɛ ”The Boy Kumasenu”.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> n yuum iŋɛ bɔna a miŋa tiŋa puan, Elmina. A yuuma lagesɛ ta'am basɛ ti ba yuum di kibesi ti ba yi'ira ti 'Edina Korye Kuw' la 'Edina Mpuntu Fekuw'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> A de la Iŋa n yuum bo "Number Seven Asafo Company' yu'urɛ ti la nyaa dɛna 'Nyampafo'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>. Pooren a yuum nyaa ta zamesɛ la sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'homeopathic medicine' ti nananawa a nyaa de la 'amateur'.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref><ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref>
== '''Na'asegɔ duuma yɛla (Awards and honours)''' ==
Eŋa n yuun to'e OBE n de Queen's Coronation na'asegɔ 1953 yuuni la puan. Gee 1979 yuuni la puan, Gaana wa kukazuodaana yuun dikɛ la lagefu iŋɛ ti la doose wuu wara duma la n de se'em Volta puan la.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Gee KNUST duma maalɛ e me wan suŋa suŋa ze'ele ba 'science' deo la n boi zi'a bɔna la.<ref name=":1" /><ref name=":2" />
== A '''miŋa vom yɛla (Personal life)''' ==
A bia, Fritz Baffour, de la lahebarebɔ'ɔra la tɔgetɔgra bii se'em n bisere suseŋa yɛla dagi ma'a gee me kelum pa'asɛ Palimeti nɛreba la puan ze'ele 2009 tari ta paɛ 2016 ) la tɔgum yeleŋɔ zuodaana 'Minister' 2012 yuuni puan ama'asumtiah duma na'am saŋa la 'National Democratic Congress'.
== A '''kum (Death)''' ==
R. P. Baffour yuun ki la Elmina a kum la me yuun dagi bã'a n kū'e 6 Siibedaa ŋmarega 1993 yuunɛ la puan, a yuun de la yuum pinii la diyima 81 years.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Ba yuun pī e la 'Dutch cemetery' Elmina yɔɔrɔ la puan
[[Buuri Buuri:nɛra]]
== Viisegɔ gɔnɔ (References) ==
o3vjcpkzantlfc4fkgixfv5k3x5s3k5
18214
18211
2025-07-02T14:40:10Z
Akolpoka
244
Databox added
18214
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Ba dɔge Robert Patrick Baffour la 14th May, 1912.
Robert Patrick Baffour, OBE, OV (ba dɔŋɛ e 14 Sigesaa ŋmarega 1912 yuunɛ la puan tari paɛ 6 Siibesuŋɔ ŋmarega 1993 yuunɛ la puan)<ref name=":0">{{Cite web|last=Website and Mobile Development Services (http://uits.knust.edu.gh)|title=Dr. R.P. Baffour - Kwame Nkrumah University of Science and Technology|url=https://www.knust.edu.gh/about/knust/past-vcs/rpbaffour|access-date=2025-06-30|website=www.knust.edu.gh|language=en-gb|archive-date=2015-11-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20151117063903/https://www.knust.edu.gh/about/knust/past-vcs/rpbaffour|url-status=dead}}</ref>, a yuun de la Gaana wa 'engineer', nalegera la yunivisiti administrator Ina n yuun de yia Vice Chancellor bɔna sukuu sɛkabti ba yi'ira solemiine puan ti Kwame Nkrumah University of Science and Technology (KNUST).<ref name=":0" /> <ref name=":1">{{Cite web|title=DR ROBERT PATRICK BAFFOUR: THE FATHER OF ENGINEERING EDUCATION IN AFRICAN SOIL AND INVENTOR OF GHANAIAN-MADE AUTOMOBILE "BOAFO" MOTORS.|url=https://kwekudee-tripdownmemorylane.blogspot.com/2013/11/dr-robert-patrick-baffour-father-of.html|access-date=2025-06-30|website=DR ROBERT PATRICK BAFFOUR}}</ref><ref name=":2">{{Cite web|date=2012-06-05|title=Celebrating a nation builder – Dr. Robert Patrick Baffour @ 100!|url=https://amandlanews.com/celebrating-a-nation-builder-dr-robert-patrick-baffour-100/|access-date=2025-06-30|website=Amandla News|language=en-US}}</ref><ref name=":3">{{Cite web|title=Ghana news - Top local news in Ghana - Graphic Online|url=https://www.graphic.com.gh/|access-date=2025-06-30|website=www.graphic.com.gh|language=en-gb}}</ref>a me yuun de la yia daana 'pioneer' engineering zameseŋɔ puan Gaana so'olum wa.<ref name=":1" /><ref name=":2" />
=== Pɔsega vom yɛla (Early life and education) ===
Robert Patrick Baffour gee ti ba sɛba yi'ira e ti (a.k.a. Papa Andoh) ba yuun dɔŋɛ e la 14 Sigesaa ŋmarega 1912 yuunɛ la puan Elmina puan<ref name=":1" />. A sɔ tuuma yuum boi la British Civil Service, Nigeria puan dɛna sukuu Master duma. Eŋa n yuun de a sɔ Robert Patrick Baffour Andoh la Maria Frederica Adwoa Kane (Okai) bikiima.
A sɔ nu'u sɔ-nyaaba yuun de la Chief Kweku Andoh, Elmina puan yuun tuna Sir Garnet Wolseley's military legeral digera Prempeh I, Kambumbana. Eŋa ti ba yuum loe ti a dɛna 'regent' bo Edina State puan doose la British duma n yuun yese Chief Kobina Gyan basɛ la. Baffour's sɔ nu'u ma-nyaaba yuun de pɔgekiima bo Yaa Na Yakubu I, Dagomba tiŋa ti a yu'urɛ dɛna Napari. Chief Andoh n yuun nyɛ fãi n basɛ kambusi nu'usum ba yuun lɛgeri-na'am digera Prempeh sanseka la gee ti ba yuun bo and Efua Yendi yu'urɛ. Ba yuun kelum mina e la Nana Awuyea.
A ma nu'u ma-nyaaba yuun de la Chief Nii Kofi Okai ze'ele Gbese quarter, Accra, se'em ti ba yuun kɔ'ɔm mina e ti a dɛna Joseph H. Kane. A yuun de la scholar la merchant. Baffour me yuun de la George Emil Eminsang yaaŋa me yaaŋa, eŋa n yuun de 'Western-educated lawyer' bɔna Gold Coast gee ti ba wan yi'ira e ti Gaana wa.
Between 1917 yuunɛ la puan la 1926 yuunɛ la puan tiŋsuka, Baffour yuun kige la sukuu du buuri buuri n boi Ghana la Nigeria: Catholic sukuu, Elmina puan, Okar Government Sukuu, Nigeria puan la Richmond College.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> <ref name=":3" />
Baffour kige Mfantsipim Sukuu nyaa to'e Cambridge Senior Sukuu Certificate gee ka pa'asɛ London Matriculation.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Secondary sukuu pooren, Ina yuun to'e wɔ'ɔri Ina n yuun de sɛla ri ba yi'ira solemiine puan ti 'Civil Service Examination' saŋakana sa. Eŋa n yuun nari ti a naɛ la 'British Civil Service', a yuun loe la sukuu sɛka ti ba yi'ira ka ti Achimota College ti a ta zamese 'engineering', zi'an ti Charles Deakin yuun zamese bii yuun dɛna a pa'ala, a yuun nyɛ 'engineering' pa'ala sukuu la puan.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Eŋa n yuun de Gaana wa yia daana ti a to'e Yunivisiti of London degree, 'mechanical engineering' Gaana tintunu wa puan.<ref name=":1" /><ref name=":2" />
== '''Tuuma vom yɛla (Career)''' ==
'''Engineering and public service'''
Baffour pɔsɛ a yia tuuma bɔna la 'Gold Coast Railways' gee ti pooren ti a yuuma ta lebege pa'ala 'lecturer of engineering' bɔna Achimota sukuu. Iŋa n tum tuunsɛba kankaŋi de la sɛla ti ba yi'ira ti 'Descender gear’, locomotives, '250 classes locomotive' la 'navigational clockwork device' tara bo'ora alupɛlɛ (Aircraft).<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:1-4</ref>
A yuum di kpɛ'ɛŋɔ zo'e zo'e a vom saŋa la puan. Basɛba de la: 'Principal Secretary' bo'ora 'Ministry of Transport' la Communication.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> A yuuma po dɛna la mina n pa'asɛ nɛresɛba n yuum lagum suŋɛ ti ba loe zi'an n nari ti ba iŋɛ 'Akosombo Dam' la 'Tema tiŋa la Harbour, Elmina Fishing Harbour Project, Nautical College hali la 'Black Star Line'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> Se'em ma'a ti Baffour yuum dɛna tuntuna bɔna 'Accra City Council' a yuum lagum po suŋɛ ti ba iŋɛ 'Ewurakua' la 'King Kong' lɔa la.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> A yuum kelum pa'aɛ sɛba duma n yuum suŋɛ ti ba maalɛ 'Kaneshie Estates'.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>
Sansɛka ti Baffour dɛna zuo daana bɔna tuuma zo'e zo'e puan, bala ma'a saŋa la ti a yuum kelum dɛna zuo daana bo'ora sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'Integrated Iron & Steel Commission' la gee yuum kelum dɛna zuo daana bo'ora sɛla ti ha yi'ira solemiine puan ti 'Ghana Atomic Energy Board'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>. La de la iŋɛ n yuum nyaŋɛ suŋɛ ti ba yuum nyɛ ligeri pɔsɛ tuunsɛka ti ha yi'ira solemiine puan ti 'Opon Manse Steel Works'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>
Iŋa n yuum suŋɛ gu sɛla ti ba yuum yi'ira 'Kwabenya Nuclear Plant project' la ti ba da ta'am ba'asɛ hali ti la yuum paɛ ŋmaresi siyoobi la. Sɛla n sɔi la, la yuum de la sɛla n yuum boi bini ti la iŋɛ zaberɛ la Kwame Nkrumah. Ze'ele 1962 yuunɛ la puan, Baffour n yuum de zuo daana n tagelɛ buyoobi ti a dɛna zuo daana 'President' bo'ora sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'General Conference of the International Atomic Energy Agency (IAEA)' la.
'''Vice-chancellor'''
Ba'asegɔ puan, Nkrumah saŋa la puan,bti ba tuuƒdikɛ e ti a dɛna zuo daana ti ba yi'ira solemiine puan ti 'principal' la bɔna sukuu sɛka ti ba yuum yi'ira ka ti 'Kumasi College of Technology' gee ti nananawa ba yi'ira ka ti 'Kwame Nkrumah University of Science and Technology' bɔna 1960 yuunɛ la puan, iŋa n yuum de yia vice-chancellor n boi 1961 yuunɛ la puan.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref> Baffour yuum kelum tum dɛna la 'vice-chancellor' bo'ora 'KNUST' ze'ele 1961 yuunɛ la puan ta paɛ 1967 yuunɛ la puan. Dini yuum iŋɛ la sansɛka ti a yuum ba'asɛ 'principal' tuuma la n boi 1960 yuunɛ la puan ta paɛ 1961 yuunɛ la puan la<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-About-1</ref>
'''Nalɛka yɛla (Politics)'''
La de la Iŋa ti Nkrumah yuum loe e ti a sɔɛ a na'arɛ. Amaa, daaŋɔ sɛka n yuum wa'am bini la de la, nɛreba basɛba yuum kabsakɛ bo e bala naana. Ba'asegɔ puan, ba yuum nyaa ta sa'ɛ e Baffour mɛ paati miŋa puan. La nyaa yuum de la 1979 yuunɛ la puan, ti a yuuma ze'ele a ma'a ti a lɛge gɔmena zuo na'am la.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>
'''Tu'usi tuuma la malema (Arts and culture)'''
A de la mina n yuum po paasɛ sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'national team' bɔna 1952 yuunɛ la puan n boi 'Summer Olympics' n yuum iŋɛ bɔna Helsinki tiŋa puan. Sɛla ti ba yi'ira ti 'aficionado of the arts' la n yuum de sɛla ti a yuuma iŋɛ kankaŋi bɔna sinii itegɔ puan 'film-making' yeleyele wuu “A Day in the life of an African” ti 'British Broadcasting Corporation' duma yuum dikɛ la yese nyiŋa. A yima yuum de la “Progress in Kojokrom” sinii kana wa yuum kɔ'ɔm bɔna zi'an woo n boi Gold Coast.
Ŋwana wa zuo la yuum basɛ mɛ ti teere zo'e zo'e yuum wa'am bɔna sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'local government'<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-7</ref> kelum pa'asɛ ”The Boy Kumasenu”.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> n yuum iŋɛ bɔna a miŋa tiŋa puan, Elmina. A yuuma lagesɛ ta'am basɛ ti ba yuum di kibesi ti ba yi'ira ti 'Edina Korye Kuw' la 'Edina Mpuntu Fekuw'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> A de la Iŋa n yuum bo "Number Seven Asafo Company' yu'urɛ ti la nyaa dɛna 'Nyampafo'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>. Pooren a yuum nyaa ta zamesɛ la sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'homeopathic medicine' ti nananawa a nyaa de la 'amateur'.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref><ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref>
== '''Na'asegɔ duuma yɛla (Awards and honours)''' ==
Eŋa n yuun to'e OBE n de Queen's Coronation na'asegɔ 1953 yuuni la puan. Gee 1979 yuuni la puan, Gaana wa kukazuodaana yuun dikɛ la lagefu iŋɛ ti la doose wuu wara duma la n de se'em Volta puan la.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Gee KNUST duma maalɛ e me wan suŋa suŋa ze'ele ba 'science' deo la n boi zi'a bɔna la.<ref name=":1" /><ref name=":2" />
== A '''miŋa vom yɛla (Personal life)''' ==
A bia, Fritz Baffour, de la lahebarebɔ'ɔra la tɔgetɔgra bii se'em n bisere suseŋa yɛla dagi ma'a gee me kelum pa'asɛ Palimeti nɛreba la puan ze'ele 2009 tari ta paɛ 2016 ) la tɔgum yeleŋɔ zuodaana 'Minister' 2012 yuuni puan ama'asumtiah duma na'am saŋa la 'National Democratic Congress'.
== A '''kum (Death)''' ==
R. P. Baffour yuun ki la Elmina a kum la me yuun dagi bã'a n kū'e 6 Siibedaa ŋmarega 1993 yuunɛ la puan, a yuun de la yuum pinii la diyima 81 years.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Ba yuun pī e la 'Dutch cemetery' Elmina yɔɔrɔ la puan
[[Buuri Buuri:nɛra]]
== Viisegɔ gɔnɔ (References) ==
kqfcjnui20n7au45crtx1wytupz06ch
18229
18214
2025-07-03T11:00:12Z
Akurugo Patrick Atanga
264
Demesego
18229
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Ba dɔge Robert Patrick Baffour la 14th May, 1912 yuunɛ la puan.
Robert Patrick Baffour, OBE, OV (ba dɔŋɛ e 14 Sigesaa ŋmarega 1912 yuunɛ la puan tari paɛ 6 Siibesuŋɔ ŋmarega 1993 yuunɛ la puan)<ref name=":0">{{Cite web|last=Website and Mobile Development Services (http://uits.knust.edu.gh)|title=Dr. R.P. Baffour - Kwame Nkrumah University of Science and Technology|url=https://www.knust.edu.gh/about/knust/past-vcs/rpbaffour|access-date=2025-06-30|website=www.knust.edu.gh|language=en-gb|archive-date=2015-11-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20151117063903/https://www.knust.edu.gh/about/knust/past-vcs/rpbaffour|url-status=dead}}</ref>, a yuun de la Gaana wa 'engineer', nalegera la yunivisiti administrator Ina n yuun de yia Vice Chancellor bɔna sukuu sɛkabti ba yi'ira solemiine puan ti Kwame Nkrumah University of Science and Technology (KNUST).<ref name=":0" /> <ref name=":1">{{Cite web|title=DR ROBERT PATRICK BAFFOUR: THE FATHER OF ENGINEERING EDUCATION IN AFRICAN SOIL AND INVENTOR OF GHANAIAN-MADE AUTOMOBILE "BOAFO" MOTORS.|url=https://kwekudee-tripdownmemorylane.blogspot.com/2013/11/dr-robert-patrick-baffour-father-of.html|access-date=2025-06-30|website=DR ROBERT PATRICK BAFFOUR}}</ref><ref name=":2">{{Cite web|date=2012-06-05|title=Celebrating a nation builder – Dr. Robert Patrick Baffour @ 100!|url=https://amandlanews.com/celebrating-a-nation-builder-dr-robert-patrick-baffour-100/|access-date=2025-06-30|website=Amandla News|language=en-US}}</ref><ref name=":3">{{Cite web|title=Ghana news - Top local news in Ghana - Graphic Online|url=https://www.graphic.com.gh/|access-date=2025-06-30|website=www.graphic.com.gh|language=en-gb}}</ref>a me yuun de la yia daana 'pioneer' engineering zameseŋɔ puan Gaana so'olum wa.<ref name=":1" /><ref name=":2" />
=== Pɔsega vom yɛla (Early life and education) ===
Robert Patrick Baffour gee ti ba sɛba yi'ira e ti (a.k.a. Papa Andoh) ba yuun dɔŋɛ e la 14 Sigesaa ŋmarega 1912 yuunɛ la puan Elmina puan<ref name=":1" />. A sɔ tuuma yuum boi la British Civil Service, Nigeria puan dɛna sukuu Master duma. Eŋa n yuun de a sɔ Robert Patrick Baffour Andoh la Maria Frederica Adwoa Kane (Okai) bikiima.
A sɔ nu'u sɔ-nyaaba yuun de la Chief Kweku Andoh, Elmina puan yuun tuna Sir Garnet Wolseley's military legeral digera Prempeh I, Kambumbana. Eŋa ti ba yuum loe ti a dɛna 'regent' bo Edina State puan doose la British duma n yuun yese Chief Kobina Gyan basɛ la. Baffour's sɔ nu'u ma-nyaaba yuun de pɔgekiima bo Yaa Na Yakubu I, Dagomba tiŋa ti a yu'urɛ dɛna Napari. Chief Andoh n yuun nyɛ fãi n basɛ kambusi nu'usum ba yuun lɛgeri-na'am digera Prempeh sanseka la gee ti ba yuun bo and Efua Yendi yu'urɛ. Ba yuun kelum mina e la Nana Awuyea.
A ma nu'u ma-nyaaba yuun de la Chief Nii Kofi Okai ze'ele Gbese quarter, Accra, se'em ti ba yuun kɔ'ɔm mina e ti a dɛna Joseph H. Kane. A yuun de la scholar la merchant. Baffour me yuun de la George Emil Eminsang yaaŋa me yaaŋa, eŋa n yuun de 'Western-educated lawyer' bɔna Gold Coast gee ti ba wan yi'ira e ti Gaana wa.
Between 1917 yuunɛ la puan la 1926 yuunɛ la puan tiŋsuka, Baffour yuun kige la sukuu du buuri buuri n boi Ghana la Nigeria: Catholic sukuu, Elmina puan, Okar Government Sukuu, Nigeria puan la Richmond College.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> <ref name=":3" />
Baffour kige Mfantsipim Sukuu nyaa to'e Cambridge Senior Sukuu Certificate gee ka pa'asɛ London Matriculation.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Secondary sukuu pooren, Ina yuun to'e wɔ'ɔri Ina n yuun de sɛla ri ba yi'ira solemiine puan ti 'Civil Service Examination' saŋakana sa. Eŋa n yuun nari ti a naɛ la 'British Civil Service', a yuun loe la sukuu sɛka ti ba yi'ira ka ti Achimota College ti a ta zamese 'engineering', zi'an ti Charles Deakin yuun zamese bii yuun dɛna a pa'ala, a yuun nyɛ 'engineering' pa'ala sukuu la puan.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Eŋa n yuun de Gaana wa yia daana ti a to'e Yunivisiti of London degree, 'mechanical engineering' Gaana tintunu wa puan.<ref name=":1" /><ref name=":2" />
== '''Tuuma vom yɛla (Career)''' ==
'''Engineering and public service'''
Baffour pɔsɛ a yia tuuma bɔna la 'Gold Coast Railways' gee ti pooren ti a yuuma ta lebege pa'ala 'lecturer of engineering' bɔna Achimota sukuu. Iŋa n tum tuunsɛba kankaŋi de la sɛla ti ba yi'ira ti 'Descender gear’, locomotives, '250 classes locomotive' la 'navigational clockwork device' tara bo'ora alupɛlɛ (Aircraft).<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:1-4</ref>
A yuum di kpɛ'ɛŋɔ zo'e zo'e a vom saŋa la puan. Basɛba de la: 'Principal Secretary' bo'ora 'Ministry of Transport' la Communication.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> A yuuma po dɛna la mina n pa'asɛ nɛresɛba n yuum lagum suŋɛ ti ba loe zi'an n nari ti ba iŋɛ 'Akosombo Dam' la 'Tema tiŋa la Harbour, Elmina Fishing Harbour Project, Nautical College hali la 'Black Star Line'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> Se'em ma'a ti Baffour yuum dɛna tuntuna bɔna 'Accra City Council' a yuum lagum po suŋɛ ti ba iŋɛ 'Ewurakua' la 'King Kong' lɔa la.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> A yuum kelum pa'aɛ sɛba duma n yuum suŋɛ ti ba maalɛ 'Kaneshie Estates'.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>
Sansɛka ti Baffour dɛna zuo daana bɔna tuuma zo'e zo'e puan, bala ma'a saŋa la ti a yuum kelum dɛna zuo daana bo'ora sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'Integrated Iron & Steel Commission' la gee yuum kelum dɛna zuo daana bo'ora sɛla ti ha yi'ira solemiine puan ti 'Ghana Atomic Energy Board'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>. La de la iŋɛ n yuum nyaŋɛ suŋɛ ti ba yuum nyɛ ligeri pɔsɛ tuunsɛka ti ha yi'ira solemiine puan ti 'Opon Manse Steel Works'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>
Iŋa n yuum suŋɛ gu sɛla ti ba yuum yi'ira 'Kwabenya Nuclear Plant project' la ti ba da ta'am ba'asɛ hali ti la yuum paɛ ŋmaresi siyoobi la. Sɛla n sɔi la, la yuum de la sɛla n yuum boi bini ti la iŋɛ zaberɛ la Kwame Nkrumah. Ze'ele 1962 yuunɛ la puan, Baffour n yuum de zuo daana n tagelɛ buyoobi ti a dɛna zuo daana 'President' bo'ora sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'General Conference of the International Atomic Energy Agency (IAEA)' la.
'''Vice-chancellor'''
Ba'asegɔ puan, Nkrumah saŋa la puan,bti ba tuuƒdikɛ e ti a dɛna zuo daana ti ba yi'ira solemiine puan ti 'principal' la bɔna sukuu sɛka ti ba yuum yi'ira ka ti 'Kumasi College of Technology' gee ti nananawa ba yi'ira ka ti 'Kwame Nkrumah University of Science and Technology' bɔna 1960 yuunɛ la puan, iŋa n yuum de yia vice-chancellor n boi 1961 yuunɛ la puan.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref> Baffour yuum kelum tum dɛna la 'vice-chancellor' bo'ora 'KNUST' ze'ele 1961 yuunɛ la puan ta paɛ 1967 yuunɛ la puan. Dini yuum iŋɛ la sansɛka ti a yuum ba'asɛ 'principal' tuuma la n boi 1960 yuunɛ la puan ta paɛ 1961 yuunɛ la puan la<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-About-1</ref>
'''Nalɛka yɛla (Politics)'''
La de la Iŋa ti Nkrumah yuum loe e ti a sɔɛ a na'arɛ. Amaa, daaŋɔ sɛka n yuum wa'am bini la de la, nɛreba basɛba yuum kabsakɛ bo e bala naana. Ba'asegɔ puan, ba yuum nyaa ta sa'ɛ e Baffour mɛ paati miŋa puan. La nyaa yuum de la 1979 yuunɛ la puan, ti a yuuma ze'ele a ma'a ti a lɛge gɔmena zuo na'am la.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>
'''Tu'usi tuuma la malema (Arts and culture)'''
A de la mina n yuum po paasɛ sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'national team' bɔna 1952 yuunɛ la puan n boi 'Summer Olympics' n yuum iŋɛ bɔna Helsinki tiŋa puan. Sɛla ti ba yi'ira ti 'aficionado of the arts' la n yuum de sɛla ti a yuuma iŋɛ kankaŋi bɔna sinii itegɔ puan 'film-making' yeleyele wuu “A Day in the life of an African” ti 'British Broadcasting Corporation' duma yuum dikɛ la yese nyiŋa. A yima yuum de la “Progress in Kojokrom” sinii kana wa yuum kɔ'ɔm bɔna zi'an woo n boi Gold Coast.
Ŋwana wa zuo la yuum basɛ mɛ ti teere zo'e zo'e yuum wa'am bɔna sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'local government'<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-7</ref> kelum pa'asɛ ”The Boy Kumasenu”.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> n yuum iŋɛ bɔna a miŋa tiŋa puan, Elmina. A yuuma lagesɛ ta'am basɛ ti ba yuum di kibesi ti ba yi'ira ti 'Edina Korye Kuw' la 'Edina Mpuntu Fekuw'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> A de la Iŋa n yuum bo "Number Seven Asafo Company' yu'urɛ ti la nyaa dɛna 'Nyampafo'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>. Pooren a yuum nyaa ta zamesɛ la sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'homeopathic medicine' ti nananawa a nyaa de la 'amateur'.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref><ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref>
== '''Na'asegɔ duuma yɛla (Awards and honours)''' ==
Eŋa n yuun to'e OBE n de Queen's Coronation na'asegɔ 1953 yuuni la puan. Gee 1979 yuuni la puan, Gaana wa kukazuodaana yuun dikɛ la lagefu iŋɛ ti la doose wuu wara duma la n de se'em Volta puan la.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Gee KNUST duma maalɛ e me wan suŋa suŋa ze'ele ba 'science' deo la n boi zi'a bɔna la.<ref name=":1" /><ref name=":2" />
== A '''miŋa vom yɛla (Personal life)''' ==
A bia, Fritz Baffour, de la lahebarebɔ'ɔra la tɔgetɔgra bii se'em n bisere suseŋa yɛla dagi ma'a gee me kelum pa'asɛ Palimeti nɛreba la puan ze'ele 2009 tari ta paɛ 2016 ) la tɔgum yeleŋɔ zuodaana 'Minister' 2012 yuuni puan ama'asumtiah duma na'am saŋa la 'National Democratic Congress'.
== A '''kum (Death)''' ==
R. P. Baffour yuun ki la Elmina a kum la me yuun dagi bã'a n kū'e 6 Siibedaa ŋmarega 1993 yuunɛ la puan, a yuun de la yuum pinii la diyima 81 years.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Ba yuun pī e la 'Dutch cemetery' Elmina yɔɔrɔ la puan
[[Buuri Buuri:nɛra]]
== Viisegɔ gɔnɔ (References) ==
j0a54zv5ezwk51cti62cwyovjwkcukf
18233
18229
2025-07-03T11:07:54Z
Akurugo Patrick Atanga
264
Demesego
18233
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Ba dɔge Robert Patrick Baffour la 14th May, 1912 yuunɛ la puan.
Robert Patrick Baffour, OBE, OV (ba dɔŋɛ e 14 Sigesaa ŋmarega 1912 yuunɛ la puan tari paɛ 6 Siibesuŋɔ ŋmarega 1993 yuunɛ la puan)<ref name=":0">{{Cite web|last=Website and Mobile Development Services (http://uits.knust.edu.gh)|title=Dr. R.P. Baffour - Kwame Nkrumah University of Science and Technology|url=https://www.knust.edu.gh/about/knust/past-vcs/rpbaffour|access-date=2025-06-30|website=www.knust.edu.gh|language=en-gb|archive-date=2015-11-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20151117063903/https://www.knust.edu.gh/about/knust/past-vcs/rpbaffour|url-status=dead}}</ref>, a yuun de la Gaana wa 'engineer', nalegera la yunivisiti administrator Ina n yuun de yia Vice Chancellor bɔna sukuu sɛka ti ba yi'ira solemiine puan ti Kwame Nkrumah University of Science and Technology (KNUST).<ref name=":0" /> <ref name=":1">{{Cite web|title=DR ROBERT PATRICK BAFFOUR: THE FATHER OF ENGINEERING EDUCATION IN AFRICAN SOIL AND INVENTOR OF GHANAIAN-MADE AUTOMOBILE "BOAFO" MOTORS.|url=https://kwekudee-tripdownmemorylane.blogspot.com/2013/11/dr-robert-patrick-baffour-father-of.html|access-date=2025-06-30|website=DR ROBERT PATRICK BAFFOUR}}</ref><ref name=":2">{{Cite web|date=2012-06-05|title=Celebrating a nation builder – Dr. Robert Patrick Baffour @ 100!|url=https://amandlanews.com/celebrating-a-nation-builder-dr-robert-patrick-baffour-100/|access-date=2025-06-30|website=Amandla News|language=en-US}}</ref><ref name=":3">{{Cite web|title=Ghana news - Top local news in Ghana - Graphic Online|url=https://www.graphic.com.gh/|access-date=2025-06-30|website=www.graphic.com.gh|language=en-gb}}</ref>a me yuun de la yia daana 'pioneer' engineering zameseŋɔ puan Gaana so'olum wa.<ref name=":1" /><ref name=":2" />
=== Pɔsega vom yɛla (Early life and education) ===
Robert Patrick Baffour gee ti ba sɛba yi'ira e ti (a.k.a. Papa Andoh) ba yuun dɔŋɛ e la 14 Sigesaa ŋmarega 1912 yuunɛ la puan Elmina puan<ref name=":1" />. A sɔ tuuma yuum boi la British Civil Service, Nigeria puan dɛna sukuu Master duma. Eŋa n yuun de a sɔ Robert Patrick Baffour Andoh la Maria Frederica Adwoa Kane (Okai) bikiima.
A sɔ nu'u sɔ-nyaaba yuun de la Chief Kweku Andoh, Elmina puan yuun tuna Sir Garnet Wolseley's military legeral digera Prempeh I, Kambumbana. Eŋa ti ba yuum loe ti a dɛna 'regent' bo Edina State puan doose la British duma n yuun yese Chief Kobina Gyan basɛ la. Baffour's sɔ nu'u ma-nyaaba yuun de pɔgekiima bo Yaa Na Yakubu I, Dagomba tiŋa ti a yu'urɛ dɛna Napari. Chief Andoh n yuun nyɛ fãi n basɛ kambusi nu'usum ba yuun lɛgeri-na'am digera Prempeh sanseka la gee ti ba yuun bo and Efua Yendi yu'urɛ. Ba yuun kelum mina e la Nana Awuyea.
A ma nu'u ma-nyaaba yuun de la Chief Nii Kofi Okai ze'ele Gbese quarter, Accra, se'em ti ba yuun kɔ'ɔm mina e ti a dɛna Joseph H. Kane. A yuun de la scholar la merchant. Baffour me yuun de la George Emil Eminsang yaaŋa me yaaŋa, eŋa n yuun de 'Western-educated lawyer' bɔna Gold Coast gee ti ba wan yi'ira e ti Gaana wa.
Between 1917 yuunɛ la puan la 1926 yuunɛ la puan tiŋsuka, Baffour yuun kige la sukuu du buuri buuri n boi Ghana la Nigeria: Catholic sukuu, Elmina puan, Okar Government Sukuu, Nigeria puan la Richmond College.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> <ref name=":3" />
Baffour kige Mfantsipim Sukuu nyaa to'e Cambridge Senior Sukuu Certificate gee ka pa'asɛ London Matriculation.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Secondary sukuu pooren, Ina yuun to'e wɔ'ɔri Ina n yuun de sɛla ri ba yi'ira solemiine puan ti 'Civil Service Examination' saŋakana sa. Eŋa n yuun nari ti a naɛ la 'British Civil Service', a yuun loe la sukuu sɛka ti ba yi'ira ka ti Achimota College ti a ta zamese 'engineering', zi'an ti Charles Deakin yuun zamese bii yuun dɛna a pa'ala, a yuun nyɛ 'engineering' pa'ala sukuu la puan.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Eŋa n yuun de Gaana wa yia daana ti a to'e Yunivisiti of London degree, 'mechanical engineering' Gaana tintunu wa puan.<ref name=":1" /><ref name=":2" />
== '''Tuuma vom yɛla (Career)''' ==
'''Engineering and public service'''
Baffour pɔsɛ a yia tuuma bɔna la 'Gold Coast Railways' gee ti pooren ti a yuuma ta lebege pa'ala 'lecturer of engineering' bɔna Achimota sukuu. Iŋa n tum tuunsɛba kankaŋi de la sɛla ti ba yi'ira ti 'Descender gear’, locomotives, '250 classes locomotive' la 'navigational clockwork device' tara bo'ora alupɛlɛ (Aircraft).<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:1-4</ref>
A yuum di kpɛ'ɛŋɔ zo'e zo'e a vom saŋa la puan. Basɛba de la: 'Principal Secretary' bo'ora 'Ministry of Transport' la Communication.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> A yuuma po dɛna la mina n pa'asɛ nɛresɛba n yuum lagum suŋɛ ti ba loe zi'an n nari ti ba iŋɛ 'Akosombo Dam' la 'Tema tiŋa la Harbour, Elmina Fishing Harbour Project, Nautical College hali la 'Black Star Line'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> Se'em ma'a ti Baffour yuum dɛna tuntuna bɔna 'Accra City Council' a yuum lagum po suŋɛ ti ba iŋɛ 'Ewurakua' la 'King Kong' lɔa la.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> A yuum kelum pa'aɛ sɛba duma n yuum suŋɛ ti ba maalɛ 'Kaneshie Estates'.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>
Sansɛka ti Baffour dɛna zuo daana bɔna tuuma zo'e zo'e puan, bala ma'a saŋa la ti a yuum kelum dɛna zuo daana bo'ora sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'Integrated Iron & Steel Commission' la gee yuum kelum dɛna zuo daana bo'ora sɛla ti ha yi'ira solemiine puan ti 'Ghana Atomic Energy Board'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>. La de la iŋɛ n yuum nyaŋɛ suŋɛ ti ba yuum nyɛ ligeri pɔsɛ tuunsɛka ti ha yi'ira solemiine puan ti 'Opon Manse Steel Works'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>
Iŋa n yuum suŋɛ gu sɛla ti ba yuum yi'ira 'Kwabenya Nuclear Plant project' la ti ba da ta'am ba'asɛ hali ti la yuum paɛ ŋmaresi siyoobi la. Sɛla n sɔi la, la yuum de la sɛla n yuum boi bini ti la iŋɛ zaberɛ la Kwame Nkrumah. Ze'ele 1962 yuunɛ la puan, Baffour n yuum de zuo daana n tagelɛ buyoobi ti a dɛna zuo daana 'President' bo'ora sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'General Conference of the International Atomic Energy Agency (IAEA)' la.
'''Vice-chancellor'''
Ba'asegɔ puan, Nkrumah saŋa la puan,bti ba tuuƒdikɛ e ti a dɛna zuo daana ti ba yi'ira solemiine puan ti 'principal' la bɔna sukuu sɛka ti ba yuum yi'ira ka ti 'Kumasi College of Technology' gee ti nananawa ba yi'ira ka ti 'Kwame Nkrumah University of Science and Technology' bɔna 1960 yuunɛ la puan, iŋa n yuum de yia vice-chancellor n boi 1961 yuunɛ la puan.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref> Baffour yuum kelum tum dɛna la 'vice-chancellor' bo'ora 'KNUST' ze'ele 1961 yuunɛ la puan ta paɛ 1967 yuunɛ la puan. Dini yuum iŋɛ la sansɛka ti a yuum ba'asɛ 'principal' tuuma la n boi 1960 yuunɛ la puan ta paɛ 1961 yuunɛ la puan la<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-About-1</ref>
'''Nalɛka yɛla (Politics)'''
La de la Iŋa ti Nkrumah yuum loe e ti a sɔɛ a na'arɛ. Amaa, daaŋɔ sɛka n yuum wa'am bini la de la, nɛreba basɛba yuum kabsakɛ bo e bala naana. Ba'asegɔ puan, ba yuum nyaa ta sa'ɛ e Baffour mɛ paati miŋa puan. La nyaa yuum de la 1979 yuunɛ la puan, ti a yuuma ze'ele a ma'a ti a lɛge gɔmena zuo na'am la.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>
'''Tu'usi tuuma la malema (Arts and culture)'''
A de la mina n yuum po paasɛ sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'national team' bɔna 1952 yuunɛ la puan n boi 'Summer Olympics' n yuum iŋɛ bɔna Helsinki tiŋa puan. Sɛla ti ba yi'ira ti 'aficionado of the arts' la n yuum de sɛla ti a yuuma iŋɛ kankaŋi bɔna sinii itegɔ puan 'film-making' yeleyele wuu “A Day in the life of an African” ti 'British Broadcasting Corporation' duma yuum dikɛ la yese nyiŋa. A yima yuum de la “Progress in Kojokrom” sinii kana wa yuum kɔ'ɔm bɔna zi'an woo n boi Gold Coast.
Ŋwana wa zuo la yuum basɛ mɛ ti teere zo'e zo'e yuum wa'am bɔna sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'local government'<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-7</ref> kelum pa'asɛ ”The Boy Kumasenu”.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> n yuum iŋɛ bɔna a miŋa tiŋa puan, Elmina. A yuuma lagesɛ ta'am basɛ ti ba yuum di kibesi ti ba yi'ira ti 'Edina Korye Kuw' la 'Edina Mpuntu Fekuw'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref> A de la Iŋa n yuum bo "Number Seven Asafo Company' yu'urɛ ti la nyaa dɛna 'Nyampafo'.<ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref><ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref>. Pooren a yuum nyaa ta zamesɛ la sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'homeopathic medicine' ti nananawa a nyaa de la 'amateur'.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Robert_Patrick_Baffour#cite_note-:0-3</ref><ref>{{Citation|title=Robert Patrick Baffour|date=2025-05-10|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Patrick_Baffour&oldid=1289791858|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-02}}</ref>
== '''Na'asegɔ duuma yɛla (Awards and honours)''' ==
Eŋa n yuun to'e OBE n de Queen's Coronation na'asegɔ 1953 yuuni la puan. Gee 1979 yuuni la puan, Gaana wa kukazuodaana yuun dikɛ la lagefu iŋɛ ti la doose wuu wara duma la n de se'em Volta puan la.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Gee KNUST duma maalɛ e me wan suŋa suŋa ze'ele ba 'science' deo la n boi zi'a bɔna la.<ref name=":1" /><ref name=":2" />
== A '''miŋa vom yɛla (Personal life)''' ==
A bia, Fritz Baffour, de la lahebarebɔ'ɔra la tɔgetɔgra bii se'em n bisere suseŋa yɛla dagi ma'a gee me kelum pa'asɛ Palimeti nɛreba la puan ze'ele 2009 tari ta paɛ 2016 ) la tɔgum yeleŋɔ zuodaana 'Minister' 2012 yuuni puan ama'asumtiah duma na'am saŋa la 'National Democratic Congress'.
== A '''kum (Death)''' ==
R. P. Baffour yuun ki la Elmina a kum la me yuun dagi bã'a n kū'e 6 Siibedaa ŋmarega 1993 yuunɛ la puan, a yuun de la yuum pinii la diyima 81 years.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Ba yuun pī e la 'Dutch cemetery' Elmina yɔɔrɔ la puan
[[Buuri Buuri:nɛra]]
== Viisegɔ gɔnɔ (References) ==
754079cm6ui4vtzgrhck1nf9ikr47xs
Kofi Abrefa Busia
0
2614
18193
18184
2025-07-02T12:19:08Z
Elisave1
59
Pa'asɛ la gulesegɔ
18193
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Kofi Abrefa Busia (Ba dɔge e la Naakɛ'ɛsega 11, 1913 yuunɛ la puan. Saluregɔ 28 1978 yuunɛ la puan)<ref>https://www.eaumf.org/ejm-blog/2017/8/28/august-28-1978-prime-minister-of-2nd-republic-dr-kofi-abrefa-busia-dies-in-london</ref> yuun de la Gaana nalegerɛ nɛŋadaana la Perime Minisita ze'ele 1969 yuunɛ la puan ta paɛ 1972 yuunɛ la puan. Nɛŋadaana gee kelum dɛna Perime Minisita , a suŋɛ mɛ ti ba tara na'ab lɛka lebe na dɔla la paŋa na'ab loore sore.<ref name=":0">https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9781137062055</ref> Ba yuun yese e la Military Coup puan 1972 yuunɛ la puan.<ref>https://muse.jhu.edu/article/16806</ref>
== Apɔsega Vom Yɛla ==
Ba dɔgɛ Busia la Wenchi, tiŋa n boi Brong Ahafo Region( Nanana nyaa dɛna Bono Region),<ref>https://web.archive.org/web/20190904041412/https://www.myjoyonline.com/politics/2019/February-15th/brong-ahafo-to-be-known-as-bono-region.php</ref>
Wenchi nyaa bo la Bono Region<ref>https://mobile.ghanaweb.com/person/Dr-Kofi-Abrefa-Busia-122</ref>
A yuun kiŋɛ a sukuu la Methodist Sukuu, Wenchi Mfantesipim Sukuu, Cape Coast, gee nyaa baŋɛ kiŋɛ Wesley College, Kumaasi ze'ele 1931 ta paɛ 1932 yuunɛ la puan.
A yuun kiŋɛ a sukuu bɔna la Methodist sukuu, Wenchi,Mfantsipim sukuu, Cape Coast gee nya kiŋɛ Wesley College Kumaasi ze'ele 1931 yuunɛ la puan ta paɛ 1932 yuunɛ puan. A pa'alɛ bɔna Wesley College gee kiŋɛ ta lebe zamesɛ bɔna Achimota College bɔna 1935 yuunɛ la puan gee pa'alɛ bilam mɛ. A yuun to'e ayia digiree gɔkatɛ la gilema bɔna Medieval la Modern History ze'ele Yunivɛsiti Of London, dɔla lebesegɔ yesera sankana. Bilam ti a nya kiŋɛ ta zamesɛ bɔna Yunivɛaiti College Oxford,<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/University_College,_Oxford#University_College_Record</ref> zi'an ti iŋa n yuun de sukuu yia nɛresabelega. A yuun lebe Gold coast na 1942 yuunɛ la puan.<ref>https://books.google.com.gh/books?id=D6HKAgAAQBAJ&q=Kofi+Abrefa+Busia+born&pg=PA320&redir_esc=y#v=snippet&q=Kofi%20Abrefa%20Busia%20born&f=false</ref> A yuun to'e la BA (Hons) bɔna Philosophy, Pɔlitisi n la ekonomikisi (1941 yuunɛ la puan, MA 1946 yuunɛ la puan) la DPhil bɔna Social Anthropology 1947 yuune la bɔna Nuffield Kollegi, Oxford gee ti a gulesewoko zuo yele dɛna "The position of the chief in the modern political system of Ashanti: a study of the influence of contemporary social changes on Ashanti political institutions". A yuun de la mina n nyɛ yɔ'ɔ ti a zamesɛ ti ba bisɛ e 1954 yuunɛ la puan.<ref>https://eca.state.gov/fulbright/fulbright-alumni/notable-fulbrighters/heads-stategovernment</ref>
== '''Tuuma yɛla''' ==
Busia yuun tum mɛ dɛna District Commissioner ze'ele 1942 yuunɛ la puan ta paɛ 1949 yuunɛ la puan, gee mi dɛna yia pa'ala bɔ'ɔra African Studies. Iŋa n yuun de yia nɛresabelega ti a dɛna zuodaana bɔna Yunivɛsiti College bɔna Gold Coast ( Nananawa Yunivɛsiti Of Gaana). 1951 yuune la puan, ba yuun loe e mɛ ti a dɛna Ashanti Confederacy bɔ'ɔra Legislative council. 1952 yuune la puan, a yuun de la nɛŋadaana bɔ'ɔra Gaana Congress Party, sɛba poore kiŋɛ tagum la paati basɛba ti ba nyaa lebege sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti United Party (UP).
Iŋa n yuun ze'ele gɛɛse Nkrumah la zuo la, a yuun zɔ mɛ yese tiŋa wa puan ti ba boti ba Ku iŋa mɛ. 1959 yuune la puan, Busia yuun lebege la Profeessor bɔ'ɔra Sociology la buuri yɛla bɔna Afirika Yunivɛsiti bɔna Leiden ka za'a la Hague, Netherlands. Ze'ele 1962 yuunɛ la puan ta paɛ 1969 yuunɛ la puan, a yuun St Anthony's college, Oxford
A yuun lebe Gaana na la Dawalega 1966 yuunɛ la puan, sansɛka ti military yuun yese Nkrumah gɔmɛnti ti ba tuna bɔna National Liberation Council(NLC) n de General Joseph Ankrah, mina n yuun de military duma nɛŋadaana;<ref name=":0" />gee ti ba yuun lo'e e ti a ka'ana NLC. Ti 1967 yuunɛ la puan la 1968 yuunɛ la, a yuun tum mɛ dɛna Kɛɛman bɔ'ɔra Sivik Edukation. A yuun dikɛ la fole kuna mɔɔlɛ amiŋa ti iŋa yeti a dɛna ba nɛŋadaana kina na. A yuun la kelum tum mɛ dɛna Constitutional Review nɛra. Ti sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti NLC n yuun ta bo fole ti fu wan nyaŋɛ iŋɛ kampeen la, Busia la Lawyer Sylvester Kofi Williams la ba zɔduma n yuun lagum pɔsɛ sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti Progress party (PP)tigere.<ref>https://www.nationsencyclopedia.com/Africa/Ghana-POLITICAL-PARTIES.html</ref>
Bɔna 1969 yuunɛ la puan, PP n yuun di Parliamentary nalegere la mɛ la 105 yese 140 zi'iha puan. Ti dɛna yuun bo e la fole ti a dɛna Prime Minister. La tuune dɛna miŋa la , Busia yuun de la Gaana Nɛŋadaana (Chief Executive). Ti tiŋa la n yuun kelum tara Nkrumah tuuma puti'irɛ la, nɛreba la yuun lo la alagum zi'ire sɔsɛ nalegere la gee ti ba tara Peresidɛnti. Paŋa zo'e zo'e yuun bo la Prime Minister puan.
Busia yuun kelum tuna mɛ la NLC's ka bɔta Nkrumah puti'irɛ la gee loe a yo'e folegɔ sore. Ba tari Nigeria duma me zo'e zo'e lebe ba tiŋa gee ti tu lagefu paŋa mi yuun sige tiŋan 44 bɔna 1971, gee ti nɛreba zo'e zo'e yuun ka sakɛ .
== '''Nɛreba put'iira (Bibliography)''' ==
* ''The Position of the Chief in the Modern Political System of Ashanti''. London, 1951 yuunɛ la puan (orig. dissertation, Oxford)
* ''The Sociology and Culture of Africa''. Leiden, 1960 yuunɛ la puan
* ''The Challenge of Africa''. New York, 1962 yuunɛ la puan
* ''Purposeful Education for Africa''. The Hague, 1964 yuunɛ la puan
* ''Urban Churches in Britain''. London, 1966 yuunɛ la puan
* ''Africa in Search of Democracy''. London, 1967 yuunɛ la puan.
== '''Viisegɔ lɔgerɔ (References)''' ==
gaxdsjj1dpjivk5cth22fyupek05mqy
18194
18193
2025-07-02T12:32:54Z
Elisave1
59
Pa'asɛ la gulesegɔ gee iŋɛ viisegɔ lɔgerɔ
18194
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Kofi Abrefa Busia (Ba dɔge e la Naakɛ'ɛsega 11, 1913 yuunɛ la puan. Saluregɔ 28 1978 yuunɛ la puan)<ref>https://www.eaumf.org/ejm-blog/2017/8/28/august-28-1978-prime-minister-of-2nd-republic-dr-kofi-abrefa-busia-dies-in-london</ref> yuun de la Gaana nalegerɛ nɛŋadaana la Perime Minisita ze'ele 1969 yuunɛ la puan ta paɛ 1972 yuunɛ la puan. Nɛŋadaana gee kelum dɛna Perime Minisita , a suŋɛ mɛ ti ba tara na'ab lɛka lebe na dɔla la paŋa na'ab loore sore.<ref name=":0">https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9781137062055</ref> Ba yuun yese e la Military Coup puan 1972 yuunɛ la puan.<ref>https://muse.jhu.edu/article/16806</ref>
== Apɔsega Vom Yɛla ==
Ba dɔgɛ Busia la Wenchi, tiŋa n boi Brong Ahafo Region( Nanana nyaa dɛna Bono Region),<ref>https://web.archive.org/web/20190904041412/https://www.myjoyonline.com/politics/2019/February-15th/brong-ahafo-to-be-known-as-bono-region.php</ref>
Wenchi nyaa bo la Bono Region<ref>https://mobile.ghanaweb.com/person/Dr-Kofi-Abrefa-Busia-122</ref>
A yuun kiŋɛ a sukuu la Methodist Sukuu, Wenchi Mfantesipim Sukuu, Cape Coast, gee nyaa baŋɛ kiŋɛ Wesley College, Kumaasi ze'ele 1931 ta paɛ 1932 yuunɛ la puan.
A yuun kiŋɛ a sukuu bɔna la Methodist sukuu, Wenchi,Mfantsipim sukuu, Cape Coast gee nya kiŋɛ Wesley College Kumaasi ze'ele 1931 yuunɛ la puan ta paɛ 1932 yuunɛ puan. A pa'alɛ bɔna Wesley College gee kiŋɛ ta lebe zamesɛ bɔna Achimota College bɔna 1935 yuunɛ la puan gee pa'alɛ bilam mɛ. A yuun to'e ayia digiree gɔkatɛ la gilema bɔna Medieval la Modern History ze'ele Yunivɛsiti Of London, dɔla lebesegɔ yesera sankana. Bilam ti a nya kiŋɛ ta zamesɛ bɔna Yunivɛaiti College Oxford,<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/University_College,_Oxford#University_College_Record</ref> zi'an ti iŋa n yuun de sukuu yia nɛresabelega. A yuun lebe Gold coast na 1942 yuunɛ la puan.<ref name=":1">https://books.google.com.gh/books?id=D6HKAgAAQBAJ&q=Kofi+Abrefa+Busia+born&pg=PA320&redir_esc=y#v=snippet&q=Kofi%20Abrefa%20Busia%20born&f=false</ref> A yuun to'e la BA (Hons) bɔna Philosophy, Pɔlitisi n la ekonomikisi (1941 yuunɛ la puan, MA 1946 yuunɛ la puan) la DPhil bɔna Social Anthropology 1947 yuune la bɔna Nuffield Kollegi, Oxford gee ti a gulesewoko zuo yele dɛna "The position of the chief in the modern political system of Ashanti: a study of the influence of contemporary social changes on Ashanti political institutions". A yuun de la mina n nyɛ yɔ'ɔ ti a zamesɛ ti ba bisɛ e 1954 yuunɛ la puan.<ref>https://eca.state.gov/fulbright/fulbright-alumni/notable-fulbrighters/heads-stategovernment</ref>
== '''Tuuma yɛla''' ==
Busia yuun tum mɛ dɛna District Commissioner ze'ele 1942 yuunɛ la puan ta paɛ 1949 yuunɛ la puan, gee mi dɛna yia pa'ala bɔ'ɔra African Studies. Iŋa n yuun de yia nɛresabelega ti a dɛna zuodaana bɔna Yunivɛsiti College bɔna Gold Coast ( Nananawa Yunivɛsiti Of Gaana). 1951 yuune la puan, ba yuun loe e mɛ ti a dɛna Ashanti Confederacy bɔ'ɔra Legislative council. 1952 yuune la puan, a yuun de la nɛŋadaana bɔ'ɔra Gaana Congress Party, sɛba poore kiŋɛ tagum la paati basɛba ti ba nyaa lebege sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti United Party (UP).
Iŋa n yuun ze'ele gɛɛse Nkrumah la zuo la, a yuun zɔ mɛ yese tiŋa wa puan ti ba boti ba Ku iŋa mɛ. 1959 yuune la puan, Busia yuun lebege la Profeessor bɔ'ɔra Sociology la buuri yɛla bɔna Afirika Yunivɛsiti bɔna Leiden ka za'a la Hague, Netherlands. Ze'ele 1962 yuunɛ la puan ta paɛ 1969 yuunɛ la puan, a yuun St Anthony's college, Oxford
A yuun lebe Gaana na la Dawalega 1966 yuunɛ la puan, sansɛka ti military yuun yese Nkrumah gɔmɛnti ti ba tuna bɔna National Liberation Council(NLC) n de General Joseph Ankrah, mina n yuun de military duma nɛŋadaana;<ref name=":0" />gee ti ba yuun lo'e e ti a ka'ana NLC. Ti 1967 yuunɛ la puan la 1968 yuunɛ la, a yuun tum mɛ dɛna Kɛɛman bɔ'ɔra Sivik Edukation. A yuun dikɛ la fole kuna mɔɔlɛ amiŋa ti iŋa yeti a dɛna ba nɛŋadaana kina na. A yuun la kelum tum mɛ dɛna Constitutional Review nɛra. Ti sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti NLC n yuun ta bo fole ti fu wan nyaŋɛ iŋɛ kampeen la, Busia la Lawyer Sylvester Kofi Williams la ba zɔduma n yuun lagum pɔsɛ sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti Progress party (PP)tigere.<ref>https://www.nationsencyclopedia.com/Africa/Ghana-POLITICAL-PARTIES.html</ref>
Bɔna 1969 yuunɛ la puan, PP n yuun di Parliamentary nalegere la mɛ la 105 yese 140 zi'iha puan. Ti dɛna yuun bo e la fole ti a dɛna Prime Minister. La tuune dɛna miŋa la , Busia yuun de la Gaana Nɛŋadaana (Chief Executive). Ti tiŋa la n yuun kelum tara Nkrumah tuuma puti'irɛ la, nɛreba la yuun lo la alagum zi'ire sɔsɛ nalegere la gee ti ba tara Peresidɛnti. Paŋa zo'e zo'e yuun bo la Prime Minister puan.
Busia yuun kelum tuna mɛ la NLC's ka bɔta Nkrumah puti'irɛ la gee loe a yo'e folegɔ sore. Ba tari Nigeria duma me zo'e zo'e lebe ba tiŋa gee ti tu lagefu paŋa mi yuun sige tiŋan 44 bɔna 1971, gee ti nɛreba zo'e zo'e yuun ka sakɛ.
Ti iŋa n yuun na kelum bɔna Britain ti ba bisɛ a imma'asum yele la, paŋa duma sɛba n yuun bii Colonel Ignatius Kutu Acheampong yuun sa'ɛ a gɔmɛnti la mɛ Ko'oro 13, 1972. Busia yuun yee la yiŋa bala nya ta lebe Oxford Yunivɛsiti, zi'an ti a nyaa yuun ki la sunsubã'a Saluregɔ 1978.<ref name=":1" />
Busia yu'urɛ naa mɛ la Gaana gɔmɛnti nalegere nuo la J.B. Danquah la S. D. Dombo. Ti wubegɔ paati la(NPP) toe Danquah-Busia-Dombo yu'urɛ bɔna ba n naasi Republic ( Fourth Republic) wa puan.
== '''Nɛreba put'iira (Bibliography)''' ==
* ''The Position of the Chief in the Modern Political System of Ashanti''. London, 1951 yuunɛ la puan (orig. dissertation, Oxford)
* ''The Sociology and Culture of Africa''. Leiden, 1960 yuunɛ la puan
* ''The Challenge of Africa''. New York, 1962 yuunɛ la puan
* ''Purposeful Education for Africa''. The Hague, 1964 yuunɛ la puan
* ''Urban Churches in Britain''. London, 1966 yuunɛ la puan
* ''Africa in Search of Democracy''. London, 1967 yuunɛ la puan.
== '''Viisegɔ lɔgerɔ (References)''' ==
dc5dse100jwj32spu2pzr9u7bfabo64
18195
18194
2025-07-02T12:34:48Z
Elisave1
59
Pa'asɛ viisegɔ lɔkɔ
18195
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Kofi Abrefa Busia (Ba dɔge e la Naakɛ'ɛsega 11, 1913 yuunɛ la puan. Saluregɔ 28 1978 yuunɛ la puan)<ref>https://www.eaumf.org/ejm-blog/2017/8/28/august-28-1978-prime-minister-of-2nd-republic-dr-kofi-abrefa-busia-dies-in-london</ref> yuun de la Gaana nalegerɛ nɛŋadaana la Perime Minisita ze'ele 1969 yuunɛ la puan ta paɛ 1972 yuunɛ la puan. Nɛŋadaana gee kelum dɛna Perime Minisita , a suŋɛ mɛ ti ba tara na'ab lɛka lebe na dɔla la paŋa na'ab loore sore.<ref name=":0">https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9781137062055</ref> Ba yuun yese e la Military Coup puan 1972 yuunɛ la puan.<ref>https://muse.jhu.edu/article/16806</ref>
== Apɔsega Vom Yɛla ==
Ba dɔgɛ Busia la Wenchi, tiŋa n boi Brong Ahafo Region( Nanana nyaa dɛna Bono Region),<ref>https://web.archive.org/web/20190904041412/https://www.myjoyonline.com/politics/2019/February-15th/brong-ahafo-to-be-known-as-bono-region.php</ref>
Wenchi nyaa bo la Bono Region<ref>https://mobile.ghanaweb.com/person/Dr-Kofi-Abrefa-Busia-122</ref>
A yuun kiŋɛ a sukuu la Methodist Sukuu, Wenchi Mfantesipim Sukuu, Cape Coast, gee nyaa baŋɛ kiŋɛ Wesley College, Kumaasi ze'ele 1931 ta paɛ 1932 yuunɛ la puan.
A yuun kiŋɛ a sukuu bɔna la Methodist sukuu, Wenchi,Mfantsipim sukuu, Cape Coast gee nya kiŋɛ Wesley College Kumaasi ze'ele 1931 yuunɛ la puan ta paɛ 1932 yuunɛ puan. A pa'alɛ bɔna Wesley College gee kiŋɛ ta lebe zamesɛ bɔna Achimota College bɔna 1935 yuunɛ la puan gee pa'alɛ bilam mɛ. A yuun to'e ayia digiree gɔkatɛ la gilema bɔna Medieval la Modern History ze'ele Yunivɛsiti Of London, dɔla lebesegɔ yesera sankana. Bilam ti a nya kiŋɛ ta zamesɛ bɔna Yunivɛaiti College Oxford,<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/University_College,_Oxford#University_College_Record</ref> zi'an ti iŋa n yuun de sukuu yia nɛresabelega. A yuun lebe Gold coast na 1942 yuunɛ la puan.<ref name=":1">https://books.google.com.gh/books?id=D6HKAgAAQBAJ&q=Kofi+Abrefa+Busia+born&pg=PA320&redir_esc=y#v=snippet&q=Kofi%20Abrefa%20Busia%20born&f=false</ref> A yuun to'e la BA (Hons) bɔna Philosophy, Pɔlitisi n la ekonomikisi (1941 yuunɛ la puan, MA 1946 yuunɛ la puan) la DPhil bɔna Social Anthropology 1947 yuune la bɔna Nuffield Kollegi, Oxford gee ti a gulesewoko zuo yele dɛna "The position of the chief in the modern political system of Ashanti: a study of the influence of contemporary social changes on Ashanti political institutions". A yuun de la mina n nyɛ yɔ'ɔ ti a zamesɛ ti ba bisɛ e 1954 yuunɛ la puan.<ref>https://eca.state.gov/fulbright/fulbright-alumni/notable-fulbrighters/heads-stategovernment</ref>
== '''Tuuma yɛla''' ==
Busia yuun tum mɛ dɛna District Commissioner ze'ele 1942 yuunɛ la puan ta paɛ 1949 yuunɛ la puan, gee mi dɛna yia pa'ala bɔ'ɔra African Studies. Iŋa n yuun de yia nɛresabelega ti a dɛna zuodaana bɔna Yunivɛsiti College bɔna Gold Coast ( Nananawa Yunivɛsiti Of Gaana). 1951 yuune la puan, ba yuun loe e mɛ ti a dɛna Ashanti Confederacy bɔ'ɔra Legislative council. 1952 yuune la puan, a yuun de la nɛŋadaana bɔ'ɔra Gaana Congress Party, sɛba poore kiŋɛ tagum la paati basɛba ti ba nyaa lebege sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti United Party (UP).
Iŋa n yuun ze'ele gɛɛse Nkrumah la zuo la, a yuun zɔ mɛ yese tiŋa wa puan ti ba boti ba Ku iŋa mɛ. 1959 yuune la puan, Busia yuun lebege la Profeessor bɔ'ɔra Sociology la buuri yɛla bɔna Afirika Yunivɛsiti bɔna Leiden ka za'a la Hague, Netherlands. Ze'ele 1962 yuunɛ la puan ta paɛ 1969 yuunɛ la puan, a yuun St Anthony's college, Oxford
A yuun lebe Gaana na la Dawalega 1966 yuunɛ la puan, sansɛka ti military yuun yese Nkrumah gɔmɛnti ti ba tuna bɔna National Liberation Council(NLC) n de General Joseph Ankrah, mina n yuun de military duma nɛŋadaana;<ref name=":0" />gee ti ba yuun lo'e e ti a ka'ana NLC. Ti 1967 yuunɛ la puan la 1968 yuunɛ la, a yuun tum mɛ dɛna Kɛɛman bɔ'ɔra Sivik Edukation. A yuun dikɛ la fole kuna mɔɔlɛ amiŋa ti iŋa yeti a dɛna ba nɛŋadaana kina na. A yuun la kelum tum mɛ dɛna Constitutional Review nɛra. Ti sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti NLC n yuun ta bo fole ti fu wan nyaŋɛ iŋɛ kampeen la, Busia la Lawyer Sylvester Kofi Williams la ba zɔduma n yuun lagum pɔsɛ sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti Progress party (PP)tigere.<ref>https://www.nationsencyclopedia.com/Africa/Ghana-POLITICAL-PARTIES.html</ref>
Bɔna 1969 yuunɛ la puan, PP n yuun di Parliamentary nalegere la mɛ la 105 yese 140 zi'iha puan. Ti dɛna yuun bo e la fole ti a dɛna Prime Minister. La tuune dɛna miŋa la , Busia yuun de la Gaana Nɛŋadaana (Chief Executive). Ti tiŋa la n yuun kelum tara Nkrumah tuuma puti'irɛ la, nɛreba la yuun lo la alagum zi'ire sɔsɛ nalegere la gee ti ba tara Peresidɛnti. Paŋa zo'e zo'e yuun bo la Prime Minister puan.
Busia yuun kelum tuna mɛ la NLC's ka bɔta Nkrumah puti'irɛ la gee loe a yo'e folegɔ sore. Ba tari Nigeria duma me zo'e zo'e lebe ba tiŋa gee ti tu lagefu paŋa mi yuun sige tiŋan 44 bɔna 1971, gee ti nɛreba zo'e zo'e yuun ka sakɛ.
Ti iŋa n yuun na kelum bɔna Britain ti ba bisɛ a imma'asum yele la, paŋa duma sɛba n yuun bii Colonel Ignatius Kutu Acheampong yuun sa'ɛ a gɔmɛnti la mɛ Ko'oro 13, 1972. Busia yuun yee la yiŋa bala nya ta lebe Oxford Yunivɛsiti, zi'an ti a nyaa yuun ki la sunsubã'a Saluregɔ 1978.<ref name=":1" />
Busia yu'urɛ naa mɛ la Gaana gɔmɛnti nalegere nuo la J.B. Danquah la S. D. Dombo. Ti wubegɔ paati la(NPP) toe Danquah-Busia-Dombo yu'urɛ bɔna ba n naasi Republic ( Fourth Republic) wa puan.
== '''Nɛreba put'iira (Bibliography)''' ==
* ''The Position of the Chief in the Modern Political System of Ashanti''. London, 1951 yuunɛ la puan (orig. dissertation, Oxford)
* ''The Sociology and Culture of Africa''. Leiden, 1960 yuunɛ la puan<ref>https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/handle/1887/33398</ref>
* ''The Challenge of Africa''. New York, 1962 yuunɛ la puan
* ''Purposeful Education for Africa''. The Hague, 1964 yuunɛ la puan
* ''Urban Churches in Britain''. London, 1966 yuunɛ la puan
* ''Africa in Search of Democracy''. London, 1967 yuunɛ la puan.
== '''Viisegɔ lɔgerɔ (References)''' ==
svk2swu227tpeql6vnsgwzgphw5fqci
18196
18195
2025-07-02T12:38:35Z
Elisave1
59
Added category
18196
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Kofi Abrefa Busia (Ba dɔge e la Naakɛ'ɛsega 11, 1913 yuunɛ la puan. Saluregɔ 28 1978 yuunɛ la puan)<ref>https://www.eaumf.org/ejm-blog/2017/8/28/august-28-1978-prime-minister-of-2nd-republic-dr-kofi-abrefa-busia-dies-in-london</ref> yuun de la Gaana nalegerɛ nɛŋadaana la Perime Minisita ze'ele 1969 yuunɛ la puan ta paɛ 1972 yuunɛ la puan. Nɛŋadaana gee kelum dɛna Perime Minisita , a suŋɛ mɛ ti ba tara na'ab lɛka lebe na dɔla la paŋa na'ab loore sore.<ref name=":0">https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9781137062055</ref> Ba yuun yese e la Military Coup puan 1972 yuunɛ la puan.<ref>https://muse.jhu.edu/article/16806</ref>
== Apɔsega Vom Yɛla ==
Ba dɔgɛ Busia la Wenchi, tiŋa n boi Brong Ahafo Region( Nanana nyaa dɛna Bono Region),<ref>https://web.archive.org/web/20190904041412/https://www.myjoyonline.com/politics/2019/February-15th/brong-ahafo-to-be-known-as-bono-region.php</ref>
Wenchi nyaa bo la Bono Region<ref>https://mobile.ghanaweb.com/person/Dr-Kofi-Abrefa-Busia-122</ref>
A yuun kiŋɛ a sukuu la Methodist Sukuu, Wenchi Mfantesipim Sukuu, Cape Coast, gee nyaa baŋɛ kiŋɛ Wesley College, Kumaasi ze'ele 1931 ta paɛ 1932 yuunɛ la puan.
A yuun kiŋɛ a sukuu bɔna la Methodist sukuu, Wenchi,Mfantsipim sukuu, Cape Coast gee nya kiŋɛ Wesley College Kumaasi ze'ele 1931 yuunɛ la puan ta paɛ 1932 yuunɛ puan. A pa'alɛ bɔna Wesley College gee kiŋɛ ta lebe zamesɛ bɔna Achimota College bɔna 1935 yuunɛ la puan gee pa'alɛ bilam mɛ. A yuun to'e ayia digiree gɔkatɛ la gilema bɔna Medieval la Modern History ze'ele Yunivɛsiti Of London, dɔla lebesegɔ yesera sankana. Bilam ti a nya kiŋɛ ta zamesɛ bɔna Yunivɛaiti College Oxford,<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/University_College,_Oxford#University_College_Record</ref> zi'an ti iŋa n yuun de sukuu yia nɛresabelega. A yuun lebe Gold coast na 1942 yuunɛ la puan.<ref name=":1">https://books.google.com.gh/books?id=D6HKAgAAQBAJ&q=Kofi+Abrefa+Busia+born&pg=PA320&redir_esc=y#v=snippet&q=Kofi%20Abrefa%20Busia%20born&f=false</ref> A yuun to'e la BA (Hons) bɔna Philosophy, Pɔlitisi n la ekonomikisi (1941 yuunɛ la puan, MA 1946 yuunɛ la puan) la DPhil bɔna Social Anthropology 1947 yuune la bɔna Nuffield Kollegi, Oxford gee ti a gulesewoko zuo yele dɛna "The position of the chief in the modern political system of Ashanti: a study of the influence of contemporary social changes on Ashanti political institutions". A yuun de la mina n nyɛ yɔ'ɔ ti a zamesɛ ti ba bisɛ e 1954 yuunɛ la puan.<ref>https://eca.state.gov/fulbright/fulbright-alumni/notable-fulbrighters/heads-stategovernment</ref>
== '''Tuuma yɛla''' ==
Busia yuun tum mɛ dɛna District Commissioner ze'ele 1942 yuunɛ la puan ta paɛ 1949 yuunɛ la puan, gee mi dɛna yia pa'ala bɔ'ɔra African Studies. Iŋa n yuun de yia nɛresabelega ti a dɛna zuodaana bɔna Yunivɛsiti College bɔna Gold Coast ( Nananawa Yunivɛsiti Of Gaana). 1951 yuune la puan, ba yuun loe e mɛ ti a dɛna Ashanti Confederacy bɔ'ɔra Legislative council. 1952 yuune la puan, a yuun de la nɛŋadaana bɔ'ɔra Gaana Congress Party, sɛba poore kiŋɛ tagum la paati basɛba ti ba nyaa lebege sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti United Party (UP).
Iŋa n yuun ze'ele gɛɛse Nkrumah la zuo la, a yuun zɔ mɛ yese tiŋa wa puan ti ba boti ba Ku iŋa mɛ. 1959 yuune la puan, Busia yuun lebege la Profeessor bɔ'ɔra Sociology la buuri yɛla bɔna Afirika Yunivɛsiti bɔna Leiden ka za'a la Hague, Netherlands. Ze'ele 1962 yuunɛ la puan ta paɛ 1969 yuunɛ la puan, a yuun St Anthony's college, Oxford
A yuun lebe Gaana na la Dawalega 1966 yuunɛ la puan, sansɛka ti military yuun yese Nkrumah gɔmɛnti ti ba tuna bɔna National Liberation Council(NLC) n de General Joseph Ankrah, mina n yuun de military duma nɛŋadaana;<ref name=":0" />gee ti ba yuun lo'e e ti a ka'ana NLC. Ti 1967 yuunɛ la puan la 1968 yuunɛ la, a yuun tum mɛ dɛna Kɛɛman bɔ'ɔra Sivik Edukation. A yuun dikɛ la fole kuna mɔɔlɛ amiŋa ti iŋa yeti a dɛna ba nɛŋadaana kina na. A yuun la kelum tum mɛ dɛna Constitutional Review nɛra. Ti sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti NLC n yuun ta bo fole ti fu wan nyaŋɛ iŋɛ kampeen la, Busia la Lawyer Sylvester Kofi Williams la ba zɔduma n yuun lagum pɔsɛ sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti Progress party (PP)tigere.<ref>https://www.nationsencyclopedia.com/Africa/Ghana-POLITICAL-PARTIES.html</ref>
Bɔna 1969 yuunɛ la puan, PP n yuun di Parliamentary nalegere la mɛ la 105 yese 140 zi'iha puan. Ti dɛna yuun bo e la fole ti a dɛna Prime Minister. La tuune dɛna miŋa la , Busia yuun de la Gaana Nɛŋadaana (Chief Executive). Ti tiŋa la n yuun kelum tara Nkrumah tuuma puti'irɛ la, nɛreba la yuun lo la alagum zi'ire sɔsɛ nalegere la gee ti ba tara Peresidɛnti. Paŋa zo'e zo'e yuun bo la Prime Minister puan.
Busia yuun kelum tuna mɛ la NLC's ka bɔta Nkrumah puti'irɛ la gee loe a yo'e folegɔ sore. Ba tari Nigeria duma me zo'e zo'e lebe ba tiŋa gee ti tu lagefu paŋa mi yuun sige tiŋan 44 bɔna 1971, gee ti nɛreba zo'e zo'e yuun ka sakɛ.
Ti iŋa n yuun na kelum bɔna Britain ti ba bisɛ a imma'asum yele la, paŋa duma sɛba n yuun bii Colonel Ignatius Kutu Acheampong yuun sa'ɛ a gɔmɛnti la mɛ Ko'oro 13, 1972. Busia yuun yee la yiŋa bala nya ta lebe Oxford Yunivɛsiti, zi'an ti a nyaa yuun ki la sunsubã'a Saluregɔ 1978.<ref name=":1" />
Busia yu'urɛ naa mɛ la Gaana gɔmɛnti nalegere nuo la J.B. Danquah la S. D. Dombo. Ti wubegɔ paati la(NPP) toe Danquah-Busia-Dombo yu'urɛ bɔna ba n naasi Republic ( Fourth Republic) wa puan.
[[Buuri Buuri:Nɛra]]
== '''Nɛreba put'iira (Bibliography)''' ==
* ''The Position of the Chief in the Modern Political System of Ashanti''. London, 1951 yuunɛ la puan (orig. dissertation, Oxford)
* ''The Sociology and Culture of Africa''. Leiden, 1960 yuunɛ la puan<ref>https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/handle/1887/33398</ref>
* ''The Challenge of Africa''. New York, 1962 yuunɛ la puan
* ''Purposeful Education for Africa''. The Hague, 1964 yuunɛ la puan
* ''Urban Churches in Britain''. London, 1966 yuunɛ la puan
* ''Africa in Search of Democracy''. London, 1967 yuunɛ la puan.
== '''Viisegɔ lɔgerɔ (References)''' ==
a50uh88ia106mv3sdkbrtzjzla510cz
18210
18196
2025-07-02T13:30:23Z
Akolpoka
244
Categories corrected
18210
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Kofi Abrefa Busia (Ba dɔge e la Naakɛ'ɛsega 11, 1913 yuunɛ la puan. Saluregɔ 28 1978 yuunɛ la puan)<ref>https://www.eaumf.org/ejm-blog/2017/8/28/august-28-1978-prime-minister-of-2nd-republic-dr-kofi-abrefa-busia-dies-in-london</ref> yuun de la Gaana nalegerɛ nɛŋadaana la Perime Minisita ze'ele 1969 yuunɛ la puan ta paɛ 1972 yuunɛ la puan. Nɛŋadaana gee kelum dɛna Perime Minisita , a suŋɛ mɛ ti ba tara na'ab lɛka lebe na dɔla la paŋa na'ab loore sore.<ref name=":0">https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9781137062055</ref> Ba yuun yese e la Military Coup puan 1972 yuunɛ la puan.<ref>https://muse.jhu.edu/article/16806</ref>
== Apɔsega Vom Yɛla ==
Ba dɔgɛ Busia la Wenchi, tiŋa n boi Brong Ahafo Region( Nanana nyaa dɛna Bono Region),<ref>https://web.archive.org/web/20190904041412/https://www.myjoyonline.com/politics/2019/February-15th/brong-ahafo-to-be-known-as-bono-region.php</ref>
Wenchi nyaa bo la Bono Region<ref>https://mobile.ghanaweb.com/person/Dr-Kofi-Abrefa-Busia-122</ref>
A yuun kiŋɛ a sukuu la Methodist Sukuu, Wenchi Mfantesipim Sukuu, Cape Coast, gee nyaa baŋɛ kiŋɛ Wesley College, Kumaasi ze'ele 1931 ta paɛ 1932 yuunɛ la puan.
A yuun kiŋɛ a sukuu bɔna la Methodist sukuu, Wenchi,Mfantsipim sukuu, Cape Coast gee nya kiŋɛ Wesley College Kumaasi ze'ele 1931 yuunɛ la puan ta paɛ 1932 yuunɛ puan. A pa'alɛ bɔna Wesley College gee kiŋɛ ta lebe zamesɛ bɔna Achimota College bɔna 1935 yuunɛ la puan gee pa'alɛ bilam mɛ. A yuun to'e ayia digiree gɔkatɛ la gilema bɔna Medieval la Modern History ze'ele Yunivɛsiti Of London, dɔla lebesegɔ yesera sankana. Bilam ti a nya kiŋɛ ta zamesɛ bɔna Yunivɛaiti College Oxford,<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/University_College,_Oxford#University_College_Record</ref> zi'an ti iŋa n yuun de sukuu yia nɛresabelega. A yuun lebe Gold coast na 1942 yuunɛ la puan.<ref name=":1">https://books.google.com.gh/books?id=D6HKAgAAQBAJ&q=Kofi+Abrefa+Busia+born&pg=PA320&redir_esc=y#v=snippet&q=Kofi%20Abrefa%20Busia%20born&f=false</ref> A yuun to'e la BA (Hons) bɔna Philosophy, Pɔlitisi n la ekonomikisi (1941 yuunɛ la puan, MA 1946 yuunɛ la puan) la DPhil bɔna Social Anthropology 1947 yuune la bɔna Nuffield Kollegi, Oxford gee ti a gulesewoko zuo yele dɛna "The position of the chief in the modern political system of Ashanti: a study of the influence of contemporary social changes on Ashanti political institutions". A yuun de la mina n nyɛ yɔ'ɔ ti a zamesɛ ti ba bisɛ e 1954 yuunɛ la puan.<ref>https://eca.state.gov/fulbright/fulbright-alumni/notable-fulbrighters/heads-stategovernment</ref>
== '''Tuuma yɛla''' ==
Busia yuun tum mɛ dɛna District Commissioner ze'ele 1942 yuunɛ la puan ta paɛ 1949 yuunɛ la puan, gee mi dɛna yia pa'ala bɔ'ɔra African Studies. Iŋa n yuun de yia nɛresabelega ti a dɛna zuodaana bɔna Yunivɛsiti College bɔna Gold Coast ( Nananawa Yunivɛsiti Of Gaana). 1951 yuune la puan, ba yuun loe e mɛ ti a dɛna Ashanti Confederacy bɔ'ɔra Legislative council. 1952 yuune la puan, a yuun de la nɛŋadaana bɔ'ɔra Gaana Congress Party, sɛba poore kiŋɛ tagum la paati basɛba ti ba nyaa lebege sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti United Party (UP).
Iŋa n yuun ze'ele gɛɛse Nkrumah la zuo la, a yuun zɔ mɛ yese tiŋa wa puan ti ba boti ba Ku iŋa mɛ. 1959 yuune la puan, Busia yuun lebege la Profeessor bɔ'ɔra Sociology la buuri yɛla bɔna Afirika Yunivɛsiti bɔna Leiden ka za'a la Hague, Netherlands. Ze'ele 1962 yuunɛ la puan ta paɛ 1969 yuunɛ la puan, a yuun St Anthony's college, Oxford
A yuun lebe Gaana na la Dawalega 1966 yuunɛ la puan, sansɛka ti military yuun yese Nkrumah gɔmɛnti ti ba tuna bɔna National Liberation Council(NLC) n de General Joseph Ankrah, mina n yuun de military duma nɛŋadaana;<ref name=":0" />gee ti ba yuun lo'e e ti a ka'ana NLC. Ti 1967 yuunɛ la puan la 1968 yuunɛ la, a yuun tum mɛ dɛna Kɛɛman bɔ'ɔra Sivik Edukation. A yuun dikɛ la fole kuna mɔɔlɛ amiŋa ti iŋa yeti a dɛna ba nɛŋadaana kina na. A yuun la kelum tum mɛ dɛna Constitutional Review nɛra. Ti sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti NLC n yuun ta bo fole ti fu wan nyaŋɛ iŋɛ kampeen la, Busia la Lawyer Sylvester Kofi Williams la ba zɔduma n yuun lagum pɔsɛ sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti Progress party (PP)tigere.<ref>https://www.nationsencyclopedia.com/Africa/Ghana-POLITICAL-PARTIES.html</ref>
Bɔna 1969 yuunɛ la puan, PP n yuun di Parliamentary nalegere la mɛ la 105 yese 140 zi'iha puan. Ti dɛna yuun bo e la fole ti a dɛna Prime Minister. La tuune dɛna miŋa la , Busia yuun de la Gaana Nɛŋadaana (Chief Executive). Ti tiŋa la n yuun kelum tara Nkrumah tuuma puti'irɛ la, nɛreba la yuun lo la alagum zi'ire sɔsɛ nalegere la gee ti ba tara Peresidɛnti. Paŋa zo'e zo'e yuun bo la Prime Minister puan.
Busia yuun kelum tuna mɛ la NLC's ka bɔta Nkrumah puti'irɛ la gee loe a yo'e folegɔ sore. Ba tari Nigeria duma me zo'e zo'e lebe ba tiŋa gee ti tu lagefu paŋa mi yuun sige tiŋan 44 bɔna 1971, gee ti nɛreba zo'e zo'e yuun ka sakɛ.
Ti iŋa n yuun na kelum bɔna Britain ti ba bisɛ a imma'asum yele la, paŋa duma sɛba n yuun bii Colonel Ignatius Kutu Acheampong yuun sa'ɛ a gɔmɛnti la mɛ Ko'oro 13, 1972. Busia yuun yee la yiŋa bala nya ta lebe Oxford Yunivɛsiti, zi'an ti a nyaa yuun ki la sunsubã'a Saluregɔ 1978.<ref name=":1" />
Busia yu'urɛ naa mɛ la Gaana gɔmɛnti nalegere nuo la J.B. Danquah la S. D. Dombo. Ti wubegɔ paati la(NPP) toe Danquah-Busia-Dombo yu'urɛ bɔna ba n naasi Republic ( Fourth Republic) wa puan.
== '''Nɛreba put'iira (Bibliography)''' ==
* ''The Position of the Chief in the Modern Political System of Ashanti''. London, 1951 yuunɛ la puan (orig. dissertation, Oxford)
* ''The Sociology and Culture of Africa''. Leiden, 1960 yuunɛ la puan<ref>https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/handle/1887/33398</ref>
* ''The Challenge of Africa''. New York, 1962 yuunɛ la puan
* ''Purposeful Education for Africa''. The Hague, 1964 yuunɛ la puan
* ''Urban Churches in Britain''. London, 1966 yuunɛ la puan
* ''Africa in Search of Democracy''. London, 1967 yuunɛ la puan.
[[Buuri Buuri:nɛra]]
== '''Viisegɔ lɔgerɔ (References)''' ==
7wbmfcixguakj2mkmx4tton7ftkzr8s
18216
18210
2025-07-02T21:03:17Z
Akoleko Atayinɛ
752
Demesego la pa'asegɔ
18216
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Kofi Abrefa Busia (Ba dɔge e la Naakɛ'ɛsega 11, 1913 yuunɛ la puan. Saluregɔ 28 1978 yuunɛ la puan)<ref>https://www.eaumf.org/ejm-blog/2017/8/28/august-28-1978-prime-minister-of-2nd-republic-dr-kofi-abrefa-busia-dies-in-london</ref> yuun de la Gaana nalegerɛ nɛŋadaana la Perime Minisita ze'ele 1969 yuunɛ la puan ta paɛ 1972 yuunɛ la puan. Nɛŋadaana gee kelum dɛna Perime Minisita , a suŋɛ mɛ ti ba tara na'ab lɛka lebe na dɔla la paŋa na'ab loore sore.<ref name=":0">https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9781137062055</ref> Ba yuun yese e la Military Coup puan 1972 yuunɛ la puan.<ref>https://muse.jhu.edu/article/16806</ref>
== Apɔsega Vom Yɛla ==
Ba dɔgɛ Busia la Wenchi, tiŋa n boi Brong Ahafo Region( Nanana nyaa dɛna Bono Region),<ref>https://web.archive.org/web/20190904041412/https://www.myjoyonline.com/politics/2019/February-15th/brong-ahafo-to-be-known-as-bono-region.php</ref>
Wenchi nyaa bo la Bono Region<ref>https://mobile.ghanaweb.com/person/Dr-Kofi-Abrefa-Busia-122</ref>
A yuun kiŋɛ a sukuu la Methodist Sukuu, Wenchi Mfantesipim Sukuu, Cape Coast, gee nyaa baŋɛ kiŋɛ Wesley College, Kumaasi ze'ele 1931 ta paɛ 1932 yuunɛ la puan.
A yuun kiŋɛ a sukuu bɔna la Methodist sukuu, Wenchi,Mfantsipim sukuu, Cape Coast gee nya kiŋɛ Wesley College Kumaasi ze'ele 1931 yuunɛ la puan ta paɛ 1932 yuunɛ puan. A pa'alɛ bɔna Wesley College gee kiŋɛ ta lebe zamesɛ bɔna Achimota College bɔna 1935 yuunɛ la puan gee pa'alɛ bilam mɛ. A yuun to'e ayia digiree gɔkatɛ la gilema bɔna Medieval la Modern History ze'ele Yunivɛsiti Of London, dɔla lebesegɔ yesera sankana. Bilam ti a nya kiŋɛ ta zamesɛ bɔna Yunivɛaiti College Oxford,<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/University_College,_Oxford#University_College_Record</ref> zi'an ti iŋa n yuun de sukuu yia nɛresabelega. A yuun lebe Gold coast na 1942 yuunɛ la puan.<ref name=":1">https://books.google.com.gh/books?id=D6HKAgAAQBAJ&q=Kofi+Abrefa+Busia+born&pg=PA320&redir_esc=y#v=snippet&q=Kofi%20Abrefa%20Busia%20born&f=false</ref> A yuun to'e la BA (Hons) bɔna Philosophy, Pɔlitisi n la ekonomikisi (1941 yuunɛ la puan, MA 1946 yuunɛ la puan) la DPhil bɔna Social Anthropology 1947 yuune la bɔna Nuffield Kollegi, Oxford gee ti a gulesewoko zuo yele dɛna "The position of the chief in the modern political system of Ashanti: a study of the influence of contemporary social changes on Ashanti political institutions". A yuun de la mina n nyɛ yɔ'ɔ ti a zamesɛ ti ba bisɛ e 1954 yuunɛ la puan.<ref>https://eca.state.gov/fulbright/fulbright-alumni/notable-fulbrighters/heads-stategovernment</ref>
== '''Tuuma yɛla''' ==
Busia yuun tum mɛ dɛna District Commissioner ze'ele 1942 yuunɛ la puan ta paɛ 1949 yuunɛ la puan, gee mi dɛna yia pa'ala bɔ'ɔra African Studies. Iŋa n yuun de yia nɛresabelega ti a dɛna zuodaana bɔna Yunivɛsiti College bɔna Gold Coast ( Nananawa Yunivɛsiti Of Gaana). 1951 yuune la puan, ba yuun loe e mɛ ti a dɛna Ashanti Confederacy bɔ'ɔra Legislative council. 1952 yuune la puan, a yuun de la nɛŋadaana bɔ'ɔra Gaana Congress Party, sɛba poore kiŋɛ tagum la paati basɛba ti ba nyaa lebege sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti United Party (UP).
Iŋa n yuun ze'ele gɛɛse Nkrumah la zuo la, a yuun zɔ mɛ yese tiŋa wa puan ti ba boti ba Ku iŋa mɛ. 1959 yuune la puan, Busia yuun lebege la Profeessor bɔ'ɔra Sociology la buuri yɛla bɔna Afirika Yunivɛsiti bɔna Leiden ka za'a la Hague, Netherlands. Ze'ele 1962 yuunɛ la puan ta paɛ 1969 yuunɛ la puan, a yuun St Anthony's college, Oxford
A yuun lebe Gaana na la Dawalega 1966 yuunɛ la puan, sansɛka ti military yuun yese Nkrumah gɔmɛnti ti ba tuna bɔna National Liberation Council(NLC) n de General Joseph Ankrah, mina n yuun de military duma nɛŋadaana;<ref name=":0" />gee ti ba yuun lo'e e ti a ka'ana NLC. Ti 1967 yuunɛ la puan la 1968 yuunɛ la, a yuun tum mɛ dɛna Kɛɛman bɔ'ɔra Sivik Edukation. A yuun dikɛ la fole kuna mɔɔlɛ amiŋa ti iŋa yeti a dɛna ba nɛŋadaana kina na. A yuun la kelum tum mɛ dɛna Constitutional Review nɛra. Ti sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti NLC n yuun ta bo fole ti fu wan nyaŋɛ iŋɛ kampeen la, Busia la Lawyer Sylvester Kofi Williams la ba zɔduma n yuun lagum pɔsɛ sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti Progress party (PP)tigere.<ref>https://www.nationsencyclopedia.com/Africa/Ghana-POLITICAL-PARTIES.html</ref>
Bɔna 1969 yuunɛ la puan, PP n yuun di Parliamentary nalegere la mɛ la 105 yese 140 zi'iha puan. Ti dɛna yuun bo e la fole ti a dɛna Prime Minister. La tuune dɛna miŋa la , Busia yuun de la Gaana Nɛŋadaana (Chief Executive). Ti tiŋa la n yuun kelum tara Nkrumah tuuma puti'irɛ la, nɛreba la yuun lo la alagum zi'ire sɔsɛ nalegere la gee ti ba tara Peresidɛnti. Paŋa zo'e zo'e yuun bo la Prime Minister puan.
Busia yuun kelum tuna mɛ la NLC's ka bɔta Nkrumah puti'irɛ la gee loe a yo'e folegɔ sore. Ba tari Nigeria duma me zo'e zo'e lebe ba tiŋa gee ti tu lagefu paŋa mi yuun sige tiŋan 44 bɔna 1971, gee ti nɛreba zo'e zo'e yuun ka sakɛ.
Ti iŋa n yuun na kelum bɔna Britain ti ba bisɛ a imma'asum yele la, paŋa duma sɛba n yuun bii Colonel Ignatius Kutu Acheampong yuun sa'ɛ a gɔmɛnti la mɛ Ko'oro 13, 1972. Busia yuun yee la yiŋa bala nya ta lebe Oxford Yunivɛsiti, zi'an ti a nyaa yuun ki la sunsubã'a Saluregɔ 1978.<ref name=":1" />
Busia yu'urɛ naa mɛ la Gaana gɔmɛnti nalegere nuo la J.B. Danquah la S. D. Dombo. Ti wubegɔ paati la(NPP) toe Danquah-Busia-Dombo yu'urɛ bɔna ba n naasi Republic ( Fourth Republic) wa puan.
La yuum de la 1969 yuunɛ la puan, ti PP yuum di Ghana parliament kugesi la zo'e zo'e paɛ kalɛ wuu 105 gee ti kugesi la za'a yuum dɛna kalɛ 140. Bala n yuum bo e fole ti a yuum ta'am dɛna Ghana wa 'prime minister' pa'asɛ buta puan. A tuuma kankaŋi de la yuum dɛna 'Ghana Chief Executive'. Nkrumah tuuma la zo'e zo'e la zuo yuum basɛ ti bala saŋa la puan ba yuum dikɛ paŋa la woo bo la Prime Minister ti a ita sɛla woo.
Busia yuum naɛ NLC duma puti'irɛ n yuum de wuu ba zabera la Nkruma la mɛ. Bala n yuum ta'asɛ ti ba yuum za'ɛ Nigeria nɛreba n yuum ta'am paɛ million ti ba lebe ba gee mi yuum tari Ghana nɛreba n wan ta'am paɛ kalɛ pinaasi la banaaai 44 bɔna 1971 yuunɛ la puan ti ba mi Lem.
Se'em ti a yuum ta bɔna Britain bisera imma'asum la ti Colonel Ignatius Kutu Acheampong yuum sa'ɛ a gɔmena miŋa 13 January 1972 yuunɛ la puan. Busia nyaa yuum boi la England bala ta lebe Oxford University yuum ta ki la August 1978 yuunɛ la puan.[7]
Busia yu'urɛ n yuum yi'iri zi'an woo ba yuum ni tiira la J. B. Danquah la S. D. Dombo yele hali ti Wɔbegɔ paati la ti ba yi'ira di solemiine puan ti 'The New Patriotic Party' yeti Danquah-Busia-Dombo n yuum sɔi 'Fourth Republic' gɔmena la.
== '''Nɛreba put'iira (Bibliography)''' ==
* ''The Position of the Chief in the Modern Political System of Ashanti''. London, 1951 yuunɛ la puan (orig. dissertation, Oxford)
* ''The Sociology and Culture of Africa''. Leiden, 1960 yuunɛ la puan<ref>https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/handle/1887/33398</ref>
* ''The Challenge of Africa''. New York, 1962 yuunɛ la puan
* ''Purposeful Education for Africa''. The Hague, 1964 yuunɛ la puan
* ''Urban Churches in Britain''. London, 1966 yuunɛ la puan
* ''Africa in Search of Democracy''. London, 1967 yuunɛ la puan.
[[Buuri Buuri:nɛra]]
== '''Viisegɔ lɔgerɔ (References)''' ==
m27wvsv5uqop0c105vbutc9wh0ks7ii
18232
18216
2025-07-03T11:05:20Z
Akurugo Patrick Atanga
264
Demesego
18232
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Kofi Abrefa Busia (Ba dɔge e la Naakɛ'ɛsega 11, 1913 yuunɛ la puan. Saluregɔ 28 1978 yuunɛ la puan)<ref>https://www.eaumf.org/ejm-blog/2017/8/28/august-28-1978-prime-minister-of-2nd-republic-dr-kofi-abrefa-busia-dies-in-london</ref> yuun de la Gaana nalegerɛ nɛŋadaana la Perime Minisita ze'ele 1969 yuunɛ la puan ta paɛ 1972 yuunɛ la puan. Nɛŋadaana gee kelum dɛna Perime Minisita , a suŋɛ mɛ ti ba tara na'ab lɛka lebe na dɔla la paŋa na'ab loore sore.<ref name=":0">https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9781137062055</ref> Ba yuun yese e la Military Coup puan 1972 yuunɛ la puan.<ref>https://muse.jhu.edu/article/16806</ref>
== Apɔsega Vom Yɛla ==
Ba dɔgɛ Busia la Wenchi, tiŋa n boi Brong Ahafo Region( Nanana nyaa dɛna Bono Region),<ref>https://web.archive.org/web/20190904041412/https://www.myjoyonline.com/politics/2019/February-15th/brong-ahafo-to-be-known-as-bono-region.php</ref>
Wenchi nyaa bo la Bono Region<ref>https://mobile.ghanaweb.com/person/Dr-Kofi-Abrefa-Busia-122</ref>
A yuun kiŋɛ a sukuu la Methodist Sukuu, Wenchi Mfantesipim Sukuu, Cape Coast, gee nyaa baŋɛ kiŋɛ Wesley College, Kumaasi ze'ele 1931 ta paɛ 1932 yuunɛ la puan.
A yuun kiŋɛ a sukuu bɔna la Methodist sukuu, Wenchi,Mfantsipim sukuu, Cape Coast gee nya kiŋɛ Wesley College Kumaasi ze'ele 1931 yuunɛ la puan ta paɛ 1932 yuunɛ puan. A pa'alɛ bɔna Wesley College gee kiŋɛ ta lebe zamesɛ bɔna Achimota College bɔna 1935 yuunɛ la puan gee pa'alɛ bilam mɛ. A yuun to'e ayia digiree gɔkatɛ la gilema bɔna Medieval la Modern History ze'ele Yunivɛsiti Of London, dɔla lebesegɔ yesera sankana. Bilam ti a nya kiŋɛ ta zamesɛ bɔna Yunivɛaiti College Oxford,<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/University_College,_Oxford#University_College_Record</ref> zi'an ti iŋa n yuun de sukuu yia nɛresabelega. A yuun lebe Gold coast na 1942 yuunɛ la puan.<ref name=":1">https://books.google.com.gh/books?id=D6HKAgAAQBAJ&q=Kofi+Abrefa+Busia+born&pg=PA320&redir_esc=y#v=snippet&q=Kofi%20Abrefa%20Busia%20born&f=false</ref> A yuun to'e la BA (Hons) bɔna Philosophy, Pɔlitisi n la ekonomikisi (1941 yuunɛ la puan, MA 1946 yuunɛ la puan) la DPhil bɔna Social Anthropology 1947 yuunɛ la puan ti la bɔna Nuffield Kollegi, Oxford gee ti a gulesewoko zuo yele dɛna "The position of the chief in the modern political system of Ashanti: a study of the influence of contemporary social changes on Ashanti political institutions". A yuun de la mina n nyɛ yɔ'ɔ ti a zamesɛ ti ba bisɛ e 1954 yuunɛ la puan.<ref>https://eca.state.gov/fulbright/fulbright-alumni/notable-fulbrighters/heads-stategovernment</ref>
== '''Tuuma yɛla''' ==
Busia yuun tum mɛ dɛna District Commissioner ze'ele 1942 yuunɛ la puan ta paɛ 1949 yuunɛ la puan, gee mi dɛna yia pa'ala bɔ'ɔra African Studies. Iŋa n yuun de yia nɛresabelega ti a dɛna zuodaana bɔna Yunivɛsiti College bɔna Gold Coast ( Nananawa Yunivɛsiti Of Gaana). 1951 yuune la puan, ba yuun loe e mɛ ti a dɛna Ashanti Confederacy bɔ'ɔra Legislative council. 1952 yuune la puan, a yuun de la nɛŋadaana bɔ'ɔra Gaana Congress Party, sɛba poore kiŋɛ tagum la paati basɛba ti ba nyaa lebege sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti United Party (UP).
Iŋa n yuun ze'ele gɛɛse Nkrumah la zuo la, a yuun zɔ mɛ yese tiŋa wa puan ti ba boti ba Ku iŋa mɛ. 1959 yuune la puan, Busia yuun lebege la Profeessor bɔ'ɔra Sociology la buuri yɛla bɔna Afirika Yunivɛsiti bɔna Leiden ka za'a la Hague, Netherlands. Ze'ele 1962 yuunɛ la puan ta paɛ 1969 yuunɛ la puan, a yuun St Anthony's college, Oxford
A yuun lebe Gaana na la Dawalega 1966 yuunɛ la puan, sansɛka ti military yuun yese Nkrumah gɔmɛnti ti ba tuna bɔna National Liberation Council(NLC) n de General Joseph Ankrah, mina n yuun de military duma nɛŋadaana;<ref name=":0" />gee ti ba yuun lo'e e ti a ka'ana NLC. Ti 1967 yuunɛ la puan la 1968 yuunɛ la, a yuun tum mɛ dɛna Kɛɛman bɔ'ɔra Sivik Edukation. A yuun dikɛ la fole kuna mɔɔlɛ amiŋa ti iŋa yeti a dɛna ba nɛŋadaana kina na. A yuun la kelum tum mɛ dɛna Constitutional Review nɛra. Ti sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti NLC n yuun ta bo fole ti fu wan nyaŋɛ iŋɛ kampeen la, Busia la Lawyer Sylvester Kofi Williams la ba zɔduma n yuun lagum pɔsɛ sɛla ti ba yi'ira solemiine puan yeti Progress party (PP)tigere.<ref>https://www.nationsencyclopedia.com/Africa/Ghana-POLITICAL-PARTIES.html</ref>
Bɔna 1969 yuunɛ la puan, PP n yuun di Parliamentary nalegere la mɛ la 105 yese 140 zi'iha puan. Ti dɛna yuun bo e la fole ti a dɛna Prime Minister. La tuune dɛna miŋa la , Busia yuun de la Gaana Nɛŋadaana (Chief Executive). Ti tiŋa la n yuun kelum tara Nkrumah tuuma puti'irɛ la, nɛreba la yuun lo la alagum zi'ire sɔsɛ nalegere la gee ti ba tara Peresidɛnti. Paŋa zo'e zo'e yuun bo la Prime Minister puan.
Busia yuun kelum tuna mɛ la NLC's ka bɔta Nkrumah puti'irɛ la gee loe a yo'e folegɔ sore. Ba tari Nigeria duma me zo'e zo'e lebe ba tiŋa gee ti tu lagefu paŋa mi yuun sige tiŋan 44 bɔna 1971, gee ti nɛreba zo'e zo'e yuun ka sakɛ.
Ti iŋa n yuun na kelum bɔna Britain ti ba bisɛ a imma'asum yele la, paŋa duma sɛba n yuun bii Colonel Ignatius Kutu Acheampong yuun sa'ɛ a gɔmɛnti la mɛ Ko'oro 13, 1972. Busia yuun yee la yiŋa bala nya ta lebe Oxford Yunivɛsiti, zi'an ti a nyaa yuun ki la sunsubã'a Saluregɔ 1978.<ref name=":1" />
Busia yu'urɛ naa mɛ la Gaana gɔmɛnti nalegere nuo la J.B. Danquah la S. D. Dombo. Ti wubegɔ paati la(NPP) toe Danquah-Busia-Dombo yu'urɛ bɔna ba n naasi Republic ( Fourth Republic) wa puan.
La yuum de la 1969 yuunɛ la puan, ti PP yuum di Ghana parliament kugesi la zo'e zo'e paɛ kalɛ wuu 105 gee ti kugesi la za'a yuum dɛna kalɛ 140. Bala n yuum bo e fole ti a yuum ta'am dɛna Ghana wa 'prime minister' pa'asɛ buta puan. A tuuma kankaŋi de la yuum dɛna 'Ghana Chief Executive'. Nkrumah tuuma la zo'e zo'e la zuo yuum basɛ ti bala saŋa la puan ba yuum dikɛ paŋa la woo bo la Prime Minister ti a ita sɛla woo.
Busia yuum naɛ NLC duma puti'irɛ n yuum de wuu ba zabera la Nkruma la mɛ. Bala n yuum ta'asɛ ti ba yuum za'ɛ Nigeria nɛreba n yuum ta'am paɛ million ti ba lebe ba gee mi yuum tari Ghana nɛreba n wan ta'am paɛ kalɛ pinaasi la banaaai 44 bɔna 1971 yuunɛ la puan ti ba mi Lem.
Se'em ti a yuum ta bɔna Britain bisera imma'asum la ti Colonel Ignatius Kutu Acheampong yuum sa'ɛ a gɔmena miŋa 13 January 1972 yuunɛ la puan. Busia nyaa yuum boi la England bala ta lebe Oxford University yuum ta ki la August 1978 yuunɛ la puan.[7]
Busia yu'urɛ n yuum yi'iri zi'an woo ba yuum ni tiira la J. B. Danquah la S. D. Dombo yele hali ti Wɔbegɔ paati la ti ba yi'ira di solemiine puan ti 'The New Patriotic Party' yeti Danquah-Busia-Dombo n yuum sɔi 'Fourth Republic' gɔmena la.
== '''Nɛreba put'iira (Bibliography)''' ==
* ''The Position of the Chief in the Modern Political System of Ashanti''. London, 1951 yuunɛ la puan (orig. dissertation, Oxford)
* ''The Sociology and Culture of Africa''. Leiden, 1960 yuunɛ la puan<ref>https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/handle/1887/33398</ref>
* ''The Challenge of Africa''. New York, 1962 yuunɛ la puan
* ''Purposeful Education for Africa''. The Hague, 1964 yuunɛ la puan
* ''Urban Churches in Britain''. London, 1966 yuunɛ la puan
* ''Africa in Search of Democracy''. London, 1967 yuunɛ la puan.
[[Buuri Buuri:nɛra]]
== '''Viisegɔ lɔgerɔ (References)''' ==
e2igqd219r0gmivacqvfom564opsx8g
William Ofori Atta
0
2615
18217
18185
2025-07-02T21:06:59Z
Akoleko Atayinɛ
752
Demesego la pa'asegɔ
18217
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Ba dɔgɛ William Ofori Atta la Fɔɔ 10,
== yuunɛ la puanPɔsega vom yɛla ==
Nana William Ofori, ba yuum dɔgɛ e bɔna Kyebi gee dɛna Nana Sir Ofori Atta I mina n yuun de Omanhene(Nana) bɔna Akyem Abuakwa 1912 yuunɛ la puan la 1943 yuune puan.<ref>https://freepages.rootsweb.com/~royalty/genealogy/akyem/i4.html</ref> Ti bala la, a yese a de la Nabia bɔ'ɔra Ofori-Atta tuusum puan , gee yele la de la Akan duma diti ba na'am dɔla Ma nu'o ti bala la a ka nyaŋɛ di na'am. William Ofori kiŋɛ sukuu la Mfantesipim sukuu<ref name=":0">{{Cite web |url=http://www.moba76.com/cn_m76_more.cfm?tblNewsCatID=57&tblNewsID=140 |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2007-09-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928132134/http://www.moba76.com/cn_m76_more.cfm?tblNewsCatID=57&tblNewsID=140 |url-status=dead }}</ref><ref name=":1">https://www.myjoyonline.com/william-ofori-atta-is-the-best-president-ghana-never-had/</ref> gee ba yuun yese e tari kiŋɛ la Achimota Sukuu gee mi yuun pa'asɛ la sɛba n yeti ba lagum zi'ire gulesɛ Cambridge sukuu Certificate la.<ref>https://groups.msn.com/OAA1973/whatdoyouknow.msnw</ref> Eŋa la sɛba sɛba n yuun lagum kiŋɛ sukuu de la Komla Agbeli Gbedemah la Edward Akufo-Addo.<ref>https://www.graphic.com.gh/features/features/remembering-william-ofori-atta-a-model-of-peace-unity-and-reconciliation.html</ref> Bama yuun sukuu kɔma n yuun pɔsɛ Digiree sukuu zamesegɔ. Iŋa n yuun de yia dɛna sukukɔma nɛŋa daana . Ti dɛna yuun basɛ ti teere n boi Gaana Yumivɛsiti la puan.<ref name=":0" /> A yuun kiŋɛ Queen College, Cambridge university bɔna 1935 yuunɛ la puan ta paɛ 1938 yuunɛ la puan. 1956 yuune la puan ti a yuun lebege Lawyer.<ref>http://ww25.nigerdeltacongress.com/rarticles/role_of_lawyers_in_consolidating.htm?subid1=20250701-0142-2259-9e4e-e6e0097dcf7e</ref>
== Nalɛka tuuma yɛla ==
Williams Ofori Atta de mina lagum pa'asɛ pɔsɛ United Gold Coast Convention yese la iŋa n yuun lagum 1947 yuunɛ la puan.<ref name=":1" /> Iŋa n yuun di mi'a bɔna Akyim Abuakwa gɔmena nalegere la bɔna 1951 yuunɛ la puanGold Coast nalegere la puan. Poore ti a yuun nyaa dɛna united party nɛŋadaana lɛgera la Dr. Kwame Nkrumah. Ofori Atta yuun kɛ paka deo puan dɔla Nkrumah bɔna yia republic bɔna Prevention Detention Act la puan.<ref>https://ghanaweb.net/GhanaHomePage/features/artikel.php?ID=76365&comment=0</ref><ref>http://home.comcast.net/~amaah/writings/ghana-truly-free-happy.html</ref> N yi'i puan, a yuun ze'ele Awatia tiŋa nɛreba zuo bɔna 1st Palimɛnti, iŋa mi n yuun de Minisita bɔ'ɔra gɔnɔ zamesegɔ yɛla<ref>{{Cite web |url=http://ghanasco.com/page.php?11 |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2007-09-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070930080211/http://ghanasco.com/page.php?11 |url-status=dead }}</ref> n la Minisita bɔ'ɔra Foreign Affairs bɔna Progress Party gɔmɛna n de Dr. Busia. A yuun de la nɛretuniga bɔna People's Movement for Freedom la Justice (PMFJ) sɛba n yuun ze'ele gɛɛsɛ 'Union Gɔmɛnti' yesera General I.K. Acheampong, ti iŋa n yuun de Zuodaana Gaana wa gee lebe kelum dɛna Chairman bɔ'ɔra Supreme Military Council (SMC). Ti dɛna yuun de la paŋa duma ( Military Regime) ti ba ma dɛna Gaana bisera dagena ba dikɛ lebese bo loore nalegere.<ref>https://mobile.ghanaweb.com/GhanaHomePage/features/Special-tribute-to-Adu-Boahen-105282</ref> SMC yuun ta sige la, a yuun ze'ele mɛ ti a lɛgɛ Gaana kukazuo na'am la bɔna 1979 bɔ'ɔra United National Convention gee yuun yagelɛ la butã la 17.14 yesera la nɛreba loosego.<ref>https://africanelections.tripod.com/gh.html#1979_Presidential_Election</ref> Ba'asegɔ za'a, a yuum ta dɛna la zuo daana ti ba yi'ira solemiine puan ti chairman bo'ora 'Council of State' Ghana alagumgube gɔmena sɛka n tagelɛ but a puan la 'Third Republic'. A yeledaa diyima yuum de la, a dikɛ a puti'irɛ la a mi'ilum, yɛm la a paŋa za'a waabi suŋɛ Ghana tiŋa la to namesegɔ la yeletooro da ba'am bɔna. Se'em n wan basɛ ti nɛreba vom la ba bɔŋa zi'an ana suŋa ba duma la ba buuri za'a waabi.[15]
Iŋa la sakesira de la, Ghana timmaalegɔ tiim kankaŋi de la tu basɛ tu kua tuuma bɔna zi'an woo se'em n wan tari nyuurɔ bo'ora nɛreba la tuuma bo'ora ba ti ba tuna.
== Pooren vom yɛla ==
William Ofori Atta yuun de la Krista bia gee tum paa zo'e zo'e bɔna Kristian gɔnɔ puan.<ref>https://goldcoastbereans.blogspot.com/2006_04_01_archive.html?m=1</ref> A yuun lagum pa'asɛ mɛ ti ba yu'ɛ Ankara Chapel Trust(Nananawa Korle-Bu Community Chapel) n sɔi n miŋa Yinɛ deo bɔna Korle-aBu Teaching Hospital bɔna Ankara 1967 yuunɛ la puan.<ref>{{Cite web |url=http://www.kbcchapel.org/Local/About-Us.html |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2012-10-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121030153836/http://www.kbcchapel.org/Local/About-Us.html |url-status=dead }}</ref> Ofori n yuun bo sɔsega wa n de J.B Danquah teriga tɔgum wa zɛ'ɛta Gaana Academy of Arts la science bɔna 1985 yuunɛ la puan. A sɔsega zuo yele de la "Gaana tinsɛka n boi daaŋɔ puan."<ref>https://gaas-gh.org/pages/publications_danquah.htm</ref> A yuun kiŋɛ la 1988 yuunɛ la puan ti ba yuun bo e zuodaana laarɛ.<ref name=":2">https://mobile.ghanaweb.com/person/William-Ofori-Atta-5941</ref>
== William Ofori-Atta Memorial Lectures ==
The William Ofori-Atta teriga lageŋɔ wa yuun iŋɛ mɛ ti ba tara teesa a yele a kum la poorin.<ref>https://mobile.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/WILLIAM-OFORI-ATTA-LECTURES-END-IN-ACCRA-2276</ref>
== Gɔnɔ (Literature) ==
* Sawyerr, Harry, William Ofori Atta, 1979 yuunɛ la puan<ref name=":2" />
* ''Ghana, a Nation in Crisis''<ref>https://books.google.com.gh/books?id=NHYMAQAAIAAJ&redir_esc=y</ref>
* ''The vision of an independent State of Ghana''<ref>https://books.google.com.gh/books?id=7icuAQAAIAAJ&redir_esc=y</ref>
== Bisɛ kalam pa'asɛ (See also) ==
* The Big Six
* Minister for Foreign Affairs (Ghana)
* United Gold Coast Conventio
== Publications ==
Jenkins, Ray (1994). "William Ofori Atta, Nnambi Azikiwe, J.B. Danquah and the "Grilling" of W.E.F. Ward of Achimota in 1935". ''History in Africa''. '''21''' (January): 171–189. doi:10.2307/3171885. JSTOR 3171885. S2CID 155396169
== Viisegɔ Lɔgerɔ ==
[[Buuri Buuri: nɛra]]
j9bmy7wj2rl3q7d6fdztphlil9kh216
18218
18217
2025-07-02T21:10:32Z
Akoleko Atayinɛ
752
Demesego la pa'asegɔ
18218
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Ba dɔgɛ William Ofori Atta la Fɔɔ 10,
== yuunɛ la puanPɔsega vom yɛla ==
Nana William Ofori, ba yuum dɔgɛ e bɔna Kyebi gee dɛna Nana Sir Ofori Atta I mina n yuun de Omanhene(Nana) bɔna Akyem Abuakwa 1912 yuunɛ la puan la 1943 yuune puan.<ref>https://freepages.rootsweb.com/~royalty/genealogy/akyem/i4.html</ref> Ti bala la, a yese a de la Nabia bɔ'ɔra Ofori-Atta tuusum puan , gee yele la de la Akan duma diti ba na'am dɔla Ma nu'o ti bala la a ka nyaŋɛ di na'am. William Ofori kiŋɛ sukuu la Mfantesipim sukuu<ref name=":0">{{Cite web |url=http://www.moba76.com/cn_m76_more.cfm?tblNewsCatID=57&tblNewsID=140 |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2007-09-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928132134/http://www.moba76.com/cn_m76_more.cfm?tblNewsCatID=57&tblNewsID=140 |url-status=dead }}</ref><ref name=":1">https://www.myjoyonline.com/william-ofori-atta-is-the-best-president-ghana-never-had/</ref> gee ba yuun yese e tari kiŋɛ la Achimota Sukuu gee mi yuun pa'asɛ la sɛba n yeti ba lagum zi'ire gulesɛ Cambridge sukuu Certificate la.<ref>https://groups.msn.com/OAA1973/whatdoyouknow.msnw</ref> Eŋa la sɛba sɛba n yuun lagum kiŋɛ sukuu de la Komla Agbeli Gbedemah la Edward Akufo-Addo.<ref>https://www.graphic.com.gh/features/features/remembering-william-ofori-atta-a-model-of-peace-unity-and-reconciliation.html</ref> Bama yuun sukuu kɔma n yuun pɔsɛ Digiree sukuu zamesegɔ. Iŋa n yuun de yia dɛna sukukɔma nɛŋa daana . Ti dɛna yuun basɛ ti teere n boi Gaana Yumivɛsiti la puan.<ref name=":0" /> A yuun kiŋɛ Queen College, Cambridge university bɔna 1935 yuunɛ la puan ta paɛ 1938 yuunɛ la puan. 1956 yuune la puan ti a yuun lebege Lawyer.<ref>http://ww25.nigerdeltacongress.com/rarticles/role_of_lawyers_in_consolidating.htm?subid1=20250701-0142-2259-9e4e-e6e0097dcf7e</ref>
== Nalɛka tuuma yɛla ==
Williams Ofori Atta de mina lagum pa'asɛ pɔsɛ United Gold Coast Convention yese la iŋa n yuun lagum 1947 yuunɛ la puan.<ref name=":1" /> Iŋa n yuun di mi'a bɔna Akyim Abuakwa gɔmena nalegere la bɔna 1951 yuunɛ la puanGold Coast nalegere la puan. Poore ti a yuun nyaa dɛna united party nɛŋadaana lɛgera la Dr. Kwame Nkrumah. Ofori Atta yuun kɛ paka deo puan dɔla Nkrumah bɔna yia republic bɔna Prevention Detention Act la puan.<ref>https://ghanaweb.net/GhanaHomePage/features/artikel.php?ID=76365&comment=0</ref><ref>http://home.comcast.net/~amaah/writings/ghana-truly-free-happy.html</ref> N yi'i puan, a yuun ze'ele Awatia tiŋa nɛreba zuo bɔna 1st Palimɛnti, iŋa mi n yuun de Minisita bɔ'ɔra gɔnɔ zamesegɔ yɛla<ref>{{Cite web |url=http://ghanasco.com/page.php?11 |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2007-09-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070930080211/http://ghanasco.com/page.php?11 |url-status=dead }}</ref> n la Minisita bɔ'ɔra Foreign Affairs bɔna Progress Party gɔmɛna n de Dr. Busia. A yuun de la nɛretuniga bɔna People's Movement for Freedom la Justice (PMFJ) sɛba n yuun ze'ele gɛɛsɛ 'Union Gɔmɛnti' yesera General I.K. Acheampong, ti iŋa n yuun de Zuodaana Gaana wa gee lebe kelum dɛna Chairman bɔ'ɔra Supreme Military Council (SMC). Ti dɛna yuun de la paŋa duma ( Military Regime) ti ba ma dɛna Gaana bisera dagena ba dikɛ lebese bo loore nalegere.<ref>https://mobile.ghanaweb.com/GhanaHomePage/features/Special-tribute-to-Adu-Boahen-105282</ref> SMC yuun ta sige la, a yuun ze'ele mɛ ti a lɛgɛ Gaana kukazuo na'am la bɔna 1979 bɔ'ɔra United National Convention gee yuun yagelɛ la butã la 17.14 yesera la nɛreba loosego.<ref>https://africanelections.tripod.com/gh.html#1979_Presidential_Election</ref> Ba'asegɔ za'a, a yuum ta dɛna la zuo daana ti ba yi'ira solemiine puan ti chairman bo'ora 'Council of State' Ghana alagumgube gɔmena sɛka n tagelɛ but a puan la 'Third Republic'. A yeledaa diyima yuum de la, a dikɛ a puti'irɛ la a mi'ilum, yɛm la a paŋa za'a waabi suŋɛ Ghana tiŋa la to namesegɔ la yeletooro da ba'am bɔna. Se'em n wan basɛ ti nɛreba vom la ba bɔŋa zi'an ana suŋa ba duma la ba buuri za'a waabi.[15] I
Ba'asegɔ za'a, a yuum ta dɛna la zuo daana ti ba yi'ira solemiine puan ti chairman bo'ora 'Council of State' Ghana alagumgube gɔmena sɛka n tagelɛ but a puan la 'Third Republic'. A yeledaa diyima yuum de la, a dikɛ a puti'irɛ la a mi'ilum, yɛm la a paŋa za'a waabi suŋɛ Ghana tiŋa la to namesegɔ la yeletooro da ba'am bɔna. Se'em n wan basɛ ti nɛreba vom la ba bɔŋa zi'an ana suŋa ba duma la ba buuri za'a waabi.[16]
Iŋa la sakesira de la, Ghana timmaalegɔ tiim kankaŋi de la tu basɛ tu kua tuuma bɔna zi'an woo se'em n wan tari nyuurɔ bo'ora nɛreba la tuuma bo'ora ba ti ba tuna.
== Pooren vom yɛla ==
William Ofori Atta yuun de la Krista bia gee tum paa zo'e zo'e bɔna Kristian gɔnɔ puan.<ref>https://goldcoastbereans.blogspot.com/2006_04_01_archive.html?m=1</ref> A yuun lagum pa'asɛ mɛ ti ba yu'ɛ Ankara Chapel Trust(Nananawa Korle-Bu Community Chapel) n sɔi n miŋa Yinɛ deo bɔna Korle-aBu Teaching Hospital bɔna Ankara 1967 yuunɛ la puan.<ref>{{Cite web |url=http://www.kbcchapel.org/Local/About-Us.html |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2012-10-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121030153836/http://www.kbcchapel.org/Local/About-Us.html |url-status=dead }}</ref> Ofori n yuun bo sɔsega wa n de J.B Danquah teriga tɔgum wa zɛ'ɛta Gaana Academy of Arts la science bɔna 1985 yuunɛ la puan. A sɔsega zuo yele de la "Gaana tinsɛka n boi daaŋɔ puan."<ref>https://gaas-gh.org/pages/publications_danquah.htm</ref> A yuun kiŋɛ la 1988 yuunɛ la puan ti ba yuun bo e zuodaana laarɛ.<ref name=":2">https://mobile.ghanaweb.com/person/William-Ofori-Atta-5941</ref>
== William Ofori-Atta Memorial Lectures ==
The William Ofori-Atta teriga lageŋɔ wa yuun iŋɛ mɛ ti ba tara teesa a yele a kum la poorin.<ref>https://mobile.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/WILLIAM-OFORI-ATTA-LECTURES-END-IN-ACCRA-2276</ref>
== Gɔnɔ (Literature) ==
* Sawyerr, Harry, William Ofori Atta, 1979 yuunɛ la puan<ref name=":2" />
* ''Ghana, a Nation in Crisis''<ref>https://books.google.com.gh/books?id=NHYMAQAAIAAJ&redir_esc=y</ref>
* ''The vision of an independent State of Ghana''<ref>https://books.google.com.gh/books?id=7icuAQAAIAAJ&redir_esc=y</ref>
== Bisɛ kalam pa'asɛ (See also) ==
* The Big Six
* Minister for Foreign Affairs (Ghana)
* United Gold Coast Conventio
== Publications ==
Jenkins, Ray (1994). "William Ofori Atta, Nnambi Azikiwe, J.B. Danquah and the "Grilling" of W.E.F. Ward of Achimota in 1935". ''History in Africa''. '''21''' (January): 171–189. doi:10.2307/3171885. JSTOR 3171885. S2CID 155396169
== Viisegɔ Lɔgerɔ ==
[[Buuri Buuri: nɛra]]
0gccnzt6j80ug67r8jbt7r8m427zwsu
18219
18218
2025-07-02T21:12:27Z
Akoleko Atayinɛ
752
Added references
18219
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Ba dɔgɛ William Ofori Atta la Fɔɔ 10,
== yuunɛ la puanPɔsega vom yɛla ==
Nana William Ofori, ba yuum dɔgɛ e bɔna Kyebi gee dɛna Nana Sir Ofori Atta I mina n yuun de Omanhene(Nana) bɔna Akyem Abuakwa 1912 yuunɛ la puan la 1943 yuune puan.<ref>https://freepages.rootsweb.com/~royalty/genealogy/akyem/i4.html</ref> Ti bala la, a yese a de la Nabia bɔ'ɔra Ofori-Atta tuusum puan , gee yele la de la Akan duma diti ba na'am dɔla Ma nu'o ti bala la a ka nyaŋɛ di na'am. William Ofori kiŋɛ sukuu la Mfantesipim sukuu<ref name=":0">{{Cite web |url=http://www.moba76.com/cn_m76_more.cfm?tblNewsCatID=57&tblNewsID=140 |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2007-09-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928132134/http://www.moba76.com/cn_m76_more.cfm?tblNewsCatID=57&tblNewsID=140 |url-status=dead }}</ref><ref name=":1">https://www.myjoyonline.com/william-ofori-atta-is-the-best-president-ghana-never-had/</ref> gee ba yuun yese e tari kiŋɛ la Achimota Sukuu gee mi yuun pa'asɛ la sɛba n yeti ba lagum zi'ire gulesɛ Cambridge sukuu Certificate la.<ref>https://groups.msn.com/OAA1973/whatdoyouknow.msnw</ref> Eŋa la sɛba sɛba n yuun lagum kiŋɛ sukuu de la Komla Agbeli Gbedemah la Edward Akufo-Addo.<ref>https://www.graphic.com.gh/features/features/remembering-william-ofori-atta-a-model-of-peace-unity-and-reconciliation.html</ref> Bama yuun sukuu kɔma n yuun pɔsɛ Digiree sukuu zamesegɔ. Iŋa n yuun de yia dɛna sukukɔma nɛŋa daana . Ti dɛna yuun basɛ ti teere n boi Gaana Yumivɛsiti la puan.<ref name=":0" /> A yuun kiŋɛ Queen College, Cambridge university bɔna 1935 yuunɛ la puan ta paɛ 1938 yuunɛ la puan. 1956 yuune la puan ti a yuun lebege Lawyer.<ref>http://ww25.nigerdeltacongress.com/rarticles/role_of_lawyers_in_consolidating.htm?subid1=20250701-0142-2259-9e4e-e6e0097dcf7e</ref>
== Nalɛka tuuma yɛla ==
Williams Ofori Atta de mina lagum pa'asɛ pɔsɛ United Gold Coast Convention yese la iŋa n yuun lagum 1947 yuunɛ la puan.<ref name=":1" /> Iŋa n yuun di mi'a bɔna Akyim Abuakwa gɔmena nalegere la bɔna 1951 yuunɛ la puanGold Coast nalegere la puan. Poore ti a yuun nyaa dɛna united party nɛŋadaana lɛgera la Dr. Kwame Nkrumah. Ofori Atta yuun kɛ paka deo puan dɔla Nkrumah bɔna yia republic bɔna Prevention Detention Act la puan.<ref>https://ghanaweb.net/GhanaHomePage/features/artikel.php?ID=76365&comment=0</ref><ref>http://home.comcast.net/~amaah/writings/ghana-truly-free-happy.html</ref> N yi'i puan, a yuun ze'ele Awatia tiŋa nɛreba zuo bɔna 1st Palimɛnti, iŋa mi n yuun de Minisita bɔ'ɔra gɔnɔ zamesegɔ yɛla<ref>{{Cite web |url=http://ghanasco.com/page.php?11 |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2007-09-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070930080211/http://ghanasco.com/page.php?11 |url-status=dead }}</ref> n la Minisita bɔ'ɔra Foreign Affairs bɔna Progress Party gɔmɛna n de Dr. Busia. A yuun de la nɛretuniga bɔna People's Movement for Freedom la Justice (PMFJ) sɛba n yuun ze'ele gɛɛsɛ 'Union Gɔmɛnti' yesera General I.K. Acheampong, ti iŋa n yuun de Zuodaana Gaana wa gee lebe kelum dɛna Chairman bɔ'ɔra Supreme Military Council (SMC). Ti dɛna yuun de la paŋa duma ( Military Regime) ti ba ma dɛna Gaana bisera dagena ba dikɛ lebese bo loore nalegere.<ref>https://mobile.ghanaweb.com/GhanaHomePage/features/Special-tribute-to-Adu-Boahen-105282</ref> SMC yuun ta sige la, a yuun ze'ele mɛ ti a lɛgɛ Gaana kukazuo na'am la bɔna 1979 bɔ'ɔra United National Convention gee yuun yagelɛ la butã la 17.14 yesera la nɛreba loosego.<ref>https://africanelections.tripod.com/gh.html#1979_Presidential_Election</ref> Ba'asegɔ za'a, a yuum ta dɛna la zuo daana ti ba yi'ira solemiine puan ti chairman bo'ora 'Council of State' Ghana alagumgube gɔmena sɛka n tagelɛ but a puan la 'Third Republic'. A yeledaa diyima yuum de la, a dikɛ a puti'irɛ la a mi'ilum, yɛm la a paŋa za'a waabi suŋɛ Ghana tiŋa la to namesegɔ la yeletooro da ba'am bɔna. Se'em n wan basɛ ti nɛreba vom la ba bɔŋa zi'an ana suŋa ba duma la ba buuri za'a waabi.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/William_Ofori_Atta#cite_note-15</ref>
A yuum ta dɛna la zuo daana ti ba yi'ira solemiine puan ti chairman bo'ora 'Council of State' Ghana alagumgube gɔmena sɛka n tagelɛ but a puan la 'Third Republic'. A yeledaa diyima yuum de la, a dikɛ a puti'irɛ la a mi'ilum, yɛm la a paŋa za'a waabi suŋɛ Ghana tiŋa la to namesegɔ la yeletooro da ba'am bɔna. Se'em n wan basɛ ti nɛreba vom la ba bɔŋa zi'an ana suŋa ba duma la ba buuri za'a waabi.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/William_Ofori_Atta#cite_note-16</ref>
Iŋa la sakesira de la, Ghana timmaalegɔ tiim kankaŋi de la tu basɛ tu kua tuuma bɔna zi'an woo se'em n wan tari nyuurɔ bo'ora nɛreba la tuuma bo'ora ba ti ba tuna.
== Pooren vom yɛla ==
William Ofori Atta yuun de la Krista bia gee tum paa zo'e zo'e bɔna Kristian gɔnɔ puan.<ref>https://goldcoastbereans.blogspot.com/2006_04_01_archive.html?m=1</ref> A yuun lagum pa'asɛ mɛ ti ba yu'ɛ Ankara Chapel Trust(Nananawa Korle-Bu Community Chapel) n sɔi n miŋa Yinɛ deo bɔna Korle-aBu Teaching Hospital bɔna Ankara 1967 yuunɛ la puan.<ref>{{Cite web |url=http://www.kbcchapel.org/Local/About-Us.html |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2012-10-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121030153836/http://www.kbcchapel.org/Local/About-Us.html |url-status=dead }}</ref> Ofori n yuun bo sɔsega wa n de J.B Danquah teriga tɔgum wa zɛ'ɛta Gaana Academy of Arts la science bɔna 1985 yuunɛ la puan. A sɔsega zuo yele de la "Gaana tinsɛka n boi daaŋɔ puan."<ref>https://gaas-gh.org/pages/publications_danquah.htm</ref> A yuun kiŋɛ la 1988 yuunɛ la puan ti ba yuun bo e zuodaana laarɛ.<ref name=":2">https://mobile.ghanaweb.com/person/William-Ofori-Atta-5941</ref>
== William Ofori-Atta Memorial Lectures ==
The William Ofori-Atta teriga lageŋɔ wa yuun iŋɛ mɛ ti ba tara teesa a yele a kum la poorin.<ref>https://mobile.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/WILLIAM-OFORI-ATTA-LECTURES-END-IN-ACCRA-2276</ref>
== Gɔnɔ (Literature) ==
* Sawyerr, Harry, William Ofori Atta, 1979 yuunɛ la puan<ref name=":2" />
* ''Ghana, a Nation in Crisis''<ref>https://books.google.com.gh/books?id=NHYMAQAAIAAJ&redir_esc=y</ref>
* ''The vision of an independent State of Ghana''<ref>https://books.google.com.gh/books?id=7icuAQAAIAAJ&redir_esc=y</ref>
== Bisɛ kalam pa'asɛ (See also) ==
* The Big Six
* Minister for Foreign Affairs (Ghana)
* United Gold Coast Conventio
== Publications ==
Jenkins, Ray (1994). "William Ofori Atta, Nnambi Azikiwe, J.B. Danquah and the "Grilling" of W.E.F. Ward of Achimota in 1935". ''History in Africa''. '''21''' (January): 171–189. doi:10.2307/3171885. JSTOR 3171885. S2CID 155396169
== Viisegɔ Lɔgerɔ ==
[[Buuri Buuri: nɛra]]
ixj45szpy2dzr607lbf77ei09em2ye1
18220
18219
2025-07-02T21:31:27Z
Akoleko Atayinɛ
752
Demesego la references
18220
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Ba dɔgɛ '''William Ofori Atta''' la (10 Fɔɔ 1910 yuunɛ la puan – gee ti a ki 14 July 1988 yuunɛ la puan). Gee zo'e zo'e yuum yi'iri e la "'''Paa Willie'''", ti a yuum dɛna Ghana nɛra gee dɛna mina n yuum pɔsɛ 'United Gold Coast Convention (UGCC). A kelum pa'asɛ la sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti "The Big Six". Pooren, a yuum ta lebege la minisita bo'ora satinsi ti ba yi'ira la solemiine puan ti a 'Minister for Foreign Affairs' la bɔna Ghana wa ze'ele 1971 yuunɛ la puan ta paɛ and 1972<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/William_Ofori_Atta#cite_note-3</ref> yuunɛ la puan.
== '''A pɔsega vom yɛla''' ==
Nana William Ofori, ba yuum dɔgɛ e bɔna Kyebi gee dɛna Nana Sir Ofori Atta I mina n yuun de Omanhene(Nana) bɔna Akyem Abuakwa 1912 yuunɛ la puan la 1943 yuune puan.<ref>https://freepages.rootsweb.com/~royalty/genealogy/akyem/i4.html</ref> Ti bala la, a yese a de la Nabia bɔ'ɔra Ofori-Atta tuusum puan , gee yele la de la Akan duma diti ba na'am dɔla Ma nu'o ti bala la a ka nyaŋɛ di na'am. William Ofori kiŋɛ sukuu la Mfantesipim sukuu<ref name=":0">{{Cite web |url=http://www.moba76.com/cn_m76_more.cfm?tblNewsCatID=57&tblNewsID=140 |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2007-09-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928132134/http://www.moba76.com/cn_m76_more.cfm?tblNewsCatID=57&tblNewsID=140 |url-status=dead }}</ref><ref name=":1">https://www.myjoyonline.com/william-ofori-atta-is-the-best-president-ghana-never-had/</ref> gee ba yuun yese e tari kiŋɛ la Achimota Sukuu gee mi yuun pa'asɛ la sɛba n yeti ba lagum zi'ire gulesɛ Cambridge sukuu Certificate la.<ref>https://groups.msn.com/OAA1973/whatdoyouknow.msnw</ref> Eŋa la sɛba sɛba n yuun lagum kiŋɛ sukuu de la Komla Agbeli Gbedemah la Edward Akufo-Addo.<ref>https://www.graphic.com.gh/features/features/remembering-william-ofori-atta-a-model-of-peace-unity-and-reconciliation.html</ref> Bama yuun sukuu kɔma n yuun pɔsɛ Digiree sukuu zamesegɔ. Iŋa n yuun de yia dɛna sukukɔma nɛŋa daana . Ti dɛna yuun basɛ ti teere n boi Gaana Yumivɛsiti la puan.<ref name=":0" /> A yuun kiŋɛ Queen College, Cambridge university bɔna 1935 yuunɛ la puan ta paɛ 1938 yuunɛ la puan. 1956 yuune la puan ti a yuun lebege Lawyer.<ref>http://ww25.nigerdeltacongress.com/rarticles/role_of_lawyers_in_consolidating.htm?subid1=20250701-0142-2259-9e4e-e6e0097dcf7e</ref>
== Nalɛka tuuma yɛla ==
Williams Ofori Atta de mina lagum pa'asɛ pɔsɛ United Gold Coast Convention yese la iŋa n yuun lagum 1947 yuunɛ la puan.<ref name=":1" /> Iŋa n yuun di mi'a bɔna Akyim Abuakwa gɔmena nalegere la bɔna 1951 yuunɛ la puanGold Coast nalegere la puan. Poore ti a yuun nyaa dɛna united party nɛŋadaana lɛgera la Dr. Kwame Nkrumah. Ofori Atta yuun kɛ paka deo puan dɔla Nkrumah bɔna yia republic bɔna Prevention Detention Act la puan.<ref>https://ghanaweb.net/GhanaHomePage/features/artikel.php?ID=76365&comment=0</ref><ref>http://home.comcast.net/~amaah/writings/ghana-truly-free-happy.html</ref> N yi'i puan, a yuun ze'ele Awatia tiŋa nɛreba zuo bɔna 1st Palimɛnti, iŋa mi n yuun de Minisita bɔ'ɔra gɔnɔ zamesegɔ yɛla<ref>{{Cite web |url=http://ghanasco.com/page.php?11 |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2007-09-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070930080211/http://ghanasco.com/page.php?11 |url-status=dead }}</ref> n la Minisita bɔ'ɔra Foreign Affairs bɔna Progress Party gɔmɛna n de Dr. Busia. A yuun de la nɛretuniga bɔna People's Movement for Freedom la Justice (PMFJ) sɛba n yuun ze'ele gɛɛsɛ 'Union Gɔmɛnti' yesera General I.K. Acheampong, ti iŋa n yuun de Zuodaana Gaana wa gee lebe kelum dɛna Chairman bɔ'ɔra Supreme Military Council (SMC). Ti dɛna yuun de la paŋa duma ( Military Regime) ti ba ma dɛna Gaana bisera dagena ba dikɛ lebese bo loore nalegere.<ref>https://mobile.ghanaweb.com/GhanaHomePage/features/Special-tribute-to-Adu-Boahen-105282</ref> SMC yuun ta sige la, a yuun ze'ele mɛ ti a lɛgɛ Gaana kukazuo na'am la bɔna 1979 bɔ'ɔra United National Convention gee yuun yagelɛ la butã la 17.14 yesera la nɛreba loosego.<ref>https://africanelections.tripod.com/gh.html#1979_Presidential_Election</ref> Ba'asegɔ za'a, a yuum ta dɛna la zuo daana ti ba yi'ira solemiine puan ti chairman bo'ora 'Council of State' Ghana alagumgube gɔmena sɛka n tagelɛ but a puan la 'Third Republic'. A yeledaa diyima yuum de la, a dikɛ a puti'irɛ la a mi'ilum, yɛm la a paŋa za'a waabi suŋɛ Ghana tiŋa la to namesegɔ la yeletooro da ba'am bɔna. Se'em n wan basɛ ti nɛreba vom la ba bɔŋa zi'an ana suŋa ba duma la ba buuri za'a waabi.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/William_Ofori_Atta#cite_note-15</ref>
A yuum ta dɛna la zuo daana ti ba yi'ira solemiine puan ti chairman bo'ora 'Council of State' Ghana alagumgube gɔmena sɛka n tagelɛ but a puan la 'Third Republic'. A yeledaa diyima yuum de la, a dikɛ a puti'irɛ la a mi'ilum, yɛm la a paŋa za'a waabi suŋɛ Ghana tiŋa la to namesegɔ la yeletooro da ba'am bɔna. Se'em n wan basɛ ti nɛreba vom la ba bɔŋa zi'an ana suŋa ba duma la ba buuri za'a waabi.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/William_Ofori_Atta#cite_note-16</ref>
Iŋa la sakesira de la, Ghana timmaalegɔ tiim kankaŋi de la tu basɛ tu kua tuuma bɔna zi'an woo se'em n wan tari nyuurɔ bo'ora nɛreba la tuuma bo'ora ba ti ba tuna.
== Pooren vom yɛla ==
William Ofori Atta yuun de la Krista bia gee tum paa zo'e zo'e bɔna Kristian gɔnɔ puan.<ref>https://goldcoastbereans.blogspot.com/2006_04_01_archive.html?m=1</ref> A yuun lagum pa'asɛ mɛ ti ba yu'ɛ Ankara Chapel Trust(Nananawa Korle-Bu Community Chapel) n sɔi n miŋa Yinɛ deo bɔna Korle-aBu Teaching Hospital bɔna Ankara 1967 yuunɛ la puan.<ref>{{Cite web |url=http://www.kbcchapel.org/Local/About-Us.html |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2012-10-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121030153836/http://www.kbcchapel.org/Local/About-Us.html |url-status=dead }}</ref> Ofori n yuun bo sɔsega wa n de J.B Danquah teriga tɔgum wa zɛ'ɛta Gaana Academy of Arts la science bɔna 1985 yuunɛ la puan. A sɔsega zuo yele de la "Gaana tinsɛka n boi daaŋɔ puan."<ref>https://gaas-gh.org/pages/publications_danquah.htm</ref> A yuun kiŋɛ la 1988 yuunɛ la puan ti ba yuun bo e zuodaana laarɛ.<ref name=":2">https://mobile.ghanaweb.com/person/William-Ofori-Atta-5941</ref>
== William Ofori-Atta Memorial Lectures ==
The William Ofori-Atta teriga lageŋɔ wa yuun iŋɛ mɛ ti ba tara teesa a yele a kum la poorin.<ref>https://mobile.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/WILLIAM-OFORI-ATTA-LECTURES-END-IN-ACCRA-2276</ref>
== Gɔnɔ (Literature) ==
* Sawyerr, Harry, William Ofori Atta, 1979 yuunɛ la puan<ref name=":2" />
* ''Ghana, a Nation in Crisis''<ref>https://books.google.com.gh/books?id=NHYMAQAAIAAJ&redir_esc=y</ref>
* ''The vision of an independent State of Ghana''<ref>https://books.google.com.gh/books?id=7icuAQAAIAAJ&redir_esc=y</ref>
== Bisɛ kalam pa'asɛ (See also) ==
* The Big Six
* Minister for Foreign Affairs (Ghana)
* United Gold Coast Conventio
== Publications ==
Jenkins, Ray (1994). "William Ofori Atta, Nnambi Azikiwe, J.B. Danquah and the "Grilling" of W.E.F. Ward of Achimota in 1935". ''History in Africa''. '''21''' (January): 171–189. doi:10.2307/3171885. JSTOR 3171885. S2CID 155396169
== Viisegɔ Lɔgerɔ ==
[[Buuri Buuri: nɛra]]
41y3v1onlnia586idem45u5iz7plnwt
18230
18220
2025-07-03T11:01:10Z
Akurugo Patrick Atanga
264
Demesego
18230
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Ba dɔgɛ '''William Ofori Atta''' la (10 Fɔɔ 1910 yuunɛ la puan – gee ti a ki 14 July 1988 yuunɛ la puan). Gee zo'e zo'e yuum yi'iri e la "'''Paa Willie'''", ti a yuum dɛna Ghana nɛra gee dɛna mina n yuum pɔsɛ 'United Gold Coast Convention (UGCC). A kelum pa'asɛ la sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti "The Big Six". Pooren, a yuum ta lebege la minisita bo'ora satinsi ti ba yi'ira la solemiine puan ti a 'Minister for Foreign Affairs' la bɔna Ghana wa ze'ele 1971 yuunɛ la puan ta paɛ and 1972 yuunɛ la puan<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/William_Ofori_Atta#cite_note-3</ref> yuunɛ la puan.
== '''A pɔsega vom yɛla''' ==
Nana William Ofori, ba yuum dɔgɛ e bɔna Kyebi gee dɛna Nana Sir Ofori Atta I mina n yuun de Omanhene(Nana) bɔna Akyem Abuakwa 1912 yuunɛ la puan la 1943 yuune puan.<ref>https://freepages.rootsweb.com/~royalty/genealogy/akyem/i4.html</ref> Ti bala la, a yese a de la Nabia bɔ'ɔra Ofori-Atta tuusum puan , gee yele la de la Akan duma diti ba na'am dɔla Ma nu'o ti bala la a ka nyaŋɛ di na'am. William Ofori kiŋɛ sukuu la Mfantesipim sukuu<ref name=":0">{{Cite web |url=http://www.moba76.com/cn_m76_more.cfm?tblNewsCatID=57&tblNewsID=140 |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2007-09-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928132134/http://www.moba76.com/cn_m76_more.cfm?tblNewsCatID=57&tblNewsID=140 |url-status=dead }}</ref><ref name=":1">https://www.myjoyonline.com/william-ofori-atta-is-the-best-president-ghana-never-had/</ref> gee ba yuun yese e tari kiŋɛ la Achimota Sukuu gee mi yuun pa'asɛ la sɛba n yeti ba lagum zi'ire gulesɛ Cambridge sukuu Certificate la.<ref>https://groups.msn.com/OAA1973/whatdoyouknow.msnw</ref> Eŋa la sɛba sɛba n yuun lagum kiŋɛ sukuu de la Komla Agbeli Gbedemah la Edward Akufo-Addo.<ref>https://www.graphic.com.gh/features/features/remembering-william-ofori-atta-a-model-of-peace-unity-and-reconciliation.html</ref> Bama yuun sukuu kɔma n yuun pɔsɛ Digiree sukuu zamesegɔ. Iŋa n yuun de yia dɛna sukukɔma nɛŋa daana . Ti dɛna yuun basɛ ti teere n boi Gaana Yumivɛsiti la puan.<ref name=":0" /> A yuun kiŋɛ Queen College, Cambridge university bɔna 1935 yuunɛ la puan ta paɛ 1938 yuunɛ la puan. 1956 yuune la puan ti a yuun lebege Lawyer.<ref>http://ww25.nigerdeltacongress.com/rarticles/role_of_lawyers_in_consolidating.htm?subid1=20250701-0142-2259-9e4e-e6e0097dcf7e</ref>
== Nalɛka tuuma yɛla ==
Williams Ofori Atta de mina lagum pa'asɛ pɔsɛ United Gold Coast Convention yese la iŋa n yuun lagum 1947 yuunɛ la puan.<ref name=":1" /> Iŋa n yuun di mi'a bɔna Akyim Abuakwa gɔmena nalegere la bɔna 1951 yuunɛ la puanGold Coast nalegere la puan. Poore ti a yuun nyaa dɛna united party nɛŋadaana lɛgera la Dr. Kwame Nkrumah. Ofori Atta yuun kɛ paka deo puan dɔla Nkrumah bɔna yia republic bɔna Prevention Detention Act la puan.<ref>https://ghanaweb.net/GhanaHomePage/features/artikel.php?ID=76365&comment=0</ref><ref>http://home.comcast.net/~amaah/writings/ghana-truly-free-happy.html</ref> N yi'i puan, a yuun ze'ele Awatia tiŋa nɛreba zuo bɔna 1st Palimɛnti, iŋa mi n yuun de Minisita bɔ'ɔra gɔnɔ zamesegɔ yɛla<ref>{{Cite web |url=http://ghanasco.com/page.php?11 |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2007-09-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070930080211/http://ghanasco.com/page.php?11 |url-status=dead }}</ref> n la Minisita bɔ'ɔra Foreign Affairs bɔna Progress Party gɔmɛna n de Dr. Busia. A yuun de la nɛretuniga bɔna People's Movement for Freedom la Justice (PMFJ) sɛba n yuun ze'ele gɛɛsɛ 'Union Gɔmɛnti' yesera General I.K. Acheampong, ti iŋa n yuun de Zuodaana Gaana wa gee lebe kelum dɛna Chairman bɔ'ɔra Supreme Military Council (SMC). Ti dɛna yuun de la paŋa duma ( Military Regime) ti ba ma dɛna Gaana bisera dagena ba dikɛ lebese bo loore nalegere.<ref>https://mobile.ghanaweb.com/GhanaHomePage/features/Special-tribute-to-Adu-Boahen-105282</ref> SMC yuun ta sige la, a yuun ze'ele mɛ ti a lɛgɛ Gaana kukazuo na'am la bɔna 1979 bɔ'ɔra United National Convention gee yuun yagelɛ la butã la 17.14 yesera la nɛreba loosego.<ref>https://africanelections.tripod.com/gh.html#1979_Presidential_Election</ref> Ba'asegɔ za'a, a yuum ta dɛna la zuo daana ti ba yi'ira solemiine puan ti chairman bo'ora 'Council of State' Ghana alagumgube gɔmena sɛka n tagelɛ but a puan la 'Third Republic'. A yeledaa diyima yuum de la, a dikɛ a puti'irɛ la a mi'ilum, yɛm la a paŋa za'a waabi suŋɛ Ghana tiŋa la to namesegɔ la yeletooro da ba'am bɔna. Se'em n wan basɛ ti nɛreba vom la ba bɔŋa zi'an ana suŋa ba duma la ba buuri za'a waabi.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/William_Ofori_Atta#cite_note-15</ref>
A yuum ta dɛna la zuo daana ti ba yi'ira solemiine puan ti chairman bo'ora 'Council of State' Ghana alagumgube gɔmena sɛka n tagelɛ but a puan la 'Third Republic'. A yeledaa diyima yuum de la, a dikɛ a puti'irɛ la a mi'ilum, yɛm la a paŋa za'a waabi suŋɛ Ghana tiŋa la to namesegɔ la yeletooro da ba'am bɔna. Se'em n wan basɛ ti nɛreba vom la ba bɔŋa zi'an ana suŋa ba duma la ba buuri za'a waabi.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/William_Ofori_Atta#cite_note-16</ref>
Iŋa la sakesira de la, Ghana timmaalegɔ tiim kankaŋi de la tu basɛ tu kua tuuma bɔna zi'an woo se'em n wan tari nyuurɔ bo'ora nɛreba la tuuma bo'ora ba ti ba tuna.
== Pooren vom yɛla ==
William Ofori Atta yuun de la Krista bia gee tum paa zo'e zo'e bɔna Kristian gɔnɔ puan.<ref>https://goldcoastbereans.blogspot.com/2006_04_01_archive.html?m=1</ref> A yuun lagum pa'asɛ mɛ ti ba yu'ɛ Ankara Chapel Trust(Nananawa Korle-Bu Community Chapel) n sɔi n miŋa Yinɛ deo bɔna Korle-aBu Teaching Hospital bɔna Ankara 1967 yuunɛ la puan.<ref>{{Cite web |url=http://www.kbcchapel.org/Local/About-Us.html |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2012-10-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121030153836/http://www.kbcchapel.org/Local/About-Us.html |url-status=dead }}</ref> Ofori n yuun bo sɔsega wa n de J.B Danquah teriga tɔgum wa zɛ'ɛta Gaana Academy of Arts la science bɔna 1985 yuunɛ la puan. A sɔsega zuo yele de la "Gaana tinsɛka n boi daaŋɔ puan."<ref>https://gaas-gh.org/pages/publications_danquah.htm</ref> A yuun kiŋɛ la 1988 yuunɛ la puan ti ba yuun bo e zuodaana laarɛ.<ref name=":2">https://mobile.ghanaweb.com/person/William-Ofori-Atta-5941</ref>
== William Ofori-Atta Memorial Lectures ==
The William Ofori-Atta teriga lageŋɔ wa yuun iŋɛ mɛ ti ba tara teesa a yele a kum la poorin.<ref>https://mobile.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/WILLIAM-OFORI-ATTA-LECTURES-END-IN-ACCRA-2276</ref>
== Gɔnɔ (Literature) ==
* Sawyerr, Harry, William Ofori Atta, 1979 yuunɛ la puan<ref name=":2" />
* ''Ghana, a Nation in Crisis''<ref>https://books.google.com.gh/books?id=NHYMAQAAIAAJ&redir_esc=y</ref>
* ''The vision of an independent State of Ghana''<ref>https://books.google.com.gh/books?id=7icuAQAAIAAJ&redir_esc=y</ref>
== Bisɛ kalam pa'asɛ (See also) ==
* The Big Six
* Minister for Foreign Affairs (Ghana)
* United Gold Coast Conventio
== Publications ==
Jenkins, Ray (1994). "William Ofori Atta, Nnambi Azikiwe, J.B. Danquah and the "Grilling" of W.E.F. Ward of Achimota in 1935". ''History in Africa''. '''21''' (January): 171–189. doi:10.2307/3171885. JSTOR 3171885. S2CID 155396169
== Viisegɔ Lɔgerɔ ==
[[Buuri Buuri: nɛra]]
rd6cckjk9asti0tcuzn6wqlcmy3vlpc
18231
18230
2025-07-03T11:03:17Z
Akurugo Patrick Atanga
264
Demesego
18231
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Ba dɔgɛ '''William Ofori Atta''' la (10 Fɔɔ 1910 yuunɛ la puan – gee ti a ki 14 July 1988 yuunɛ la puan). Gee zo'e zo'e yuum yi'iri e la "'''Paa Willie'''", ti a yuum dɛna Ghana nɛra gee dɛna mina n yuum pɔsɛ 'United Gold Coast Convention (UGCC). A kelum pa'asɛ la sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti "The Big Six". Pooren, a yuum ta lebege la minisita bo'ora satinsi ti ba yi'ira la solemiine puan ti a 'Minister for Foreign Affairs' la bɔna Ghana wa ze'ele 1971 yuunɛ la puan ta paɛ and 1972 <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/William_Ofori_Atta#cite_note-3</ref> yuunɛ la puan.
== '''A pɔsega vom yɛla''' ==
Nana William Ofori, ba yuum dɔgɛ e bɔna Kyebi gee dɛna Nana Sir Ofori Atta I mina n yuun de Omanhene(Nana) bɔna Akyem Abuakwa 1912 yuunɛ la puan la 1943 yuune puan.<ref>https://freepages.rootsweb.com/~royalty/genealogy/akyem/i4.html</ref> Ti bala la, a yese a de la Nabia bɔ'ɔra Ofori-Atta tuusum puan , gee yele la de la Akan duma diti ba na'am dɔla Ma nu'o ti bala la a ka nyaŋɛ di na'am. William Ofori kiŋɛ sukuu la Mfantesipim sukuu<ref name=":0">{{Cite web |url=http://www.moba76.com/cn_m76_more.cfm?tblNewsCatID=57&tblNewsID=140 |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2007-09-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928132134/http://www.moba76.com/cn_m76_more.cfm?tblNewsCatID=57&tblNewsID=140 |url-status=dead }}</ref><ref name=":1">https://www.myjoyonline.com/william-ofori-atta-is-the-best-president-ghana-never-had/</ref> gee ba yuun yese e tari kiŋɛ la Achimota Sukuu gee mi yuun pa'asɛ la sɛba n yeti ba lagum zi'ire gulesɛ Cambridge sukuu Certificate la.<ref>https://groups.msn.com/OAA1973/whatdoyouknow.msnw</ref> Eŋa la sɛba sɛba n yuun lagum kiŋɛ sukuu de la Komla Agbeli Gbedemah la Edward Akufo-Addo.<ref>https://www.graphic.com.gh/features/features/remembering-william-ofori-atta-a-model-of-peace-unity-and-reconciliation.html</ref> Bama yuun sukuu kɔma n yuun pɔsɛ Digiree sukuu zamesegɔ. Iŋa n yuun de yia dɛna sukukɔma nɛŋa daana . Ti dɛna yuun basɛ ti teere n boi Gaana Yumivɛsiti la puan.<ref name=":0" /> A yuun kiŋɛ Queen College, Cambridge university bɔna 1935 yuunɛ la puan ta paɛ 1938 yuunɛ la puan. 1956 yuune la puan ti a yuun lebege Lawyer.<ref>http://ww25.nigerdeltacongress.com/rarticles/role_of_lawyers_in_consolidating.htm?subid1=20250701-0142-2259-9e4e-e6e0097dcf7e</ref>
== Nalɛka tuuma yɛla ==
Williams Ofori Atta de mina lagum pa'asɛ pɔsɛ United Gold Coast Convention yese la iŋa n yuun lagum 1947 yuunɛ la puan.<ref name=":1" /> Iŋa n yuun di mi'a bɔna Akyim Abuakwa gɔmena nalegere la bɔna 1951 yuunɛ la puanGold Coast nalegere la puan. Poore ti a yuun nyaa dɛna united party nɛŋadaana lɛgera la Dr. Kwame Nkrumah. Ofori Atta yuun kɛ paka deo puan dɔla Nkrumah bɔna yia republic bɔna Prevention Detention Act la puan.<ref>https://ghanaweb.net/GhanaHomePage/features/artikel.php?ID=76365&comment=0</ref><ref>http://home.comcast.net/~amaah/writings/ghana-truly-free-happy.html</ref> N yi'i puan, a yuun ze'ele Awatia tiŋa nɛreba zuo bɔna 1st Palimɛnti, iŋa mi n yuun de Minisita bɔ'ɔra gɔnɔ zamesegɔ yɛla<ref>{{Cite web |url=http://ghanasco.com/page.php?11 |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2007-09-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070930080211/http://ghanasco.com/page.php?11 |url-status=dead }}</ref> n la Minisita bɔ'ɔra Foreign Affairs bɔna Progress Party gɔmɛna n de Dr. Busia. A yuun de la nɛretuniga bɔna People's Movement for Freedom la Justice (PMFJ) sɛba n yuun ze'ele gɛɛsɛ 'Union Gɔmɛnti' yesera General I.K. Acheampong, ti iŋa n yuun de Zuodaana Gaana wa gee lebe kelum dɛna Chairman bɔ'ɔra Supreme Military Council (SMC). Ti dɛna yuun de la paŋa duma ( Military Regime) ti ba ma dɛna Gaana bisera dagena ba dikɛ lebese bo loore nalegere.<ref>https://mobile.ghanaweb.com/GhanaHomePage/features/Special-tribute-to-Adu-Boahen-105282</ref> SMC yuun ta sige la, a yuun ze'ele mɛ ti a lɛgɛ Gaana kukazuo na'am la bɔna 1979 bɔ'ɔra United National Convention gee yuun yagelɛ la butã la 17.14 yesera la nɛreba loosego.<ref>https://africanelections.tripod.com/gh.html#1979_Presidential_Election</ref> Ba'asegɔ za'a, a yuum ta dɛna la zuo daana ti ba yi'ira solemiine puan ti chairman bo'ora 'Council of State' Ghana alagumgube gɔmena sɛka n tagelɛ but a puan la 'Third Republic'. A yeledaa diyima yuum de la, a dikɛ a puti'irɛ la a mi'ilum, yɛm la a paŋa za'a waabi suŋɛ Ghana tiŋa la to namesegɔ la yeletooro da ba'am bɔna. Se'em n wan basɛ ti nɛreba vom la ba bɔŋa zi'an ana suŋa ba duma la ba buuri za'a waabi.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/William_Ofori_Atta#cite_note-15</ref>
A yuum ta dɛna la zuo daana ti ba yi'ira solemiine puan ti chairman bo'ora 'Council of State' Ghana alagumgube gɔmena sɛka n tagelɛ but a puan la 'Third Republic'. A yeledaa diyima yuum de la, a dikɛ a puti'irɛ la a mi'ilum, yɛm la a paŋa za'a waabi suŋɛ Ghana tiŋa la to namesegɔ la yeletooro da ba'am bɔna. Se'em n wan basɛ ti nɛreba vom la ba bɔŋa zi'an ana suŋa ba duma la ba buuri za'a waabi.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/William_Ofori_Atta#cite_note-16</ref>
Iŋa la sakesira de la, Ghana timmaalegɔ tiim kankaŋi de la tu basɛ tu kua tuuma bɔna zi'an woo se'em n wan tari nyuurɔ bo'ora nɛreba la tuuma bo'ora ba ti ba tuna.
== Pooren vom yɛla ==
William Ofori Atta yuun de la Krista bia gee tum paa zo'e zo'e bɔna Kristian gɔnɔ puan.<ref>https://goldcoastbereans.blogspot.com/2006_04_01_archive.html?m=1</ref> A yuun lagum pa'asɛ mɛ ti ba yu'ɛ Ankara Chapel Trust(Nananawa Korle-Bu Community Chapel) n sɔi n miŋa Yinɛ deo bɔna Korle-aBu Teaching Hospital bɔna Ankara 1967 yuunɛ la puan.<ref>{{Cite web |url=http://www.kbcchapel.org/Local/About-Us.html |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2012-10-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121030153836/http://www.kbcchapel.org/Local/About-Us.html |url-status=dead }}</ref> Ofori n yuun bo sɔsega wa n de J.B Danquah teriga tɔgum wa zɛ'ɛta Gaana Academy of Arts la science bɔna 1985 yuunɛ la puan. A sɔsega zuo yele de la "Gaana tinsɛka n boi daaŋɔ puan."<ref>https://gaas-gh.org/pages/publications_danquah.htm</ref> A yuun kiŋɛ la 1988 yuunɛ la puan ti ba yuun bo e zuodaana laarɛ.<ref name=":2">https://mobile.ghanaweb.com/person/William-Ofori-Atta-5941</ref>
== William Ofori-Atta Memorial Lectures ==
The William Ofori-Atta teriga lageŋɔ wa yuun iŋɛ mɛ ti ba tara teesa a yele a kum la poorin.<ref>https://mobile.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/WILLIAM-OFORI-ATTA-LECTURES-END-IN-ACCRA-2276</ref>
== Gɔnɔ (Literature) ==
* Sawyerr, Harry, William Ofori Atta, 1979 yuunɛ la puan<ref name=":2" />
* ''Ghana, a Nation in Crisis''<ref>https://books.google.com.gh/books?id=NHYMAQAAIAAJ&redir_esc=y</ref>
* ''The vision of an independent State of Ghana''<ref>https://books.google.com.gh/books?id=7icuAQAAIAAJ&redir_esc=y</ref>
== Bisɛ kalam pa'asɛ (See also) ==
* The Big Six
* Minister for Foreign Affairs (Ghana)
* United Gold Coast Conventio
== Publications ==
Jenkins, Ray (1994). "William Ofori Atta, Nnambi Azikiwe, J.B. Danquah and the "Grilling" of W.E.F. Ward of Achimota in 1935". ''History in Africa''. '''21''' (January): 171–189. doi:10.2307/3171885. JSTOR 3171885. S2CID 155396169
== Viisegɔ Lɔgerɔ ==
[[Buuri Buuri: nɛra]]
mqy3s94gu1yusunuzevr7rqmmu0bb4y
Samia Nkrumah
0
2616
18215
18179
2025-07-02T14:47:37Z
Akolpoka
244
Databox added
18215
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Ba dɔge ein la 23 June, 1960 yuunɛ la puan. '''Honourable Samia Yaba Christina Nkrumah''' (ba dɔgɛ e la 23 June 1960 yuunɛ la puan)<ref name=":0">{{Cite web|title=samiankrumah.org
- samiankrumah Resources and Information. This website is for sale!|url=http://www.samiankrumah.org/pdf/CV_Samia%20Nkrumah.pdf|access-date=2025-07-01|website=www.samiankrumah.org}}</ref> ti a dɛna Ghana nalɛgera dee kelum dɛna sɛla ti ba yi'ira solemiine puan ti 'chairperson of the Convention People's Party (CPP)'. Iŋa yuum de pɔka yia daana ti a dɛna bala.<ref>{{Cite web|date=2024-03-11|title=Electoral system needs reforms - Samia Nkrumah|url=https://www.graphic.com.gh/news/general-news/ghana-news-electoral-system-needs-reforms-samia-nkrumah.html|access-date=2025-07-01|website=Graphic Online|language=en-gb}}</ref> Ze'ele 2008 yuunɛ la puanbti a yuum di 'Jomoro constituency' kuka la. A de la Osagyefo Dr. Kwame Nkrumah poyua.
== '''Pɔsega vom la sukuu yɛla''' ==
Ba yuum dɔgɛ Samia la Aburi n boi Eastern Region bɔna Ghana wa 1960 yuunɛ la puan.<ref>{{Cite web|title=Samia Nkrumah “the Amazing” — The Ghanaian Journal|url=https://www.theghanaianjournal.com/2008/12/12/samia-nkrumah-the-amazing/|access-date=2025-07-01|website=www.theghanaianjournal.com}}</ref> Ba yuum pɛrege iŋa la a buuri ti ba basɛ Ghana wa mɛ yɛsa 1966 'military coup' la yuum iŋɛ la zuo ti ba yuum sa'ɛ Kwame Nkrumah la. Ba yuum nyaa kiŋɛ ta bɔna Egypt gɔmena nu'usum.<ref>{{Cite web|last=Wire|first=Pan-african News|date=2007-02-19|title=Pan-African News Wire: Samia Nkrumah Says That Her Father, Dr. Kwame Nkrumah, Wanted to Return to Ghana|url=http://panafricannews.blogspot.com/2007/02/samia-nkrumah-says-that-her-father-dr.html|access-date=2025-07-01|website=Pan-African News Wire}}</ref> A yuum ze'ele bilam lem Ghana la 1975 yuunɛ la puan ti a General Acheampong's National Redemption Council gɔmena yuum yi e ti a wa'am. A kiŋɛ la Achimota School. Amaa a yuum kelum lebe kiŋɛ Egypt 1980s yuuma la puan. Samia yuum nyaa kiŋɛ la London bɔna 'School of Oriental la African Studies bɔna 'University of London n boi United Kingdom la ta zamesɛ to'e Bachelor Arabic digirii bɔna 1991 yuunɛ la puan. A kelum ba'asɛ a Master's degree bɔna 1993 yuunɛ la puan.<ref name=":0" />
== A '''tuuma yɛla (Career)''' ==
Birekina Samia Nkrumah pɔsega tuuma de la 'bank clerk' n boi London tiŋa puan bɔna 1984. A yuum kelum naɛ la Al-Ahram tum dɛna bɔna 1989 yuunɛ la puan.<ref name=":0" /> Ze'ele 2024 yuunɛ la puan a yuuma taribla sɛla ti ba yi'ira ti 'coconut factory' n boi Jomoro Constituency. A yuum boti la a basɛ ti Jomoro tiŋa la dɛna 'Global Hub for Coconut Processing' se'em n wan basɛ ti tiŋa la nɛreba vom ana suŋa.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Samia_Nkrumah#cite_note-7</ref>
== '''Nalɛka tuuma yɛla''' ==
Ba yuum gulesɛ gɔnɔ ti Ku yu'urɛ dɛna wuu, "The new Mandela is a woman", se'em ti Huffington daa gulesɛ yeti a tiŋa maalegɔ yɛm bɔna Ghana la Africa za'a ka tari makerɛ la fii mi.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Samia_Nkrumah#cite_note-8</ref> ba yeti, a puti'irɛ wa de la sɛla n boti la ŋwana Kwame Nkrumah sira sakerɛ yɛsa<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Samia_Nkrumah#cite_note-9</ref>.
Dagi a mi'ilum wa ma'a gee daa kelum yeti gɔmena nalɛka de la sɛla ti iŋa wan taaƒdoose suŋɛ a tiŋa la a nɛreba. Bala n yuum sɔi ti a yuuma nyaa pɔsɛ 'politics' Ghana wa.<ref>{{Citation|title=Samia Nkrumah|date=2025-06-15|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Samia_Nkrumah&oldid=1295730634|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-01}}</ref> Ze'ele 2023 yuunɛ la puan, a yuuma iŋɛ a puti'irɛ ti a lɛge Jomoro Constituency na'am kuka la gee ze'ele a ma'a bɔna 2024 yuunɛ la puan.<ref>{{Citation|title=Samia Nkrumah|date=2025-06-15|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Samia_Nkrumah&oldid=1295730634|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-01}}</ref> Samia Nkrumah, wa n de mina daana n ze'eti bo'ora a tiŋa nɛreba to ba yi'ira la solemiine puan ti 'Member of parliament' kurega la paati katɛ zuo daana bɔna Ghana wa la yuum basɛ ti ba tee LGBT lɔɔ wa mɛ gee yi'ira ka to yelemiŋerɛ ka boi bini.
Fu san bisa bureya pooren ŋmaresi siyi la puan ti ba yi'ira solemiine puan ti February 28, ŋmarega puan ti Ghana wa duma yire labti ba yi'ira solemiine puan ti 'parliament' yuum biŋɔ lɔɔ 'law' ti la ka nari ti pɔka naara la pɔka ga'ata la taaba, bala nɔɔ ti la kelum ka ana suŋa ti budaa naɛ la budaa ga'ata la taaba mi. Bala ti ba daa yeti la de la sɛla n ka nari. A daa de la mina daana n daa lagum isege kankaŋi ze'ele zabera ti ba da kan dikɛ la iŋɛ lɔɔ ba yi'ira bala solemiine puan la LGBT nɛreba wa waabi.
Dagi bala ma'a, gee lɔɔ wa wan kelum dɛna la sɛla n wan ta'am dulege nɛra tuberɛ yeleyele wuu fu san ta nyɛ ti nɛreba iti bala gee ti fu ka dikɛ de yele pulesi ti ba iti la bala pɔka naara la pɔka ga'ata la taaba, bala nɔɔ ti la kelum ka ana suŋa ti budaa naɛ la budaa ga'ata la taaba mi. 'LGBT'. Nɛresɛka woo n kelum dɔla 'social media' puan tuna tuunana wa woo ka nari bala la ba duma nari ti lɔɔ wa dulege ba tuba.
=== '''Member of Parliament bɔna''' Ghana ===
Bɔna December 2008 yuunɛ la puan a yuuma lɛge Jomoro constituency kuka la mɛ n boi Western Region Ghana wa gee yuum di MP sɛka n yuum boi bini la ti ba yi'ira e ti Lee Ocran bo'ora ma'asumtia paati la 'National Democratic Congress' (NDC) yuum di kalɛ 6,571 ze'ele bo 50% kɔbega puan<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Samia_Nkrumah#cite_note-13</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Samia_Nkrumah#cite_note-21</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Samia_Nkrumah#cite_note-14</ref>. Iŋa ma'a yuum de CPP MP bala la, a yuuma dikɛ amiŋa pa'asɛ la NPP paati la puan.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Samia_Nkrumah#cite_note-15</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Samia_Nkrumah#cite_note-16</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Samia_Nkrumah#cite_note-17</ref> A ze'ele bo Joromo constituency pɔsɛ la 2011 yuunɛ la puan ta paɛ 2015 yuunɛ la puan.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Samia_Nkrumah#cite_note-18</ref>
'''CPP zuo daana (Chairperson of CPP)'''
A yuum ta lebege la Mina n de pɔka yia daana ti a dɛna zuo daana bo'ora paati katɛ bala bɔna Ghana wa. La yuum dagi iŋa ma'a gee pɔgesi siyi n mɛ yuum lagum bɔna bini dɔla a poore ti nɛreba yuum nyaa tɔgera yeti CPP paati la n yuum kiiri la nyaa nyɛ vom lɛ yɛ'ɛsa.
Bala mi yuum kelum pa'alɛ ti CPP paati la yeledaa n de wuu ba suŋera pɔgesi yuum sirum iŋɛ ti nɛreba mina ti ba ka pareni.Ba yuum loe e ti a dɛna yia pɔka dɛna CPP paati la zuo daana la 10 September 2011 yuunɛ la puan. A yuuma tum la bala ta paɛ 2015 yuunɛ la puan.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Samia_Nkrumah#cite_note-19</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Samia_Nkrumah#cite_note-20</ref>
== A '''miŋa vom yɛla''' ==
Samia de la Kwame Nkrumah via buyi ouan n bala,<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Samia_Nkrumah#cite_note-21</ref> Ghana yia President la a pɔga Fathia Nkrumah. Kwame Nkrumah n yuum de yia Prime Minister la President bɔna Ghana gee ti ba yuum yi'ira di ti Gold Coast ta paɛ sansɛka ti ba yuum to'e miŋa Britain duma nu'usum bɔna 1957 yuunɛ la puan.<ref>{{Citation|title=Samia Nkrumah|date=2025-06-15|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Samia_Nkrumah&oldid=1295730634|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-01}}</ref>
A yuum de la mina n yuum suŋeri 'pan-Africanism'. Bala la, Nkrumah yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yi'ira ti 'Organization of African Unity' la puan gee yuum dikɛ sɛla ti ba yi'ira di solemiine puan ti 'Lenin Peace Prize' bɔna 'Soviet Union' duma zi'an n boi 1962 yuunɛ la puan.<ref>{{Citation|title=Samia Nkrumah|date=2025-06-15|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Samia_Nkrumah&oldid=1295730634|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-01}}</ref>. Samia tari la tapa bayi ti ba yu'ura dɛna: Gamal Nkrumah, la Sekou Nkrumah. A kelum tara a ta ayima ti a yu'urɛ dɛna Professor Francis Nkrumah,<ref>{{Citation|title=Samia Nkrumah|date=2025-06-15|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Samia_Nkrumah&oldid=1295730634|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-01}}</ref> ti a dɛna pa'ala kurega n yuum boi Noguchi Memorial Institute for Medical Research bɔna Legon n boi Ghana wa.<ref>{{Citation|title=Samia Nkrumah|date=2025-06-15|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Samia_Nkrumah&oldid=1295730634|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-01}}</ref>July 2023 yuunɛ la puan, a yuum ŋmɛ la nukpɛ'ɛne la ata Sekou Nkrumah ti ba pa'ala ti ba sɔ la yuum de la 'dictator' bii a yuuma ka.<ref>{{Citation|title=Samia Nkrumah|date=2025-06-15|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Samia_Nkrumah&oldid=1295730634|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-01}}</ref>. A yuuma ele la budaa to ba yi'ira ka ti Michele Melega, ti a dɛna Italian-Danish budaa. Ba tari la dayua ka yima ti a yu'urɛ dɛna Kwame Thomas Melega.<ref>{{Citation|title=Samia Nkrumah|date=2025-06-15|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Samia_Nkrumah&oldid=1295730634|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-01}}</ref><ref>{{Citation|title=Samia Nkrumah|date=2025-06-15|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Samia_Nkrumah&oldid=1295730634|work=Wikipedia|language=en|access-date=2025-07-01}}</ref> Samia ta'am tɔgera Arabic, Italian, Danish, la solemiinɛ (English) mɛ. A tum paɛ yuuma seem ma'a mɛ dɛna sɛla ti na yi'ira ti 'journalist la media consultant' bɔna 'Egyptian media space'.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Samia_Nkrumah#cite_note-30</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Samia_Nkrumah#cite_note-cv-1</ref> a de la mina n ka boti pugeto n ni ka paɛ ele gee ela la. A tuuma kankaŋi de la sɛla n ni suŋera pɔgesi la pugeto ti ba tara paŋa<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Samia_Nkrumah#cite_note-31</ref>.
== '''Viisegɔ lɔgerɔ (References)''' ==
== '''Nyiŋa viisegɔ lɔgerɔ (External links)''' ==
* Media from Commons
* Quotations from Wikiquote
* Data from Wikidata
* ''Convention People Party.org:''
* ''The Huffingtonpost:''
* ''Financial Times:''
* ''Jeune Afrique:''
* ''Ghanaweb:''
* ''Ghana Broadcasting Corporation:''
* ''Citifmonline:''
* ''Ghana to Ghana.com:''
== '''Viisegɔ lɔgerɔ''' ==
lhcv0jbopq6izdtt140mcym9r2w3eq1
Mahamudu Bawumia
0
2617
18197
18168
2025-07-02T13:12:14Z
Akolpoka
244
Sub content added
18197
wikitext
text/x-wiki
Mahamudu Bawumia de la Gaana gɔmena nalɛgera la tiŋasuka banki tuntuna kɛka, se'em n tum dɛna Gɔmena zuudaana podɔla kɛka buyopɔi puan n de Ko'oro 7, 2017 ta paɛ Ko'oro 7, 2025 bo Gɔmena zuudaana Nana Akufo-Addo.<ref>{{Cite web|date=2017-01-07|title=Ghana’s New President, Vice President Peacefully Sworn In|url=https://www.ghanastar.com/stories/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/|access-date=2025-06-30|website=GhanaStar|language=en-US}}</ref>
Ka yuum kelum ze'ele mɛ dɛna Awɔbegɔ Paati Kuka zuudaana podɔla nalɛgera n de 2012 voteŋo katɛ la <ref>{{Cite web |url=https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241012215629/https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |url-status=dead }}</ref>gee yuum kelum ze'ele dɛna mina nini n nyɛ bii n de podɔla bo suseba n de 2012/2013 Kuka zuudaana voteŋo suseba, sɛka n yuum kɛlegum ba n yuum wi ti John Mahama n de mina n di mi'a n boi voteŋo la.<ref>https://ghananewsagency.org/politics/dr-bawumia-provides-evidence-at-supreme-court-hearing--59019</ref><ref>{{Cite web |url=http://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2020-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200202105234/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |url-status=dead }}</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref> <ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref> . Eŋa n yuum tari la PhD n boi "economics" ze'ele Simon Fraser yunivɛsiti.
== Pɔsega vom la sukuu yɛla ==
A de la Mampruŋa.
Ba yuum dɔgɛ Bawimia la Tamale, Gaana Alhaji Mumuni Bawumia la Hajia Mariama Bawumia n dɔgɛ e. Eŋa de pia la buyi zuo, ka sɔ dɔgebɔ puan n de pia la anii gee kelum dɛna buyi zuo ka ma dɔgebɔ puan n de kɔma anuu.<ref>https://web.archive.org/web/20210913155259/https://www.moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/person.php?ID=1188</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231116133232/https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |url-status=dead }}</ref>
Mahamudu Bawumia kiŋɛ ka sukuu LA Sakasaka piramiri Sukuu n boi Tamale <ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-surprises-primary-school-teacher-who-transformed-his-life-954595</ref>gee yuum nyɛ yɔ'ɔ kiŋɛ Tamale Sɛkɛndiri Sukuu n de 1975. Ka n yuum ta ba'asɛ Tamalɛ Sɛkɛndiri Sukuu la pooren, ka yuum kiŋɛ la "United Kingdom", bilam ti ka ta zamesɛ banki tuuma nyaa nyɛ " Chartered Institute of Bankers Diploma ( ACIB). Ka yuum de la zuudaana n boi Gaana "united nations" sukuu kɔma tigere (GUNSA) n de 1981.Ka yuum nyɛ la wia deo degree ba tɛɛsi puan n boi "Economics" n boi Buckingham yunivɛsiti n de 1987.
Ka yuum le nyɛ la master's degree economics puan n boi Lincoln College, Oxford, gee yuum nyɛ ka PhD economics puan n boi Vancouver, British Columbia, Canada in de 1995 puan <ref>https://www.sfu.ca/sfunews/stories/2016/sfu-alumnus-to-serve-ghana-as-vice-president.html</ref>Ka zi'isi ti a yuum kɔ'ɔm mina kankaŋi de la "macroeconomics, international economics, development economics la monetary policy". Ka tari gɔnsaasi zo'e zo'e.
== A tuuma yɛla ==
{| class="wikitable"
|
|This section of a biography of a living person '''needs additional citations for verification'''. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced '''must be removed immediately''' from the article and its talk page, especially if potentially libelous.
<small>''Find sources:'' "Mahamudu Bawumia" – news '''·''' newspapers '''·''' books '''·''' scholar '''·''' JSTOR</small> ''(January 2023) (<small>Learn how and when to remove this message</small>)''
|}
Ze'ele 1988 ta paɛ 1990, Bawumia yuum tuni mɛ dɛna pa'ala n boi ligeri yɛla "economics" la international ligeri tuuma n boi Emile Woolf Kɔlegi n de ligeri bisega n boi London, England. Ka yuum kelum tuna mɛ dɛna "intern" n boi viisegɔ weeleŋo n de tiŋasuka ligeri yɛla n boi Washington, D.C. Bawumia yuum kelum tuna mɛ ze'ele bo nɛresɛba n ki'iri n boi African timmaalegɔ banki n boi Zimbabwe. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
1996 ta paɛ 2000 puan, Bawumia yuum tum mɛ dɛna "professor of economics n boi Hankamer koosego sukuu n boi Baylor yunivɛsiti n boi Waco, Texas, USA, bilam ti ka to'e ka viisegɔ biilum bo'olum n de 1998. Ba yuum kaalɛ e pa'asɛ la " ani n de ani pa'asɛ America's pa'aleba" n de 1999. Ka yuum kelum dikɛ la gɔnɔ tuyi niɛ peelemi n de ligeri yɛla la tiŋa maalegɔ. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
Bawumia yuum lebe Gaana na la 2000 ti a tuna dɛna economist " n boi Gaana bankin. Ka isege saazuo ze'ele la economist bunkɛka ta dɛna zuudaana n boi weeleŋo la puan gee pooren ti ka nyaa tuna dɛna podɔla kireki bo banki la Gɔmena. Zuudaana John Kufuor e yuum loe ka ti ka dɛna zuudaana n boi Gaana banki n de Siibenya'aŋa 2006. <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-thanks-president-kufuor-after-historic-flagbearership-race-victory/</ref>
Gaana banki la puan, Bawumia
. Yuum tum mɛ dɛna ligeri tuuma la ligeri ze'elego weeleŋo, ka yuum lagum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba maalɛ gee biŋe ti ligeri sige tiŋa puti'ira tuuma bala n kɔ'ɔm kiŋɛ niŋa ta suŋɛ ligeri yɛla la ligeri yɛla tuntuneba kɔmatii n boi Gaana bankin. Ligeri sika maasegɔ tuuma wa yuum maasum ti ligeri sika wa sige tiŋa ze'ele la hali ta gaŋɛ 49% in de 2000 ta paara 10.2% 2007 bɔba sa. (Pa'alɛ ti gee ti kaam ligeri yuum ta iŋɛ pakerɛ n de 2007/2008) gee me yuum kelum gu'ura ligeri yɛla teeseŋo suŋa
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yuum biŋe ka n boi maalegɔ la tuŋa yɛla magesɛ wuu ba gu bii saam suŋerɛ mageseŋa yɛla la, la banki yɛla la yu'urɛ puan ta paɛ de'eŋo kɛleŋerɛ. Dina yuum iŋɛ mɛ yɛsera la kirɛditi pa'asegɔ zo'e zo'e n boi n sɔi n miŋa weeleŋo ze'ele 12.5% GDP n de 2001 ta paɛ 28.5% GDP 2008 bɔba.
. Gaarum Gaana banki duma yɛm la baŋerɛ sɔsega tigere duma gee yuum bɔna Gɔmena tigere sɛka n sɔseri la World banki la "International Monetary Fund" ze'ele 2001 sa doose la HIPC lq PRGF. kɔ'ɔm dɛna sɛla n ta'asɛ iŋɛ sɔsekuna wa puan, Gaana wuu 2007 yuum nyaŋɛ ba'asɛ ba miŋa ma'a n boi IMF suŋerɛ la.
. Yuum tum mɛ wuu Gɔmena yɛm bii baŋerɛ sɔsega tigere n boi HIPC Paris tigera la Sɔsega ba'asegɔ beene bii ki'ileŋa. Gaana yuum ba'asɛ ka HIPC yɛla bii suŋerɛ suŋa suŋa la sanɛ n ba'am pakɛ suŋa ta pɔra la $4 billion.
. Yuum pa'asɛ la Gɔmena tigere ti ba sɔsɛ "millennium Challenge Account Compact" la US Gɔmena la. MCA la yuum lebese zo'e mɛ yelemɛŋerɛ tuuma, magesɛ wuu George Bus sore zuo.
. Yuum dɛna la gɔbega yɛm bii baŋerɛ tigere n boi "deregulation" n boi Gaana petiroli weeleŋo. Ka n yuum de kuka zuudaana n boi ligeri da'a kɔmatii la, eŋa n yuum sum ti a mina sɔa bii fɔla ti ka wan zumesera "solemitiŋa ligeri da'a la sanɛ US$750 miiliya, dina de la sugunnuurɛ bunaasi gaŋɛ basɛ ni.
. Yuum pa'asɛ la tigere si'a n maalɛ gee tee tari siira suŋa suŋa na la.
Dɔla la tuundina wa puan, tu yuum kɔ'ɔm bisɛ ti siiri la tari paŋa mɛ. Ligeri biŋere me yuum kɔ'ɔm kina biŋera mɛ n boi Gaana bankin n de ligeri maalegɔ sanɛ.
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka e maali gee biŋera e-zwich pɛgera bibesi bo banki duma woo, biŋere la pemesego kɔmpini la timbibesi banki duma, bɔ'ɔra " interoperability " kaara ligeri weeleŋo yima yima.
. Eŋa e yuum de "deputy" Gɔmena n sɔi lagefɔ yɛla suŋa suŋa, yuum nyɛ sum n boi banki la puan.
. Wuu Eŋa e yuum de deputy Gɔmena LA, Bawumia e yuum tum n boi Gaana banki duma zo'e zo'e, Gaana international banki (UK), Ghana Telecom, Revenue Agencies Governing Board, Social security and National Insurance Trust.
Gi'i 2008 voteŋo la pooren, Bawumia yuum zagesɛ mɛ ti a dɛna "deputy" Gɔmena n boi Gaana banki la.
== 2008 loosego ==
Mahamudu Bawumia yuum de la Awɔbegɔ paati nɛra nalɛgera n de 2008 voteŋo la, Nana Akufu-Addo.<ref>{{Cite web |url=https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241202133140/https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |url-status=dead }}</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/politics/2014/October-23rd/bawumia-confirmed-as-running-mate-to-akufo-addo.php</ref> <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-reveals-nanas-secret/</ref> Ti Awɔbegɔ paati la yuum pa'asɛ ka tɔtɛ ka ka voteba la puan dikɛ ta makera la 2004 n boi saazuo tinsi sita la pɔɔsin, n boi wia voteŋo la pooren bii buyi voteŋo la puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
== 2008-2011 loosego ==
Bawumia yuum tuni mɛ dɛna mina e sogeseri yɛla bii daaŋɔ n boi "economic commission of Africa" ze'ele Gunfuko ta paɛ Kilinkiiŋa 2009. Dawaleŋa ta paara Fɔɔ 2009 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina n eeri kaara bɔ'ɔra suŋerɛ n boi British Columbia Liu tiŋasuka yunivɛsiti bo Global zamesegɔ la UBC zim tuuma puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Fɔɔ 2009 puan, ba yuum loe ka mɛ ti ka dɛna podɔla bo international zo'ore tiŋasuka (IGC), viisegɔ weeleŋo bɔba e tɔkɛ la London ligeri la political science sukuu la Oxford yunivɛsiti sɛka n bo'ori ka'aŋɔ n boi ligeri zo'ore bo Gɔmena la tinsi'a n maali la, gee me kelum tuna mɛ dɛna IGC tigere nɛra bo Sierra Leone.
Ka le tum mɛ dɛna ka'ana bo tiŋasuka banki e boi Sierra Leone n boi lagesegɔ asi'a n malum le lagena zi'isi bo banki la la ka ligeri yɛla tuuma.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Fɔɔ 2009 la Fɔɔ 2010 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina e de kiima n boi viisegɔ weeleŋo bo Africa ligeri zamesegɔ n boi ligeri weeleŋo, Oxford yunivɛsiti. Ko'oro 2011 puan, ba yuum loe Bawumia mɛ ti a ze'ele bo ba kɔrumkɔrum la na'arɛ bo ba African maalegɔ banki n boi Zimbabwe n de African timmaalegɔ banki.
Ka yuum tum mɛ n boi tuunɛ wa puan gura ba e yuum ta le malum loe e ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo n de Awɔbegɔ paati bo Gaana 2012 zuudaana voteŋo la.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
== 2012 loosego ==
Ba yuum le malum loe Bawumia mɛ ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo bo 2012 voteŋo katɛ la n de Kilinkiiŋa 2012.<ref>https://www.newsghana.com.gh/nana-addo-chooses-running-mate-sets-to-shock-party-with-bawumia-tomorrow/</ref>
Paati la di mi'isi la kugesi pia n boi Saazuo tiŋa bɔba ta pa'asɛ Yendi, Walewale, Yagaba-Kubore, Bunkputugu, Bimbilla, Chereponi, Kpandai, Tatale,-Sanguli, Tolon lq Zabzugu. Ba yuum le di mi'a mɛ n boi Nabdam la Talensi so'olum n boi Upper East tiŋa. Za'a waabi, Nana Akufo-Addo la Bawumia koŋe ba zuudaana voteŋo bo la John Dramani Mahama.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citation_needed</ref>
== 2016 loosego ==
Nana Akufo-Addo e yuum loe Bawumia ti ka dɛna a podɔla n de 2016 kuka zuudaana voteŋo la.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-chooses-top-notch-bawumia-as-running-mate.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231120105616/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |url-status=dead }}</ref>
== 2024 Loosego ==
Azuma daarɛ, Siibedaa 16 2023, Bawumia yuum saŋɛ la ka loosego gɔŋɔ ti a ze'ele lɛgɛ n boi Awɔbegɔ paati kuka zuudaana "primaries"<ref>https://3news.com/mammoth-crowd-escorts-bawumia-to-file-his-nomination/</ref>
La n yuum pa'asɛ zuudaana "primaries la puan la, Bawumia la ta loe la pia zuo ba n yuum ta votum ti ba loose nɛreba banuu n wan ze'ele lɛgɛ na'am la pooren bo ki'i loosego nalɛgera bo Awɔbegɔ paati n de 2024 voteŋo la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/07/npp-flagbearer-balloting-held-ken-agyapong-picks-number-1-bawumia-10/</ref>
Salurego 26 2023 puan, Bawumia yuum di mi'a bunkatɛ ba loosereba " Congress " Awɔbegɔ paati voteŋo la puan ti ba yuum nyɛ 68% gaŋɛ nalɛgereba bawai duma la pa'asegɔ la puan ta pa'asɛ paati la za'a tiŋa wa zuo loosereba "Congress" ti ba votum bo ba nalɛgera la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/08/bawumia-tops-npp-super-delegates-conference-ken-agyapong-qualifies-for-november-primaries/</ref>
Ba yuum votum bo Bawumia ti a bɔna la ba niŋa n boi Awɔbegɔ paati la puan n de 2024 voteŋo la dɛna ba paati la na'arɛ. Bawumia yuum di mi'a mɛ e boi Awɔbegɔ paati "primaries" la la 61.43% yɛsera voteŋo la za'a ti ba votum la puan, la yuum iŋɛ la Tigerɛ 4 2023 n de so'olum duma 276 kɔ'ɔm yese tiŋa la za'a la paati la yizuo za'a, Asylum Down, Accra.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/bawumia-wins-npp-presidential-primary-with-61-43-of-total-valid-votes-cast.html</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/npp-presidential-primary-live-updates-of-results.html</ref><ref>https://citinewsroom.com/2023/11/npp-presidential-primary-results-so-far/</ref>
Atalaata daarɛ puan, Naakɛ'ɛsega 2024, Bawumia yuum niɛ la Dr. Matthew Opoku Prempeh ti ka dɛna ka podɔla bo 2024 votum katɛ la.<ref>https://www.myjoyonline.com/npp-unveils-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate-today/#google_vignette</ref><ref>https://citinewsroom.com/2024/07/napo-to-be-officially-outdoored-as-bawumias-running-mate-in-kumasi-today/</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/playback-npp-unveiled-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate/</ref><ref>https://www.adomonline.com/napo-finally-uneviled-as-npp-running-mate-video/</ref> Yele la yuum iŋɛ la Jubilee paki n boi Kumasi.<ref>https://bawumia.com/news/vice-president-bawumia-officially-unveils-running-mate/</ref><ref>https://3news.com/news/unveiling-of-napo-as-bawumias-running-mate-npp-supporters-throng-jubilee-park-in-kumasi/</ref>
Sapɔɔlegɔ 8 2024 puan, Bawumia yuum lui mɛ dee gee bo John Mahama n boi lasebaya ka ki'a zi'an.<ref>https://citinewsroom.com/2024/12/bawumia-concedes-defeat-congratulates-mahama/</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mahamudu_Bawumia#cite_note-45</ref>
== A miŋa vom yɛla ==
Bawumia yuum di la Samira Bawumia gee ti ba tara kɔma anaasi.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref> Ka de mina e pa'asɛ Mabia (Mossi-Dagbon) nɛreba la puan, puta lɔgeyiŋɔ la Thomas Sankara, Alhassane Ouattara, Haruna Iddrisu, la basɛba. <ref>https://www.researchgate.net/publication/342391962</ref> Ka de la maalam.<ref>https://www.modernghana.com/news/1271502/bawumia-is-a-religious-prostitute-he-cannot-be.html</ref> Yaa Naa Mahamudu Bila e yuum sigɛ ka yu'urɛ Bawumia la, Dagbon tiŋa Naba mina e yuum tum bo ba ze'ele 1948 ta paɛ 1953.<ref>https://thecustodianghonline.com/2022/08/ya-naa-mahamadu-abdulai-named-me-after-him-bawumia/</ref> Yu'urɛ Bawumia la vuurɛ de la "Ba wum ya" n boi Dagbanli la Gmampruli yetɔgum pɔɔsin.
== Nɛreba suŋerɛ tuuma (Philanthropy) ==
Kuka zuudaana podɔla la kɔ'ɔm mina la tuuma yɛla buuri buuri.
Fɔɔ 2020 puan, ka yuum kɔ'ɔm maalɛ la yɔɔma masalaki bunkatɛ ti ba mɛa ka gee kelum maalɛ ka ti nɛresɛba e ze'ele Bono East bɔba ti ba kina pu'usera.<ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-commissions-Utra-modern-Mosque-Complex-for-Prang-Muslim-Community-1082455</ref> Dr. Bawumia yuum pɔsɛ la Siibenya'aŋa yuum dina nuu puan yuum ta maalɛ hali sɔlesi e gani ɛka ayoobi bo Kumasi tiŋasuka masalaki.<ref>https://www.modernghana.com/news/1013572/bawumia-settles-56years-of-accumulated-debt-renov.html</ref>
Sakutega 2021 puan, Bawumia yuum zusɛ la GHS 1500 nambɔɔsi zo'e zo'e bo Psalm Adjeteyfio ti ka bisera ka yire la la ka lɔgerɔ.<ref>https://citinewsroom.com/2021/09/henry-quartey-pledges-ghs1500-monthly-stipend-to-psalm-adjeteyfio/</ref> Siibedaa 2022 puan, Dr. Bawumia yuum bo la la lagefɔ n de GHS 20,000.00 bo taxi dɔleba mina n yuum tari lageri n de GHS 8,400 ti ka pi'e tari lebe ta bo ka duma.<ref>https://citinewsroom.com/2022/05/bawumia-gives-gh%c2%a220000-to-taxi-driver-who-returned-missing-gh%c2%a28400/</ref> Fɔɔ 2021 puan, Dr. Bawumia yuum iŋɛ la ka yuumpinuu la ayoobi dɔgum daarɛ eŋa la Weija Keprosarium.<ref>https://www.gbcghanaonline.com/general/vice-president-dr-bawumia-celebrates-58th-birthday-with-inmates-of-weija-leprosarium/2021/</ref> Fɔɔ 2022 puan, ka yuum de'em la ka dɔgum daarɛ la kinkolɔra tibegɔ ze'ele Weija Kinkolɔra tibeberiba <ref>https://www.gbcghanaonline.com/uncategorized/vice-president-dr-bawumia-marks-59th-birthday-at-home-with-cured-lepers/2022/</ref> gee ti Fɔɔ 2023, ka yuum de'em la ka yuumpiyoobi dɔgum daarɛ la kiibesi n boi Kumasi kɔma yire.<ref>https://www.classfmonline.com/news/general/Bawumia-celebrates-60th-birthday-with-orphans-at-Kumasi-Children-s-Home-46049</ref>
== A tuuma yɛla asi'a ==
Tiŋa wa zuo alagesɛ taaba tuna bo timmaalegɛ suŋerɛ gɔnɔ puan, gee me kelum dɛna mina n pa'asɛ "Board of Directors" ( ze'ele 2017 sa)<ref>http://www.data4sdgs.org/Board</ref>
== A gulesegɔ tuuma yɛla (selected works) ==
* Monetary Policy And Financial Sector Reform In Africa: Ghana's Experience by Mahamudu Bawumia (31 August 2010).
* "The Determination of Bank Interest Spreads in Ghana: An Empirical Analysis of Panel Data" with Martin Ofori and Franklin Belnye, September 2005.
* "Developing a Composite Indicator of Economic Activity in Ghana", with Benjamin Amoah, Bank of Ghana Working Paper, February 2004.
* "A Simple Vector Error Correction Forecasting Model for Ghana", with Joseph Atta-Mensah, Bank of Ghana Working Paper, August 2003.
* "Monetary Growth, Inflation and Exchange Rate Policy in Ghana" Research Department, Bank of Ghana, Journal of the West African Monetary Institute, 2003.
* "The Transmission Mechanism for Monetary Policy in Ghana", with Philip Abradu-Otoo, Bank of Ghana Policy Paper, August 2003.
* "The Determinants of Exchange Rates in Ghana", with Zakari Mumuni. Bank of Ghana Working Paper. March 2003.
* "The Feasibility of Monetary Union in West Africa". Mimeo. Economic Commission for Africa, November 2002.
* "Comparative Institutional Features of Different Common Central Banks", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Designing an Exchange Rate Mechanism for the West African Monetary Zone", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Explaining African Economic Growth Performance: The Case of Ghana", with Ernest Aryeetey and A. Fosu. Paper prepared for the African Economic Research Consortium. April 2001.
* "Assessing the effectiveness of Intervention on the Foreign Exchange Market in Ghana". Research Department, Bank of Ghana, February 2000.
* "A Review of the Literature of the Impact of Financial Sector Liberalisation on the Poor", with Dr E.K.Y. Addison and Maxwell Opoku Afari, Research Department, Bank of Ghana, August 2000.
* "Financial Markets in Africa. Issues and Challenges for Research," with Professor Ernest Aryeetey, ISSER. October 2000 AERC .
* "Currency Substitution and Money Demand in Ghana: A Cointegration Analysis". Research Department, Bank of Ghana, November 2000.
* "Why the Apparent Rush to Market Reform?" Journal of Economics, 1999.
* "The Sequencing of Fiscal Reform during Structural Adjustment. Lessons from Ghana, Uganda, and Zimbabwe", Comparative Economic Studies, Vol. XXXVIII No.2/3 Summer-Fall 1996.
* "A Closer Look at The Distributional Impact of Ghana’s Structural Adjustment Program (1983–1992). Journal of Modern African Studies. Vol.36 No.1, March 1998.
* "Estimating the Aggregate Values of Human Capital in Sub- Saharan Africa", co-authored with Samuel A.Laryea. Review of Human Factor Studies. Vol. III No.1. June 1997.
* "Africa, the Challenge of Development". Book Chapter in Stephen. Gardner's Comparative Economic Systems, Dryden 1999.
== Iŋa n pɔsɛ tunsɛba (initiatives) ==
* Mobile Money Interoperability
* National Identification System (Ghana Card)
* National Health Insurance App
* Digitisation of the National Lotteries Authority
* Digitsed Procurement Platform for the Public Procurement Authority
* Digitized motor insurance database
* Ghana.Gov (Platform to allow MMDAs to offer digitized services to citizens from a single portal)
* E-Pharmacy and Telehealth Services App
* Electrical Buses official launch
== Na'asegɔ duma (Scholarships and awards) ==
* 2007 — Fellow of the Chartered Institute of Bankers (FCIB).
* 2000 — Who Is Who Among America's Teachers? – Baylor University.
* 1999 — Young Researcher Award: Baylor University, Texas, USA.
* 1995–1999 — President's Research Fellowship: Ph.D. Simon Fraser University.
* 1991–1995 — 4 Graduate Fellowships: Ph.D. Simon Fraser University, Canada.
* 1986 Sir Alan Peacock Prize. Best Economics Student, Department of Economics, University of Buckingham, United Kingdom.
* June 2019, Dr. Bawumia was adjudged Digital Leader of the Year at the 9th Ghana Information Technology & Telecom Awards (GITTA)
== Viisegɔ lɔgerɔ (References) ==
9ct8etbq9scrnujozozraogids8rquf
18198
18197
2025-07-02T13:17:52Z
Akolpoka
244
Added reference
18198
wikitext
text/x-wiki
Mahamudu Bawumia de la Gaana gɔmena nalɛgera la tiŋasuka banki tuntuna kɛka, se'em n tum dɛna Gɔmena zuudaana podɔla kɛka buyopɔi puan n de Ko'oro 7, 2017 ta paɛ Ko'oro 7, 2025 bo Gɔmena zuudaana Nana Akufo-Addo.<ref>{{Cite web|date=2017-01-07|title=Ghana’s New President, Vice President Peacefully Sworn In|url=https://www.ghanastar.com/stories/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/|access-date=2025-06-30|website=GhanaStar|language=en-US}}</ref><ref>https://www.ghanastar.com/news/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/</ref>
Ka yuum kelum ze'ele mɛ dɛna Awɔbegɔ Paati Kuka zuudaana podɔla nalɛgera n de 2012 voteŋo katɛ la <ref>{{Cite web |url=https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241012215629/https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |url-status=dead }}</ref>gee yuum kelum ze'ele dɛna mina nini n nyɛ bii n de podɔla bo suseba n de 2012/2013 Kuka zuudaana voteŋo suseba, sɛka n yuum kɛlegum ba n yuum wi ti John Mahama n de mina n di mi'a n boi voteŋo la.<ref>https://ghananewsagency.org/politics/dr-bawumia-provides-evidence-at-supreme-court-hearing--59019</ref><ref>{{Cite web |url=http://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2020-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200202105234/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |url-status=dead }}</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref> <ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref> . Eŋa n yuum tari la PhD n boi "economics" ze'ele Simon Fraser yunivɛsiti.
== Pɔsega vom la sukuu yɛla ==
A de la Mampruŋa.
Ba yuum dɔgɛ Bawimia la Tamale, Gaana Alhaji Mumuni Bawumia la Hajia Mariama Bawumia n dɔgɛ e. Eŋa de pia la buyi zuo, ka sɔ dɔgebɔ puan n de pia la anii gee kelum dɛna buyi zuo ka ma dɔgebɔ puan n de kɔma anuu.<ref>https://web.archive.org/web/20210913155259/https://www.moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/person.php?ID=1188</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231116133232/https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |url-status=dead }}</ref>
Mahamudu Bawumia kiŋɛ ka sukuu LA Sakasaka piramiri Sukuu n boi Tamale <ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-surprises-primary-school-teacher-who-transformed-his-life-954595</ref>gee yuum nyɛ yɔ'ɔ kiŋɛ Tamale Sɛkɛndiri Sukuu n de 1975. Ka n yuum ta ba'asɛ Tamalɛ Sɛkɛndiri Sukuu la pooren, ka yuum kiŋɛ la "United Kingdom", bilam ti ka ta zamesɛ banki tuuma nyaa nyɛ " Chartered Institute of Bankers Diploma ( ACIB). Ka yuum de la zuudaana n boi Gaana "united nations" sukuu kɔma tigere (GUNSA) n de 1981.Ka yuum nyɛ la wia deo degree ba tɛɛsi puan n boi "Economics" n boi Buckingham yunivɛsiti n de 1987.
Ka yuum le nyɛ la master's degree economics puan n boi Lincoln College, Oxford, gee yuum nyɛ ka PhD economics puan n boi Vancouver, British Columbia, Canada in de 1995 puan <ref>https://www.sfu.ca/sfunews/stories/2016/sfu-alumnus-to-serve-ghana-as-vice-president.html</ref>Ka zi'isi ti a yuum kɔ'ɔm mina kankaŋi de la "macroeconomics, international economics, development economics la monetary policy". Ka tari gɔnsaasi zo'e zo'e.
== A tuuma yɛla ==
{| class="wikitable"
|
|This section of a biography of a living person '''needs additional citations for verification'''. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced '''must be removed immediately''' from the article and its talk page, especially if potentially libelous.
<small>''Find sources:'' "Mahamudu Bawumia" – news '''·''' newspapers '''·''' books '''·''' scholar '''·''' JSTOR</small> ''(January 2023) (<small>Learn how and when to remove this message</small>)''
|}
Ze'ele 1988 ta paɛ 1990, Bawumia yuum tuni mɛ dɛna pa'ala n boi ligeri yɛla "economics" la international ligeri tuuma n boi Emile Woolf Kɔlegi n de ligeri bisega n boi London, England. Ka yuum kelum tuna mɛ dɛna "intern" n boi viisegɔ weeleŋo n de tiŋasuka ligeri yɛla n boi Washington, D.C. Bawumia yuum kelum tuna mɛ ze'ele bo nɛresɛba n ki'iri n boi African timmaalegɔ banki n boi Zimbabwe. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
1996 ta paɛ 2000 puan, Bawumia yuum tum mɛ dɛna "professor of economics n boi Hankamer koosego sukuu n boi Baylor yunivɛsiti n boi Waco, Texas, USA, bilam ti ka to'e ka viisegɔ biilum bo'olum n de 1998. Ba yuum kaalɛ e pa'asɛ la " ani n de ani pa'asɛ America's pa'aleba" n de 1999. Ka yuum kelum dikɛ la gɔnɔ tuyi niɛ peelemi n de ligeri yɛla la tiŋa maalegɔ. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
Bawumia yuum lebe Gaana na la 2000 ti a tuna dɛna economist " n boi Gaana bankin. Ka isege saazuo ze'ele la economist bunkɛka ta dɛna zuudaana n boi weeleŋo la puan gee pooren ti ka nyaa tuna dɛna podɔla kireki bo banki la Gɔmena. Zuudaana John Kufuor e yuum loe ka ti ka dɛna zuudaana n boi Gaana banki n de Siibenya'aŋa 2006. <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-thanks-president-kufuor-after-historic-flagbearership-race-victory/</ref>
Gaana banki la puan, Bawumia
. Yuum tum mɛ dɛna ligeri tuuma la ligeri ze'elego weeleŋo, ka yuum lagum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba maalɛ gee biŋe ti ligeri sige tiŋa puti'ira tuuma bala n kɔ'ɔm kiŋɛ niŋa ta suŋɛ ligeri yɛla la ligeri yɛla tuntuneba kɔmatii n boi Gaana bankin. Ligeri sika maasegɔ tuuma wa yuum maasum ti ligeri sika wa sige tiŋa ze'ele la hali ta gaŋɛ 49% in de 2000 ta paara 10.2% 2007 bɔba sa. (Pa'alɛ ti gee ti kaam ligeri yuum ta iŋɛ pakerɛ n de 2007/2008) gee me yuum kelum gu'ura ligeri yɛla teeseŋo suŋa
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yuum biŋe ka n boi maalegɔ la tuŋa yɛla magesɛ wuu ba gu bii saam suŋerɛ mageseŋa yɛla la, la banki yɛla la yu'urɛ puan ta paɛ de'eŋo kɛleŋerɛ. Dina yuum iŋɛ mɛ yɛsera la kirɛditi pa'asegɔ zo'e zo'e n boi n sɔi n miŋa weeleŋo ze'ele 12.5% GDP n de 2001 ta paɛ 28.5% GDP 2008 bɔba.
. Gaarum Gaana banki duma yɛm la baŋerɛ sɔsega tigere duma gee yuum bɔna Gɔmena tigere sɛka n sɔseri la World banki la "International Monetary Fund" ze'ele 2001 sa doose la HIPC lq PRGF. kɔ'ɔm dɛna sɛla n ta'asɛ iŋɛ sɔsekuna wa puan, Gaana wuu 2007 yuum nyaŋɛ ba'asɛ ba miŋa ma'a n boi IMF suŋerɛ la.
. Yuum tum mɛ wuu Gɔmena yɛm bii baŋerɛ sɔsega tigere n boi HIPC Paris tigera la Sɔsega ba'asegɔ beene bii ki'ileŋa. Gaana yuum ba'asɛ ka HIPC yɛla bii suŋerɛ suŋa suŋa la sanɛ n ba'am pakɛ suŋa ta pɔra la $4 billion.
. Yuum pa'asɛ la Gɔmena tigere ti ba sɔsɛ "millennium Challenge Account Compact" la US Gɔmena la. MCA la yuum lebese zo'e mɛ yelemɛŋerɛ tuuma, magesɛ wuu George Bus sore zuo.
. Yuum dɛna la gɔbega yɛm bii baŋerɛ tigere n boi "deregulation" n boi Gaana petiroli weeleŋo. Ka n yuum de kuka zuudaana n boi ligeri da'a kɔmatii la, eŋa n yuum sum ti a mina sɔa bii fɔla ti ka wan zumesera "solemitiŋa ligeri da'a la sanɛ US$750 miiliya, dina de la sugunnuurɛ bunaasi gaŋɛ basɛ ni.
. Yuum pa'asɛ la tigere si'a n maalɛ gee tee tari siira suŋa suŋa na la.
Dɔla la tuundina wa puan, tu yuum kɔ'ɔm bisɛ ti siiri la tari paŋa mɛ. Ligeri biŋere me yuum kɔ'ɔm kina biŋera mɛ n boi Gaana bankin n de ligeri maalegɔ sanɛ.
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka e maali gee biŋera e-zwich pɛgera bibesi bo banki duma woo, biŋere la pemesego kɔmpini la timbibesi banki duma, bɔ'ɔra " interoperability " kaara ligeri weeleŋo yima yima.
. Eŋa e yuum de "deputy" Gɔmena n sɔi lagefɔ yɛla suŋa suŋa, yuum nyɛ sum n boi banki la puan.
. Wuu Eŋa e yuum de deputy Gɔmena LA, Bawumia e yuum tum n boi Gaana banki duma zo'e zo'e, Gaana international banki (UK), Ghana Telecom, Revenue Agencies Governing Board, Social security and National Insurance Trust.
Gi'i 2008 voteŋo la pooren, Bawumia yuum zagesɛ mɛ ti a dɛna "deputy" Gɔmena n boi Gaana banki la.
== 2008 loosego ==
Mahamudu Bawumia yuum de la Awɔbegɔ paati nɛra nalɛgera n de 2008 voteŋo la, Nana Akufu-Addo.<ref>{{Cite web |url=https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241202133140/https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |url-status=dead }}</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/politics/2014/October-23rd/bawumia-confirmed-as-running-mate-to-akufo-addo.php</ref> <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-reveals-nanas-secret/</ref> Ti Awɔbegɔ paati la yuum pa'asɛ ka tɔtɛ ka ka voteba la puan dikɛ ta makera la 2004 n boi saazuo tinsi sita la pɔɔsin, n boi wia voteŋo la pooren bii buyi voteŋo la puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
== 2008-2011 loosego ==
Bawumia yuum tuni mɛ dɛna mina e sogeseri yɛla bii daaŋɔ n boi "economic commission of Africa" ze'ele Gunfuko ta paɛ Kilinkiiŋa 2009. Dawaleŋa ta paara Fɔɔ 2009 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina n eeri kaara bɔ'ɔra suŋerɛ n boi British Columbia Liu tiŋasuka yunivɛsiti bo Global zamesegɔ la UBC zim tuuma puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Fɔɔ 2009 puan, ba yuum loe ka mɛ ti ka dɛna podɔla bo international zo'ore tiŋasuka (IGC), viisegɔ weeleŋo bɔba e tɔkɛ la London ligeri la political science sukuu la Oxford yunivɛsiti sɛka n bo'ori ka'aŋɔ n boi ligeri zo'ore bo Gɔmena la tinsi'a n maali la, gee me kelum tuna mɛ dɛna IGC tigere nɛra bo Sierra Leone.
Ka le tum mɛ dɛna ka'ana bo tiŋasuka banki e boi Sierra Leone n boi lagesegɔ asi'a n malum le lagena zi'isi bo banki la la ka ligeri yɛla tuuma.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Fɔɔ 2009 la Fɔɔ 2010 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina e de kiima n boi viisegɔ weeleŋo bo Africa ligeri zamesegɔ n boi ligeri weeleŋo, Oxford yunivɛsiti. Ko'oro 2011 puan, ba yuum loe Bawumia mɛ ti a ze'ele bo ba kɔrumkɔrum la na'arɛ bo ba African maalegɔ banki n boi Zimbabwe n de African timmaalegɔ banki.
Ka yuum tum mɛ n boi tuunɛ wa puan gura ba e yuum ta le malum loe e ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo n de Awɔbegɔ paati bo Gaana 2012 zuudaana voteŋo la.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
== 2012 loosego ==
Ba yuum le malum loe Bawumia mɛ ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo bo 2012 voteŋo katɛ la n de Kilinkiiŋa 2012.<ref>https://www.newsghana.com.gh/nana-addo-chooses-running-mate-sets-to-shock-party-with-bawumia-tomorrow/</ref>
Paati la di mi'isi la kugesi pia n boi Saazuo tiŋa bɔba ta pa'asɛ Yendi, Walewale, Yagaba-Kubore, Bunkputugu, Bimbilla, Chereponi, Kpandai, Tatale,-Sanguli, Tolon lq Zabzugu. Ba yuum le di mi'a mɛ n boi Nabdam la Talensi so'olum n boi Upper East tiŋa. Za'a waabi, Nana Akufo-Addo la Bawumia koŋe ba zuudaana voteŋo bo la John Dramani Mahama.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citation_needed</ref>
== 2016 loosego ==
Nana Akufo-Addo e yuum loe Bawumia ti ka dɛna a podɔla n de 2016 kuka zuudaana voteŋo la.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-chooses-top-notch-bawumia-as-running-mate.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231120105616/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |url-status=dead }}</ref>
== 2024 Loosego ==
Azuma daarɛ, Siibedaa 16 2023, Bawumia yuum saŋɛ la ka loosego gɔŋɔ ti a ze'ele lɛgɛ n boi Awɔbegɔ paati kuka zuudaana "primaries"<ref>https://3news.com/mammoth-crowd-escorts-bawumia-to-file-his-nomination/</ref>
La n yuum pa'asɛ zuudaana "primaries la puan la, Bawumia la ta loe la pia zuo ba n yuum ta votum ti ba loose nɛreba banuu n wan ze'ele lɛgɛ na'am la pooren bo ki'i loosego nalɛgera bo Awɔbegɔ paati n de 2024 voteŋo la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/07/npp-flagbearer-balloting-held-ken-agyapong-picks-number-1-bawumia-10/</ref>
Salurego 26 2023 puan, Bawumia yuum di mi'a bunkatɛ ba loosereba " Congress " Awɔbegɔ paati voteŋo la puan ti ba yuum nyɛ 68% gaŋɛ nalɛgereba bawai duma la pa'asegɔ la puan ta pa'asɛ paati la za'a tiŋa wa zuo loosereba "Congress" ti ba votum bo ba nalɛgera la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/08/bawumia-tops-npp-super-delegates-conference-ken-agyapong-qualifies-for-november-primaries/</ref>
Ba yuum votum bo Bawumia ti a bɔna la ba niŋa n boi Awɔbegɔ paati la puan n de 2024 voteŋo la dɛna ba paati la na'arɛ. Bawumia yuum di mi'a mɛ e boi Awɔbegɔ paati "primaries" la la 61.43% yɛsera voteŋo la za'a ti ba votum la puan, la yuum iŋɛ la Tigerɛ 4 2023 n de so'olum duma 276 kɔ'ɔm yese tiŋa la za'a la paati la yizuo za'a, Asylum Down, Accra.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/bawumia-wins-npp-presidential-primary-with-61-43-of-total-valid-votes-cast.html</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/npp-presidential-primary-live-updates-of-results.html</ref><ref>https://citinewsroom.com/2023/11/npp-presidential-primary-results-so-far/</ref>
Atalaata daarɛ puan, Naakɛ'ɛsega 2024, Bawumia yuum niɛ la Dr. Matthew Opoku Prempeh ti ka dɛna ka podɔla bo 2024 votum katɛ la.<ref>https://www.myjoyonline.com/npp-unveils-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate-today/#google_vignette</ref><ref>https://citinewsroom.com/2024/07/napo-to-be-officially-outdoored-as-bawumias-running-mate-in-kumasi-today/</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/playback-npp-unveiled-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate/</ref><ref>https://www.adomonline.com/napo-finally-uneviled-as-npp-running-mate-video/</ref> Yele la yuum iŋɛ la Jubilee paki n boi Kumasi.<ref>https://bawumia.com/news/vice-president-bawumia-officially-unveils-running-mate/</ref><ref>https://3news.com/news/unveiling-of-napo-as-bawumias-running-mate-npp-supporters-throng-jubilee-park-in-kumasi/</ref>
Sapɔɔlegɔ 8 2024 puan, Bawumia yuum lui mɛ dee gee bo John Mahama n boi lasebaya ka ki'a zi'an.<ref>https://citinewsroom.com/2024/12/bawumia-concedes-defeat-congratulates-mahama/</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mahamudu_Bawumia#cite_note-45</ref>
== A miŋa vom yɛla ==
Bawumia yuum di la Samira Bawumia gee ti ba tara kɔma anaasi.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref> Ka de mina e pa'asɛ Mabia (Mossi-Dagbon) nɛreba la puan, puta lɔgeyiŋɔ la Thomas Sankara, Alhassane Ouattara, Haruna Iddrisu, la basɛba. <ref>https://www.researchgate.net/publication/342391962</ref> Ka de la maalam.<ref>https://www.modernghana.com/news/1271502/bawumia-is-a-religious-prostitute-he-cannot-be.html</ref> Yaa Naa Mahamudu Bila e yuum sigɛ ka yu'urɛ Bawumia la, Dagbon tiŋa Naba mina e yuum tum bo ba ze'ele 1948 ta paɛ 1953.<ref>https://thecustodianghonline.com/2022/08/ya-naa-mahamadu-abdulai-named-me-after-him-bawumia/</ref> Yu'urɛ Bawumia la vuurɛ de la "Ba wum ya" n boi Dagbanli la Gmampruli yetɔgum pɔɔsin.
== Nɛreba suŋerɛ tuuma (Philanthropy) ==
Kuka zuudaana podɔla la kɔ'ɔm mina la tuuma yɛla buuri buuri.
Fɔɔ 2020 puan, ka yuum kɔ'ɔm maalɛ la yɔɔma masalaki bunkatɛ ti ba mɛa ka gee kelum maalɛ ka ti nɛresɛba e ze'ele Bono East bɔba ti ba kina pu'usera.<ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-commissions-Utra-modern-Mosque-Complex-for-Prang-Muslim-Community-1082455</ref> Dr. Bawumia yuum pɔsɛ la Siibenya'aŋa yuum dina nuu puan yuum ta maalɛ hali sɔlesi e gani ɛka ayoobi bo Kumasi tiŋasuka masalaki.<ref>https://www.modernghana.com/news/1013572/bawumia-settles-56years-of-accumulated-debt-renov.html</ref>
Sakutega 2021 puan, Bawumia yuum zusɛ la GHS 1500 nambɔɔsi zo'e zo'e bo Psalm Adjeteyfio ti ka bisera ka yire la la ka lɔgerɔ.<ref>https://citinewsroom.com/2021/09/henry-quartey-pledges-ghs1500-monthly-stipend-to-psalm-adjeteyfio/</ref> Siibedaa 2022 puan, Dr. Bawumia yuum bo la la lagefɔ n de GHS 20,000.00 bo taxi dɔleba mina n yuum tari lageri n de GHS 8,400 ti ka pi'e tari lebe ta bo ka duma.<ref>https://citinewsroom.com/2022/05/bawumia-gives-gh%c2%a220000-to-taxi-driver-who-returned-missing-gh%c2%a28400/</ref> Fɔɔ 2021 puan, Dr. Bawumia yuum iŋɛ la ka yuumpinuu la ayoobi dɔgum daarɛ eŋa la Weija Keprosarium.<ref>https://www.gbcghanaonline.com/general/vice-president-dr-bawumia-celebrates-58th-birthday-with-inmates-of-weija-leprosarium/2021/</ref> Fɔɔ 2022 puan, ka yuum de'em la ka dɔgum daarɛ la kinkolɔra tibegɔ ze'ele Weija Kinkolɔra tibeberiba <ref>https://www.gbcghanaonline.com/uncategorized/vice-president-dr-bawumia-marks-59th-birthday-at-home-with-cured-lepers/2022/</ref> gee ti Fɔɔ 2023, ka yuum de'em la ka yuumpiyoobi dɔgum daarɛ la kiibesi n boi Kumasi kɔma yire.<ref>https://www.classfmonline.com/news/general/Bawumia-celebrates-60th-birthday-with-orphans-at-Kumasi-Children-s-Home-46049</ref>
== A tuuma yɛla asi'a ==
Tiŋa wa zuo alagesɛ taaba tuna bo timmaalegɛ suŋerɛ gɔnɔ puan, gee me kelum dɛna mina n pa'asɛ "Board of Directors" ( ze'ele 2017 sa)<ref>http://www.data4sdgs.org/Board</ref>
== A gulesegɔ tuuma yɛla (selected works) ==
* Monetary Policy And Financial Sector Reform In Africa: Ghana's Experience by Mahamudu Bawumia (31 August 2010).
* "The Determination of Bank Interest Spreads in Ghana: An Empirical Analysis of Panel Data" with Martin Ofori and Franklin Belnye, September 2005.
* "Developing a Composite Indicator of Economic Activity in Ghana", with Benjamin Amoah, Bank of Ghana Working Paper, February 2004.
* "A Simple Vector Error Correction Forecasting Model for Ghana", with Joseph Atta-Mensah, Bank of Ghana Working Paper, August 2003.
* "Monetary Growth, Inflation and Exchange Rate Policy in Ghana" Research Department, Bank of Ghana, Journal of the West African Monetary Institute, 2003.
* "The Transmission Mechanism for Monetary Policy in Ghana", with Philip Abradu-Otoo, Bank of Ghana Policy Paper, August 2003.
* "The Determinants of Exchange Rates in Ghana", with Zakari Mumuni. Bank of Ghana Working Paper. March 2003.
* "The Feasibility of Monetary Union in West Africa". Mimeo. Economic Commission for Africa, November 2002.
* "Comparative Institutional Features of Different Common Central Banks", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Designing an Exchange Rate Mechanism for the West African Monetary Zone", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Explaining African Economic Growth Performance: The Case of Ghana", with Ernest Aryeetey and A. Fosu. Paper prepared for the African Economic Research Consortium. April 2001.
* "Assessing the effectiveness of Intervention on the Foreign Exchange Market in Ghana". Research Department, Bank of Ghana, February 2000.
* "A Review of the Literature of the Impact of Financial Sector Liberalisation on the Poor", with Dr E.K.Y. Addison and Maxwell Opoku Afari, Research Department, Bank of Ghana, August 2000.
* "Financial Markets in Africa. Issues and Challenges for Research," with Professor Ernest Aryeetey, ISSER. October 2000 AERC .
* "Currency Substitution and Money Demand in Ghana: A Cointegration Analysis". Research Department, Bank of Ghana, November 2000.
* "Why the Apparent Rush to Market Reform?" Journal of Economics, 1999.
* "The Sequencing of Fiscal Reform during Structural Adjustment. Lessons from Ghana, Uganda, and Zimbabwe", Comparative Economic Studies, Vol. XXXVIII No.2/3 Summer-Fall 1996.
* "A Closer Look at The Distributional Impact of Ghana’s Structural Adjustment Program (1983–1992). Journal of Modern African Studies. Vol.36 No.1, March 1998.
* "Estimating the Aggregate Values of Human Capital in Sub- Saharan Africa", co-authored with Samuel A.Laryea. Review of Human Factor Studies. Vol. III No.1. June 1997.
* "Africa, the Challenge of Development". Book Chapter in Stephen. Gardner's Comparative Economic Systems, Dryden 1999.
== Iŋa n pɔsɛ tunsɛba (initiatives) ==
* Mobile Money Interoperability
* National Identification System (Ghana Card)
* National Health Insurance App
* Digitisation of the National Lotteries Authority
* Digitsed Procurement Platform for the Public Procurement Authority
* Digitized motor insurance database
* Ghana.Gov (Platform to allow MMDAs to offer digitized services to citizens from a single portal)
* E-Pharmacy and Telehealth Services App
* Electrical Buses official launch
== Na'asegɔ duma (Scholarships and awards) ==
* 2007 — Fellow of the Chartered Institute of Bankers (FCIB).
* 2000 — Who Is Who Among America's Teachers? – Baylor University.
* 1999 — Young Researcher Award: Baylor University, Texas, USA.
* 1995–1999 — President's Research Fellowship: Ph.D. Simon Fraser University.
* 1991–1995 — 4 Graduate Fellowships: Ph.D. Simon Fraser University, Canada.
* 1986 Sir Alan Peacock Prize. Best Economics Student, Department of Economics, University of Buckingham, United Kingdom.
* June 2019, Dr. Bawumia was adjudged Digital Leader of the Year at the 9th Ghana Information Technology & Telecom Awards (GITTA)
== Viisegɔ lɔgerɔ (References) ==
55j1q8j0kueqrlt80h0rxxhzhe0f3y2
18199
18198
2025-07-02T13:18:51Z
Akolpoka
244
Added reference
18199
wikitext
text/x-wiki
Mahamudu Bawumia de la Gaana gɔmena nalɛgera la tiŋasuka banki tuntuna kɛka, se'em n tum dɛna Gɔmena zuudaana podɔla kɛka buyopɔi puan n de Ko'oro 7, 2017 ta paɛ Ko'oro 7, 2025 bo Gɔmena zuudaana Nana Akufo-Addo.<ref>{{Cite web|date=2017-01-07|title=Ghana’s New President, Vice President Peacefully Sworn In|url=https://www.ghanastar.com/stories/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/|access-date=2025-06-30|website=GhanaStar|language=en-US}}</ref><ref>https://www.ghanastar.com/news/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/bawumia-cuts-sod-for-ghana-armed-forces-inner-roads-construction.html</ref>
Ka yuum kelum ze'ele mɛ dɛna Awɔbegɔ Paati Kuka zuudaana podɔla nalɛgera n de 2012 voteŋo katɛ la <ref>{{Cite web |url=https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241012215629/https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |url-status=dead }}</ref>gee yuum kelum ze'ele dɛna mina nini n nyɛ bii n de podɔla bo suseba n de 2012/2013 Kuka zuudaana voteŋo suseba, sɛka n yuum kɛlegum ba n yuum wi ti John Mahama n de mina n di mi'a n boi voteŋo la.<ref>https://ghananewsagency.org/politics/dr-bawumia-provides-evidence-at-supreme-court-hearing--59019</ref><ref>{{Cite web |url=http://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2020-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200202105234/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |url-status=dead }}</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref> <ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref> . Eŋa n yuum tari la PhD n boi "economics" ze'ele Simon Fraser yunivɛsiti.
== Pɔsega vom la sukuu yɛla ==
A de la Mampruŋa.
Ba yuum dɔgɛ Bawimia la Tamale, Gaana Alhaji Mumuni Bawumia la Hajia Mariama Bawumia n dɔgɛ e. Eŋa de pia la buyi zuo, ka sɔ dɔgebɔ puan n de pia la anii gee kelum dɛna buyi zuo ka ma dɔgebɔ puan n de kɔma anuu.<ref>https://web.archive.org/web/20210913155259/https://www.moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/person.php?ID=1188</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231116133232/https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |url-status=dead }}</ref>
Mahamudu Bawumia kiŋɛ ka sukuu LA Sakasaka piramiri Sukuu n boi Tamale <ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-surprises-primary-school-teacher-who-transformed-his-life-954595</ref>gee yuum nyɛ yɔ'ɔ kiŋɛ Tamale Sɛkɛndiri Sukuu n de 1975. Ka n yuum ta ba'asɛ Tamalɛ Sɛkɛndiri Sukuu la pooren, ka yuum kiŋɛ la "United Kingdom", bilam ti ka ta zamesɛ banki tuuma nyaa nyɛ " Chartered Institute of Bankers Diploma ( ACIB). Ka yuum de la zuudaana n boi Gaana "united nations" sukuu kɔma tigere (GUNSA) n de 1981.Ka yuum nyɛ la wia deo degree ba tɛɛsi puan n boi "Economics" n boi Buckingham yunivɛsiti n de 1987.
Ka yuum le nyɛ la master's degree economics puan n boi Lincoln College, Oxford, gee yuum nyɛ ka PhD economics puan n boi Vancouver, British Columbia, Canada in de 1995 puan <ref>https://www.sfu.ca/sfunews/stories/2016/sfu-alumnus-to-serve-ghana-as-vice-president.html</ref>Ka zi'isi ti a yuum kɔ'ɔm mina kankaŋi de la "macroeconomics, international economics, development economics la monetary policy". Ka tari gɔnsaasi zo'e zo'e.
== A tuuma yɛla ==
{| class="wikitable"
|
|This section of a biography of a living person '''needs additional citations for verification'''. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced '''must be removed immediately''' from the article and its talk page, especially if potentially libelous.
<small>''Find sources:'' "Mahamudu Bawumia" – news '''·''' newspapers '''·''' books '''·''' scholar '''·''' JSTOR</small> ''(January 2023) (<small>Learn how and when to remove this message</small>)''
|}
Ze'ele 1988 ta paɛ 1990, Bawumia yuum tuni mɛ dɛna pa'ala n boi ligeri yɛla "economics" la international ligeri tuuma n boi Emile Woolf Kɔlegi n de ligeri bisega n boi London, England. Ka yuum kelum tuna mɛ dɛna "intern" n boi viisegɔ weeleŋo n de tiŋasuka ligeri yɛla n boi Washington, D.C. Bawumia yuum kelum tuna mɛ ze'ele bo nɛresɛba n ki'iri n boi African timmaalegɔ banki n boi Zimbabwe. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
1996 ta paɛ 2000 puan, Bawumia yuum tum mɛ dɛna "professor of economics n boi Hankamer koosego sukuu n boi Baylor yunivɛsiti n boi Waco, Texas, USA, bilam ti ka to'e ka viisegɔ biilum bo'olum n de 1998. Ba yuum kaalɛ e pa'asɛ la " ani n de ani pa'asɛ America's pa'aleba" n de 1999. Ka yuum kelum dikɛ la gɔnɔ tuyi niɛ peelemi n de ligeri yɛla la tiŋa maalegɔ. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
Bawumia yuum lebe Gaana na la 2000 ti a tuna dɛna economist " n boi Gaana bankin. Ka isege saazuo ze'ele la economist bunkɛka ta dɛna zuudaana n boi weeleŋo la puan gee pooren ti ka nyaa tuna dɛna podɔla kireki bo banki la Gɔmena. Zuudaana John Kufuor e yuum loe ka ti ka dɛna zuudaana n boi Gaana banki n de Siibenya'aŋa 2006. <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-thanks-president-kufuor-after-historic-flagbearership-race-victory/</ref>
Gaana banki la puan, Bawumia
. Yuum tum mɛ dɛna ligeri tuuma la ligeri ze'elego weeleŋo, ka yuum lagum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba maalɛ gee biŋe ti ligeri sige tiŋa puti'ira tuuma bala n kɔ'ɔm kiŋɛ niŋa ta suŋɛ ligeri yɛla la ligeri yɛla tuntuneba kɔmatii n boi Gaana bankin. Ligeri sika maasegɔ tuuma wa yuum maasum ti ligeri sika wa sige tiŋa ze'ele la hali ta gaŋɛ 49% in de 2000 ta paara 10.2% 2007 bɔba sa. (Pa'alɛ ti gee ti kaam ligeri yuum ta iŋɛ pakerɛ n de 2007/2008) gee me yuum kelum gu'ura ligeri yɛla teeseŋo suŋa
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yuum biŋe ka n boi maalegɔ la tuŋa yɛla magesɛ wuu ba gu bii saam suŋerɛ mageseŋa yɛla la, la banki yɛla la yu'urɛ puan ta paɛ de'eŋo kɛleŋerɛ. Dina yuum iŋɛ mɛ yɛsera la kirɛditi pa'asegɔ zo'e zo'e n boi n sɔi n miŋa weeleŋo ze'ele 12.5% GDP n de 2001 ta paɛ 28.5% GDP 2008 bɔba.
. Gaarum Gaana banki duma yɛm la baŋerɛ sɔsega tigere duma gee yuum bɔna Gɔmena tigere sɛka n sɔseri la World banki la "International Monetary Fund" ze'ele 2001 sa doose la HIPC lq PRGF. kɔ'ɔm dɛna sɛla n ta'asɛ iŋɛ sɔsekuna wa puan, Gaana wuu 2007 yuum nyaŋɛ ba'asɛ ba miŋa ma'a n boi IMF suŋerɛ la.
. Yuum tum mɛ wuu Gɔmena yɛm bii baŋerɛ sɔsega tigere n boi HIPC Paris tigera la Sɔsega ba'asegɔ beene bii ki'ileŋa. Gaana yuum ba'asɛ ka HIPC yɛla bii suŋerɛ suŋa suŋa la sanɛ n ba'am pakɛ suŋa ta pɔra la $4 billion.
. Yuum pa'asɛ la Gɔmena tigere ti ba sɔsɛ "millennium Challenge Account Compact" la US Gɔmena la. MCA la yuum lebese zo'e mɛ yelemɛŋerɛ tuuma, magesɛ wuu George Bus sore zuo.
. Yuum dɛna la gɔbega yɛm bii baŋerɛ tigere n boi "deregulation" n boi Gaana petiroli weeleŋo. Ka n yuum de kuka zuudaana n boi ligeri da'a kɔmatii la, eŋa n yuum sum ti a mina sɔa bii fɔla ti ka wan zumesera "solemitiŋa ligeri da'a la sanɛ US$750 miiliya, dina de la sugunnuurɛ bunaasi gaŋɛ basɛ ni.
. Yuum pa'asɛ la tigere si'a n maalɛ gee tee tari siira suŋa suŋa na la.
Dɔla la tuundina wa puan, tu yuum kɔ'ɔm bisɛ ti siiri la tari paŋa mɛ. Ligeri biŋere me yuum kɔ'ɔm kina biŋera mɛ n boi Gaana bankin n de ligeri maalegɔ sanɛ.
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka e maali gee biŋera e-zwich pɛgera bibesi bo banki duma woo, biŋere la pemesego kɔmpini la timbibesi banki duma, bɔ'ɔra " interoperability " kaara ligeri weeleŋo yima yima.
. Eŋa e yuum de "deputy" Gɔmena n sɔi lagefɔ yɛla suŋa suŋa, yuum nyɛ sum n boi banki la puan.
. Wuu Eŋa e yuum de deputy Gɔmena LA, Bawumia e yuum tum n boi Gaana banki duma zo'e zo'e, Gaana international banki (UK), Ghana Telecom, Revenue Agencies Governing Board, Social security and National Insurance Trust.
Gi'i 2008 voteŋo la pooren, Bawumia yuum zagesɛ mɛ ti a dɛna "deputy" Gɔmena n boi Gaana banki la.
== 2008 loosego ==
Mahamudu Bawumia yuum de la Awɔbegɔ paati nɛra nalɛgera n de 2008 voteŋo la, Nana Akufu-Addo.<ref>{{Cite web |url=https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241202133140/https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |url-status=dead }}</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/politics/2014/October-23rd/bawumia-confirmed-as-running-mate-to-akufo-addo.php</ref> <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-reveals-nanas-secret/</ref> Ti Awɔbegɔ paati la yuum pa'asɛ ka tɔtɛ ka ka voteba la puan dikɛ ta makera la 2004 n boi saazuo tinsi sita la pɔɔsin, n boi wia voteŋo la pooren bii buyi voteŋo la puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
== 2008-2011 loosego ==
Bawumia yuum tuni mɛ dɛna mina e sogeseri yɛla bii daaŋɔ n boi "economic commission of Africa" ze'ele Gunfuko ta paɛ Kilinkiiŋa 2009. Dawaleŋa ta paara Fɔɔ 2009 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina n eeri kaara bɔ'ɔra suŋerɛ n boi British Columbia Liu tiŋasuka yunivɛsiti bo Global zamesegɔ la UBC zim tuuma puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Fɔɔ 2009 puan, ba yuum loe ka mɛ ti ka dɛna podɔla bo international zo'ore tiŋasuka (IGC), viisegɔ weeleŋo bɔba e tɔkɛ la London ligeri la political science sukuu la Oxford yunivɛsiti sɛka n bo'ori ka'aŋɔ n boi ligeri zo'ore bo Gɔmena la tinsi'a n maali la, gee me kelum tuna mɛ dɛna IGC tigere nɛra bo Sierra Leone.
Ka le tum mɛ dɛna ka'ana bo tiŋasuka banki e boi Sierra Leone n boi lagesegɔ asi'a n malum le lagena zi'isi bo banki la la ka ligeri yɛla tuuma.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Fɔɔ 2009 la Fɔɔ 2010 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina e de kiima n boi viisegɔ weeleŋo bo Africa ligeri zamesegɔ n boi ligeri weeleŋo, Oxford yunivɛsiti. Ko'oro 2011 puan, ba yuum loe Bawumia mɛ ti a ze'ele bo ba kɔrumkɔrum la na'arɛ bo ba African maalegɔ banki n boi Zimbabwe n de African timmaalegɔ banki.
Ka yuum tum mɛ n boi tuunɛ wa puan gura ba e yuum ta le malum loe e ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo n de Awɔbegɔ paati bo Gaana 2012 zuudaana voteŋo la.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
== 2012 loosego ==
Ba yuum le malum loe Bawumia mɛ ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo bo 2012 voteŋo katɛ la n de Kilinkiiŋa 2012.<ref>https://www.newsghana.com.gh/nana-addo-chooses-running-mate-sets-to-shock-party-with-bawumia-tomorrow/</ref>
Paati la di mi'isi la kugesi pia n boi Saazuo tiŋa bɔba ta pa'asɛ Yendi, Walewale, Yagaba-Kubore, Bunkputugu, Bimbilla, Chereponi, Kpandai, Tatale,-Sanguli, Tolon lq Zabzugu. Ba yuum le di mi'a mɛ n boi Nabdam la Talensi so'olum n boi Upper East tiŋa. Za'a waabi, Nana Akufo-Addo la Bawumia koŋe ba zuudaana voteŋo bo la John Dramani Mahama.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citation_needed</ref>
== 2016 loosego ==
Nana Akufo-Addo e yuum loe Bawumia ti ka dɛna a podɔla n de 2016 kuka zuudaana voteŋo la.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-chooses-top-notch-bawumia-as-running-mate.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231120105616/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |url-status=dead }}</ref>
== 2024 Loosego ==
Azuma daarɛ, Siibedaa 16 2023, Bawumia yuum saŋɛ la ka loosego gɔŋɔ ti a ze'ele lɛgɛ n boi Awɔbegɔ paati kuka zuudaana "primaries"<ref>https://3news.com/mammoth-crowd-escorts-bawumia-to-file-his-nomination/</ref>
La n yuum pa'asɛ zuudaana "primaries la puan la, Bawumia la ta loe la pia zuo ba n yuum ta votum ti ba loose nɛreba banuu n wan ze'ele lɛgɛ na'am la pooren bo ki'i loosego nalɛgera bo Awɔbegɔ paati n de 2024 voteŋo la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/07/npp-flagbearer-balloting-held-ken-agyapong-picks-number-1-bawumia-10/</ref>
Salurego 26 2023 puan, Bawumia yuum di mi'a bunkatɛ ba loosereba " Congress " Awɔbegɔ paati voteŋo la puan ti ba yuum nyɛ 68% gaŋɛ nalɛgereba bawai duma la pa'asegɔ la puan ta pa'asɛ paati la za'a tiŋa wa zuo loosereba "Congress" ti ba votum bo ba nalɛgera la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/08/bawumia-tops-npp-super-delegates-conference-ken-agyapong-qualifies-for-november-primaries/</ref>
Ba yuum votum bo Bawumia ti a bɔna la ba niŋa n boi Awɔbegɔ paati la puan n de 2024 voteŋo la dɛna ba paati la na'arɛ. Bawumia yuum di mi'a mɛ e boi Awɔbegɔ paati "primaries" la la 61.43% yɛsera voteŋo la za'a ti ba votum la puan, la yuum iŋɛ la Tigerɛ 4 2023 n de so'olum duma 276 kɔ'ɔm yese tiŋa la za'a la paati la yizuo za'a, Asylum Down, Accra.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/bawumia-wins-npp-presidential-primary-with-61-43-of-total-valid-votes-cast.html</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/npp-presidential-primary-live-updates-of-results.html</ref><ref>https://citinewsroom.com/2023/11/npp-presidential-primary-results-so-far/</ref>
Atalaata daarɛ puan, Naakɛ'ɛsega 2024, Bawumia yuum niɛ la Dr. Matthew Opoku Prempeh ti ka dɛna ka podɔla bo 2024 votum katɛ la.<ref>https://www.myjoyonline.com/npp-unveils-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate-today/#google_vignette</ref><ref>https://citinewsroom.com/2024/07/napo-to-be-officially-outdoored-as-bawumias-running-mate-in-kumasi-today/</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/playback-npp-unveiled-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate/</ref><ref>https://www.adomonline.com/napo-finally-uneviled-as-npp-running-mate-video/</ref> Yele la yuum iŋɛ la Jubilee paki n boi Kumasi.<ref>https://bawumia.com/news/vice-president-bawumia-officially-unveils-running-mate/</ref><ref>https://3news.com/news/unveiling-of-napo-as-bawumias-running-mate-npp-supporters-throng-jubilee-park-in-kumasi/</ref>
Sapɔɔlegɔ 8 2024 puan, Bawumia yuum lui mɛ dee gee bo John Mahama n boi lasebaya ka ki'a zi'an.<ref>https://citinewsroom.com/2024/12/bawumia-concedes-defeat-congratulates-mahama/</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mahamudu_Bawumia#cite_note-45</ref>
== A miŋa vom yɛla ==
Bawumia yuum di la Samira Bawumia gee ti ba tara kɔma anaasi.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref> Ka de mina e pa'asɛ Mabia (Mossi-Dagbon) nɛreba la puan, puta lɔgeyiŋɔ la Thomas Sankara, Alhassane Ouattara, Haruna Iddrisu, la basɛba. <ref>https://www.researchgate.net/publication/342391962</ref> Ka de la maalam.<ref>https://www.modernghana.com/news/1271502/bawumia-is-a-religious-prostitute-he-cannot-be.html</ref> Yaa Naa Mahamudu Bila e yuum sigɛ ka yu'urɛ Bawumia la, Dagbon tiŋa Naba mina e yuum tum bo ba ze'ele 1948 ta paɛ 1953.<ref>https://thecustodianghonline.com/2022/08/ya-naa-mahamadu-abdulai-named-me-after-him-bawumia/</ref> Yu'urɛ Bawumia la vuurɛ de la "Ba wum ya" n boi Dagbanli la Gmampruli yetɔgum pɔɔsin.
== Nɛreba suŋerɛ tuuma (Philanthropy) ==
Kuka zuudaana podɔla la kɔ'ɔm mina la tuuma yɛla buuri buuri.
Fɔɔ 2020 puan, ka yuum kɔ'ɔm maalɛ la yɔɔma masalaki bunkatɛ ti ba mɛa ka gee kelum maalɛ ka ti nɛresɛba e ze'ele Bono East bɔba ti ba kina pu'usera.<ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-commissions-Utra-modern-Mosque-Complex-for-Prang-Muslim-Community-1082455</ref> Dr. Bawumia yuum pɔsɛ la Siibenya'aŋa yuum dina nuu puan yuum ta maalɛ hali sɔlesi e gani ɛka ayoobi bo Kumasi tiŋasuka masalaki.<ref>https://www.modernghana.com/news/1013572/bawumia-settles-56years-of-accumulated-debt-renov.html</ref>
Sakutega 2021 puan, Bawumia yuum zusɛ la GHS 1500 nambɔɔsi zo'e zo'e bo Psalm Adjeteyfio ti ka bisera ka yire la la ka lɔgerɔ.<ref>https://citinewsroom.com/2021/09/henry-quartey-pledges-ghs1500-monthly-stipend-to-psalm-adjeteyfio/</ref> Siibedaa 2022 puan, Dr. Bawumia yuum bo la la lagefɔ n de GHS 20,000.00 bo taxi dɔleba mina n yuum tari lageri n de GHS 8,400 ti ka pi'e tari lebe ta bo ka duma.<ref>https://citinewsroom.com/2022/05/bawumia-gives-gh%c2%a220000-to-taxi-driver-who-returned-missing-gh%c2%a28400/</ref> Fɔɔ 2021 puan, Dr. Bawumia yuum iŋɛ la ka yuumpinuu la ayoobi dɔgum daarɛ eŋa la Weija Keprosarium.<ref>https://www.gbcghanaonline.com/general/vice-president-dr-bawumia-celebrates-58th-birthday-with-inmates-of-weija-leprosarium/2021/</ref> Fɔɔ 2022 puan, ka yuum de'em la ka dɔgum daarɛ la kinkolɔra tibegɔ ze'ele Weija Kinkolɔra tibeberiba <ref>https://www.gbcghanaonline.com/uncategorized/vice-president-dr-bawumia-marks-59th-birthday-at-home-with-cured-lepers/2022/</ref> gee ti Fɔɔ 2023, ka yuum de'em la ka yuumpiyoobi dɔgum daarɛ la kiibesi n boi Kumasi kɔma yire.<ref>https://www.classfmonline.com/news/general/Bawumia-celebrates-60th-birthday-with-orphans-at-Kumasi-Children-s-Home-46049</ref>
== A tuuma yɛla asi'a ==
Tiŋa wa zuo alagesɛ taaba tuna bo timmaalegɛ suŋerɛ gɔnɔ puan, gee me kelum dɛna mina n pa'asɛ "Board of Directors" ( ze'ele 2017 sa)<ref>http://www.data4sdgs.org/Board</ref>
== A gulesegɔ tuuma yɛla (selected works) ==
* Monetary Policy And Financial Sector Reform In Africa: Ghana's Experience by Mahamudu Bawumia (31 August 2010).
* "The Determination of Bank Interest Spreads in Ghana: An Empirical Analysis of Panel Data" with Martin Ofori and Franklin Belnye, September 2005.
* "Developing a Composite Indicator of Economic Activity in Ghana", with Benjamin Amoah, Bank of Ghana Working Paper, February 2004.
* "A Simple Vector Error Correction Forecasting Model for Ghana", with Joseph Atta-Mensah, Bank of Ghana Working Paper, August 2003.
* "Monetary Growth, Inflation and Exchange Rate Policy in Ghana" Research Department, Bank of Ghana, Journal of the West African Monetary Institute, 2003.
* "The Transmission Mechanism for Monetary Policy in Ghana", with Philip Abradu-Otoo, Bank of Ghana Policy Paper, August 2003.
* "The Determinants of Exchange Rates in Ghana", with Zakari Mumuni. Bank of Ghana Working Paper. March 2003.
* "The Feasibility of Monetary Union in West Africa". Mimeo. Economic Commission for Africa, November 2002.
* "Comparative Institutional Features of Different Common Central Banks", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Designing an Exchange Rate Mechanism for the West African Monetary Zone", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Explaining African Economic Growth Performance: The Case of Ghana", with Ernest Aryeetey and A. Fosu. Paper prepared for the African Economic Research Consortium. April 2001.
* "Assessing the effectiveness of Intervention on the Foreign Exchange Market in Ghana". Research Department, Bank of Ghana, February 2000.
* "A Review of the Literature of the Impact of Financial Sector Liberalisation on the Poor", with Dr E.K.Y. Addison and Maxwell Opoku Afari, Research Department, Bank of Ghana, August 2000.
* "Financial Markets in Africa. Issues and Challenges for Research," with Professor Ernest Aryeetey, ISSER. October 2000 AERC .
* "Currency Substitution and Money Demand in Ghana: A Cointegration Analysis". Research Department, Bank of Ghana, November 2000.
* "Why the Apparent Rush to Market Reform?" Journal of Economics, 1999.
* "The Sequencing of Fiscal Reform during Structural Adjustment. Lessons from Ghana, Uganda, and Zimbabwe", Comparative Economic Studies, Vol. XXXVIII No.2/3 Summer-Fall 1996.
* "A Closer Look at The Distributional Impact of Ghana’s Structural Adjustment Program (1983–1992). Journal of Modern African Studies. Vol.36 No.1, March 1998.
* "Estimating the Aggregate Values of Human Capital in Sub- Saharan Africa", co-authored with Samuel A.Laryea. Review of Human Factor Studies. Vol. III No.1. June 1997.
* "Africa, the Challenge of Development". Book Chapter in Stephen. Gardner's Comparative Economic Systems, Dryden 1999.
== Iŋa n pɔsɛ tunsɛba (initiatives) ==
* Mobile Money Interoperability
* National Identification System (Ghana Card)
* National Health Insurance App
* Digitisation of the National Lotteries Authority
* Digitsed Procurement Platform for the Public Procurement Authority
* Digitized motor insurance database
* Ghana.Gov (Platform to allow MMDAs to offer digitized services to citizens from a single portal)
* E-Pharmacy and Telehealth Services App
* Electrical Buses official launch
== Na'asegɔ duma (Scholarships and awards) ==
* 2007 — Fellow of the Chartered Institute of Bankers (FCIB).
* 2000 — Who Is Who Among America's Teachers? – Baylor University.
* 1999 — Young Researcher Award: Baylor University, Texas, USA.
* 1995–1999 — President's Research Fellowship: Ph.D. Simon Fraser University.
* 1991–1995 — 4 Graduate Fellowships: Ph.D. Simon Fraser University, Canada.
* 1986 Sir Alan Peacock Prize. Best Economics Student, Department of Economics, University of Buckingham, United Kingdom.
* June 2019, Dr. Bawumia was adjudged Digital Leader of the Year at the 9th Ghana Information Technology & Telecom Awards (GITTA)
== Viisegɔ lɔgerɔ (References) ==
i2ip1sj51ke3rx02pfettu3rjuf7892
18200
18199
2025-07-02T13:19:45Z
Akolpoka
244
Added reference
18200
wikitext
text/x-wiki
Mahamudu Bawumia de la Gaana gɔmena nalɛgera la tiŋasuka banki tuntuna kɛka, se'em n tum dɛna Gɔmena zuudaana podɔla kɛka buyopɔi puan n de Ko'oro 7, 2017 ta paɛ Ko'oro 7, 2025 bo Gɔmena zuudaana Nana Akufo-Addo.<ref>{{Cite web|date=2017-01-07|title=Ghana’s New President, Vice President Peacefully Sworn In|url=https://www.ghanastar.com/stories/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/|access-date=2025-06-30|website=GhanaStar|language=en-US}}</ref><ref>https://www.ghanastar.com/news/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/bawumia-cuts-sod-for-ghana-armed-forces-inner-roads-construction.html</ref><ref>https://dailyguidenetwork.com/barracks-roads-reconstruction-begins/</ref>
Ka yuum kelum ze'ele mɛ dɛna Awɔbegɔ Paati Kuka zuudaana podɔla nalɛgera n de 2012 voteŋo katɛ la <ref>{{Cite web |url=https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241012215629/https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |url-status=dead }}</ref>gee yuum kelum ze'ele dɛna mina nini n nyɛ bii n de podɔla bo suseba n de 2012/2013 Kuka zuudaana voteŋo suseba, sɛka n yuum kɛlegum ba n yuum wi ti John Mahama n de mina n di mi'a n boi voteŋo la.<ref>https://ghananewsagency.org/politics/dr-bawumia-provides-evidence-at-supreme-court-hearing--59019</ref><ref>{{Cite web |url=http://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2020-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200202105234/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |url-status=dead }}</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref> <ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref> . Eŋa n yuum tari la PhD n boi "economics" ze'ele Simon Fraser yunivɛsiti.
== Pɔsega vom la sukuu yɛla ==
A de la Mampruŋa.
Ba yuum dɔgɛ Bawimia la Tamale, Gaana Alhaji Mumuni Bawumia la Hajia Mariama Bawumia n dɔgɛ e. Eŋa de pia la buyi zuo, ka sɔ dɔgebɔ puan n de pia la anii gee kelum dɛna buyi zuo ka ma dɔgebɔ puan n de kɔma anuu.<ref>https://web.archive.org/web/20210913155259/https://www.moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/person.php?ID=1188</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231116133232/https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |url-status=dead }}</ref>
Mahamudu Bawumia kiŋɛ ka sukuu LA Sakasaka piramiri Sukuu n boi Tamale <ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-surprises-primary-school-teacher-who-transformed-his-life-954595</ref>gee yuum nyɛ yɔ'ɔ kiŋɛ Tamale Sɛkɛndiri Sukuu n de 1975. Ka n yuum ta ba'asɛ Tamalɛ Sɛkɛndiri Sukuu la pooren, ka yuum kiŋɛ la "United Kingdom", bilam ti ka ta zamesɛ banki tuuma nyaa nyɛ " Chartered Institute of Bankers Diploma ( ACIB). Ka yuum de la zuudaana n boi Gaana "united nations" sukuu kɔma tigere (GUNSA) n de 1981.Ka yuum nyɛ la wia deo degree ba tɛɛsi puan n boi "Economics" n boi Buckingham yunivɛsiti n de 1987.
Ka yuum le nyɛ la master's degree economics puan n boi Lincoln College, Oxford, gee yuum nyɛ ka PhD economics puan n boi Vancouver, British Columbia, Canada in de 1995 puan <ref>https://www.sfu.ca/sfunews/stories/2016/sfu-alumnus-to-serve-ghana-as-vice-president.html</ref>Ka zi'isi ti a yuum kɔ'ɔm mina kankaŋi de la "macroeconomics, international economics, development economics la monetary policy". Ka tari gɔnsaasi zo'e zo'e.
== A tuuma yɛla ==
{| class="wikitable"
|
|This section of a biography of a living person '''needs additional citations for verification'''. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced '''must be removed immediately''' from the article and its talk page, especially if potentially libelous.
<small>''Find sources:'' "Mahamudu Bawumia" – news '''·''' newspapers '''·''' books '''·''' scholar '''·''' JSTOR</small> ''(January 2023) (<small>Learn how and when to remove this message</small>)''
|}
Ze'ele 1988 ta paɛ 1990, Bawumia yuum tuni mɛ dɛna pa'ala n boi ligeri yɛla "economics" la international ligeri tuuma n boi Emile Woolf Kɔlegi n de ligeri bisega n boi London, England. Ka yuum kelum tuna mɛ dɛna "intern" n boi viisegɔ weeleŋo n de tiŋasuka ligeri yɛla n boi Washington, D.C. Bawumia yuum kelum tuna mɛ ze'ele bo nɛresɛba n ki'iri n boi African timmaalegɔ banki n boi Zimbabwe. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
1996 ta paɛ 2000 puan, Bawumia yuum tum mɛ dɛna "professor of economics n boi Hankamer koosego sukuu n boi Baylor yunivɛsiti n boi Waco, Texas, USA, bilam ti ka to'e ka viisegɔ biilum bo'olum n de 1998. Ba yuum kaalɛ e pa'asɛ la " ani n de ani pa'asɛ America's pa'aleba" n de 1999. Ka yuum kelum dikɛ la gɔnɔ tuyi niɛ peelemi n de ligeri yɛla la tiŋa maalegɔ. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
Bawumia yuum lebe Gaana na la 2000 ti a tuna dɛna economist " n boi Gaana bankin. Ka isege saazuo ze'ele la economist bunkɛka ta dɛna zuudaana n boi weeleŋo la puan gee pooren ti ka nyaa tuna dɛna podɔla kireki bo banki la Gɔmena. Zuudaana John Kufuor e yuum loe ka ti ka dɛna zuudaana n boi Gaana banki n de Siibenya'aŋa 2006. <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-thanks-president-kufuor-after-historic-flagbearership-race-victory/</ref>
Gaana banki la puan, Bawumia
. Yuum tum mɛ dɛna ligeri tuuma la ligeri ze'elego weeleŋo, ka yuum lagum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba maalɛ gee biŋe ti ligeri sige tiŋa puti'ira tuuma bala n kɔ'ɔm kiŋɛ niŋa ta suŋɛ ligeri yɛla la ligeri yɛla tuntuneba kɔmatii n boi Gaana bankin. Ligeri sika maasegɔ tuuma wa yuum maasum ti ligeri sika wa sige tiŋa ze'ele la hali ta gaŋɛ 49% in de 2000 ta paara 10.2% 2007 bɔba sa. (Pa'alɛ ti gee ti kaam ligeri yuum ta iŋɛ pakerɛ n de 2007/2008) gee me yuum kelum gu'ura ligeri yɛla teeseŋo suŋa
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yuum biŋe ka n boi maalegɔ la tuŋa yɛla magesɛ wuu ba gu bii saam suŋerɛ mageseŋa yɛla la, la banki yɛla la yu'urɛ puan ta paɛ de'eŋo kɛleŋerɛ. Dina yuum iŋɛ mɛ yɛsera la kirɛditi pa'asegɔ zo'e zo'e n boi n sɔi n miŋa weeleŋo ze'ele 12.5% GDP n de 2001 ta paɛ 28.5% GDP 2008 bɔba.
. Gaarum Gaana banki duma yɛm la baŋerɛ sɔsega tigere duma gee yuum bɔna Gɔmena tigere sɛka n sɔseri la World banki la "International Monetary Fund" ze'ele 2001 sa doose la HIPC lq PRGF. kɔ'ɔm dɛna sɛla n ta'asɛ iŋɛ sɔsekuna wa puan, Gaana wuu 2007 yuum nyaŋɛ ba'asɛ ba miŋa ma'a n boi IMF suŋerɛ la.
. Yuum tum mɛ wuu Gɔmena yɛm bii baŋerɛ sɔsega tigere n boi HIPC Paris tigera la Sɔsega ba'asegɔ beene bii ki'ileŋa. Gaana yuum ba'asɛ ka HIPC yɛla bii suŋerɛ suŋa suŋa la sanɛ n ba'am pakɛ suŋa ta pɔra la $4 billion.
. Yuum pa'asɛ la Gɔmena tigere ti ba sɔsɛ "millennium Challenge Account Compact" la US Gɔmena la. MCA la yuum lebese zo'e mɛ yelemɛŋerɛ tuuma, magesɛ wuu George Bus sore zuo.
. Yuum dɛna la gɔbega yɛm bii baŋerɛ tigere n boi "deregulation" n boi Gaana petiroli weeleŋo. Ka n yuum de kuka zuudaana n boi ligeri da'a kɔmatii la, eŋa n yuum sum ti a mina sɔa bii fɔla ti ka wan zumesera "solemitiŋa ligeri da'a la sanɛ US$750 miiliya, dina de la sugunnuurɛ bunaasi gaŋɛ basɛ ni.
. Yuum pa'asɛ la tigere si'a n maalɛ gee tee tari siira suŋa suŋa na la.
Dɔla la tuundina wa puan, tu yuum kɔ'ɔm bisɛ ti siiri la tari paŋa mɛ. Ligeri biŋere me yuum kɔ'ɔm kina biŋera mɛ n boi Gaana bankin n de ligeri maalegɔ sanɛ.
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka e maali gee biŋera e-zwich pɛgera bibesi bo banki duma woo, biŋere la pemesego kɔmpini la timbibesi banki duma, bɔ'ɔra " interoperability " kaara ligeri weeleŋo yima yima.
. Eŋa e yuum de "deputy" Gɔmena n sɔi lagefɔ yɛla suŋa suŋa, yuum nyɛ sum n boi banki la puan.
. Wuu Eŋa e yuum de deputy Gɔmena LA, Bawumia e yuum tum n boi Gaana banki duma zo'e zo'e, Gaana international banki (UK), Ghana Telecom, Revenue Agencies Governing Board, Social security and National Insurance Trust.
Gi'i 2008 voteŋo la pooren, Bawumia yuum zagesɛ mɛ ti a dɛna "deputy" Gɔmena n boi Gaana banki la.
== 2008 loosego ==
Mahamudu Bawumia yuum de la Awɔbegɔ paati nɛra nalɛgera n de 2008 voteŋo la, Nana Akufu-Addo.<ref>{{Cite web |url=https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241202133140/https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |url-status=dead }}</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/politics/2014/October-23rd/bawumia-confirmed-as-running-mate-to-akufo-addo.php</ref> <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-reveals-nanas-secret/</ref> Ti Awɔbegɔ paati la yuum pa'asɛ ka tɔtɛ ka ka voteba la puan dikɛ ta makera la 2004 n boi saazuo tinsi sita la pɔɔsin, n boi wia voteŋo la pooren bii buyi voteŋo la puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
== 2008-2011 loosego ==
Bawumia yuum tuni mɛ dɛna mina e sogeseri yɛla bii daaŋɔ n boi "economic commission of Africa" ze'ele Gunfuko ta paɛ Kilinkiiŋa 2009. Dawaleŋa ta paara Fɔɔ 2009 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina n eeri kaara bɔ'ɔra suŋerɛ n boi British Columbia Liu tiŋasuka yunivɛsiti bo Global zamesegɔ la UBC zim tuuma puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Fɔɔ 2009 puan, ba yuum loe ka mɛ ti ka dɛna podɔla bo international zo'ore tiŋasuka (IGC), viisegɔ weeleŋo bɔba e tɔkɛ la London ligeri la political science sukuu la Oxford yunivɛsiti sɛka n bo'ori ka'aŋɔ n boi ligeri zo'ore bo Gɔmena la tinsi'a n maali la, gee me kelum tuna mɛ dɛna IGC tigere nɛra bo Sierra Leone.
Ka le tum mɛ dɛna ka'ana bo tiŋasuka banki e boi Sierra Leone n boi lagesegɔ asi'a n malum le lagena zi'isi bo banki la la ka ligeri yɛla tuuma.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Fɔɔ 2009 la Fɔɔ 2010 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina e de kiima n boi viisegɔ weeleŋo bo Africa ligeri zamesegɔ n boi ligeri weeleŋo, Oxford yunivɛsiti. Ko'oro 2011 puan, ba yuum loe Bawumia mɛ ti a ze'ele bo ba kɔrumkɔrum la na'arɛ bo ba African maalegɔ banki n boi Zimbabwe n de African timmaalegɔ banki.
Ka yuum tum mɛ n boi tuunɛ wa puan gura ba e yuum ta le malum loe e ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo n de Awɔbegɔ paati bo Gaana 2012 zuudaana voteŋo la.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
== 2012 loosego ==
Ba yuum le malum loe Bawumia mɛ ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo bo 2012 voteŋo katɛ la n de Kilinkiiŋa 2012.<ref>https://www.newsghana.com.gh/nana-addo-chooses-running-mate-sets-to-shock-party-with-bawumia-tomorrow/</ref>
Paati la di mi'isi la kugesi pia n boi Saazuo tiŋa bɔba ta pa'asɛ Yendi, Walewale, Yagaba-Kubore, Bunkputugu, Bimbilla, Chereponi, Kpandai, Tatale,-Sanguli, Tolon lq Zabzugu. Ba yuum le di mi'a mɛ n boi Nabdam la Talensi so'olum n boi Upper East tiŋa. Za'a waabi, Nana Akufo-Addo la Bawumia koŋe ba zuudaana voteŋo bo la John Dramani Mahama.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citation_needed</ref>
== 2016 loosego ==
Nana Akufo-Addo e yuum loe Bawumia ti ka dɛna a podɔla n de 2016 kuka zuudaana voteŋo la.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-chooses-top-notch-bawumia-as-running-mate.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231120105616/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |url-status=dead }}</ref>
== 2024 Loosego ==
Azuma daarɛ, Siibedaa 16 2023, Bawumia yuum saŋɛ la ka loosego gɔŋɔ ti a ze'ele lɛgɛ n boi Awɔbegɔ paati kuka zuudaana "primaries"<ref>https://3news.com/mammoth-crowd-escorts-bawumia-to-file-his-nomination/</ref>
La n yuum pa'asɛ zuudaana "primaries la puan la, Bawumia la ta loe la pia zuo ba n yuum ta votum ti ba loose nɛreba banuu n wan ze'ele lɛgɛ na'am la pooren bo ki'i loosego nalɛgera bo Awɔbegɔ paati n de 2024 voteŋo la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/07/npp-flagbearer-balloting-held-ken-agyapong-picks-number-1-bawumia-10/</ref>
Salurego 26 2023 puan, Bawumia yuum di mi'a bunkatɛ ba loosereba " Congress " Awɔbegɔ paati voteŋo la puan ti ba yuum nyɛ 68% gaŋɛ nalɛgereba bawai duma la pa'asegɔ la puan ta pa'asɛ paati la za'a tiŋa wa zuo loosereba "Congress" ti ba votum bo ba nalɛgera la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/08/bawumia-tops-npp-super-delegates-conference-ken-agyapong-qualifies-for-november-primaries/</ref>
Ba yuum votum bo Bawumia ti a bɔna la ba niŋa n boi Awɔbegɔ paati la puan n de 2024 voteŋo la dɛna ba paati la na'arɛ. Bawumia yuum di mi'a mɛ e boi Awɔbegɔ paati "primaries" la la 61.43% yɛsera voteŋo la za'a ti ba votum la puan, la yuum iŋɛ la Tigerɛ 4 2023 n de so'olum duma 276 kɔ'ɔm yese tiŋa la za'a la paati la yizuo za'a, Asylum Down, Accra.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/bawumia-wins-npp-presidential-primary-with-61-43-of-total-valid-votes-cast.html</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/npp-presidential-primary-live-updates-of-results.html</ref><ref>https://citinewsroom.com/2023/11/npp-presidential-primary-results-so-far/</ref>
Atalaata daarɛ puan, Naakɛ'ɛsega 2024, Bawumia yuum niɛ la Dr. Matthew Opoku Prempeh ti ka dɛna ka podɔla bo 2024 votum katɛ la.<ref>https://www.myjoyonline.com/npp-unveils-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate-today/#google_vignette</ref><ref>https://citinewsroom.com/2024/07/napo-to-be-officially-outdoored-as-bawumias-running-mate-in-kumasi-today/</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/playback-npp-unveiled-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate/</ref><ref>https://www.adomonline.com/napo-finally-uneviled-as-npp-running-mate-video/</ref> Yele la yuum iŋɛ la Jubilee paki n boi Kumasi.<ref>https://bawumia.com/news/vice-president-bawumia-officially-unveils-running-mate/</ref><ref>https://3news.com/news/unveiling-of-napo-as-bawumias-running-mate-npp-supporters-throng-jubilee-park-in-kumasi/</ref>
Sapɔɔlegɔ 8 2024 puan, Bawumia yuum lui mɛ dee gee bo John Mahama n boi lasebaya ka ki'a zi'an.<ref>https://citinewsroom.com/2024/12/bawumia-concedes-defeat-congratulates-mahama/</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mahamudu_Bawumia#cite_note-45</ref>
== A miŋa vom yɛla ==
Bawumia yuum di la Samira Bawumia gee ti ba tara kɔma anaasi.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref> Ka de mina e pa'asɛ Mabia (Mossi-Dagbon) nɛreba la puan, puta lɔgeyiŋɔ la Thomas Sankara, Alhassane Ouattara, Haruna Iddrisu, la basɛba. <ref>https://www.researchgate.net/publication/342391962</ref> Ka de la maalam.<ref>https://www.modernghana.com/news/1271502/bawumia-is-a-religious-prostitute-he-cannot-be.html</ref> Yaa Naa Mahamudu Bila e yuum sigɛ ka yu'urɛ Bawumia la, Dagbon tiŋa Naba mina e yuum tum bo ba ze'ele 1948 ta paɛ 1953.<ref>https://thecustodianghonline.com/2022/08/ya-naa-mahamadu-abdulai-named-me-after-him-bawumia/</ref> Yu'urɛ Bawumia la vuurɛ de la "Ba wum ya" n boi Dagbanli la Gmampruli yetɔgum pɔɔsin.
== Nɛreba suŋerɛ tuuma (Philanthropy) ==
Kuka zuudaana podɔla la kɔ'ɔm mina la tuuma yɛla buuri buuri.
Fɔɔ 2020 puan, ka yuum kɔ'ɔm maalɛ la yɔɔma masalaki bunkatɛ ti ba mɛa ka gee kelum maalɛ ka ti nɛresɛba e ze'ele Bono East bɔba ti ba kina pu'usera.<ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-commissions-Utra-modern-Mosque-Complex-for-Prang-Muslim-Community-1082455</ref> Dr. Bawumia yuum pɔsɛ la Siibenya'aŋa yuum dina nuu puan yuum ta maalɛ hali sɔlesi e gani ɛka ayoobi bo Kumasi tiŋasuka masalaki.<ref>https://www.modernghana.com/news/1013572/bawumia-settles-56years-of-accumulated-debt-renov.html</ref>
Sakutega 2021 puan, Bawumia yuum zusɛ la GHS 1500 nambɔɔsi zo'e zo'e bo Psalm Adjeteyfio ti ka bisera ka yire la la ka lɔgerɔ.<ref>https://citinewsroom.com/2021/09/henry-quartey-pledges-ghs1500-monthly-stipend-to-psalm-adjeteyfio/</ref> Siibedaa 2022 puan, Dr. Bawumia yuum bo la la lagefɔ n de GHS 20,000.00 bo taxi dɔleba mina n yuum tari lageri n de GHS 8,400 ti ka pi'e tari lebe ta bo ka duma.<ref>https://citinewsroom.com/2022/05/bawumia-gives-gh%c2%a220000-to-taxi-driver-who-returned-missing-gh%c2%a28400/</ref> Fɔɔ 2021 puan, Dr. Bawumia yuum iŋɛ la ka yuumpinuu la ayoobi dɔgum daarɛ eŋa la Weija Keprosarium.<ref>https://www.gbcghanaonline.com/general/vice-president-dr-bawumia-celebrates-58th-birthday-with-inmates-of-weija-leprosarium/2021/</ref> Fɔɔ 2022 puan, ka yuum de'em la ka dɔgum daarɛ la kinkolɔra tibegɔ ze'ele Weija Kinkolɔra tibeberiba <ref>https://www.gbcghanaonline.com/uncategorized/vice-president-dr-bawumia-marks-59th-birthday-at-home-with-cured-lepers/2022/</ref> gee ti Fɔɔ 2023, ka yuum de'em la ka yuumpiyoobi dɔgum daarɛ la kiibesi n boi Kumasi kɔma yire.<ref>https://www.classfmonline.com/news/general/Bawumia-celebrates-60th-birthday-with-orphans-at-Kumasi-Children-s-Home-46049</ref>
== A tuuma yɛla asi'a ==
Tiŋa wa zuo alagesɛ taaba tuna bo timmaalegɛ suŋerɛ gɔnɔ puan, gee me kelum dɛna mina n pa'asɛ "Board of Directors" ( ze'ele 2017 sa)<ref>http://www.data4sdgs.org/Board</ref>
== A gulesegɔ tuuma yɛla (selected works) ==
* Monetary Policy And Financial Sector Reform In Africa: Ghana's Experience by Mahamudu Bawumia (31 August 2010).
* "The Determination of Bank Interest Spreads in Ghana: An Empirical Analysis of Panel Data" with Martin Ofori and Franklin Belnye, September 2005.
* "Developing a Composite Indicator of Economic Activity in Ghana", with Benjamin Amoah, Bank of Ghana Working Paper, February 2004.
* "A Simple Vector Error Correction Forecasting Model for Ghana", with Joseph Atta-Mensah, Bank of Ghana Working Paper, August 2003.
* "Monetary Growth, Inflation and Exchange Rate Policy in Ghana" Research Department, Bank of Ghana, Journal of the West African Monetary Institute, 2003.
* "The Transmission Mechanism for Monetary Policy in Ghana", with Philip Abradu-Otoo, Bank of Ghana Policy Paper, August 2003.
* "The Determinants of Exchange Rates in Ghana", with Zakari Mumuni. Bank of Ghana Working Paper. March 2003.
* "The Feasibility of Monetary Union in West Africa". Mimeo. Economic Commission for Africa, November 2002.
* "Comparative Institutional Features of Different Common Central Banks", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Designing an Exchange Rate Mechanism for the West African Monetary Zone", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Explaining African Economic Growth Performance: The Case of Ghana", with Ernest Aryeetey and A. Fosu. Paper prepared for the African Economic Research Consortium. April 2001.
* "Assessing the effectiveness of Intervention on the Foreign Exchange Market in Ghana". Research Department, Bank of Ghana, February 2000.
* "A Review of the Literature of the Impact of Financial Sector Liberalisation on the Poor", with Dr E.K.Y. Addison and Maxwell Opoku Afari, Research Department, Bank of Ghana, August 2000.
* "Financial Markets in Africa. Issues and Challenges for Research," with Professor Ernest Aryeetey, ISSER. October 2000 AERC .
* "Currency Substitution and Money Demand in Ghana: A Cointegration Analysis". Research Department, Bank of Ghana, November 2000.
* "Why the Apparent Rush to Market Reform?" Journal of Economics, 1999.
* "The Sequencing of Fiscal Reform during Structural Adjustment. Lessons from Ghana, Uganda, and Zimbabwe", Comparative Economic Studies, Vol. XXXVIII No.2/3 Summer-Fall 1996.
* "A Closer Look at The Distributional Impact of Ghana’s Structural Adjustment Program (1983–1992). Journal of Modern African Studies. Vol.36 No.1, March 1998.
* "Estimating the Aggregate Values of Human Capital in Sub- Saharan Africa", co-authored with Samuel A.Laryea. Review of Human Factor Studies. Vol. III No.1. June 1997.
* "Africa, the Challenge of Development". Book Chapter in Stephen. Gardner's Comparative Economic Systems, Dryden 1999.
== Iŋa n pɔsɛ tunsɛba (initiatives) ==
* Mobile Money Interoperability
* National Identification System (Ghana Card)
* National Health Insurance App
* Digitisation of the National Lotteries Authority
* Digitsed Procurement Platform for the Public Procurement Authority
* Digitized motor insurance database
* Ghana.Gov (Platform to allow MMDAs to offer digitized services to citizens from a single portal)
* E-Pharmacy and Telehealth Services App
* Electrical Buses official launch
== Na'asegɔ duma (Scholarships and awards) ==
* 2007 — Fellow of the Chartered Institute of Bankers (FCIB).
* 2000 — Who Is Who Among America's Teachers? – Baylor University.
* 1999 — Young Researcher Award: Baylor University, Texas, USA.
* 1995–1999 — President's Research Fellowship: Ph.D. Simon Fraser University.
* 1991–1995 — 4 Graduate Fellowships: Ph.D. Simon Fraser University, Canada.
* 1986 Sir Alan Peacock Prize. Best Economics Student, Department of Economics, University of Buckingham, United Kingdom.
* June 2019, Dr. Bawumia was adjudged Digital Leader of the Year at the 9th Ghana Information Technology & Telecom Awards (GITTA)
== Viisegɔ lɔgerɔ (References) ==
8ena4zbbpyj3k1m9b3re7r32oxnllst
18201
18200
2025-07-02T13:20:43Z
Akolpoka
244
Added reference
18201
wikitext
text/x-wiki
Mahamudu Bawumia de la Gaana gɔmena nalɛgera la tiŋasuka banki tuntuna kɛka, se'em n tum dɛna Gɔmena zuudaana podɔla kɛka buyopɔi puan n de Ko'oro 7, 2017 ta paɛ Ko'oro 7, 2025 bo Gɔmena zuudaana Nana Akufo-Addo.<ref>{{Cite web|date=2017-01-07|title=Ghana’s New President, Vice President Peacefully Sworn In|url=https://www.ghanastar.com/stories/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/|access-date=2025-06-30|website=GhanaStar|language=en-US}}</ref><ref>https://www.ghanastar.com/news/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/bawumia-cuts-sod-for-ghana-armed-forces-inner-roads-construction.html</ref><ref>https://dailyguidenetwork.com/barracks-roads-reconstruction-begins/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-s-govt-has-track-record-for-fixing-problems-we-will-overcome-covid-challenges-bawumia.html</ref>
Ka yuum kelum ze'ele mɛ dɛna Awɔbegɔ Paati Kuka zuudaana podɔla nalɛgera n de 2012 voteŋo katɛ la <ref>{{Cite web |url=https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241012215629/https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |url-status=dead }}</ref>gee yuum kelum ze'ele dɛna mina nini n nyɛ bii n de podɔla bo suseba n de 2012/2013 Kuka zuudaana voteŋo suseba, sɛka n yuum kɛlegum ba n yuum wi ti John Mahama n de mina n di mi'a n boi voteŋo la.<ref>https://ghananewsagency.org/politics/dr-bawumia-provides-evidence-at-supreme-court-hearing--59019</ref><ref>{{Cite web |url=http://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2020-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200202105234/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |url-status=dead }}</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref> <ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref> . Eŋa n yuum tari la PhD n boi "economics" ze'ele Simon Fraser yunivɛsiti.
== Pɔsega vom la sukuu yɛla ==
A de la Mampruŋa.
Ba yuum dɔgɛ Bawimia la Tamale, Gaana Alhaji Mumuni Bawumia la Hajia Mariama Bawumia n dɔgɛ e. Eŋa de pia la buyi zuo, ka sɔ dɔgebɔ puan n de pia la anii gee kelum dɛna buyi zuo ka ma dɔgebɔ puan n de kɔma anuu.<ref>https://web.archive.org/web/20210913155259/https://www.moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/person.php?ID=1188</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231116133232/https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |url-status=dead }}</ref>
Mahamudu Bawumia kiŋɛ ka sukuu LA Sakasaka piramiri Sukuu n boi Tamale <ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-surprises-primary-school-teacher-who-transformed-his-life-954595</ref>gee yuum nyɛ yɔ'ɔ kiŋɛ Tamale Sɛkɛndiri Sukuu n de 1975. Ka n yuum ta ba'asɛ Tamalɛ Sɛkɛndiri Sukuu la pooren, ka yuum kiŋɛ la "United Kingdom", bilam ti ka ta zamesɛ banki tuuma nyaa nyɛ " Chartered Institute of Bankers Diploma ( ACIB). Ka yuum de la zuudaana n boi Gaana "united nations" sukuu kɔma tigere (GUNSA) n de 1981.Ka yuum nyɛ la wia deo degree ba tɛɛsi puan n boi "Economics" n boi Buckingham yunivɛsiti n de 1987.
Ka yuum le nyɛ la master's degree economics puan n boi Lincoln College, Oxford, gee yuum nyɛ ka PhD economics puan n boi Vancouver, British Columbia, Canada in de 1995 puan <ref>https://www.sfu.ca/sfunews/stories/2016/sfu-alumnus-to-serve-ghana-as-vice-president.html</ref>Ka zi'isi ti a yuum kɔ'ɔm mina kankaŋi de la "macroeconomics, international economics, development economics la monetary policy". Ka tari gɔnsaasi zo'e zo'e.
== A tuuma yɛla ==
{| class="wikitable"
|
|This section of a biography of a living person '''needs additional citations for verification'''. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced '''must be removed immediately''' from the article and its talk page, especially if potentially libelous.
<small>''Find sources:'' "Mahamudu Bawumia" – news '''·''' newspapers '''·''' books '''·''' scholar '''·''' JSTOR</small> ''(January 2023) (<small>Learn how and when to remove this message</small>)''
|}
Ze'ele 1988 ta paɛ 1990, Bawumia yuum tuni mɛ dɛna pa'ala n boi ligeri yɛla "economics" la international ligeri tuuma n boi Emile Woolf Kɔlegi n de ligeri bisega n boi London, England. Ka yuum kelum tuna mɛ dɛna "intern" n boi viisegɔ weeleŋo n de tiŋasuka ligeri yɛla n boi Washington, D.C. Bawumia yuum kelum tuna mɛ ze'ele bo nɛresɛba n ki'iri n boi African timmaalegɔ banki n boi Zimbabwe. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
1996 ta paɛ 2000 puan, Bawumia yuum tum mɛ dɛna "professor of economics n boi Hankamer koosego sukuu n boi Baylor yunivɛsiti n boi Waco, Texas, USA, bilam ti ka to'e ka viisegɔ biilum bo'olum n de 1998. Ba yuum kaalɛ e pa'asɛ la " ani n de ani pa'asɛ America's pa'aleba" n de 1999. Ka yuum kelum dikɛ la gɔnɔ tuyi niɛ peelemi n de ligeri yɛla la tiŋa maalegɔ. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
Bawumia yuum lebe Gaana na la 2000 ti a tuna dɛna economist " n boi Gaana bankin. Ka isege saazuo ze'ele la economist bunkɛka ta dɛna zuudaana n boi weeleŋo la puan gee pooren ti ka nyaa tuna dɛna podɔla kireki bo banki la Gɔmena. Zuudaana John Kufuor e yuum loe ka ti ka dɛna zuudaana n boi Gaana banki n de Siibenya'aŋa 2006. <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-thanks-president-kufuor-after-historic-flagbearership-race-victory/</ref>
Gaana banki la puan, Bawumia
. Yuum tum mɛ dɛna ligeri tuuma la ligeri ze'elego weeleŋo, ka yuum lagum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba maalɛ gee biŋe ti ligeri sige tiŋa puti'ira tuuma bala n kɔ'ɔm kiŋɛ niŋa ta suŋɛ ligeri yɛla la ligeri yɛla tuntuneba kɔmatii n boi Gaana bankin. Ligeri sika maasegɔ tuuma wa yuum maasum ti ligeri sika wa sige tiŋa ze'ele la hali ta gaŋɛ 49% in de 2000 ta paara 10.2% 2007 bɔba sa. (Pa'alɛ ti gee ti kaam ligeri yuum ta iŋɛ pakerɛ n de 2007/2008) gee me yuum kelum gu'ura ligeri yɛla teeseŋo suŋa
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yuum biŋe ka n boi maalegɔ la tuŋa yɛla magesɛ wuu ba gu bii saam suŋerɛ mageseŋa yɛla la, la banki yɛla la yu'urɛ puan ta paɛ de'eŋo kɛleŋerɛ. Dina yuum iŋɛ mɛ yɛsera la kirɛditi pa'asegɔ zo'e zo'e n boi n sɔi n miŋa weeleŋo ze'ele 12.5% GDP n de 2001 ta paɛ 28.5% GDP 2008 bɔba.
. Gaarum Gaana banki duma yɛm la baŋerɛ sɔsega tigere duma gee yuum bɔna Gɔmena tigere sɛka n sɔseri la World banki la "International Monetary Fund" ze'ele 2001 sa doose la HIPC lq PRGF. kɔ'ɔm dɛna sɛla n ta'asɛ iŋɛ sɔsekuna wa puan, Gaana wuu 2007 yuum nyaŋɛ ba'asɛ ba miŋa ma'a n boi IMF suŋerɛ la.
. Yuum tum mɛ wuu Gɔmena yɛm bii baŋerɛ sɔsega tigere n boi HIPC Paris tigera la Sɔsega ba'asegɔ beene bii ki'ileŋa. Gaana yuum ba'asɛ ka HIPC yɛla bii suŋerɛ suŋa suŋa la sanɛ n ba'am pakɛ suŋa ta pɔra la $4 billion.
. Yuum pa'asɛ la Gɔmena tigere ti ba sɔsɛ "millennium Challenge Account Compact" la US Gɔmena la. MCA la yuum lebese zo'e mɛ yelemɛŋerɛ tuuma, magesɛ wuu George Bus sore zuo.
. Yuum dɛna la gɔbega yɛm bii baŋerɛ tigere n boi "deregulation" n boi Gaana petiroli weeleŋo. Ka n yuum de kuka zuudaana n boi ligeri da'a kɔmatii la, eŋa n yuum sum ti a mina sɔa bii fɔla ti ka wan zumesera "solemitiŋa ligeri da'a la sanɛ US$750 miiliya, dina de la sugunnuurɛ bunaasi gaŋɛ basɛ ni.
. Yuum pa'asɛ la tigere si'a n maalɛ gee tee tari siira suŋa suŋa na la.
Dɔla la tuundina wa puan, tu yuum kɔ'ɔm bisɛ ti siiri la tari paŋa mɛ. Ligeri biŋere me yuum kɔ'ɔm kina biŋera mɛ n boi Gaana bankin n de ligeri maalegɔ sanɛ.
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka e maali gee biŋera e-zwich pɛgera bibesi bo banki duma woo, biŋere la pemesego kɔmpini la timbibesi banki duma, bɔ'ɔra " interoperability " kaara ligeri weeleŋo yima yima.
. Eŋa e yuum de "deputy" Gɔmena n sɔi lagefɔ yɛla suŋa suŋa, yuum nyɛ sum n boi banki la puan.
. Wuu Eŋa e yuum de deputy Gɔmena LA, Bawumia e yuum tum n boi Gaana banki duma zo'e zo'e, Gaana international banki (UK), Ghana Telecom, Revenue Agencies Governing Board, Social security and National Insurance Trust.
Gi'i 2008 voteŋo la pooren, Bawumia yuum zagesɛ mɛ ti a dɛna "deputy" Gɔmena n boi Gaana banki la.
== 2008 loosego ==
Mahamudu Bawumia yuum de la Awɔbegɔ paati nɛra nalɛgera n de 2008 voteŋo la, Nana Akufu-Addo.<ref>{{Cite web |url=https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241202133140/https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |url-status=dead }}</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/politics/2014/October-23rd/bawumia-confirmed-as-running-mate-to-akufo-addo.php</ref> <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-reveals-nanas-secret/</ref> Ti Awɔbegɔ paati la yuum pa'asɛ ka tɔtɛ ka ka voteba la puan dikɛ ta makera la 2004 n boi saazuo tinsi sita la pɔɔsin, n boi wia voteŋo la pooren bii buyi voteŋo la puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
== 2008-2011 loosego ==
Bawumia yuum tuni mɛ dɛna mina e sogeseri yɛla bii daaŋɔ n boi "economic commission of Africa" ze'ele Gunfuko ta paɛ Kilinkiiŋa 2009. Dawaleŋa ta paara Fɔɔ 2009 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina n eeri kaara bɔ'ɔra suŋerɛ n boi British Columbia Liu tiŋasuka yunivɛsiti bo Global zamesegɔ la UBC zim tuuma puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Fɔɔ 2009 puan, ba yuum loe ka mɛ ti ka dɛna podɔla bo international zo'ore tiŋasuka (IGC), viisegɔ weeleŋo bɔba e tɔkɛ la London ligeri la political science sukuu la Oxford yunivɛsiti sɛka n bo'ori ka'aŋɔ n boi ligeri zo'ore bo Gɔmena la tinsi'a n maali la, gee me kelum tuna mɛ dɛna IGC tigere nɛra bo Sierra Leone.
Ka le tum mɛ dɛna ka'ana bo tiŋasuka banki e boi Sierra Leone n boi lagesegɔ asi'a n malum le lagena zi'isi bo banki la la ka ligeri yɛla tuuma.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Fɔɔ 2009 la Fɔɔ 2010 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina e de kiima n boi viisegɔ weeleŋo bo Africa ligeri zamesegɔ n boi ligeri weeleŋo, Oxford yunivɛsiti. Ko'oro 2011 puan, ba yuum loe Bawumia mɛ ti a ze'ele bo ba kɔrumkɔrum la na'arɛ bo ba African maalegɔ banki n boi Zimbabwe n de African timmaalegɔ banki.
Ka yuum tum mɛ n boi tuunɛ wa puan gura ba e yuum ta le malum loe e ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo n de Awɔbegɔ paati bo Gaana 2012 zuudaana voteŋo la.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
== 2012 loosego ==
Ba yuum le malum loe Bawumia mɛ ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo bo 2012 voteŋo katɛ la n de Kilinkiiŋa 2012.<ref>https://www.newsghana.com.gh/nana-addo-chooses-running-mate-sets-to-shock-party-with-bawumia-tomorrow/</ref>
Paati la di mi'isi la kugesi pia n boi Saazuo tiŋa bɔba ta pa'asɛ Yendi, Walewale, Yagaba-Kubore, Bunkputugu, Bimbilla, Chereponi, Kpandai, Tatale,-Sanguli, Tolon lq Zabzugu. Ba yuum le di mi'a mɛ n boi Nabdam la Talensi so'olum n boi Upper East tiŋa. Za'a waabi, Nana Akufo-Addo la Bawumia koŋe ba zuudaana voteŋo bo la John Dramani Mahama.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citation_needed</ref>
== 2016 loosego ==
Nana Akufo-Addo e yuum loe Bawumia ti ka dɛna a podɔla n de 2016 kuka zuudaana voteŋo la.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-chooses-top-notch-bawumia-as-running-mate.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231120105616/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |url-status=dead }}</ref>
== 2024 Loosego ==
Azuma daarɛ, Siibedaa 16 2023, Bawumia yuum saŋɛ la ka loosego gɔŋɔ ti a ze'ele lɛgɛ n boi Awɔbegɔ paati kuka zuudaana "primaries"<ref>https://3news.com/mammoth-crowd-escorts-bawumia-to-file-his-nomination/</ref>
La n yuum pa'asɛ zuudaana "primaries la puan la, Bawumia la ta loe la pia zuo ba n yuum ta votum ti ba loose nɛreba banuu n wan ze'ele lɛgɛ na'am la pooren bo ki'i loosego nalɛgera bo Awɔbegɔ paati n de 2024 voteŋo la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/07/npp-flagbearer-balloting-held-ken-agyapong-picks-number-1-bawumia-10/</ref>
Salurego 26 2023 puan, Bawumia yuum di mi'a bunkatɛ ba loosereba " Congress " Awɔbegɔ paati voteŋo la puan ti ba yuum nyɛ 68% gaŋɛ nalɛgereba bawai duma la pa'asegɔ la puan ta pa'asɛ paati la za'a tiŋa wa zuo loosereba "Congress" ti ba votum bo ba nalɛgera la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/08/bawumia-tops-npp-super-delegates-conference-ken-agyapong-qualifies-for-november-primaries/</ref>
Ba yuum votum bo Bawumia ti a bɔna la ba niŋa n boi Awɔbegɔ paati la puan n de 2024 voteŋo la dɛna ba paati la na'arɛ. Bawumia yuum di mi'a mɛ e boi Awɔbegɔ paati "primaries" la la 61.43% yɛsera voteŋo la za'a ti ba votum la puan, la yuum iŋɛ la Tigerɛ 4 2023 n de so'olum duma 276 kɔ'ɔm yese tiŋa la za'a la paati la yizuo za'a, Asylum Down, Accra.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/bawumia-wins-npp-presidential-primary-with-61-43-of-total-valid-votes-cast.html</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/npp-presidential-primary-live-updates-of-results.html</ref><ref>https://citinewsroom.com/2023/11/npp-presidential-primary-results-so-far/</ref>
Atalaata daarɛ puan, Naakɛ'ɛsega 2024, Bawumia yuum niɛ la Dr. Matthew Opoku Prempeh ti ka dɛna ka podɔla bo 2024 votum katɛ la.<ref>https://www.myjoyonline.com/npp-unveils-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate-today/#google_vignette</ref><ref>https://citinewsroom.com/2024/07/napo-to-be-officially-outdoored-as-bawumias-running-mate-in-kumasi-today/</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/playback-npp-unveiled-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate/</ref><ref>https://www.adomonline.com/napo-finally-uneviled-as-npp-running-mate-video/</ref> Yele la yuum iŋɛ la Jubilee paki n boi Kumasi.<ref>https://bawumia.com/news/vice-president-bawumia-officially-unveils-running-mate/</ref><ref>https://3news.com/news/unveiling-of-napo-as-bawumias-running-mate-npp-supporters-throng-jubilee-park-in-kumasi/</ref>
Sapɔɔlegɔ 8 2024 puan, Bawumia yuum lui mɛ dee gee bo John Mahama n boi lasebaya ka ki'a zi'an.<ref>https://citinewsroom.com/2024/12/bawumia-concedes-defeat-congratulates-mahama/</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mahamudu_Bawumia#cite_note-45</ref>
== A miŋa vom yɛla ==
Bawumia yuum di la Samira Bawumia gee ti ba tara kɔma anaasi.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref> Ka de mina e pa'asɛ Mabia (Mossi-Dagbon) nɛreba la puan, puta lɔgeyiŋɔ la Thomas Sankara, Alhassane Ouattara, Haruna Iddrisu, la basɛba. <ref>https://www.researchgate.net/publication/342391962</ref> Ka de la maalam.<ref>https://www.modernghana.com/news/1271502/bawumia-is-a-religious-prostitute-he-cannot-be.html</ref> Yaa Naa Mahamudu Bila e yuum sigɛ ka yu'urɛ Bawumia la, Dagbon tiŋa Naba mina e yuum tum bo ba ze'ele 1948 ta paɛ 1953.<ref>https://thecustodianghonline.com/2022/08/ya-naa-mahamadu-abdulai-named-me-after-him-bawumia/</ref> Yu'urɛ Bawumia la vuurɛ de la "Ba wum ya" n boi Dagbanli la Gmampruli yetɔgum pɔɔsin.
== Nɛreba suŋerɛ tuuma (Philanthropy) ==
Kuka zuudaana podɔla la kɔ'ɔm mina la tuuma yɛla buuri buuri.
Fɔɔ 2020 puan, ka yuum kɔ'ɔm maalɛ la yɔɔma masalaki bunkatɛ ti ba mɛa ka gee kelum maalɛ ka ti nɛresɛba e ze'ele Bono East bɔba ti ba kina pu'usera.<ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-commissions-Utra-modern-Mosque-Complex-for-Prang-Muslim-Community-1082455</ref> Dr. Bawumia yuum pɔsɛ la Siibenya'aŋa yuum dina nuu puan yuum ta maalɛ hali sɔlesi e gani ɛka ayoobi bo Kumasi tiŋasuka masalaki.<ref>https://www.modernghana.com/news/1013572/bawumia-settles-56years-of-accumulated-debt-renov.html</ref>
Sakutega 2021 puan, Bawumia yuum zusɛ la GHS 1500 nambɔɔsi zo'e zo'e bo Psalm Adjeteyfio ti ka bisera ka yire la la ka lɔgerɔ.<ref>https://citinewsroom.com/2021/09/henry-quartey-pledges-ghs1500-monthly-stipend-to-psalm-adjeteyfio/</ref> Siibedaa 2022 puan, Dr. Bawumia yuum bo la la lagefɔ n de GHS 20,000.00 bo taxi dɔleba mina n yuum tari lageri n de GHS 8,400 ti ka pi'e tari lebe ta bo ka duma.<ref>https://citinewsroom.com/2022/05/bawumia-gives-gh%c2%a220000-to-taxi-driver-who-returned-missing-gh%c2%a28400/</ref> Fɔɔ 2021 puan, Dr. Bawumia yuum iŋɛ la ka yuumpinuu la ayoobi dɔgum daarɛ eŋa la Weija Keprosarium.<ref>https://www.gbcghanaonline.com/general/vice-president-dr-bawumia-celebrates-58th-birthday-with-inmates-of-weija-leprosarium/2021/</ref> Fɔɔ 2022 puan, ka yuum de'em la ka dɔgum daarɛ la kinkolɔra tibegɔ ze'ele Weija Kinkolɔra tibeberiba <ref>https://www.gbcghanaonline.com/uncategorized/vice-president-dr-bawumia-marks-59th-birthday-at-home-with-cured-lepers/2022/</ref> gee ti Fɔɔ 2023, ka yuum de'em la ka yuumpiyoobi dɔgum daarɛ la kiibesi n boi Kumasi kɔma yire.<ref>https://www.classfmonline.com/news/general/Bawumia-celebrates-60th-birthday-with-orphans-at-Kumasi-Children-s-Home-46049</ref>
== A tuuma yɛla asi'a ==
Tiŋa wa zuo alagesɛ taaba tuna bo timmaalegɛ suŋerɛ gɔnɔ puan, gee me kelum dɛna mina n pa'asɛ "Board of Directors" ( ze'ele 2017 sa)<ref>http://www.data4sdgs.org/Board</ref>
== A gulesegɔ tuuma yɛla (selected works) ==
* Monetary Policy And Financial Sector Reform In Africa: Ghana's Experience by Mahamudu Bawumia (31 August 2010).
* "The Determination of Bank Interest Spreads in Ghana: An Empirical Analysis of Panel Data" with Martin Ofori and Franklin Belnye, September 2005.
* "Developing a Composite Indicator of Economic Activity in Ghana", with Benjamin Amoah, Bank of Ghana Working Paper, February 2004.
* "A Simple Vector Error Correction Forecasting Model for Ghana", with Joseph Atta-Mensah, Bank of Ghana Working Paper, August 2003.
* "Monetary Growth, Inflation and Exchange Rate Policy in Ghana" Research Department, Bank of Ghana, Journal of the West African Monetary Institute, 2003.
* "The Transmission Mechanism for Monetary Policy in Ghana", with Philip Abradu-Otoo, Bank of Ghana Policy Paper, August 2003.
* "The Determinants of Exchange Rates in Ghana", with Zakari Mumuni. Bank of Ghana Working Paper. March 2003.
* "The Feasibility of Monetary Union in West Africa". Mimeo. Economic Commission for Africa, November 2002.
* "Comparative Institutional Features of Different Common Central Banks", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Designing an Exchange Rate Mechanism for the West African Monetary Zone", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Explaining African Economic Growth Performance: The Case of Ghana", with Ernest Aryeetey and A. Fosu. Paper prepared for the African Economic Research Consortium. April 2001.
* "Assessing the effectiveness of Intervention on the Foreign Exchange Market in Ghana". Research Department, Bank of Ghana, February 2000.
* "A Review of the Literature of the Impact of Financial Sector Liberalisation on the Poor", with Dr E.K.Y. Addison and Maxwell Opoku Afari, Research Department, Bank of Ghana, August 2000.
* "Financial Markets in Africa. Issues and Challenges for Research," with Professor Ernest Aryeetey, ISSER. October 2000 AERC .
* "Currency Substitution and Money Demand in Ghana: A Cointegration Analysis". Research Department, Bank of Ghana, November 2000.
* "Why the Apparent Rush to Market Reform?" Journal of Economics, 1999.
* "The Sequencing of Fiscal Reform during Structural Adjustment. Lessons from Ghana, Uganda, and Zimbabwe", Comparative Economic Studies, Vol. XXXVIII No.2/3 Summer-Fall 1996.
* "A Closer Look at The Distributional Impact of Ghana’s Structural Adjustment Program (1983–1992). Journal of Modern African Studies. Vol.36 No.1, March 1998.
* "Estimating the Aggregate Values of Human Capital in Sub- Saharan Africa", co-authored with Samuel A.Laryea. Review of Human Factor Studies. Vol. III No.1. June 1997.
* "Africa, the Challenge of Development". Book Chapter in Stephen. Gardner's Comparative Economic Systems, Dryden 1999.
== Iŋa n pɔsɛ tunsɛba (initiatives) ==
* Mobile Money Interoperability
* National Identification System (Ghana Card)
* National Health Insurance App
* Digitisation of the National Lotteries Authority
* Digitsed Procurement Platform for the Public Procurement Authority
* Digitized motor insurance database
* Ghana.Gov (Platform to allow MMDAs to offer digitized services to citizens from a single portal)
* E-Pharmacy and Telehealth Services App
* Electrical Buses official launch
== Na'asegɔ duma (Scholarships and awards) ==
* 2007 — Fellow of the Chartered Institute of Bankers (FCIB).
* 2000 — Who Is Who Among America's Teachers? – Baylor University.
* 1999 — Young Researcher Award: Baylor University, Texas, USA.
* 1995–1999 — President's Research Fellowship: Ph.D. Simon Fraser University.
* 1991–1995 — 4 Graduate Fellowships: Ph.D. Simon Fraser University, Canada.
* 1986 Sir Alan Peacock Prize. Best Economics Student, Department of Economics, University of Buckingham, United Kingdom.
* June 2019, Dr. Bawumia was adjudged Digital Leader of the Year at the 9th Ghana Information Technology & Telecom Awards (GITTA)
== Viisegɔ lɔgerɔ (References) ==
gmcy1i2658h4yr2w3cfgss8qzr5fly4
18202
18201
2025-07-02T13:21:38Z
Akolpoka
244
Added reference
18202
wikitext
text/x-wiki
Mahamudu Bawumia de la Gaana gɔmena nalɛgera la tiŋasuka banki tuntuna kɛka, se'em n tum dɛna Gɔmena zuudaana podɔla kɛka buyopɔi puan n de Ko'oro 7, 2017 ta paɛ Ko'oro 7, 2025 bo Gɔmena zuudaana Nana Akufo-Addo.<ref>{{Cite web|date=2017-01-07|title=Ghana’s New President, Vice President Peacefully Sworn In|url=https://www.ghanastar.com/stories/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/|access-date=2025-06-30|website=GhanaStar|language=en-US}}</ref><ref>https://www.ghanastar.com/news/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/bawumia-cuts-sod-for-ghana-armed-forces-inner-roads-construction.html</ref><ref>https://dailyguidenetwork.com/barracks-roads-reconstruction-begins/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-s-govt-has-track-record-for-fixing-problems-we-will-overcome-covid-challenges-bawumia.html</ref><ref>https://www.peacefmonline.com/pages/local/news/202201/459347.php</ref>
Ka yuum kelum ze'ele mɛ dɛna Awɔbegɔ Paati Kuka zuudaana podɔla nalɛgera n de 2012 voteŋo katɛ la <ref>{{Cite web |url=https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241012215629/https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |url-status=dead }}</ref>gee yuum kelum ze'ele dɛna mina nini n nyɛ bii n de podɔla bo suseba n de 2012/2013 Kuka zuudaana voteŋo suseba, sɛka n yuum kɛlegum ba n yuum wi ti John Mahama n de mina n di mi'a n boi voteŋo la.<ref>https://ghananewsagency.org/politics/dr-bawumia-provides-evidence-at-supreme-court-hearing--59019</ref><ref>{{Cite web |url=http://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2020-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200202105234/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |url-status=dead }}</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref> <ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref> . Eŋa n yuum tari la PhD n boi "economics" ze'ele Simon Fraser yunivɛsiti.
== Pɔsega vom la sukuu yɛla ==
A de la Mampruŋa.
Ba yuum dɔgɛ Bawimia la Tamale, Gaana Alhaji Mumuni Bawumia la Hajia Mariama Bawumia n dɔgɛ e. Eŋa de pia la buyi zuo, ka sɔ dɔgebɔ puan n de pia la anii gee kelum dɛna buyi zuo ka ma dɔgebɔ puan n de kɔma anuu.<ref>https://web.archive.org/web/20210913155259/https://www.moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/person.php?ID=1188</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231116133232/https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |url-status=dead }}</ref>
Mahamudu Bawumia kiŋɛ ka sukuu LA Sakasaka piramiri Sukuu n boi Tamale <ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-surprises-primary-school-teacher-who-transformed-his-life-954595</ref>gee yuum nyɛ yɔ'ɔ kiŋɛ Tamale Sɛkɛndiri Sukuu n de 1975. Ka n yuum ta ba'asɛ Tamalɛ Sɛkɛndiri Sukuu la pooren, ka yuum kiŋɛ la "United Kingdom", bilam ti ka ta zamesɛ banki tuuma nyaa nyɛ " Chartered Institute of Bankers Diploma ( ACIB). Ka yuum de la zuudaana n boi Gaana "united nations" sukuu kɔma tigere (GUNSA) n de 1981.Ka yuum nyɛ la wia deo degree ba tɛɛsi puan n boi "Economics" n boi Buckingham yunivɛsiti n de 1987.
Ka yuum le nyɛ la master's degree economics puan n boi Lincoln College, Oxford, gee yuum nyɛ ka PhD economics puan n boi Vancouver, British Columbia, Canada in de 1995 puan <ref>https://www.sfu.ca/sfunews/stories/2016/sfu-alumnus-to-serve-ghana-as-vice-president.html</ref>Ka zi'isi ti a yuum kɔ'ɔm mina kankaŋi de la "macroeconomics, international economics, development economics la monetary policy". Ka tari gɔnsaasi zo'e zo'e.
== A tuuma yɛla ==
{| class="wikitable"
|
|This section of a biography of a living person '''needs additional citations for verification'''. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced '''must be removed immediately''' from the article and its talk page, especially if potentially libelous.
<small>''Find sources:'' "Mahamudu Bawumia" – news '''·''' newspapers '''·''' books '''·''' scholar '''·''' JSTOR</small> ''(January 2023) (<small>Learn how and when to remove this message</small>)''
|}
Ze'ele 1988 ta paɛ 1990, Bawumia yuum tuni mɛ dɛna pa'ala n boi ligeri yɛla "economics" la international ligeri tuuma n boi Emile Woolf Kɔlegi n de ligeri bisega n boi London, England. Ka yuum kelum tuna mɛ dɛna "intern" n boi viisegɔ weeleŋo n de tiŋasuka ligeri yɛla n boi Washington, D.C. Bawumia yuum kelum tuna mɛ ze'ele bo nɛresɛba n ki'iri n boi African timmaalegɔ banki n boi Zimbabwe. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
1996 ta paɛ 2000 puan, Bawumia yuum tum mɛ dɛna "professor of economics n boi Hankamer koosego sukuu n boi Baylor yunivɛsiti n boi Waco, Texas, USA, bilam ti ka to'e ka viisegɔ biilum bo'olum n de 1998. Ba yuum kaalɛ e pa'asɛ la " ani n de ani pa'asɛ America's pa'aleba" n de 1999. Ka yuum kelum dikɛ la gɔnɔ tuyi niɛ peelemi n de ligeri yɛla la tiŋa maalegɔ. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
Bawumia yuum lebe Gaana na la 2000 ti a tuna dɛna economist " n boi Gaana bankin. Ka isege saazuo ze'ele la economist bunkɛka ta dɛna zuudaana n boi weeleŋo la puan gee pooren ti ka nyaa tuna dɛna podɔla kireki bo banki la Gɔmena. Zuudaana John Kufuor e yuum loe ka ti ka dɛna zuudaana n boi Gaana banki n de Siibenya'aŋa 2006. <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-thanks-president-kufuor-after-historic-flagbearership-race-victory/</ref>
Gaana banki la puan, Bawumia
. Yuum tum mɛ dɛna ligeri tuuma la ligeri ze'elego weeleŋo, ka yuum lagum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba maalɛ gee biŋe ti ligeri sige tiŋa puti'ira tuuma bala n kɔ'ɔm kiŋɛ niŋa ta suŋɛ ligeri yɛla la ligeri yɛla tuntuneba kɔmatii n boi Gaana bankin. Ligeri sika maasegɔ tuuma wa yuum maasum ti ligeri sika wa sige tiŋa ze'ele la hali ta gaŋɛ 49% in de 2000 ta paara 10.2% 2007 bɔba sa. (Pa'alɛ ti gee ti kaam ligeri yuum ta iŋɛ pakerɛ n de 2007/2008) gee me yuum kelum gu'ura ligeri yɛla teeseŋo suŋa
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yuum biŋe ka n boi maalegɔ la tuŋa yɛla magesɛ wuu ba gu bii saam suŋerɛ mageseŋa yɛla la, la banki yɛla la yu'urɛ puan ta paɛ de'eŋo kɛleŋerɛ. Dina yuum iŋɛ mɛ yɛsera la kirɛditi pa'asegɔ zo'e zo'e n boi n sɔi n miŋa weeleŋo ze'ele 12.5% GDP n de 2001 ta paɛ 28.5% GDP 2008 bɔba.
. Gaarum Gaana banki duma yɛm la baŋerɛ sɔsega tigere duma gee yuum bɔna Gɔmena tigere sɛka n sɔseri la World banki la "International Monetary Fund" ze'ele 2001 sa doose la HIPC lq PRGF. kɔ'ɔm dɛna sɛla n ta'asɛ iŋɛ sɔsekuna wa puan, Gaana wuu 2007 yuum nyaŋɛ ba'asɛ ba miŋa ma'a n boi IMF suŋerɛ la.
. Yuum tum mɛ wuu Gɔmena yɛm bii baŋerɛ sɔsega tigere n boi HIPC Paris tigera la Sɔsega ba'asegɔ beene bii ki'ileŋa. Gaana yuum ba'asɛ ka HIPC yɛla bii suŋerɛ suŋa suŋa la sanɛ n ba'am pakɛ suŋa ta pɔra la $4 billion.
. Yuum pa'asɛ la Gɔmena tigere ti ba sɔsɛ "millennium Challenge Account Compact" la US Gɔmena la. MCA la yuum lebese zo'e mɛ yelemɛŋerɛ tuuma, magesɛ wuu George Bus sore zuo.
. Yuum dɛna la gɔbega yɛm bii baŋerɛ tigere n boi "deregulation" n boi Gaana petiroli weeleŋo. Ka n yuum de kuka zuudaana n boi ligeri da'a kɔmatii la, eŋa n yuum sum ti a mina sɔa bii fɔla ti ka wan zumesera "solemitiŋa ligeri da'a la sanɛ US$750 miiliya, dina de la sugunnuurɛ bunaasi gaŋɛ basɛ ni.
. Yuum pa'asɛ la tigere si'a n maalɛ gee tee tari siira suŋa suŋa na la.
Dɔla la tuundina wa puan, tu yuum kɔ'ɔm bisɛ ti siiri la tari paŋa mɛ. Ligeri biŋere me yuum kɔ'ɔm kina biŋera mɛ n boi Gaana bankin n de ligeri maalegɔ sanɛ.
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka e maali gee biŋera e-zwich pɛgera bibesi bo banki duma woo, biŋere la pemesego kɔmpini la timbibesi banki duma, bɔ'ɔra " interoperability " kaara ligeri weeleŋo yima yima.
. Eŋa e yuum de "deputy" Gɔmena n sɔi lagefɔ yɛla suŋa suŋa, yuum nyɛ sum n boi banki la puan.
. Wuu Eŋa e yuum de deputy Gɔmena LA, Bawumia e yuum tum n boi Gaana banki duma zo'e zo'e, Gaana international banki (UK), Ghana Telecom, Revenue Agencies Governing Board, Social security and National Insurance Trust.
Gi'i 2008 voteŋo la pooren, Bawumia yuum zagesɛ mɛ ti a dɛna "deputy" Gɔmena n boi Gaana banki la.
== 2008 loosego ==
Mahamudu Bawumia yuum de la Awɔbegɔ paati nɛra nalɛgera n de 2008 voteŋo la, Nana Akufu-Addo.<ref>{{Cite web |url=https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241202133140/https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |url-status=dead }}</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/politics/2014/October-23rd/bawumia-confirmed-as-running-mate-to-akufo-addo.php</ref> <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-reveals-nanas-secret/</ref> Ti Awɔbegɔ paati la yuum pa'asɛ ka tɔtɛ ka ka voteba la puan dikɛ ta makera la 2004 n boi saazuo tinsi sita la pɔɔsin, n boi wia voteŋo la pooren bii buyi voteŋo la puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
== 2008-2011 loosego ==
Bawumia yuum tuni mɛ dɛna mina e sogeseri yɛla bii daaŋɔ n boi "economic commission of Africa" ze'ele Gunfuko ta paɛ Kilinkiiŋa 2009. Dawaleŋa ta paara Fɔɔ 2009 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina n eeri kaara bɔ'ɔra suŋerɛ n boi British Columbia Liu tiŋasuka yunivɛsiti bo Global zamesegɔ la UBC zim tuuma puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Fɔɔ 2009 puan, ba yuum loe ka mɛ ti ka dɛna podɔla bo international zo'ore tiŋasuka (IGC), viisegɔ weeleŋo bɔba e tɔkɛ la London ligeri la political science sukuu la Oxford yunivɛsiti sɛka n bo'ori ka'aŋɔ n boi ligeri zo'ore bo Gɔmena la tinsi'a n maali la, gee me kelum tuna mɛ dɛna IGC tigere nɛra bo Sierra Leone.
Ka le tum mɛ dɛna ka'ana bo tiŋasuka banki e boi Sierra Leone n boi lagesegɔ asi'a n malum le lagena zi'isi bo banki la la ka ligeri yɛla tuuma.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Fɔɔ 2009 la Fɔɔ 2010 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina e de kiima n boi viisegɔ weeleŋo bo Africa ligeri zamesegɔ n boi ligeri weeleŋo, Oxford yunivɛsiti. Ko'oro 2011 puan, ba yuum loe Bawumia mɛ ti a ze'ele bo ba kɔrumkɔrum la na'arɛ bo ba African maalegɔ banki n boi Zimbabwe n de African timmaalegɔ banki.
Ka yuum tum mɛ n boi tuunɛ wa puan gura ba e yuum ta le malum loe e ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo n de Awɔbegɔ paati bo Gaana 2012 zuudaana voteŋo la.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
== 2012 loosego ==
Ba yuum le malum loe Bawumia mɛ ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo bo 2012 voteŋo katɛ la n de Kilinkiiŋa 2012.<ref>https://www.newsghana.com.gh/nana-addo-chooses-running-mate-sets-to-shock-party-with-bawumia-tomorrow/</ref>
Paati la di mi'isi la kugesi pia n boi Saazuo tiŋa bɔba ta pa'asɛ Yendi, Walewale, Yagaba-Kubore, Bunkputugu, Bimbilla, Chereponi, Kpandai, Tatale,-Sanguli, Tolon lq Zabzugu. Ba yuum le di mi'a mɛ n boi Nabdam la Talensi so'olum n boi Upper East tiŋa. Za'a waabi, Nana Akufo-Addo la Bawumia koŋe ba zuudaana voteŋo bo la John Dramani Mahama.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citation_needed</ref>
== 2016 loosego ==
Nana Akufo-Addo e yuum loe Bawumia ti ka dɛna a podɔla n de 2016 kuka zuudaana voteŋo la.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-chooses-top-notch-bawumia-as-running-mate.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231120105616/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |url-status=dead }}</ref>
== 2024 Loosego ==
Azuma daarɛ, Siibedaa 16 2023, Bawumia yuum saŋɛ la ka loosego gɔŋɔ ti a ze'ele lɛgɛ n boi Awɔbegɔ paati kuka zuudaana "primaries"<ref>https://3news.com/mammoth-crowd-escorts-bawumia-to-file-his-nomination/</ref>
La n yuum pa'asɛ zuudaana "primaries la puan la, Bawumia la ta loe la pia zuo ba n yuum ta votum ti ba loose nɛreba banuu n wan ze'ele lɛgɛ na'am la pooren bo ki'i loosego nalɛgera bo Awɔbegɔ paati n de 2024 voteŋo la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/07/npp-flagbearer-balloting-held-ken-agyapong-picks-number-1-bawumia-10/</ref>
Salurego 26 2023 puan, Bawumia yuum di mi'a bunkatɛ ba loosereba " Congress " Awɔbegɔ paati voteŋo la puan ti ba yuum nyɛ 68% gaŋɛ nalɛgereba bawai duma la pa'asegɔ la puan ta pa'asɛ paati la za'a tiŋa wa zuo loosereba "Congress" ti ba votum bo ba nalɛgera la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/08/bawumia-tops-npp-super-delegates-conference-ken-agyapong-qualifies-for-november-primaries/</ref>
Ba yuum votum bo Bawumia ti a bɔna la ba niŋa n boi Awɔbegɔ paati la puan n de 2024 voteŋo la dɛna ba paati la na'arɛ. Bawumia yuum di mi'a mɛ e boi Awɔbegɔ paati "primaries" la la 61.43% yɛsera voteŋo la za'a ti ba votum la puan, la yuum iŋɛ la Tigerɛ 4 2023 n de so'olum duma 276 kɔ'ɔm yese tiŋa la za'a la paati la yizuo za'a, Asylum Down, Accra.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/bawumia-wins-npp-presidential-primary-with-61-43-of-total-valid-votes-cast.html</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/npp-presidential-primary-live-updates-of-results.html</ref><ref>https://citinewsroom.com/2023/11/npp-presidential-primary-results-so-far/</ref>
Atalaata daarɛ puan, Naakɛ'ɛsega 2024, Bawumia yuum niɛ la Dr. Matthew Opoku Prempeh ti ka dɛna ka podɔla bo 2024 votum katɛ la.<ref>https://www.myjoyonline.com/npp-unveils-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate-today/#google_vignette</ref><ref>https://citinewsroom.com/2024/07/napo-to-be-officially-outdoored-as-bawumias-running-mate-in-kumasi-today/</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/playback-npp-unveiled-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate/</ref><ref>https://www.adomonline.com/napo-finally-uneviled-as-npp-running-mate-video/</ref> Yele la yuum iŋɛ la Jubilee paki n boi Kumasi.<ref>https://bawumia.com/news/vice-president-bawumia-officially-unveils-running-mate/</ref><ref>https://3news.com/news/unveiling-of-napo-as-bawumias-running-mate-npp-supporters-throng-jubilee-park-in-kumasi/</ref>
Sapɔɔlegɔ 8 2024 puan, Bawumia yuum lui mɛ dee gee bo John Mahama n boi lasebaya ka ki'a zi'an.<ref>https://citinewsroom.com/2024/12/bawumia-concedes-defeat-congratulates-mahama/</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mahamudu_Bawumia#cite_note-45</ref>
== A miŋa vom yɛla ==
Bawumia yuum di la Samira Bawumia gee ti ba tara kɔma anaasi.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref> Ka de mina e pa'asɛ Mabia (Mossi-Dagbon) nɛreba la puan, puta lɔgeyiŋɔ la Thomas Sankara, Alhassane Ouattara, Haruna Iddrisu, la basɛba. <ref>https://www.researchgate.net/publication/342391962</ref> Ka de la maalam.<ref>https://www.modernghana.com/news/1271502/bawumia-is-a-religious-prostitute-he-cannot-be.html</ref> Yaa Naa Mahamudu Bila e yuum sigɛ ka yu'urɛ Bawumia la, Dagbon tiŋa Naba mina e yuum tum bo ba ze'ele 1948 ta paɛ 1953.<ref>https://thecustodianghonline.com/2022/08/ya-naa-mahamadu-abdulai-named-me-after-him-bawumia/</ref> Yu'urɛ Bawumia la vuurɛ de la "Ba wum ya" n boi Dagbanli la Gmampruli yetɔgum pɔɔsin.
== Nɛreba suŋerɛ tuuma (Philanthropy) ==
Kuka zuudaana podɔla la kɔ'ɔm mina la tuuma yɛla buuri buuri.
Fɔɔ 2020 puan, ka yuum kɔ'ɔm maalɛ la yɔɔma masalaki bunkatɛ ti ba mɛa ka gee kelum maalɛ ka ti nɛresɛba e ze'ele Bono East bɔba ti ba kina pu'usera.<ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-commissions-Utra-modern-Mosque-Complex-for-Prang-Muslim-Community-1082455</ref> Dr. Bawumia yuum pɔsɛ la Siibenya'aŋa yuum dina nuu puan yuum ta maalɛ hali sɔlesi e gani ɛka ayoobi bo Kumasi tiŋasuka masalaki.<ref>https://www.modernghana.com/news/1013572/bawumia-settles-56years-of-accumulated-debt-renov.html</ref>
Sakutega 2021 puan, Bawumia yuum zusɛ la GHS 1500 nambɔɔsi zo'e zo'e bo Psalm Adjeteyfio ti ka bisera ka yire la la ka lɔgerɔ.<ref>https://citinewsroom.com/2021/09/henry-quartey-pledges-ghs1500-monthly-stipend-to-psalm-adjeteyfio/</ref> Siibedaa 2022 puan, Dr. Bawumia yuum bo la la lagefɔ n de GHS 20,000.00 bo taxi dɔleba mina n yuum tari lageri n de GHS 8,400 ti ka pi'e tari lebe ta bo ka duma.<ref>https://citinewsroom.com/2022/05/bawumia-gives-gh%c2%a220000-to-taxi-driver-who-returned-missing-gh%c2%a28400/</ref> Fɔɔ 2021 puan, Dr. Bawumia yuum iŋɛ la ka yuumpinuu la ayoobi dɔgum daarɛ eŋa la Weija Keprosarium.<ref>https://www.gbcghanaonline.com/general/vice-president-dr-bawumia-celebrates-58th-birthday-with-inmates-of-weija-leprosarium/2021/</ref> Fɔɔ 2022 puan, ka yuum de'em la ka dɔgum daarɛ la kinkolɔra tibegɔ ze'ele Weija Kinkolɔra tibeberiba <ref>https://www.gbcghanaonline.com/uncategorized/vice-president-dr-bawumia-marks-59th-birthday-at-home-with-cured-lepers/2022/</ref> gee ti Fɔɔ 2023, ka yuum de'em la ka yuumpiyoobi dɔgum daarɛ la kiibesi n boi Kumasi kɔma yire.<ref>https://www.classfmonline.com/news/general/Bawumia-celebrates-60th-birthday-with-orphans-at-Kumasi-Children-s-Home-46049</ref>
== A tuuma yɛla asi'a ==
Tiŋa wa zuo alagesɛ taaba tuna bo timmaalegɛ suŋerɛ gɔnɔ puan, gee me kelum dɛna mina n pa'asɛ "Board of Directors" ( ze'ele 2017 sa)<ref>http://www.data4sdgs.org/Board</ref>
== A gulesegɔ tuuma yɛla (selected works) ==
* Monetary Policy And Financial Sector Reform In Africa: Ghana's Experience by Mahamudu Bawumia (31 August 2010).
* "The Determination of Bank Interest Spreads in Ghana: An Empirical Analysis of Panel Data" with Martin Ofori and Franklin Belnye, September 2005.
* "Developing a Composite Indicator of Economic Activity in Ghana", with Benjamin Amoah, Bank of Ghana Working Paper, February 2004.
* "A Simple Vector Error Correction Forecasting Model for Ghana", with Joseph Atta-Mensah, Bank of Ghana Working Paper, August 2003.
* "Monetary Growth, Inflation and Exchange Rate Policy in Ghana" Research Department, Bank of Ghana, Journal of the West African Monetary Institute, 2003.
* "The Transmission Mechanism for Monetary Policy in Ghana", with Philip Abradu-Otoo, Bank of Ghana Policy Paper, August 2003.
* "The Determinants of Exchange Rates in Ghana", with Zakari Mumuni. Bank of Ghana Working Paper. March 2003.
* "The Feasibility of Monetary Union in West Africa". Mimeo. Economic Commission for Africa, November 2002.
* "Comparative Institutional Features of Different Common Central Banks", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Designing an Exchange Rate Mechanism for the West African Monetary Zone", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Explaining African Economic Growth Performance: The Case of Ghana", with Ernest Aryeetey and A. Fosu. Paper prepared for the African Economic Research Consortium. April 2001.
* "Assessing the effectiveness of Intervention on the Foreign Exchange Market in Ghana". Research Department, Bank of Ghana, February 2000.
* "A Review of the Literature of the Impact of Financial Sector Liberalisation on the Poor", with Dr E.K.Y. Addison and Maxwell Opoku Afari, Research Department, Bank of Ghana, August 2000.
* "Financial Markets in Africa. Issues and Challenges for Research," with Professor Ernest Aryeetey, ISSER. October 2000 AERC .
* "Currency Substitution and Money Demand in Ghana: A Cointegration Analysis". Research Department, Bank of Ghana, November 2000.
* "Why the Apparent Rush to Market Reform?" Journal of Economics, 1999.
* "The Sequencing of Fiscal Reform during Structural Adjustment. Lessons from Ghana, Uganda, and Zimbabwe", Comparative Economic Studies, Vol. XXXVIII No.2/3 Summer-Fall 1996.
* "A Closer Look at The Distributional Impact of Ghana’s Structural Adjustment Program (1983–1992). Journal of Modern African Studies. Vol.36 No.1, March 1998.
* "Estimating the Aggregate Values of Human Capital in Sub- Saharan Africa", co-authored with Samuel A.Laryea. Review of Human Factor Studies. Vol. III No.1. June 1997.
* "Africa, the Challenge of Development". Book Chapter in Stephen. Gardner's Comparative Economic Systems, Dryden 1999.
== Iŋa n pɔsɛ tunsɛba (initiatives) ==
* Mobile Money Interoperability
* National Identification System (Ghana Card)
* National Health Insurance App
* Digitisation of the National Lotteries Authority
* Digitsed Procurement Platform for the Public Procurement Authority
* Digitized motor insurance database
* Ghana.Gov (Platform to allow MMDAs to offer digitized services to citizens from a single portal)
* E-Pharmacy and Telehealth Services App
* Electrical Buses official launch
== Na'asegɔ duma (Scholarships and awards) ==
* 2007 — Fellow of the Chartered Institute of Bankers (FCIB).
* 2000 — Who Is Who Among America's Teachers? – Baylor University.
* 1999 — Young Researcher Award: Baylor University, Texas, USA.
* 1995–1999 — President's Research Fellowship: Ph.D. Simon Fraser University.
* 1991–1995 — 4 Graduate Fellowships: Ph.D. Simon Fraser University, Canada.
* 1986 Sir Alan Peacock Prize. Best Economics Student, Department of Economics, University of Buckingham, United Kingdom.
* June 2019, Dr. Bawumia was adjudged Digital Leader of the Year at the 9th Ghana Information Technology & Telecom Awards (GITTA)
== Viisegɔ lɔgerɔ (References) ==
q35ubgk5ogjtqcz1eyiv5vv7aclovzn
18203
18202
2025-07-02T13:22:36Z
Akolpoka
244
Added reference
18203
wikitext
text/x-wiki
Mahamudu Bawumia de la Gaana gɔmena nalɛgera la tiŋasuka banki tuntuna kɛka, se'em n tum dɛna Gɔmena zuudaana podɔla kɛka buyopɔi puan n de Ko'oro 7, 2017 ta paɛ Ko'oro 7, 2025 bo Gɔmena zuudaana Nana Akufo-Addo.<ref>{{Cite web|date=2017-01-07|title=Ghana’s New President, Vice President Peacefully Sworn In|url=https://www.ghanastar.com/stories/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/|access-date=2025-06-30|website=GhanaStar|language=en-US}}</ref><ref>https://www.ghanastar.com/news/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/bawumia-cuts-sod-for-ghana-armed-forces-inner-roads-construction.html</ref><ref>https://dailyguidenetwork.com/barracks-roads-reconstruction-begins/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-s-govt-has-track-record-for-fixing-problems-we-will-overcome-covid-challenges-bawumia.html</ref><ref>https://www.peacefmonline.com/pages/local/news/202201/459347.php</ref><ref>http://citifmonline.com/2016/12/11/samira-bawumia-laud-ghanaians-for-voting-npp/</ref>
Ka yuum kelum ze'ele mɛ dɛna Awɔbegɔ Paati Kuka zuudaana podɔla nalɛgera n de 2012 voteŋo katɛ la <ref>{{Cite web |url=https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241012215629/https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |url-status=dead }}</ref>gee yuum kelum ze'ele dɛna mina nini n nyɛ bii n de podɔla bo suseba n de 2012/2013 Kuka zuudaana voteŋo suseba, sɛka n yuum kɛlegum ba n yuum wi ti John Mahama n de mina n di mi'a n boi voteŋo la.<ref>https://ghananewsagency.org/politics/dr-bawumia-provides-evidence-at-supreme-court-hearing--59019</ref><ref>{{Cite web |url=http://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2020-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200202105234/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |url-status=dead }}</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref> <ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref> . Eŋa n yuum tari la PhD n boi "economics" ze'ele Simon Fraser yunivɛsiti.
== Pɔsega vom la sukuu yɛla ==
A de la Mampruŋa.
Ba yuum dɔgɛ Bawimia la Tamale, Gaana Alhaji Mumuni Bawumia la Hajia Mariama Bawumia n dɔgɛ e. Eŋa de pia la buyi zuo, ka sɔ dɔgebɔ puan n de pia la anii gee kelum dɛna buyi zuo ka ma dɔgebɔ puan n de kɔma anuu.<ref>https://web.archive.org/web/20210913155259/https://www.moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/person.php?ID=1188</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231116133232/https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |url-status=dead }}</ref>
Mahamudu Bawumia kiŋɛ ka sukuu LA Sakasaka piramiri Sukuu n boi Tamale <ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-surprises-primary-school-teacher-who-transformed-his-life-954595</ref>gee yuum nyɛ yɔ'ɔ kiŋɛ Tamale Sɛkɛndiri Sukuu n de 1975. Ka n yuum ta ba'asɛ Tamalɛ Sɛkɛndiri Sukuu la pooren, ka yuum kiŋɛ la "United Kingdom", bilam ti ka ta zamesɛ banki tuuma nyaa nyɛ " Chartered Institute of Bankers Diploma ( ACIB). Ka yuum de la zuudaana n boi Gaana "united nations" sukuu kɔma tigere (GUNSA) n de 1981.Ka yuum nyɛ la wia deo degree ba tɛɛsi puan n boi "Economics" n boi Buckingham yunivɛsiti n de 1987.
Ka yuum le nyɛ la master's degree economics puan n boi Lincoln College, Oxford, gee yuum nyɛ ka PhD economics puan n boi Vancouver, British Columbia, Canada in de 1995 puan <ref>https://www.sfu.ca/sfunews/stories/2016/sfu-alumnus-to-serve-ghana-as-vice-president.html</ref>Ka zi'isi ti a yuum kɔ'ɔm mina kankaŋi de la "macroeconomics, international economics, development economics la monetary policy". Ka tari gɔnsaasi zo'e zo'e.
== A tuuma yɛla ==
{| class="wikitable"
|
|This section of a biography of a living person '''needs additional citations for verification'''. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced '''must be removed immediately''' from the article and its talk page, especially if potentially libelous.
<small>''Find sources:'' "Mahamudu Bawumia" – news '''·''' newspapers '''·''' books '''·''' scholar '''·''' JSTOR</small> ''(January 2023) (<small>Learn how and when to remove this message</small>)''
|}
Ze'ele 1988 ta paɛ 1990, Bawumia yuum tuni mɛ dɛna pa'ala n boi ligeri yɛla "economics" la international ligeri tuuma n boi Emile Woolf Kɔlegi n de ligeri bisega n boi London, England. Ka yuum kelum tuna mɛ dɛna "intern" n boi viisegɔ weeleŋo n de tiŋasuka ligeri yɛla n boi Washington, D.C. Bawumia yuum kelum tuna mɛ ze'ele bo nɛresɛba n ki'iri n boi African timmaalegɔ banki n boi Zimbabwe. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
1996 ta paɛ 2000 puan, Bawumia yuum tum mɛ dɛna "professor of economics n boi Hankamer koosego sukuu n boi Baylor yunivɛsiti n boi Waco, Texas, USA, bilam ti ka to'e ka viisegɔ biilum bo'olum n de 1998. Ba yuum kaalɛ e pa'asɛ la " ani n de ani pa'asɛ America's pa'aleba" n de 1999. Ka yuum kelum dikɛ la gɔnɔ tuyi niɛ peelemi n de ligeri yɛla la tiŋa maalegɔ. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
Bawumia yuum lebe Gaana na la 2000 ti a tuna dɛna economist " n boi Gaana bankin. Ka isege saazuo ze'ele la economist bunkɛka ta dɛna zuudaana n boi weeleŋo la puan gee pooren ti ka nyaa tuna dɛna podɔla kireki bo banki la Gɔmena. Zuudaana John Kufuor e yuum loe ka ti ka dɛna zuudaana n boi Gaana banki n de Siibenya'aŋa 2006. <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-thanks-president-kufuor-after-historic-flagbearership-race-victory/</ref>
Gaana banki la puan, Bawumia
. Yuum tum mɛ dɛna ligeri tuuma la ligeri ze'elego weeleŋo, ka yuum lagum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba maalɛ gee biŋe ti ligeri sige tiŋa puti'ira tuuma bala n kɔ'ɔm kiŋɛ niŋa ta suŋɛ ligeri yɛla la ligeri yɛla tuntuneba kɔmatii n boi Gaana bankin. Ligeri sika maasegɔ tuuma wa yuum maasum ti ligeri sika wa sige tiŋa ze'ele la hali ta gaŋɛ 49% in de 2000 ta paara 10.2% 2007 bɔba sa. (Pa'alɛ ti gee ti kaam ligeri yuum ta iŋɛ pakerɛ n de 2007/2008) gee me yuum kelum gu'ura ligeri yɛla teeseŋo suŋa
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yuum biŋe ka n boi maalegɔ la tuŋa yɛla magesɛ wuu ba gu bii saam suŋerɛ mageseŋa yɛla la, la banki yɛla la yu'urɛ puan ta paɛ de'eŋo kɛleŋerɛ. Dina yuum iŋɛ mɛ yɛsera la kirɛditi pa'asegɔ zo'e zo'e n boi n sɔi n miŋa weeleŋo ze'ele 12.5% GDP n de 2001 ta paɛ 28.5% GDP 2008 bɔba.
. Gaarum Gaana banki duma yɛm la baŋerɛ sɔsega tigere duma gee yuum bɔna Gɔmena tigere sɛka n sɔseri la World banki la "International Monetary Fund" ze'ele 2001 sa doose la HIPC lq PRGF. kɔ'ɔm dɛna sɛla n ta'asɛ iŋɛ sɔsekuna wa puan, Gaana wuu 2007 yuum nyaŋɛ ba'asɛ ba miŋa ma'a n boi IMF suŋerɛ la.
. Yuum tum mɛ wuu Gɔmena yɛm bii baŋerɛ sɔsega tigere n boi HIPC Paris tigera la Sɔsega ba'asegɔ beene bii ki'ileŋa. Gaana yuum ba'asɛ ka HIPC yɛla bii suŋerɛ suŋa suŋa la sanɛ n ba'am pakɛ suŋa ta pɔra la $4 billion.
. Yuum pa'asɛ la Gɔmena tigere ti ba sɔsɛ "millennium Challenge Account Compact" la US Gɔmena la. MCA la yuum lebese zo'e mɛ yelemɛŋerɛ tuuma, magesɛ wuu George Bus sore zuo.
. Yuum dɛna la gɔbega yɛm bii baŋerɛ tigere n boi "deregulation" n boi Gaana petiroli weeleŋo. Ka n yuum de kuka zuudaana n boi ligeri da'a kɔmatii la, eŋa n yuum sum ti a mina sɔa bii fɔla ti ka wan zumesera "solemitiŋa ligeri da'a la sanɛ US$750 miiliya, dina de la sugunnuurɛ bunaasi gaŋɛ basɛ ni.
. Yuum pa'asɛ la tigere si'a n maalɛ gee tee tari siira suŋa suŋa na la.
Dɔla la tuundina wa puan, tu yuum kɔ'ɔm bisɛ ti siiri la tari paŋa mɛ. Ligeri biŋere me yuum kɔ'ɔm kina biŋera mɛ n boi Gaana bankin n de ligeri maalegɔ sanɛ.
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka e maali gee biŋera e-zwich pɛgera bibesi bo banki duma woo, biŋere la pemesego kɔmpini la timbibesi banki duma, bɔ'ɔra " interoperability " kaara ligeri weeleŋo yima yima.
. Eŋa e yuum de "deputy" Gɔmena n sɔi lagefɔ yɛla suŋa suŋa, yuum nyɛ sum n boi banki la puan.
. Wuu Eŋa e yuum de deputy Gɔmena LA, Bawumia e yuum tum n boi Gaana banki duma zo'e zo'e, Gaana international banki (UK), Ghana Telecom, Revenue Agencies Governing Board, Social security and National Insurance Trust.
Gi'i 2008 voteŋo la pooren, Bawumia yuum zagesɛ mɛ ti a dɛna "deputy" Gɔmena n boi Gaana banki la.
== 2008 loosego ==
Mahamudu Bawumia yuum de la Awɔbegɔ paati nɛra nalɛgera n de 2008 voteŋo la, Nana Akufu-Addo.<ref>{{Cite web |url=https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241202133140/https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |url-status=dead }}</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/politics/2014/October-23rd/bawumia-confirmed-as-running-mate-to-akufo-addo.php</ref> <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-reveals-nanas-secret/</ref> Ti Awɔbegɔ paati la yuum pa'asɛ ka tɔtɛ ka ka voteba la puan dikɛ ta makera la 2004 n boi saazuo tinsi sita la pɔɔsin, n boi wia voteŋo la pooren bii buyi voteŋo la puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
== 2008-2011 loosego ==
Bawumia yuum tuni mɛ dɛna mina e sogeseri yɛla bii daaŋɔ n boi "economic commission of Africa" ze'ele Gunfuko ta paɛ Kilinkiiŋa 2009. Dawaleŋa ta paara Fɔɔ 2009 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina n eeri kaara bɔ'ɔra suŋerɛ n boi British Columbia Liu tiŋasuka yunivɛsiti bo Global zamesegɔ la UBC zim tuuma puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Fɔɔ 2009 puan, ba yuum loe ka mɛ ti ka dɛna podɔla bo international zo'ore tiŋasuka (IGC), viisegɔ weeleŋo bɔba e tɔkɛ la London ligeri la political science sukuu la Oxford yunivɛsiti sɛka n bo'ori ka'aŋɔ n boi ligeri zo'ore bo Gɔmena la tinsi'a n maali la, gee me kelum tuna mɛ dɛna IGC tigere nɛra bo Sierra Leone.
Ka le tum mɛ dɛna ka'ana bo tiŋasuka banki e boi Sierra Leone n boi lagesegɔ asi'a n malum le lagena zi'isi bo banki la la ka ligeri yɛla tuuma.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Fɔɔ 2009 la Fɔɔ 2010 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina e de kiima n boi viisegɔ weeleŋo bo Africa ligeri zamesegɔ n boi ligeri weeleŋo, Oxford yunivɛsiti. Ko'oro 2011 puan, ba yuum loe Bawumia mɛ ti a ze'ele bo ba kɔrumkɔrum la na'arɛ bo ba African maalegɔ banki n boi Zimbabwe n de African timmaalegɔ banki.
Ka yuum tum mɛ n boi tuunɛ wa puan gura ba e yuum ta le malum loe e ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo n de Awɔbegɔ paati bo Gaana 2012 zuudaana voteŋo la.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
== 2012 loosego ==
Ba yuum le malum loe Bawumia mɛ ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo bo 2012 voteŋo katɛ la n de Kilinkiiŋa 2012.<ref>https://www.newsghana.com.gh/nana-addo-chooses-running-mate-sets-to-shock-party-with-bawumia-tomorrow/</ref>
Paati la di mi'isi la kugesi pia n boi Saazuo tiŋa bɔba ta pa'asɛ Yendi, Walewale, Yagaba-Kubore, Bunkputugu, Bimbilla, Chereponi, Kpandai, Tatale,-Sanguli, Tolon lq Zabzugu. Ba yuum le di mi'a mɛ n boi Nabdam la Talensi so'olum n boi Upper East tiŋa. Za'a waabi, Nana Akufo-Addo la Bawumia koŋe ba zuudaana voteŋo bo la John Dramani Mahama.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citation_needed</ref>
== 2016 loosego ==
Nana Akufo-Addo e yuum loe Bawumia ti ka dɛna a podɔla n de 2016 kuka zuudaana voteŋo la.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-chooses-top-notch-bawumia-as-running-mate.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231120105616/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |url-status=dead }}</ref>
== 2024 Loosego ==
Azuma daarɛ, Siibedaa 16 2023, Bawumia yuum saŋɛ la ka loosego gɔŋɔ ti a ze'ele lɛgɛ n boi Awɔbegɔ paati kuka zuudaana "primaries"<ref>https://3news.com/mammoth-crowd-escorts-bawumia-to-file-his-nomination/</ref>
La n yuum pa'asɛ zuudaana "primaries la puan la, Bawumia la ta loe la pia zuo ba n yuum ta votum ti ba loose nɛreba banuu n wan ze'ele lɛgɛ na'am la pooren bo ki'i loosego nalɛgera bo Awɔbegɔ paati n de 2024 voteŋo la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/07/npp-flagbearer-balloting-held-ken-agyapong-picks-number-1-bawumia-10/</ref>
Salurego 26 2023 puan, Bawumia yuum di mi'a bunkatɛ ba loosereba " Congress " Awɔbegɔ paati voteŋo la puan ti ba yuum nyɛ 68% gaŋɛ nalɛgereba bawai duma la pa'asegɔ la puan ta pa'asɛ paati la za'a tiŋa wa zuo loosereba "Congress" ti ba votum bo ba nalɛgera la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/08/bawumia-tops-npp-super-delegates-conference-ken-agyapong-qualifies-for-november-primaries/</ref>
Ba yuum votum bo Bawumia ti a bɔna la ba niŋa n boi Awɔbegɔ paati la puan n de 2024 voteŋo la dɛna ba paati la na'arɛ. Bawumia yuum di mi'a mɛ e boi Awɔbegɔ paati "primaries" la la 61.43% yɛsera voteŋo la za'a ti ba votum la puan, la yuum iŋɛ la Tigerɛ 4 2023 n de so'olum duma 276 kɔ'ɔm yese tiŋa la za'a la paati la yizuo za'a, Asylum Down, Accra.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/bawumia-wins-npp-presidential-primary-with-61-43-of-total-valid-votes-cast.html</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/npp-presidential-primary-live-updates-of-results.html</ref><ref>https://citinewsroom.com/2023/11/npp-presidential-primary-results-so-far/</ref>
Atalaata daarɛ puan, Naakɛ'ɛsega 2024, Bawumia yuum niɛ la Dr. Matthew Opoku Prempeh ti ka dɛna ka podɔla bo 2024 votum katɛ la.<ref>https://www.myjoyonline.com/npp-unveils-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate-today/#google_vignette</ref><ref>https://citinewsroom.com/2024/07/napo-to-be-officially-outdoored-as-bawumias-running-mate-in-kumasi-today/</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/playback-npp-unveiled-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate/</ref><ref>https://www.adomonline.com/napo-finally-uneviled-as-npp-running-mate-video/</ref> Yele la yuum iŋɛ la Jubilee paki n boi Kumasi.<ref>https://bawumia.com/news/vice-president-bawumia-officially-unveils-running-mate/</ref><ref>https://3news.com/news/unveiling-of-napo-as-bawumias-running-mate-npp-supporters-throng-jubilee-park-in-kumasi/</ref>
Sapɔɔlegɔ 8 2024 puan, Bawumia yuum lui mɛ dee gee bo John Mahama n boi lasebaya ka ki'a zi'an.<ref>https://citinewsroom.com/2024/12/bawumia-concedes-defeat-congratulates-mahama/</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mahamudu_Bawumia#cite_note-45</ref>
== A miŋa vom yɛla ==
Bawumia yuum di la Samira Bawumia gee ti ba tara kɔma anaasi.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref> Ka de mina e pa'asɛ Mabia (Mossi-Dagbon) nɛreba la puan, puta lɔgeyiŋɔ la Thomas Sankara, Alhassane Ouattara, Haruna Iddrisu, la basɛba. <ref>https://www.researchgate.net/publication/342391962</ref> Ka de la maalam.<ref>https://www.modernghana.com/news/1271502/bawumia-is-a-religious-prostitute-he-cannot-be.html</ref> Yaa Naa Mahamudu Bila e yuum sigɛ ka yu'urɛ Bawumia la, Dagbon tiŋa Naba mina e yuum tum bo ba ze'ele 1948 ta paɛ 1953.<ref>https://thecustodianghonline.com/2022/08/ya-naa-mahamadu-abdulai-named-me-after-him-bawumia/</ref> Yu'urɛ Bawumia la vuurɛ de la "Ba wum ya" n boi Dagbanli la Gmampruli yetɔgum pɔɔsin.
== Nɛreba suŋerɛ tuuma (Philanthropy) ==
Kuka zuudaana podɔla la kɔ'ɔm mina la tuuma yɛla buuri buuri.
Fɔɔ 2020 puan, ka yuum kɔ'ɔm maalɛ la yɔɔma masalaki bunkatɛ ti ba mɛa ka gee kelum maalɛ ka ti nɛresɛba e ze'ele Bono East bɔba ti ba kina pu'usera.<ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-commissions-Utra-modern-Mosque-Complex-for-Prang-Muslim-Community-1082455</ref> Dr. Bawumia yuum pɔsɛ la Siibenya'aŋa yuum dina nuu puan yuum ta maalɛ hali sɔlesi e gani ɛka ayoobi bo Kumasi tiŋasuka masalaki.<ref>https://www.modernghana.com/news/1013572/bawumia-settles-56years-of-accumulated-debt-renov.html</ref>
Sakutega 2021 puan, Bawumia yuum zusɛ la GHS 1500 nambɔɔsi zo'e zo'e bo Psalm Adjeteyfio ti ka bisera ka yire la la ka lɔgerɔ.<ref>https://citinewsroom.com/2021/09/henry-quartey-pledges-ghs1500-monthly-stipend-to-psalm-adjeteyfio/</ref> Siibedaa 2022 puan, Dr. Bawumia yuum bo la la lagefɔ n de GHS 20,000.00 bo taxi dɔleba mina n yuum tari lageri n de GHS 8,400 ti ka pi'e tari lebe ta bo ka duma.<ref>https://citinewsroom.com/2022/05/bawumia-gives-gh%c2%a220000-to-taxi-driver-who-returned-missing-gh%c2%a28400/</ref> Fɔɔ 2021 puan, Dr. Bawumia yuum iŋɛ la ka yuumpinuu la ayoobi dɔgum daarɛ eŋa la Weija Keprosarium.<ref>https://www.gbcghanaonline.com/general/vice-president-dr-bawumia-celebrates-58th-birthday-with-inmates-of-weija-leprosarium/2021/</ref> Fɔɔ 2022 puan, ka yuum de'em la ka dɔgum daarɛ la kinkolɔra tibegɔ ze'ele Weija Kinkolɔra tibeberiba <ref>https://www.gbcghanaonline.com/uncategorized/vice-president-dr-bawumia-marks-59th-birthday-at-home-with-cured-lepers/2022/</ref> gee ti Fɔɔ 2023, ka yuum de'em la ka yuumpiyoobi dɔgum daarɛ la kiibesi n boi Kumasi kɔma yire.<ref>https://www.classfmonline.com/news/general/Bawumia-celebrates-60th-birthday-with-orphans-at-Kumasi-Children-s-Home-46049</ref>
== A tuuma yɛla asi'a ==
Tiŋa wa zuo alagesɛ taaba tuna bo timmaalegɛ suŋerɛ gɔnɔ puan, gee me kelum dɛna mina n pa'asɛ "Board of Directors" ( ze'ele 2017 sa)<ref>http://www.data4sdgs.org/Board</ref>
== A gulesegɔ tuuma yɛla (selected works) ==
* Monetary Policy And Financial Sector Reform In Africa: Ghana's Experience by Mahamudu Bawumia (31 August 2010).
* "The Determination of Bank Interest Spreads in Ghana: An Empirical Analysis of Panel Data" with Martin Ofori and Franklin Belnye, September 2005.
* "Developing a Composite Indicator of Economic Activity in Ghana", with Benjamin Amoah, Bank of Ghana Working Paper, February 2004.
* "A Simple Vector Error Correction Forecasting Model for Ghana", with Joseph Atta-Mensah, Bank of Ghana Working Paper, August 2003.
* "Monetary Growth, Inflation and Exchange Rate Policy in Ghana" Research Department, Bank of Ghana, Journal of the West African Monetary Institute, 2003.
* "The Transmission Mechanism for Monetary Policy in Ghana", with Philip Abradu-Otoo, Bank of Ghana Policy Paper, August 2003.
* "The Determinants of Exchange Rates in Ghana", with Zakari Mumuni. Bank of Ghana Working Paper. March 2003.
* "The Feasibility of Monetary Union in West Africa". Mimeo. Economic Commission for Africa, November 2002.
* "Comparative Institutional Features of Different Common Central Banks", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Designing an Exchange Rate Mechanism for the West African Monetary Zone", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Explaining African Economic Growth Performance: The Case of Ghana", with Ernest Aryeetey and A. Fosu. Paper prepared for the African Economic Research Consortium. April 2001.
* "Assessing the effectiveness of Intervention on the Foreign Exchange Market in Ghana". Research Department, Bank of Ghana, February 2000.
* "A Review of the Literature of the Impact of Financial Sector Liberalisation on the Poor", with Dr E.K.Y. Addison and Maxwell Opoku Afari, Research Department, Bank of Ghana, August 2000.
* "Financial Markets in Africa. Issues and Challenges for Research," with Professor Ernest Aryeetey, ISSER. October 2000 AERC .
* "Currency Substitution and Money Demand in Ghana: A Cointegration Analysis". Research Department, Bank of Ghana, November 2000.
* "Why the Apparent Rush to Market Reform?" Journal of Economics, 1999.
* "The Sequencing of Fiscal Reform during Structural Adjustment. Lessons from Ghana, Uganda, and Zimbabwe", Comparative Economic Studies, Vol. XXXVIII No.2/3 Summer-Fall 1996.
* "A Closer Look at The Distributional Impact of Ghana’s Structural Adjustment Program (1983–1992). Journal of Modern African Studies. Vol.36 No.1, March 1998.
* "Estimating the Aggregate Values of Human Capital in Sub- Saharan Africa", co-authored with Samuel A.Laryea. Review of Human Factor Studies. Vol. III No.1. June 1997.
* "Africa, the Challenge of Development". Book Chapter in Stephen. Gardner's Comparative Economic Systems, Dryden 1999.
== Iŋa n pɔsɛ tunsɛba (initiatives) ==
* Mobile Money Interoperability
* National Identification System (Ghana Card)
* National Health Insurance App
* Digitisation of the National Lotteries Authority
* Digitsed Procurement Platform for the Public Procurement Authority
* Digitized motor insurance database
* Ghana.Gov (Platform to allow MMDAs to offer digitized services to citizens from a single portal)
* E-Pharmacy and Telehealth Services App
* Electrical Buses official launch
== Na'asegɔ duma (Scholarships and awards) ==
* 2007 — Fellow of the Chartered Institute of Bankers (FCIB).
* 2000 — Who Is Who Among America's Teachers? – Baylor University.
* 1999 — Young Researcher Award: Baylor University, Texas, USA.
* 1995–1999 — President's Research Fellowship: Ph.D. Simon Fraser University.
* 1991–1995 — 4 Graduate Fellowships: Ph.D. Simon Fraser University, Canada.
* 1986 Sir Alan Peacock Prize. Best Economics Student, Department of Economics, University of Buckingham, United Kingdom.
* June 2019, Dr. Bawumia was adjudged Digital Leader of the Year at the 9th Ghana Information Technology & Telecom Awards (GITTA)
== Viisegɔ lɔgerɔ (References) ==
5wmwvdgg0dsmxltucfghv3urwzy82bl
18204
18203
2025-07-02T13:23:30Z
Akolpoka
244
Added reference
18204
wikitext
text/x-wiki
Mahamudu Bawumia de la Gaana gɔmena nalɛgera la tiŋasuka banki tuntuna kɛka, se'em n tum dɛna Gɔmena zuudaana podɔla kɛka buyopɔi puan n de Ko'oro 7, 2017 ta paɛ Ko'oro 7, 2025 bo Gɔmena zuudaana Nana Akufo-Addo.<ref>{{Cite web|date=2017-01-07|title=Ghana’s New President, Vice President Peacefully Sworn In|url=https://www.ghanastar.com/stories/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/|access-date=2025-06-30|website=GhanaStar|language=en-US}}</ref><ref>https://www.ghanastar.com/news/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/bawumia-cuts-sod-for-ghana-armed-forces-inner-roads-construction.html</ref><ref>https://dailyguidenetwork.com/barracks-roads-reconstruction-begins/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-s-govt-has-track-record-for-fixing-problems-we-will-overcome-covid-challenges-bawumia.html</ref><ref>https://www.peacefmonline.com/pages/local/news/202201/459347.php</ref><ref>http://citifmonline.com/2016/12/11/samira-bawumia-laud-ghanaians-for-voting-npp/</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/1/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref>
Ka yuum kelum ze'ele mɛ dɛna Awɔbegɔ Paati Kuka zuudaana podɔla nalɛgera n de 2012 voteŋo katɛ la <ref>{{Cite web |url=https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241012215629/https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |url-status=dead }}</ref>gee yuum kelum ze'ele dɛna mina nini n nyɛ bii n de podɔla bo suseba n de 2012/2013 Kuka zuudaana voteŋo suseba, sɛka n yuum kɛlegum ba n yuum wi ti John Mahama n de mina n di mi'a n boi voteŋo la.<ref>https://ghananewsagency.org/politics/dr-bawumia-provides-evidence-at-supreme-court-hearing--59019</ref><ref>{{Cite web |url=http://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2020-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200202105234/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |url-status=dead }}</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref> <ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref> . Eŋa n yuum tari la PhD n boi "economics" ze'ele Simon Fraser yunivɛsiti.
== Pɔsega vom la sukuu yɛla ==
A de la Mampruŋa.
Ba yuum dɔgɛ Bawimia la Tamale, Gaana Alhaji Mumuni Bawumia la Hajia Mariama Bawumia n dɔgɛ e. Eŋa de pia la buyi zuo, ka sɔ dɔgebɔ puan n de pia la anii gee kelum dɛna buyi zuo ka ma dɔgebɔ puan n de kɔma anuu.<ref>https://web.archive.org/web/20210913155259/https://www.moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/person.php?ID=1188</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231116133232/https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |url-status=dead }}</ref>
Mahamudu Bawumia kiŋɛ ka sukuu LA Sakasaka piramiri Sukuu n boi Tamale <ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-surprises-primary-school-teacher-who-transformed-his-life-954595</ref>gee yuum nyɛ yɔ'ɔ kiŋɛ Tamale Sɛkɛndiri Sukuu n de 1975. Ka n yuum ta ba'asɛ Tamalɛ Sɛkɛndiri Sukuu la pooren, ka yuum kiŋɛ la "United Kingdom", bilam ti ka ta zamesɛ banki tuuma nyaa nyɛ " Chartered Institute of Bankers Diploma ( ACIB). Ka yuum de la zuudaana n boi Gaana "united nations" sukuu kɔma tigere (GUNSA) n de 1981.Ka yuum nyɛ la wia deo degree ba tɛɛsi puan n boi "Economics" n boi Buckingham yunivɛsiti n de 1987.
Ka yuum le nyɛ la master's degree economics puan n boi Lincoln College, Oxford, gee yuum nyɛ ka PhD economics puan n boi Vancouver, British Columbia, Canada in de 1995 puan <ref>https://www.sfu.ca/sfunews/stories/2016/sfu-alumnus-to-serve-ghana-as-vice-president.html</ref>Ka zi'isi ti a yuum kɔ'ɔm mina kankaŋi de la "macroeconomics, international economics, development economics la monetary policy". Ka tari gɔnsaasi zo'e zo'e.
== A tuuma yɛla ==
{| class="wikitable"
|
|This section of a biography of a living person '''needs additional citations for verification'''. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced '''must be removed immediately''' from the article and its talk page, especially if potentially libelous.
<small>''Find sources:'' "Mahamudu Bawumia" – news '''·''' newspapers '''·''' books '''·''' scholar '''·''' JSTOR</small> ''(January 2023) (<small>Learn how and when to remove this message</small>)''
|}
Ze'ele 1988 ta paɛ 1990, Bawumia yuum tuni mɛ dɛna pa'ala n boi ligeri yɛla "economics" la international ligeri tuuma n boi Emile Woolf Kɔlegi n de ligeri bisega n boi London, England. Ka yuum kelum tuna mɛ dɛna "intern" n boi viisegɔ weeleŋo n de tiŋasuka ligeri yɛla n boi Washington, D.C. Bawumia yuum kelum tuna mɛ ze'ele bo nɛresɛba n ki'iri n boi African timmaalegɔ banki n boi Zimbabwe. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
1996 ta paɛ 2000 puan, Bawumia yuum tum mɛ dɛna "professor of economics n boi Hankamer koosego sukuu n boi Baylor yunivɛsiti n boi Waco, Texas, USA, bilam ti ka to'e ka viisegɔ biilum bo'olum n de 1998. Ba yuum kaalɛ e pa'asɛ la " ani n de ani pa'asɛ America's pa'aleba" n de 1999. Ka yuum kelum dikɛ la gɔnɔ tuyi niɛ peelemi n de ligeri yɛla la tiŋa maalegɔ. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
Bawumia yuum lebe Gaana na la 2000 ti a tuna dɛna economist " n boi Gaana bankin. Ka isege saazuo ze'ele la economist bunkɛka ta dɛna zuudaana n boi weeleŋo la puan gee pooren ti ka nyaa tuna dɛna podɔla kireki bo banki la Gɔmena. Zuudaana John Kufuor e yuum loe ka ti ka dɛna zuudaana n boi Gaana banki n de Siibenya'aŋa 2006. <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-thanks-president-kufuor-after-historic-flagbearership-race-victory/</ref>
Gaana banki la puan, Bawumia
. Yuum tum mɛ dɛna ligeri tuuma la ligeri ze'elego weeleŋo, ka yuum lagum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba maalɛ gee biŋe ti ligeri sige tiŋa puti'ira tuuma bala n kɔ'ɔm kiŋɛ niŋa ta suŋɛ ligeri yɛla la ligeri yɛla tuntuneba kɔmatii n boi Gaana bankin. Ligeri sika maasegɔ tuuma wa yuum maasum ti ligeri sika wa sige tiŋa ze'ele la hali ta gaŋɛ 49% in de 2000 ta paara 10.2% 2007 bɔba sa. (Pa'alɛ ti gee ti kaam ligeri yuum ta iŋɛ pakerɛ n de 2007/2008) gee me yuum kelum gu'ura ligeri yɛla teeseŋo suŋa
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yuum biŋe ka n boi maalegɔ la tuŋa yɛla magesɛ wuu ba gu bii saam suŋerɛ mageseŋa yɛla la, la banki yɛla la yu'urɛ puan ta paɛ de'eŋo kɛleŋerɛ. Dina yuum iŋɛ mɛ yɛsera la kirɛditi pa'asegɔ zo'e zo'e n boi n sɔi n miŋa weeleŋo ze'ele 12.5% GDP n de 2001 ta paɛ 28.5% GDP 2008 bɔba.
. Gaarum Gaana banki duma yɛm la baŋerɛ sɔsega tigere duma gee yuum bɔna Gɔmena tigere sɛka n sɔseri la World banki la "International Monetary Fund" ze'ele 2001 sa doose la HIPC lq PRGF. kɔ'ɔm dɛna sɛla n ta'asɛ iŋɛ sɔsekuna wa puan, Gaana wuu 2007 yuum nyaŋɛ ba'asɛ ba miŋa ma'a n boi IMF suŋerɛ la.
. Yuum tum mɛ wuu Gɔmena yɛm bii baŋerɛ sɔsega tigere n boi HIPC Paris tigera la Sɔsega ba'asegɔ beene bii ki'ileŋa. Gaana yuum ba'asɛ ka HIPC yɛla bii suŋerɛ suŋa suŋa la sanɛ n ba'am pakɛ suŋa ta pɔra la $4 billion.
. Yuum pa'asɛ la Gɔmena tigere ti ba sɔsɛ "millennium Challenge Account Compact" la US Gɔmena la. MCA la yuum lebese zo'e mɛ yelemɛŋerɛ tuuma, magesɛ wuu George Bus sore zuo.
. Yuum dɛna la gɔbega yɛm bii baŋerɛ tigere n boi "deregulation" n boi Gaana petiroli weeleŋo. Ka n yuum de kuka zuudaana n boi ligeri da'a kɔmatii la, eŋa n yuum sum ti a mina sɔa bii fɔla ti ka wan zumesera "solemitiŋa ligeri da'a la sanɛ US$750 miiliya, dina de la sugunnuurɛ bunaasi gaŋɛ basɛ ni.
. Yuum pa'asɛ la tigere si'a n maalɛ gee tee tari siira suŋa suŋa na la.
Dɔla la tuundina wa puan, tu yuum kɔ'ɔm bisɛ ti siiri la tari paŋa mɛ. Ligeri biŋere me yuum kɔ'ɔm kina biŋera mɛ n boi Gaana bankin n de ligeri maalegɔ sanɛ.
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka e maali gee biŋera e-zwich pɛgera bibesi bo banki duma woo, biŋere la pemesego kɔmpini la timbibesi banki duma, bɔ'ɔra " interoperability " kaara ligeri weeleŋo yima yima.
. Eŋa e yuum de "deputy" Gɔmena n sɔi lagefɔ yɛla suŋa suŋa, yuum nyɛ sum n boi banki la puan.
. Wuu Eŋa e yuum de deputy Gɔmena LA, Bawumia e yuum tum n boi Gaana banki duma zo'e zo'e, Gaana international banki (UK), Ghana Telecom, Revenue Agencies Governing Board, Social security and National Insurance Trust.
Gi'i 2008 voteŋo la pooren, Bawumia yuum zagesɛ mɛ ti a dɛna "deputy" Gɔmena n boi Gaana banki la.
== 2008 loosego ==
Mahamudu Bawumia yuum de la Awɔbegɔ paati nɛra nalɛgera n de 2008 voteŋo la, Nana Akufu-Addo.<ref>{{Cite web |url=https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241202133140/https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |url-status=dead }}</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/politics/2014/October-23rd/bawumia-confirmed-as-running-mate-to-akufo-addo.php</ref> <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-reveals-nanas-secret/</ref> Ti Awɔbegɔ paati la yuum pa'asɛ ka tɔtɛ ka ka voteba la puan dikɛ ta makera la 2004 n boi saazuo tinsi sita la pɔɔsin, n boi wia voteŋo la pooren bii buyi voteŋo la puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
== 2008-2011 loosego ==
Bawumia yuum tuni mɛ dɛna mina e sogeseri yɛla bii daaŋɔ n boi "economic commission of Africa" ze'ele Gunfuko ta paɛ Kilinkiiŋa 2009. Dawaleŋa ta paara Fɔɔ 2009 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina n eeri kaara bɔ'ɔra suŋerɛ n boi British Columbia Liu tiŋasuka yunivɛsiti bo Global zamesegɔ la UBC zim tuuma puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Fɔɔ 2009 puan, ba yuum loe ka mɛ ti ka dɛna podɔla bo international zo'ore tiŋasuka (IGC), viisegɔ weeleŋo bɔba e tɔkɛ la London ligeri la political science sukuu la Oxford yunivɛsiti sɛka n bo'ori ka'aŋɔ n boi ligeri zo'ore bo Gɔmena la tinsi'a n maali la, gee me kelum tuna mɛ dɛna IGC tigere nɛra bo Sierra Leone.
Ka le tum mɛ dɛna ka'ana bo tiŋasuka banki e boi Sierra Leone n boi lagesegɔ asi'a n malum le lagena zi'isi bo banki la la ka ligeri yɛla tuuma.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Fɔɔ 2009 la Fɔɔ 2010 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina e de kiima n boi viisegɔ weeleŋo bo Africa ligeri zamesegɔ n boi ligeri weeleŋo, Oxford yunivɛsiti. Ko'oro 2011 puan, ba yuum loe Bawumia mɛ ti a ze'ele bo ba kɔrumkɔrum la na'arɛ bo ba African maalegɔ banki n boi Zimbabwe n de African timmaalegɔ banki.
Ka yuum tum mɛ n boi tuunɛ wa puan gura ba e yuum ta le malum loe e ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo n de Awɔbegɔ paati bo Gaana 2012 zuudaana voteŋo la.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
== 2012 loosego ==
Ba yuum le malum loe Bawumia mɛ ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo bo 2012 voteŋo katɛ la n de Kilinkiiŋa 2012.<ref>https://www.newsghana.com.gh/nana-addo-chooses-running-mate-sets-to-shock-party-with-bawumia-tomorrow/</ref>
Paati la di mi'isi la kugesi pia n boi Saazuo tiŋa bɔba ta pa'asɛ Yendi, Walewale, Yagaba-Kubore, Bunkputugu, Bimbilla, Chereponi, Kpandai, Tatale,-Sanguli, Tolon lq Zabzugu. Ba yuum le di mi'a mɛ n boi Nabdam la Talensi so'olum n boi Upper East tiŋa. Za'a waabi, Nana Akufo-Addo la Bawumia koŋe ba zuudaana voteŋo bo la John Dramani Mahama.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citation_needed</ref>
== 2016 loosego ==
Nana Akufo-Addo e yuum loe Bawumia ti ka dɛna a podɔla n de 2016 kuka zuudaana voteŋo la.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-chooses-top-notch-bawumia-as-running-mate.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231120105616/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |url-status=dead }}</ref>
== 2024 Loosego ==
Azuma daarɛ, Siibedaa 16 2023, Bawumia yuum saŋɛ la ka loosego gɔŋɔ ti a ze'ele lɛgɛ n boi Awɔbegɔ paati kuka zuudaana "primaries"<ref>https://3news.com/mammoth-crowd-escorts-bawumia-to-file-his-nomination/</ref>
La n yuum pa'asɛ zuudaana "primaries la puan la, Bawumia la ta loe la pia zuo ba n yuum ta votum ti ba loose nɛreba banuu n wan ze'ele lɛgɛ na'am la pooren bo ki'i loosego nalɛgera bo Awɔbegɔ paati n de 2024 voteŋo la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/07/npp-flagbearer-balloting-held-ken-agyapong-picks-number-1-bawumia-10/</ref>
Salurego 26 2023 puan, Bawumia yuum di mi'a bunkatɛ ba loosereba " Congress " Awɔbegɔ paati voteŋo la puan ti ba yuum nyɛ 68% gaŋɛ nalɛgereba bawai duma la pa'asegɔ la puan ta pa'asɛ paati la za'a tiŋa wa zuo loosereba "Congress" ti ba votum bo ba nalɛgera la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/08/bawumia-tops-npp-super-delegates-conference-ken-agyapong-qualifies-for-november-primaries/</ref>
Ba yuum votum bo Bawumia ti a bɔna la ba niŋa n boi Awɔbegɔ paati la puan n de 2024 voteŋo la dɛna ba paati la na'arɛ. Bawumia yuum di mi'a mɛ e boi Awɔbegɔ paati "primaries" la la 61.43% yɛsera voteŋo la za'a ti ba votum la puan, la yuum iŋɛ la Tigerɛ 4 2023 n de so'olum duma 276 kɔ'ɔm yese tiŋa la za'a la paati la yizuo za'a, Asylum Down, Accra.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/bawumia-wins-npp-presidential-primary-with-61-43-of-total-valid-votes-cast.html</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/npp-presidential-primary-live-updates-of-results.html</ref><ref>https://citinewsroom.com/2023/11/npp-presidential-primary-results-so-far/</ref>
Atalaata daarɛ puan, Naakɛ'ɛsega 2024, Bawumia yuum niɛ la Dr. Matthew Opoku Prempeh ti ka dɛna ka podɔla bo 2024 votum katɛ la.<ref>https://www.myjoyonline.com/npp-unveils-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate-today/#google_vignette</ref><ref>https://citinewsroom.com/2024/07/napo-to-be-officially-outdoored-as-bawumias-running-mate-in-kumasi-today/</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/playback-npp-unveiled-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate/</ref><ref>https://www.adomonline.com/napo-finally-uneviled-as-npp-running-mate-video/</ref> Yele la yuum iŋɛ la Jubilee paki n boi Kumasi.<ref>https://bawumia.com/news/vice-president-bawumia-officially-unveils-running-mate/</ref><ref>https://3news.com/news/unveiling-of-napo-as-bawumias-running-mate-npp-supporters-throng-jubilee-park-in-kumasi/</ref>
Sapɔɔlegɔ 8 2024 puan, Bawumia yuum lui mɛ dee gee bo John Mahama n boi lasebaya ka ki'a zi'an.<ref>https://citinewsroom.com/2024/12/bawumia-concedes-defeat-congratulates-mahama/</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mahamudu_Bawumia#cite_note-45</ref>
== A miŋa vom yɛla ==
Bawumia yuum di la Samira Bawumia gee ti ba tara kɔma anaasi.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref> Ka de mina e pa'asɛ Mabia (Mossi-Dagbon) nɛreba la puan, puta lɔgeyiŋɔ la Thomas Sankara, Alhassane Ouattara, Haruna Iddrisu, la basɛba. <ref>https://www.researchgate.net/publication/342391962</ref> Ka de la maalam.<ref>https://www.modernghana.com/news/1271502/bawumia-is-a-religious-prostitute-he-cannot-be.html</ref> Yaa Naa Mahamudu Bila e yuum sigɛ ka yu'urɛ Bawumia la, Dagbon tiŋa Naba mina e yuum tum bo ba ze'ele 1948 ta paɛ 1953.<ref>https://thecustodianghonline.com/2022/08/ya-naa-mahamadu-abdulai-named-me-after-him-bawumia/</ref> Yu'urɛ Bawumia la vuurɛ de la "Ba wum ya" n boi Dagbanli la Gmampruli yetɔgum pɔɔsin.
== Nɛreba suŋerɛ tuuma (Philanthropy) ==
Kuka zuudaana podɔla la kɔ'ɔm mina la tuuma yɛla buuri buuri.
Fɔɔ 2020 puan, ka yuum kɔ'ɔm maalɛ la yɔɔma masalaki bunkatɛ ti ba mɛa ka gee kelum maalɛ ka ti nɛresɛba e ze'ele Bono East bɔba ti ba kina pu'usera.<ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-commissions-Utra-modern-Mosque-Complex-for-Prang-Muslim-Community-1082455</ref> Dr. Bawumia yuum pɔsɛ la Siibenya'aŋa yuum dina nuu puan yuum ta maalɛ hali sɔlesi e gani ɛka ayoobi bo Kumasi tiŋasuka masalaki.<ref>https://www.modernghana.com/news/1013572/bawumia-settles-56years-of-accumulated-debt-renov.html</ref>
Sakutega 2021 puan, Bawumia yuum zusɛ la GHS 1500 nambɔɔsi zo'e zo'e bo Psalm Adjeteyfio ti ka bisera ka yire la la ka lɔgerɔ.<ref>https://citinewsroom.com/2021/09/henry-quartey-pledges-ghs1500-monthly-stipend-to-psalm-adjeteyfio/</ref> Siibedaa 2022 puan, Dr. Bawumia yuum bo la la lagefɔ n de GHS 20,000.00 bo taxi dɔleba mina n yuum tari lageri n de GHS 8,400 ti ka pi'e tari lebe ta bo ka duma.<ref>https://citinewsroom.com/2022/05/bawumia-gives-gh%c2%a220000-to-taxi-driver-who-returned-missing-gh%c2%a28400/</ref> Fɔɔ 2021 puan, Dr. Bawumia yuum iŋɛ la ka yuumpinuu la ayoobi dɔgum daarɛ eŋa la Weija Keprosarium.<ref>https://www.gbcghanaonline.com/general/vice-president-dr-bawumia-celebrates-58th-birthday-with-inmates-of-weija-leprosarium/2021/</ref> Fɔɔ 2022 puan, ka yuum de'em la ka dɔgum daarɛ la kinkolɔra tibegɔ ze'ele Weija Kinkolɔra tibeberiba <ref>https://www.gbcghanaonline.com/uncategorized/vice-president-dr-bawumia-marks-59th-birthday-at-home-with-cured-lepers/2022/</ref> gee ti Fɔɔ 2023, ka yuum de'em la ka yuumpiyoobi dɔgum daarɛ la kiibesi n boi Kumasi kɔma yire.<ref>https://www.classfmonline.com/news/general/Bawumia-celebrates-60th-birthday-with-orphans-at-Kumasi-Children-s-Home-46049</ref>
== A tuuma yɛla asi'a ==
Tiŋa wa zuo alagesɛ taaba tuna bo timmaalegɛ suŋerɛ gɔnɔ puan, gee me kelum dɛna mina n pa'asɛ "Board of Directors" ( ze'ele 2017 sa)<ref>http://www.data4sdgs.org/Board</ref>
== A gulesegɔ tuuma yɛla (selected works) ==
* Monetary Policy And Financial Sector Reform In Africa: Ghana's Experience by Mahamudu Bawumia (31 August 2010).
* "The Determination of Bank Interest Spreads in Ghana: An Empirical Analysis of Panel Data" with Martin Ofori and Franklin Belnye, September 2005.
* "Developing a Composite Indicator of Economic Activity in Ghana", with Benjamin Amoah, Bank of Ghana Working Paper, February 2004.
* "A Simple Vector Error Correction Forecasting Model for Ghana", with Joseph Atta-Mensah, Bank of Ghana Working Paper, August 2003.
* "Monetary Growth, Inflation and Exchange Rate Policy in Ghana" Research Department, Bank of Ghana, Journal of the West African Monetary Institute, 2003.
* "The Transmission Mechanism for Monetary Policy in Ghana", with Philip Abradu-Otoo, Bank of Ghana Policy Paper, August 2003.
* "The Determinants of Exchange Rates in Ghana", with Zakari Mumuni. Bank of Ghana Working Paper. March 2003.
* "The Feasibility of Monetary Union in West Africa". Mimeo. Economic Commission for Africa, November 2002.
* "Comparative Institutional Features of Different Common Central Banks", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Designing an Exchange Rate Mechanism for the West African Monetary Zone", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Explaining African Economic Growth Performance: The Case of Ghana", with Ernest Aryeetey and A. Fosu. Paper prepared for the African Economic Research Consortium. April 2001.
* "Assessing the effectiveness of Intervention on the Foreign Exchange Market in Ghana". Research Department, Bank of Ghana, February 2000.
* "A Review of the Literature of the Impact of Financial Sector Liberalisation on the Poor", with Dr E.K.Y. Addison and Maxwell Opoku Afari, Research Department, Bank of Ghana, August 2000.
* "Financial Markets in Africa. Issues and Challenges for Research," with Professor Ernest Aryeetey, ISSER. October 2000 AERC .
* "Currency Substitution and Money Demand in Ghana: A Cointegration Analysis". Research Department, Bank of Ghana, November 2000.
* "Why the Apparent Rush to Market Reform?" Journal of Economics, 1999.
* "The Sequencing of Fiscal Reform during Structural Adjustment. Lessons from Ghana, Uganda, and Zimbabwe", Comparative Economic Studies, Vol. XXXVIII No.2/3 Summer-Fall 1996.
* "A Closer Look at The Distributional Impact of Ghana’s Structural Adjustment Program (1983–1992). Journal of Modern African Studies. Vol.36 No.1, March 1998.
* "Estimating the Aggregate Values of Human Capital in Sub- Saharan Africa", co-authored with Samuel A.Laryea. Review of Human Factor Studies. Vol. III No.1. June 1997.
* "Africa, the Challenge of Development". Book Chapter in Stephen. Gardner's Comparative Economic Systems, Dryden 1999.
== Iŋa n pɔsɛ tunsɛba (initiatives) ==
* Mobile Money Interoperability
* National Identification System (Ghana Card)
* National Health Insurance App
* Digitisation of the National Lotteries Authority
* Digitsed Procurement Platform for the Public Procurement Authority
* Digitized motor insurance database
* Ghana.Gov (Platform to allow MMDAs to offer digitized services to citizens from a single portal)
* E-Pharmacy and Telehealth Services App
* Electrical Buses official launch
== Na'asegɔ duma (Scholarships and awards) ==
* 2007 — Fellow of the Chartered Institute of Bankers (FCIB).
* 2000 — Who Is Who Among America's Teachers? – Baylor University.
* 1999 — Young Researcher Award: Baylor University, Texas, USA.
* 1995–1999 — President's Research Fellowship: Ph.D. Simon Fraser University.
* 1991–1995 — 4 Graduate Fellowships: Ph.D. Simon Fraser University, Canada.
* 1986 Sir Alan Peacock Prize. Best Economics Student, Department of Economics, University of Buckingham, United Kingdom.
* June 2019, Dr. Bawumia was adjudged Digital Leader of the Year at the 9th Ghana Information Technology & Telecom Awards (GITTA)
== Viisegɔ lɔgerɔ (References) ==
iki8m1bhug7auwu7p2v32n34dtfc2a4
18205
18204
2025-07-02T13:24:22Z
Akolpoka
244
Added reference
18205
wikitext
text/x-wiki
Mahamudu Bawumia de la Gaana gɔmena nalɛgera la tiŋasuka banki tuntuna kɛka, se'em n tum dɛna Gɔmena zuudaana podɔla kɛka buyopɔi puan n de Ko'oro 7, 2017 ta paɛ Ko'oro 7, 2025 bo Gɔmena zuudaana Nana Akufo-Addo.<ref>{{Cite web|date=2017-01-07|title=Ghana’s New President, Vice President Peacefully Sworn In|url=https://www.ghanastar.com/stories/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/|access-date=2025-06-30|website=GhanaStar|language=en-US}}</ref><ref>https://www.ghanastar.com/news/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/bawumia-cuts-sod-for-ghana-armed-forces-inner-roads-construction.html</ref><ref>https://dailyguidenetwork.com/barracks-roads-reconstruction-begins/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-s-govt-has-track-record-for-fixing-problems-we-will-overcome-covid-challenges-bawumia.html</ref><ref>https://www.peacefmonline.com/pages/local/news/202201/459347.php</ref><ref>http://citifmonline.com/2016/12/11/samira-bawumia-laud-ghanaians-for-voting-npp/</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/1/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Ka yuum kelum ze'ele mɛ dɛna Awɔbegɔ Paati Kuka zuudaana podɔla nalɛgera n de 2012 voteŋo katɛ la <ref>{{Cite web |url=https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241012215629/https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |url-status=dead }}</ref>gee yuum kelum ze'ele dɛna mina nini n nyɛ bii n de podɔla bo suseba n de 2012/2013 Kuka zuudaana voteŋo suseba, sɛka n yuum kɛlegum ba n yuum wi ti John Mahama n de mina n di mi'a n boi voteŋo la.<ref>https://ghananewsagency.org/politics/dr-bawumia-provides-evidence-at-supreme-court-hearing--59019</ref><ref>{{Cite web |url=http://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2020-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200202105234/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |url-status=dead }}</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref> <ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref> . Eŋa n yuum tari la PhD n boi "economics" ze'ele Simon Fraser yunivɛsiti.
== Pɔsega vom la sukuu yɛla ==
A de la Mampruŋa.
Ba yuum dɔgɛ Bawimia la Tamale, Gaana Alhaji Mumuni Bawumia la Hajia Mariama Bawumia n dɔgɛ e. Eŋa de pia la buyi zuo, ka sɔ dɔgebɔ puan n de pia la anii gee kelum dɛna buyi zuo ka ma dɔgebɔ puan n de kɔma anuu.<ref>https://web.archive.org/web/20210913155259/https://www.moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/person.php?ID=1188</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231116133232/https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |url-status=dead }}</ref>
Mahamudu Bawumia kiŋɛ ka sukuu LA Sakasaka piramiri Sukuu n boi Tamale <ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-surprises-primary-school-teacher-who-transformed-his-life-954595</ref>gee yuum nyɛ yɔ'ɔ kiŋɛ Tamale Sɛkɛndiri Sukuu n de 1975. Ka n yuum ta ba'asɛ Tamalɛ Sɛkɛndiri Sukuu la pooren, ka yuum kiŋɛ la "United Kingdom", bilam ti ka ta zamesɛ banki tuuma nyaa nyɛ " Chartered Institute of Bankers Diploma ( ACIB). Ka yuum de la zuudaana n boi Gaana "united nations" sukuu kɔma tigere (GUNSA) n de 1981.Ka yuum nyɛ la wia deo degree ba tɛɛsi puan n boi "Economics" n boi Buckingham yunivɛsiti n de 1987.
Ka yuum le nyɛ la master's degree economics puan n boi Lincoln College, Oxford, gee yuum nyɛ ka PhD economics puan n boi Vancouver, British Columbia, Canada in de 1995 puan <ref>https://www.sfu.ca/sfunews/stories/2016/sfu-alumnus-to-serve-ghana-as-vice-president.html</ref>Ka zi'isi ti a yuum kɔ'ɔm mina kankaŋi de la "macroeconomics, international economics, development economics la monetary policy". Ka tari gɔnsaasi zo'e zo'e.
== A tuuma yɛla ==
{| class="wikitable"
|
|This section of a biography of a living person '''needs additional citations for verification'''. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced '''must be removed immediately''' from the article and its talk page, especially if potentially libelous.
<small>''Find sources:'' "Mahamudu Bawumia" – news '''·''' newspapers '''·''' books '''·''' scholar '''·''' JSTOR</small> ''(January 2023) (<small>Learn how and when to remove this message</small>)''
|}
Ze'ele 1988 ta paɛ 1990, Bawumia yuum tuni mɛ dɛna pa'ala n boi ligeri yɛla "economics" la international ligeri tuuma n boi Emile Woolf Kɔlegi n de ligeri bisega n boi London, England. Ka yuum kelum tuna mɛ dɛna "intern" n boi viisegɔ weeleŋo n de tiŋasuka ligeri yɛla n boi Washington, D.C. Bawumia yuum kelum tuna mɛ ze'ele bo nɛresɛba n ki'iri n boi African timmaalegɔ banki n boi Zimbabwe. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
1996 ta paɛ 2000 puan, Bawumia yuum tum mɛ dɛna "professor of economics n boi Hankamer koosego sukuu n boi Baylor yunivɛsiti n boi Waco, Texas, USA, bilam ti ka to'e ka viisegɔ biilum bo'olum n de 1998. Ba yuum kaalɛ e pa'asɛ la " ani n de ani pa'asɛ America's pa'aleba" n de 1999. Ka yuum kelum dikɛ la gɔnɔ tuyi niɛ peelemi n de ligeri yɛla la tiŋa maalegɔ. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
Bawumia yuum lebe Gaana na la 2000 ti a tuna dɛna economist " n boi Gaana bankin. Ka isege saazuo ze'ele la economist bunkɛka ta dɛna zuudaana n boi weeleŋo la puan gee pooren ti ka nyaa tuna dɛna podɔla kireki bo banki la Gɔmena. Zuudaana John Kufuor e yuum loe ka ti ka dɛna zuudaana n boi Gaana banki n de Siibenya'aŋa 2006. <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-thanks-president-kufuor-after-historic-flagbearership-race-victory/</ref>
Gaana banki la puan, Bawumia
. Yuum tum mɛ dɛna ligeri tuuma la ligeri ze'elego weeleŋo, ka yuum lagum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba maalɛ gee biŋe ti ligeri sige tiŋa puti'ira tuuma bala n kɔ'ɔm kiŋɛ niŋa ta suŋɛ ligeri yɛla la ligeri yɛla tuntuneba kɔmatii n boi Gaana bankin. Ligeri sika maasegɔ tuuma wa yuum maasum ti ligeri sika wa sige tiŋa ze'ele la hali ta gaŋɛ 49% in de 2000 ta paara 10.2% 2007 bɔba sa. (Pa'alɛ ti gee ti kaam ligeri yuum ta iŋɛ pakerɛ n de 2007/2008) gee me yuum kelum gu'ura ligeri yɛla teeseŋo suŋa
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yuum biŋe ka n boi maalegɔ la tuŋa yɛla magesɛ wuu ba gu bii saam suŋerɛ mageseŋa yɛla la, la banki yɛla la yu'urɛ puan ta paɛ de'eŋo kɛleŋerɛ. Dina yuum iŋɛ mɛ yɛsera la kirɛditi pa'asegɔ zo'e zo'e n boi n sɔi n miŋa weeleŋo ze'ele 12.5% GDP n de 2001 ta paɛ 28.5% GDP 2008 bɔba.
. Gaarum Gaana banki duma yɛm la baŋerɛ sɔsega tigere duma gee yuum bɔna Gɔmena tigere sɛka n sɔseri la World banki la "International Monetary Fund" ze'ele 2001 sa doose la HIPC lq PRGF. kɔ'ɔm dɛna sɛla n ta'asɛ iŋɛ sɔsekuna wa puan, Gaana wuu 2007 yuum nyaŋɛ ba'asɛ ba miŋa ma'a n boi IMF suŋerɛ la.
. Yuum tum mɛ wuu Gɔmena yɛm bii baŋerɛ sɔsega tigere n boi HIPC Paris tigera la Sɔsega ba'asegɔ beene bii ki'ileŋa. Gaana yuum ba'asɛ ka HIPC yɛla bii suŋerɛ suŋa suŋa la sanɛ n ba'am pakɛ suŋa ta pɔra la $4 billion.
. Yuum pa'asɛ la Gɔmena tigere ti ba sɔsɛ "millennium Challenge Account Compact" la US Gɔmena la. MCA la yuum lebese zo'e mɛ yelemɛŋerɛ tuuma, magesɛ wuu George Bus sore zuo.
. Yuum dɛna la gɔbega yɛm bii baŋerɛ tigere n boi "deregulation" n boi Gaana petiroli weeleŋo. Ka n yuum de kuka zuudaana n boi ligeri da'a kɔmatii la, eŋa n yuum sum ti a mina sɔa bii fɔla ti ka wan zumesera "solemitiŋa ligeri da'a la sanɛ US$750 miiliya, dina de la sugunnuurɛ bunaasi gaŋɛ basɛ ni.
. Yuum pa'asɛ la tigere si'a n maalɛ gee tee tari siira suŋa suŋa na la.
Dɔla la tuundina wa puan, tu yuum kɔ'ɔm bisɛ ti siiri la tari paŋa mɛ. Ligeri biŋere me yuum kɔ'ɔm kina biŋera mɛ n boi Gaana bankin n de ligeri maalegɔ sanɛ.
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka e maali gee biŋera e-zwich pɛgera bibesi bo banki duma woo, biŋere la pemesego kɔmpini la timbibesi banki duma, bɔ'ɔra " interoperability " kaara ligeri weeleŋo yima yima.
. Eŋa e yuum de "deputy" Gɔmena n sɔi lagefɔ yɛla suŋa suŋa, yuum nyɛ sum n boi banki la puan.
. Wuu Eŋa e yuum de deputy Gɔmena LA, Bawumia e yuum tum n boi Gaana banki duma zo'e zo'e, Gaana international banki (UK), Ghana Telecom, Revenue Agencies Governing Board, Social security and National Insurance Trust.
Gi'i 2008 voteŋo la pooren, Bawumia yuum zagesɛ mɛ ti a dɛna "deputy" Gɔmena n boi Gaana banki la.
== 2008 loosego ==
Mahamudu Bawumia yuum de la Awɔbegɔ paati nɛra nalɛgera n de 2008 voteŋo la, Nana Akufu-Addo.<ref>{{Cite web |url=https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241202133140/https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |url-status=dead }}</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/politics/2014/October-23rd/bawumia-confirmed-as-running-mate-to-akufo-addo.php</ref> <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-reveals-nanas-secret/</ref> Ti Awɔbegɔ paati la yuum pa'asɛ ka tɔtɛ ka ka voteba la puan dikɛ ta makera la 2004 n boi saazuo tinsi sita la pɔɔsin, n boi wia voteŋo la pooren bii buyi voteŋo la puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
== 2008-2011 loosego ==
Bawumia yuum tuni mɛ dɛna mina e sogeseri yɛla bii daaŋɔ n boi "economic commission of Africa" ze'ele Gunfuko ta paɛ Kilinkiiŋa 2009. Dawaleŋa ta paara Fɔɔ 2009 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina n eeri kaara bɔ'ɔra suŋerɛ n boi British Columbia Liu tiŋasuka yunivɛsiti bo Global zamesegɔ la UBC zim tuuma puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Fɔɔ 2009 puan, ba yuum loe ka mɛ ti ka dɛna podɔla bo international zo'ore tiŋasuka (IGC), viisegɔ weeleŋo bɔba e tɔkɛ la London ligeri la political science sukuu la Oxford yunivɛsiti sɛka n bo'ori ka'aŋɔ n boi ligeri zo'ore bo Gɔmena la tinsi'a n maali la, gee me kelum tuna mɛ dɛna IGC tigere nɛra bo Sierra Leone.
Ka le tum mɛ dɛna ka'ana bo tiŋasuka banki e boi Sierra Leone n boi lagesegɔ asi'a n malum le lagena zi'isi bo banki la la ka ligeri yɛla tuuma.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Fɔɔ 2009 la Fɔɔ 2010 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina e de kiima n boi viisegɔ weeleŋo bo Africa ligeri zamesegɔ n boi ligeri weeleŋo, Oxford yunivɛsiti. Ko'oro 2011 puan, ba yuum loe Bawumia mɛ ti a ze'ele bo ba kɔrumkɔrum la na'arɛ bo ba African maalegɔ banki n boi Zimbabwe n de African timmaalegɔ banki.
Ka yuum tum mɛ n boi tuunɛ wa puan gura ba e yuum ta le malum loe e ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo n de Awɔbegɔ paati bo Gaana 2012 zuudaana voteŋo la.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
== 2012 loosego ==
Ba yuum le malum loe Bawumia mɛ ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo bo 2012 voteŋo katɛ la n de Kilinkiiŋa 2012.<ref>https://www.newsghana.com.gh/nana-addo-chooses-running-mate-sets-to-shock-party-with-bawumia-tomorrow/</ref>
Paati la di mi'isi la kugesi pia n boi Saazuo tiŋa bɔba ta pa'asɛ Yendi, Walewale, Yagaba-Kubore, Bunkputugu, Bimbilla, Chereponi, Kpandai, Tatale,-Sanguli, Tolon lq Zabzugu. Ba yuum le di mi'a mɛ n boi Nabdam la Talensi so'olum n boi Upper East tiŋa. Za'a waabi, Nana Akufo-Addo la Bawumia koŋe ba zuudaana voteŋo bo la John Dramani Mahama.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citation_needed</ref>
== 2016 loosego ==
Nana Akufo-Addo e yuum loe Bawumia ti ka dɛna a podɔla n de 2016 kuka zuudaana voteŋo la.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-chooses-top-notch-bawumia-as-running-mate.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231120105616/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |url-status=dead }}</ref>
== 2024 Loosego ==
Azuma daarɛ, Siibedaa 16 2023, Bawumia yuum saŋɛ la ka loosego gɔŋɔ ti a ze'ele lɛgɛ n boi Awɔbegɔ paati kuka zuudaana "primaries"<ref>https://3news.com/mammoth-crowd-escorts-bawumia-to-file-his-nomination/</ref>
La n yuum pa'asɛ zuudaana "primaries la puan la, Bawumia la ta loe la pia zuo ba n yuum ta votum ti ba loose nɛreba banuu n wan ze'ele lɛgɛ na'am la pooren bo ki'i loosego nalɛgera bo Awɔbegɔ paati n de 2024 voteŋo la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/07/npp-flagbearer-balloting-held-ken-agyapong-picks-number-1-bawumia-10/</ref>
Salurego 26 2023 puan, Bawumia yuum di mi'a bunkatɛ ba loosereba " Congress " Awɔbegɔ paati voteŋo la puan ti ba yuum nyɛ 68% gaŋɛ nalɛgereba bawai duma la pa'asegɔ la puan ta pa'asɛ paati la za'a tiŋa wa zuo loosereba "Congress" ti ba votum bo ba nalɛgera la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/08/bawumia-tops-npp-super-delegates-conference-ken-agyapong-qualifies-for-november-primaries/</ref>
Ba yuum votum bo Bawumia ti a bɔna la ba niŋa n boi Awɔbegɔ paati la puan n de 2024 voteŋo la dɛna ba paati la na'arɛ. Bawumia yuum di mi'a mɛ e boi Awɔbegɔ paati "primaries" la la 61.43% yɛsera voteŋo la za'a ti ba votum la puan, la yuum iŋɛ la Tigerɛ 4 2023 n de so'olum duma 276 kɔ'ɔm yese tiŋa la za'a la paati la yizuo za'a, Asylum Down, Accra.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/bawumia-wins-npp-presidential-primary-with-61-43-of-total-valid-votes-cast.html</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/npp-presidential-primary-live-updates-of-results.html</ref><ref>https://citinewsroom.com/2023/11/npp-presidential-primary-results-so-far/</ref>
Atalaata daarɛ puan, Naakɛ'ɛsega 2024, Bawumia yuum niɛ la Dr. Matthew Opoku Prempeh ti ka dɛna ka podɔla bo 2024 votum katɛ la.<ref>https://www.myjoyonline.com/npp-unveils-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate-today/#google_vignette</ref><ref>https://citinewsroom.com/2024/07/napo-to-be-officially-outdoored-as-bawumias-running-mate-in-kumasi-today/</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/playback-npp-unveiled-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate/</ref><ref>https://www.adomonline.com/napo-finally-uneviled-as-npp-running-mate-video/</ref> Yele la yuum iŋɛ la Jubilee paki n boi Kumasi.<ref>https://bawumia.com/news/vice-president-bawumia-officially-unveils-running-mate/</ref><ref>https://3news.com/news/unveiling-of-napo-as-bawumias-running-mate-npp-supporters-throng-jubilee-park-in-kumasi/</ref>
Sapɔɔlegɔ 8 2024 puan, Bawumia yuum lui mɛ dee gee bo John Mahama n boi lasebaya ka ki'a zi'an.<ref>https://citinewsroom.com/2024/12/bawumia-concedes-defeat-congratulates-mahama/</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mahamudu_Bawumia#cite_note-45</ref>
== A miŋa vom yɛla ==
Bawumia yuum di la Samira Bawumia gee ti ba tara kɔma anaasi.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref> Ka de mina e pa'asɛ Mabia (Mossi-Dagbon) nɛreba la puan, puta lɔgeyiŋɔ la Thomas Sankara, Alhassane Ouattara, Haruna Iddrisu, la basɛba. <ref>https://www.researchgate.net/publication/342391962</ref> Ka de la maalam.<ref>https://www.modernghana.com/news/1271502/bawumia-is-a-religious-prostitute-he-cannot-be.html</ref> Yaa Naa Mahamudu Bila e yuum sigɛ ka yu'urɛ Bawumia la, Dagbon tiŋa Naba mina e yuum tum bo ba ze'ele 1948 ta paɛ 1953.<ref>https://thecustodianghonline.com/2022/08/ya-naa-mahamadu-abdulai-named-me-after-him-bawumia/</ref> Yu'urɛ Bawumia la vuurɛ de la "Ba wum ya" n boi Dagbanli la Gmampruli yetɔgum pɔɔsin.
== Nɛreba suŋerɛ tuuma (Philanthropy) ==
Kuka zuudaana podɔla la kɔ'ɔm mina la tuuma yɛla buuri buuri.
Fɔɔ 2020 puan, ka yuum kɔ'ɔm maalɛ la yɔɔma masalaki bunkatɛ ti ba mɛa ka gee kelum maalɛ ka ti nɛresɛba e ze'ele Bono East bɔba ti ba kina pu'usera.<ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-commissions-Utra-modern-Mosque-Complex-for-Prang-Muslim-Community-1082455</ref> Dr. Bawumia yuum pɔsɛ la Siibenya'aŋa yuum dina nuu puan yuum ta maalɛ hali sɔlesi e gani ɛka ayoobi bo Kumasi tiŋasuka masalaki.<ref>https://www.modernghana.com/news/1013572/bawumia-settles-56years-of-accumulated-debt-renov.html</ref>
Sakutega 2021 puan, Bawumia yuum zusɛ la GHS 1500 nambɔɔsi zo'e zo'e bo Psalm Adjeteyfio ti ka bisera ka yire la la ka lɔgerɔ.<ref>https://citinewsroom.com/2021/09/henry-quartey-pledges-ghs1500-monthly-stipend-to-psalm-adjeteyfio/</ref> Siibedaa 2022 puan, Dr. Bawumia yuum bo la la lagefɔ n de GHS 20,000.00 bo taxi dɔleba mina n yuum tari lageri n de GHS 8,400 ti ka pi'e tari lebe ta bo ka duma.<ref>https://citinewsroom.com/2022/05/bawumia-gives-gh%c2%a220000-to-taxi-driver-who-returned-missing-gh%c2%a28400/</ref> Fɔɔ 2021 puan, Dr. Bawumia yuum iŋɛ la ka yuumpinuu la ayoobi dɔgum daarɛ eŋa la Weija Keprosarium.<ref>https://www.gbcghanaonline.com/general/vice-president-dr-bawumia-celebrates-58th-birthday-with-inmates-of-weija-leprosarium/2021/</ref> Fɔɔ 2022 puan, ka yuum de'em la ka dɔgum daarɛ la kinkolɔra tibegɔ ze'ele Weija Kinkolɔra tibeberiba <ref>https://www.gbcghanaonline.com/uncategorized/vice-president-dr-bawumia-marks-59th-birthday-at-home-with-cured-lepers/2022/</ref> gee ti Fɔɔ 2023, ka yuum de'em la ka yuumpiyoobi dɔgum daarɛ la kiibesi n boi Kumasi kɔma yire.<ref>https://www.classfmonline.com/news/general/Bawumia-celebrates-60th-birthday-with-orphans-at-Kumasi-Children-s-Home-46049</ref>
== A tuuma yɛla asi'a ==
Tiŋa wa zuo alagesɛ taaba tuna bo timmaalegɛ suŋerɛ gɔnɔ puan, gee me kelum dɛna mina n pa'asɛ "Board of Directors" ( ze'ele 2017 sa)<ref>http://www.data4sdgs.org/Board</ref>
== A gulesegɔ tuuma yɛla (selected works) ==
* Monetary Policy And Financial Sector Reform In Africa: Ghana's Experience by Mahamudu Bawumia (31 August 2010).
* "The Determination of Bank Interest Spreads in Ghana: An Empirical Analysis of Panel Data" with Martin Ofori and Franklin Belnye, September 2005.
* "Developing a Composite Indicator of Economic Activity in Ghana", with Benjamin Amoah, Bank of Ghana Working Paper, February 2004.
* "A Simple Vector Error Correction Forecasting Model for Ghana", with Joseph Atta-Mensah, Bank of Ghana Working Paper, August 2003.
* "Monetary Growth, Inflation and Exchange Rate Policy in Ghana" Research Department, Bank of Ghana, Journal of the West African Monetary Institute, 2003.
* "The Transmission Mechanism for Monetary Policy in Ghana", with Philip Abradu-Otoo, Bank of Ghana Policy Paper, August 2003.
* "The Determinants of Exchange Rates in Ghana", with Zakari Mumuni. Bank of Ghana Working Paper. March 2003.
* "The Feasibility of Monetary Union in West Africa". Mimeo. Economic Commission for Africa, November 2002.
* "Comparative Institutional Features of Different Common Central Banks", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Designing an Exchange Rate Mechanism for the West African Monetary Zone", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Explaining African Economic Growth Performance: The Case of Ghana", with Ernest Aryeetey and A. Fosu. Paper prepared for the African Economic Research Consortium. April 2001.
* "Assessing the effectiveness of Intervention on the Foreign Exchange Market in Ghana". Research Department, Bank of Ghana, February 2000.
* "A Review of the Literature of the Impact of Financial Sector Liberalisation on the Poor", with Dr E.K.Y. Addison and Maxwell Opoku Afari, Research Department, Bank of Ghana, August 2000.
* "Financial Markets in Africa. Issues and Challenges for Research," with Professor Ernest Aryeetey, ISSER. October 2000 AERC .
* "Currency Substitution and Money Demand in Ghana: A Cointegration Analysis". Research Department, Bank of Ghana, November 2000.
* "Why the Apparent Rush to Market Reform?" Journal of Economics, 1999.
* "The Sequencing of Fiscal Reform during Structural Adjustment. Lessons from Ghana, Uganda, and Zimbabwe", Comparative Economic Studies, Vol. XXXVIII No.2/3 Summer-Fall 1996.
* "A Closer Look at The Distributional Impact of Ghana’s Structural Adjustment Program (1983–1992). Journal of Modern African Studies. Vol.36 No.1, March 1998.
* "Estimating the Aggregate Values of Human Capital in Sub- Saharan Africa", co-authored with Samuel A.Laryea. Review of Human Factor Studies. Vol. III No.1. June 1997.
* "Africa, the Challenge of Development". Book Chapter in Stephen. Gardner's Comparative Economic Systems, Dryden 1999.
== Iŋa n pɔsɛ tunsɛba (initiatives) ==
* Mobile Money Interoperability
* National Identification System (Ghana Card)
* National Health Insurance App
* Digitisation of the National Lotteries Authority
* Digitsed Procurement Platform for the Public Procurement Authority
* Digitized motor insurance database
* Ghana.Gov (Platform to allow MMDAs to offer digitized services to citizens from a single portal)
* E-Pharmacy and Telehealth Services App
* Electrical Buses official launch
== Na'asegɔ duma (Scholarships and awards) ==
* 2007 — Fellow of the Chartered Institute of Bankers (FCIB).
* 2000 — Who Is Who Among America's Teachers? – Baylor University.
* 1999 — Young Researcher Award: Baylor University, Texas, USA.
* 1995–1999 — President's Research Fellowship: Ph.D. Simon Fraser University.
* 1991–1995 — 4 Graduate Fellowships: Ph.D. Simon Fraser University, Canada.
* 1986 Sir Alan Peacock Prize. Best Economics Student, Department of Economics, University of Buckingham, United Kingdom.
* June 2019, Dr. Bawumia was adjudged Digital Leader of the Year at the 9th Ghana Information Technology & Telecom Awards (GITTA)
== Viisegɔ lɔgerɔ (References) ==
tp1g6mzoi9im5jjhrmum38y9xoc3voc
18207
18205
2025-07-02T13:25:10Z
Akolpoka
244
Added reference
18207
wikitext
text/x-wiki
Mahamudu Bawumia de la Gaana gɔmena nalɛgera la tiŋasuka banki tuntuna kɛka, se'em n tum dɛna Gɔmena zuudaana podɔla kɛka buyopɔi puan n de Ko'oro 7, 2017 ta paɛ Ko'oro 7, 2025 bo Gɔmena zuudaana Nana Akufo-Addo.<ref>{{Cite web|date=2017-01-07|title=Ghana’s New President, Vice President Peacefully Sworn In|url=https://www.ghanastar.com/stories/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/|access-date=2025-06-30|website=GhanaStar|language=en-US}}</ref><ref>https://www.ghanastar.com/news/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/bawumia-cuts-sod-for-ghana-armed-forces-inner-roads-construction.html</ref><ref>https://dailyguidenetwork.com/barracks-roads-reconstruction-begins/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-s-govt-has-track-record-for-fixing-problems-we-will-overcome-covid-challenges-bawumia.html</ref><ref>https://www.peacefmonline.com/pages/local/news/202201/459347.php</ref><ref>http://citifmonline.com/2016/12/11/samira-bawumia-laud-ghanaians-for-voting-npp/</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/1/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref><ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Ka yuum kelum ze'ele mɛ dɛna Awɔbegɔ Paati Kuka zuudaana podɔla nalɛgera n de 2012 voteŋo katɛ la <ref>{{Cite web |url=https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241012215629/https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |url-status=dead }}</ref>gee yuum kelum ze'ele dɛna mina nini n nyɛ bii n de podɔla bo suseba n de 2012/2013 Kuka zuudaana voteŋo suseba, sɛka n yuum kɛlegum ba n yuum wi ti John Mahama n de mina n di mi'a n boi voteŋo la.<ref>https://ghananewsagency.org/politics/dr-bawumia-provides-evidence-at-supreme-court-hearing--59019</ref><ref>{{Cite web |url=http://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2020-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200202105234/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |url-status=dead }}</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref> <ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref> . Eŋa n yuum tari la PhD n boi "economics" ze'ele Simon Fraser yunivɛsiti.
== Pɔsega vom la sukuu yɛla ==
A de la Mampruŋa.
Ba yuum dɔgɛ Bawimia la Tamale, Gaana Alhaji Mumuni Bawumia la Hajia Mariama Bawumia n dɔgɛ e. Eŋa de pia la buyi zuo, ka sɔ dɔgebɔ puan n de pia la anii gee kelum dɛna buyi zuo ka ma dɔgebɔ puan n de kɔma anuu.<ref>https://web.archive.org/web/20210913155259/https://www.moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/person.php?ID=1188</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231116133232/https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |url-status=dead }}</ref>
Mahamudu Bawumia kiŋɛ ka sukuu LA Sakasaka piramiri Sukuu n boi Tamale <ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-surprises-primary-school-teacher-who-transformed-his-life-954595</ref>gee yuum nyɛ yɔ'ɔ kiŋɛ Tamale Sɛkɛndiri Sukuu n de 1975. Ka n yuum ta ba'asɛ Tamalɛ Sɛkɛndiri Sukuu la pooren, ka yuum kiŋɛ la "United Kingdom", bilam ti ka ta zamesɛ banki tuuma nyaa nyɛ " Chartered Institute of Bankers Diploma ( ACIB). Ka yuum de la zuudaana n boi Gaana "united nations" sukuu kɔma tigere (GUNSA) n de 1981.Ka yuum nyɛ la wia deo degree ba tɛɛsi puan n boi "Economics" n boi Buckingham yunivɛsiti n de 1987.
Ka yuum le nyɛ la master's degree economics puan n boi Lincoln College, Oxford, gee yuum nyɛ ka PhD economics puan n boi Vancouver, British Columbia, Canada in de 1995 puan <ref>https://www.sfu.ca/sfunews/stories/2016/sfu-alumnus-to-serve-ghana-as-vice-president.html</ref>Ka zi'isi ti a yuum kɔ'ɔm mina kankaŋi de la "macroeconomics, international economics, development economics la monetary policy". Ka tari gɔnsaasi zo'e zo'e.
== A tuuma yɛla ==
{| class="wikitable"
|
|This section of a biography of a living person '''needs additional citations for verification'''. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced '''must be removed immediately''' from the article and its talk page, especially if potentially libelous.
<small>''Find sources:'' "Mahamudu Bawumia" – news '''·''' newspapers '''·''' books '''·''' scholar '''·''' JSTOR</small> ''(January 2023) (<small>Learn how and when to remove this message</small>)''
|}
Ze'ele 1988 ta paɛ 1990, Bawumia yuum tuni mɛ dɛna pa'ala n boi ligeri yɛla "economics" la international ligeri tuuma n boi Emile Woolf Kɔlegi n de ligeri bisega n boi London, England. Ka yuum kelum tuna mɛ dɛna "intern" n boi viisegɔ weeleŋo n de tiŋasuka ligeri yɛla n boi Washington, D.C. Bawumia yuum kelum tuna mɛ ze'ele bo nɛresɛba n ki'iri n boi African timmaalegɔ banki n boi Zimbabwe. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
1996 ta paɛ 2000 puan, Bawumia yuum tum mɛ dɛna "professor of economics n boi Hankamer koosego sukuu n boi Baylor yunivɛsiti n boi Waco, Texas, USA, bilam ti ka to'e ka viisegɔ biilum bo'olum n de 1998. Ba yuum kaalɛ e pa'asɛ la " ani n de ani pa'asɛ America's pa'aleba" n de 1999. Ka yuum kelum dikɛ la gɔnɔ tuyi niɛ peelemi n de ligeri yɛla la tiŋa maalegɔ. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
Bawumia yuum lebe Gaana na la 2000 ti a tuna dɛna economist " n boi Gaana bankin. Ka isege saazuo ze'ele la economist bunkɛka ta dɛna zuudaana n boi weeleŋo la puan gee pooren ti ka nyaa tuna dɛna podɔla kireki bo banki la Gɔmena. Zuudaana John Kufuor e yuum loe ka ti ka dɛna zuudaana n boi Gaana banki n de Siibenya'aŋa 2006. <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-thanks-president-kufuor-after-historic-flagbearership-race-victory/</ref>
Gaana banki la puan, Bawumia
. Yuum tum mɛ dɛna ligeri tuuma la ligeri ze'elego weeleŋo, ka yuum lagum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba maalɛ gee biŋe ti ligeri sige tiŋa puti'ira tuuma bala n kɔ'ɔm kiŋɛ niŋa ta suŋɛ ligeri yɛla la ligeri yɛla tuntuneba kɔmatii n boi Gaana bankin. Ligeri sika maasegɔ tuuma wa yuum maasum ti ligeri sika wa sige tiŋa ze'ele la hali ta gaŋɛ 49% in de 2000 ta paara 10.2% 2007 bɔba sa. (Pa'alɛ ti gee ti kaam ligeri yuum ta iŋɛ pakerɛ n de 2007/2008) gee me yuum kelum gu'ura ligeri yɛla teeseŋo suŋa
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yuum biŋe ka n boi maalegɔ la tuŋa yɛla magesɛ wuu ba gu bii saam suŋerɛ mageseŋa yɛla la, la banki yɛla la yu'urɛ puan ta paɛ de'eŋo kɛleŋerɛ. Dina yuum iŋɛ mɛ yɛsera la kirɛditi pa'asegɔ zo'e zo'e n boi n sɔi n miŋa weeleŋo ze'ele 12.5% GDP n de 2001 ta paɛ 28.5% GDP 2008 bɔba.
. Gaarum Gaana banki duma yɛm la baŋerɛ sɔsega tigere duma gee yuum bɔna Gɔmena tigere sɛka n sɔseri la World banki la "International Monetary Fund" ze'ele 2001 sa doose la HIPC lq PRGF. kɔ'ɔm dɛna sɛla n ta'asɛ iŋɛ sɔsekuna wa puan, Gaana wuu 2007 yuum nyaŋɛ ba'asɛ ba miŋa ma'a n boi IMF suŋerɛ la.
. Yuum tum mɛ wuu Gɔmena yɛm bii baŋerɛ sɔsega tigere n boi HIPC Paris tigera la Sɔsega ba'asegɔ beene bii ki'ileŋa. Gaana yuum ba'asɛ ka HIPC yɛla bii suŋerɛ suŋa suŋa la sanɛ n ba'am pakɛ suŋa ta pɔra la $4 billion.
. Yuum pa'asɛ la Gɔmena tigere ti ba sɔsɛ "millennium Challenge Account Compact" la US Gɔmena la. MCA la yuum lebese zo'e mɛ yelemɛŋerɛ tuuma, magesɛ wuu George Bus sore zuo.
. Yuum dɛna la gɔbega yɛm bii baŋerɛ tigere n boi "deregulation" n boi Gaana petiroli weeleŋo. Ka n yuum de kuka zuudaana n boi ligeri da'a kɔmatii la, eŋa n yuum sum ti a mina sɔa bii fɔla ti ka wan zumesera "solemitiŋa ligeri da'a la sanɛ US$750 miiliya, dina de la sugunnuurɛ bunaasi gaŋɛ basɛ ni.
. Yuum pa'asɛ la tigere si'a n maalɛ gee tee tari siira suŋa suŋa na la.
Dɔla la tuundina wa puan, tu yuum kɔ'ɔm bisɛ ti siiri la tari paŋa mɛ. Ligeri biŋere me yuum kɔ'ɔm kina biŋera mɛ n boi Gaana bankin n de ligeri maalegɔ sanɛ.
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka e maali gee biŋera e-zwich pɛgera bibesi bo banki duma woo, biŋere la pemesego kɔmpini la timbibesi banki duma, bɔ'ɔra " interoperability " kaara ligeri weeleŋo yima yima.
. Eŋa e yuum de "deputy" Gɔmena n sɔi lagefɔ yɛla suŋa suŋa, yuum nyɛ sum n boi banki la puan.
. Wuu Eŋa e yuum de deputy Gɔmena LA, Bawumia e yuum tum n boi Gaana banki duma zo'e zo'e, Gaana international banki (UK), Ghana Telecom, Revenue Agencies Governing Board, Social security and National Insurance Trust.
Gi'i 2008 voteŋo la pooren, Bawumia yuum zagesɛ mɛ ti a dɛna "deputy" Gɔmena n boi Gaana banki la.
== 2008 loosego ==
Mahamudu Bawumia yuum de la Awɔbegɔ paati nɛra nalɛgera n de 2008 voteŋo la, Nana Akufu-Addo.<ref>{{Cite web |url=https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241202133140/https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |url-status=dead }}</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/politics/2014/October-23rd/bawumia-confirmed-as-running-mate-to-akufo-addo.php</ref> <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-reveals-nanas-secret/</ref> Ti Awɔbegɔ paati la yuum pa'asɛ ka tɔtɛ ka ka voteba la puan dikɛ ta makera la 2004 n boi saazuo tinsi sita la pɔɔsin, n boi wia voteŋo la pooren bii buyi voteŋo la puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
== 2008-2011 loosego ==
Bawumia yuum tuni mɛ dɛna mina e sogeseri yɛla bii daaŋɔ n boi "economic commission of Africa" ze'ele Gunfuko ta paɛ Kilinkiiŋa 2009. Dawaleŋa ta paara Fɔɔ 2009 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina n eeri kaara bɔ'ɔra suŋerɛ n boi British Columbia Liu tiŋasuka yunivɛsiti bo Global zamesegɔ la UBC zim tuuma puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Fɔɔ 2009 puan, ba yuum loe ka mɛ ti ka dɛna podɔla bo international zo'ore tiŋasuka (IGC), viisegɔ weeleŋo bɔba e tɔkɛ la London ligeri la political science sukuu la Oxford yunivɛsiti sɛka n bo'ori ka'aŋɔ n boi ligeri zo'ore bo Gɔmena la tinsi'a n maali la, gee me kelum tuna mɛ dɛna IGC tigere nɛra bo Sierra Leone.
Ka le tum mɛ dɛna ka'ana bo tiŋasuka banki e boi Sierra Leone n boi lagesegɔ asi'a n malum le lagena zi'isi bo banki la la ka ligeri yɛla tuuma.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Fɔɔ 2009 la Fɔɔ 2010 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina e de kiima n boi viisegɔ weeleŋo bo Africa ligeri zamesegɔ n boi ligeri weeleŋo, Oxford yunivɛsiti. Ko'oro 2011 puan, ba yuum loe Bawumia mɛ ti a ze'ele bo ba kɔrumkɔrum la na'arɛ bo ba African maalegɔ banki n boi Zimbabwe n de African timmaalegɔ banki.
Ka yuum tum mɛ n boi tuunɛ wa puan gura ba e yuum ta le malum loe e ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo n de Awɔbegɔ paati bo Gaana 2012 zuudaana voteŋo la.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
== 2012 loosego ==
Ba yuum le malum loe Bawumia mɛ ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo bo 2012 voteŋo katɛ la n de Kilinkiiŋa 2012.<ref>https://www.newsghana.com.gh/nana-addo-chooses-running-mate-sets-to-shock-party-with-bawumia-tomorrow/</ref>
Paati la di mi'isi la kugesi pia n boi Saazuo tiŋa bɔba ta pa'asɛ Yendi, Walewale, Yagaba-Kubore, Bunkputugu, Bimbilla, Chereponi, Kpandai, Tatale,-Sanguli, Tolon lq Zabzugu. Ba yuum le di mi'a mɛ n boi Nabdam la Talensi so'olum n boi Upper East tiŋa. Za'a waabi, Nana Akufo-Addo la Bawumia koŋe ba zuudaana voteŋo bo la John Dramani Mahama.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citation_needed</ref>
== 2016 loosego ==
Nana Akufo-Addo e yuum loe Bawumia ti ka dɛna a podɔla n de 2016 kuka zuudaana voteŋo la.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-chooses-top-notch-bawumia-as-running-mate.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231120105616/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |url-status=dead }}</ref>
== 2024 Loosego ==
Azuma daarɛ, Siibedaa 16 2023, Bawumia yuum saŋɛ la ka loosego gɔŋɔ ti a ze'ele lɛgɛ n boi Awɔbegɔ paati kuka zuudaana "primaries"<ref>https://3news.com/mammoth-crowd-escorts-bawumia-to-file-his-nomination/</ref>
La n yuum pa'asɛ zuudaana "primaries la puan la, Bawumia la ta loe la pia zuo ba n yuum ta votum ti ba loose nɛreba banuu n wan ze'ele lɛgɛ na'am la pooren bo ki'i loosego nalɛgera bo Awɔbegɔ paati n de 2024 voteŋo la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/07/npp-flagbearer-balloting-held-ken-agyapong-picks-number-1-bawumia-10/</ref>
Salurego 26 2023 puan, Bawumia yuum di mi'a bunkatɛ ba loosereba " Congress " Awɔbegɔ paati voteŋo la puan ti ba yuum nyɛ 68% gaŋɛ nalɛgereba bawai duma la pa'asegɔ la puan ta pa'asɛ paati la za'a tiŋa wa zuo loosereba "Congress" ti ba votum bo ba nalɛgera la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/08/bawumia-tops-npp-super-delegates-conference-ken-agyapong-qualifies-for-november-primaries/</ref>
Ba yuum votum bo Bawumia ti a bɔna la ba niŋa n boi Awɔbegɔ paati la puan n de 2024 voteŋo la dɛna ba paati la na'arɛ. Bawumia yuum di mi'a mɛ e boi Awɔbegɔ paati "primaries" la la 61.43% yɛsera voteŋo la za'a ti ba votum la puan, la yuum iŋɛ la Tigerɛ 4 2023 n de so'olum duma 276 kɔ'ɔm yese tiŋa la za'a la paati la yizuo za'a, Asylum Down, Accra.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/bawumia-wins-npp-presidential-primary-with-61-43-of-total-valid-votes-cast.html</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/npp-presidential-primary-live-updates-of-results.html</ref><ref>https://citinewsroom.com/2023/11/npp-presidential-primary-results-so-far/</ref>
Atalaata daarɛ puan, Naakɛ'ɛsega 2024, Bawumia yuum niɛ la Dr. Matthew Opoku Prempeh ti ka dɛna ka podɔla bo 2024 votum katɛ la.<ref>https://www.myjoyonline.com/npp-unveils-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate-today/#google_vignette</ref><ref>https://citinewsroom.com/2024/07/napo-to-be-officially-outdoored-as-bawumias-running-mate-in-kumasi-today/</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/playback-npp-unveiled-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate/</ref><ref>https://www.adomonline.com/napo-finally-uneviled-as-npp-running-mate-video/</ref> Yele la yuum iŋɛ la Jubilee paki n boi Kumasi.<ref>https://bawumia.com/news/vice-president-bawumia-officially-unveils-running-mate/</ref><ref>https://3news.com/news/unveiling-of-napo-as-bawumias-running-mate-npp-supporters-throng-jubilee-park-in-kumasi/</ref>
Sapɔɔlegɔ 8 2024 puan, Bawumia yuum lui mɛ dee gee bo John Mahama n boi lasebaya ka ki'a zi'an.<ref>https://citinewsroom.com/2024/12/bawumia-concedes-defeat-congratulates-mahama/</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mahamudu_Bawumia#cite_note-45</ref>
== A miŋa vom yɛla ==
Bawumia yuum di la Samira Bawumia gee ti ba tara kɔma anaasi.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref> Ka de mina e pa'asɛ Mabia (Mossi-Dagbon) nɛreba la puan, puta lɔgeyiŋɔ la Thomas Sankara, Alhassane Ouattara, Haruna Iddrisu, la basɛba. <ref>https://www.researchgate.net/publication/342391962</ref> Ka de la maalam.<ref>https://www.modernghana.com/news/1271502/bawumia-is-a-religious-prostitute-he-cannot-be.html</ref> Yaa Naa Mahamudu Bila e yuum sigɛ ka yu'urɛ Bawumia la, Dagbon tiŋa Naba mina e yuum tum bo ba ze'ele 1948 ta paɛ 1953.<ref>https://thecustodianghonline.com/2022/08/ya-naa-mahamadu-abdulai-named-me-after-him-bawumia/</ref> Yu'urɛ Bawumia la vuurɛ de la "Ba wum ya" n boi Dagbanli la Gmampruli yetɔgum pɔɔsin.
== Nɛreba suŋerɛ tuuma (Philanthropy) ==
Kuka zuudaana podɔla la kɔ'ɔm mina la tuuma yɛla buuri buuri.
Fɔɔ 2020 puan, ka yuum kɔ'ɔm maalɛ la yɔɔma masalaki bunkatɛ ti ba mɛa ka gee kelum maalɛ ka ti nɛresɛba e ze'ele Bono East bɔba ti ba kina pu'usera.<ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-commissions-Utra-modern-Mosque-Complex-for-Prang-Muslim-Community-1082455</ref> Dr. Bawumia yuum pɔsɛ la Siibenya'aŋa yuum dina nuu puan yuum ta maalɛ hali sɔlesi e gani ɛka ayoobi bo Kumasi tiŋasuka masalaki.<ref>https://www.modernghana.com/news/1013572/bawumia-settles-56years-of-accumulated-debt-renov.html</ref>
Sakutega 2021 puan, Bawumia yuum zusɛ la GHS 1500 nambɔɔsi zo'e zo'e bo Psalm Adjeteyfio ti ka bisera ka yire la la ka lɔgerɔ.<ref>https://citinewsroom.com/2021/09/henry-quartey-pledges-ghs1500-monthly-stipend-to-psalm-adjeteyfio/</ref> Siibedaa 2022 puan, Dr. Bawumia yuum bo la la lagefɔ n de GHS 20,000.00 bo taxi dɔleba mina n yuum tari lageri n de GHS 8,400 ti ka pi'e tari lebe ta bo ka duma.<ref>https://citinewsroom.com/2022/05/bawumia-gives-gh%c2%a220000-to-taxi-driver-who-returned-missing-gh%c2%a28400/</ref> Fɔɔ 2021 puan, Dr. Bawumia yuum iŋɛ la ka yuumpinuu la ayoobi dɔgum daarɛ eŋa la Weija Keprosarium.<ref>https://www.gbcghanaonline.com/general/vice-president-dr-bawumia-celebrates-58th-birthday-with-inmates-of-weija-leprosarium/2021/</ref> Fɔɔ 2022 puan, ka yuum de'em la ka dɔgum daarɛ la kinkolɔra tibegɔ ze'ele Weija Kinkolɔra tibeberiba <ref>https://www.gbcghanaonline.com/uncategorized/vice-president-dr-bawumia-marks-59th-birthday-at-home-with-cured-lepers/2022/</ref> gee ti Fɔɔ 2023, ka yuum de'em la ka yuumpiyoobi dɔgum daarɛ la kiibesi n boi Kumasi kɔma yire.<ref>https://www.classfmonline.com/news/general/Bawumia-celebrates-60th-birthday-with-orphans-at-Kumasi-Children-s-Home-46049</ref>
== A tuuma yɛla asi'a ==
Tiŋa wa zuo alagesɛ taaba tuna bo timmaalegɛ suŋerɛ gɔnɔ puan, gee me kelum dɛna mina n pa'asɛ "Board of Directors" ( ze'ele 2017 sa)<ref>http://www.data4sdgs.org/Board</ref>
== A gulesegɔ tuuma yɛla (selected works) ==
* Monetary Policy And Financial Sector Reform In Africa: Ghana's Experience by Mahamudu Bawumia (31 August 2010).
* "The Determination of Bank Interest Spreads in Ghana: An Empirical Analysis of Panel Data" with Martin Ofori and Franklin Belnye, September 2005.
* "Developing a Composite Indicator of Economic Activity in Ghana", with Benjamin Amoah, Bank of Ghana Working Paper, February 2004.
* "A Simple Vector Error Correction Forecasting Model for Ghana", with Joseph Atta-Mensah, Bank of Ghana Working Paper, August 2003.
* "Monetary Growth, Inflation and Exchange Rate Policy in Ghana" Research Department, Bank of Ghana, Journal of the West African Monetary Institute, 2003.
* "The Transmission Mechanism for Monetary Policy in Ghana", with Philip Abradu-Otoo, Bank of Ghana Policy Paper, August 2003.
* "The Determinants of Exchange Rates in Ghana", with Zakari Mumuni. Bank of Ghana Working Paper. March 2003.
* "The Feasibility of Monetary Union in West Africa". Mimeo. Economic Commission for Africa, November 2002.
* "Comparative Institutional Features of Different Common Central Banks", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Designing an Exchange Rate Mechanism for the West African Monetary Zone", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Explaining African Economic Growth Performance: The Case of Ghana", with Ernest Aryeetey and A. Fosu. Paper prepared for the African Economic Research Consortium. April 2001.
* "Assessing the effectiveness of Intervention on the Foreign Exchange Market in Ghana". Research Department, Bank of Ghana, February 2000.
* "A Review of the Literature of the Impact of Financial Sector Liberalisation on the Poor", with Dr E.K.Y. Addison and Maxwell Opoku Afari, Research Department, Bank of Ghana, August 2000.
* "Financial Markets in Africa. Issues and Challenges for Research," with Professor Ernest Aryeetey, ISSER. October 2000 AERC .
* "Currency Substitution and Money Demand in Ghana: A Cointegration Analysis". Research Department, Bank of Ghana, November 2000.
* "Why the Apparent Rush to Market Reform?" Journal of Economics, 1999.
* "The Sequencing of Fiscal Reform during Structural Adjustment. Lessons from Ghana, Uganda, and Zimbabwe", Comparative Economic Studies, Vol. XXXVIII No.2/3 Summer-Fall 1996.
* "A Closer Look at The Distributional Impact of Ghana’s Structural Adjustment Program (1983–1992). Journal of Modern African Studies. Vol.36 No.1, March 1998.
* "Estimating the Aggregate Values of Human Capital in Sub- Saharan Africa", co-authored with Samuel A.Laryea. Review of Human Factor Studies. Vol. III No.1. June 1997.
* "Africa, the Challenge of Development". Book Chapter in Stephen. Gardner's Comparative Economic Systems, Dryden 1999.
== Iŋa n pɔsɛ tunsɛba (initiatives) ==
* Mobile Money Interoperability
* National Identification System (Ghana Card)
* National Health Insurance App
* Digitisation of the National Lotteries Authority
* Digitsed Procurement Platform for the Public Procurement Authority
* Digitized motor insurance database
* Ghana.Gov (Platform to allow MMDAs to offer digitized services to citizens from a single portal)
* E-Pharmacy and Telehealth Services App
* Electrical Buses official launch
== Na'asegɔ duma (Scholarships and awards) ==
* 2007 — Fellow of the Chartered Institute of Bankers (FCIB).
* 2000 — Who Is Who Among America's Teachers? – Baylor University.
* 1999 — Young Researcher Award: Baylor University, Texas, USA.
* 1995–1999 — President's Research Fellowship: Ph.D. Simon Fraser University.
* 1991–1995 — 4 Graduate Fellowships: Ph.D. Simon Fraser University, Canada.
* 1986 Sir Alan Peacock Prize. Best Economics Student, Department of Economics, University of Buckingham, United Kingdom.
* June 2019, Dr. Bawumia was adjudged Digital Leader of the Year at the 9th Ghana Information Technology & Telecom Awards (GITTA)
== Viisegɔ lɔgerɔ (References) ==
9z6ujolwkuib0df0699zetnl6tgk6s0
18208
18207
2025-07-02T13:28:15Z
Akolpoka
244
Added categories
18208
wikitext
text/x-wiki
Mahamudu Bawumia de la Gaana gɔmena nalɛgera la tiŋasuka banki tuntuna kɛka, se'em n tum dɛna Gɔmena zuudaana podɔla kɛka buyopɔi puan n de Ko'oro 7, 2017 ta paɛ Ko'oro 7, 2025 bo Gɔmena zuudaana Nana Akufo-Addo.<ref>{{Cite web|date=2017-01-07|title=Ghana’s New President, Vice President Peacefully Sworn In|url=https://www.ghanastar.com/stories/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/|access-date=2025-06-30|website=GhanaStar|language=en-US}}</ref><ref>https://www.ghanastar.com/news/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/bawumia-cuts-sod-for-ghana-armed-forces-inner-roads-construction.html</ref><ref>https://dailyguidenetwork.com/barracks-roads-reconstruction-begins/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-s-govt-has-track-record-for-fixing-problems-we-will-overcome-covid-challenges-bawumia.html</ref><ref>https://www.peacefmonline.com/pages/local/news/202201/459347.php</ref><ref>http://citifmonline.com/2016/12/11/samira-bawumia-laud-ghanaians-for-voting-npp/</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/1/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref><ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Ka yuum kelum ze'ele mɛ dɛna Awɔbegɔ Paati Kuka zuudaana podɔla nalɛgera n de 2012 voteŋo katɛ la <ref>{{Cite web |url=https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241012215629/https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |url-status=dead }}</ref>gee yuum kelum ze'ele dɛna mina nini n nyɛ bii n de podɔla bo suseba n de 2012/2013 Kuka zuudaana voteŋo suseba, sɛka n yuum kɛlegum ba n yuum wi ti John Mahama n de mina n di mi'a n boi voteŋo la.<ref>https://ghananewsagency.org/politics/dr-bawumia-provides-evidence-at-supreme-court-hearing--59019</ref><ref>{{Cite web |url=http://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2020-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200202105234/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |url-status=dead }}</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref> <ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref> . Eŋa n yuum tari la PhD n boi "economics" ze'ele Simon Fraser yunivɛsiti.
== Pɔsega vom la sukuu yɛla ==
A de la Mampruŋa.
Ba yuum dɔgɛ Bawimia la Tamale, Gaana Alhaji Mumuni Bawumia la Hajia Mariama Bawumia n dɔgɛ e. Eŋa de pia la buyi zuo, ka sɔ dɔgebɔ puan n de pia la anii gee kelum dɛna buyi zuo ka ma dɔgebɔ puan n de kɔma anuu.<ref>https://web.archive.org/web/20210913155259/https://www.moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/person.php?ID=1188</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231116133232/https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |url-status=dead }}</ref>
Mahamudu Bawumia kiŋɛ ka sukuu LA Sakasaka piramiri Sukuu n boi Tamale <ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-surprises-primary-school-teacher-who-transformed-his-life-954595</ref>gee yuum nyɛ yɔ'ɔ kiŋɛ Tamale Sɛkɛndiri Sukuu n de 1975. Ka n yuum ta ba'asɛ Tamalɛ Sɛkɛndiri Sukuu la pooren, ka yuum kiŋɛ la "United Kingdom", bilam ti ka ta zamesɛ banki tuuma nyaa nyɛ " Chartered Institute of Bankers Diploma ( ACIB). Ka yuum de la zuudaana n boi Gaana "united nations" sukuu kɔma tigere (GUNSA) n de 1981.Ka yuum nyɛ la wia deo degree ba tɛɛsi puan n boi "Economics" n boi Buckingham yunivɛsiti n de 1987.
Ka yuum le nyɛ la master's degree economics puan n boi Lincoln College, Oxford, gee yuum nyɛ ka PhD economics puan n boi Vancouver, British Columbia, Canada in de 1995 puan <ref>https://www.sfu.ca/sfunews/stories/2016/sfu-alumnus-to-serve-ghana-as-vice-president.html</ref>Ka zi'isi ti a yuum kɔ'ɔm mina kankaŋi de la "macroeconomics, international economics, development economics la monetary policy". Ka tari gɔnsaasi zo'e zo'e.
== A tuuma yɛla ==
{| class="wikitable"
|
|This section of a biography of a living person '''needs additional citations for verification'''. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced '''must be removed immediately''' from the article and its talk page, especially if potentially libelous.
<small>''Find sources:'' "Mahamudu Bawumia" – news '''·''' newspapers '''·''' books '''·''' scholar '''·''' JSTOR</small> ''(January 2023) (<small>Learn how and when to remove this message</small>)''
|}
Ze'ele 1988 ta paɛ 1990, Bawumia yuum tuni mɛ dɛna pa'ala n boi ligeri yɛla "economics" la international ligeri tuuma n boi Emile Woolf Kɔlegi n de ligeri bisega n boi London, England. Ka yuum kelum tuna mɛ dɛna "intern" n boi viisegɔ weeleŋo n de tiŋasuka ligeri yɛla n boi Washington, D.C. Bawumia yuum kelum tuna mɛ ze'ele bo nɛresɛba n ki'iri n boi African timmaalegɔ banki n boi Zimbabwe. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
1996 ta paɛ 2000 puan, Bawumia yuum tum mɛ dɛna "professor of economics n boi Hankamer koosego sukuu n boi Baylor yunivɛsiti n boi Waco, Texas, USA, bilam ti ka to'e ka viisegɔ biilum bo'olum n de 1998. Ba yuum kaalɛ e pa'asɛ la " ani n de ani pa'asɛ America's pa'aleba" n de 1999. Ka yuum kelum dikɛ la gɔnɔ tuyi niɛ peelemi n de ligeri yɛla la tiŋa maalegɔ. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
Bawumia yuum lebe Gaana na la 2000 ti a tuna dɛna economist " n boi Gaana bankin. Ka isege saazuo ze'ele la economist bunkɛka ta dɛna zuudaana n boi weeleŋo la puan gee pooren ti ka nyaa tuna dɛna podɔla kireki bo banki la Gɔmena. Zuudaana John Kufuor e yuum loe ka ti ka dɛna zuudaana n boi Gaana banki n de Siibenya'aŋa 2006. <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-thanks-president-kufuor-after-historic-flagbearership-race-victory/</ref>
Gaana banki la puan, Bawumia
. Yuum tum mɛ dɛna ligeri tuuma la ligeri ze'elego weeleŋo, ka yuum lagum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba maalɛ gee biŋe ti ligeri sige tiŋa puti'ira tuuma bala n kɔ'ɔm kiŋɛ niŋa ta suŋɛ ligeri yɛla la ligeri yɛla tuntuneba kɔmatii n boi Gaana bankin. Ligeri sika maasegɔ tuuma wa yuum maasum ti ligeri sika wa sige tiŋa ze'ele la hali ta gaŋɛ 49% in de 2000 ta paara 10.2% 2007 bɔba sa. (Pa'alɛ ti gee ti kaam ligeri yuum ta iŋɛ pakerɛ n de 2007/2008) gee me yuum kelum gu'ura ligeri yɛla teeseŋo suŋa
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yuum biŋe ka n boi maalegɔ la tuŋa yɛla magesɛ wuu ba gu bii saam suŋerɛ mageseŋa yɛla la, la banki yɛla la yu'urɛ puan ta paɛ de'eŋo kɛleŋerɛ. Dina yuum iŋɛ mɛ yɛsera la kirɛditi pa'asegɔ zo'e zo'e n boi n sɔi n miŋa weeleŋo ze'ele 12.5% GDP n de 2001 ta paɛ 28.5% GDP 2008 bɔba.
. Gaarum Gaana banki duma yɛm la baŋerɛ sɔsega tigere duma gee yuum bɔna Gɔmena tigere sɛka n sɔseri la World banki la "International Monetary Fund" ze'ele 2001 sa doose la HIPC lq PRGF. kɔ'ɔm dɛna sɛla n ta'asɛ iŋɛ sɔsekuna wa puan, Gaana wuu 2007 yuum nyaŋɛ ba'asɛ ba miŋa ma'a n boi IMF suŋerɛ la.
. Yuum tum mɛ wuu Gɔmena yɛm bii baŋerɛ sɔsega tigere n boi HIPC Paris tigera la Sɔsega ba'asegɔ beene bii ki'ileŋa. Gaana yuum ba'asɛ ka HIPC yɛla bii suŋerɛ suŋa suŋa la sanɛ n ba'am pakɛ suŋa ta pɔra la $4 billion.
. Yuum pa'asɛ la Gɔmena tigere ti ba sɔsɛ "millennium Challenge Account Compact" la US Gɔmena la. MCA la yuum lebese zo'e mɛ yelemɛŋerɛ tuuma, magesɛ wuu George Bus sore zuo.
. Yuum dɛna la gɔbega yɛm bii baŋerɛ tigere n boi "deregulation" n boi Gaana petiroli weeleŋo. Ka n yuum de kuka zuudaana n boi ligeri da'a kɔmatii la, eŋa n yuum sum ti a mina sɔa bii fɔla ti ka wan zumesera "solemitiŋa ligeri da'a la sanɛ US$750 miiliya, dina de la sugunnuurɛ bunaasi gaŋɛ basɛ ni.
. Yuum pa'asɛ la tigere si'a n maalɛ gee tee tari siira suŋa suŋa na la.
Dɔla la tuundina wa puan, tu yuum kɔ'ɔm bisɛ ti siiri la tari paŋa mɛ. Ligeri biŋere me yuum kɔ'ɔm kina biŋera mɛ n boi Gaana bankin n de ligeri maalegɔ sanɛ.
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka e maali gee biŋera e-zwich pɛgera bibesi bo banki duma woo, biŋere la pemesego kɔmpini la timbibesi banki duma, bɔ'ɔra " interoperability " kaara ligeri weeleŋo yima yima.
. Eŋa e yuum de "deputy" Gɔmena n sɔi lagefɔ yɛla suŋa suŋa, yuum nyɛ sum n boi banki la puan.
. Wuu Eŋa e yuum de deputy Gɔmena LA, Bawumia e yuum tum n boi Gaana banki duma zo'e zo'e, Gaana international banki (UK), Ghana Telecom, Revenue Agencies Governing Board, Social security and National Insurance Trust.
Gi'i 2008 voteŋo la pooren, Bawumia yuum zagesɛ mɛ ti a dɛna "deputy" Gɔmena n boi Gaana banki la.
== 2008 loosego ==
Mahamudu Bawumia yuum de la Awɔbegɔ paati nɛra nalɛgera n de 2008 voteŋo la, Nana Akufu-Addo.<ref>{{Cite web |url=https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241202133140/https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |url-status=dead }}</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/politics/2014/October-23rd/bawumia-confirmed-as-running-mate-to-akufo-addo.php</ref> <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-reveals-nanas-secret/</ref> Ti Awɔbegɔ paati la yuum pa'asɛ ka tɔtɛ ka ka voteba la puan dikɛ ta makera la 2004 n boi saazuo tinsi sita la pɔɔsin, n boi wia voteŋo la pooren bii buyi voteŋo la puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
== 2008-2011 loosego ==
Bawumia yuum tuni mɛ dɛna mina e sogeseri yɛla bii daaŋɔ n boi "economic commission of Africa" ze'ele Gunfuko ta paɛ Kilinkiiŋa 2009. Dawaleŋa ta paara Fɔɔ 2009 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina n eeri kaara bɔ'ɔra suŋerɛ n boi British Columbia Liu tiŋasuka yunivɛsiti bo Global zamesegɔ la UBC zim tuuma puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Fɔɔ 2009 puan, ba yuum loe ka mɛ ti ka dɛna podɔla bo international zo'ore tiŋasuka (IGC), viisegɔ weeleŋo bɔba e tɔkɛ la London ligeri la political science sukuu la Oxford yunivɛsiti sɛka n bo'ori ka'aŋɔ n boi ligeri zo'ore bo Gɔmena la tinsi'a n maali la, gee me kelum tuna mɛ dɛna IGC tigere nɛra bo Sierra Leone.
Ka le tum mɛ dɛna ka'ana bo tiŋasuka banki e boi Sierra Leone n boi lagesegɔ asi'a n malum le lagena zi'isi bo banki la la ka ligeri yɛla tuuma.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Fɔɔ 2009 la Fɔɔ 2010 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina e de kiima n boi viisegɔ weeleŋo bo Africa ligeri zamesegɔ n boi ligeri weeleŋo, Oxford yunivɛsiti. Ko'oro 2011 puan, ba yuum loe Bawumia mɛ ti a ze'ele bo ba kɔrumkɔrum la na'arɛ bo ba African maalegɔ banki n boi Zimbabwe n de African timmaalegɔ banki.
Ka yuum tum mɛ n boi tuunɛ wa puan gura ba e yuum ta le malum loe e ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo n de Awɔbegɔ paati bo Gaana 2012 zuudaana voteŋo la.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
== 2012 loosego ==
Ba yuum le malum loe Bawumia mɛ ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo bo 2012 voteŋo katɛ la n de Kilinkiiŋa 2012.<ref>https://www.newsghana.com.gh/nana-addo-chooses-running-mate-sets-to-shock-party-with-bawumia-tomorrow/</ref>
Paati la di mi'isi la kugesi pia n boi Saazuo tiŋa bɔba ta pa'asɛ Yendi, Walewale, Yagaba-Kubore, Bunkputugu, Bimbilla, Chereponi, Kpandai, Tatale,-Sanguli, Tolon lq Zabzugu. Ba yuum le di mi'a mɛ n boi Nabdam la Talensi so'olum n boi Upper East tiŋa. Za'a waabi, Nana Akufo-Addo la Bawumia koŋe ba zuudaana voteŋo bo la John Dramani Mahama.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citation_needed</ref>
== 2016 loosego ==
Nana Akufo-Addo e yuum loe Bawumia ti ka dɛna a podɔla n de 2016 kuka zuudaana voteŋo la.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-chooses-top-notch-bawumia-as-running-mate.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231120105616/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |url-status=dead }}</ref>
== 2024 Loosego ==
Azuma daarɛ, Siibedaa 16 2023, Bawumia yuum saŋɛ la ka loosego gɔŋɔ ti a ze'ele lɛgɛ n boi Awɔbegɔ paati kuka zuudaana "primaries"<ref>https://3news.com/mammoth-crowd-escorts-bawumia-to-file-his-nomination/</ref>
La n yuum pa'asɛ zuudaana "primaries la puan la, Bawumia la ta loe la pia zuo ba n yuum ta votum ti ba loose nɛreba banuu n wan ze'ele lɛgɛ na'am la pooren bo ki'i loosego nalɛgera bo Awɔbegɔ paati n de 2024 voteŋo la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/07/npp-flagbearer-balloting-held-ken-agyapong-picks-number-1-bawumia-10/</ref>
Salurego 26 2023 puan, Bawumia yuum di mi'a bunkatɛ ba loosereba " Congress " Awɔbegɔ paati voteŋo la puan ti ba yuum nyɛ 68% gaŋɛ nalɛgereba bawai duma la pa'asegɔ la puan ta pa'asɛ paati la za'a tiŋa wa zuo loosereba "Congress" ti ba votum bo ba nalɛgera la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/08/bawumia-tops-npp-super-delegates-conference-ken-agyapong-qualifies-for-november-primaries/</ref>
Ba yuum votum bo Bawumia ti a bɔna la ba niŋa n boi Awɔbegɔ paati la puan n de 2024 voteŋo la dɛna ba paati la na'arɛ. Bawumia yuum di mi'a mɛ e boi Awɔbegɔ paati "primaries" la la 61.43% yɛsera voteŋo la za'a ti ba votum la puan, la yuum iŋɛ la Tigerɛ 4 2023 n de so'olum duma 276 kɔ'ɔm yese tiŋa la za'a la paati la yizuo za'a, Asylum Down, Accra.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/bawumia-wins-npp-presidential-primary-with-61-43-of-total-valid-votes-cast.html</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/npp-presidential-primary-live-updates-of-results.html</ref><ref>https://citinewsroom.com/2023/11/npp-presidential-primary-results-so-far/</ref>
Atalaata daarɛ puan, Naakɛ'ɛsega 2024, Bawumia yuum niɛ la Dr. Matthew Opoku Prempeh ti ka dɛna ka podɔla bo 2024 votum katɛ la.<ref>https://www.myjoyonline.com/npp-unveils-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate-today/#google_vignette</ref><ref>https://citinewsroom.com/2024/07/napo-to-be-officially-outdoored-as-bawumias-running-mate-in-kumasi-today/</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/playback-npp-unveiled-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate/</ref><ref>https://www.adomonline.com/napo-finally-uneviled-as-npp-running-mate-video/</ref> Yele la yuum iŋɛ la Jubilee paki n boi Kumasi.<ref>https://bawumia.com/news/vice-president-bawumia-officially-unveils-running-mate/</ref><ref>https://3news.com/news/unveiling-of-napo-as-bawumias-running-mate-npp-supporters-throng-jubilee-park-in-kumasi/</ref>
Sapɔɔlegɔ 8 2024 puan, Bawumia yuum lui mɛ dee gee bo John Mahama n boi lasebaya ka ki'a zi'an.<ref>https://citinewsroom.com/2024/12/bawumia-concedes-defeat-congratulates-mahama/</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mahamudu_Bawumia#cite_note-45</ref>
== A miŋa vom yɛla ==
Bawumia yuum di la Samira Bawumia gee ti ba tara kɔma anaasi.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref> Ka de mina e pa'asɛ Mabia (Mossi-Dagbon) nɛreba la puan, puta lɔgeyiŋɔ la Thomas Sankara, Alhassane Ouattara, Haruna Iddrisu, la basɛba. <ref>https://www.researchgate.net/publication/342391962</ref> Ka de la maalam.<ref>https://www.modernghana.com/news/1271502/bawumia-is-a-religious-prostitute-he-cannot-be.html</ref> Yaa Naa Mahamudu Bila e yuum sigɛ ka yu'urɛ Bawumia la, Dagbon tiŋa Naba mina e yuum tum bo ba ze'ele 1948 ta paɛ 1953.<ref>https://thecustodianghonline.com/2022/08/ya-naa-mahamadu-abdulai-named-me-after-him-bawumia/</ref> Yu'urɛ Bawumia la vuurɛ de la "Ba wum ya" n boi Dagbanli la Gmampruli yetɔgum pɔɔsin.
== Nɛreba suŋerɛ tuuma (Philanthropy) ==
Kuka zuudaana podɔla la kɔ'ɔm mina la tuuma yɛla buuri buuri.
Fɔɔ 2020 puan, ka yuum kɔ'ɔm maalɛ la yɔɔma masalaki bunkatɛ ti ba mɛa ka gee kelum maalɛ ka ti nɛresɛba e ze'ele Bono East bɔba ti ba kina pu'usera.<ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-commissions-Utra-modern-Mosque-Complex-for-Prang-Muslim-Community-1082455</ref> Dr. Bawumia yuum pɔsɛ la Siibenya'aŋa yuum dina nuu puan yuum ta maalɛ hali sɔlesi e gani ɛka ayoobi bo Kumasi tiŋasuka masalaki.<ref>https://www.modernghana.com/news/1013572/bawumia-settles-56years-of-accumulated-debt-renov.html</ref>
Sakutega 2021 puan, Bawumia yuum zusɛ la GHS 1500 nambɔɔsi zo'e zo'e bo Psalm Adjeteyfio ti ka bisera ka yire la la ka lɔgerɔ.<ref>https://citinewsroom.com/2021/09/henry-quartey-pledges-ghs1500-monthly-stipend-to-psalm-adjeteyfio/</ref> Siibedaa 2022 puan, Dr. Bawumia yuum bo la la lagefɔ n de GHS 20,000.00 bo taxi dɔleba mina n yuum tari lageri n de GHS 8,400 ti ka pi'e tari lebe ta bo ka duma.<ref>https://citinewsroom.com/2022/05/bawumia-gives-gh%c2%a220000-to-taxi-driver-who-returned-missing-gh%c2%a28400/</ref> Fɔɔ 2021 puan, Dr. Bawumia yuum iŋɛ la ka yuumpinuu la ayoobi dɔgum daarɛ eŋa la Weija Keprosarium.<ref>https://www.gbcghanaonline.com/general/vice-president-dr-bawumia-celebrates-58th-birthday-with-inmates-of-weija-leprosarium/2021/</ref> Fɔɔ 2022 puan, ka yuum de'em la ka dɔgum daarɛ la kinkolɔra tibegɔ ze'ele Weija Kinkolɔra tibeberiba <ref>https://www.gbcghanaonline.com/uncategorized/vice-president-dr-bawumia-marks-59th-birthday-at-home-with-cured-lepers/2022/</ref> gee ti Fɔɔ 2023, ka yuum de'em la ka yuumpiyoobi dɔgum daarɛ la kiibesi n boi Kumasi kɔma yire.<ref>https://www.classfmonline.com/news/general/Bawumia-celebrates-60th-birthday-with-orphans-at-Kumasi-Children-s-Home-46049</ref>
== A tuuma yɛla asi'a ==
Tiŋa wa zuo alagesɛ taaba tuna bo timmaalegɛ suŋerɛ gɔnɔ puan, gee me kelum dɛna mina n pa'asɛ "Board of Directors" ( ze'ele 2017 sa)<ref>http://www.data4sdgs.org/Board</ref>
== A gulesegɔ tuuma yɛla (selected works) ==
* Monetary Policy And Financial Sector Reform In Africa: Ghana's Experience by Mahamudu Bawumia (31 August 2010).
* "The Determination of Bank Interest Spreads in Ghana: An Empirical Analysis of Panel Data" with Martin Ofori and Franklin Belnye, September 2005.
* "Developing a Composite Indicator of Economic Activity in Ghana", with Benjamin Amoah, Bank of Ghana Working Paper, February 2004.
* "A Simple Vector Error Correction Forecasting Model for Ghana", with Joseph Atta-Mensah, Bank of Ghana Working Paper, August 2003.
* "Monetary Growth, Inflation and Exchange Rate Policy in Ghana" Research Department, Bank of Ghana, Journal of the West African Monetary Institute, 2003.
* "The Transmission Mechanism for Monetary Policy in Ghana", with Philip Abradu-Otoo, Bank of Ghana Policy Paper, August 2003.
* "The Determinants of Exchange Rates in Ghana", with Zakari Mumuni. Bank of Ghana Working Paper. March 2003.
* "The Feasibility of Monetary Union in West Africa". Mimeo. Economic Commission for Africa, November 2002.
* "Comparative Institutional Features of Different Common Central Banks", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Designing an Exchange Rate Mechanism for the West African Monetary Zone", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Explaining African Economic Growth Performance: The Case of Ghana", with Ernest Aryeetey and A. Fosu. Paper prepared for the African Economic Research Consortium. April 2001.
* "Assessing the effectiveness of Intervention on the Foreign Exchange Market in Ghana". Research Department, Bank of Ghana, February 2000.
* "A Review of the Literature of the Impact of Financial Sector Liberalisation on the Poor", with Dr E.K.Y. Addison and Maxwell Opoku Afari, Research Department, Bank of Ghana, August 2000.
* "Financial Markets in Africa. Issues and Challenges for Research," with Professor Ernest Aryeetey, ISSER. October 2000 AERC .
* "Currency Substitution and Money Demand in Ghana: A Cointegration Analysis". Research Department, Bank of Ghana, November 2000.
* "Why the Apparent Rush to Market Reform?" Journal of Economics, 1999.
* "The Sequencing of Fiscal Reform during Structural Adjustment. Lessons from Ghana, Uganda, and Zimbabwe", Comparative Economic Studies, Vol. XXXVIII No.2/3 Summer-Fall 1996.
* "A Closer Look at The Distributional Impact of Ghana’s Structural Adjustment Program (1983–1992). Journal of Modern African Studies. Vol.36 No.1, March 1998.
* "Estimating the Aggregate Values of Human Capital in Sub- Saharan Africa", co-authored with Samuel A.Laryea. Review of Human Factor Studies. Vol. III No.1. June 1997.
* "Africa, the Challenge of Development". Book Chapter in Stephen. Gardner's Comparative Economic Systems, Dryden 1999.
== Iŋa n pɔsɛ tunsɛba (initiatives) ==
* Mobile Money Interoperability
* National Identification System (Ghana Card)
* National Health Insurance App
* Digitisation of the National Lotteries Authority
* Digitsed Procurement Platform for the Public Procurement Authority
* Digitized motor insurance database
* Ghana.Gov (Platform to allow MMDAs to offer digitized services to citizens from a single portal)
* E-Pharmacy and Telehealth Services App
* Electrical Buses official launch
== Na'asegɔ duma (Scholarships and awards) ==
* 2007 — Fellow of the Chartered Institute of Bankers (FCIB).
* 2000 — Who Is Who Among America's Teachers? – Baylor University.
* 1999 — Young Researcher Award: Baylor University, Texas, USA.
* 1995–1999 — President's Research Fellowship: Ph.D. Simon Fraser University.
* 1991–1995 — 4 Graduate Fellowships: Ph.D. Simon Fraser University, Canada.
* 1986 Sir Alan Peacock Prize. Best Economics Student, Department of Economics, University of Buckingham, United Kingdom.
* June 2019, Dr. Bawumia was adjudged Digital Leader of the Year at the 9th Ghana Information Technology & Telecom Awards
(GITTA)
[[Buuri Buuri:nɛra]]
== Viisegɔ lɔgerɔ (References) ==
eegsnswjjvgbucei6a5zcptdsqzc1fp
18213
18208
2025-07-02T14:17:06Z
Akolpoka
244
Added databox
18213
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Mahamudu Bawumia de la Gaana gɔmena nalɛgera la tiŋasuka banki tuntuna kɛka, se'em n tum dɛna Gɔmena zuudaana podɔla kɛka buyopɔi puan n de Ko'oro 7, 2017 ta paɛ Ko'oro 7, 2025 bo Gɔmena zuudaana Nana Akufo-Addo.<ref>{{Cite web|date=2017-01-07|title=Ghana’s New President, Vice President Peacefully Sworn In|url=https://www.ghanastar.com/stories/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/|access-date=2025-06-30|website=GhanaStar|language=en-US}}</ref><ref>https://www.ghanastar.com/news/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/bawumia-cuts-sod-for-ghana-armed-forces-inner-roads-construction.html</ref><ref>https://dailyguidenetwork.com/barracks-roads-reconstruction-begins/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-s-govt-has-track-record-for-fixing-problems-we-will-overcome-covid-challenges-bawumia.html</ref><ref>https://www.peacefmonline.com/pages/local/news/202201/459347.php</ref><ref>http://citifmonline.com/2016/12/11/samira-bawumia-laud-ghanaians-for-voting-npp/</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/1/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref><ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Ka yuum kelum ze'ele mɛ dɛna Awɔbegɔ Paati Kuka zuudaana podɔla nalɛgera n de 2012 voteŋo katɛ la <ref>{{Cite web |url=https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241012215629/https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |url-status=dead }}</ref>gee yuum kelum ze'ele dɛna mina nini n nyɛ bii n de podɔla bo suseba n de 2012/2013 Kuka zuudaana voteŋo suseba, sɛka n yuum kɛlegum ba n yuum wi ti John Mahama n de mina n di mi'a n boi voteŋo la.<ref>https://ghananewsagency.org/politics/dr-bawumia-provides-evidence-at-supreme-court-hearing--59019</ref><ref>{{Cite web |url=http://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2020-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200202105234/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |url-status=dead }}</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref> <ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref> . Eŋa n yuum tari la PhD n boi "economics" ze'ele Simon Fraser yunivɛsiti.
== Pɔsega vom la sukuu yɛla ==
A de la Mampruŋa.
Ba yuum dɔgɛ Bawimia la Tamale, Gaana Alhaji Mumuni Bawumia la Hajia Mariama Bawumia n dɔgɛ e. Eŋa de pia la buyi zuo, ka sɔ dɔgebɔ puan n de pia la anii gee kelum dɛna buyi zuo ka ma dɔgebɔ puan n de kɔma anuu.<ref>https://web.archive.org/web/20210913155259/https://www.moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/person.php?ID=1188</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231116133232/https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |url-status=dead }}</ref>
Mahamudu Bawumia kiŋɛ ka sukuu LA Sakasaka piramiri Sukuu n boi Tamale <ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-surprises-primary-school-teacher-who-transformed-his-life-954595</ref>gee yuum nyɛ yɔ'ɔ kiŋɛ Tamale Sɛkɛndiri Sukuu n de 1975. Ka n yuum ta ba'asɛ Tamalɛ Sɛkɛndiri Sukuu la pooren, ka yuum kiŋɛ la "United Kingdom", bilam ti ka ta zamesɛ banki tuuma nyaa nyɛ " Chartered Institute of Bankers Diploma ( ACIB). Ka yuum de la zuudaana n boi Gaana "united nations" sukuu kɔma tigere (GUNSA) n de 1981.Ka yuum nyɛ la wia deo degree ba tɛɛsi puan n boi "Economics" n boi Buckingham yunivɛsiti n de 1987.
Ka yuum le nyɛ la master's degree economics puan n boi Lincoln College, Oxford, gee yuum nyɛ ka PhD economics puan n boi Vancouver, British Columbia, Canada in de 1995 puan <ref>https://www.sfu.ca/sfunews/stories/2016/sfu-alumnus-to-serve-ghana-as-vice-president.html</ref>Ka zi'isi ti a yuum kɔ'ɔm mina kankaŋi de la "macroeconomics, international economics, development economics la monetary policy". Ka tari gɔnsaasi zo'e zo'e.
== A tuuma yɛla ==
{| class="wikitable"
|
|This section of a biography of a living person '''needs additional citations for verification'''. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced '''must be removed immediately''' from the article and its talk page, especially if potentially libelous.
<small>''Find sources:'' "Mahamudu Bawumia" – news '''·''' newspapers '''·''' books '''·''' scholar '''·''' JSTOR</small> ''(January 2023) (<small>Learn how and when to remove this message</small>)''
|}
Ze'ele 1988 ta paɛ 1990, Bawumia yuum tuni mɛ dɛna pa'ala n boi ligeri yɛla "economics" la international ligeri tuuma n boi Emile Woolf Kɔlegi n de ligeri bisega n boi London, England. Ka yuum kelum tuna mɛ dɛna "intern" n boi viisegɔ weeleŋo n de tiŋasuka ligeri yɛla n boi Washington, D.C. Bawumia yuum kelum tuna mɛ ze'ele bo nɛresɛba n ki'iri n boi African timmaalegɔ banki n boi Zimbabwe. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
1996 ta paɛ 2000 puan, Bawumia yuum tum mɛ dɛna "professor of economics n boi Hankamer koosego sukuu n boi Baylor yunivɛsiti n boi Waco, Texas, USA, bilam ti ka to'e ka viisegɔ biilum bo'olum n de 1998. Ba yuum kaalɛ e pa'asɛ la " ani n de ani pa'asɛ America's pa'aleba" n de 1999. Ka yuum kelum dikɛ la gɔnɔ tuyi niɛ peelemi n de ligeri yɛla la tiŋa maalegɔ. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
Bawumia yuum lebe Gaana na la 2000 ti a tuna dɛna economist " n boi Gaana bankin. Ka isege saazuo ze'ele la economist bunkɛka ta dɛna zuudaana n boi weeleŋo la puan gee pooren ti ka nyaa tuna dɛna podɔla kireki bo banki la Gɔmena. Zuudaana John Kufuor e yuum loe ka ti ka dɛna zuudaana n boi Gaana banki n de Siibenya'aŋa 2006. <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-thanks-president-kufuor-after-historic-flagbearership-race-victory/</ref>
Gaana banki la puan, Bawumia
. Yuum tum mɛ dɛna ligeri tuuma la ligeri ze'elego weeleŋo, ka yuum lagum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba maalɛ gee biŋe ti ligeri sige tiŋa puti'ira tuuma bala n kɔ'ɔm kiŋɛ niŋa ta suŋɛ ligeri yɛla la ligeri yɛla tuntuneba kɔmatii n boi Gaana bankin. Ligeri sika maasegɔ tuuma wa yuum maasum ti ligeri sika wa sige tiŋa ze'ele la hali ta gaŋɛ 49% in de 2000 ta paara 10.2% 2007 bɔba sa. (Pa'alɛ ti gee ti kaam ligeri yuum ta iŋɛ pakerɛ n de 2007/2008) gee me yuum kelum gu'ura ligeri yɛla teeseŋo suŋa
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yuum biŋe ka n boi maalegɔ la tuŋa yɛla magesɛ wuu ba gu bii saam suŋerɛ mageseŋa yɛla la, la banki yɛla la yu'urɛ puan ta paɛ de'eŋo kɛleŋerɛ. Dina yuum iŋɛ mɛ yɛsera la kirɛditi pa'asegɔ zo'e zo'e n boi n sɔi n miŋa weeleŋo ze'ele 12.5% GDP n de 2001 ta paɛ 28.5% GDP 2008 bɔba.
. Gaarum Gaana banki duma yɛm la baŋerɛ sɔsega tigere duma gee yuum bɔna Gɔmena tigere sɛka n sɔseri la World banki la "International Monetary Fund" ze'ele 2001 sa doose la HIPC lq PRGF. kɔ'ɔm dɛna sɛla n ta'asɛ iŋɛ sɔsekuna wa puan, Gaana wuu 2007 yuum nyaŋɛ ba'asɛ ba miŋa ma'a n boi IMF suŋerɛ la.
. Yuum tum mɛ wuu Gɔmena yɛm bii baŋerɛ sɔsega tigere n boi HIPC Paris tigera la Sɔsega ba'asegɔ beene bii ki'ileŋa. Gaana yuum ba'asɛ ka HIPC yɛla bii suŋerɛ suŋa suŋa la sanɛ n ba'am pakɛ suŋa ta pɔra la $4 billion.
. Yuum pa'asɛ la Gɔmena tigere ti ba sɔsɛ "millennium Challenge Account Compact" la US Gɔmena la. MCA la yuum lebese zo'e mɛ yelemɛŋerɛ tuuma, magesɛ wuu George Bus sore zuo.
. Yuum dɛna la gɔbega yɛm bii baŋerɛ tigere n boi "deregulation" n boi Gaana petiroli weeleŋo. Ka n yuum de kuka zuudaana n boi ligeri da'a kɔmatii la, eŋa n yuum sum ti a mina sɔa bii fɔla ti ka wan zumesera "solemitiŋa ligeri da'a la sanɛ US$750 miiliya, dina de la sugunnuurɛ bunaasi gaŋɛ basɛ ni.
. Yuum pa'asɛ la tigere si'a n maalɛ gee tee tari siira suŋa suŋa na la.
Dɔla la tuundina wa puan, tu yuum kɔ'ɔm bisɛ ti siiri la tari paŋa mɛ. Ligeri biŋere me yuum kɔ'ɔm kina biŋera mɛ n boi Gaana bankin n de ligeri maalegɔ sanɛ.
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka e maali gee biŋera e-zwich pɛgera bibesi bo banki duma woo, biŋere la pemesego kɔmpini la timbibesi banki duma, bɔ'ɔra " interoperability " kaara ligeri weeleŋo yima yima.
. Eŋa e yuum de "deputy" Gɔmena n sɔi lagefɔ yɛla suŋa suŋa, yuum nyɛ sum n boi banki la puan.
. Wuu Eŋa e yuum de deputy Gɔmena LA, Bawumia e yuum tum n boi Gaana banki duma zo'e zo'e, Gaana international banki (UK), Ghana Telecom, Revenue Agencies Governing Board, Social security and National Insurance Trust.
Gi'i 2008 voteŋo la pooren, Bawumia yuum zagesɛ mɛ ti a dɛna "deputy" Gɔmena n boi Gaana banki la.
== 2008 loosego ==
Mahamudu Bawumia yuum de la Awɔbegɔ paati nɛra nalɛgera n de 2008 voteŋo la, Nana Akufu-Addo.<ref>{{Cite web |url=https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241202133140/https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |url-status=dead }}</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/politics/2014/October-23rd/bawumia-confirmed-as-running-mate-to-akufo-addo.php</ref> <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-reveals-nanas-secret/</ref> Ti Awɔbegɔ paati la yuum pa'asɛ ka tɔtɛ ka ka voteba la puan dikɛ ta makera la 2004 n boi saazuo tinsi sita la pɔɔsin, n boi wia voteŋo la pooren bii buyi voteŋo la puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
== 2008-2011 loosego ==
Bawumia yuum tuni mɛ dɛna mina e sogeseri yɛla bii daaŋɔ n boi "economic commission of Africa" ze'ele Gunfuko ta paɛ Kilinkiiŋa 2009. Dawaleŋa ta paara Fɔɔ 2009 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina n eeri kaara bɔ'ɔra suŋerɛ n boi British Columbia Liu tiŋasuka yunivɛsiti bo Global zamesegɔ la UBC zim tuuma puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Fɔɔ 2009 puan, ba yuum loe ka mɛ ti ka dɛna podɔla bo international zo'ore tiŋasuka (IGC), viisegɔ weeleŋo bɔba e tɔkɛ la London ligeri la political science sukuu la Oxford yunivɛsiti sɛka n bo'ori ka'aŋɔ n boi ligeri zo'ore bo Gɔmena la tinsi'a n maali la, gee me kelum tuna mɛ dɛna IGC tigere nɛra bo Sierra Leone.
Ka le tum mɛ dɛna ka'ana bo tiŋasuka banki e boi Sierra Leone n boi lagesegɔ asi'a n malum le lagena zi'isi bo banki la la ka ligeri yɛla tuuma.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Fɔɔ 2009 la Fɔɔ 2010 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina e de kiima n boi viisegɔ weeleŋo bo Africa ligeri zamesegɔ n boi ligeri weeleŋo, Oxford yunivɛsiti. Ko'oro 2011 puan, ba yuum loe Bawumia mɛ ti a ze'ele bo ba kɔrumkɔrum la na'arɛ bo ba African maalegɔ banki n boi Zimbabwe n de African timmaalegɔ banki.
Ka yuum tum mɛ n boi tuunɛ wa puan gura ba e yuum ta le malum loe e ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo n de Awɔbegɔ paati bo Gaana 2012 zuudaana voteŋo la.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
== 2012 loosego ==
Ba yuum le malum loe Bawumia mɛ ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo bo 2012 voteŋo katɛ la n de Kilinkiiŋa 2012.<ref>https://www.newsghana.com.gh/nana-addo-chooses-running-mate-sets-to-shock-party-with-bawumia-tomorrow/</ref>
Paati la di mi'isi la kugesi pia n boi Saazuo tiŋa bɔba ta pa'asɛ Yendi, Walewale, Yagaba-Kubore, Bunkputugu, Bimbilla, Chereponi, Kpandai, Tatale,-Sanguli, Tolon lq Zabzugu. Ba yuum le di mi'a mɛ n boi Nabdam la Talensi so'olum n boi Upper East tiŋa. Za'a waabi, Nana Akufo-Addo la Bawumia koŋe ba zuudaana voteŋo bo la John Dramani Mahama.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citation_needed</ref>
== 2016 loosego ==
Nana Akufo-Addo e yuum loe Bawumia ti ka dɛna a podɔla n de 2016 kuka zuudaana voteŋo la.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-chooses-top-notch-bawumia-as-running-mate.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231120105616/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |url-status=dead }}</ref>
== 2024 Loosego ==
Azuma daarɛ, Siibedaa 16 2023, Bawumia yuum saŋɛ la ka loosego gɔŋɔ ti a ze'ele lɛgɛ n boi Awɔbegɔ paati kuka zuudaana "primaries"<ref>https://3news.com/mammoth-crowd-escorts-bawumia-to-file-his-nomination/</ref>
La n yuum pa'asɛ zuudaana "primaries la puan la, Bawumia la ta loe la pia zuo ba n yuum ta votum ti ba loose nɛreba banuu n wan ze'ele lɛgɛ na'am la pooren bo ki'i loosego nalɛgera bo Awɔbegɔ paati n de 2024 voteŋo la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/07/npp-flagbearer-balloting-held-ken-agyapong-picks-number-1-bawumia-10/</ref>
Salurego 26 2023 puan, Bawumia yuum di mi'a bunkatɛ ba loosereba " Congress " Awɔbegɔ paati voteŋo la puan ti ba yuum nyɛ 68% gaŋɛ nalɛgereba bawai duma la pa'asegɔ la puan ta pa'asɛ paati la za'a tiŋa wa zuo loosereba "Congress" ti ba votum bo ba nalɛgera la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/08/bawumia-tops-npp-super-delegates-conference-ken-agyapong-qualifies-for-november-primaries/</ref>
Ba yuum votum bo Bawumia ti a bɔna la ba niŋa n boi Awɔbegɔ paati la puan n de 2024 voteŋo la dɛna ba paati la na'arɛ. Bawumia yuum di mi'a mɛ e boi Awɔbegɔ paati "primaries" la la 61.43% yɛsera voteŋo la za'a ti ba votum la puan, la yuum iŋɛ la Tigerɛ 4 2023 n de so'olum duma 276 kɔ'ɔm yese tiŋa la za'a la paati la yizuo za'a, Asylum Down, Accra.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/bawumia-wins-npp-presidential-primary-with-61-43-of-total-valid-votes-cast.html</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/npp-presidential-primary-live-updates-of-results.html</ref><ref>https://citinewsroom.com/2023/11/npp-presidential-primary-results-so-far/</ref>
Atalaata daarɛ puan, Naakɛ'ɛsega 2024, Bawumia yuum niɛ la Dr. Matthew Opoku Prempeh ti ka dɛna ka podɔla bo 2024 votum katɛ la.<ref>https://www.myjoyonline.com/npp-unveils-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate-today/#google_vignette</ref><ref>https://citinewsroom.com/2024/07/napo-to-be-officially-outdoored-as-bawumias-running-mate-in-kumasi-today/</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/playback-npp-unveiled-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate/</ref><ref>https://www.adomonline.com/napo-finally-uneviled-as-npp-running-mate-video/</ref> Yele la yuum iŋɛ la Jubilee paki n boi Kumasi.<ref>https://bawumia.com/news/vice-president-bawumia-officially-unveils-running-mate/</ref><ref>https://3news.com/news/unveiling-of-napo-as-bawumias-running-mate-npp-supporters-throng-jubilee-park-in-kumasi/</ref>
Sapɔɔlegɔ 8 2024 puan, Bawumia yuum lui mɛ dee gee bo John Mahama n boi lasebaya ka ki'a zi'an.<ref>https://citinewsroom.com/2024/12/bawumia-concedes-defeat-congratulates-mahama/</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mahamudu_Bawumia#cite_note-45</ref>
== A miŋa vom yɛla ==
Bawumia yuum di la Samira Bawumia gee ti ba tara kɔma anaasi.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref> Ka de mina e pa'asɛ Mabia (Mossi-Dagbon) nɛreba la puan, puta lɔgeyiŋɔ la Thomas Sankara, Alhassane Ouattara, Haruna Iddrisu, la basɛba. <ref>https://www.researchgate.net/publication/342391962</ref> Ka de la maalam.<ref>https://www.modernghana.com/news/1271502/bawumia-is-a-religious-prostitute-he-cannot-be.html</ref> Yaa Naa Mahamudu Bila e yuum sigɛ ka yu'urɛ Bawumia la, Dagbon tiŋa Naba mina e yuum tum bo ba ze'ele 1948 ta paɛ 1953.<ref>https://thecustodianghonline.com/2022/08/ya-naa-mahamadu-abdulai-named-me-after-him-bawumia/</ref> Yu'urɛ Bawumia la vuurɛ de la "Ba wum ya" n boi Dagbanli la Gmampruli yetɔgum pɔɔsin.
== Nɛreba suŋerɛ tuuma (Philanthropy) ==
Kuka zuudaana podɔla la kɔ'ɔm mina la tuuma yɛla buuri buuri.
Fɔɔ 2020 puan, ka yuum kɔ'ɔm maalɛ la yɔɔma masalaki bunkatɛ ti ba mɛa ka gee kelum maalɛ ka ti nɛresɛba e ze'ele Bono East bɔba ti ba kina pu'usera.<ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-commissions-Utra-modern-Mosque-Complex-for-Prang-Muslim-Community-1082455</ref> Dr. Bawumia yuum pɔsɛ la Siibenya'aŋa yuum dina nuu puan yuum ta maalɛ hali sɔlesi e gani ɛka ayoobi bo Kumasi tiŋasuka masalaki.<ref>https://www.modernghana.com/news/1013572/bawumia-settles-56years-of-accumulated-debt-renov.html</ref>
Sakutega 2021 puan, Bawumia yuum zusɛ la GHS 1500 nambɔɔsi zo'e zo'e bo Psalm Adjeteyfio ti ka bisera ka yire la la ka lɔgerɔ.<ref>https://citinewsroom.com/2021/09/henry-quartey-pledges-ghs1500-monthly-stipend-to-psalm-adjeteyfio/</ref> Siibedaa 2022 puan, Dr. Bawumia yuum bo la la lagefɔ n de GHS 20,000.00 bo taxi dɔleba mina n yuum tari lageri n de GHS 8,400 ti ka pi'e tari lebe ta bo ka duma.<ref>https://citinewsroom.com/2022/05/bawumia-gives-gh%c2%a220000-to-taxi-driver-who-returned-missing-gh%c2%a28400/</ref> Fɔɔ 2021 puan, Dr. Bawumia yuum iŋɛ la ka yuumpinuu la ayoobi dɔgum daarɛ eŋa la Weija Keprosarium.<ref>https://www.gbcghanaonline.com/general/vice-president-dr-bawumia-celebrates-58th-birthday-with-inmates-of-weija-leprosarium/2021/</ref> Fɔɔ 2022 puan, ka yuum de'em la ka dɔgum daarɛ la kinkolɔra tibegɔ ze'ele Weija Kinkolɔra tibeberiba <ref>https://www.gbcghanaonline.com/uncategorized/vice-president-dr-bawumia-marks-59th-birthday-at-home-with-cured-lepers/2022/</ref> gee ti Fɔɔ 2023, ka yuum de'em la ka yuumpiyoobi dɔgum daarɛ la kiibesi n boi Kumasi kɔma yire.<ref>https://www.classfmonline.com/news/general/Bawumia-celebrates-60th-birthday-with-orphans-at-Kumasi-Children-s-Home-46049</ref>
== A tuuma yɛla asi'a ==
Tiŋa wa zuo alagesɛ taaba tuna bo timmaalegɛ suŋerɛ gɔnɔ puan, gee me kelum dɛna mina n pa'asɛ "Board of Directors" ( ze'ele 2017 sa)<ref>http://www.data4sdgs.org/Board</ref>
== A gulesegɔ tuuma yɛla (selected works) ==
* Monetary Policy And Financial Sector Reform In Africa: Ghana's Experience by Mahamudu Bawumia (31 August 2010).
* "The Determination of Bank Interest Spreads in Ghana: An Empirical Analysis of Panel Data" with Martin Ofori and Franklin Belnye, September 2005.
* "Developing a Composite Indicator of Economic Activity in Ghana", with Benjamin Amoah, Bank of Ghana Working Paper, February 2004.
* "A Simple Vector Error Correction Forecasting Model for Ghana", with Joseph Atta-Mensah, Bank of Ghana Working Paper, August 2003.
* "Monetary Growth, Inflation and Exchange Rate Policy in Ghana" Research Department, Bank of Ghana, Journal of the West African Monetary Institute, 2003.
* "The Transmission Mechanism for Monetary Policy in Ghana", with Philip Abradu-Otoo, Bank of Ghana Policy Paper, August 2003.
* "The Determinants of Exchange Rates in Ghana", with Zakari Mumuni. Bank of Ghana Working Paper. March 2003.
* "The Feasibility of Monetary Union in West Africa". Mimeo. Economic Commission for Africa, November 2002.
* "Comparative Institutional Features of Different Common Central Banks", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Designing an Exchange Rate Mechanism for the West African Monetary Zone", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Explaining African Economic Growth Performance: The Case of Ghana", with Ernest Aryeetey and A. Fosu. Paper prepared for the African Economic Research Consortium. April 2001.
* "Assessing the effectiveness of Intervention on the Foreign Exchange Market in Ghana". Research Department, Bank of Ghana, February 2000.
* "A Review of the Literature of the Impact of Financial Sector Liberalisation on the Poor", with Dr E.K.Y. Addison and Maxwell Opoku Afari, Research Department, Bank of Ghana, August 2000.
* "Financial Markets in Africa. Issues and Challenges for Research," with Professor Ernest Aryeetey, ISSER. October 2000 AERC .
* "Currency Substitution and Money Demand in Ghana: A Cointegration Analysis". Research Department, Bank of Ghana, November 2000.
* "Why the Apparent Rush to Market Reform?" Journal of Economics, 1999.
* "The Sequencing of Fiscal Reform during Structural Adjustment. Lessons from Ghana, Uganda, and Zimbabwe", Comparative Economic Studies, Vol. XXXVIII No.2/3 Summer-Fall 1996.
* "A Closer Look at The Distributional Impact of Ghana’s Structural Adjustment Program (1983–1992). Journal of Modern African Studies. Vol.36 No.1, March 1998.
* "Estimating the Aggregate Values of Human Capital in Sub- Saharan Africa", co-authored with Samuel A.Laryea. Review of Human Factor Studies. Vol. III No.1. June 1997.
* "Africa, the Challenge of Development". Book Chapter in Stephen. Gardner's Comparative Economic Systems, Dryden 1999.
== Iŋa n pɔsɛ tunsɛba (initiatives) ==
* Mobile Money Interoperability
* National Identification System (Ghana Card)
* National Health Insurance App
* Digitisation of the National Lotteries Authority
* Digitsed Procurement Platform for the Public Procurement Authority
* Digitized motor insurance database
* Ghana.Gov (Platform to allow MMDAs to offer digitized services to citizens from a single portal)
* E-Pharmacy and Telehealth Services App
* Electrical Buses official launch
== Na'asegɔ duma (Scholarships and awards) ==
* 2007 — Fellow of the Chartered Institute of Bankers (FCIB).
* 2000 — Who Is Who Among America's Teachers? – Baylor University.
* 1999 — Young Researcher Award: Baylor University, Texas, USA.
* 1995–1999 — President's Research Fellowship: Ph.D. Simon Fraser University.
* 1991–1995 — 4 Graduate Fellowships: Ph.D. Simon Fraser University, Canada.
* 1986 Sir Alan Peacock Prize. Best Economics Student, Department of Economics, University of Buckingham, United Kingdom.
* June 2019, Dr. Bawumia was adjudged Digital Leader of the Year at the 9th Ghana Information Technology & Telecom Awards
(GITTA)
[[Buuri Buuri:nɛra]]
== Viisegɔ lɔgerɔ (References) ==
qm71wr6b65cmdb25d3b26b2yboloc68
18222
18213
2025-07-03T05:07:29Z
Akolpoka
244
/* A gulesegɔ tuuma yɛla (selected works) */ Iŋa de la teere fii
18222
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Mahamudu Bawumia de la Gaana gɔmena nalɛgera la tiŋasuka banki tuntuna kɛka, se'em n tum dɛna Gɔmena zuudaana podɔla kɛka buyopɔi puan n de Ko'oro 7, 2017 ta paɛ Ko'oro 7, 2025 bo Gɔmena zuudaana Nana Akufo-Addo.<ref>{{Cite web|date=2017-01-07|title=Ghana’s New President, Vice President Peacefully Sworn In|url=https://www.ghanastar.com/stories/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/|access-date=2025-06-30|website=GhanaStar|language=en-US}}</ref><ref>https://www.ghanastar.com/news/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/bawumia-cuts-sod-for-ghana-armed-forces-inner-roads-construction.html</ref><ref>https://dailyguidenetwork.com/barracks-roads-reconstruction-begins/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-s-govt-has-track-record-for-fixing-problems-we-will-overcome-covid-challenges-bawumia.html</ref><ref>https://www.peacefmonline.com/pages/local/news/202201/459347.php</ref><ref>http://citifmonline.com/2016/12/11/samira-bawumia-laud-ghanaians-for-voting-npp/</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/1/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref><ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Ka yuum kelum ze'ele mɛ dɛna Awɔbegɔ Paati Kuka zuudaana podɔla nalɛgera n de 2012 voteŋo katɛ la <ref>{{Cite web |url=https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241012215629/https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |url-status=dead }}</ref>gee yuum kelum ze'ele dɛna mina nini n nyɛ bii n de podɔla bo suseba n de 2012/2013 Kuka zuudaana voteŋo suseba, sɛka n yuum kɛlegum ba n yuum wi ti John Mahama n de mina n di mi'a n boi voteŋo la.<ref>https://ghananewsagency.org/politics/dr-bawumia-provides-evidence-at-supreme-court-hearing--59019</ref><ref>{{Cite web |url=http://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2020-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200202105234/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |url-status=dead }}</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref> <ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref> . Eŋa n yuum tari la PhD n boi "economics" ze'ele Simon Fraser yunivɛsiti.
== Pɔsega vom la sukuu yɛla ==
A de la Mampruŋa.
Ba yuum dɔgɛ Bawimia la Tamale, Gaana Alhaji Mumuni Bawumia la Hajia Mariama Bawumia n dɔgɛ e. Eŋa de pia la buyi zuo, ka sɔ dɔgebɔ puan n de pia la anii gee kelum dɛna buyi zuo ka ma dɔgebɔ puan n de kɔma anuu.<ref>https://web.archive.org/web/20210913155259/https://www.moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/person.php?ID=1188</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231116133232/https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |url-status=dead }}</ref>
Mahamudu Bawumia kiŋɛ ka sukuu LA Sakasaka piramiri Sukuu n boi Tamale <ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-surprises-primary-school-teacher-who-transformed-his-life-954595</ref>gee yuum nyɛ yɔ'ɔ kiŋɛ Tamale Sɛkɛndiri Sukuu n de 1975. Ka n yuum ta ba'asɛ Tamalɛ Sɛkɛndiri Sukuu la pooren, ka yuum kiŋɛ la "United Kingdom", bilam ti ka ta zamesɛ banki tuuma nyaa nyɛ " Chartered Institute of Bankers Diploma ( ACIB). Ka yuum de la zuudaana n boi Gaana "united nations" sukuu kɔma tigere (GUNSA) n de 1981.Ka yuum nyɛ la wia deo degree ba tɛɛsi puan n boi "Economics" n boi Buckingham yunivɛsiti n de 1987.
Ka yuum le nyɛ la master's degree economics puan n boi Lincoln College, Oxford, gee yuum nyɛ ka PhD economics puan n boi Vancouver, British Columbia, Canada in de 1995 puan <ref>https://www.sfu.ca/sfunews/stories/2016/sfu-alumnus-to-serve-ghana-as-vice-president.html</ref>Ka zi'isi ti a yuum kɔ'ɔm mina kankaŋi de la "macroeconomics, international economics, development economics la monetary policy". Ka tari gɔnsaasi zo'e zo'e.
== A tuuma yɛla ==
{| class="wikitable"
|
|This section of a biography of a living person '''needs additional citations for verification'''. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced '''must be removed immediately''' from the article and its talk page, especially if potentially libelous.
<small>''Find sources:'' "Mahamudu Bawumia" – news '''·''' newspapers '''·''' books '''·''' scholar '''·''' JSTOR</small> ''(January 2023) (<small>Learn how and when to remove this message</small>)''
|}
Ze'ele 1988 ta paɛ 1990, Bawumia yuum tuni mɛ dɛna pa'ala n boi ligeri yɛla "economics" la international ligeri tuuma n boi Emile Woolf Kɔlegi n de ligeri bisega n boi London, England. Ka yuum kelum tuna mɛ dɛna "intern" n boi viisegɔ weeleŋo n de tiŋasuka ligeri yɛla n boi Washington, D.C. Bawumia yuum kelum tuna mɛ ze'ele bo nɛresɛba n ki'iri n boi African timmaalegɔ banki n boi Zimbabwe. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
1996 ta paɛ 2000 puan, Bawumia yuum tum mɛ dɛna "professor of economics n boi Hankamer koosego sukuu n boi Baylor yunivɛsiti n boi Waco, Texas, USA, bilam ti ka to'e ka viisegɔ biilum bo'olum n de 1998. Ba yuum kaalɛ e pa'asɛ la " ani n de ani pa'asɛ America's pa'aleba" n de 1999. Ka yuum kelum dikɛ la gɔnɔ tuyi niɛ peelemi n de ligeri yɛla la tiŋa maalegɔ. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
Bawumia yuum lebe Gaana na la 2000 ti a tuna dɛna economist " n boi Gaana bankin. Ka isege saazuo ze'ele la economist bunkɛka ta dɛna zuudaana n boi weeleŋo la puan gee pooren ti ka nyaa tuna dɛna podɔla kireki bo banki la Gɔmena. Zuudaana John Kufuor e yuum loe ka ti ka dɛna zuudaana n boi Gaana banki n de Siibenya'aŋa 2006. <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-thanks-president-kufuor-after-historic-flagbearership-race-victory/</ref>
Gaana banki la puan, Bawumia
. Yuum tum mɛ dɛna ligeri tuuma la ligeri ze'elego weeleŋo, ka yuum lagum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba maalɛ gee biŋe ti ligeri sige tiŋa puti'ira tuuma bala n kɔ'ɔm kiŋɛ niŋa ta suŋɛ ligeri yɛla la ligeri yɛla tuntuneba kɔmatii n boi Gaana bankin. Ligeri sika maasegɔ tuuma wa yuum maasum ti ligeri sika wa sige tiŋa ze'ele la hali ta gaŋɛ 49% in de 2000 ta paara 10.2% 2007 bɔba sa. (Pa'alɛ ti gee ti kaam ligeri yuum ta iŋɛ pakerɛ n de 2007/2008) gee me yuum kelum gu'ura ligeri yɛla teeseŋo suŋa
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yuum biŋe ka n boi maalegɔ la tuŋa yɛla magesɛ wuu ba gu bii saam suŋerɛ mageseŋa yɛla la, la banki yɛla la yu'urɛ puan ta paɛ de'eŋo kɛleŋerɛ. Dina yuum iŋɛ mɛ yɛsera la kirɛditi pa'asegɔ zo'e zo'e n boi n sɔi n miŋa weeleŋo ze'ele 12.5% GDP n de 2001 ta paɛ 28.5% GDP 2008 bɔba.
. Gaarum Gaana banki duma yɛm la baŋerɛ sɔsega tigere duma gee yuum bɔna Gɔmena tigere sɛka n sɔseri la World banki la "International Monetary Fund" ze'ele 2001 sa doose la HIPC lq PRGF. kɔ'ɔm dɛna sɛla n ta'asɛ iŋɛ sɔsekuna wa puan, Gaana wuu 2007 yuum nyaŋɛ ba'asɛ ba miŋa ma'a n boi IMF suŋerɛ la.
. Yuum tum mɛ wuu Gɔmena yɛm bii baŋerɛ sɔsega tigere n boi HIPC Paris tigera la Sɔsega ba'asegɔ beene bii ki'ileŋa. Gaana yuum ba'asɛ ka HIPC yɛla bii suŋerɛ suŋa suŋa la sanɛ n ba'am pakɛ suŋa ta pɔra la $4 billion.
. Yuum pa'asɛ la Gɔmena tigere ti ba sɔsɛ "millennium Challenge Account Compact" la US Gɔmena la. MCA la yuum lebese zo'e mɛ yelemɛŋerɛ tuuma, magesɛ wuu George Bus sore zuo.
. Yuum dɛna la gɔbega yɛm bii baŋerɛ tigere n boi "deregulation" n boi Gaana petiroli weeleŋo. Ka n yuum de kuka zuudaana n boi ligeri da'a kɔmatii la, eŋa n yuum sum ti a mina sɔa bii fɔla ti ka wan zumesera "solemitiŋa ligeri da'a la sanɛ US$750 miiliya, dina de la sugunnuurɛ bunaasi gaŋɛ basɛ ni.
. Yuum pa'asɛ la tigere si'a n maalɛ gee tee tari siira suŋa suŋa na la.
Dɔla la tuundina wa puan, tu yuum kɔ'ɔm bisɛ ti siiri la tari paŋa mɛ. Ligeri biŋere me yuum kɔ'ɔm kina biŋera mɛ n boi Gaana bankin n de ligeri maalegɔ sanɛ.
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka e maali gee biŋera e-zwich pɛgera bibesi bo banki duma woo, biŋere la pemesego kɔmpini la timbibesi banki duma, bɔ'ɔra " interoperability " kaara ligeri weeleŋo yima yima.
. Eŋa e yuum de "deputy" Gɔmena n sɔi lagefɔ yɛla suŋa suŋa, yuum nyɛ sum n boi banki la puan.
. Wuu Eŋa e yuum de deputy Gɔmena LA, Bawumia e yuum tum n boi Gaana banki duma zo'e zo'e, Gaana international banki (UK), Ghana Telecom, Revenue Agencies Governing Board, Social security and National Insurance Trust.
Gi'i 2008 voteŋo la pooren, Bawumia yuum zagesɛ mɛ ti a dɛna "deputy" Gɔmena n boi Gaana banki la.
== 2008 loosego ==
Mahamudu Bawumia yuum de la Awɔbegɔ paati nɛra nalɛgera n de 2008 voteŋo la, Nana Akufu-Addo.<ref>{{Cite web |url=https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241202133140/https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |url-status=dead }}</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/politics/2014/October-23rd/bawumia-confirmed-as-running-mate-to-akufo-addo.php</ref> <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-reveals-nanas-secret/</ref> Ti Awɔbegɔ paati la yuum pa'asɛ ka tɔtɛ ka ka voteba la puan dikɛ ta makera la 2004 n boi saazuo tinsi sita la pɔɔsin, n boi wia voteŋo la pooren bii buyi voteŋo la puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
== 2008-2011 loosego ==
Bawumia yuum tuni mɛ dɛna mina e sogeseri yɛla bii daaŋɔ n boi "economic commission of Africa" ze'ele Gunfuko ta paɛ Kilinkiiŋa 2009. Dawaleŋa ta paara Fɔɔ 2009 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina n eeri kaara bɔ'ɔra suŋerɛ n boi British Columbia Liu tiŋasuka yunivɛsiti bo Global zamesegɔ la UBC zim tuuma puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Fɔɔ 2009 puan, ba yuum loe ka mɛ ti ka dɛna podɔla bo international zo'ore tiŋasuka (IGC), viisegɔ weeleŋo bɔba e tɔkɛ la London ligeri la political science sukuu la Oxford yunivɛsiti sɛka n bo'ori ka'aŋɔ n boi ligeri zo'ore bo Gɔmena la tinsi'a n maali la, gee me kelum tuna mɛ dɛna IGC tigere nɛra bo Sierra Leone.
Ka le tum mɛ dɛna ka'ana bo tiŋasuka banki e boi Sierra Leone n boi lagesegɔ asi'a n malum le lagena zi'isi bo banki la la ka ligeri yɛla tuuma.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Fɔɔ 2009 la Fɔɔ 2010 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina e de kiima n boi viisegɔ weeleŋo bo Africa ligeri zamesegɔ n boi ligeri weeleŋo, Oxford yunivɛsiti. Ko'oro 2011 puan, ba yuum loe Bawumia mɛ ti a ze'ele bo ba kɔrumkɔrum la na'arɛ bo ba African maalegɔ banki n boi Zimbabwe n de African timmaalegɔ banki.
Ka yuum tum mɛ n boi tuunɛ wa puan gura ba e yuum ta le malum loe e ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo n de Awɔbegɔ paati bo Gaana 2012 zuudaana voteŋo la.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
== 2012 loosego ==
Ba yuum le malum loe Bawumia mɛ ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo bo 2012 voteŋo katɛ la n de Kilinkiiŋa 2012.<ref>https://www.newsghana.com.gh/nana-addo-chooses-running-mate-sets-to-shock-party-with-bawumia-tomorrow/</ref>
Paati la di mi'isi la kugesi pia n boi Saazuo tiŋa bɔba ta pa'asɛ Yendi, Walewale, Yagaba-Kubore, Bunkputugu, Bimbilla, Chereponi, Kpandai, Tatale,-Sanguli, Tolon lq Zabzugu. Ba yuum le di mi'a mɛ n boi Nabdam la Talensi so'olum n boi Upper East tiŋa. Za'a waabi, Nana Akufo-Addo la Bawumia koŋe ba zuudaana voteŋo bo la John Dramani Mahama.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citation_needed</ref>
== 2016 loosego ==
Nana Akufo-Addo e yuum loe Bawumia ti ka dɛna a podɔla n de 2016 kuka zuudaana voteŋo la.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-chooses-top-notch-bawumia-as-running-mate.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231120105616/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |url-status=dead }}</ref>
== 2024 Loosego ==
Azuma daarɛ, Siibedaa 16 2023, Bawumia yuum saŋɛ la ka loosego gɔŋɔ ti a ze'ele lɛgɛ n boi Awɔbegɔ paati kuka zuudaana "primaries"<ref>https://3news.com/mammoth-crowd-escorts-bawumia-to-file-his-nomination/</ref>
La n yuum pa'asɛ zuudaana "primaries la puan la, Bawumia la ta loe la pia zuo ba n yuum ta votum ti ba loose nɛreba banuu n wan ze'ele lɛgɛ na'am la pooren bo ki'i loosego nalɛgera bo Awɔbegɔ paati n de 2024 voteŋo la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/07/npp-flagbearer-balloting-held-ken-agyapong-picks-number-1-bawumia-10/</ref>
Salurego 26 2023 puan, Bawumia yuum di mi'a bunkatɛ ba loosereba " Congress " Awɔbegɔ paati voteŋo la puan ti ba yuum nyɛ 68% gaŋɛ nalɛgereba bawai duma la pa'asegɔ la puan ta pa'asɛ paati la za'a tiŋa wa zuo loosereba "Congress" ti ba votum bo ba nalɛgera la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/08/bawumia-tops-npp-super-delegates-conference-ken-agyapong-qualifies-for-november-primaries/</ref>
Ba yuum votum bo Bawumia ti a bɔna la ba niŋa n boi Awɔbegɔ paati la puan n de 2024 voteŋo la dɛna ba paati la na'arɛ. Bawumia yuum di mi'a mɛ e boi Awɔbegɔ paati "primaries" la la 61.43% yɛsera voteŋo la za'a ti ba votum la puan, la yuum iŋɛ la Tigerɛ 4 2023 n de so'olum duma 276 kɔ'ɔm yese tiŋa la za'a la paati la yizuo za'a, Asylum Down, Accra.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/bawumia-wins-npp-presidential-primary-with-61-43-of-total-valid-votes-cast.html</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/npp-presidential-primary-live-updates-of-results.html</ref><ref>https://citinewsroom.com/2023/11/npp-presidential-primary-results-so-far/</ref>
Atalaata daarɛ puan, Naakɛ'ɛsega 2024, Bawumia yuum niɛ la Dr. Matthew Opoku Prempeh ti ka dɛna ka podɔla bo 2024 votum katɛ la.<ref>https://www.myjoyonline.com/npp-unveils-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate-today/#google_vignette</ref><ref>https://citinewsroom.com/2024/07/napo-to-be-officially-outdoored-as-bawumias-running-mate-in-kumasi-today/</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/playback-npp-unveiled-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate/</ref><ref>https://www.adomonline.com/napo-finally-uneviled-as-npp-running-mate-video/</ref> Yele la yuum iŋɛ la Jubilee paki n boi Kumasi.<ref>https://bawumia.com/news/vice-president-bawumia-officially-unveils-running-mate/</ref><ref>https://3news.com/news/unveiling-of-napo-as-bawumias-running-mate-npp-supporters-throng-jubilee-park-in-kumasi/</ref>
Sapɔɔlegɔ 8 2024 puan, Bawumia yuum lui mɛ dee gee bo John Mahama n boi lasebaya ka ki'a zi'an.<ref>https://citinewsroom.com/2024/12/bawumia-concedes-defeat-congratulates-mahama/</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mahamudu_Bawumia#cite_note-45</ref>
== A miŋa vom yɛla ==
Bawumia yuum di la Samira Bawumia gee ti ba tara kɔma anaasi.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref> Ka de mina e pa'asɛ Mabia (Mossi-Dagbon) nɛreba la puan, puta lɔgeyiŋɔ la Thomas Sankara, Alhassane Ouattara, Haruna Iddrisu, la basɛba. <ref>https://www.researchgate.net/publication/342391962</ref> Ka de la maalam.<ref>https://www.modernghana.com/news/1271502/bawumia-is-a-religious-prostitute-he-cannot-be.html</ref> Yaa Naa Mahamudu Bila e yuum sigɛ ka yu'urɛ Bawumia la, Dagbon tiŋa Naba mina e yuum tum bo ba ze'ele 1948 ta paɛ 1953.<ref>https://thecustodianghonline.com/2022/08/ya-naa-mahamadu-abdulai-named-me-after-him-bawumia/</ref> Yu'urɛ Bawumia la vuurɛ de la "Ba wum ya" n boi Dagbanli la Gmampruli yetɔgum pɔɔsin.
== Nɛreba suŋerɛ tuuma (Philanthropy) ==
Kuka zuudaana podɔla la kɔ'ɔm mina la tuuma yɛla buuri buuri.
Fɔɔ 2020 puan, ka yuum kɔ'ɔm maalɛ la yɔɔma masalaki bunkatɛ ti ba mɛa ka gee kelum maalɛ ka ti nɛresɛba e ze'ele Bono East bɔba ti ba kina pu'usera.<ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-commissions-Utra-modern-Mosque-Complex-for-Prang-Muslim-Community-1082455</ref> Dr. Bawumia yuum pɔsɛ la Siibenya'aŋa yuum dina nuu puan yuum ta maalɛ hali sɔlesi e gani ɛka ayoobi bo Kumasi tiŋasuka masalaki.<ref>https://www.modernghana.com/news/1013572/bawumia-settles-56years-of-accumulated-debt-renov.html</ref>
Sakutega 2021 puan, Bawumia yuum zusɛ la GHS 1500 nambɔɔsi zo'e zo'e bo Psalm Adjeteyfio ti ka bisera ka yire la la ka lɔgerɔ.<ref>https://citinewsroom.com/2021/09/henry-quartey-pledges-ghs1500-monthly-stipend-to-psalm-adjeteyfio/</ref> Siibedaa 2022 puan, Dr. Bawumia yuum bo la la lagefɔ n de GHS 20,000.00 bo taxi dɔleba mina n yuum tari lageri n de GHS 8,400 ti ka pi'e tari lebe ta bo ka duma.<ref>https://citinewsroom.com/2022/05/bawumia-gives-gh%c2%a220000-to-taxi-driver-who-returned-missing-gh%c2%a28400/</ref> Fɔɔ 2021 puan, Dr. Bawumia yuum iŋɛ la ka yuumpinuu la ayoobi dɔgum daarɛ eŋa la Weija Keprosarium.<ref>https://www.gbcghanaonline.com/general/vice-president-dr-bawumia-celebrates-58th-birthday-with-inmates-of-weija-leprosarium/2021/</ref> Fɔɔ 2022 puan, ka yuum de'em la ka dɔgum daarɛ la kinkolɔra tibegɔ ze'ele Weija Kinkolɔra tibeberiba <ref>https://www.gbcghanaonline.com/uncategorized/vice-president-dr-bawumia-marks-59th-birthday-at-home-with-cured-lepers/2022/</ref> gee ti Fɔɔ 2023, ka yuum de'em la ka yuumpiyoobi dɔgum daarɛ la kiibesi n boi Kumasi kɔma yire.<ref>https://www.classfmonline.com/news/general/Bawumia-celebrates-60th-birthday-with-orphans-at-Kumasi-Children-s-Home-46049</ref>
== A tuuma yɛla asi'a ==
Tiŋa wa zuo alagesɛ taaba tuna bo timmaalegɛ suŋerɛ gɔnɔ puan, gee me kelum dɛna mina n pa'asɛ "Board of Directors" ( ze'ele 2017 sa)<ref>http://www.data4sdgs.org/Board</ref>
== A loosego tuuma yɛla (selected works) ==
* Monetary Policy And Financial Sector Reform In Africa: Ghana's Experience by Mahamudu Bawumia (31 August 2010).
* "The Determination of Bank Interest Spreads in Ghana: An Empirical Analysis of Panel Data" with Martin Ofori and Franklin Belnye, September 2005.
* "Developing a Composite Indicator of Economic Activity in Ghana", with Benjamin Amoah, Bank of Ghana Working Paper, February 2004.
* "A Simple Vector Error Correction Forecasting Model for Ghana", with Joseph Atta-Mensah, Bank of Ghana Working Paper, August 2003.
* "Monetary Growth, Inflation and Exchange Rate Policy in Ghana" Research Department, Bank of Ghana, Journal of the West African Monetary Institute, 2003.
* "The Transmission Mechanism for Monetary Policy in Ghana", with Philip Abradu-Otoo, Bank of Ghana Policy Paper, August 2003.
* "The Determinants of Exchange Rates in Ghana", with Zakari Mumuni. Bank of Ghana Working Paper. March 2003.
* "The Feasibility of Monetary Union in West Africa". Mimeo. Economic Commission for Africa, November 2002.
* "Comparative Institutional Features of Different Common Central Banks", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Designing an Exchange Rate Mechanism for the West African Monetary Zone", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Explaining African Economic Growth Performance: The Case of Ghana", with Ernest Aryeetey and A. Fosu. Paper prepared for the African Economic Research Consortium. April 2001.
* "Assessing the effectiveness of Intervention on the Foreign Exchange Market in Ghana". Research Department, Bank of Ghana, February 2000.
* "A Review of the Literature of the Impact of Financial Sector Liberalisation on the Poor", with Dr E.K.Y. Addison and Maxwell Opoku Afari, Research Department, Bank of Ghana, August 2000.
* "Financial Markets in Africa. Issues and Challenges for Research," with Professor Ernest Aryeetey, ISSER. October 2000 AERC .
* "Currency Substitution and Money Demand in Ghana: A Cointegration Analysis". Research Department, Bank of Ghana, November 2000.
* "Why the Apparent Rush to Market Reform?" Journal of Economics, 1999.
* "The Sequencing of Fiscal Reform during Structural Adjustment. Lessons from Ghana, Uganda, and Zimbabwe", Comparative Economic Studies, Vol. XXXVIII No.2/3 Summer-Fall 1996.
* "A Closer Look at The Distributional Impact of Ghana’s Structural Adjustment Program (1983–1992). Journal of Modern African Studies. Vol.36 No.1, March 1998.
* "Estimating the Aggregate Values of Human Capital in Sub- Saharan Africa", co-authored with Samuel A.Laryea. Review of Human Factor Studies. Vol. III No.1. June 1997.
* "Africa, the Challenge of Development". Book Chapter in Stephen. Gardner's Comparative Economic Systems, Dryden 1999.
== Iŋa n pɔsɛ tunsɛba (initiatives) ==
* Mobile Money Interoperability
* National Identification System (Ghana Card)
* National Health Insurance App
* Digitisation of the National Lotteries Authority
* Digitsed Procurement Platform for the Public Procurement Authority
* Digitized motor insurance database
* Ghana.Gov (Platform to allow MMDAs to offer digitized services to citizens from a single portal)
* E-Pharmacy and Telehealth Services App
* Electrical Buses official launch
== Na'asegɔ duma (Scholarships and awards) ==
* 2007 — Fellow of the Chartered Institute of Bankers (FCIB).
* 2000 — Who Is Who Among America's Teachers? – Baylor University.
* 1999 — Young Researcher Award: Baylor University, Texas, USA.
* 1995–1999 — President's Research Fellowship: Ph.D. Simon Fraser University.
* 1991–1995 — 4 Graduate Fellowships: Ph.D. Simon Fraser University, Canada.
* 1986 Sir Alan Peacock Prize. Best Economics Student, Department of Economics, University of Buckingham, United Kingdom.
* June 2019, Dr. Bawumia was adjudged Digital Leader of the Year at the 9th Ghana Information Technology & Telecom Awards
(GITTA)
[[Buuri Buuri:nɛra]]
== Viisegɔ lɔgerɔ (References) ==
3pw77p31xiscx6x61hnuco4156v650a
18223
18222
2025-07-03T09:30:05Z
Akurugo Patrick Atanga
264
N demese mɛ
18223
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Mahamudu Bawumia de la Gaana gɔmena nalɛgera la tiŋasuka banki tuntuna kɛka, se'em n tum dɛna Gɔmena zuudaana podɔla kɛka buyopɔi puan n de Ko'oro 7, 2017 yuunɛ la puan ta paɛ Ko'oro 7, 2025 yuunɛ la puan bo Gɔmena zuudaana Nana Akufo-Addo.<ref>{{Cite web|date=2017-01-07|title=Ghana’s New President, Vice President Peacefully Sworn In|url=https://www.ghanastar.com/stories/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/|access-date=2025-06-30|website=GhanaStar|language=en-US}}</ref><ref>https://www.ghanastar.com/news/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/bawumia-cuts-sod-for-ghana-armed-forces-inner-roads-construction.html</ref><ref>https://dailyguidenetwork.com/barracks-roads-reconstruction-begins/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-s-govt-has-track-record-for-fixing-problems-we-will-overcome-covid-challenges-bawumia.html</ref><ref>https://www.peacefmonline.com/pages/local/news/202201/459347.php</ref><ref>http://citifmonline.com/2016/12/11/samira-bawumia-laud-ghanaians-for-voting-npp/</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/1/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref><ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Ka yuum kelum ze'ele mɛ dɛna Awɔbegɔ Paati Kuka zuudaana podɔla nalɛgera n de 2012 yuunɛ voteŋo katɛ la <ref>{{Cite web |url=https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241012215629/https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |url-status=dead }}</ref>gee yuum kelum ze'ele dɛna mina nini n nyɛ bii n de podɔla bo suseba n de 2012/2013 yuuma Kuka zuudaana voteŋo suseba, sɛka n yuum kɛlegum ba n yuum wi ti John Mahama n de mina n di mi'a n boi voteŋo la.<ref>https://ghananewsagency.org/politics/dr-bawumia-provides-evidence-at-supreme-court-hearing--59019</ref><ref>{{Cite web |url=http://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2020-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200202105234/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |url-status=dead }}</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref> <ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref> . Eŋa n yuum tari la PhD n boi "economics" ze'ele Simon Fraser yunivɛsiti.
== '''Pɔsega vom la sukuu yɛla''' ==
A de la Mampruŋa.
Ba yuum dɔgɛ Bawimia la Tamale, Gaana Alhaji Mumuni Bawumia la Hajia Mariama Bawumia n dɔgɛ e. Eŋa de pia la buyi zuo, ka sɔ dɔgebɔ puan n de pia la anii gee kelum dɛna buyi zuo ka ma dɔgebɔ puan n de kɔma anuu.<ref>https://web.archive.org/web/20210913155259/https://www.moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/person.php?ID=1188</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231116133232/https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |url-status=dead }}</ref>
Mahamudu Bawumia kiŋɛ ka sukuu LA Sakasaka piramiri Sukuu n boi Tamale <ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-surprises-primary-school-teacher-who-transformed-his-life-954595</ref>gee yuum nyɛ yɔ'ɔ kiŋɛ Tamale Sɛkɛndiri Sukuu n de 1975 yuunɛ la puan. Ka n yuum ta ba'asɛ Tamalɛ Sɛkɛndiri Sukuu la pooren, ka yuum kiŋɛ la "United Kingdom", bilam ti ka ta zamesɛ banki tuuma nyaa nyɛ " Chartered Institute of Bankers Diploma ( ACIB). Ka yuum de la zuudaana n boi Gaana "united nations" sukuu kɔma tigere (GUNSA) n de 1981 yuunɛ la puan.Ka yuum nyɛ la wia deo degree ba tɛɛsi puan n boi "Economics" n boi Buckingham yunivɛsiti n de 1987 yuunɛ la paun.
Ka yuum le nyɛ la master's degree economics puan n boi Lincoln College, Oxford, gee yuum nyɛ ka PhD economics puan n boi Vancouver, British Columbia, Canada in de 1995 puan <ref>https://www.sfu.ca/sfunews/stories/2016/sfu-alumnus-to-serve-ghana-as-vice-president.html</ref>Ka zi'isi ti a yuum kɔ'ɔm mina kankaŋi de la "macroeconomics, international economics, development economics la monetary policy". Ka tari gɔnsaasi zo'e zo'e.
== '''A tuuma yɛla''' ==
{| class="wikitable"
|
|This section of a biography of a living person '''needs additional citations for verification'''. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced '''must be removed immediately''' from the article and its talk page, especially if potentially libelous.
<small>''Find sources:'' "Mahamudu Bawumia" – news '''·''' newspapers '''·''' books '''·''' scholar '''·''' JSTOR</small> ''(January 2023) (<small>Learn how and when to remove this message</small>)''
|}
Ze'ele 1988 ta paɛ 1990, Bawumia yuum tuni mɛ dɛna pa'ala n boi ligeri yɛla "economics" la international ligeri tuuma n boi Emile Woolf Kɔlegi n de ligeri bisega n boi London, England. Ka yuum kelum tuna mɛ dɛna "intern" n boi viisegɔ weeleŋo n de tiŋasuka ligeri yɛla n boi Washington, D.C. Bawumia yuum kelum tuna mɛ ze'ele bo nɛresɛba n ki'iri n boi African timmaalegɔ banki n boi Zimbabwe. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
1996 ta paɛ 2000 puan, Bawumia yuum tum mɛ dɛna "professor of economics n boi Hankamer koosego sukuu n boi Baylor yunivɛsiti n boi Waco, Texas, USA, bilam ti ka to'e ka viisegɔ biilum bo'olum n de 1998. Ba yuum kaalɛ e pa'asɛ la " ani n de ani pa'asɛ America's pa'aleba" n de 1999. Ka yuum kelum dikɛ la gɔnɔ tuyi niɛ peelemi n de ligeri yɛla la tiŋa maalegɔ. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
Bawumia yuum lebe Gaana na la 2000 ti a tuna dɛna economist " n boi Gaana bankin. Ka isege saazuo ze'ele la economist bunkɛka ta dɛna zuudaana n boi weeleŋo la puan gee pooren ti ka nyaa tuna dɛna podɔla kireki bo banki la Gɔmena. Zuudaana John Kufuor e yuum loe ka ti ka dɛna zuudaana n boi Gaana banki n de Siibenya'aŋa 2006. <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-thanks-president-kufuor-after-historic-flagbearership-race-victory/</ref>
'''Gaana banki la puan, Bawumia'''
. Yuum tum mɛ dɛna ligeri tuuma la ligeri ze'elego weeleŋo, ka yuum lagum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba maalɛ gee biŋe ti ligeri sige tiŋa puti'ira tuuma bala n kɔ'ɔm kiŋɛ niŋa ta suŋɛ ligeri yɛla la ligeri yɛla tuntuneba kɔmatii n boi Gaana bankin. Ligeri sika maasegɔ tuuma wa yuum maasum ti ligeri sika wa sige tiŋa ze'ele la hali ta gaŋɛ 49% in de 2000 ta paara 10.2% 2007 bɔba sa. (Pa'alɛ ti gee ti kaam ligeri yuum ta iŋɛ pakerɛ n de 2007/2008) gee me yuum kelum gu'ura ligeri yɛla teeseŋo suŋa
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yuum biŋe ka n boi maalegɔ la tuŋa yɛla magesɛ wuu ba gu bii saam suŋerɛ mageseŋa yɛla la, la banki yɛla la yu'urɛ puan ta paɛ de'eŋo kɛleŋerɛ. Dina yuum iŋɛ mɛ yɛsera la kirɛditi pa'asegɔ zo'e zo'e n boi n sɔi n miŋa weeleŋo ze'ele 12.5% GDP n de 2001 ta paɛ 28.5% GDP 2008 bɔba.
. Gaarum Gaana banki duma yɛm la baŋerɛ sɔsega tigere duma gee yuum bɔna Gɔmena tigere sɛka n sɔseri la World banki la "International Monetary Fund" ze'ele 2001 sa doose la HIPC lq PRGF. kɔ'ɔm dɛna sɛla n ta'asɛ iŋɛ sɔsekuna wa puan, Gaana wuu 2007 yuum nyaŋɛ ba'asɛ ba miŋa ma'a n boi IMF suŋerɛ la.
. Yuum tum mɛ wuu Gɔmena yɛm bii baŋerɛ sɔsega tigere n boi HIPC Paris tigera la Sɔsega ba'asegɔ beene bii ki'ileŋa. Gaana yuum ba'asɛ ka HIPC yɛla bii suŋerɛ suŋa suŋa la sanɛ n ba'am pakɛ suŋa ta pɔra la $4 billion.
. Yuum pa'asɛ la Gɔmena tigere ti ba sɔsɛ "millennium Challenge Account Compact" la US Gɔmena la. MCA la yuum lebese zo'e mɛ yelemɛŋerɛ tuuma, magesɛ wuu George Bus sore zuo.
. Yuum dɛna la gɔbega yɛm bii baŋerɛ tigere n boi "deregulation" n boi Gaana petiroli weeleŋo. Ka n yuum de kuka zuudaana n boi ligeri da'a kɔmatii la, eŋa n yuum sum ti a mina sɔa bii fɔla ti ka wan zumesera "solemitiŋa ligeri da'a la sanɛ US$750 miiliya, dina de la sugunnuurɛ bunaasi gaŋɛ basɛ ni.
. Yuum pa'asɛ la tigere si'a n maalɛ gee tee tari siira suŋa suŋa na la.
Dɔla la tuundina wa puan, tu yuum kɔ'ɔm bisɛ ti siiri la tari paŋa mɛ. Ligeri biŋere me yuum kɔ'ɔm kina biŋera mɛ n boi Gaana bankin n de ligeri maalegɔ sanɛ.
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka e maali gee biŋera e-zwich pɛgera bibesi bo banki duma woo, biŋere la pemesego kɔmpini la timbibesi banki duma, bɔ'ɔra " interoperability " kaara ligeri weeleŋo yima yima.
. Eŋa e yuum de "deputy" Gɔmena n sɔi lagefɔ yɛla suŋa suŋa, yuum nyɛ sum n boi banki la puan.
. Wuu Eŋa e yuum de deputy Gɔmena LA, Bawumia e yuum tum n boi Gaana banki duma zo'e zo'e, Gaana international banki (UK), Ghana Telecom, Revenue Agencies Governing Board, Social security and National Insurance Trust.
Gi'i 2008 voteŋo la pooren, Bawumia yuum zagesɛ mɛ ti a dɛna "deputy" Gɔmena n boi Gaana banki la.
== '''2008 loosego''' ==
Mahamudu Bawumia yuum de la Awɔbegɔ paati nɛra nalɛgera n de 2008 voteŋo la, Nana Akufu-Addo.<ref>{{Cite web |url=https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241202133140/https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |url-status=dead }}</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/politics/2014/October-23rd/bawumia-confirmed-as-running-mate-to-akufo-addo.php</ref> <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-reveals-nanas-secret/</ref> Ti Awɔbegɔ paati la yuum pa'asɛ ka tɔtɛ ka ka voteba la puan dikɛ ta makera la 2004 n boi saazuo tinsi sita la pɔɔsin, n boi wia voteŋo la pooren bii buyi voteŋo la puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
== '''2008-2011 loosego''' ==
Bawumia yuum tuni mɛ dɛna mina e sogeseri yɛla bii daaŋɔ n boi "economic commission of Africa" ze'ele Gunfuko ta paɛ Kilinkiiŋa 2009. Dawaleŋa ta paara Fɔɔ 2009 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina n eeri kaara bɔ'ɔra suŋerɛ n boi British Columbia Liu tiŋasuka yunivɛsiti bo Global zamesegɔ la UBC zim tuuma puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Fɔɔ 2009 puan, ba yuum loe ka mɛ ti ka dɛna podɔla bo international zo'ore tiŋasuka (IGC), viisegɔ weeleŋo bɔba e tɔkɛ la London ligeri la political science sukuu la Oxford yunivɛsiti sɛka n bo'ori ka'aŋɔ n boi ligeri zo'ore bo Gɔmena la tinsi'a n maali la, gee me kelum tuna mɛ dɛna IGC tigere nɛra bo Sierra Leone.
Ka le tum mɛ dɛna ka'ana bo tiŋasuka banki e boi Sierra Leone n boi lagesegɔ asi'a n malum le lagena zi'isi bo banki la la ka ligeri yɛla tuuma.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Fɔɔ 2009 la Fɔɔ 2010 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina e de kiima n boi viisegɔ weeleŋo bo Africa ligeri zamesegɔ n boi ligeri weeleŋo, Oxford yunivɛsiti. Ko'oro 2011 puan, ba yuum loe Bawumia mɛ ti a ze'ele bo ba kɔrumkɔrum la na'arɛ bo ba African maalegɔ banki n boi Zimbabwe n de African timmaalegɔ banki.
Ka yuum tum mɛ n boi tuunɛ wa puan gura ba e yuum ta le malum loe e ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo n de Awɔbegɔ paati bo Gaana 2012 zuudaana voteŋo la.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
== '''2012 loosego''' ==
Ba yuum le malum loe Bawumia mɛ ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo bo 2012 voteŋo katɛ la n de Kilinkiiŋa 2012.<ref>https://www.newsghana.com.gh/nana-addo-chooses-running-mate-sets-to-shock-party-with-bawumia-tomorrow/</ref>
Paati la di mi'isi la kugesi pia n boi Saazuo tiŋa bɔba ta pa'asɛ Yendi, Walewale, Yagaba-Kubore, Bunkputugu, Bimbilla, Chereponi, Kpandai, Tatale,-Sanguli, Tolon lq Zabzugu. Ba yuum le di mi'a mɛ n boi Nabdam la Talensi so'olum n boi Upper East tiŋa. Za'a waabi, Nana Akufo-Addo la Bawumia koŋe ba zuudaana voteŋo bo la John Dramani Mahama.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citation_needed</ref>
== '''2016 loosego''' ==
Nana Akufo-Addo e yuum loe Bawumia ti ka dɛna a podɔla n de 2016 kuka zuudaana voteŋo la.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-chooses-top-notch-bawumia-as-running-mate.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231120105616/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |url-status=dead }}</ref>
== '''2024 Loosego''' ==
Azuma daarɛ, Siibedaa 16 2023, Bawumia yuum saŋɛ la ka loosego gɔŋɔ ti a ze'ele lɛgɛ n boi Awɔbegɔ paati kuka zuudaana "primaries"<ref>https://3news.com/mammoth-crowd-escorts-bawumia-to-file-his-nomination/</ref>
La n yuum pa'asɛ zuudaana "primaries la puan la, Bawumia la ta loe la pia zuo ba n yuum ta votum ti ba loose nɛreba banuu n wan ze'ele lɛgɛ na'am la pooren bo ki'i loosego nalɛgera bo Awɔbegɔ paati n de 2024 voteŋo la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/07/npp-flagbearer-balloting-held-ken-agyapong-picks-number-1-bawumia-10/</ref>
Salurego 26 2023 puan, Bawumia yuum di mi'a bunkatɛ ba loosereba " Congress " Awɔbegɔ paati voteŋo la puan ti ba yuum nyɛ 68% gaŋɛ nalɛgereba bawai duma la pa'asegɔ la puan ta pa'asɛ paati la za'a tiŋa wa zuo loosereba "Congress" ti ba votum bo ba nalɛgera la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/08/bawumia-tops-npp-super-delegates-conference-ken-agyapong-qualifies-for-november-primaries/</ref>
Ba yuum votum bo Bawumia ti a bɔna la ba niŋa n boi Awɔbegɔ paati la puan n de 2024 voteŋo la dɛna ba paati la na'arɛ. Bawumia yuum di mi'a mɛ e boi Awɔbegɔ paati "primaries" la la 61.43% yɛsera voteŋo la za'a ti ba votum la puan, la yuum iŋɛ la Tigerɛ 4 2023 n de so'olum duma 276 kɔ'ɔm yese tiŋa la za'a la paati la yizuo za'a, Asylum Down, Accra.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/bawumia-wins-npp-presidential-primary-with-61-43-of-total-valid-votes-cast.html</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/npp-presidential-primary-live-updates-of-results.html</ref><ref>https://citinewsroom.com/2023/11/npp-presidential-primary-results-so-far/</ref>
Atalaata daarɛ puan, Naakɛ'ɛsega 2024, Bawumia yuum niɛ la Dr. Matthew Opoku Prempeh ti ka dɛna ka podɔla bo 2024 votum katɛ la.<ref>https://www.myjoyonline.com/npp-unveils-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate-today/#google_vignette</ref><ref>https://citinewsroom.com/2024/07/napo-to-be-officially-outdoored-as-bawumias-running-mate-in-kumasi-today/</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/playback-npp-unveiled-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate/</ref><ref>https://www.adomonline.com/napo-finally-uneviled-as-npp-running-mate-video/</ref> Yele la yuum iŋɛ la Jubilee paki n boi Kumasi.<ref>https://bawumia.com/news/vice-president-bawumia-officially-unveils-running-mate/</ref><ref>https://3news.com/news/unveiling-of-napo-as-bawumias-running-mate-npp-supporters-throng-jubilee-park-in-kumasi/</ref>
Sapɔɔlegɔ 8 2024 puan, Bawumia yuum lui mɛ dee gee bo John Mahama n boi lasebaya ka ki'a zi'an.<ref>https://citinewsroom.com/2024/12/bawumia-concedes-defeat-congratulates-mahama/</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mahamudu_Bawumia#cite_note-45</ref>
== '''A miŋa vom yɛla''' ==
Bawumia yuum di la Samira Bawumia gee ti ba tara kɔma anaasi.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref> Ka de mina e pa'asɛ Mabia (Mossi-Dagbon) nɛreba la puan, puta lɔgeyiŋɔ la Thomas Sankara, Alhassane Ouattara, Haruna Iddrisu, la basɛba. <ref>https://www.researchgate.net/publication/342391962</ref> Ka de la maalam.<ref>https://www.modernghana.com/news/1271502/bawumia-is-a-religious-prostitute-he-cannot-be.html</ref> Yaa Naa Mahamudu Bila e yuum sigɛ ka yu'urɛ Bawumia la, Dagbon tiŋa Naba mina e yuum tum bo ba ze'ele 1948 ta paɛ 1953.<ref>https://thecustodianghonline.com/2022/08/ya-naa-mahamadu-abdulai-named-me-after-him-bawumia/</ref> Yu'urɛ Bawumia la vuurɛ de la "Ba wum ya" n boi Dagbanli la Gmampruli yetɔgum pɔɔsin.
== '''Nɛreba suŋerɛ tuuma (Philanthropy)''' ==
Kuka zuudaana podɔla la kɔ'ɔm mina la tuuma yɛla buuri buuri.
Fɔɔ 2020 puan, ka yuum kɔ'ɔm maalɛ la yɔɔma masalaki bunkatɛ ti ba mɛa ka gee kelum maalɛ ka ti nɛresɛba e ze'ele Bono East bɔba ti ba kina pu'usera.<ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-commissions-Utra-modern-Mosque-Complex-for-Prang-Muslim-Community-1082455</ref> Dr. Bawumia yuum pɔsɛ la Siibenya'aŋa yuum dina nuu puan yuum ta maalɛ hali sɔlesi e gani ɛka ayoobi bo Kumasi tiŋasuka masalaki.<ref>https://www.modernghana.com/news/1013572/bawumia-settles-56years-of-accumulated-debt-renov.html</ref>
Sakutega 2021 puan, Bawumia yuum zusɛ la GHS 1500 nambɔɔsi zo'e zo'e bo Psalm Adjeteyfio ti ka bisera ka yire la la ka lɔgerɔ.<ref>https://citinewsroom.com/2021/09/henry-quartey-pledges-ghs1500-monthly-stipend-to-psalm-adjeteyfio/</ref> Siibedaa 2022 puan, Dr. Bawumia yuum bo la la lagefɔ n de GHS 20,000.00 bo taxi dɔleba mina n yuum tari lageri n de GHS 8,400 ti ka pi'e tari lebe ta bo ka duma.<ref>https://citinewsroom.com/2022/05/bawumia-gives-gh%c2%a220000-to-taxi-driver-who-returned-missing-gh%c2%a28400/</ref> Fɔɔ 2021 puan, Dr. Bawumia yuum iŋɛ la ka yuumpinuu la ayoobi dɔgum daarɛ eŋa la Weija Keprosarium.<ref>https://www.gbcghanaonline.com/general/vice-president-dr-bawumia-celebrates-58th-birthday-with-inmates-of-weija-leprosarium/2021/</ref> Fɔɔ 2022 puan, ka yuum de'em la ka dɔgum daarɛ la kinkolɔra tibegɔ ze'ele Weija Kinkolɔra tibeberiba <ref>https://www.gbcghanaonline.com/uncategorized/vice-president-dr-bawumia-marks-59th-birthday-at-home-with-cured-lepers/2022/</ref> gee ti Fɔɔ 2023, ka yuum de'em la ka yuumpiyoobi dɔgum daarɛ la kiibesi n boi Kumasi kɔma yire.<ref>https://www.classfmonline.com/news/general/Bawumia-celebrates-60th-birthday-with-orphans-at-Kumasi-Children-s-Home-46049</ref>
== A '''tuuma yɛla asi'a''' ==
Tiŋa wa zuo alagesɛ taaba tuna bo timmaalegɛ suŋerɛ gɔnɔ puan, gee me kelum dɛna mina n pa'asɛ "Board of Directors" ( ze'ele 2017 sa)<ref>http://www.data4sdgs.org/Board</ref>
== A '''loosego tuuma yɛla (selected works)''' ==
* Monetary Policy And Financial Sector Reform In Africa: Ghana's Experience by Mahamudu Bawumia (31 August 2010).
* "The Determination of Bank Interest Spreads in Ghana: An Empirical Analysis of Panel Data" with Martin Ofori and Franklin Belnye, September 2005.
* "Developing a Composite Indicator of Economic Activity in Ghana", with Benjamin Amoah, Bank of Ghana Working Paper, February 2004.
* "A Simple Vector Error Correction Forecasting Model for Ghana", with Joseph Atta-Mensah, Bank of Ghana Working Paper, August 2003.
* "Monetary Growth, Inflation and Exchange Rate Policy in Ghana" Research Department, Bank of Ghana, Journal of the West African Monetary Institute, 2003.
* "The Transmission Mechanism for Monetary Policy in Ghana", with Philip Abradu-Otoo, Bank of Ghana Policy Paper, August 2003.
* "The Determinants of Exchange Rates in Ghana", with Zakari Mumuni. Bank of Ghana Working Paper. March 2003.
* "The Feasibility of Monetary Union in West Africa". Mimeo. Economic Commission for Africa, November 2002.
* "Comparative Institutional Features of Different Common Central Banks", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Designing an Exchange Rate Mechanism for the West African Monetary Zone", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Explaining African Economic Growth Performance: The Case of Ghana", with Ernest Aryeetey and A. Fosu. Paper prepared for the African Economic Research Consortium. April 2001.
* "Assessing the effectiveness of Intervention on the Foreign Exchange Market in Ghana". Research Department, Bank of Ghana, February 2000.
* "A Review of the Literature of the Impact of Financial Sector Liberalisation on the Poor", with Dr E.K.Y. Addison and Maxwell Opoku Afari, Research Department, Bank of Ghana, August 2000.
* "Financial Markets in Africa. Issues and Challenges for Research," with Professor Ernest Aryeetey, ISSER. October 2000 AERC .
* "Currency Substitution and Money Demand in Ghana: A Cointegration Analysis". Research Department, Bank of Ghana, November 2000.
* "Why the Apparent Rush to Market Reform?" Journal of Economics, 1999.
* "The Sequencing of Fiscal Reform during Structural Adjustment. Lessons from Ghana, Uganda, and Zimbabwe", Comparative Economic Studies, Vol. XXXVIII No.2/3 Summer-Fall 1996.
* "A Closer Look at The Distributional Impact of Ghana’s Structural Adjustment Program (1983–1992). Journal of Modern African Studies. Vol.36 No.1, March 1998.
* "Estimating the Aggregate Values of Human Capital in Sub- Saharan Africa", co-authored with Samuel A.Laryea. Review of Human Factor Studies. Vol. III No.1. June 1997.
* "Africa, the Challenge of Development". Book Chapter in Stephen. Gardner's Comparative Economic Systems, Dryden 1999.
== '''Iŋa n pɔsɛ tunsɛba (initiatives)''' ==
* Mobile Money Interoperability
* National Identification System (Ghana Card)
* National Health Insurance App
* Digitisation of the National Lotteries Authority
* Digitsed Procurement Platform for the Public Procurement Authority
* Digitized motor insurance database
* Ghana.Gov (Platform to allow MMDAs to offer digitized services to citizens from a single portal)
* E-Pharmacy and Telehealth Services App
* Electrical Buses official launch
== '''Na'asegɔ duma (Scholarships and awards)''' ==
* 2007 — Fellow of the Chartered Institute of Bankers (FCIB).
* 2000 — Who Is Who Among America's Teachers? – Baylor University.
* 1999 — Young Researcher Award: Baylor University, Texas, USA.
* 1995–1999 — President's Research Fellowship: Ph.D. Simon Fraser University.
* 1991–1995 — 4 Graduate Fellowships: Ph.D. Simon Fraser University, Canada.
* 1986 Sir Alan Peacock Prize. Best Economics Student, Department of Economics, University of Buckingham, United Kingdom.
* June 2019, Dr. Bawumia was adjudged Digital Leader of the Year at the 9th Ghana Information Technology & Telecom Awards
(GITTA)
[[Buuri Buuri:nɛra]]
== '''Viisegɔ lɔgerɔ (References)''' ==
mzq8sjse7dibb648yyl5f16cxavwklu
18224
18223
2025-07-03T09:33:40Z
Akurugo Patrick Atanga
264
N pa'asɛ la sɛla
18224
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Mahamudu Bawumia de la Gaana gɔmena nalɛgera la tiŋasuka banki tuntuna kɛka, se'em n tum dɛna Gɔmena zuudaana podɔla kɛka buyopɔi puan n de Ko'oro 7, 2017 yuunɛ la puan ta paɛ Ko'oro 7, 2025 yuunɛ la puan bo Gɔmena zuudaana Nana Akufo-Addo.<ref>{{Cite web|date=2017-01-07|title=Ghana’s New President, Vice President Peacefully Sworn In|url=https://www.ghanastar.com/stories/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/|access-date=2025-06-30|website=GhanaStar|language=en-US}}</ref><ref>https://www.ghanastar.com/news/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/bawumia-cuts-sod-for-ghana-armed-forces-inner-roads-construction.html</ref><ref>https://dailyguidenetwork.com/barracks-roads-reconstruction-begins/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-s-govt-has-track-record-for-fixing-problems-we-will-overcome-covid-challenges-bawumia.html</ref><ref>https://www.peacefmonline.com/pages/local/news/202201/459347.php</ref><ref>http://citifmonline.com/2016/12/11/samira-bawumia-laud-ghanaians-for-voting-npp/</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/1/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref><ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Ka yuum kelum ze'ele mɛ dɛna Awɔbegɔ Paati Kuka zuudaana podɔla nalɛgera n de 2012 yuunɛ voteŋo katɛ la <ref>{{Cite web |url=https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241012215629/https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |url-status=dead }}</ref>gee yuum kelum ze'ele dɛna mina nini n nyɛ bii n de podɔla bo suseba n de 2012/2013 yuuma Kuka zuudaana voteŋo suseba, sɛka n yuum kɛlegum ba n yuum wi ti John Mahama n de mina n di mi'a n boi voteŋo la.<ref>https://ghananewsagency.org/politics/dr-bawumia-provides-evidence-at-supreme-court-hearing--59019</ref><ref>{{Cite web |url=http://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2020-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200202105234/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |url-status=dead }}</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref> <ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref> . Eŋa n yuum tari la PhD n boi "economics" ze'ele Simon Fraser yunivɛsiti.
== '''Pɔsega vom la sukuu yɛla''' ==
A de la Mampruŋa.
Ba yuum dɔgɛ Bawimia la Tamale, Gaana Alhaji Mumuni Bawumia la Hajia Mariama Bawumia n dɔgɛ e. Eŋa de pia la buyi zuo, ka sɔ dɔgebɔ puan n de pia la anii gee kelum dɛna buyi zuo ka ma dɔgebɔ puan n de kɔma anuu.<ref>https://web.archive.org/web/20210913155259/https://www.moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/person.php?ID=1188</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231116133232/https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |url-status=dead }}</ref>
Mahamudu Bawumia kiŋɛ ka sukuu LA Sakasaka piramiri Sukuu n boi Tamale <ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-surprises-primary-school-teacher-who-transformed-his-life-954595</ref>gee yuum nyɛ yɔ'ɔ kiŋɛ Tamale Sɛkɛndiri Sukuu n de 1975 yuunɛ la puan. Ka n yuum ta ba'asɛ Tamalɛ Sɛkɛndiri Sukuu la pooren, ka yuum kiŋɛ la "United Kingdom", bilam ti ka ta zamesɛ banki tuuma nyaa nyɛ " Chartered Institute of Bankers Diploma ( ACIB). Ka yuum de la zuudaana n boi Gaana "united nations" sukuu kɔma tigere (GUNSA) n de 1981 yuunɛ la puan.Ka yuum nyɛ la wia deo degree ba tɛɛsi puan n boi "Economics" n boi Buckingham yunivɛsiti n de 1987 yuunɛ la paun.
Ka yuum le nyɛ la master's degree economics puan n boi Lincoln College, Oxford, gee yuum nyɛ ka PhD economics puan n boi Vancouver, British Columbia, Canada in de 1995 puan <ref>https://www.sfu.ca/sfunews/stories/2016/sfu-alumnus-to-serve-ghana-as-vice-president.html</ref>Ka zi'isi ti a yuum kɔ'ɔm mina kankaŋi de la "macroeconomics, international economics, development economics la monetary policy". Ka tari gɔnsaasi zo'e zo'e.
== '''A tuuma yɛla''' ==
{| class="wikitable"
|
|This section of a biography of a living person '''needs additional citations for verification'''. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced '''must be removed immediately''' from the article and its talk page, especially if potentially libelous.
<small>''Find sources:'' "Mahamudu Bawumia" – news '''·''' newspapers '''·''' books '''·''' scholar '''·''' JSTOR</small> ''(January 2023) (<small>Learn how and when to remove this message</small>)''
|}
Ze'ele 1988 yuunɛ la puan ta paɛ 1990 yuunɛ la puan, Bawumia yuum tuni mɛ dɛna pa'ala n boi ligeri yɛla "economics" la international ligeri tuuma n boi Emile Woolf Kɔlegi n de ligeri bisega n boi London, England. Ka yuum kelum tuna mɛ dɛna "intern" n boi viisegɔ weeleŋo n de tiŋasuka ligeri yɛla n boi Washington, D.C. Bawumia yuum kelum tuna mɛ ze'ele bo nɛresɛba n ki'iri n boi African timmaalegɔ banki n boi Zimbabwe. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
1996 yuunɛ la puan ta paɛ 2000 yuunɛ la puan, Bawumia yuum tum mɛ dɛna "professor of economics n boi Hankamer koosego sukuu n boi Baylor yunivɛsiti n boi Waco, Texas, USA, bilam ti ka to'e ka viisegɔ biilum bo'olum n de 1998. Ba yuum kaalɛ e pa'asɛ la " ani n de ani pa'asɛ America's pa'aleba" n de 1999. Ka yuum kelum dikɛ la gɔnɔ tuyi niɛ peelemi n de ligeri yɛla la tiŋa maalegɔ. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
Bawumia yuum lebe Gaana na la 2000 ti a tuna dɛna economist " n boi Gaana bankin. Ka isege saazuo ze'ele la economist bunkɛka ta dɛna zuudaana n boi weeleŋo la puan gee pooren ti ka nyaa tuna dɛna podɔla kireki bo banki la Gɔmena. Zuudaana John Kufuor e yuum loe ka ti ka dɛna zuudaana n boi Gaana banki n de Siibenya'aŋa 2006 yuunɛ la puan. <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-thanks-president-kufuor-after-historic-flagbearership-race-victory/</ref>
'''Gaana banki la puan, Bawumia'''
. Yuum tum mɛ dɛna ligeri tuuma la ligeri ze'elego weeleŋo, ka yuum lagum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba maalɛ gee biŋe ti ligeri sige tiŋa puti'ira tuuma bala n kɔ'ɔm kiŋɛ niŋa ta suŋɛ ligeri yɛla la ligeri yɛla tuntuneba kɔmatii n boi Gaana bankin. Ligeri sika maasegɔ tuuma wa yuum maasum ti ligeri sika wa sige tiŋa ze'ele la hali ta gaŋɛ 49% in de 2000 ta paara 10.2% 2007 bɔba sa. (Pa'alɛ ti gee ti kaam ligeri yuum ta iŋɛ pakerɛ n de 2007/2008) gee me yuum kelum gu'ura ligeri yɛla teeseŋo suŋa
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yuum biŋe ka n boi maalegɔ la tuŋa yɛla magesɛ wuu ba gu bii saam suŋerɛ mageseŋa yɛla la, la banki yɛla la yu'urɛ puan ta paɛ de'eŋo kɛleŋerɛ. Dina yuum iŋɛ mɛ yɛsera la kirɛditi pa'asegɔ zo'e zo'e n boi n sɔi n miŋa weeleŋo ze'ele 12.5% GDP n de 2001 ta paɛ 28.5% GDP 2008 bɔba.
. Gaarum Gaana banki duma yɛm la baŋerɛ sɔsega tigere duma gee yuum bɔna Gɔmena tigere sɛka n sɔseri la World banki la "International Monetary Fund" ze'ele 2001 sa doose la HIPC lq PRGF. kɔ'ɔm dɛna sɛla n ta'asɛ iŋɛ sɔsekuna wa puan, Gaana wuu 2007 yuum nyaŋɛ ba'asɛ ba miŋa ma'a n boi IMF suŋerɛ la.
. Yuum tum mɛ wuu Gɔmena yɛm bii baŋerɛ sɔsega tigere n boi HIPC Paris tigera la Sɔsega ba'asegɔ beene bii ki'ileŋa. Gaana yuum ba'asɛ ka HIPC yɛla bii suŋerɛ suŋa suŋa la sanɛ n ba'am pakɛ suŋa ta pɔra la $4 billion.
. Yuum pa'asɛ la Gɔmena tigere ti ba sɔsɛ "millennium Challenge Account Compact" la US Gɔmena la. MCA la yuum lebese zo'e mɛ yelemɛŋerɛ tuuma, magesɛ wuu George Bus sore zuo.
. Yuum dɛna la gɔbega yɛm bii baŋerɛ tigere n boi "deregulation" n boi Gaana petiroli weeleŋo. Ka n yuum de kuka zuudaana n boi ligeri da'a kɔmatii la, eŋa n yuum sum ti a mina sɔa bii fɔla ti ka wan zumesera "solemitiŋa ligeri da'a la sanɛ US$750 miiliya, dina de la sugunnuurɛ bunaasi gaŋɛ basɛ ni.
. Yuum pa'asɛ la tigere si'a n maalɛ gee tee tari siira suŋa suŋa na la.
Dɔla la tuundina wa puan, tu yuum kɔ'ɔm bisɛ ti siiri la tari paŋa mɛ. Ligeri biŋere me yuum kɔ'ɔm kina biŋera mɛ n boi Gaana bankin n de ligeri maalegɔ sanɛ.
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka e maali gee biŋera e-zwich pɛgera bibesi bo banki duma woo, biŋere la pemesego kɔmpini la timbibesi banki duma, bɔ'ɔra " interoperability " kaara ligeri weeleŋo yima yima.
. Eŋa e yuum de "deputy" Gɔmena n sɔi lagefɔ yɛla suŋa suŋa, yuum nyɛ sum n boi banki la puan.
. Wuu Eŋa e yuum de deputy Gɔmena LA, Bawumia e yuum tum n boi Gaana banki duma zo'e zo'e, Gaana international banki (UK), Ghana Telecom, Revenue Agencies Governing Board, Social security and National Insurance Trust.
Gi'i 2008 voteŋo la pooren, Bawumia yuum zagesɛ mɛ ti a dɛna "deputy" Gɔmena n boi Gaana banki la.
== '''2008 loosego''' ==
Mahamudu Bawumia yuum de la Awɔbegɔ paati nɛra nalɛgera n de 2008 yuunɛ la puan voteŋo la, Nana Akufu-Addo.<ref>{{Cite web |url=https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241202133140/https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |url-status=dead }}</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/politics/2014/October-23rd/bawumia-confirmed-as-running-mate-to-akufo-addo.php</ref> <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-reveals-nanas-secret/</ref> Ti Awɔbegɔ paati la yuum pa'asɛ ka tɔtɛ ka ka voteba la puan dikɛ ta makera la 2004 n boi saazuo tinsi sita la pɔɔsin, n boi wia voteŋo la pooren bii buyi voteŋo la puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
== '''2008-2011 loosego''' ==
Bawumia yuum tuni mɛ dɛna mina e sogeseri yɛla bii daaŋɔ n boi "economic commission of Africa" ze'ele Gunfuko ta paɛ Kilinkiiŋa 2009 yuunɛ la puan. Dawaleŋa ta paara Fɔɔ 2009 yuunɛ la puan tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina n eeri kaara bɔ'ɔra suŋerɛ n boi British Columbia Liu tiŋasuka yunivɛsiti bo Global zamesegɔ la UBC zim tuuma puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Fɔɔ 2009 puan, ba yuum loe ka mɛ ti ka dɛna podɔla bo international zo'ore tiŋasuka (IGC), viisegɔ weeleŋo bɔba e tɔkɛ la London ligeri la political science sukuu la Oxford yunivɛsiti sɛka n bo'ori ka'aŋɔ n boi ligeri zo'ore bo Gɔmena la tinsi'a n maali la, gee me kelum tuna mɛ dɛna IGC tigere nɛra bo Sierra Leone.
Ka le tum mɛ dɛna ka'ana bo tiŋasuka banki e boi Sierra Leone n boi lagesegɔ asi'a n malum le lagena zi'isi bo banki la la ka ligeri yɛla tuuma.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Fɔɔ 2009 la Fɔɔ 2010 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina e de kiima n boi viisegɔ weeleŋo bo Africa ligeri zamesegɔ n boi ligeri weeleŋo, Oxford yunivɛsiti. Ko'oro 2011 puan, ba yuum loe Bawumia mɛ ti a ze'ele bo ba kɔrumkɔrum la na'arɛ bo ba African maalegɔ banki n boi Zimbabwe n de African timmaalegɔ banki.
Ka yuum tum mɛ n boi tuunɛ wa puan gura ba e yuum ta le malum loe e ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo n de Awɔbegɔ paati bo Gaana 2012 yuunɛ la puan zuudaana voteŋo la.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
== '''2012 loosego''' ==
Ba yuum le malum loe Bawumia mɛ ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo bo 2012 voteŋo katɛ la n de Kilinkiiŋa 2012.<ref>https://www.newsghana.com.gh/nana-addo-chooses-running-mate-sets-to-shock-party-with-bawumia-tomorrow/</ref>
Paati la di mi'isi la kugesi pia n boi Saazuo tiŋa bɔba ta pa'asɛ Yendi, Walewale, Yagaba-Kubore, Bunkputugu, Bimbilla, Chereponi, Kpandai, Tatale,-Sanguli, Tolon lq Zabzugu. Ba yuum le di mi'a mɛ n boi Nabdam la Talensi so'olum n boi Upper East tiŋa. Za'a waabi, Nana Akufo-Addo la Bawumia koŋe ba zuudaana voteŋo bo la John Dramani Mahama.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citation_needed</ref>
== '''2016 loosego''' ==
Nana Akufo-Addo e yuum loe Bawumia ti ka dɛna a podɔla n de 2016 kuka zuudaana voteŋo la.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-chooses-top-notch-bawumia-as-running-mate.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231120105616/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |url-status=dead }}</ref>
== '''2024 Loosego''' ==
Azuma daarɛ, Siibedaa 16 2023, Bawumia yuum saŋɛ la ka loosego gɔŋɔ ti a ze'ele lɛgɛ n boi Awɔbegɔ paati kuka zuudaana "primaries"<ref>https://3news.com/mammoth-crowd-escorts-bawumia-to-file-his-nomination/</ref>
La n yuum pa'asɛ zuudaana "primaries la puan la, Bawumia la ta loe la pia zuo ba n yuum ta votum ti ba loose nɛreba banuu n wan ze'ele lɛgɛ na'am la pooren bo ki'i loosego nalɛgera bo Awɔbegɔ paati n de 2024 voteŋo la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/07/npp-flagbearer-balloting-held-ken-agyapong-picks-number-1-bawumia-10/</ref>
Salurego 26 2023 puan, Bawumia yuum di mi'a bunkatɛ ba loosereba " Congress " Awɔbegɔ paati voteŋo la puan ti ba yuum nyɛ 68% gaŋɛ nalɛgereba bawai duma la pa'asegɔ la puan ta pa'asɛ paati la za'a tiŋa wa zuo loosereba "Congress" ti ba votum bo ba nalɛgera la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/08/bawumia-tops-npp-super-delegates-conference-ken-agyapong-qualifies-for-november-primaries/</ref>
Ba yuum votum bo Bawumia ti a bɔna la ba niŋa n boi Awɔbegɔ paati la puan n de 2024 voteŋo la dɛna ba paati la na'arɛ. Bawumia yuum di mi'a mɛ e boi Awɔbegɔ paati "primaries" la la 61.43% yɛsera voteŋo la za'a ti ba votum la puan, la yuum iŋɛ la Tigerɛ 4 2023 n de so'olum duma 276 kɔ'ɔm yese tiŋa la za'a la paati la yizuo za'a, Asylum Down, Accra.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/bawumia-wins-npp-presidential-primary-with-61-43-of-total-valid-votes-cast.html</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/npp-presidential-primary-live-updates-of-results.html</ref><ref>https://citinewsroom.com/2023/11/npp-presidential-primary-results-so-far/</ref>
Atalaata daarɛ puan, Naakɛ'ɛsega 2024, Bawumia yuum niɛ la Dr. Matthew Opoku Prempeh ti ka dɛna ka podɔla bo 2024 votum katɛ la.<ref>https://www.myjoyonline.com/npp-unveils-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate-today/#google_vignette</ref><ref>https://citinewsroom.com/2024/07/napo-to-be-officially-outdoored-as-bawumias-running-mate-in-kumasi-today/</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/playback-npp-unveiled-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate/</ref><ref>https://www.adomonline.com/napo-finally-uneviled-as-npp-running-mate-video/</ref> Yele la yuum iŋɛ la Jubilee paki n boi Kumasi.<ref>https://bawumia.com/news/vice-president-bawumia-officially-unveils-running-mate/</ref><ref>https://3news.com/news/unveiling-of-napo-as-bawumias-running-mate-npp-supporters-throng-jubilee-park-in-kumasi/</ref>
Sapɔɔlegɔ 8 2024 puan, Bawumia yuum lui mɛ dee gee bo John Mahama n boi lasebaya ka ki'a zi'an.<ref>https://citinewsroom.com/2024/12/bawumia-concedes-defeat-congratulates-mahama/</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mahamudu_Bawumia#cite_note-45</ref>
== '''A miŋa vom yɛla''' ==
Bawumia yuum di la Samira Bawumia gee ti ba tara kɔma anaasi.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref> Ka de mina e pa'asɛ Mabia (Mossi-Dagbon) nɛreba la puan, puta lɔgeyiŋɔ la Thomas Sankara, Alhassane Ouattara, Haruna Iddrisu, la basɛba. <ref>https://www.researchgate.net/publication/342391962</ref> Ka de la maalam.<ref>https://www.modernghana.com/news/1271502/bawumia-is-a-religious-prostitute-he-cannot-be.html</ref> Yaa Naa Mahamudu Bila e yuum sigɛ ka yu'urɛ Bawumia la, Dagbon tiŋa Naba mina e yuum tum bo ba ze'ele 1948 ta paɛ 1953.<ref>https://thecustodianghonline.com/2022/08/ya-naa-mahamadu-abdulai-named-me-after-him-bawumia/</ref> Yu'urɛ Bawumia la vuurɛ de la "Ba wum ya" n boi Dagbanli la Gmampruli yetɔgum pɔɔsin.
== '''Nɛreba suŋerɛ tuuma (Philanthropy)''' ==
Kuka zuudaana podɔla la kɔ'ɔm mina la tuuma yɛla buuri buuri.
Fɔɔ 2020 puan, ka yuum kɔ'ɔm maalɛ la yɔɔma masalaki bunkatɛ ti ba mɛa ka gee kelum maalɛ ka ti nɛresɛba e ze'ele Bono East bɔba ti ba kina pu'usera.<ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-commissions-Utra-modern-Mosque-Complex-for-Prang-Muslim-Community-1082455</ref> Dr. Bawumia yuum pɔsɛ la Siibenya'aŋa yuum dina nuu puan yuum ta maalɛ hali sɔlesi e gani ɛka ayoobi bo Kumasi tiŋasuka masalaki.<ref>https://www.modernghana.com/news/1013572/bawumia-settles-56years-of-accumulated-debt-renov.html</ref>
Sakutega 2021 puan, Bawumia yuum zusɛ la GHS 1500 nambɔɔsi zo'e zo'e bo Psalm Adjeteyfio ti ka bisera ka yire la la ka lɔgerɔ.<ref>https://citinewsroom.com/2021/09/henry-quartey-pledges-ghs1500-monthly-stipend-to-psalm-adjeteyfio/</ref> Siibedaa 2022 puan, Dr. Bawumia yuum bo la la lagefɔ n de GHS 20,000.00 bo taxi dɔleba mina n yuum tari lageri n de GHS 8,400 ti ka pi'e tari lebe ta bo ka duma.<ref>https://citinewsroom.com/2022/05/bawumia-gives-gh%c2%a220000-to-taxi-driver-who-returned-missing-gh%c2%a28400/</ref> Fɔɔ 2021 puan, Dr. Bawumia yuum iŋɛ la ka yuumpinuu la ayoobi dɔgum daarɛ eŋa la Weija Keprosarium.<ref>https://www.gbcghanaonline.com/general/vice-president-dr-bawumia-celebrates-58th-birthday-with-inmates-of-weija-leprosarium/2021/</ref> Fɔɔ 2022 puan, ka yuum de'em la ka dɔgum daarɛ la kinkolɔra tibegɔ ze'ele Weija Kinkolɔra tibeberiba <ref>https://www.gbcghanaonline.com/uncategorized/vice-president-dr-bawumia-marks-59th-birthday-at-home-with-cured-lepers/2022/</ref> gee ti Fɔɔ 2023, ka yuum de'em la ka yuumpiyoobi dɔgum daarɛ la kiibesi n boi Kumasi kɔma yire.<ref>https://www.classfmonline.com/news/general/Bawumia-celebrates-60th-birthday-with-orphans-at-Kumasi-Children-s-Home-46049</ref>
== A '''tuuma yɛla asi'a''' ==
Tiŋa wa zuo alagesɛ taaba tuna bo timmaalegɛ suŋerɛ gɔnɔ puan, gee me kelum dɛna mina n pa'asɛ "Board of Directors" ( ze'ele 2017 sa)<ref>http://www.data4sdgs.org/Board</ref>
== A '''loosego tuuma yɛla (selected works)''' ==
* Monetary Policy And Financial Sector Reform In Africa: Ghana's Experience by Mahamudu Bawumia (31 August 2010).
* "The Determination of Bank Interest Spreads in Ghana: An Empirical Analysis of Panel Data" with Martin Ofori and Franklin Belnye, September 2005.
* "Developing a Composite Indicator of Economic Activity in Ghana", with Benjamin Amoah, Bank of Ghana Working Paper, February 2004.
* "A Simple Vector Error Correction Forecasting Model for Ghana", with Joseph Atta-Mensah, Bank of Ghana Working Paper, August 2003.
* "Monetary Growth, Inflation and Exchange Rate Policy in Ghana" Research Department, Bank of Ghana, Journal of the West African Monetary Institute, 2003.
* "The Transmission Mechanism for Monetary Policy in Ghana", with Philip Abradu-Otoo, Bank of Ghana Policy Paper, August 2003.
* "The Determinants of Exchange Rates in Ghana", with Zakari Mumuni. Bank of Ghana Working Paper. March 2003.
* "The Feasibility of Monetary Union in West Africa". Mimeo. Economic Commission for Africa, November 2002.
* "Comparative Institutional Features of Different Common Central Banks", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Designing an Exchange Rate Mechanism for the West African Monetary Zone", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Explaining African Economic Growth Performance: The Case of Ghana", with Ernest Aryeetey and A. Fosu. Paper prepared for the African Economic Research Consortium. April 2001.
* "Assessing the effectiveness of Intervention on the Foreign Exchange Market in Ghana". Research Department, Bank of Ghana, February 2000.
* "A Review of the Literature of the Impact of Financial Sector Liberalisation on the Poor", with Dr E.K.Y. Addison and Maxwell Opoku Afari, Research Department, Bank of Ghana, August 2000.
* "Financial Markets in Africa. Issues and Challenges for Research," with Professor Ernest Aryeetey, ISSER. October 2000 AERC .
* "Currency Substitution and Money Demand in Ghana: A Cointegration Analysis". Research Department, Bank of Ghana, November 2000.
* "Why the Apparent Rush to Market Reform?" Journal of Economics, 1999.
* "The Sequencing of Fiscal Reform during Structural Adjustment. Lessons from Ghana, Uganda, and Zimbabwe", Comparative Economic Studies, Vol. XXXVIII No.2/3 Summer-Fall 1996.
* "A Closer Look at The Distributional Impact of Ghana’s Structural Adjustment Program (1983–1992). Journal of Modern African Studies. Vol.36 No.1, March 1998.
* "Estimating the Aggregate Values of Human Capital in Sub- Saharan Africa", co-authored with Samuel A.Laryea. Review of Human Factor Studies. Vol. III No.1. June 1997.
* "Africa, the Challenge of Development". Book Chapter in Stephen. Gardner's Comparative Economic Systems, Dryden 1999.
== '''Iŋa n pɔsɛ tunsɛba (initiatives)''' ==
* Mobile Money Interoperability
* National Identification System (Ghana Card)
* National Health Insurance App
* Digitisation of the National Lotteries Authority
* Digitsed Procurement Platform for the Public Procurement Authority
* Digitized motor insurance database
* Ghana.Gov (Platform to allow MMDAs to offer digitized services to citizens from a single portal)
* E-Pharmacy and Telehealth Services App
* Electrical Buses official launch
== '''Na'asegɔ duma (Scholarships and awards)''' ==
* 2007 — Fellow of the Chartered Institute of Bankers (FCIB).
* 2000 — Who Is Who Among America's Teachers? – Baylor University.
* 1999 — Young Researcher Award: Baylor University, Texas, USA.
* 1995–1999 — President's Research Fellowship: Ph.D. Simon Fraser University.
* 1991–1995 — 4 Graduate Fellowships: Ph.D. Simon Fraser University, Canada.
* 1986 Sir Alan Peacock Prize. Best Economics Student, Department of Economics, University of Buckingham, United Kingdom.
* June 2019, Dr. Bawumia was adjudged Digital Leader of the Year at the 9th Ghana Information Technology & Telecom Awards
(GITTA)
[[Buuri Buuri:nɛra]]
== '''Viisegɔ lɔgerɔ (References)''' ==
dk7cw4jchyefpemwb0zafdjfoom6tmp
18225
18224
2025-07-03T09:38:22Z
Akurugo Patrick Atanga
264
N demese mɛ
18225
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Mahamudu Bawumia de la Gaana gɔmena nalɛgera la tiŋasuka banki tuntuna kɛka, se'em n tum dɛna Gɔmena zuudaana podɔla kɛka buyopɔi puan n de Ko'oro 7, 2017 yuunɛ la puan ta paɛ Ko'oro 7, 2025 yuunɛ la puan bo Gɔmena zuudaana Nana Akufo-Addo.<ref>{{Cite web|date=2017-01-07|title=Ghana’s New President, Vice President Peacefully Sworn In|url=https://www.ghanastar.com/stories/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/|access-date=2025-06-30|website=GhanaStar|language=en-US}}</ref><ref>https://www.ghanastar.com/news/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/bawumia-cuts-sod-for-ghana-armed-forces-inner-roads-construction.html</ref><ref>https://dailyguidenetwork.com/barracks-roads-reconstruction-begins/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-s-govt-has-track-record-for-fixing-problems-we-will-overcome-covid-challenges-bawumia.html</ref><ref>https://www.peacefmonline.com/pages/local/news/202201/459347.php</ref><ref>http://citifmonline.com/2016/12/11/samira-bawumia-laud-ghanaians-for-voting-npp/</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/1/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref><ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Ka yuum kelum ze'ele mɛ dɛna Awɔbegɔ Paati Kuka zuudaana podɔla nalɛgera n de 2012 yuunɛ voteŋo katɛ la <ref>{{Cite web |url=https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241012215629/https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |url-status=dead }}</ref>gee yuum kelum ze'ele dɛna mina nini n nyɛ bii n de podɔla bo suseba n de 2012/2013 yuuma Kuka zuudaana voteŋo suseba, sɛka n yuum kɛlegum ba n yuum wi ti John Mahama n de mina n di mi'a n boi voteŋo la.<ref>https://ghananewsagency.org/politics/dr-bawumia-provides-evidence-at-supreme-court-hearing--59019</ref><ref>{{Cite web |url=http://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2020-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200202105234/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |url-status=dead }}</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref> <ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref> . Eŋa n yuum tari la PhD n boi "economics" ze'ele Simon Fraser yunivɛsiti.
== '''Pɔsega vom la sukuu yɛla''' ==
A de la Mampruŋa.
Ba yuum dɔgɛ Bawimia la Tamale, Gaana Alhaji Mumuni Bawumia la Hajia Mariama Bawumia n dɔgɛ e. Eŋa de pia la buyi zuo, ka sɔ dɔgebɔ puan n de pia la anii gee kelum dɛna buyi zuo ka ma dɔgebɔ puan n de kɔma anuu.<ref>https://web.archive.org/web/20210913155259/https://www.moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/person.php?ID=1188</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231116133232/https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |url-status=dead }}</ref>
Mahamudu Bawumia kiŋɛ ka sukuu LA Sakasaka piramiri Sukuu n boi Tamale <ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-surprises-primary-school-teacher-who-transformed-his-life-954595</ref>gee yuum nyɛ yɔ'ɔ kiŋɛ Tamale Sɛkɛndiri Sukuu n de 1975 yuunɛ la puan. Ka n yuum ta ba'asɛ Tamalɛ Sɛkɛndiri Sukuu la pooren, ka yuum kiŋɛ la "United Kingdom", bilam ti ka ta zamesɛ banki tuuma nyaa nyɛ " Chartered Institute of Bankers Diploma ( ACIB). Ka yuum de la zuudaana n boi Gaana "united nations" sukuu kɔma tigere (GUNSA) n de 1981 yuunɛ la puan.Ka yuum nyɛ la wia deo degree ba tɛɛsi puan n boi "Economics" n boi Buckingham yunivɛsiti n de 1987 yuunɛ la paun.
Ka yuum le nyɛ la master's degree economics puan n boi Lincoln College, Oxford, gee yuum nyɛ ka PhD economics puan n boi Vancouver, British Columbia, Canada in de 1995 puan <ref>https://www.sfu.ca/sfunews/stories/2016/sfu-alumnus-to-serve-ghana-as-vice-president.html</ref>Ka zi'isi ti a yuum kɔ'ɔm mina kankaŋi de la "macroeconomics, international economics, development economics la monetary policy". Ka tari gɔnsaasi zo'e zo'e.
== '''A tuuma yɛla''' ==
{| class="wikitable"
|
|This section of a biography of a living person '''needs additional citations for verification'''. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced '''must be removed immediately''' from the article and its talk page, especially if potentially libelous.
<small>''Find sources:'' "Mahamudu Bawumia" – news '''·''' newspapers '''·''' books '''·''' scholar '''·''' JSTOR</small> ''(January 2023) (<small>Learn how and when to remove this message</small>)''
|}
Ze'ele 1988 yuunɛ la puan ta paɛ 1990 yuunɛ la puan, Bawumia yuum tuni mɛ dɛna pa'ala n boi ligeri yɛla "economics" la international ligeri tuuma n boi Emile Woolf Kɔlegi n de ligeri bisega n boi London, England. Ka yuum kelum tuna mɛ dɛna "intern" n boi viisegɔ weeleŋo n de tiŋasuka ligeri yɛla n boi Washington, D.C. Bawumia yuum kelum tuna mɛ ze'ele bo nɛresɛba n ki'iri n boi African timmaalegɔ banki n boi Zimbabwe. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
1996 yuunɛ la puan ta paɛ 2000 yuunɛ la puan, Bawumia yuum tum mɛ dɛna "professor of economics n boi Hankamer koosego sukuu n boi Baylor yunivɛsiti n boi Waco, Texas, USA, bilam ti ka to'e ka viisegɔ biilum bo'olum n de 1998. Ba yuum kaalɛ e pa'asɛ la " ani n de ani pa'asɛ America's pa'aleba" n de 1999. Ka yuum kelum dikɛ la gɔnɔ tuyi niɛ peelemi n de ligeri yɛla la tiŋa maalegɔ. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
Bawumia yuum lebe Gaana na la 2000 ti a tuna dɛna economist " n boi Gaana bankin. Ka isege saazuo ze'ele la economist bunkɛka ta dɛna zuudaana n boi weeleŋo la puan gee pooren ti ka nyaa tuna dɛna podɔla kireki bo banki la Gɔmena. Zuudaana John Kufuor e yuum loe ka ti ka dɛna zuudaana n boi Gaana banki n de Siibenya'aŋa 2006 yuunɛ la puan. <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-thanks-president-kufuor-after-historic-flagbearership-race-victory/</ref>
'''Gaana banki la puan, Bawumia'''
. Yuum tum mɛ dɛna ligeri tuuma la ligeri ze'elego weeleŋo, ka yuum lagum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba maalɛ gee biŋe ti ligeri sige tiŋa puti'ira tuuma bala n kɔ'ɔm kiŋɛ niŋa ta suŋɛ ligeri yɛla la ligeri yɛla tuntuneba kɔmatii n boi Gaana bankin. Ligeri sika maasegɔ tuuma wa yuum maasum ti ligeri sika wa sige tiŋa ze'ele la hali ta gaŋɛ 49% in de 2000 ta paara 10.2% 2007 bɔba sa. (Pa'alɛ ti gee ti kaam ligeri yuum ta iŋɛ pakerɛ n de 2007/2008) gee me yuum kelum gu'ura ligeri yɛla teeseŋo suŋa
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yuum biŋe ka n boi maalegɔ la tuŋa yɛla magesɛ wuu ba gu bii saam suŋerɛ mageseŋa yɛla la, la banki yɛla la yu'urɛ puan ta paɛ de'eŋo kɛleŋerɛ. Dina yuum iŋɛ mɛ yɛsera la kirɛditi pa'asegɔ zo'e zo'e n boi n sɔi n miŋa weeleŋo ze'ele 12.5% GDP n de 2001 ta paɛ 28.5% GDP 2008 bɔba.
. Gaarum Gaana banki duma yɛm la baŋerɛ sɔsega tigere duma gee yuum bɔna Gɔmena tigere sɛka n sɔseri la World banki la "International Monetary Fund" ze'ele 2001 sa doose la HIPC lq PRGF. kɔ'ɔm dɛna sɛla n ta'asɛ iŋɛ sɔsekuna wa puan, Gaana wuu 2007 yuum nyaŋɛ ba'asɛ ba miŋa ma'a n boi IMF suŋerɛ la.
. Yuum tum mɛ wuu Gɔmena yɛm bii baŋerɛ sɔsega tigere n boi HIPC Paris tigera la Sɔsega ba'asegɔ beene bii ki'ileŋa. Gaana yuum ba'asɛ ka HIPC yɛla bii suŋerɛ suŋa suŋa la sanɛ n ba'am pakɛ suŋa ta pɔra la $4 billion.
. Yuum pa'asɛ la Gɔmena tigere ti ba sɔsɛ "millennium Challenge Account Compact" la US Gɔmena la. MCA la yuum lebese zo'e mɛ yelemɛŋerɛ tuuma, magesɛ wuu George Bus sore zuo.
. Yuum dɛna la gɔbega yɛm bii baŋerɛ tigere n boi "deregulation" n boi Gaana petiroli weeleŋo. Ka n yuum de kuka zuudaana n boi ligeri da'a kɔmatii la, eŋa n yuum sum ti a mina sɔa bii fɔla ti ka wan zumesera "solemitiŋa ligeri da'a la sanɛ US$750 miiliya, dina de la sugunnuurɛ bunaasi gaŋɛ basɛ ni.
. Yuum pa'asɛ la tigere si'a n maalɛ gee tee tari siira suŋa suŋa na la.
Dɔla la tuundina wa puan, tu yuum kɔ'ɔm bisɛ ti siiri la tari paŋa mɛ. Ligeri biŋere me yuum kɔ'ɔm kina biŋera mɛ n boi Gaana bankin n de ligeri maalegɔ sanɛ.
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka e maali gee biŋera e-zwich pɛgera bibesi bo banki duma woo, biŋere la pemesego kɔmpini la timbibesi banki duma, bɔ'ɔra " interoperability " kaara ligeri weeleŋo yima yima.
. Eŋa e yuum de "deputy" Gɔmena n sɔi lagefɔ yɛla suŋa suŋa, yuum nyɛ sum n boi banki la puan.
. Wuu Eŋa e yuum de deputy Gɔmena LA, Bawumia e yuum tum n boi Gaana banki duma zo'e zo'e, Gaana international banki (UK), Ghana Telecom, Revenue Agencies Governing Board, Social security and National Insurance Trust.
Gi'i 2008 voteŋo la pooren, Bawumia yuum zagesɛ mɛ ti a dɛna "deputy" Gɔmena n boi Gaana banki la.
== '''2008 loosego''' ==
Mahamudu Bawumia yuum de la Awɔbegɔ paati nɛra nalɛgera n de 2008 yuunɛ la puan voteŋo la, Nana Akufu-Addo.<ref>{{Cite web |url=https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241202133140/https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |url-status=dead }}</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/politics/2014/October-23rd/bawumia-confirmed-as-running-mate-to-akufo-addo.php</ref> <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-reveals-nanas-secret/</ref> Ti Awɔbegɔ paati la yuum pa'asɛ ka tɔtɛ ka ka voteba la puan dikɛ ta makera la 2004 n boi saazuo tinsi sita la pɔɔsin, n boi wia voteŋo la pooren bii buyi voteŋo la puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
== '''2008-2011 loosego''' ==
Bawumia yuum tuni mɛ dɛna mina e sogeseri yɛla bii daaŋɔ n boi "economic commission of Africa" ze'ele Gunfuko ta paɛ Kilinkiiŋa 2009 yuunɛ la puan. Dawaleŋa ta paara Fɔɔ 2009 yuunɛ la puan tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina n eeri kaara bɔ'ɔra suŋerɛ n boi British Columbia Liu tiŋasuka yunivɛsiti bo Global zamesegɔ la UBC zim tuuma puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Fɔɔ 2009 puan, ba yuum loe ka mɛ ti ka dɛna podɔla bo international zo'ore tiŋasuka (IGC), viisegɔ weeleŋo bɔba e tɔkɛ la London ligeri la political science sukuu la Oxford yunivɛsiti sɛka n bo'ori ka'aŋɔ n boi ligeri zo'ore bo Gɔmena la tinsi'a n maali la, gee me kelum tuna mɛ dɛna IGC tigere nɛra bo Sierra Leone.
Ka le tum mɛ dɛna ka'ana bo tiŋasuka banki e boi Sierra Leone n boi lagesegɔ asi'a n malum le lagena zi'isi bo banki la la ka ligeri yɛla tuuma.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Fɔɔ 2009 la Fɔɔ 2010 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina e de kiima n boi viisegɔ weeleŋo bo Africa ligeri zamesegɔ n boi ligeri weeleŋo, Oxford yunivɛsiti. Ko'oro 2011 puan, ba yuum loe Bawumia mɛ ti a ze'ele bo ba kɔrumkɔrum la na'arɛ bo ba African maalegɔ banki n boi Zimbabwe n de African timmaalegɔ banki.
Ka yuum tum mɛ n boi tuunɛ wa puan gura ba e yuum ta le malum loe e ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo n de Awɔbegɔ paati bo Gaana 2012 yuunɛ la puan zuudaana voteŋo la.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
== '''2012 loosego''' ==
Ba yuum le malum loe Bawumia mɛ ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo bo 2012 voteŋo katɛ la n de Kilinkiiŋa 2012.<ref>https://www.newsghana.com.gh/nana-addo-chooses-running-mate-sets-to-shock-party-with-bawumia-tomorrow/</ref>
Paati la di mi'isi la kugesi pia n boi Saazuo tiŋa bɔba ta pa'asɛ Yendi, Walewale, Yagaba-Kubore, Bunkputugu, Bimbilla, Chereponi, Kpandai, Tatale,-Sanguli, Tolon lq Zabzugu. Ba yuum le di mi'a mɛ n boi Nabdam la Talensi so'olum n boi Upper East tiŋa. Za'a waabi, Nana Akufo-Addo la Bawumia koŋe ba zuudaana voteŋo bo la John Dramani Mahama.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citation_needed</ref>
== '''2016 loosego''' ==
Nana Akufo-Addo e yuum loe Bawumia ti ka dɛna a podɔla n de 2016 kuka zuudaana voteŋo la.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-chooses-top-notch-bawumia-as-running-mate.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231120105616/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |url-status=dead }}</ref>
== '''2024 Loosego''' ==
Azuma daarɛ, Siibedaa 16 2023, Bawumia yuum saŋɛ la ka loosego gɔŋɔ ti a ze'ele lɛgɛ n boi Awɔbegɔ paati kuka zuudaana "primaries"<ref>https://3news.com/mammoth-crowd-escorts-bawumia-to-file-his-nomination/</ref>
La n yuum pa'asɛ zuudaana "primaries la puan la, Bawumia la ta loe la pia zuo ba n yuum ta votum ti ba loose nɛreba banuu n wan ze'ele lɛgɛ na'am la pooren bo ki'i loosego nalɛgera bo Awɔbegɔ paati n de 2024 voteŋo la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/07/npp-flagbearer-balloting-held-ken-agyapong-picks-number-1-bawumia-10/</ref>
Salurego 26 2023 puan, Bawumia yuum di mi'a bunkatɛ ba loosereba " Congress " Awɔbegɔ paati voteŋo la puan ti ba yuum nyɛ 68% gaŋɛ nalɛgereba bawai duma la pa'asegɔ la puan ta pa'asɛ paati la za'a tiŋa wa zuo loosereba "Congress" ti ba votum bo ba nalɛgera la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/08/bawumia-tops-npp-super-delegates-conference-ken-agyapong-qualifies-for-november-primaries/</ref>
Ba yuum votum bo Bawumia ti a bɔna la ba niŋa n boi Awɔbegɔ paati la puan n de 2024 yuunɛ la puan voteŋo la dɛna ba paati la na'arɛ. Bawumia yuum di mi'a mɛ e boi Awɔbegɔ paati "primaries" la la 61.43% yɛsera voteŋo la za'a ti ba votum la puan, la yuum iŋɛ la Tigerɛ 4 2023 yuunɛ la puan n de so'olum duma 276 kɔ'ɔm yese tiŋa la za'a la paati la yizuo za'a, Asylum Down, Accra.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/bawumia-wins-npp-presidential-primary-with-61-43-of-total-valid-votes-cast.html</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/npp-presidential-primary-live-updates-of-results.html</ref><ref>https://citinewsroom.com/2023/11/npp-presidential-primary-results-so-far/</ref>
Atalaata daarɛ puan, Naakɛ'ɛsega 2024, Bawumia yuum niɛ la Dr. Matthew Opoku Prempeh ti ka dɛna ka podɔla bo 2024 yuunɛ la puan votum katɛ la.<ref>https://www.myjoyonline.com/npp-unveils-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate-today/#google_vignette</ref><ref>https://citinewsroom.com/2024/07/napo-to-be-officially-outdoored-as-bawumias-running-mate-in-kumasi-today/</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/playback-npp-unveiled-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate/</ref><ref>https://www.adomonline.com/napo-finally-uneviled-as-npp-running-mate-video/</ref> Yele la yuum iŋɛ la Jubilee paki n boi Kumasi.<ref>https://bawumia.com/news/vice-president-bawumia-officially-unveils-running-mate/</ref><ref>https://3news.com/news/unveiling-of-napo-as-bawumias-running-mate-npp-supporters-throng-jubilee-park-in-kumasi/</ref>
Sapɔɔlegɔ 8 2024 yuunɛ la puan, Bawumia yuum lui mɛ dee gee bo John Mahama n boi lasebaya ka ki'a zi'an.<ref>https://citinewsroom.com/2024/12/bawumia-concedes-defeat-congratulates-mahama/</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mahamudu_Bawumia#cite_note-45</ref>
== '''A miŋa vom yɛla''' ==
Bawumia yuum di la Samira Bawumia gee ti ba tara kɔma anaasi.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref> Ka de mina e pa'asɛ Mabia (Mossi-Dagbon) nɛreba la puan, puta lɔgeyiŋɔ la Thomas Sankara, Alhassane Ouattara, Haruna Iddrisu, la basɛba. <ref>https://www.researchgate.net/publication/342391962</ref> Ka de la maalam.<ref>https://www.modernghana.com/news/1271502/bawumia-is-a-religious-prostitute-he-cannot-be.html</ref> Yaa Naa Mahamudu Bila e yuum sigɛ ka yu'urɛ Bawumia la, Dagbon tiŋa Naba mina e yuum tum bo ba ze'ele 1948 yuunɛ la puan ta paɛ 1953 yuunɛ la puan.<ref>https://thecustodianghonline.com/2022/08/ya-naa-mahamadu-abdulai-named-me-after-him-bawumia/</ref> Yu'urɛ Bawumia la vuurɛ de la "Ba wum ya" n boi Dagbanli la Gmampruli yetɔgum pɔɔsin.
== '''Nɛreba suŋerɛ tuuma (Philanthropy)''' ==
Kuka zuudaana podɔla la kɔ'ɔm mina la tuuma yɛla buuri buuri.
Fɔɔ 2020 yuunɛ la puan puan, ka yuum kɔ'ɔm maalɛ la yɔɔma masalaki bunkatɛ ti ba mɛa ka gee kelum maalɛ ka ti nɛresɛba e ze'ele Bono East bɔba ti ba kina pu'usera.<ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-commissions-Utra-modern-Mosque-Complex-for-Prang-Muslim-Community-1082455</ref> Dr. Bawumia yuum pɔsɛ la Siibenya'aŋa yuum dina nuu puan yuum ta maalɛ hali sɔlesi e gani ɛka ayoobi bo Kumasi tiŋasuka masalaki.<ref>https://www.modernghana.com/news/1013572/bawumia-settles-56years-of-accumulated-debt-renov.html</ref>
Sakutega 2021 yuunɛ la puan puan, Bawumia yuum zusɛ la GHS 1500 nambɔɔsi zo'e zo'e bo Psalm Adjeteyfio ti ka bisera ka yire la la ka lɔgerɔ.<ref>https://citinewsroom.com/2021/09/henry-quartey-pledges-ghs1500-monthly-stipend-to-psalm-adjeteyfio/</ref> Siibedaa 2022 puan, Dr. Bawumia yuum bo la la lagefɔ n de GHS 20,000.00 bo taxi dɔleba mina n yuum tari lageri n de GHS 8,400 ti ka pi'e tari lebe ta bo ka duma.<ref>https://citinewsroom.com/2022/05/bawumia-gives-gh%c2%a220000-to-taxi-driver-who-returned-missing-gh%c2%a28400/</ref> Fɔɔ 2021 puan, Dr. Bawumia yuum iŋɛ la ka yuumpinuu la ayoobi dɔgum daarɛ eŋa la Weija Keprosarium.<ref>https://www.gbcghanaonline.com/general/vice-president-dr-bawumia-celebrates-58th-birthday-with-inmates-of-weija-leprosarium/2021/</ref> Fɔɔ 2022 puan, ka yuum de'em la ka dɔgum daarɛ la kinkolɔra tibegɔ ze'ele Weija Kinkolɔra tibeberiba <ref>https://www.gbcghanaonline.com/uncategorized/vice-president-dr-bawumia-marks-59th-birthday-at-home-with-cured-lepers/2022/</ref> gee ti Fɔɔ 2023, ka yuum de'em la ka yuumpiyoobi dɔgum daarɛ la kiibesi n boi Kumasi kɔma yire.<ref>https://www.classfmonline.com/news/general/Bawumia-celebrates-60th-birthday-with-orphans-at-Kumasi-Children-s-Home-46049</ref>
== A '''tuuma yɛla asi'a''' ==
Tiŋa wa zuo alagesɛ taaba tuna bo timmaalegɛ suŋerɛ gɔnɔ puan, gee me kelum dɛna mina n pa'asɛ "Board of Directors" ( ze'ele 2017 sa)<ref>http://www.data4sdgs.org/Board</ref>
== A '''loosego tuuma yɛla (selected works)''' ==
* Monetary Policy And Financial Sector Reform In Africa: Ghana's Experience by Mahamudu Bawumia (31 August 2010).
* "The Determination of Bank Interest Spreads in Ghana: An Empirical Analysis of Panel Data" with Martin Ofori and Franklin Belnye, September 2005.
* "Developing a Composite Indicator of Economic Activity in Ghana", with Benjamin Amoah, Bank of Ghana Working Paper, February 2004.
* "A Simple Vector Error Correction Forecasting Model for Ghana", with Joseph Atta-Mensah, Bank of Ghana Working Paper, August 2003.
* "Monetary Growth, Inflation and Exchange Rate Policy in Ghana" Research Department, Bank of Ghana, Journal of the West African Monetary Institute, 2003.
* "The Transmission Mechanism for Monetary Policy in Ghana", with Philip Abradu-Otoo, Bank of Ghana Policy Paper, August 2003.
* "The Determinants of Exchange Rates in Ghana", with Zakari Mumuni. Bank of Ghana Working Paper. March 2003.
* "The Feasibility of Monetary Union in West Africa". Mimeo. Economic Commission for Africa, November 2002.
* "Comparative Institutional Features of Different Common Central Banks", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Designing an Exchange Rate Mechanism for the West African Monetary Zone", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Explaining African Economic Growth Performance: The Case of Ghana", with Ernest Aryeetey and A. Fosu. Paper prepared for the African Economic Research Consortium. April 2001.
* "Assessing the effectiveness of Intervention on the Foreign Exchange Market in Ghana". Research Department, Bank of Ghana, February 2000.
* "A Review of the Literature of the Impact of Financial Sector Liberalisation on the Poor", with Dr E.K.Y. Addison and Maxwell Opoku Afari, Research Department, Bank of Ghana, August 2000.
* "Financial Markets in Africa. Issues and Challenges for Research," with Professor Ernest Aryeetey, ISSER. October 2000 AERC .
* "Currency Substitution and Money Demand in Ghana: A Cointegration Analysis". Research Department, Bank of Ghana, November 2000.
* "Why the Apparent Rush to Market Reform?" Journal of Economics, 1999.
* "The Sequencing of Fiscal Reform during Structural Adjustment. Lessons from Ghana, Uganda, and Zimbabwe", Comparative Economic Studies, Vol. XXXVIII No.2/3 Summer-Fall 1996.
* "A Closer Look at The Distributional Impact of Ghana’s Structural Adjustment Program (1983–1992). Journal of Modern African Studies. Vol.36 No.1, March 1998.
* "Estimating the Aggregate Values of Human Capital in Sub- Saharan Africa", co-authored with Samuel A.Laryea. Review of Human Factor Studies. Vol. III No.1. June 1997.
* "Africa, the Challenge of Development". Book Chapter in Stephen. Gardner's Comparative Economic Systems, Dryden 1999.
== '''Iŋa n pɔsɛ tunsɛba (initiatives)''' ==
* Mobile Money Interoperability
* National Identification System (Ghana Card)
* National Health Insurance App
* Digitisation of the National Lotteries Authority
* Digitsed Procurement Platform for the Public Procurement Authority
* Digitized motor insurance database
* Ghana.Gov (Platform to allow MMDAs to offer digitized services to citizens from a single portal)
* E-Pharmacy and Telehealth Services App
* Electrical Buses official launch
== '''Na'asegɔ duma (Scholarships and awards)''' ==
* 2007 — Fellow of the Chartered Institute of Bankers (FCIB).
* 2000 — Who Is Who Among America's Teachers? – Baylor University.
* 1999 — Young Researcher Award: Baylor University, Texas, USA.
* 1995–1999 — President's Research Fellowship: Ph.D. Simon Fraser University.
* 1991–1995 — 4 Graduate Fellowships: Ph.D. Simon Fraser University, Canada.
* 1986 Sir Alan Peacock Prize. Best Economics Student, Department of Economics, University of Buckingham, United Kingdom.
* June 2019, Dr. Bawumia was adjudged Digital Leader of the Year at the 9th Ghana Information Technology & Telecom Awards
(GITTA)
[[Buuri Buuri:nɛra]]
== '''Viisegɔ lɔgerɔ (References)''' ==
eqpqnz9l4ck5wqzsgekrmukkkh9xjq8
18226
18225
2025-07-03T09:40:28Z
Akurugo Patrick Atanga
264
Demesego
18226
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Mahamudu Bawumia de la Gaana gɔmena nalɛgera la tiŋasuka banki tuntuna kɛka, se'em n tum dɛna Gɔmena zuudaana podɔla kɛka buyopɔi puan n de Ko'oro 7, 2017 yuunɛ la puan ta paɛ Ko'oro 7, 2025 yuunɛ la puan bo Gɔmena zuudaana Nana Akufo-Addo.<ref>{{Cite web|date=2017-01-07|title=Ghana’s New President, Vice President Peacefully Sworn In|url=https://www.ghanastar.com/stories/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/|access-date=2025-06-30|website=GhanaStar|language=en-US}}</ref><ref>https://www.ghanastar.com/news/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/bawumia-cuts-sod-for-ghana-armed-forces-inner-roads-construction.html</ref><ref>https://dailyguidenetwork.com/barracks-roads-reconstruction-begins/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-s-govt-has-track-record-for-fixing-problems-we-will-overcome-covid-challenges-bawumia.html</ref><ref>https://www.peacefmonline.com/pages/local/news/202201/459347.php</ref><ref>http://citifmonline.com/2016/12/11/samira-bawumia-laud-ghanaians-for-voting-npp/</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/1/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref><ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Ka yuum kelum ze'ele mɛ dɛna Awɔbegɔ Paati Kuka zuudaana podɔla nalɛgera n de 2012 yuunɛ voteŋo katɛ la <ref>{{Cite web |url=https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241012215629/https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |url-status=dead }}</ref>gee yuum kelum ze'ele dɛna mina nini n nyɛ bii n de podɔla bo suseba n de 2012/2013 yuuma Kuka zuudaana voteŋo suseba, sɛka n yuum kɛlegum ba n yuum wi ti John Mahama n de mina n di mi'a n boi voteŋo la.<ref>https://ghananewsagency.org/politics/dr-bawumia-provides-evidence-at-supreme-court-hearing--59019</ref><ref>{{Cite web |url=http://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2020-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200202105234/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |url-status=dead }}</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref> <ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref> . Eŋa n yuum tari la PhD n boi "economics" ze'ele Simon Fraser yunivɛsiti.
== '''Pɔsega vom la sukuu yɛla''' ==
A de la Mampruŋa.
Ba yuum dɔgɛ Bawimia la Tamale, Gaana Alhaji Mumuni Bawumia la Hajia Mariama Bawumia n dɔgɛ e. Eŋa de pia la buyi zuo, ka sɔ dɔgebɔ puan n de pia la anii gee kelum dɛna buyi zuo ka ma dɔgebɔ puan n de kɔma anuu.<ref>https://web.archive.org/web/20210913155259/https://www.moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/person.php?ID=1188</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231116133232/https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |url-status=dead }}</ref>
Mahamudu Bawumia kiŋɛ ka sukuu LA Sakasaka piramiri Sukuu n boi Tamale <ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-surprises-primary-school-teacher-who-transformed-his-life-954595</ref>gee yuum nyɛ yɔ'ɔ kiŋɛ Tamale Sɛkɛndiri Sukuu n de 1975 yuunɛ la puan. Ka n yuum ta ba'asɛ Tamalɛ Sɛkɛndiri Sukuu la pooren, ka yuum kiŋɛ la "United Kingdom", bilam ti ka ta zamesɛ banki tuuma nyaa nyɛ " Chartered Institute of Bankers Diploma ( ACIB). Ka yuum de la zuudaana n boi Gaana "united nations" sukuu kɔma tigere (GUNSA) n de 1981 yuunɛ la puan.Ka yuum nyɛ la wia deo degree ba tɛɛsi puan n boi "Economics" n boi Buckingham yunivɛsiti n de 1987 yuunɛ la paun.
Ka yuum le nyɛ la master's degree economics puan n boi Lincoln College, Oxford, gee yuum nyɛ ka PhD economics puan n boi Vancouver, British Columbia, Canada in de 1995 puan <ref>https://www.sfu.ca/sfunews/stories/2016/sfu-alumnus-to-serve-ghana-as-vice-president.html</ref>Ka zi'isi ti a yuum kɔ'ɔm mina kankaŋi de la "macroeconomics, international economics, development economics la monetary policy". Ka tari gɔnsaasi zo'e zo'e.
== '''A tuuma yɛla''' ==
{| class="wikitable"
|
|This section of a biography of a living person '''needs additional citations for verification'''. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced '''must be removed immediately''' from the article and its talk page, especially if potentially libelous.
<small>''Find sources:'' "Mahamudu Bawumia" – news '''·''' newspapers '''·''' books '''·''' scholar '''·''' JSTOR</small> ''(January 2023) (<small>Learn how and when to remove this message</small>)''
|}
Ze'ele 1988 yuunɛ la puan ta paɛ 1990 yuunɛ la puan, Bawumia yuum tuni mɛ dɛna pa'ala n boi ligeri yɛla "economics" la international ligeri tuuma n boi Emile Woolf Kɔlegi n de ligeri bisega n boi London, England. Ka yuum kelum tuna mɛ dɛna "intern" n boi viisegɔ weeleŋo n de tiŋasuka ligeri yɛla n boi Washington, D.C. Bawumia yuum kelum tuna mɛ ze'ele bo nɛresɛba n ki'iri n boi African timmaalegɔ banki n boi Zimbabwe. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
1996 yuunɛ la puan ta paɛ 2000 yuunɛ la puan, Bawumia yuum tum mɛ dɛna "professor of economics n boi Hankamer koosego sukuu n boi Baylor yunivɛsiti n boi Waco, Texas, USA, bilam ti ka to'e ka viisegɔ biilum bo'olum n de 1998. Ba yuum kaalɛ e pa'asɛ la " ani n de ani pa'asɛ America's pa'aleba" n de 1999. Ka yuum kelum dikɛ la gɔnɔ tuyi niɛ peelemi n de ligeri yɛla la tiŋa maalegɔ. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
Bawumia yuum lebe Gaana na la 2000 ti a tuna dɛna economist " n boi Gaana bankin. Ka isege saazuo ze'ele la economist bunkɛka ta dɛna zuudaana n boi weeleŋo la puan gee pooren ti ka nyaa tuna dɛna podɔla kireki bo banki la Gɔmena. Zuudaana John Kufuor e yuum loe ka ti ka dɛna zuudaana n boi Gaana banki n de Siibenya'aŋa 2006 yuunɛ la puan. <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-thanks-president-kufuor-after-historic-flagbearership-race-victory/</ref>
'''Gaana banki la puan, Bawumia'''
. Yuum tum mɛ dɛna ligeri tuuma la ligeri ze'elego weeleŋo, ka yuum lagum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba maalɛ gee biŋe ti ligeri sige tiŋa puti'ira tuuma bala n kɔ'ɔm kiŋɛ niŋa ta suŋɛ ligeri yɛla la ligeri yɛla tuntuneba kɔmatii n boi Gaana bankin. Ligeri sika maasegɔ tuuma wa yuum maasum ti ligeri sika wa sige tiŋa ze'ele la hali ta gaŋɛ 49% in de 2000 ta paara 10.2% 2007 bɔba sa. (Pa'alɛ ti gee ti kaam ligeri yuum ta iŋɛ pakerɛ n de 2007/2008) gee me yuum kelum gu'ura ligeri yɛla teeseŋo suŋa
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yuum biŋe ka n boi maalegɔ la tuŋa yɛla magesɛ wuu ba gu bii saam suŋerɛ mageseŋa yɛla la, la banki yɛla la yu'urɛ puan ta paɛ de'eŋo kɛleŋerɛ. Dina yuum iŋɛ mɛ yɛsera la kirɛditi pa'asegɔ zo'e zo'e n boi n sɔi n miŋa weeleŋo ze'ele 12.5% GDP n de 2001 ta paɛ 28.5% GDP 2008 bɔba.
. Gaarum Gaana banki duma yɛm la baŋerɛ sɔsega tigere duma gee yuum bɔna Gɔmena tigere sɛka n sɔseri la World banki la "International Monetary Fund" ze'ele 2001 sa doose la HIPC lq PRGF. kɔ'ɔm dɛna sɛla n ta'asɛ iŋɛ sɔsekuna wa puan, Gaana wuu 2007 yuum nyaŋɛ ba'asɛ ba miŋa ma'a n boi IMF suŋerɛ la.
. Yuum tum mɛ wuu Gɔmena yɛm bii baŋerɛ sɔsega tigere n boi HIPC Paris tigera la Sɔsega ba'asegɔ beene bii ki'ileŋa. Gaana yuum ba'asɛ ka HIPC yɛla bii suŋerɛ suŋa suŋa la sanɛ n ba'am pakɛ suŋa ta pɔra la $4 billion.
. Yuum pa'asɛ la Gɔmena tigere ti ba sɔsɛ "millennium Challenge Account Compact" la US Gɔmena la. MCA la yuum lebese zo'e mɛ yelemɛŋerɛ tuuma, magesɛ wuu George Bus sore zuo.
. Yuum dɛna la gɔbega yɛm bii baŋerɛ tigere n boi "deregulation" n boi Gaana petiroli weeleŋo. Ka n yuum de kuka zuudaana n boi ligeri da'a kɔmatii la, eŋa n yuum sum ti a mina sɔa bii fɔla ti ka wan zumesera "solemitiŋa ligeri da'a la sanɛ US$750 miiliya, dina de la sugunnuurɛ bunaasi gaŋɛ basɛ ni.
. Yuum pa'asɛ la tigere si'a n maalɛ gee tee tari siira suŋa suŋa na la.
Dɔla la tuundina wa puan, tu yuum kɔ'ɔm bisɛ ti siiri la tari paŋa mɛ. Ligeri biŋere me yuum kɔ'ɔm kina biŋera mɛ n boi Gaana bankin n de ligeri maalegɔ sanɛ.
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka e maali gee biŋera e-zwich pɛgera bibesi bo banki duma woo, biŋere la pemesego kɔmpini la timbibesi banki duma, bɔ'ɔra " interoperability " kaara ligeri weeleŋo yima yima.
. Eŋa e yuum de "deputy" Gɔmena n sɔi lagefɔ yɛla suŋa suŋa, yuum nyɛ sum n boi banki la puan.
. Wuu Eŋa e yuum de deputy Gɔmena LA, Bawumia e yuum tum n boi Gaana banki duma zo'e zo'e, Gaana international banki (UK), Ghana Telecom, Revenue Agencies Governing Board, Social security and National Insurance Trust.
Gi'i 2008 voteŋo la pooren, Bawumia yuum zagesɛ mɛ ti a dɛna "deputy" Gɔmena n boi Gaana banki la.
== '''2008 loosego''' ==
Mahamudu Bawumia yuum de la Awɔbegɔ paati nɛra nalɛgera n de 2008 yuunɛ la puan voteŋo la, Nana Akufu-Addo.<ref>{{Cite web |url=https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241202133140/https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |url-status=dead }}</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/politics/2014/October-23rd/bawumia-confirmed-as-running-mate-to-akufo-addo.php</ref> <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-reveals-nanas-secret/</ref> Ti Awɔbegɔ paati la yuum pa'asɛ ka tɔtɛ ka ka voteba la puan dikɛ ta makera la 2004 n boi saazuo tinsi sita la pɔɔsin, n boi wia voteŋo la pooren bii buyi voteŋo la puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
== '''2008-2011 loosego''' ==
Bawumia yuum tuni mɛ dɛna mina e sogeseri yɛla bii daaŋɔ n boi "economic commission of Africa" ze'ele Gunfuko ta paɛ Kilinkiiŋa 2009 yuunɛ la puan. Dawaleŋa ta paara Fɔɔ 2009 yuunɛ la puan tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina n eeri kaara bɔ'ɔra suŋerɛ n boi British Columbia Liu tiŋasuka yunivɛsiti bo Global zamesegɔ la UBC zim tuuma puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Fɔɔ 2009 puan, ba yuum loe ka mɛ ti ka dɛna podɔla bo international zo'ore tiŋasuka (IGC), viisegɔ weeleŋo bɔba e tɔkɛ la London ligeri la political science sukuu la Oxford yunivɛsiti sɛka n bo'ori ka'aŋɔ n boi ligeri zo'ore bo Gɔmena la tinsi'a n maali la, gee me kelum tuna mɛ dɛna IGC tigere nɛra bo Sierra Leone.
Ka le tum mɛ dɛna ka'ana bo tiŋasuka banki e boi Sierra Leone n boi lagesegɔ asi'a n malum le lagena zi'isi bo banki la la ka ligeri yɛla tuuma.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Fɔɔ 2009 la Fɔɔ 2010 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina e de kiima n boi viisegɔ weeleŋo bo Africa ligeri zamesegɔ n boi ligeri weeleŋo, Oxford yunivɛsiti. Ko'oro 2011 puan, ba yuum loe Bawumia mɛ ti a ze'ele bo ba kɔrumkɔrum la na'arɛ bo ba African maalegɔ banki n boi Zimbabwe n de African timmaalegɔ banki.
Ka yuum tum mɛ n boi tuunɛ wa puan gura ba e yuum ta le malum loe e ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo n de Awɔbegɔ paati bo Gaana 2012 yuunɛ la puan zuudaana voteŋo la.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
== '''2012 loosego''' ==
Ba yuum le malum loe Bawumia mɛ ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo bo 2012 voteŋo katɛ la n de Kilinkiiŋa 2012.<ref>https://www.newsghana.com.gh/nana-addo-chooses-running-mate-sets-to-shock-party-with-bawumia-tomorrow/</ref>
Paati la di mi'isi la kugesi pia n boi Saazuo tiŋa bɔba ta pa'asɛ Yendi, Walewale, Yagaba-Kubore, Bunkputugu, Bimbilla, Chereponi, Kpandai, Tatale,-Sanguli, Tolon lq Zabzugu. Ba yuum le di mi'a mɛ n boi Nabdam la Talensi so'olum n boi Upper East tiŋa. Za'a waabi, Nana Akufo-Addo la Bawumia koŋe ba zuudaana voteŋo bo la John Dramani Mahama.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citation_needed</ref>
== '''2016 loosego''' ==
Nana Akufo-Addo e yuum loe Bawumia ti ka dɛna a podɔla n de 2016 kuka zuudaana voteŋo la.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-chooses-top-notch-bawumia-as-running-mate.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231120105616/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |url-status=dead }}</ref>
== '''2024 Loosego''' ==
Azuma daarɛ, Siibedaa 16 2023, Bawumia yuum saŋɛ la ka loosego gɔŋɔ ti a ze'ele lɛgɛ n boi Awɔbegɔ paati kuka zuudaana "primaries"<ref>https://3news.com/mammoth-crowd-escorts-bawumia-to-file-his-nomination/</ref>
La n yuum pa'asɛ zuudaana "primaries la puan la, Bawumia la ta loe la pia zuo ba n yuum ta votum ti ba loose nɛreba banuu n wan ze'ele lɛgɛ na'am la pooren bo ki'i loosego nalɛgera bo Awɔbegɔ paati n de 2024 voteŋo la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/07/npp-flagbearer-balloting-held-ken-agyapong-picks-number-1-bawumia-10/</ref>
Salurego 26 2023 puan, Bawumia yuum di mi'a bunkatɛ ba loosereba " Congress " Awɔbegɔ paati voteŋo la puan ti ba yuum nyɛ 68% gaŋɛ nalɛgereba bawai duma la pa'asegɔ la puan ta pa'asɛ paati la za'a tiŋa wa zuo loosereba "Congress" ti ba votum bo ba nalɛgera la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/08/bawumia-tops-npp-super-delegates-conference-ken-agyapong-qualifies-for-november-primaries/</ref>
Ba yuum votum bo Bawumia ti a bɔna la ba niŋa n boi Awɔbegɔ paati la puan n de 2024 yuunɛ la puan voteŋo la dɛna ba paati la na'arɛ. Bawumia yuum di mi'a mɛ e boi Awɔbegɔ paati "primaries" la la 61.43% yɛsera voteŋo la za'a ti ba votum la puan, la yuum iŋɛ la Tigerɛ 4 2023 yuunɛ la puan n de so'olum duma 276 kɔ'ɔm yese tiŋa la za'a la paati la yizuo za'a, Asylum Down, Accra.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/bawumia-wins-npp-presidential-primary-with-61-43-of-total-valid-votes-cast.html</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/npp-presidential-primary-live-updates-of-results.html</ref><ref>https://citinewsroom.com/2023/11/npp-presidential-primary-results-so-far/</ref>
Atalaata daarɛ puan, Naakɛ'ɛsega 2024, Bawumia yuum niɛ la Dr. Matthew Opoku Prempeh ti ka dɛna ka podɔla bo 2024 yuunɛ la puan votum katɛ la.<ref>https://www.myjoyonline.com/npp-unveils-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate-today/#google_vignette</ref><ref>https://citinewsroom.com/2024/07/napo-to-be-officially-outdoored-as-bawumias-running-mate-in-kumasi-today/</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/playback-npp-unveiled-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate/</ref><ref>https://www.adomonline.com/napo-finally-uneviled-as-npp-running-mate-video/</ref> Yele la yuum iŋɛ la Jubilee paki n boi Kumasi.<ref>https://bawumia.com/news/vice-president-bawumia-officially-unveils-running-mate/</ref><ref>https://3news.com/news/unveiling-of-napo-as-bawumias-running-mate-npp-supporters-throng-jubilee-park-in-kumasi/</ref>
Sapɔɔlegɔ 8 2024 yuunɛ la puan, Bawumia yuum lui mɛ dee gee bo John Mahama n boi lasebaya ka ki'a zi'an.<ref>https://citinewsroom.com/2024/12/bawumia-concedes-defeat-congratulates-mahama/</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mahamudu_Bawumia#cite_note-45</ref>
== '''A miŋa vom yɛla''' ==
Bawumia yuum di la Samira Bawumia gee ti ba tara kɔma anaasi.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref> Ka de mina e pa'asɛ Mabia (Mossi-Dagbon) nɛreba la puan, puta lɔgeyiŋɔ la Thomas Sankara, Alhassane Ouattara, Haruna Iddrisu, la basɛba. <ref>https://www.researchgate.net/publication/342391962</ref> Ka de la maalam.<ref>https://www.modernghana.com/news/1271502/bawumia-is-a-religious-prostitute-he-cannot-be.html</ref> Yaa Naa Mahamudu Bila e yuum sigɛ ka yu'urɛ Bawumia la, Dagbon tiŋa Naba mina e yuum tum bo ba ze'ele 1948 yuunɛ la puan ta paɛ 1953 yuunɛ la puan.<ref>https://thecustodianghonline.com/2022/08/ya-naa-mahamadu-abdulai-named-me-after-him-bawumia/</ref> Yu'urɛ Bawumia la vuurɛ de la "Ba wum ya" n boi Dagbanli la Gmampruli yetɔgum pɔɔsin.
== '''Nɛreba suŋerɛ tuuma (Philanthropy)''' ==
Kuka zuudaana podɔla la kɔ'ɔm mina la tuuma yɛla buuri buuri.
Fɔɔ 2020 yuunɛ la puan puan, ka yuum kɔ'ɔm maalɛ la yɔɔma masalaki bunkatɛ ti ba mɛa ka gee kelum maalɛ ka ti nɛresɛba e ze'ele Bono East bɔba ti ba kina pu'usera.<ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-commissions-Utra-modern-Mosque-Complex-for-Prang-Muslim-Community-1082455</ref> Dr. Bawumia yuum pɔsɛ la Siibenya'aŋa yuum dina nuu puan yuum ta maalɛ hali sɔlesi e gani ɛka ayoobi bo Kumasi tiŋasuka masalaki.<ref>https://www.modernghana.com/news/1013572/bawumia-settles-56years-of-accumulated-debt-renov.html</ref>
Sakutega 2021 yuunɛ la puan puan, Bawumia yuum zusɛ la GHS 1500 nambɔɔsi zo'e zo'e bo Psalm Adjeteyfio ti ka bisera ka yire la la ka lɔgerɔ.<ref>https://citinewsroom.com/2021/09/henry-quartey-pledges-ghs1500-monthly-stipend-to-psalm-adjeteyfio/</ref> Siibedaa 2022 yuunɛ la puan, Dr. Bawumia yuum bo la la lagefɔ n de GHS 20,000.00 bo taxi dɔleba mina n yuum tari lageri n de GHS 8,400 ti ka pi'e tari lebe ta bo ka duma.<ref>https://citinewsroom.com/2022/05/bawumia-gives-gh%c2%a220000-to-taxi-driver-who-returned-missing-gh%c2%a28400/</ref> Fɔɔ 2021 yuunɛ la puan, Dr. Bawumia yuum iŋɛ la ka yuumpinuu la ayoobi dɔgum daarɛ eŋa la Weija Keprosarium.<ref>https://www.gbcghanaonline.com/general/vice-president-dr-bawumia-celebrates-58th-birthday-with-inmates-of-weija-leprosarium/2021/</ref> Fɔɔ 2022 yuunɛ la puan puan, ka yuum de'em la ka dɔgum daarɛ la kinkolɔra tibegɔ ze'ele Weija Kinkolɔra tibeberiba <ref>https://www.gbcghanaonline.com/uncategorized/vice-president-dr-bawumia-marks-59th-birthday-at-home-with-cured-lepers/2022/</ref> gee ti Fɔɔ 2023, ka yuum de'em la ka yuumpiyoobi dɔgum daarɛ la kiibesi n boi Kumasi kɔma yire.<ref>https://www.classfmonline.com/news/general/Bawumia-celebrates-60th-birthday-with-orphans-at-Kumasi-Children-s-Home-46049</ref>
== A '''tuuma yɛla asi'a''' ==
Tiŋa wa zuo alagesɛ taaba tuna bo timmaalegɛ suŋerɛ gɔnɔ puan, gee me kelum dɛna mina n pa'asɛ "Board of Directors" ( ze'ele 2017 sa)<ref>http://www.data4sdgs.org/Board</ref>
== A '''loosego tuuma yɛla (selected works)''' ==
* Monetary Policy And Financial Sector Reform In Africa: Ghana's Experience by Mahamudu Bawumia (31 August 2010).
* "The Determination of Bank Interest Spreads in Ghana: An Empirical Analysis of Panel Data" with Martin Ofori and Franklin Belnye, September 2005.
* "Developing a Composite Indicator of Economic Activity in Ghana", with Benjamin Amoah, Bank of Ghana Working Paper, February 2004.
* "A Simple Vector Error Correction Forecasting Model for Ghana", with Joseph Atta-Mensah, Bank of Ghana Working Paper, August 2003.
* "Monetary Growth, Inflation and Exchange Rate Policy in Ghana" Research Department, Bank of Ghana, Journal of the West African Monetary Institute, 2003.
* "The Transmission Mechanism for Monetary Policy in Ghana", with Philip Abradu-Otoo, Bank of Ghana Policy Paper, August 2003.
* "The Determinants of Exchange Rates in Ghana", with Zakari Mumuni. Bank of Ghana Working Paper. March 2003.
* "The Feasibility of Monetary Union in West Africa". Mimeo. Economic Commission for Africa, November 2002.
* "Comparative Institutional Features of Different Common Central Banks", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Designing an Exchange Rate Mechanism for the West African Monetary Zone", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Explaining African Economic Growth Performance: The Case of Ghana", with Ernest Aryeetey and A. Fosu. Paper prepared for the African Economic Research Consortium. April 2001.
* "Assessing the effectiveness of Intervention on the Foreign Exchange Market in Ghana". Research Department, Bank of Ghana, February 2000.
* "A Review of the Literature of the Impact of Financial Sector Liberalisation on the Poor", with Dr E.K.Y. Addison and Maxwell Opoku Afari, Research Department, Bank of Ghana, August 2000.
* "Financial Markets in Africa. Issues and Challenges for Research," with Professor Ernest Aryeetey, ISSER. October 2000 AERC .
* "Currency Substitution and Money Demand in Ghana: A Cointegration Analysis". Research Department, Bank of Ghana, November 2000.
* "Why the Apparent Rush to Market Reform?" Journal of Economics, 1999.
* "The Sequencing of Fiscal Reform during Structural Adjustment. Lessons from Ghana, Uganda, and Zimbabwe", Comparative Economic Studies, Vol. XXXVIII No.2/3 Summer-Fall 1996.
* "A Closer Look at The Distributional Impact of Ghana’s Structural Adjustment Program (1983–1992). Journal of Modern African Studies. Vol.36 No.1, March 1998.
* "Estimating the Aggregate Values of Human Capital in Sub- Saharan Africa", co-authored with Samuel A.Laryea. Review of Human Factor Studies. Vol. III No.1. June 1997.
* "Africa, the Challenge of Development". Book Chapter in Stephen. Gardner's Comparative Economic Systems, Dryden 1999.
== '''Iŋa n pɔsɛ tunsɛba (initiatives)''' ==
* Mobile Money Interoperability
* National Identification System (Ghana Card)
* National Health Insurance App
* Digitisation of the National Lotteries Authority
* Digitsed Procurement Platform for the Public Procurement Authority
* Digitized motor insurance database
* Ghana.Gov (Platform to allow MMDAs to offer digitized services to citizens from a single portal)
* E-Pharmacy and Telehealth Services App
* Electrical Buses official launch
== '''Na'asegɔ duma (Scholarships and awards)''' ==
* 2007 — Fellow of the Chartered Institute of Bankers (FCIB).
* 2000 — Who Is Who Among America's Teachers? – Baylor University.
* 1999 — Young Researcher Award: Baylor University, Texas, USA.
* 1995–1999 — President's Research Fellowship: Ph.D. Simon Fraser University.
* 1991–1995 — 4 Graduate Fellowships: Ph.D. Simon Fraser University, Canada.
* 1986 Sir Alan Peacock Prize. Best Economics Student, Department of Economics, University of Buckingham, United Kingdom.
* June 2019, Dr. Bawumia was adjudged Digital Leader of the Year at the 9th Ghana Information Technology & Telecom Awards
(GITTA)
[[Buuri Buuri:nɛra]]
== '''Viisegɔ lɔgerɔ (References)''' ==
kdw46fbkmwcch0e6c83tnpjhq6bg16s
18227
18226
2025-07-03T09:42:56Z
Akurugo Patrick Atanga
264
Demesego
18227
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Mahamudu Bawumia de la Gaana gɔmena nalɛgera la tiŋasuka banki tuntuna kɛka, se'em n tum dɛna Gɔmena zuudaana podɔla kɛka buyopɔi puan n de Ko'oro 7, 2017 yuunɛ la puan ta paɛ Ko'oro 7, 2025 yuunɛ la puan bo Gɔmena zuudaana Nana Akufo-Addo.<ref>{{Cite web|date=2017-01-07|title=Ghana’s New President, Vice President Peacefully Sworn In|url=https://www.ghanastar.com/stories/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/|access-date=2025-06-30|website=GhanaStar|language=en-US}}</ref><ref>https://www.ghanastar.com/news/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/bawumia-cuts-sod-for-ghana-armed-forces-inner-roads-construction.html</ref><ref>https://dailyguidenetwork.com/barracks-roads-reconstruction-begins/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-s-govt-has-track-record-for-fixing-problems-we-will-overcome-covid-challenges-bawumia.html</ref><ref>https://www.peacefmonline.com/pages/local/news/202201/459347.php</ref><ref>http://citifmonline.com/2016/12/11/samira-bawumia-laud-ghanaians-for-voting-npp/</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/1/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref><ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Ka yuum kelum ze'ele mɛ dɛna Awɔbegɔ Paati Kuka zuudaana podɔla nalɛgera n de 2012 yuunɛ voteŋo katɛ la <ref>{{Cite web |url=https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241012215629/https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |url-status=dead }}</ref>gee yuum kelum ze'ele dɛna mina nini n nyɛ bii n de podɔla bo suseba n de 2012/2013 yuuma Kuka zuudaana voteŋo suseba, sɛka n yuum kɛlegum ba n yuum wi ti John Mahama n de mina n di mi'a n boi voteŋo la.<ref>https://ghananewsagency.org/politics/dr-bawumia-provides-evidence-at-supreme-court-hearing--59019</ref><ref>{{Cite web |url=http://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2020-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200202105234/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |url-status=dead }}</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref> <ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref> . Eŋa n yuum tari la PhD n boi "economics" ze'ele Simon Fraser yunivɛsiti.
== '''Pɔsega vom la sukuu yɛla''' ==
A de la Mampruŋa.
Ba yuum dɔgɛ Bawimia la Tamale, Gaana Alhaji Mumuni Bawumia la Hajia Mariama Bawumia n dɔgɛ e. Eŋa de pia la buyi zuo, ka sɔ dɔgebɔ puan n de pia la anii gee kelum dɛna buyi zuo ka ma dɔgebɔ puan n de kɔma anuu.<ref>https://web.archive.org/web/20210913155259/https://www.moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/person.php?ID=1188</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231116133232/https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |url-status=dead }}</ref>
Mahamudu Bawumia kiŋɛ ka sukuu LA Sakasaka piramiri Sukuu n boi Tamale <ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-surprises-primary-school-teacher-who-transformed-his-life-954595</ref>gee yuum nyɛ yɔ'ɔ kiŋɛ Tamale Sɛkɛndiri Sukuu n de 1975 yuunɛ la puan. Ka n yuum ta ba'asɛ Tamalɛ Sɛkɛndiri Sukuu la pooren, ka yuum kiŋɛ la "United Kingdom", bilam ti ka ta zamesɛ banki tuuma nyaa nyɛ " Chartered Institute of Bankers Diploma ( ACIB). Ka yuum de la zuudaana n boi Gaana "united nations" sukuu kɔma tigere (GUNSA) n de 1981 yuunɛ la puan.Ka yuum nyɛ la wia deo degree ba tɛɛsi puan n boi "Economics" n boi Buckingham yunivɛsiti n de 1987 yuunɛ la paun.
Ka yuum le nyɛ la master's degree economics puan n boi Lincoln College, Oxford, gee yuum nyɛ ka PhD economics puan n boi Vancouver, British Columbia, Canada in de 1995 puan <ref>https://www.sfu.ca/sfunews/stories/2016/sfu-alumnus-to-serve-ghana-as-vice-president.html</ref>Ka zi'isi ti a yuum kɔ'ɔm mina kankaŋi de la "macroeconomics, international economics, development economics la monetary policy". Ka tari gɔnsaasi zo'e zo'e.
== '''A tuuma yɛla''' ==
{| class="wikitable"
|
|This section of a biography of a living person '''needs additional citations for verification'''. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced '''must be removed immediately''' from the article and its talk page, especially if potentially libelous.
<small>''Find sources:'' "Mahamudu Bawumia" – news '''·''' newspapers '''·''' books '''·''' scholar '''·''' JSTOR</small> ''(January 2023) (<small>Learn how and when to remove this message</small>)''
|}
Ze'ele 1988 yuunɛ la puan ta paɛ 1990 yuunɛ la puan, Bawumia yuum tuni mɛ dɛna pa'ala n boi ligeri yɛla "economics" la international ligeri tuuma n boi Emile Woolf Kɔlegi n de ligeri bisega n boi London, England. Ka yuum kelum tuna mɛ dɛna "intern" n boi viisegɔ weeleŋo n de tiŋasuka ligeri yɛla n boi Washington, D.C. Bawumia yuum kelum tuna mɛ ze'ele bo nɛresɛba n ki'iri n boi African timmaalegɔ banki n boi Zimbabwe. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
1996 yuunɛ la puan ta paɛ 2000 yuunɛ la puan, Bawumia yuum tum mɛ dɛna "professor of economics n boi Hankamer koosego sukuu n boi Baylor yunivɛsiti n boi Waco, Texas, USA, bilam ti ka to'e ka viisegɔ biilum bo'olum n de 1998. Ba yuum kaalɛ e pa'asɛ la " ani n de ani pa'asɛ America's pa'aleba" n de 1999. Ka yuum kelum dikɛ la gɔnɔ tuyi niɛ peelemi n de ligeri yɛla la tiŋa maalegɔ. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
Bawumia yuum lebe Gaana na la 2000 ti a tuna dɛna economist " n boi Gaana bankin. Ka isege saazuo ze'ele la economist bunkɛka ta dɛna zuudaana n boi weeleŋo la puan gee pooren ti ka nyaa tuna dɛna podɔla kireki bo banki la Gɔmena. Zuudaana John Kufuor e yuum loe ka ti ka dɛna zuudaana n boi Gaana banki n de Siibenya'aŋa 2006 yuunɛ la puan. <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-thanks-president-kufuor-after-historic-flagbearership-race-victory/</ref>
'''Gaana banki la puan, Bawumia'''
. Yuum tum mɛ dɛna ligeri tuuma la ligeri ze'elego weeleŋo, ka yuum lagum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba maalɛ gee biŋe ti ligeri sige tiŋa puti'ira tuuma bala n kɔ'ɔm kiŋɛ niŋa ta suŋɛ ligeri yɛla la ligeri yɛla tuntuneba kɔmatii n boi Gaana bankin. Ligeri sika maasegɔ tuuma wa yuum maasum ti ligeri sika wa sige tiŋa ze'ele la hali ta gaŋɛ 49% in de 2000 ta paara 10.2% 2007 bɔba sa. (Pa'alɛ ti gee ti kaam ligeri yuum ta iŋɛ pakerɛ n de 2007/2008) gee me yuum kelum gu'ura ligeri yɛla teeseŋo suŋa
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yuum biŋe ka n boi maalegɔ la tuŋa yɛla magesɛ wuu ba gu bii saam suŋerɛ mageseŋa yɛla la, la banki yɛla la yu'urɛ puan ta paɛ de'eŋo kɛleŋerɛ. Dina yuum iŋɛ mɛ yɛsera la kirɛditi pa'asegɔ zo'e zo'e n boi n sɔi n miŋa weeleŋo ze'ele 12.5% GDP n de 2001 ta paɛ 28.5% GDP 2008 bɔba.
. Gaarum Gaana banki duma yɛm la baŋerɛ sɔsega tigere duma gee yuum bɔna Gɔmena tigere sɛka n sɔseri la World banki la "International Monetary Fund" ze'ele 2001 sa doose la HIPC lq PRGF. kɔ'ɔm dɛna sɛla n ta'asɛ iŋɛ sɔsekuna wa puan, Gaana wuu 2007 yuum nyaŋɛ ba'asɛ ba miŋa ma'a n boi IMF suŋerɛ la.
. Yuum tum mɛ wuu Gɔmena yɛm bii baŋerɛ sɔsega tigere n boi HIPC Paris tigera la Sɔsega ba'asegɔ beene bii ki'ileŋa. Gaana yuum ba'asɛ ka HIPC yɛla bii suŋerɛ suŋa suŋa la sanɛ n ba'am pakɛ suŋa ta pɔra la $4 billion.
. Yuum pa'asɛ la Gɔmena tigere ti ba sɔsɛ "millennium Challenge Account Compact" la US Gɔmena la. MCA la yuum lebese zo'e mɛ yelemɛŋerɛ tuuma, magesɛ wuu George Bus sore zuo.
. Yuum dɛna la gɔbega yɛm bii baŋerɛ tigere n boi "deregulation" n boi Gaana petiroli weeleŋo. Ka n yuum de kuka zuudaana n boi ligeri da'a kɔmatii la, eŋa n yuum sum ti a mina sɔa bii fɔla ti ka wan zumesera "solemitiŋa ligeri da'a la sanɛ US$750 miiliya, dina de la sugunnuurɛ bunaasi gaŋɛ basɛ ni.
. Yuum pa'asɛ la tigere si'a n maalɛ gee tee tari siira suŋa suŋa na la.
Dɔla la tuundina wa puan, tu yuum kɔ'ɔm bisɛ ti siiri la tari paŋa mɛ. Ligeri biŋere me yuum kɔ'ɔm kina biŋera mɛ n boi Gaana bankin n de ligeri maalegɔ sanɛ.
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka e maali gee biŋera e-zwich pɛgera bibesi bo banki duma woo, biŋere la pemesego kɔmpini la timbibesi banki duma, bɔ'ɔra " interoperability " kaara ligeri weeleŋo yima yima.
. Eŋa e yuum de "deputy" Gɔmena n sɔi lagefɔ yɛla suŋa suŋa, yuum nyɛ sum n boi banki la puan.
. Wuu Eŋa e yuum de deputy Gɔmena LA, Bawumia e yuum tum n boi Gaana banki duma zo'e zo'e, Gaana international banki (UK), Ghana Telecom, Revenue Agencies Governing Board, Social security and National Insurance Trust.
Gi'i 2008 voteŋo la pooren, Bawumia yuum zagesɛ mɛ ti a dɛna "deputy" Gɔmena n boi Gaana banki la.
== '''2008 loosego''' ==
Mahamudu Bawumia yuum de la Awɔbegɔ paati nɛra nalɛgera n de 2008 yuunɛ la puan voteŋo la, Nana Akufu-Addo.<ref>{{Cite web |url=https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241202133140/https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |url-status=dead }}</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/politics/2014/October-23rd/bawumia-confirmed-as-running-mate-to-akufo-addo.php</ref> <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-reveals-nanas-secret/</ref> Ti Awɔbegɔ paati la yuum pa'asɛ ka tɔtɛ ka ka voteba la puan dikɛ ta makera la 2004 n boi saazuo tinsi sita la pɔɔsin, n boi wia voteŋo la pooren bii buyi voteŋo la puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
== '''2008-2011 loosego''' ==
Bawumia yuum tuni mɛ dɛna mina e sogeseri yɛla bii daaŋɔ n boi "economic commission of Africa" ze'ele Gunfuko ta paɛ Kilinkiiŋa 2009 yuunɛ la puan. Dawaleŋa ta paara Fɔɔ 2009 yuunɛ la puan tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina n eeri kaara bɔ'ɔra suŋerɛ n boi British Columbia Liu tiŋasuka yunivɛsiti bo Global zamesegɔ la UBC zim tuuma puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Fɔɔ 2009 puan, ba yuum loe ka mɛ ti ka dɛna podɔla bo international zo'ore tiŋasuka (IGC), viisegɔ weeleŋo bɔba e tɔkɛ la London ligeri la political science sukuu la Oxford yunivɛsiti sɛka n bo'ori ka'aŋɔ n boi ligeri zo'ore bo Gɔmena la tinsi'a n maali la, gee me kelum tuna mɛ dɛna IGC tigere nɛra bo Sierra Leone.
Ka le tum mɛ dɛna ka'ana bo tiŋasuka banki e boi Sierra Leone n boi lagesegɔ asi'a n malum le lagena zi'isi bo banki la la ka ligeri yɛla tuuma.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Fɔɔ 2009 la Fɔɔ 2010 tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina e de kiima n boi viisegɔ weeleŋo bo Africa ligeri zamesegɔ n boi ligeri weeleŋo, Oxford yunivɛsiti. Ko'oro 2011 puan, ba yuum loe Bawumia mɛ ti a ze'ele bo ba kɔrumkɔrum la na'arɛ bo ba African maalegɔ banki n boi Zimbabwe n de African timmaalegɔ banki.
Ka yuum tum mɛ n boi tuunɛ wa puan gura ba e yuum ta le malum loe e ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo n de Awɔbegɔ paati bo Gaana 2012 yuunɛ la puan zuudaana voteŋo la.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
== '''2012 loosego''' ==
Ba yuum le malum loe Bawumia mɛ ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo bo 2012 voteŋo katɛ la n de Kilinkiiŋa 2012.<ref>https://www.newsghana.com.gh/nana-addo-chooses-running-mate-sets-to-shock-party-with-bawumia-tomorrow/</ref>
Paati la di mi'isi la kugesi pia n boi Saazuo tiŋa bɔba ta pa'asɛ Yendi, Walewale, Yagaba-Kubore, Bunkputugu, Bimbilla, Chereponi, Kpandai, Tatale,-Sanguli, Tolon lq Zabzugu. Ba yuum le di mi'a mɛ n boi Nabdam la Talensi so'olum n boi Upper East tiŋa. Za'a waabi, Nana Akufo-Addo la Bawumia koŋe ba zuudaana voteŋo bo la John Dramani Mahama.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citation_needed</ref>
== '''2016 loosego''' ==
Nana Akufo-Addo e yuum loe Bawumia ti ka dɛna a podɔla n de 2016 kuka zuudaana voteŋo la.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-chooses-top-notch-bawumia-as-running-mate.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231120105616/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |url-status=dead }}</ref>
== '''2024 Loosego''' ==
Azuma daarɛ, Siibedaa 16 2023, Bawumia yuum saŋɛ la ka loosego gɔŋɔ ti a ze'ele lɛgɛ n boi Awɔbegɔ paati kuka zuudaana "primaries"<ref>https://3news.com/mammoth-crowd-escorts-bawumia-to-file-his-nomination/</ref>
La n yuum pa'asɛ zuudaana "primaries la puan la, Bawumia la ta loe la pia zuo ba n yuum ta votum ti ba loose nɛreba banuu n wan ze'ele lɛgɛ na'am la pooren bo ki'i loosego nalɛgera bo Awɔbegɔ paati n de 2024 voteŋo la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/07/npp-flagbearer-balloting-held-ken-agyapong-picks-number-1-bawumia-10/</ref>
Salurego 26 2023 puan, Bawumia yuum di mi'a bunkatɛ ba loosereba " Congress " Awɔbegɔ paati voteŋo la puan ti ba yuum nyɛ 68% gaŋɛ nalɛgereba bawai duma la pa'asegɔ la puan ta pa'asɛ paati la za'a tiŋa wa zuo loosereba "Congress" ti ba votum bo ba nalɛgera la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/08/bawumia-tops-npp-super-delegates-conference-ken-agyapong-qualifies-for-november-primaries/</ref>
Ba yuum votum bo Bawumia ti a bɔna la ba niŋa n boi Awɔbegɔ paati la puan n de 2024 yuunɛ la puan voteŋo la dɛna ba paati la na'arɛ. Bawumia yuum di mi'a mɛ e boi Awɔbegɔ paati "primaries" la la 61.43% yɛsera voteŋo la za'a ti ba votum la puan, la yuum iŋɛ la Tigerɛ 4 2023 yuunɛ la puan n de so'olum duma 276 kɔ'ɔm yese tiŋa la za'a la paati la yizuo za'a, Asylum Down, Accra.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/bawumia-wins-npp-presidential-primary-with-61-43-of-total-valid-votes-cast.html</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/npp-presidential-primary-live-updates-of-results.html</ref><ref>https://citinewsroom.com/2023/11/npp-presidential-primary-results-so-far/</ref>
Atalaata daarɛ puan, Naakɛ'ɛsega 2024 yuunɛ la puan, Bawumia yuum niɛ la Dr. Matthew Opoku Prempeh ti ka dɛna ka podɔla bo 2024 yuunɛ la puan votum katɛ la.<ref>https://www.myjoyonline.com/npp-unveils-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate-today/#google_vignette</ref><ref>https://citinewsroom.com/2024/07/napo-to-be-officially-outdoored-as-bawumias-running-mate-in-kumasi-today/</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/playback-npp-unveiled-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate/</ref><ref>https://www.adomonline.com/napo-finally-uneviled-as-npp-running-mate-video/</ref> Yele la yuum iŋɛ la Jubilee paki n boi Kumasi.<ref>https://bawumia.com/news/vice-president-bawumia-officially-unveils-running-mate/</ref><ref>https://3news.com/news/unveiling-of-napo-as-bawumias-running-mate-npp-supporters-throng-jubilee-park-in-kumasi/</ref>
Sapɔɔlegɔ 8 2024 yuunɛ la puan, Bawumia yuum lui mɛ dee gee bo John Mahama n boi lasebaya ka ki'a zi'an.<ref>https://citinewsroom.com/2024/12/bawumia-concedes-defeat-congratulates-mahama/</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mahamudu_Bawumia#cite_note-45</ref>
== '''A miŋa vom yɛla''' ==
Bawumia yuum di la Samira Bawumia gee ti ba tara kɔma anaasi.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref> Ka de mina e pa'asɛ Mabia (Mossi-Dagbon) nɛreba la puan, puta lɔgeyiŋɔ la Thomas Sankara, Alhassane Ouattara, Haruna Iddrisu, la basɛba. <ref>https://www.researchgate.net/publication/342391962</ref> Ka de la maalam.<ref>https://www.modernghana.com/news/1271502/bawumia-is-a-religious-prostitute-he-cannot-be.html</ref> Yaa Naa Mahamudu Bila e yuum sigɛ ka yu'urɛ Bawumia la, Dagbon tiŋa Naba mina e yuum tum bo ba ze'ele 1948 yuunɛ la puan ta paɛ 1953 yuunɛ la puan.<ref>https://thecustodianghonline.com/2022/08/ya-naa-mahamadu-abdulai-named-me-after-him-bawumia/</ref> Yu'urɛ Bawumia la vuurɛ de la "Ba wum ya" n boi Dagbanli la Gmampruli yetɔgum pɔɔsin.
== '''Nɛreba suŋerɛ tuuma (Philanthropy)''' ==
Kuka zuudaana podɔla la kɔ'ɔm mina la tuuma yɛla buuri buuri.
Fɔɔ 2020 yuunɛ la puan puan, ka yuum kɔ'ɔm maalɛ la yɔɔma masalaki bunkatɛ ti ba mɛa ka gee kelum maalɛ ka ti nɛresɛba e ze'ele Bono East bɔba ti ba kina pu'usera.<ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-commissions-Utra-modern-Mosque-Complex-for-Prang-Muslim-Community-1082455</ref> Dr. Bawumia yuum pɔsɛ la Siibenya'aŋa yuum dina nuu puan yuum ta maalɛ hali sɔlesi e gani ɛka ayoobi bo Kumasi tiŋasuka masalaki.<ref>https://www.modernghana.com/news/1013572/bawumia-settles-56years-of-accumulated-debt-renov.html</ref>
Sakutega 2021 yuunɛ la puan puan, Bawumia yuum zusɛ la GHS 1500 nambɔɔsi zo'e zo'e bo Psalm Adjeteyfio ti ka bisera ka yire la la ka lɔgerɔ.<ref>https://citinewsroom.com/2021/09/henry-quartey-pledges-ghs1500-monthly-stipend-to-psalm-adjeteyfio/</ref> Siibedaa 2022 yuunɛ la puan, Dr. Bawumia yuum bo la la lagefɔ n de GHS 20,000.00 bo taxi dɔleba mina n yuum tari lageri n de GHS 8,400 ti ka pi'e tari lebe ta bo ka duma.<ref>https://citinewsroom.com/2022/05/bawumia-gives-gh%c2%a220000-to-taxi-driver-who-returned-missing-gh%c2%a28400/</ref> Fɔɔ 2021 yuunɛ la puan, Dr. Bawumia yuum iŋɛ la ka yuumpinuu la ayoobi dɔgum daarɛ eŋa la Weija Keprosarium.<ref>https://www.gbcghanaonline.com/general/vice-president-dr-bawumia-celebrates-58th-birthday-with-inmates-of-weija-leprosarium/2021/</ref> Fɔɔ 2022 yuunɛ la puan puan, ka yuum de'em la ka dɔgum daarɛ la kinkolɔra tibegɔ ze'ele Weija Kinkolɔra tibeberiba <ref>https://www.gbcghanaonline.com/uncategorized/vice-president-dr-bawumia-marks-59th-birthday-at-home-with-cured-lepers/2022/</ref> gee ti Fɔɔ 2023, ka yuum de'em la ka yuumpiyoobi dɔgum daarɛ la kiibesi n boi Kumasi kɔma yire.<ref>https://www.classfmonline.com/news/general/Bawumia-celebrates-60th-birthday-with-orphans-at-Kumasi-Children-s-Home-46049</ref>
== A '''tuuma yɛla asi'a''' ==
Tiŋa wa zuo alagesɛ taaba tuna bo timmaalegɛ suŋerɛ gɔnɔ puan, gee me kelum dɛna mina n pa'asɛ "Board of Directors" ( ze'ele 2017 yuunɛ la puan sa)<ref>http://www.data4sdgs.org/Board</ref>
== A '''loosego tuuma yɛla (selected works)''' ==
* Monetary Policy And Financial Sector Reform In Africa: Ghana's Experience by Mahamudu Bawumia (31 August 2010).
* "The Determination of Bank Interest Spreads in Ghana: An Empirical Analysis of Panel Data" with Martin Ofori and Franklin Belnye, September 2005.
* "Developing a Composite Indicator of Economic Activity in Ghana", with Benjamin Amoah, Bank of Ghana Working Paper, February 2004.
* "A Simple Vector Error Correction Forecasting Model for Ghana", with Joseph Atta-Mensah, Bank of Ghana Working Paper, August 2003.
* "Monetary Growth, Inflation and Exchange Rate Policy in Ghana" Research Department, Bank of Ghana, Journal of the West African Monetary Institute, 2003.
* "The Transmission Mechanism for Monetary Policy in Ghana", with Philip Abradu-Otoo, Bank of Ghana Policy Paper, August 2003.
* "The Determinants of Exchange Rates in Ghana", with Zakari Mumuni. Bank of Ghana Working Paper. March 2003.
* "The Feasibility of Monetary Union in West Africa". Mimeo. Economic Commission for Africa, November 2002.
* "Comparative Institutional Features of Different Common Central Banks", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Designing an Exchange Rate Mechanism for the West African Monetary Zone", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Explaining African Economic Growth Performance: The Case of Ghana", with Ernest Aryeetey and A. Fosu. Paper prepared for the African Economic Research Consortium. April 2001.
* "Assessing the effectiveness of Intervention on the Foreign Exchange Market in Ghana". Research Department, Bank of Ghana, February 2000.
* "A Review of the Literature of the Impact of Financial Sector Liberalisation on the Poor", with Dr E.K.Y. Addison and Maxwell Opoku Afari, Research Department, Bank of Ghana, August 2000.
* "Financial Markets in Africa. Issues and Challenges for Research," with Professor Ernest Aryeetey, ISSER. October 2000 AERC .
* "Currency Substitution and Money Demand in Ghana: A Cointegration Analysis". Research Department, Bank of Ghana, November 2000.
* "Why the Apparent Rush to Market Reform?" Journal of Economics, 1999.
* "The Sequencing of Fiscal Reform during Structural Adjustment. Lessons from Ghana, Uganda, and Zimbabwe", Comparative Economic Studies, Vol. XXXVIII No.2/3 Summer-Fall 1996.
* "A Closer Look at The Distributional Impact of Ghana’s Structural Adjustment Program (1983–1992). Journal of Modern African Studies. Vol.36 No.1, March 1998.
* "Estimating the Aggregate Values of Human Capital in Sub- Saharan Africa", co-authored with Samuel A.Laryea. Review of Human Factor Studies. Vol. III No.1. June 1997.
* "Africa, the Challenge of Development". Book Chapter in Stephen. Gardner's Comparative Economic Systems, Dryden 1999.
== '''Iŋa n pɔsɛ tunsɛba (initiatives)''' ==
* Mobile Money Interoperability
* National Identification System (Ghana Card)
* National Health Insurance App
* Digitisation of the National Lotteries Authority
* Digitsed Procurement Platform for the Public Procurement Authority
* Digitized motor insurance database
* Ghana.Gov (Platform to allow MMDAs to offer digitized services to citizens from a single portal)
* E-Pharmacy and Telehealth Services App
* Electrical Buses official launch
== '''Na'asegɔ duma (Scholarships and awards)''' ==
* 2007 — Fellow of the Chartered Institute of Bankers (FCIB).
* 2000 — Who Is Who Among America's Teachers? – Baylor University.
* 1999 — Young Researcher Award: Baylor University, Texas, USA.
* 1995–1999 — President's Research Fellowship: Ph.D. Simon Fraser University.
* 1991–1995 — 4 Graduate Fellowships: Ph.D. Simon Fraser University, Canada.
* 1986 Sir Alan Peacock Prize. Best Economics Student, Department of Economics, University of Buckingham, United Kingdom.
* June 2019, Dr. Bawumia was adjudged Digital Leader of the Year at the 9th Ghana Information Technology & Telecom Awards
(GITTA)
[[Buuri Buuri:nɛra]]
== '''Viisegɔ lɔgerɔ (References)''' ==
3mvsis3dlih4p0ds8xkryepmr2vryym
18228
18227
2025-07-03T09:45:29Z
Akurugo Patrick Atanga
264
/* 2012 loosego */
18228
wikitext
text/x-wiki
{{Databox}}
Mahamudu Bawumia de la Gaana gɔmena nalɛgera la tiŋasuka banki tuntuna kɛka, se'em n tum dɛna Gɔmena zuudaana podɔla kɛka buyopɔi puan n de Ko'oro 7, 2017 yuunɛ la puan ta paɛ Ko'oro 7, 2025 yuunɛ la puan bo Gɔmena zuudaana Nana Akufo-Addo.<ref>{{Cite web|date=2017-01-07|title=Ghana’s New President, Vice President Peacefully Sworn In|url=https://www.ghanastar.com/stories/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/|access-date=2025-06-30|website=GhanaStar|language=en-US}}</ref><ref>https://www.ghanastar.com/news/ghanas-new-president-vice-president-peacefully-sworn-in/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/bawumia-cuts-sod-for-ghana-armed-forces-inner-roads-construction.html</ref><ref>https://dailyguidenetwork.com/barracks-roads-reconstruction-begins/</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-s-govt-has-track-record-for-fixing-problems-we-will-overcome-covid-challenges-bawumia.html</ref><ref>https://www.peacefmonline.com/pages/local/news/202201/459347.php</ref><ref>http://citifmonline.com/2016/12/11/samira-bawumia-laud-ghanaians-for-voting-npp/</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/1/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref><ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Ka yuum kelum ze'ele mɛ dɛna Awɔbegɔ Paati Kuka zuudaana podɔla nalɛgera n de 2012 yuunɛ voteŋo katɛ la <ref>{{Cite web |url=https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241012215629/https://theaccratimes.com/vice-president-bawumia-wins-npp-flagbearer-race-by-61/ |url-status=dead }}</ref>gee yuum kelum ze'ele dɛna mina nini n nyɛ bii n de podɔla bo suseba n de 2012/2013 yuuma Kuka zuudaana voteŋo suseba, sɛka n yuum kɛlegum ba n yuum wi ti John Mahama n de mina n di mi'a n boi voteŋo la.<ref>https://ghananewsagency.org/politics/dr-bawumia-provides-evidence-at-supreme-court-hearing--59019</ref><ref>{{Cite web |url=http://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2020-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200202105234/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201304/161525.php |url-status=dead }}</ref><ref>https://www.modernghana.com/news/178891/who-is-dr-mahamudu-bawumia.html</ref> <ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref> . Eŋa n yuum tari la PhD n boi "economics" ze'ele Simon Fraser yunivɛsiti.
== '''Pɔsega vom la sukuu yɛla''' ==
A de la Mampruŋa.
Ba yuum dɔgɛ Bawimia la Tamale, Gaana Alhaji Mumuni Bawumia la Hajia Mariama Bawumia n dɔgɛ e. Eŋa de pia la buyi zuo, ka sɔ dɔgebɔ puan n de pia la anii gee kelum dɛna buyi zuo ka ma dɔgebɔ puan n de kɔma anuu.<ref>https://web.archive.org/web/20210913155259/https://www.moc.gov.gh/he-alhaji-dr-mahamudu-bawumia</ref><ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/people/person.php?ID=1188</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231116133232/https://www.peacefmonline.com/pages/politics/politics/202210/475680.php |url-status=dead }}</ref>
Mahamudu Bawumia kiŋɛ ka sukuu LA Sakasaka piramiri Sukuu n boi Tamale <ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-surprises-primary-school-teacher-who-transformed-his-life-954595</ref>gee yuum nyɛ yɔ'ɔ kiŋɛ Tamale Sɛkɛndiri Sukuu n de 1975 yuunɛ la puan. Ka n yuum ta ba'asɛ Tamalɛ Sɛkɛndiri Sukuu la pooren, ka yuum kiŋɛ la "United Kingdom", bilam ti ka ta zamesɛ banki tuuma nyaa nyɛ " Chartered Institute of Bankers Diploma ( ACIB). Ka yuum de la zuudaana n boi Gaana "united nations" sukuu kɔma tigere (GUNSA) n de 1981 yuunɛ la puan.Ka yuum nyɛ la wia deo degree ba tɛɛsi puan n boi "Economics" n boi Buckingham yunivɛsiti n de 1987 yuunɛ la paun.
Ka yuum le nyɛ la master's degree economics puan n boi Lincoln College, Oxford, gee yuum nyɛ ka PhD economics puan n boi Vancouver, British Columbia, Canada in de 1995 puan <ref>https://www.sfu.ca/sfunews/stories/2016/sfu-alumnus-to-serve-ghana-as-vice-president.html</ref>Ka zi'isi ti a yuum kɔ'ɔm mina kankaŋi de la "macroeconomics, international economics, development economics la monetary policy". Ka tari gɔnsaasi zo'e zo'e.
== '''A tuuma yɛla''' ==
{| class="wikitable"
|
|This section of a biography of a living person '''needs additional citations for verification'''. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced '''must be removed immediately''' from the article and its talk page, especially if potentially libelous.
<small>''Find sources:'' "Mahamudu Bawumia" – news '''·''' newspapers '''·''' books '''·''' scholar '''·''' JSTOR</small> ''(January 2023) (<small>Learn how and when to remove this message</small>)''
|}
Ze'ele 1988 yuunɛ la puan ta paɛ 1990 yuunɛ la puan, Bawumia yuum tuni mɛ dɛna pa'ala n boi ligeri yɛla "economics" la international ligeri tuuma n boi Emile Woolf Kɔlegi n de ligeri bisega n boi London, England. Ka yuum kelum tuna mɛ dɛna "intern" n boi viisegɔ weeleŋo n de tiŋasuka ligeri yɛla n boi Washington, D.C. Bawumia yuum kelum tuna mɛ ze'ele bo nɛresɛba n ki'iri n boi African timmaalegɔ banki n boi Zimbabwe. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
1996 yuunɛ la puan ta paɛ 2000 yuunɛ la puan, Bawumia yuum tum mɛ dɛna "professor of economics n boi Hankamer koosego sukuu n boi Baylor yunivɛsiti n boi Waco, Texas, USA, bilam ti ka to'e ka viisegɔ biilum bo'olum n de 1998. Ba yuum kaalɛ e pa'asɛ la " ani n de ani pa'asɛ America's pa'aleba" n de 1999. Ka yuum kelum dikɛ la gɔnɔ tuyi niɛ peelemi n de ligeri yɛla la tiŋa maalegɔ. <ref>https://live.worldbank.org/experts/mahamudu-bawumia</ref>
Bawumia yuum lebe Gaana na la 2000 ti a tuna dɛna economist " n boi Gaana bankin. Ka isege saazuo ze'ele la economist bunkɛka ta dɛna zuudaana n boi weeleŋo la puan gee pooren ti ka nyaa tuna dɛna podɔla kireki bo banki la Gɔmena. Zuudaana John Kufuor e yuum loe ka ti ka dɛna zuudaana n boi Gaana banki n de Siibenya'aŋa 2006 yuunɛ la puan. <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-thanks-president-kufuor-after-historic-flagbearership-race-victory/</ref>
'''Gaana banki la puan, Bawumia'''
. Yuum tum mɛ dɛna ligeri tuuma la ligeri ze'elego weeleŋo, ka yuum lagum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba maalɛ gee biŋe ti ligeri sige tiŋa puti'ira tuuma bala n kɔ'ɔm kiŋɛ niŋa ta suŋɛ ligeri yɛla la ligeri yɛla tuntuneba kɔmatii n boi Gaana bankin. Ligeri sika maasegɔ tuuma wa yuum maasum ti ligeri sika wa sige tiŋa ze'ele la hali ta gaŋɛ 49% in de 2000 ta paara 10.2% 2007 bɔba sa. (Pa'alɛ ti gee ti kaam ligeri yuum ta iŋɛ pakerɛ n de 2007/2008) gee me yuum kelum gu'ura ligeri yɛla teeseŋo suŋa
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka ti ba yuum biŋe ka n boi maalegɔ la tuŋa yɛla magesɛ wuu ba gu bii saam suŋerɛ mageseŋa yɛla la, la banki yɛla la yu'urɛ puan ta paɛ de'eŋo kɛleŋerɛ. Dina yuum iŋɛ mɛ yɛsera la kirɛditi pa'asegɔ zo'e zo'e n boi n sɔi n miŋa weeleŋo ze'ele 12.5% GDP n de 2001 ta paɛ 28.5% GDP 2008 bɔba.
. Gaarum Gaana banki duma yɛm la baŋerɛ sɔsega tigere duma gee yuum bɔna Gɔmena tigere sɛka n sɔseri la World banki la "International Monetary Fund" ze'ele 2001 sa doose la HIPC lq PRGF. kɔ'ɔm dɛna sɛla n ta'asɛ iŋɛ sɔsekuna wa puan, Gaana wuu 2007 yuum nyaŋɛ ba'asɛ ba miŋa ma'a n boi IMF suŋerɛ la.
. Yuum tum mɛ wuu Gɔmena yɛm bii baŋerɛ sɔsega tigere n boi HIPC Paris tigera la Sɔsega ba'asegɔ beene bii ki'ileŋa. Gaana yuum ba'asɛ ka HIPC yɛla bii suŋerɛ suŋa suŋa la sanɛ n ba'am pakɛ suŋa ta pɔra la $4 billion.
. Yuum pa'asɛ la Gɔmena tigere ti ba sɔsɛ "millennium Challenge Account Compact" la US Gɔmena la. MCA la yuum lebese zo'e mɛ yelemɛŋerɛ tuuma, magesɛ wuu George Bus sore zuo.
. Yuum dɛna la gɔbega yɛm bii baŋerɛ tigere n boi "deregulation" n boi Gaana petiroli weeleŋo. Ka n yuum de kuka zuudaana n boi ligeri da'a kɔmatii la, eŋa n yuum sum ti a mina sɔa bii fɔla ti ka wan zumesera "solemitiŋa ligeri da'a la sanɛ US$750 miiliya, dina de la sugunnuurɛ bunaasi gaŋɛ basɛ ni.
. Yuum pa'asɛ la tigere si'a n maalɛ gee tee tari siira suŋa suŋa na la.
Dɔla la tuundina wa puan, tu yuum kɔ'ɔm bisɛ ti siiri la tari paŋa mɛ. Ligeri biŋere me yuum kɔ'ɔm kina biŋera mɛ n boi Gaana bankin n de ligeri maalegɔ sanɛ.
. Yuum pa'asɛ la tigere sɛka e maali gee biŋera e-zwich pɛgera bibesi bo banki duma woo, biŋere la pemesego kɔmpini la timbibesi banki duma, bɔ'ɔra " interoperability " kaara ligeri weeleŋo yima yima.
. Eŋa e yuum de "deputy" Gɔmena n sɔi lagefɔ yɛla suŋa suŋa, yuum nyɛ sum n boi banki la puan.
. Wuu Eŋa e yuum de deputy Gɔmena LA, Bawumia e yuum tum n boi Gaana banki duma zo'e zo'e, Gaana international banki (UK), Ghana Telecom, Revenue Agencies Governing Board, Social security and National Insurance Trust.
Gi'i 2008 voteŋo la pooren, Bawumia yuum zagesɛ mɛ ti a dɛna "deputy" Gɔmena n boi Gaana banki la.
== '''2008 loosego''' ==
Mahamudu Bawumia yuum de la Awɔbegɔ paati nɛra nalɛgera n de 2008 yuunɛ la puan voteŋo la, Nana Akufu-Addo.<ref>{{Cite web |url=https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2024-12-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241202133140/https://starrfm.com.gh/2018/08/ten-years-of-politics-of-intellectualism-the-bawumia-journey-so-far/ |url-status=dead }}</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/politics/2014/October-23rd/bawumia-confirmed-as-running-mate-to-akufo-addo.php</ref> <ref>https://dailyguidenetwork.com/bawumia-reveals-nanas-secret/</ref> Ti Awɔbegɔ paati la yuum pa'asɛ ka tɔtɛ ka ka voteba la puan dikɛ ta makera la 2004 n boi saazuo tinsi sita la pɔɔsin, n boi wia voteŋo la pooren bii buyi voteŋo la puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
== '''2008-2011 loosego''' ==
Bawumia yuum tuni mɛ dɛna mina e sogeseri yɛla bii daaŋɔ n boi "economic commission of Africa" ze'ele Gunfuko ta paɛ Kilinkiiŋa 2009 yuunɛ la puan. Dawaleŋa ta paara Fɔɔ 2009 yuunɛ la puan tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina n eeri kaara bɔ'ɔra suŋerɛ n boi British Columbia Liu tiŋasuka yunivɛsiti bo Global zamesegɔ la UBC zim tuuma puan.<ref>https://www.ghanaweb.com/person/Mahamudu-Bawumia-1188</ref>
Fɔɔ 2009 puan, ba yuum loe ka mɛ ti ka dɛna podɔla bo international zo'ore tiŋasuka (IGC), viisegɔ weeleŋo bɔba e tɔkɛ la London ligeri la political science sukuu la Oxford yunivɛsiti sɛka n bo'ori ka'aŋɔ n boi ligeri zo'ore bo Gɔmena la tinsi'a n maali la, gee me kelum tuna mɛ dɛna IGC tigere nɛra bo Sierra Leone.
Ka le tum mɛ dɛna ka'ana bo tiŋasuka banki e boi Sierra Leone n boi lagesegɔ asi'a n malum le lagena zi'isi bo banki la la ka ligeri yɛla tuuma.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
Fɔɔ 2009 la Fɔɔ 2010 yuunɛ la puan tiŋasuka puan, ka yuum de la Mina e de kiima n boi viisegɔ weeleŋo bo Africa ligeri zamesegɔ n boi ligeri weeleŋo, Oxford yunivɛsiti. Ko'oro 2011 yuunɛ la puan, ba yuum loe Bawumia mɛ ti a ze'ele bo ba kɔrumkɔrum la na'arɛ bo ba African maalegɔ banki n boi Zimbabwe n de African timmaalegɔ banki.
Ka yuum tum mɛ n boi tuunɛ wa puan gura ba e yuum ta le malum loe e ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo n de Awɔbegɔ paati bo Gaana 2012 yuunɛ la puan zuudaana voteŋo la.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref>
== '''2012 loosego''' ==
Ba yuum le malum loe Bawumia mɛ ti ka dɛna zuudaana podɔla nalɛgera bo Nana Akufo-Addo bo 2012 yuunɛ la voteŋo katɛ la n de Kilinkiiŋa 2012.<ref>https://www.newsghana.com.gh/nana-addo-chooses-running-mate-sets-to-shock-party-with-bawumia-tomorrow/</ref>
Paati la di mi'isi la kugesi pia n boi Saazuo tiŋa bɔba ta pa'asɛ Yendi, Walewale, Yagaba-Kubore, Bunkputugu, Bimbilla, Chereponi, Kpandai, Tatale,-Sanguli, Tolon lq Zabzugu. Ba yuum le di mi'a mɛ n boi Nabdam la Talensi so'olum n boi Upper East tiŋa. Za'a waabi, Nana Akufo-Addo la Bawumia koŋe ba zuudaana voteŋo bo la John Dramani Mahama.<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Citation_needed</ref>
== '''2016 loosego''' ==
Nana Akufo-Addo e yuum loe Bawumia ti ka dɛna a podɔla n de 2016 yuunɛ la puan kuka zuudaana voteŋo la.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/akufo-addo-chooses-top-notch-bawumia-as-running-mate.html</ref><ref>{{Cite web |url=https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |title=Archive copy |access-date=2025-06-30 |archive-date=2023-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231120105616/https://m.peacefmonline.com/pages/politics/politics/201610/295881.php |url-status=dead }}</ref>
== '''2024 Loosego''' ==
Azuma daarɛ, Siibedaa 16 2023 yuunɛ la puan, Bawumia yuum saŋɛ la ka loosego gɔŋɔ ti a ze'ele lɛgɛ n boi Awɔbegɔ paati kuka zuudaana "primaries"<ref>https://3news.com/mammoth-crowd-escorts-bawumia-to-file-his-nomination/</ref>
La n yuum pa'asɛ zuudaana "primaries la puan la, Bawumia la ta loe la pia zuo ba n yuum ta votum ti ba loose nɛreba banuu n wan ze'ele lɛgɛ na'am la pooren bo ki'i loosego nalɛgera bo Awɔbegɔ paati n de 2024 voteŋo la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/07/npp-flagbearer-balloting-held-ken-agyapong-picks-number-1-bawumia-10/</ref>
Salurego 26 2023 puan, Bawumia yuum di mi'a bunkatɛ ba loosereba " Congress " Awɔbegɔ paati voteŋo la puan ti ba yuum nyɛ 68% gaŋɛ nalɛgereba bawai duma la pa'asegɔ la puan ta pa'asɛ paati la za'a tiŋa wa zuo loosereba "Congress" ti ba votum bo ba nalɛgera la.<ref>https://citinewsroom.com/2023/08/bawumia-tops-npp-super-delegates-conference-ken-agyapong-qualifies-for-november-primaries/</ref>
Ba yuum votum bo Bawumia ti a bɔna la ba niŋa n boi Awɔbegɔ paati la puan n de 2024 yuunɛ la puan voteŋo la dɛna ba paati la na'arɛ. Bawumia yuum di mi'a mɛ e boi Awɔbegɔ paati "primaries" la la 61.43% yɛsera voteŋo la za'a ti ba votum la puan, la yuum iŋɛ la Tigerɛ 4 2023 yuunɛ la puan n de so'olum duma 276 kɔ'ɔm yese tiŋa la za'a la paati la yizuo za'a, Asylum Down, Accra.<ref>https://www.graphic.com.gh/news/politics/bawumia-wins-npp-presidential-primary-with-61-43-of-total-valid-votes-cast.html</ref><ref>https://www.graphic.com.gh/news/general-news/npp-presidential-primary-live-updates-of-results.html</ref><ref>https://citinewsroom.com/2023/11/npp-presidential-primary-results-so-far/</ref>
Atalaata daarɛ puan, Naakɛ'ɛsega 2024 yuunɛ la puan, Bawumia yuum niɛ la Dr. Matthew Opoku Prempeh ti ka dɛna ka podɔla bo 2024 yuunɛ la puan votum katɛ la.<ref>https://www.myjoyonline.com/npp-unveils-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate-today/#google_vignette</ref><ref>https://citinewsroom.com/2024/07/napo-to-be-officially-outdoored-as-bawumias-running-mate-in-kumasi-today/</ref> <ref>https://www.myjoyonline.com/playback-npp-unveiled-opoku-prempeh-as-bawumias-running-mate/</ref><ref>https://www.adomonline.com/napo-finally-uneviled-as-npp-running-mate-video/</ref> Yele la yuum iŋɛ la Jubilee paki n boi Kumasi.<ref>https://bawumia.com/news/vice-president-bawumia-officially-unveils-running-mate/</ref><ref>https://3news.com/news/unveiling-of-napo-as-bawumias-running-mate-npp-supporters-throng-jubilee-park-in-kumasi/</ref>
Sapɔɔlegɔ 8 2024 yuunɛ la puan, Bawumia yuum lui mɛ dee gee bo John Mahama n boi lasebaya ka ki'a zi'an.<ref>https://citinewsroom.com/2024/12/bawumia-concedes-defeat-congratulates-mahama/</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Mahamudu_Bawumia#cite_note-45</ref>
== '''A miŋa vom yɛla''' ==
Bawumia yuum di la Samira Bawumia gee ti ba tara kɔma anaasi.<ref>https://ghanaceosummit.com/speaker/mahamudu-bawumia/</ref> Ka de mina e pa'asɛ Mabia (Mossi-Dagbon) nɛreba la puan, puta lɔgeyiŋɔ la Thomas Sankara, Alhassane Ouattara, Haruna Iddrisu, la basɛba. <ref>https://www.researchgate.net/publication/342391962</ref> Ka de la maalam.<ref>https://www.modernghana.com/news/1271502/bawumia-is-a-religious-prostitute-he-cannot-be.html</ref> Yaa Naa Mahamudu Bila e yuum sigɛ ka yu'urɛ Bawumia la, Dagbon tiŋa Naba mina e yuum tum bo ba ze'ele 1948 yuunɛ la puan ta paɛ 1953 yuunɛ la puan.<ref>https://thecustodianghonline.com/2022/08/ya-naa-mahamadu-abdulai-named-me-after-him-bawumia/</ref> Yu'urɛ Bawumia la vuurɛ de la "Ba wum ya" n boi Dagbanli la Gmampruli yetɔgum pɔɔsin.
== '''Nɛreba suŋerɛ tuuma (Philanthropy)''' ==
Kuka zuudaana podɔla la kɔ'ɔm mina la tuuma yɛla buuri buuri.
Fɔɔ 2020 yuunɛ la puan puan, ka yuum kɔ'ɔm maalɛ la yɔɔma masalaki bunkatɛ ti ba mɛa ka gee kelum maalɛ ka ti nɛresɛba e ze'ele Bono East bɔba ti ba kina pu'usera.<ref>https://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/NewsArchive/Bawumia-commissions-Utra-modern-Mosque-Complex-for-Prang-Muslim-Community-1082455</ref> Dr. Bawumia yuum pɔsɛ la Siibenya'aŋa yuum dina nuu puan yuum ta maalɛ hali sɔlesi e gani ɛka ayoobi bo Kumasi tiŋasuka masalaki.<ref>https://www.modernghana.com/news/1013572/bawumia-settles-56years-of-accumulated-debt-renov.html</ref>
Sakutega 2021 yuunɛ la puan puan, Bawumia yuum zusɛ la GHS 1500 nambɔɔsi zo'e zo'e bo Psalm Adjeteyfio ti ka bisera ka yire la la ka lɔgerɔ.<ref>https://citinewsroom.com/2021/09/henry-quartey-pledges-ghs1500-monthly-stipend-to-psalm-adjeteyfio/</ref> Siibedaa 2022 yuunɛ la puan, Dr. Bawumia yuum bo la la lagefɔ n de GHS 20,000.00 bo taxi dɔleba mina n yuum tari lageri n de GHS 8,400 ti ka pi'e tari lebe ta bo ka duma.<ref>https://citinewsroom.com/2022/05/bawumia-gives-gh%c2%a220000-to-taxi-driver-who-returned-missing-gh%c2%a28400/</ref> Fɔɔ 2021 yuunɛ la puan, Dr. Bawumia yuum iŋɛ la ka yuumpinuu la ayoobi dɔgum daarɛ eŋa la Weija Keprosarium.<ref>https://www.gbcghanaonline.com/general/vice-president-dr-bawumia-celebrates-58th-birthday-with-inmates-of-weija-leprosarium/2021/</ref> Fɔɔ 2022 yuunɛ la puan puan, ka yuum de'em la ka dɔgum daarɛ la kinkolɔra tibegɔ ze'ele Weija Kinkolɔra tibeberiba <ref>https://www.gbcghanaonline.com/uncategorized/vice-president-dr-bawumia-marks-59th-birthday-at-home-with-cured-lepers/2022/</ref> gee ti Fɔɔ 2023, ka yuum de'em la ka yuumpiyoobi dɔgum daarɛ la kiibesi n boi Kumasi kɔma yire.<ref>https://www.classfmonline.com/news/general/Bawumia-celebrates-60th-birthday-with-orphans-at-Kumasi-Children-s-Home-46049</ref>
== A '''tuuma yɛla asi'a''' ==
Tiŋa wa zuo alagesɛ taaba tuna bo timmaalegɛ suŋerɛ gɔnɔ puan, gee me kelum dɛna mina n pa'asɛ "Board of Directors" ( ze'ele 2017 yuunɛ la puan sa)<ref>http://www.data4sdgs.org/Board</ref>
== A '''loosego tuuma yɛla (selected works)''' ==
* Monetary Policy And Financial Sector Reform In Africa: Ghana's Experience by Mahamudu Bawumia (31 August 2010).
* "The Determination of Bank Interest Spreads in Ghana: An Empirical Analysis of Panel Data" with Martin Ofori and Franklin Belnye, September 2005.
* "Developing a Composite Indicator of Economic Activity in Ghana", with Benjamin Amoah, Bank of Ghana Working Paper, February 2004.
* "A Simple Vector Error Correction Forecasting Model for Ghana", with Joseph Atta-Mensah, Bank of Ghana Working Paper, August 2003.
* "Monetary Growth, Inflation and Exchange Rate Policy in Ghana" Research Department, Bank of Ghana, Journal of the West African Monetary Institute, 2003.
* "The Transmission Mechanism for Monetary Policy in Ghana", with Philip Abradu-Otoo, Bank of Ghana Policy Paper, August 2003.
* "The Determinants of Exchange Rates in Ghana", with Zakari Mumuni. Bank of Ghana Working Paper. March 2003.
* "The Feasibility of Monetary Union in West Africa". Mimeo. Economic Commission for Africa, November 2002.
* "Comparative Institutional Features of Different Common Central Banks", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Designing an Exchange Rate Mechanism for the West African Monetary Zone", West African Monetary Institute. Mimeo. February 2002.
* "Explaining African Economic Growth Performance: The Case of Ghana", with Ernest Aryeetey and A. Fosu. Paper prepared for the African Economic Research Consortium. April 2001.
* "Assessing the effectiveness of Intervention on the Foreign Exchange Market in Ghana". Research Department, Bank of Ghana, February 2000.
* "A Review of the Literature of the Impact of Financial Sector Liberalisation on the Poor", with Dr E.K.Y. Addison and Maxwell Opoku Afari, Research Department, Bank of Ghana, August 2000.
* "Financial Markets in Africa. Issues and Challenges for Research," with Professor Ernest Aryeetey, ISSER. October 2000 AERC .
* "Currency Substitution and Money Demand in Ghana: A Cointegration Analysis". Research Department, Bank of Ghana, November 2000.
* "Why the Apparent Rush to Market Reform?" Journal of Economics, 1999.
* "The Sequencing of Fiscal Reform during Structural Adjustment. Lessons from Ghana, Uganda, and Zimbabwe", Comparative Economic Studies, Vol. XXXVIII No.2/3 Summer-Fall 1996.
* "A Closer Look at The Distributional Impact of Ghana’s Structural Adjustment Program (1983–1992). Journal of Modern African Studies. Vol.36 No.1, March 1998.
* "Estimating the Aggregate Values of Human Capital in Sub- Saharan Africa", co-authored with Samuel A.Laryea. Review of Human Factor Studies. Vol. III No.1. June 1997.
* "Africa, the Challenge of Development". Book Chapter in Stephen. Gardner's Comparative Economic Systems, Dryden 1999.
== '''Iŋa n pɔsɛ tunsɛba (initiatives)''' ==
* Mobile Money Interoperability
* National Identification System (Ghana Card)
* National Health Insurance App
* Digitisation of the National Lotteries Authority
* Digitsed Procurement Platform for the Public Procurement Authority
* Digitized motor insurance database
* Ghana.Gov (Platform to allow MMDAs to offer digitized services to citizens from a single portal)
* E-Pharmacy and Telehealth Services App
* Electrical Buses official launch
== '''Na'asegɔ duma (Scholarships and awards)''' ==
* 2007 — Fellow of the Chartered Institute of Bankers (FCIB).
* 2000 — Who Is Who Among America's Teachers? – Baylor University.
* 1999 — Young Researcher Award: Baylor University, Texas, USA.
* 1995–1999 — President's Research Fellowship: Ph.D. Simon Fraser University.
* 1991–1995 — 4 Graduate Fellowships: Ph.D. Simon Fraser University, Canada.
* 1986 Sir Alan Peacock Prize. Best Economics Student, Department of Economics, University of Buckingham, United Kingdom.
* June 2019, Dr. Bawumia was adjudged Digital Leader of the Year at the 9th Ghana Information Technology & Telecom Awards
(GITTA)
[[Buuri Buuri:nɛra]]
== '''Viisegɔ lɔgerɔ (References)''' ==
9wls45laith21kom9ph8ahp8i80c4lh