विकिपीडिया hiwiki https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0 MediaWiki 1.45.0-wmf.7 first-letter मीडिया विशेष वार्ता सदस्य सदस्य वार्ता विकिपीडिया विकिपीडिया वार्ता चित्र चित्र वार्ता मीडियाविकि मीडियाविकि वार्ता साँचा साँचा वार्ता सहायता सहायता वार्ता श्रेणी श्रेणी वार्ता प्रवेशद्वार प्रवेशद्वार वार्ता TimedText TimedText talk मॉड्यूल मॉड्यूल वार्ता Event Event talk विकिपीडिया:चौपाल 4 1001 6446769 6445814 2025-06-30T14:37:23Z MUKESH KUMAR RAWAT 875857 /* वीरा पासी का इतिहास */ नया अनुभाग 6446769 wikitext text/x-wiki {{/शीर्ष}} <!-- इस लाइन को न हटायें। नए अनुभाग पृष्ठ पर सबसे नीचे बनायें। --> == एआई से मशीन की तरह लेख निर्मित करना == मैं पिछले कुछ माह से यह देख रहा हूँ कि कुछ खाते निर्मित किये जाते हैं और उनसे कुछ लेख निर्मित किये जाते हैं। इसके बाद उसपर कोई कार्यवाही नहीं होती। ये लेख न ही तो विकि-प्रारूप में लिखे होते हैं। सामान्यतः ब्लॉग की तरह लिखे होते हैं और ऐसे प्रतीत होता है कि ये किसी परियोजना के तहत बनाये जा रहे हैं। वर्तमान में [[वि:शीह|शीघ्र हटाने की नीतियों]] में इनको हटाने का कोई स्पष्ट उल्लेख नहीं है। [[वि:हहेच|हटाने हेतु चर्चा]] के लिए सदस्यों की उपलब्धता कम होने के कारण ऐसे लेख एक समस्या बनते जा रहे हैं। मैं प्रस्ताव रखता हूँ कि ऐसे लेखों को बिना नामांकन के सीधा हटा दिया जाये और सम्बंधित सदस्यों को प्रतिबंधित कर दिया जाये। जब ये परियोजना बंद हो जायेगी तब इस नीति को स्वतः ही बंद मान लिया जाये। मैं अधिक स्पष्टता के लिए कुछ उदाहरण लिख रहा हूँ जिससे इसका दुरुपयोग न हो। ;लेख जिनमें सुधार सम्भव है: * [[बीएमडब्ल्यू K1300 R]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2323312AVIRAL|2323312AVIRAL]]; तुल्य अंग्रेज़ी लेख [[:en:BMW K1300R]]; लेख को सुधारकर रखा जा सकता है लेकिन वर्तमान स्वरूप में नहीं। * [[5जी प्रौद्योगिकी]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2320354 Rachit Kedia|2320354 Rachit Kedia]]; पहले से मौजूद लेख [[५जी]]; लेख पूरी तरह या तो कहीं से कॉपी-पेस्ट किया गया है या फिर एआई से लिखा गया है। इसको नहीं रखा जा सकता। * [[गंगम्मा जथारा]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2323642Kondetisohan|2323642Kondetisohan]]; तुल्य अंग्रेज़ी लेख [[:en:Gangamma Jatara]]; लेख को रखने के लिए पुनः लिखना पड़ेगा। * [[व्हाइट हाउस में टकराव: ट्रम्प बनाम ज़ेलेंस्की]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/103.176.70.42|103.176.70.42]]; तुल्य अंग्रेज़ी लेख [[:en:2025 Trump–Zelenskyy meeting]]; लेख को पुनः लिखना होगा, शीर्षक भी सुधारना होगा। ;पूर्णतः विकिपीडिया से अलग लेख: * [[गेमिंग के स्वास्थ्य लाभ]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2334597siddharthjatheen|2334597siddharthjatheen]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। * [[दो से तीन: माता-पिता बनने की रोलर कोस्टर यात्रा]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2334613ThereseSebastian|2334613ThereseSebastian]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। * [[शहरीकरण का पर्यावरण और लोगों पर प्रभाव]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2311546Miscana|2311546Miscana]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। * [[झूठ बोलने की नैतिक दुविधा: कब यह न्यायसंगत होता है?]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/KrishnaSobha|KrishnaSobha]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। * [[दलितों का जीवन और संघर्ष: एक ऐतिहासिक एवं समकालीन विश्लेषण]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2341468 pronnatisahni|2341468 pronnatisahni]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। * [[भारतीय आध्यात्मिक गुरु और उनके प्रबंधन सिद्धांत]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2320359 Sahil Guputa|2320359 Sahil Guputa]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। * [[भारत में हस्तशिल्प और पारंपरिक कला]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2313029kunalmadan|2313029kunalmadan]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। सभी सदस्यों के सुझाव आमंत्रित हैं। अन्यथा कम से कम ब्लॉग की तरह लिखे लेखों को गुप्त परियोजना की तरह लिखे लेख समझकर हटा दिया जायेगा।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 11:36, 8 मार्च 2025 (UTC) :* नमस्ते संजीव जी, आपके इस संदेश से ठीक पूर्व मैं भी इस समस्या का कोई समाधान निकालने के बारे में सोच रहा था। वास्तव में यह दो अलग समस्यायें हैं - एआइ द्वारा लेख बनाना और किसी परियोजना के तहत समूह द्वारा लेख बनाना। हालाँकि, ये लोग जिस भी परियोजना के तहत यह लेख बना रहे, इनमें से कुछ ने एआइ से भी लेख बनवाये हैं। ::एआइ द्वारा लेख बनाना अलग से चर्चा का विषय है और इसके लिये भविष्य में शीह मापदंड बनाया जा सकता है, अथवा इन्हें हहेच की सामान्य हटाने की प्रकृया द्वारा भी निबटा सकते हैं। हालाँकि, जब स्पष्ट दिख ही रहा हो कि लेख एआइ की मदद से बना है तो मैं इसे शीह प्रकृया द्वारा हटाने के पक्ष में रहूँगा। ::वर्तमान समस्या एक साथ भारी मात्रा में ऐसे लेख बनना है जो बिलकुल भी ज्ञानकोशीय नहीं हैं। बहुतों के तो शीर्षक ही ज्ञानकोश योग्य नहीं हैं बल्कि चिंतनपरक/अखबारी/स्कूल की परीक्षा/ब्लॉग टाइप के निबंध हैं। ये [[विकिपीडिया:नहीं]] का स्पष्ट उल्लंघन हैं; पर इन्हें हटाने के लिए सामान्य प्रक्रिया हहेच ही है जिसका प्रयोग इतनी संख्या में बन रहे लेखों के लिए करना मुश्किल है। ::अतः '''मैं आपसे सहमत हूँ कि इन्हें देखते ही हटा दिया जाय''' और '''ऐसे खाते अवरोधित भी कर दिये जाएँ''' क्योंकि इन्हें विकिपीडिया की मूलभूत समझ नहीं है और केवल अपनी परियोजना पूरी करने के लिए विकिपीडिया का दुरुपयोग कर रहे हैं। ::दूसरा सुझाव यह भी है कि यदि पता लग सके कि यह कौन लोग हैं और किस परियोजना के तहत काम कर रहे तो इनके परियोजना संचालकों से भी संपर्क किया जाय। जहाँ तक मुझे लगता है यह कोई शैक्षणिक परियोजना के विद्यार्थी हैं जिन्हें असाइन्मेंट दे दी गयी है। ऐसे लेख निर्माण थोक मात्रा में मुझे अन्य इंडिक विकिपीडियाओं पर भी दिखे, जैसे कि संस्कृत विकिपीडिया पर। इसे रोकने की आवश्यकता है।--[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 02:20, 9 मार्च 2025 (UTC) ==विकि लव्ज़ रमजान 2025== <div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;> [[File:Wiki Loves Ramadan Logo Black hi.svg|Left|250px|frameless]] प्रिय विकी समुदाय, आपको [[विकिपीडिया:विकि लव्ज़ रमजान 2025|विकी लव्ज रमज़ान 2025]] में भाग लेने के लिए विनम्रतापूर्वक आमंत्रित किया जाता है, जो कि विभिन्न क्षेत्रों से इस्लामी इतिहास और इस्लामी सांस्कृतिक विरासत का दस्तावेजीकरण करने के लिए विकिपीडिया, विकिवॉयज पर आयोजित एक अंतर्राष्ट्रीय लेख लेखन प्रतियोगिता है। यह प्रतियोगिता 25 फरवरी से 15 अप्रैल 2025 तक आयोजित की जायेगी अभी भाग लें और पुरस्कार के विजेता बने है। धन्यवाद '''[[:m:Wiki Loves Ramadan 2025|विकी लव्स रमज़ान 2025 इंटरनेशनल टीम]]''' -'''[[User:J ansari|<span style="background:#5d9731; color:white;padding:1px;">जे. अंसारी</span>]] [[User talk:J ansari|<span style="background:#1049AB; color:white; padding:1px;">वार्ता</span>]]''' 17:14, 9 मार्च 2025 (UTC) </div> :@[[सदस्य:J ansari|J ansari]] जी, आपने स्थानीय पृष्ठ सामान्य लेख की तरह बनाया है। यदि आप इसे नहीं सुधारते हैं तो मुझे हटाने हेतु नामांकित करना होगा। कृपया "विकीपीडिया" को बदलकर "विकिपीडिया" करें। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 20:23, 12 मार्च 2025 (UTC) {{Ping|संजीव कुमार}} जी मैं इस पेज का नाम स्थानांतरित नहीं कर पा रहा हूं शायद विकिपीडिया सम्बंधित लेखों का नाम परिवर्तन करने की अनुमति नहीं है‌। आप से अनुरोध है कि आप कर दें। -'''[[User:J ansari|<span style="background:#5d9731; color:white;padding:1px;">जे. अंसारी</span>]] [[User talk:J ansari|<span style="background:#1049AB; color:white; padding:1px;">वार्ता</span>]]''' 06:57, 13 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:J ansari|J ansari]] जी, स्थानान्तरण मैंने कर दिया है, सम्बंधित विकि-कड़ियाँ आप सुधार दें। सदस्यों के वार्ता पृष्ठों पर भेजे आपके सन्देशों में मैंने कड़ियाँ सुधार दी हैं। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 07:27, 13 मार्च 2025 (UTC) ::{{Ping|संजीव कुमार}} जी आपका धन्यवाद सुधार करने के लिए. -'''[[User:J ansari|<span style="background:#5d9731; color:white;padding:1px;">जे. अंसारी</span>]] [[User talk:J ansari|<span style="background:#1049AB; color:white; padding:1px;">वार्ता</span>]]''' 20:01, 14 मार्च 2025 (UTC) ==उल्लेखनीयता मापदंड== मेरा मत है कि राष्ट्रपति द्वारा पुरस्कृत व्यक्ति को '''उल्लेखनीय''' माना जाना चाहिए। उम्मीद है अधिकांश सदस्यों का यही मत होगा। [[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span>]] 08:53, 12 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, नहीं। राष्ट्रपति द्वारा पुरस्कृत से आप कुछ भी स्पष्ट रूप से नहीं कह सकते। कई बार विभिन्न विश्वविद्यालयों और प्रौद्योगिकी संस्थानों के दीक्षान्त समारोह में राष्ट्रपति को बुलाया जाता है और वहाँ कुछ डिग्रियाँ राष्ट्रपति द्वारा दी जाती हैं। इस आधार पर सम्बंधित डिग्रीधारी सभी व्यक्ति उल्लेखनीय हो जायेंगे। जबकि उसके पहले और बाद के सत्र में डिग्री प्राप्त करने वाले लोग अनुल्लेखनीय रह जायेंगे। हालांकि कुछ पुरस्कार प्राप्त करने वालों को उल्लेखनीय माना जाता है जैसे [[भारत]] के स्तर पर बात करें तो [[भारत रत्न]], [[पद्म विभूषण]] और [[पद्म भूषण]] प्राप्त करने वाले सभी लोगों को उल्लेखनीय माना जाता है। [[पद्म श्री]] पुरस्कार प्राप्त करने वालों को भी उल्लेखनीय माना जाता है लेकिन उनकी पर्याप्त जानकारी प्राप्त करना बहुत कठिन है अतः यदि पर्याप्त जानकारी उपलब्ध हो तो उन्हें भी स्वीकार कर लिया जाता है। इसके अतिरिक्त विभिन्न सैन्य पुरस्कार, खेल पुरस्कार भी हैं जो आम आदमी को नहीं मिलते लेकिन जिन्हें मिलते हैं उन्हें उल्लेखनीय माना जाता है। यदि केवल राष्ट्रपति के हाथों मिलना अथवा राष्ट्रपति भवन में मिलने वाले पुरस्कारों की बात की जाये तो लगभग हमेशा ये कार्यक्रम चलते रहते हैं और कई बार तो प्रायोजित कार्यक्रम भी होते हैं जिसमें आप स्वयं के लिए पुरस्कार लेते हैं और उसके लिए खर्चा आप स्वयं वहन करते हैं। इसमें राष्ट्रपति का कोई लेना देना नहीं होता है। अतः ऐसे किसी भी पुरस्कार प्राप्त करने वाले को उल्लेखनीय नहीं मान सकते। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:24, 12 मार्च 2025 (UTC) :मेरे हिसाब से उल्लेखनीयता का मापदंड व्यक्तिपरक नहीं होना चाहिए। अगर हम केवल पुरस्कार के आधार पर निर्णय लें, तो यह सवाल उठेगा कि कौन से पुरस्कार "काफी बड़े" हैं और कौन से नहीं—यह एक अस्पष्ट रेखा खींचेगा। इसके बजाय, मेरा सुझाव है कि हम मौजूदा नीतियों का पालन करें और हर मामले को उसके गुण-दोष के आधार पर देखें। अगर कोई राष्ट्रपति पुरस्कृत व्यक्ति WP:GNG को पूरा करता है, तो उसका पृष्ठ बनना स्वाभाविक है, लेकिन यह स्वचालित नहीं होना चाहिए। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 20:41, 24 मार्च 2025 (UTC) == "ल२" ऑब्जेक्शन को हटाया जाए और इसको सुधरने में हमारी मदद करे == सुरजन सिंह जी के आर्टिकल ( https://hi.wikipedia.org/s/t37k ) एक इन्फोर्मटिवे पेज, इससे कही भी प्रूफ की तरह इस्तेमाल नहीं किआ जाता हैं । लेकिन संजीव कुमार जी ने इससे अपना पर्सनल एजेंडा बना दिए है। किसी और के ऑब्जेक्शन हटाने पे फिर से उसी पोस्ट पे ऑब्जेक्शन लगा देते है। संजीव कुमार जी ने अपने आर्टिकल में एक टीवी धारावाहिक का भी रिफरेन्स दिए हैं , लेकिन हमारा बुक्स, न्यूज़ आदि का रिफरेन्स को भी वो "प्रचार" बोल के ऑब्जेक्शन रेज कर देते है। मैं दूसरे authorised लोगो से अनुरोध करती हु की "ल२" ऑब्जेक्शन को हटाया जाए और इसको सुधरने में हमारी मदद करे। हमने दिए हुए सुझावों के हिसाब से बदलाव भी किये हैं आर्टिकल मे। और भी सुझाव लेने के लिए और उसपे काम करने क लिए तैयार है। <small>— इस [[विकिपीडिया:हस्ताक्षर|अहस्ताक्षरित]] संदेश के लेखक हैं -[[सदस्य:GarimaSinghR|GarimaSinghR]] ([[सदस्य वार्ता:GarimaSinghR|वार्ता]] • [[विशेष:Contributions/GarimaSinghR|योगदान]]){{#if:06:03, 13 मार्च 2025 (UTC)|&#32;06:03, 13 मार्च 2025 (UTC)|}}</small><!-- साँचा:अहस्ताक्षरित --> :लेख से बार-बार स्वयं [[वि:शीह|शीह]]-टैग न हटायें। अन्य प्रबन्धकों/पुनरीक्षकों को इसकी समीक्षा करने दें।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 06:28, 13 मार्च 2025 (UTC) ::लेख से टैग मैंने नहीं, @Riteze ने हटाए हैं और कुछ सुधार भी किये हैं। [[सदस्य:GarimaSinghR|GarimaSinghR]] ([[सदस्य वार्ता:GarimaSinghR|वार्ता]]) 07:13, 13 मार्च 2025 (UTC) :::{{ping|GarimaSinghR}} जी, पृष्ठों को हटाने के मापदंडों को सुधारने के लिए [[विकिपीडिया:चौपाल#मापदंड आवश्यक|चौपाल पर राय मांगी गई थी/है]]। वहां पर आप अपनी राय देकर मापदंडों को सुधारने में मदद कर सकती हैं। साफ प्रचार मापदंड के लिए [[विकिपीडिया वार्ता:पृष्ठ हटाने की नीति#साफ प्रचार मापदंड|अलग से चर्चा जारी है]]। [[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span>]] 16:27, 13 मार्च 2025 (UTC) == An improved dashboard for the Content Translation tool == <div lang="en" dir="ltr"> {{int:Hello}} Wikipedians, Apologies as this message is not in your language, {{int:please-translate}}. The [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization|Language and Product Localization team]] has improved the [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en&to=es Content Translation dashboard] to create a consistent experience for all contributors using mobile and desktop devices. Below is a breakdown of important information about the improvement. '''What are the improvements?'''<br> The improved translation dashboard allows all logged-in users of the tool to enjoy a consistent experience regardless of their type of device. With a harmonized experience, logged-in desktop users can now access the capabilities shown in the image below. [[file:Content_Translation_new-dashboard.png|alt=|center|thumb|576x576px|Notice that in this screenshot, the new dashboard allows: Users to adjust suggestions with the "For you" and "...More" buttons to select general topics or community-created collections (like the example of Climate topic). Also, users can use translation to create new articles (as before) and expand existing articles section by section. You can see how suggestions are provided in the new dashboard in two groups ("Create new pages" and "Expand with new sections")-one for each activity.]] [[File:Content_Translation_dashboard_on_desktop.png|alt=|center|thumb|577x577px|In the current dashboard, you will notice that you can't adjust suggestions to select topics or community-created collections. Also, you can't expand on existing articles by translating new sections.]] '''Does this improvement change the current accessibility of this tool in this Wikipedia?'''<br> The Content translation tool will still be in beta; therefore, only logged-in users who activated the tool from the [[en:wikipedia:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|beta features]] will continue to have access to the content translation tool. Also, if the tool is only available to a specific [[en:Wikipedia:User access levels|user group]], it will remain that way. '''When do we plan to implement this improvement?'''<br> We will implement it on your Wikipedia and others by 24th, March 2025. '''What happens to the former dashboard after we implement the improvement?'''<br> You can still access it in the tool for some time. We will remove it from all Wikipedias by May 2025, as maintaining it will no longer be productive. '''Where can I test this improvement and report any issues before it is implemented in this Wiki?''' <br> You can try the improved capabilities in the test wiki using this link: https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&campaign=contributionsmenu&to=es&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en#/ . If you notice an issue related to the improved dashboard in the test wiki, please let us know in this thread and ping me, or report it in [https://phabricator.wikimedia.org/ Phabricator], adding these tags: <code>BUG REPORT</code> and <code>ContentTranslation</code>. Please ask us any questions regarding this improvement in this thread. Thank you! On behalf of the Language and Product Localization team. </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]]</bdi> 04:23, 14 मार्च 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_CX_Unified_dashboard_announcement_list_2&oldid=28390868 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:UOzurumba (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == आपका विकी जल्द ही केवल-पढ़ने के लिए उपलब्ध होगा। == <section begin="server-switch"/><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|इस संदेश को अन्य भाषा में पढ़ें]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] [[foundation:|विकिमीडिया फाउंडेशन]] अपने डेटा केंद्रों के बीच ट्रैफ़िक को स्विच करेगा। इससे यह सुनिश्चित होगा कि विकिपीडिया और अन्य विकिमीडिया विकि किसी विपत्ति के बाद भी ठीक से काम करे। पूरा यातायात '''{{#time:j xg|2025-03-19|hi}}''' पर चालू रहेगा। परिक्षण '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2025-03-19T14:00|en}} {{#time:H:i e|2025-03-19T14:00}}]''' बजे आरम्भ होगा। दुर्भाग्यवश, कुछ सीमाओं के कारण [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|मीडियाविकि]] को बदलाव के समय सभी तरह के सम्पादनों को रोक देना चाहिए। हमें असुविधा के लिए खेद है और हम भविष्य में इसे न्यूनतम करने पर काम कर रहे हैं। सभी विकि-प्रकल्पों पर यह संक्रिया आरम्भ करने से 30 मिनट पहले एक बैनर दिखाया जायेगा। <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">This banner will remain visible until the end of the operation.</span> '''सभी विकिज़ लघु समय के लिए पढ पायेगे लेकिन इसे संपादित नही कर सकते |''' *आप {{#time:l j xg Y|2025-03-19|hi}} को एक घण्टे तक सम्पादन नहीं कर सकोगे। *यदि आप इस समय के दौरान सम्पादन अथवा सहेजने का प्रयास करेंगे तो आपको एक त्रुटि सन्देश दिखाई देगा। हम आशा करते हैं कि इस समय के दौरान कोई सम्पादन लुप्त नहीं होगा लेकिन हम इसकी प्रत्याभूति नहीं करते। यदि आपको कोई त्रुटि सन्देश दिखाई देता है तो कृपया सब कुछ सामान्य होने तक प्रतीक्षा करें। तब आपको अपने सम्पादन सहेजने चाहिए। लेकिन, हम अनुशंसा करते हैं कि आप अपने परिवर्तनों की एक प्रति पहले ही बना लें,जिसकी शायद जरूरत पड़े। ''अन्य प्रभाव'': *पृष्ठभूमि की नौकरियां धीमी होंगी और कुछ को स्खलित किया जा सकता है। लाल कड़ियाँ सामान्य गति से अद्यतन नहीं हो सकती हैं। यदि आपने कोई लेख निर्मित किया है जो पहले से कहीं जुड़ा हुआ है, तो कड़ी सामान्य से अधिक समय तक लाल रहेगी। कुछ लम्बे समय तक चलने वाली लिपि रुकी रहेंगी। * हम अपेक्षा करते हैं कि कोड परिनियोजन अन्य किसी सप्ताह की तरह ही होगा। यद्यपि, कुछ विषयानुसार कोड यथासमय बन्द रह सकेगा यदि सम्बंधित संक्रिया की तदुपरांत आवश्यकता होगी। * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|गिटलैब]] 90 मिनट के लिए अनुपलब्ध होगा। यदि आवश्यक हो तो इस परियोजना को स्थगित किया जा सकता है। आप [[wikitech:Switch_Datacenter|अनुसूची को wikitech.wikimedia.org]] पर भी पढ़ सकते हैं। अन्य परिवर्तन की अनुसूची में घोषणा की जायेगी। '''कृपया यह सूचना अपने समुदाय के साथ साझा करें।'''</div><section end="server-switch"/> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:15, 14 मार्च 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=28307742 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> ==अश्रेणीकृत श्रेणियां== बहुत सी [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80%E0%A4%B9%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81 श्रेणी रहित श्रेणियाँ] हैं, जिन्हें श्रेणीकृत करने की आवश्यकता है। [[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span>]] 13:02, 16 मार्च 2025 (UTC) :और मेरा सुझाव और विनम्र अनुरोध है की यह कार्य वही सदस्य करें जिन्हें श्रेणीकरण का पर्याप्त अनुभव है और समझते हों की क्या कर रहे। अन्यथा इस तरह चौपाल पर ऐसी सूचियों को लिख कर कार्य करने के लिए आह्वान का नुक्सान भी हो सकता है। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 15:44, 17 मार्च 2025 (UTC) ==विकीडॉटा की सामग्री के इस्तेमाल संबंधित== मुख्य सांचे {{tl|wd}} और {{tl|Wdib}} तथा इनपर निर्भर कुछ अन्य सांचे जैसे {{tl|पदस्थ}}, {{tl|निर्वाचित}}, {{tl|विधायक प्रविष्टि}} इत्यादि [[विकिडेटा]] पर उपलब्ध सामग्री व स्त्रोत विकिपीडिया पर छापते हैं। यदि विकीडॉटा पर उपलब्ध सामग्री विकिपीडिया पर छापने में किसी को आपत्ती हो तो यहां दर्ज कर सकते हैं ताकि इस विषय से संबंधित [[विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/साँचे/पदस्थ#पदस्थ|नीति स्पष्ट करने में]] सहायता मिले। [[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span>]] 09:20, 19 मार्च 2025 (UTC) :यदि आप नीति का प्रस्ताव लिख रहे हैं तो स्पष्ट लिखिए ये साँचे क्या करते हैं, किस प्रकार कार्य करते हैं। आप क्या प्रस्तावित कर रहे की इन साँचों के द्वारा किस प्रकार की जानकारी हमें विकिडेटा से लेनी चाहिये और किस प्रकार की नहीं। जानकारी ले भी रहे तो उसका लेख में किस सीमा तक और किस रूप में प्रदर्शन किया जाना उचित होगा। उक्त के पीछे तर्क क्या है। आप प्रस्ताव बिंदुवार और तर्क सहित लिखिए। बेहतर तो यह होगा कि यदि आप चाहें तो अलग से नीति का पृष्ठ बना कर उसे प्रस्तावित कर सकते हैं। आपत्ति तो दर्ज की ही गयी है। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 15:23, 19 मार्च 2025 (UTC) == विभिन्न विकिपीडियाओं पर कैंपेनइवेंट एक्सटेंशन का परिनियोजन == नमस्ते, मैं [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Campaigns/Foundation%20Product%20Team कैंपेन उत्पाद] टीम की ओर से लिख रहा हूँ, जो सभी विकिपीडिया पर [https://www.mediawiki.org/wiki/Help:Extension:CampaignEvents कैंपेनइवेंट एक्सटेंशन] की वैश्विक परिनियोजन की योजना बना रही है, और अप्रैल 2025 में एक छोटे बैच के साथ शुरू कर रही है। हिन्दी विकिपीडिया इस चरण के लिए प्रस्तावित विकि में से एक है! यह एक्सटेंशन आयोजकों को विकि परियोजनाओं और अन्य विकि सहयोगों की योजना बनाने और उन्हें प्रबंधित करने में मदद करने के लिए डिज़ाइन किया गया है। साथ ही इन आयोजनों/विकि परियोजनाओं को और खोज योग्य बनाता है।आप यहां [https://www.mediawiki.org/wiki/Help:Extension:CampaignEvents/FAQ FAQ पृष्ठ] पर अधिक जानकारी प्राप्त कर सकते हैं। इस एक्सटेंशन की तीन मुख्य विशेषताएं हैं: # '''इवेंट पंजीकरण:''' विकी पर इवेंट के लिए साइन अप करने का एक सरल तरीका। # '''ईवेंट सूची:''' आपके विकी पर सभी ईवेंट दिखाने के लिए एक कैलेंडर। जल्द ही, इसमें विकीप्रोजेक्ट भी शामिल होंगे। # '''आमंत्रण सूचियाँ:''' अपने संपादनों के आधार पर उन संपादकों को ढूंढने का एक उपकरण जो शामिल होना चाहते हों। '''कृपया नोट करें:''' यह एक्सटेंशन "इवेंट ऑर्गनाइजर" नामक एक नए उपयोगकर्ता अधिकार के साथ आता है, जिसे हिंदी विकिपीडिया के प्रशासकों द्वारा प्रबंधित किया जाएगा, जिससे व्यवस्थापक यह निर्णय ले सकेंगे कि विकि पर एक्सटेंशन टूल का उपयोग कब और कैसे किया जाए। एक बार जारी होने के बाद, आयोजक-संबंधी उपकरणों का उपयोग केवल तभी किया जा सकता है जब किसी को इवेंट-आयोजक अधिकार प्रदान किया गया हो, जिसका प्रबंधन प्रशासकों द्वारा किया जाता है। यह एक्सटेंशन पहले से ही कुछ विकि पर उपलब्ध है, जैसे मेटा, विकिडाटा, अंग्रेजी विकिपीडिया ([https://meta.wikimedia.org/wiki/CampaignEvents/Deployment%20status पूरी सूची देखें])। [https://meta.wikimedia.org/wiki/CampaignEvents/Deployment%20status चरणबद्ध परिनियोजन योजना] देखें और 31 मार्च, 2025 तक अपने विचार साझा करें। '''प्रिय प्रशासकों''', आपकी प्रतिक्रिया और विचार विशेष रूप से महत्वपूर्ण हैं क्योंकि इस एक्सटेंशन में "ईवेंट आयोजक" नामक एक नया उपयोगकर्ता अधिकार शामिल है, जिसका प्रबंधन आपके द्वारा किया जाएगा। एक बार जब आप ऊपर और लिंक किए गए पृष्ठों पर विवरण देख लेंगे, तो हमारा सुझाव है कि हिंदी विकिपीडिया पर यह अधिकार देने के लिए मानदंडों की रूपरेखा तैयार करने वाली एक सामुदायिक नीति का मसौदा तैयार किया जाए। उदाहरण देखने के लिए [https://meta.wikimedia.org/wiki/Meta:Event%20organizers Meta:Event_organizers] और [https://www.wikidata.org/wiki/Wikidata:Event%20organizers Wikidata:Event_organizers] देखें। आगे की पूछताछ के लिए कृपया [[m:Talk:CampaignEvents| विस्तार वार्ता पृष्ठ]] के माध्यम से हमसे संपर्क करें, या rasharma@wikimedia.org पर ईमेल करें। [[सदस्य:RASharma (WMF)|RASharma (WMF)]] ([[सदस्य वार्ता:RASharma (WMF)|वार्ता]]) 10:42, 21 मार्च 2025 (UTC) ==सदस्य पृष्ठ== सदस्य पृष्ठों को कॉपीराइट उल्लंघन के अलावा किसी और कारण से न हटाया जाए। विकिपीडिया पर बहुत कम सक्रिय सदस्य हैं। ऐसे में नए सदस्यों को हताश करके भगाना नही चाहिए। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 19:02, 24 मार्च 2025 (UTC) :आपकी बात निश्चित रूप से तार्किक और विचारणीय है। यह सच है यहां (Hiwiki) पर सक्रिय सदस्यों की संख्या बहुत कम है, और यह हमारे समुदाय के लिए एक चुनौती भी है। दुर्भाग्यवश, यह भी देखने में आता है कि यहाँ आने वाले अधिकांश नए सदस्य अक्सर प्रचार या आत्म-प्रकाशन की मंशा से जुड़ते हैं। वे अपने बारे में या अपने निजी हितों से संबंधित पृष्ठ बनाने लगते हैं, जो विकिपीडिया के उद्देश्य और नीतियों के अनुरूप नहीं होता। ऐसे में सवाल उठता है कि क्या इन पृष्ठों को बनाए रखना उचित होगा?मैं WP:BITE (नए संपादकों को हतोत्साहित न करना) से भली-भाँति परिचित हूँ और इस सिद्धांत का सम्मान करता हूँ। मेरे विचार से, ऐसे पृष्ठों को हटाना और उसके बाद नए सदस्य को स्तर-1 (Level 1) की चेतावनी देना, शायद WP:BITE का स्पष्ट उल्लंघन नहीं है। चेतावनी देने का उद्देश्य उन्हें दंडित करना नहीं, बल्कि विकिपीडिया की नीतियों और दिशानिर्देशों से अवगत कराना होता है। यह चेतावनी पढ़कर उन्हें कुछ हद तक यह समझ भी हो जाती होगी कि यहाँ क्या स्वीकार्य है और क्या नहीं। फिर भी, मैं इस बात से सहमत हूँ कि नए संपादकों के प्रति अत्यधिक सख्त रवैया अपनाना उचित नहीं है। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 20:31, 24 मार्च 2025 (UTC) :एक नया सदस्य विकीपीडिया के syntax का जानकार नही होता है। ऐसे में परीक्षण के रूप में सबसे पहले वह अपने सदस्य पृष्ठ पर कुछ लिखने की कोशिश करता है। ऐसा करने के लिए सबसे पहली सामग्री जो उसके जहन आती है वह उसकी स्वयं की introduction होती है, जिसे वह लिख देता है। स्वयं की सीमित जानकारी सदस्य पृष्ठ पर लिखना नीति विरुद्ध भी नही है। उसे विकीपीडिया पर संपादन तथा यहां की नीतियों को सीखकर नया पृष्ठ बनाने में कुछ महीनों का समय लग सकता है। ऐसे में यह नही समझा जाना चाहिए कि वह केवल स्वयं के प्रचार के लिए यहां आया है। स्वयं के प्रचार के लिए बहुत सी सोशल मीडिया साइट्स पर यहां से अच्छे विकल्प मौजूद हैं जहां वह अपने अधिक फोटो व वीडियो भी डाल सकता है। इसलिए सदस्य पृष्ठ पर केवल स्वयं की जानकारी होने को प्रचार की श्रेणी में नहीं रखा जाना चाहिए (कम से कम सदस्यता लेने के ६ महीने तक)। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 23:44, 24 मार्च 2025 (UTC) ::मैं इस बात से भी सहमत हूँ कि सदस्य पृष्ठ पर सीमित व्यक्तिगत जानकारी लिखना नीति-विरुद्ध नहीं है, बशर्ते वह आत्म-प्रकाशन या व्यावसायिक प्रचार की सीमा को पार न करे। आपका सुझाव कि सदस्यता के शुरुआती छह महीनों तक इसे प्रचार की श्रेणी में न रखा जाए, एक असंतुलित और व्यावहारिक दृष्टिकोण लगता है, ६ महीना बहुत लंबा समय है, थोड़ा कम करे, कम से कम एक महीना। यह नए संपादकों को सीखने और समायोजित होने का पर्याप्त समय है, साथ ही समुदाय को यह आकलन करने का अवसर भी देगा कि उनकी मंशा वास्तव में क्या है। ::शायद एक मध्यम मार्ग यह हो सकता है कि ऐसे मामलों में हटाने से पहले नए सदस्यों को उनके वार्ता पृष्ठ पर एक मैत्रीपूर्ण संदेश दिया जाए और इसके लिए कुछ विशेष टेम्पलेट बनाएं जाएं, जिसमें उन्हें नीतियों की जानकारी दी जाए और यह समझाया जाए कि सदस्य पृष्ठ का उपयोग मुख्य रूप से विकिपीडिया में उनके योगदान को दर्शाने के लिए होता है, न कि केवल व्यक्तिगत प्रोफाइल के रूप में। इससे WP:BITE का उल्लंघन भी नहीं होगा और नए सदस्य हतोत्साहित होने के बजाय प्रोत्साहित महसूस करेंगे। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 02:24, 25 मार्च 2025 (UTC) :::आपका बताया मध्यम मार्ग सही प्रतीत हो रहा है कि पृष्ठ पर सीधे शीह टैग न लगाकर वार्ता पृष्ठ पर संवाद किया जाए। बहुत से सदस्य टैक्निकली साउंड नही होते हैं। संपादन के तौर तरीके स्टाइल व नीतियां समझने में वक्त लग सकता है तब जब वे फुलटाइम न रहकर पार्ट टाइम के लिए विकीपीडिया पर आते हैं। दूसरा, सदस्य पृष्ठ पर स्वयं की जानकारी डालने से विकीपीडिया, सर्च इंजन या पाठकों पर कोई खास असर नही पड़ता है क्योंकि सदस्य पृष्ठों की कड़ी मुख्य लेखों में जोड़ना वर्जित होता है। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 04:06, 25 मार्च 2025 (UTC) ::::प्रबंधकों की क्या राय है ? वो अपनी राय दे तो बेहतर होगा किसी आम सहमति तक पहुंचने में। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 06:49, 26 मार्च 2025 (UTC) :* @[[स:Riteze|Riteze]] जी एवं @[[स:NXcrypto|NXcrypto]] जी, बजाय इस तरह के खुले सिरों वाली चर्चा करने के, स्पष्ट नियम बना के, उचित जगह पर प्रस्तावित करिए, उन्हें डिफेंड करिए। एक बात आप लोग कहते हैं, उस पे कोई आपत्ति होती है, तो दूसरी बात कहने लगते। कृपया पहले ख़ुद स्पष्ट हो लें उसके बाद चर्चा करें। चौपाल दूसरों का समय नष्ट करने के लिए नहीं है। ::[[वि:सपृ|सदस्य पृष्ठ नीति]] पर जो लिखा हुआ है उसमें क्या दिक्कत है? यह चर्चा यहाँ क्यों शुरू की गयी? ::6 महीने बीत जाने के बाद ऐसे सदस्य पृष्ठ कौन खोजेगा? जबकि मुख्य नामस्थान के पन्नों पर ही ऐसे उत्पात खोजने वाले लोग नहीं हैं? ::आपको वार्ता करनी है और उत्साहवर्धन करना है तो करिए। कोई खाता बना के स्वरचित कविता लिख के चला जाएगा तो आप हप्ता भर इंतजार और वार्ता करेंगे? उसके बाद 6 महीने बाद समीक्षा करेंगे?--[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 16:47, 26 मार्च 2025 (UTC) :::इसी कारण से मैंने आम सहमति की बात उठाई थी। @[[सदस्य:Riteze|Riteze]], यदि आपको इसमें रुचि है, तो आपको एक प्रस्ताव अनुरोध करना चाहिए, ताकि आम सहमति बन सके। इसके बिना आप अनावश्यक रूप से अपना समय बर्बाद करेंगे। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 18:05, 26 मार्च 2025 (UTC) ==पृष्ठ हटाते समय== कोई भी पृष्ठ हटाते समय कृपया पृष्ठ हटाने का '''कारण''' भी [[विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/लॉग/2024|लॉग में]] लिख दिया जाए। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 14:01, 26 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, ये लॉग पृष्ठ किसलिए है आपको पता है? --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 16:52, 26 मार्च 2025 (UTC) स्पष्टीकरण: कोई भी लेख का पृष्ठ हटाते समय कृपया पृष्ठ हटाने का '''कारण''' भी [[विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/लॉग/2024|हटाने हेतु चर्चा पृष्ठ]] में लिख दिया जाए। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 23:45, 29 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, मुझे लगता है आपकी अर्थहीन बातों से यहाँ कुछ भी सकारात्मक नहीं हो रहा है। @[[सदस्य:SM7|SM7]] जी ने आपको समझाने के लिए बहुत प्यार से विभिन्न प्रयास किये हैं। आप बिना कुछ सोचे समझे ऐसे ही रायता फैलाते रहे तो आपको अविलम्ब प्रतिबन्धित कर दिया जायेगा। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:28, 30 मार्च 2025 (UTC) :: '''रायता''' तो हिंदी विकिपीडिया पर पहले से फैला हुआ है जिसके कुछ उदाहरण निम्नलिखित हैं जिनपर कोई काम होता प्रतीत नही हो रहा है:- * [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80%E0%A4%B9%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0 श्रेणी रहित पन्ने] * [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80%E0%A4%B9%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81 श्रेणी रहित श्रेणियाँ] * [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0 अकेले पन्ने] * [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6_%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A5%87_%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%AF अनुवाद योग्य] * [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%A3_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A7 स्थानांतरण अनुरोध] * [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A5%87_%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A5%80_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96 विलय प्रस्ताव] * और भी बहुत सी श्रेणियां हैं जैसे अद्यतन करने योग्य, स्त्रोत रहित सामग्री इत्यादि। मैं तो बस इन्हें ठीक करना चाह रहा था। जो सदस्य '''सकारात्मक''' रूप से पृष्ठ बनाने की कौशिश करते हैं, उनके पृष्ठ कुछ '''भ्रामक मापदंड''' जैसे उल्लेखनीयता, प्रचार, वेब होस्ट इत्यादि बताकर हटा दिए जाते हैं। जब मुख्य पृष्ठों पर कुछ हटाने को नही मिलता तो सदस्य पृष्ठों पर सेंध लगा दी जाती है। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 15:24, 30 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, आपने केवल बार-बार चौपाल पर अपनी मनमर्जी से लिखने का काम किया है। आपने न ही कोई सकारात्मक कार्य किया है और न ही ऐसा कोई प्रयास किया है। एक पृष्ठ हटाने की चर्चा में आपने यहाँ तक लिख दिया कि भविष्य में अन्य लोग इसे सुधारेंगे। आपने उपरोक्त रायते के बारे में जो लिखा है वो आप जैसे लोगों का फैलाया हुआ है। आपको "उल्लेखनीयता, प्रचार, बेव होस्ट" आदि शब्द समझने की या तो क्षमता नहीं है या आपने स्वयं को समझने से मना कर दिया है अतः आपको ये सभी भ्रामक लगते हैं। उदाहरण के लिए आपने जो उपरोक्त कड़ियाँ दी हैं, उनमें आपने और अधिक रायता फैलाया है जिसका विवरण इस प्रकार है: :* [[विशेष:श्रेणीहीन पृष्ठ|श्रेणी रहित पृष्ठ]] और [[विशेष:श्रेणीहीन श्रेणियाँ|श्रेणी रहित श्रेणियाँ]]: आपने विभिन्न पन्नों में अर्थहीन श्रेणियाँ जोड़ी हैं और साथी प्रबंधक द्वारा आपको आगाह करने पर आपने कुछ श्रेणियाँ वापस हटाई। इस तरह आपने साथी प्रबंधक का समय भी बर्बाद किया। :* [[विशेष:एकाकी पृष्ठ|अकेले पृष्ठ]] होना रायता नहीं है बल्कि इसमें अधिकतर वो लेख हैं जिनकी कड़ियाँ अन्य लेखों में नहीं हैं। यह एक सामान्य प्रक्रिया है जिसमें उल्लेखनीय विषयों की कड़ियाँ अधिक मिल जायेंगी और कुछ विषयों पर लेख संख्या कम होने से ये लेख एकाकी रह गये हैं। आपने इसके सुधार में कोई कार्य नहीं किया। :* [[:श्रेणी:अनुवाद करने योग्य|अनुवाद योग्य]] वास्तव में रायता है जो आप जैसे लोगों का फैलाया हुआ है। समय मिलने पर साथी सदस्य अनुवाद को सुधारते रहते हैं और अन्य भाषा पाठ हो हटाते रहते हैं लेकिन आप ऐसे स्थानों पर भी लगे टैग को छेड़खानी करते रहते हो क्योंकि आपकी दुनिया भ्रामक है। :* [[:श्रेणी:स्थानान्तरण अनुरोध|स्थानान्तरण अनुरोध]]: यहाँ संख्या 300 से अधिक रहती रही है लेकिन इसपर निर्णय केवल किसी के अनुरोध के आधार पर नहीं लिया जा सकता है। लगभग हर जगह किसी न किसी प्रबंधक की टिप्पणी मिल जायेगी लेकिन स्रोतों के अभाव में अधिकतर अनुरोध अधूरे हैं। आप यहाँ रायता फैलाने का प्रयास कर रहे हो। :* [[:श्रेणी:विलय करने योग्य सभी लेख|विलय प्रस्ताव]]: यह रायता नहीं बल्कि लोगों की मेहनत है। तकनीकी दक्षता के अभाव में और अनजाने में कई बार लोग एक ही विषय पर दो या अधिक लेख निर्मित कर देते हैं अतः वहाँ ये टैग लगाकर इन्हें श्रेणीबद्ध किया जाता है। समय मिलने पर विभिन्न सदस्य इसपर कार्य करते रहते हैं। आपको इसकी समझ नहीं है अतः यहाँ चौपाल पर भी रायता फैला रहे हो। :मुझे आपसे अधिक अपेक्षा नहीं है कि आपकी समझने कोई विशेष रूचि है लेकिन यदि वास्तव में किसी नये सदस्य की इसे समझने में कोई रूचि होगी तो उनके लिए यहाँ उत्तर दे रहा हूँ।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 21:07, 30 मार्च 2025 (UTC) ::तकनीकी दक्षता के अभाव में और अनजाने में कुछ अनुभवहीन सदस्यों से कुछ समस्याग्रस्त पृष्ठ बन भी गए तो अब तक एक दशक से भी अधिक समय में वे ठीक हो जाने चाहिए थे। परंतु यहां तो किसी को टिकने ही नही दिया जाता जो संभवतः उन पृष्ठों को ठीक करने की दिशा में कदम उठा रहे होते। लोगों द्वारा मेहनत से निर्माण किए गए पृष्ठों को प्रबंधकों द्वारा '''गैर-जरूरी नीतियों''' के हवाले से हटा कर उन्हें हतोत्साहित कर दिया जाता है, जिसके फलस्वरूप बहुत से सदस्य विकीपीडिया छोड़ कर चले जाते हैं। इसी का परिणाम है कि आज साढ़े आठ लाख पंजिकृत सदस्यों में से केवल १२०० सक्रिय हैं और एक अनुमान के अनुसार कम से कम दसयों हजार पृष्ठ समस्याग्रस्त पृष्ठों की श्रेणी में हैं। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 06:55, 31 मार्च 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, आप इधर-उधर क्यों भाग रहे हो? आपके पास लोगों का समय बर्बाद करने के अतिरिक्त अन्य कोई काम नहीं है। आप जिसे गैर-जरूरी नीतियाँ कह रहे हो, वो विकिपीडिया के सक्रिय सदस्यों द्वारा अनुभव के उपरान्त सहमति से बनाया गया है। अतः अपनी मनमर्जी से उन्हें गैर जरूरी कहने से बेहतर है कि आप नयी नियमावली बनाने या पुरानी नियमावली पर सहमति बनाइये। यदि आपको 10 साल पुराने लेखों की समस्या दिखाई देती है तो बताइये कि आपने कितने लेखों में सुधार किया? आपने बार-बार बर्बरता फैलाने का काम ही किया है। फिर आप जैसे कुछ लोग 10 वर्ष बाद चाहेंगे कि आपकी बर्बरता को सुधारा क्यों नहीं गया? इससे बेहतर है जितना सम्भव हो, आप जैसे लोगों के बर्बर कार्यो पर रोक लगाई जाये। आपको पंजिकृत सदस्यों और सक्रिय सदस्यों में अंतर नहीं पता अतः इसपर क्या ही कह सकता हूँ। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 11:42, 31 मार्च 2025 (UTC) ::::उदाहरण के लिए हाल ही में २७-२८ मार्च तथा उससे पहले भी बहुत से पृष्ठों में सुधार किया है और बर्बरता के बारे में तो कभी सोचा भी नही। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 12:08, 31 मार्च 2025 (UTC) :::::ओह! आपने SM7 जी के कहने पर आपका फैलाया हुआ रायता वापस लेने की कोशिश की। इसके अतिरिक्त आपने {{tl|एकाकी}} जैसे कुछ टैग लेखों से हटा दिये जो काम बॉट से किया जा सकता है। मैं आपको लेख में सुधार के बारे में पूछ रहा था। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 12:25, 31 मार्च 2025 (UTC) ::::::ये सभी वे पृष्ठ थे जिनमें हमारा एक भी संपादन पहले से नही था, दूसरों के द्वारा बनाए गए पृष्ठ, दूसरों द्वारा ही संपादित थे। एकाकी टैग सिर्फ उन्हीं पृष्ठों से हटाए थे जो एकाकी नही थे या जिनकी कड़ियां उपयुक्त पृष्ठों पर जोड़ दी गई थी। इसके अलावा संदर्भ त्रुटियां भी सुधारी थी। और बार -२ रायता-२ कहने की जरूरत नही है, इसकी शुरुआत आपने ही की थी, मैंने तो सिर्फ एक बार आपकी टिप्पणी का जवाब दिया था। जब सभी पृष्ठ किसी न किसी अन्य पृष्ठ से जुड़े होंगे तो विकिपीडिया कितना सुन्दर दिखेगा, इसीलिए एकाकी पृष्ठों पर काम शुरू किया था। किन्तु यहां चौपाल पर व्यक्तिगत प्रहार होने पर मेरा समय यहां खर्च होने लगा। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 15:01, 1 अप्रैल 2025 (UTC) :::::::@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, आपको समझाने के अथक प्रयासों के बाद आपको कठिनाई से उत्तर देने पड़ रहे हैं। यदि आप एकाकी पृष्ठों पर शान्ति से काम करते तो आपका यहाँ स्वागत होता। अभी भी आप चाहें तो काम कर सकते हैं। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 16:23, 1 अप्रैल 2025 (UTC) ==अद्यतन== [[:श्रेणी:सभी लेख जिन्हें अद्यतन की आवश्यकता है|बहुत से लेखों]] को अद्यतन की आवश्यकता है। कृपया उनका अद्यतन (अपडेट) किया जाए। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 14:29, 26 मार्च 2025 (UTC) :विकिपीडिया पर कोई लेख ऐसा नहीं होता है जिसमें सुधार नहीं हो सकता। विकिपीडिया का मूल ध्येय इसका द्योतक है। आप कुछ भी सकारात्मक चाहते हो तो इनमें अत्यावश्यक सुधार पर काम कीजिए। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 21:08, 30 मार्च 2025 (UTC) ==प्रबंधन समीक्षा== प्रबंधन संबंधित कार्यों पर आपत्तियां [[विकिपीडिया:चौपाल/प्रबंधन समीक्षा]] पृष्ठ पर दर्ज की जा सकती हैं। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 15:56, 26 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी इस तरह के पृष्ठ आप अपनी मनमर्जी से नहीं बना सकते हैं। आपको यह समझ में क्यों नहीं आ रहा की आप जो-जो चाहते हैं वो आपके चाहने मात्र से पूर्ण हो जाय, इस तरह से विकिपीडिया पर कार्य नहीं होता। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 16:30, 26 मार्च 2025 (UTC) ::प्रबंधन के कार्यों की समीक्षा से संबंधित कोई अन्य पृष्ठ नही मिला, इसलिए बना दिया। आपकी समझ में कोई अन्य उपयुक्त स्थान हो तो इसे वहां स्थानांतरण कर दीजिए। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 01:02, 27 मार्च 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, आपके साथ समस्या यह है कि @[[सदस्य:SM7|SM7]] जी ने आपको जो कहा है, वो न तो समझ आ रहा है और न ही आप समझने का कोई प्रयास कर रहे हो। आपने जिस अवरोध पर आपत्ति दर्ज की है, उसका सारांश देखा होता और सम्बंधित कड़ी पर गये होते तो आपको कुछ समझ में आता। आपको नहीं समझना है तो आप समीक्षा करते रहियेगा। मुझे इससे कोई लेना देना नहीं है। मैं मेरे उपर चल रही समीक्षा में भाग नहीं लेने वाला अन्यथा भविष्य में सदस्यों को गलत संदेश जा सकता है। वैसे आपको बता दूँ कि चर्चा का सही स्थान [[विकिपीडिया:प्रबन्धन अधिकार हेतु निवेदन]] है। जहाँ नामांकन किया जाता है, वहाँ ही निवृति के लिए आवेदन किया जा सकता है। यदि आपका प्रस्ताव सफल होता है तो निवृति आसान है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 07:25, 27 मार्च 2025 (UTC) ::प्रबंधकों को कुछ भी सूचित करने के लिए [[विकिपीडिया:प्रबन्धक सूचनापट]] पृष्ठ का प्रयोग करें। प्रबंधक अधिकार से किसी सदस्य को मुक्त करने के लिए संजीव जी द्वारा बताए [[विकिपीडिया:प्रबन्धन अधिकार हेतु निवेदन]] पृष्ठ का प्रयोग करें। sm7 जी का कहना ठीक है कि [[विकिपीडिया:चौपाल/प्रबंधन समीक्षा]] जैसे पृष्ठ यादृच्छिक ढंग से नहीं बनाए जा सकते हैं। यह एक तरह की बर्बरता है। मैं इस पृष्ठ को हटा रहा हूँ। आपकी साक्षी मित्तल सदस्य पृष्ठ को हटाने वाली शिकायत प्रबंधक सूचना पट्ट पर स्थानांतरित कर दी गई है। आप उसमें स्वेच्छानुसार परिवर्तन कर सकते हैं। --[[सदस्य:अनिरुद्ध कुमार|अनिरुद्ध कुमार]] ([[सदस्य वार्ता:अनिरुद्ध कुमार|वार्ता]]) 22:40, 14 अप्रैल 2025 (UTC) ==एकाकी पृष्ठ== [[:श्रेणी:सभी एकाकी लेख|सभी एकाकी लेख]]ों की कड़ियां संबंधित पृष्ठों पर जोड़ने की आवश्यकता हैं। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 07:10, 27 मार्च 2025 (UTC) == हनुमान चालीसा चौपाई == हनुमान चालीसा की चौपाई पढ़ने के लिए ये लिंक देख सकते है यहाँ पर [https://navbharattimes.indiatimes.com/astro/religion-rituals/arti-bhajan/read-hanuman-chalisa-on-hanuman-jayanti-2020/articleshow/91165132.cms हनुमान चालीसा] चौपाई पूरी लिखी हुई है. [[सदस्य:Chandra.harish|Chandra.harish]] ([[सदस्य वार्ता:Chandra.harish|वार्ता]]) 13:25, 27 मार्च 2025 (UTC) :{{ping|Chandra.harish|p=}} जी, यह चौपाई सही नही है, इसमें :''सदा रहो...दासा'' :के स्थान पर होना चाहिए :'''''सादर हे''''' ''रघुपति के दासा''। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 16:47, 27 मार्च 2025 (UTC) ::यह तो मैं पहली बार सुन रहा। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 12:14, 31 मार्च 2025 (UTC) :::सन् 1990 के दशक में एक हनुमान चालीसा पढ़ी थी, उसमें ऐसा ही लिखा था। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 15:08, 1 अप्रैल 2025 (UTC) ::::प्रामाणिक सन्दर्भ दे ? [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 16:27, 1 अप्रैल 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Chandra.harish|Chandra.harish]] लेख के वार्ता पृष्ठ पर ये काम हो सकता था। अनायास चौपाल पर ना आए। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 16:29, 1 अप्रैल 2025 (UTC) == अस्थायी खाते: अपना कोड कैसे अपडेट करें == <section begin="message"/>क्योंकि इस वर्ष अस्थायी खाते प्रारम्भ किए जाएँगे, इसलिए ट्रस्ट और सेफ्टीउत्पाद टीम यह सन्देश भेज रही है ताकि यह सुनिश्चित्त किया जा सके कि उपकरण, गैजेट, बॉट, उपयोगकर्ता स्क्रिप्ट, एब्यूजफिल्टर और कोई भी अन्य समुदाय-संचालित कोड सुचारु रूप से कार्य करना जारी रखें। '''अस्थायी खाते क्या हैं?''' अस्थायी खाते अपंजीकृत संपादकों के लिए एक नए प्रकार के खाते हैं। जब कोई लॉग-आउट उपयोगकर्ता संपादन करने का प्रयास करता है, तो उसे एक अस्थायी खाता दिया जाएगा, और वह इस खाते में लॉग-इन होगा। लॉग-आउट उपयोगकर्ताओं के लिए वर्कफ़्लो पर ध्यान केंद्रित करने वाले टूल को सही ढंग से कार्य हेतु अपडेट की आवश्यकता हो सकती है। लॉग-आउट संपादकों के आईपी पते का उपयोग करने वाले टूल कार्य नहींं करेंगे, और अस्थायी खातों का उपयोग हेतु कार्यक्षमताा को फिर से लिखूना होगा। अस्थायी खाते पहले से ही कुछ पायलट विकि पर लाइव हैं, जोकी इस वर्ष सभी विकि पर पूर्ण रोलआउट हो जाएंगे। '''आप कैसे सहायता कर सकते हैं''' * जाँच करें कि क्या आपके द्वारा बनाया गया या अक्सर इस्तेमाल किया जाने वाला कोड (चाहे टूलफोर्ज पर हो या विकी पर, यानी: उपकरण, गैजेट, बॉट या उपयोगकर्ता स्क्रिप्ट) उन विकी पर काम करता है जहाँ अस्थायी खाते पहले से ही सक्रिय हैं। यहाँ [[:mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/FAQ#Where are temporary accounts deployed? When will these changes reach my wiki?| सामग्री विकी की सूची]] है, यहाँ [[:mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/FAQ#Where can I test it?| बीटा क्लस्टर और परीक्षण विकी की सूची]] है जिसमें अस्थायी खाते हैं। * यदि आपको कोई ऐसा उपकरण दिखाई देता है जो इससे प्रभावित हो सकता है, तो हम आपको हमारे [[:mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/For developers|डेवलपर डॉक्यूमेंटेशन गाइड]] के आधार पर इसे अपडेट करने के प्रयास के लिए प्रोत्साहित करते हैं। हम आपसे अनुरोध करेंगे कि आप #temporary-accounts टैग के साथ फ़ैब्रिकेटर कार्य दर्ज करें। इससे हमें समुदाय के स्वामित्व वाले कोड पर हमारे परिवर्तनों के प्रभाव की निगरानी करने में सहायता मिलेगी। * [[:mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/For developers/Impacted tools|इस पृष्ठ पर प्रभावित होने वाले उपकरण अवश्य जोड़ें]]। हम यह सुनिश्चित करने के लिए उनकी निगरानी करना चाहते हैं कि सब कुछ अपेक्षित रूप से सही-सही काम कर रहा है। * अपने विकी पर इस्तेमाल किए गए दुरुपयोग फ़िल्टर पर एक नज़र डालें। उपयोगकर्ता_नाम (user_name) के ज़रिए IP का उपयोग करने वाला कोई भी फ़िल्टर अब ऐसा नहीं कर पाएगा। उन फ़िल्टर को ''user_unnamed_ip variable'' का उपयोग करने के लिए अपडेट किया जाना चाहिए। हमारे इंजीनियरों की एक टिप्पणी: "मुख्य उपयोग मामला यह होना चाहिए कि यदि आप ip_in_range(s) जैसा कुछ आज़माएँ। उपयोगकर्ता नामों से जुड़ी चीज़ें मोटे तौर पर ठीक होनी चाहिए, क्योंकि वे अस्थायी खातों (temporary account) से जुड़ी रहेंगी।" यदि आपके पास दुरुपयोग फ़िल्टर के बारे में और प्रश्न हैं, तो आप टिकट [[phab:T369611|T369611]] पर टिप्पणी कर सकते हैं। * यदि आपको कोई समस्या मिलती है या आपके पास कोई टिप्पणी या प्रश्न हैं, तो हमें [[mw:Talk:Trust and Safety Product/Temporary Accounts|प्रोजेक्ट वार्ता पृष्ठ]] पर बताएँ या टैग <bdi lang="en" dir="ltr"> <code>#temporary-accounts</code></bdi> के साथ फ़ैब्रिकेटर कार्य दर्ज करें। आप सहायता के लिए और टीम के साथ फ़ीडबैक साझा करने के लिए [https://discord.com/channels/221049808784326656/1227616742340034722 समर्पित अंग्रेज़ी डिस्कॉर्ड थ्रेड] ([[:en:Wikipedia:Discord|सर्वर से पहले जुड़ना सुनिश्चित करें]]) में भी सम्मिलित हो सकते हैं। परीक्षण और रिपोर्ट में सहायता करके, आप यह सुनिश्चित करेंगे कि महत्वपूर्ण उपकरण इस अपडेट के साथ सुचारू रूप से काम करें। आपके समर्थन के लिए धन्यवाद!<section end="message"/> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Udehb-WMF|Udehb-WMF]] ([[User talk:Udehb-WMF|वार्ता]]) 14:32, 2 अप्रैल 2025 (UTC)</bdi> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Udehb-WMF/sandbox/MM_target&oldid=28480294 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Udehb-WMF@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Final proposed modifications to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter now posted == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The proposed modifications to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines]] and the U4C Charter [[m:Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Proposed_Changes|are now on Meta-wiki for community notice]] in advance of the voting period. This final draft was developed from the previous two rounds of community review. Community members will be able to vote on these modifications starting on 17 April 2025. The vote will close on 1 May 2025, and results will be announced no later than 12 May 2025. The U4C election period, starting with a call for candidates, will open immediately following the announcement of the review results. More information will be posted on [[m:Special:MyLanguage//Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election|the wiki page for the election]] soon. Please be advised that this process will require more messages to be sent here over the next two months. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 02:04, 4 अप्रैल 2025 (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Keegan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Editing contest about Norway == Hello! Please excuse me from writing in English. If this post should be posted on a different page instead, please feel free to move it (or tell me to move it). I am Jon Harald Søby from the Norwegian Wikimedia chapter, [[wmno:|Wikimedia Norge]]. During the month of April, we are holding [[:no:Wikipedia:Konkurranser/Månedens konkurranse/2025-04|an editing contest]] about India on the Wikipedias in [[:nb:|Norwegian Bokmål]], [[:nn:|Norwegian Nynorsk]], [[:se:|Northern Sámi]] and [[:smn:|Inari Sámi]]̩, and we had the idea to also organize an "inverse" contest where contributors to Indian-language Wikipedias can write about Norway and Sápmi. Therefore, I would like to invite interested participants from the Hindi-language Wikipedia (it doesn't matter if you're from India or not) to join the contest by visiting [[:no:Wikipedia:Konkurranser/Månedens konkurranse/2025-04/For Indians|this page in the Norwegian Bokmål Wikipedia]] and following the instructions that are there. Hope to see you there! [[सदस्य:Jon Harald Søby (WMNO)|Jon Harald Søby (WMNO)]] ([[सदस्य वार्ता:Jon Harald Søby (WMNO)|वार्ता]]) 09:04, 4 अप्रैल 2025 (UTC) == '[[आंग्लिक]]" भाषा सम्पादन == <div class="boilerplate metadata discussion-archived" style="background-color: #f5f3ef; overflow:auto; margin: 2em 0 0 0; padding: 0 10px 0 10px; border: 1px solid #aaa"> :''यह चर्चा समाप्त हो चुकी है। {{red|'''कृपया इसे न बदलें।'''}} आगे की वार्ताएँ इस पृष्ठ में नये विभागों में होनी चाहिए।'' ''इसका संक्षिप्त परिणाम निम्न रहा:'' ::'''पुनर्प्रेषित किया गया।'''' --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 16:12, 16 अप्रैल 2025 (UTC) ----<!-- साँचा:चर्चा शीर्ष से --> [[आंग्लिक]] पृष्ठ में कुछ लेखन त्रुटियाँ हैं, लेकिन पंजीकृत होने के बावजूद भी मैं उन्हे संपादित नहीं कर पा रहा हूँ। मुझे उस पृष्ठ में :<code>==संदर्भ==</code> : {{tl|reflist}}</code> जोड़ना है, तथा एक अंग्रेज़ी अक्षर 'o' भी हटाना है, जो संदर्भ के लिंक के बाहर एक लेखन त्रुटि हैं। कृपया मेरे इस निवेदन को स्वीकृत करें, या/और अगर हो सके टो पृष्ठ सम्पादन करने हेतु जरूरी अधिकार प्रदान करें। धन्यवाद। [[सदस्य:Utkarsh555|Utkarsh555]] ([[सदस्य वार्ता:Utkarsh555|वार्ता]]) 10:16, 5 अप्रैल 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Utkarsh555|Utkarsh555]] जी, वैसे लेख में ऐसा कुछ भी नहीं है जो [[अंग्रेज़ी भाषा]] से अलग हो। तो क्यों न सामग्री को हटाकर लेख को [[अंग्रेज़ी भाषा]] पर अनुप्रेषित कर दें? <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 10:38, 5 अप्रैल 2025 (UTC) ::वैसा करने में कोई दिक्कत नहीं है, बस उस जैसा अधिकार मेरे पास नहीं है। अगर आपको कोई आपत्ति नहीं तो आप ही उस पृष्ठ को मूल अंग्रेज़ी भाषा के पृष्ठ में मिला/अनुप्रेषित कर दीजिए। अच्छा यही रहेगा कि जो अकेला लेख, जो मूल का ही बस एक हिन्दी-भाषी शाब्दिक प्रतिरूप है, उसे मूल में अनुप्रेषित कर दिया जाए। धन्यवाद! [[सदस्य:Utkarsh555|Utkarsh555]] ([[सदस्य वार्ता:Utkarsh555|वार्ता]]) 11:17, 5 अप्रैल 2025 (UTC) :::मैंने लेख को संजीव जी के सुझाव अनुसार [[अंग्रेज़ी भाषा]] पर पुनर्प्रेषित कर दिया है। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 16:12, 16 अप्रैल 2025 (UTC) :''उपर्युक्त चर्चा को एक पुरालेख के रूप में संरक्षित किया गया है। <span style="color:red">'''कृपया इसमें कोई बदलाव न करें।'''</span> आगे की वार्ताएँ इस पृष्ठ पर नये विभागों में होनी चाहिए''।<!-- साँचा:चर्चा तल से --></div> == महान गणितज्ञ आर्यभट्ट की जन्म तिथि == अंतरराष्ट्रीय जनरल में प्रकाशित शोध पत्र के अनुसार गणितज्ञ आर्यभट्ट की जन्मतथि 13 अप्रैल है परंतु वकिपीडिया 14 अप्रैल प्रदर्शित कर रहा है। [[विशेष:योगदान/2409:40E3:4061:1533:8C42:A4FF:FE0A:E1D5|2409:40E3:4061:1533:8C42:A4FF:FE0A:E1D5]] ([[सदस्य वार्ता:2409:40E3:4061:1533:8C42:A4FF:FE0A:E1D5|वार्ता]]) 12:08, 14 अप्रैल 2025 (UTC) :आप उक्त स्रोत का हवाला देते हुए लेख के वार्ता पन्ने पे लिख सकते हैं। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 14:32, 14 अप्रैल 2025 (UTC) == Human psychology == Human psychology [[सदस्य:Anmol dhanju|Anmol dhanju]] ([[सदस्य वार्ता:Anmol dhanju|वार्ता]]) 16:33, 14 अप्रैल 2025 (UTC) == WMF की वार्षिक योजनाओं पर केन्द्रित, अगले दक्षिण एशिया ओपन कम्युनिटी कॉल (SAOCC) के लिए आप आमंत्रित हैं। (27 अप्रैल, 2025) == नमस्ते, [https://meta.wikimedia.org/wiki/South%20Asia%20Open%20Community%20Call साउथ एशिया ओपन कम्युनिटी कॉल] (SAOCC) एक मासिक कॉल है जिसमें दक्षिण एशियाई समुदाय भाग लेते हैं, सामुदायिक गतिविधियों को साझा करते हैं, महत्वपूर्ण अपडेट प्राप्त करते हैं और खुली चर्चाओं में भाग लेते हैं। 27 अप्रैल (1230-1330 UTC) को होने वाली अगली SAOCC में WMF के प्रतिनिधि शामिल होंगे जो अगले वर्ष के लिए अपनी [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia%20Foundation%20Annual%20Plan/2025-2026/Global%20Trends वार्षिक योजनाओं] के बारे में और अधिक जानकारी साझा करेंगे। कॉल के दौरान सामुदायिक अपडेट भी होंगे। हम आप सभी से अनुरोध करते हैं कि कृपया इस कॉल में शामिल हों तथा [https://meta.wikimedia.org/wiki/South%20Asia%20Open%20Community%20Call आप यहां शामिल होने का विवरण पा सकते हैं]। धन्यवाद। --[[सदस्य:RASharma (WMF)|RASharma (WMF)]] ([[सदस्य वार्ता:RASharma (WMF)|वार्ता]]) 17:44, 14 अप्रैल 2025 (UTC) == तकनीकी समस्या == मैंने यह देखा है कि हिंदी विकिपीडिया के कई पृष्ठों पर निम्नलिखित लुआ त्रुटि दिखाई दे रही है: "लुआ त्रुटि package.lua में पंक्ति 80 पर: module 'Module:Footnotes/anchor id list/data' not found" उदाहरण [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF] यह समस्या उन पृष्ठों पर सामान्य रूप से पादटिप्पणियों (footnotes) से जुड़ी जानकारी को प्रभावित कर रही है। चूँकि यह मॉड्यूल संभवतः अनुपलब्ध है या हट गया है, सभी संबंधित पृष्ठों पर त्रुटि दिखाई दे रही है। कृपया इस मॉड्यूल को पुनः उपलब्ध कराएं या आवश्यकतानुसार इसका समाधान करें, जिससे पृष्ठों की संरचना और उपयोगकर्ता अनुभव दोनों ठीक रह सकें। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 13:29, 16 अप्रैल 2025 (UTC) :@[[सदस्य:NXcrypto|NXcrypto]] जी नमस्ते, कृपया कुछ उदाहरण पृष्ठ बतायें। उक्त Module उपलब्ध तो है। अगर कुछ सुधार करना आवश्यक होगा तो कर दिया जाएगा। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 15:10, 16 अप्रैल 2025 (UTC) ::ये पृष्ठ देखें [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF] । [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 15:14, 16 अप्रैल 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:NXcrypto|NXcrypto]] जी, यह Citation Modules से जुडी समस्या है। उन संदर्भों में आ रही है जहाँ पृष्ठ संख्या एक रेंज है और pp=15-25 के रूप में लिखी गयी है। कई Module एक साथ अपडेट करने पड़ेंगे। मैं समय मिलते ही करने का प्रयास करता हूँ। अभी परीक्षण के लिए एक को अपडेट किया तो यह समस्या तो सुलझ गयी पर संदर्भो में दूसरी समस्या दिखने लगी। अतः थोड़ी प्रतीक्षा करनी होगी। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 15:29, 16 अप्रैल 2025 (UTC) ::::जी, शीघ्र संज्ञान लेने हेतु आपका धन्यवाद। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 15:38, 16 अप्रैल 2025 (UTC) :::::@[[सदस्य:NXcrypto|NXcrypto]] जी, यह समस्या सुलझा ली गयी है। इस प्रक्रिया में संदर्भ साँचों के द्वारा संदर्भों के प्रदर्शन में अभी कुछ त्रुटियाँ अवश्य उत्पन्न हुई हैं। इन्हें थोड़े समय में सुलझा लिया जाएगा। आपका धन्यवाद इस त्रुटि की ओर ध्यान दिलाने के लिए। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 17:07, 20 अप्रैल 2025 (UTC) == Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025: Invitation == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:UCDM 2025 general.png|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the fifth edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from '''14th April''' until '''16th May 2025'''. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design, and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contributions in every language! The most active contesters will receive prizes. If you are interested in coordinating long-term community engagement for the campaign and becoming a local ambassador, we would love to hear from you! Please let us know your interest. <br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:OlesiaLukaniuk (WMUA)|OlesiaLukaniuk (WMUA)]] ([[:m:User talk:OlesiaLukaniuk (WMUA)|talk]]) </div> 16:11, 16 अप्रैल 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:OlesiaLukaniuk_(WMUA)/list_of_wikis&oldid=28552112 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Hide on Rosé@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Vote now on the revised UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines ("UCoC EG") and the UCoC's Coordinating Committee Charter is open now through the end of 1 May (UTC) ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Voter_information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review of the EG and Charter was planned and implemented by the U4C. Further information will be provided in the coming months about the review of the UCoC itself. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 00:34, 17 अप्रैल 2025 (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Keegan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == उद्धरण साँचे और तकनीकी समस्या == नमस्ते सभी को, कुछ समस्याओं के चलते ([[#तकनीकी_समस्या|यहाँ चिह्नित]]) वर्तमान में उद्धरण साँचे सुधार की स्थिति में हैं। इस दशा में सुधार होने के बाद भी कैशे खाली होने और पन्नों की स्थति सर्वर में रिफ्रेश होने तक बहुत से पृष्ठों पर उद्धरण एवं संदर्भ साँचों में लुआ/मोड्यूल न उपलब्ध होने की त्रुटि दिखाई पड़ सकती है। कुछ समय के लिए संदर्भ साँचे कई ऐसी चीजें अंग्रेजी में प्रदर्शित कर सकते जो पहले हिंदी में दिखाई पड़ती थीं। इस असुविधा के लिए खेद है। साथ ही अनुरोध यह भी कि यदि उक्त समस्याएँ एक सप्ताह के बाद भी दिखाई दें तो कृपया यहाँ अथवा मेरे वार्ता पन्ने पर सूचित करें।--[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 08:50, 18 अप्रैल 2025 (UTC) == "Pandeism" == {{ping|अनुनाद सिंह}} मैं हिंदी विकिपीडिया में एक नए लेख की शुरुआत करना चाहता हूँ, जिसका विषय अंग्रेज़ी विकिपीडिया पर "Pandeism" के नाम से है (https://en.wikipedia.org/wiki/Pandeism )। यह एक धार्मिक-दार्शनिक अवधारणा है, जो "Pantheism" ([[सर्वेश्वरवाद]]) और "Deism" ([[देववाद]]) के तत्वों को मिलाकर उत्पन्न हुई है। आपने पहले हिंदी में "सर्वेश्वरवाद" और "देववाद" जैसे जटिल विषयों पर उत्कृष्ट लेख बनाए हैं। इसीलिए, मैं आपसे मार्गदर्शन चाहता हूँ कि इस विचार पर हिंदी में लेख बनाते समय हमें किस नाम का प्रयोग करना चाहिए — क्या "पैंडीइज़्म" या "पैंडीयिज़्म" जैसा कोई *transliteration* उपयुक्त रहेगा, या क्या इसके लिए कोई उपयुक्त हिंदी शब्दावली है? साथ ही, यदि आपके पास इस विषय को शुरू करने के लिए कोई सुझाव या दिशा-निर्देश हों, तो कृपया अवश्य बताइए। मेरा उद्देश्य यह सुनिश्चित करना है कि लेख विकिपीडिया की नीतियों के अनुसार हो, विशेषकर मूल शोध से बचा जाए। आपके समय और मार्गदर्शन के लिए आभार। [[सदस्य:Hyperbolick|Hyperbolick]] ([[सदस्य वार्ता:Hyperbolick|वार्ता]]) 04:56, 21 अप्रैल 2025 (UTC) == स्थानान्तरण अनुरोध पर लगभग तीन वर्ष से चर्चा के नतीजे की प्रतीक्षा == {{ध्यान दें|खुदाबक़्श लाइब्रेरी}} :: {{सुनो|Umarkairanvi}} तीन साल पहले इस लेख को हटाए जाने से मैंने रोका था। अब आपके माननीय प्रबंधगण क्या करते हैं, यह देखना होगा। --[[सदस्य:Hindustanilanguage|मुज़म्मिल]] ([[सदस्य वार्ता:Hindustanilanguage|वार्ता]]) 20:08, 23 अप्रैल 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:Hindustanilanguage|मुज़म्मिल]] जी,आपका कार्य सराहनीय रहा है, लेकिन मेरी जानकारी में आपने लाइब्रेरी नहीं संस्थापक के [[वार्ता:मौलवी खुदाबक़्श खान]] पेज को हटाए जाने से रोका था। मैंने नाम बदलने के लिए दोनों पर चर्चा की है, आप से भी निवेदन है कि अपने चर्चाओं के अनुभव को उधर भी साझा करें जिससे मुझे भी सीखने में आसानी हो...📚 [[सदस्य:Umarkairanvi|M. Umar kairanvi]] ([[सदस्य वार्ता:Umarkairanvi|वार्ता]]) 06:01, 24 अप्रैल 2025 (UTC) ::::@[[सदस्य:Hindustanilanguage|मुज़म्मिल]] जी, मैं यह नहीं समझ पा रहा हूँ कि आपने उपरोक्त वाक्य यहाँ क्यों लिखा है? @[[सदस्य:Umarkairanvi|मुहम्मद उमर कैरानवी]] जी ने [[वार्ता:खुदाबक़्श लाइब्रेरी#स्थानान्तरण_अनुरोध_29_जनवरी_2023|स्थानान्तरण पर हो रही चर्चा]] पर लोगों से विचार मांगे हैं। हालांकि वहाँ अच्छी चर्चा हुई है लेकिन सहमति नहीं बनने के कारण अन्य लोगों की विचार मांगे गए है। आपने विषय से अलग टिप्पणी की है और आपकी टिप्पणी को समझने के लिए मैंने [[खुदाबक़्श लाइब्रेरी]] का इतिहास देखा और पाया कि आपने [[मौलवी खुदाबक़्श खान]] की कड़ी जोड़ी है। वार्ता पृष्ठ पर आपने अपना प्रश्न रखा था जिसका उत्तर आपको SM7 जी ने दे दिया था और सम्भवतः आप सहमत भी थे। अब मैं बात करता हूँ [[मौलवी खुदाबक़्श खान]] की। इसपर भी नाम बदलने का अनुरोध चल रहा है। पिछले तीन वर्ष में आपने केवल एक श्रेणी बदली है और दूसरी जोड़ी है। इसके अतिरिक्त इसमें भी पिछले 10 वर्ष में लेख में आपने कुछ नहीं जोड़ा है। इसके वार्ता पृष्ठ पर भी 10 वर्षों में आपने कुछ नहीं लिखा है। मैं समझ नहीं पा रहा कि आपने तीन साल पहले लेख को हटाए जाने से कैसे रोका था? क्या कुछ स्पष्ट करोगे? यदि स्पष्ट नहीं करते हो तो मैं आपके वाक्य को गलतफहमी मानकर छोड़ देता हूँ। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 10:14, 24 अप्रैल 2025 (UTC) == कुछ सवाल == # कोई पृष्ठ को सिर्फ अंग्रेजी के संदर्भ का उपयोग करना ठीक है क्या? # Draft कैसे बनाते हैं और उसके नियम क्या हैं? # क्या महाबलीपुरम [https://en.m.wikipedia.org/wiki/Group_of_Monuments_at_Mahabalipuram (अंग्रेजी पृष्ठ] ) का पृष्ठ है? [[सदस्य:KnowDeath|KnowDeath]] ([[सदस्य वार्ता:KnowDeath|वार्ता]]) 00:55, 25 अप्रैल 2025 (UTC) :@[[सदस्य:KnowDeath|KnowDeath]] जी नमस्ते! यह हिंदी विकिपीडिया है, अतः संदर्भ भी हिंदी के/में हों यह बेहतर होगा; हालाँकि, अन्य भाषा के संदर्भ देने के ऊपर प्रतिबंध नहीं है। संदर्भ [[वि:विश्वसनीय|विश्वसनीय]] होना चाहिये एवं [[वि:तटस्थ|तटस्थ]] होना चाहिये। :ड्राफ्ट बनाने के लिए यहाँ हिंदी विकिपीडिया पर कोई अलग से नामस्थान उपलब्ध नहीं। अगर विषय ज्ञानकोश के योग्य है तो आप अपने सदस्य उप-पृष्ठ पर ड्राफ्ट बना सकते हैं। सबसे ऊपर {{tl|Userdraft}} का प्रयोग करें। :आपके पूछे गए पृष्ठ के संग पृष्ठ हिंदी विकिपीडिया पर अभी उपलब्ध नहीं है। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 17:18, 25 अप्रैल 2025 (UTC) ::आपके उत्तर के लिए धन्यवाद। [[सदस्य:KnowDeath|KnowDeath]] ([[सदस्य वार्ता:KnowDeath|वार्ता]]) 00:39, 26 अप्रैल 2025 (UTC) == Sub-referencing: User testing == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:Sub-referencing reuse visual.png|400px|right]] <small>''Apologies for writing in English, please help us by providing a translation below''</small> Hi I’m Johannes from [[:m:Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]'s [[:m:WMDE Technical Wishes|Technical Wishes team]]. We are making great strides with the new [[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|sub-referencing feature]] and we’d love to invite you to take part in two activities to help us move this work further: #'''Try it out and share your feedback''' #:[[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing# Test the prototype|Please try]] the updated ''wikitext'' feature [https://en.wikipedia.beta.wmflabs.org/wiki/Sub-referencing on the beta wiki] and let us know what you think, either [[:m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|on our talk page]] or by [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/talktotechwish booking a call] with our UX researcher. #'''Get a sneak peak and help shape the ''Visual Editor'' user designs''' #:Help us test the new design prototypes by participating in user sessions – [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/gxk0taud/apply sign up here to receive an invite]. We're especially hoping to speak with people from underrepresented and diverse groups. If that's you, please consider signing up! No prior or extensive editing experience is required. User sessions will start ''May 14th''. We plan to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We’ll reach out to wikis for piloting in time for deployments. Creators and maintainers of reference-related tools and templates will be contacted beforehand as well. Thank you very much for your support and encouragement so far in helping bring this feature to life! </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]])</bdi> 15:03, 28 अप्रैल 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&oldid=28628657 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Johannes Richter (WMDE)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Vote on proposed modifications to the UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter closes on 1 May 2025 at 23:59 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025/Voter information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community in your language, as appropriate, so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- <section end="announcement-content" /> </div> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 03:41, 29 अप्रैल 2025 (UTC)</div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Keegan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == We will be enabling the new Charts extension on your wiki soon! == ''(Apologies for posting in English)'' Hi all! We have good news to share regarding the ongoing problem with graphs and charts affecting all wikis that use them. As you probably know, the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Graph|old Graph extension]] was disabled in 2023 [[listarchive:list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/EWL4AGBEZEDMNNFTM4FRD4MHOU3CVESO/|due to security reasons]]. We’ve worked in these two years to find a solution that could replace the old extension, and provide a safer and better solution to users who wanted to showcase graphs and charts in their articles. We therefore developed the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Charts extension]], which will be replacing the old Graph extension and potentially also the [[:mw:Extension:EasyTimeline|EasyTimeline extension]]. After successfully deploying the extension on Italian, Swedish, and Hebrew Wikipedia, as well as on MediaWiki.org, as part of a pilot phase, we are now happy to announce that we are moving forward with the next phase of deployment, which will also include your wiki. The deployment will happen in batches, and will start from '''May 6'''. Please, consult [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project#Deployment Timeline|our page on MediaWiki.org]] to discover when the new Charts extension will be deployed on your wiki. You can also [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|consult the documentation]] about the extension on MediaWiki.org. If you have questions, need clarifications, or just want to express your opinion about it, please refer to the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension_talk:Chart/Project|project’s talk page on Mediawiki.org]], or ping me directly under this thread. If you encounter issues using Charts once it gets enabled on your wiki, please report it on the [[:mw:Extension_talk:Chart/Project|talk page]] or at [[phab:tag/charts|Phabricator]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|User:Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|talk]]) 15:08, 6 मई 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28663781 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Sannita (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == सदस्य पृष्ठ स्पैम नियंत्रण == सभी को नमस्कार, हिन्दी विकिपीडिया पर अत्यधिक सदस्य पृष्ठ स्पैम को ध्यान में रखते हुए मुझे लगता है कि आईपी एवं नए खातों को सदस्य नामस्थान में सम्पादन करने की अनुमति नहीं दी जानी चाहिए। यहाँ पर दैनिक रूप से कई सदस्य पृष्ठ बनाए जाते हैं जो अक्सर प्रचारात्मक सामग्री से भरे हुए होते हैं या फिर व्यक्तिगत वेब पृष्ठ की सूरत के होते हैं और [[वि:ब्लॉगनहीं]] का स्पष्टतया उल्लंघन करते हैं। मैं उक्त प्रस्ताव यहाँ चर्चा के लिए रख रहा हूँ जिससे समुदाय के विचार इसपर पता चल सकें और यदि आम सहमति हो तो आगे बढ़ा जा सके। इस प्रस्ताव को प्रयोग में लाना काफ़ी आसान है क्योंकि इसे सरलतापूर्वक दुरुपयोग फ़िल्टर द्वारा सक्रिय किया जा सकता है। मुझे लगता है कि ऐसा करने से सदस्य पृष्ठ स्पैम में घटाव आएगा जो कि समीक्षकों एवं प्रबंधकों के लिए भी अधिक सुविधाजनक होगा। साथ में, अच्छी नीयत वाले नए सदस्यों द्वारा अपने सदस्य पृष्ठ पर सम्पादन यदि स्वचालित रूप से रोका भी जाए तो दुरुपयोग फ़िल्टर द्वारा सम्पादन के रोके जाने पर दिखाए जाने वाले नोटिस को कस्टोमाइज़ भी किया जा सकता है अतः उस नोटिस में सदस्य पृष्ठ नीति से संबंधित आवश्यक जानकारी संक्षेप में दी जा सकेगी। उस नोटिस द्वारा यह भी बता दिया जाएगा कि सदस्य परीक्षण सम्पादन [[वि:प्रयोगस्थल]] पर कर सकते हैं। यदि सदस्य को नोटिस द्वारा पर्याप्त सूचना मिल जाए तो वह अपने सदस्य पृष्ठ पर सम्पादन रोके जाने का कारण समझ पाएगा और निराश नहीं होगा। दुरुपयोग फ़िल्टर द्वारा सदस्यों को उनके वैश्विक योगदानों के अनुसार छूट देना भी संभव है। यदि कोई सदस्य किसी अन्य विकि परियोजना से यहाँ आता है और सदस्य पृष्ठ बनाने का प्रयास करता है तो प्रस्तावित फ़िल्टर उन्हें छूट दे सकता है। अतः मेरे विचार में ऐसे फ़िल्टर को लागू करना बर्बरता एवं स्पैम विरोधी दृष्टि से एक अच्छा कदम होगा; इससे स्पैम की काफ़ी मात्रा को नियंत्रित किया जाएगा और संपार्श्विक क्षति को कम-से-कम रखा जाने का प्रयास रहेगा। धन्यवाद।--[[सदस्य:Svartava|स्वार्तव]] ([[सदस्य वार्ता:Svartava|वार्ता]]) 20:24, 7 मई 2025 (UTC) :मैं आपके दृष्टिकोण से सहमत हूँ Svartava जी। मैं सहमत हूँ कि एक दुरुपयोग फ़िल्टर इससे समाप्ति ला सकता है। उपयोगी पृष्ठों का प्रचार उद्देश्यों के लिए उपयोग नहीं किया जाना चाहिए। इसे उठाने के लिए धन्यवाद। [[User:Cactusisme|'''<span style="color:#0D98BA;">Cactus</span><span style="color:#013220;">🌵</span>''']] <sup>[[User talk:Cactusisme|<i style="color:green">spiky</i>]]</sup> <sup>[[Special:Contributions/Cactusisme|<i style="color:green">ouch</i>]]</sup> 10:35, 9 मई 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Svartava|स्वार्तव]] जी, मुझे लगता है समुदाय के सभी सक्रिय सदस्य इससे सहमत ही होंगे। अतः आप सम्बंधित फिल्टर तैयार कर सकते हो। यदि कल तक कोई टिप्पणी नहीं आती है तो प्रस्ताव को स्वीकृत घोषित कर देंगे।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:20, 13 मई 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Svartava|Svartava]] इसके अलावा, स्वर्तवा जी, क्या आप फ़िल्टर को इस तरह बना सकते हैं कि जो उपयोगकर्ता 1000 से अधिक वैश्विक संपादन कर चुके हैं, उन्हें प्रतिबंधित न करें। [[User:Cactusisme|'''<span style="color:#0D98BA;">Cactus</span><span style="color:#013220;">🌵</span>''']] <sup>[[User talk:Cactusisme|<i style="color:green">spiky</i>]]</sup> <sup>[[Special:Contributions/Cactusisme|<i style="color:green">ouch</i>]]</sup> 09:42, 13 मई 2025 (UTC) * {{पूर्ण हुआ}}। [[सदस्य:Svartava|स्वार्तव]] ([[सदस्य वार्ता:Svartava|वार्ता]]) 17:53, 14 मई 2025 (UTC) *:@[[सदस्य:Svartava|Svartava]] जी आप ट्रिगर लॉग कहाँ देखते हैं? [[User:Cactusisme|'''<span style="color:#0D98BA;">Cactus</span><span style="color:#013220;">🌵</span>''']] <sup>[[User talk:Cactusisme|<i style="color:green">spiky</i>]]</sup> <sup>[[Special:Contributions/Cactusisme|<i style="color:green">ouch</i>]]</sup> 09:07, 15 मई 2025 (UTC) *::[https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97_%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97&wpSearchFilter=87] (यह केवल प्रबंधकों द्वारा देखा जा सकता है क्योंकि फ़िल्टर को गुप्त रखा गया जिससे स्पैमर इसका स्रोत कोड देखकर इसे चकमा देने के तरीके न खोज पाएं) [[सदस्य:Svartava|स्वार्तव]] ([[सदस्य वार्ता:Svartava|वार्ता]]) 09:31, 15 मई 2025 (UTC) *:::ठिक [[User:Cactusisme|'''<span style="color:#0D98BA;">Cactus</span><span style="color:#013220;">🌵</span>''']] <sup>[[User talk:Cactusisme|<i style="color:green">spiky</i>]]</sup> <sup>[[Special:Contributions/Cactusisme|<i style="color:green">ouch</i>]]</sup> 09:38, 15 मई 2025 (UTC) *::::@[[सदस्य:Svartava|Svartava]] जी, मैं भी स्रोत नहीं देख पा रहा हूँ, हालांकि मुझे अभी स्रोत देखने की आवश्यकता नहीं है। सम्भवतः मुझे कोड देखने के लिए स्वयं को "दुरुपयोग छननी संपादक" अधिकार देना होगा। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:46, 15 मई 2025 (UTC) == अस्थायी खाते: IP पतों तक पहुँच और अगले चरण == नमस्ते! यह [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product|ट्रस्ट और सुरक्षा उत्पाद टीम]] है। [[विकिपीडिया:चौपाल/पुरालेख_63#जब_अस्थायी_खाते_शुरू_किए_गए_हैं_तो_आईपी_पते_कौन_देख_पाएगा?|मार्च में, हमने प्रस्ताव दिया था]] कि अस्थायी खाते प्रारम्भ होने पर IP पते कौन देख सकता है । हम लगभग २० बड़े समुदायों से बात की!  चर्चाके लिए धन्यवाद, और  इसकाउत्तर तैयार करते समय आपके धैर्य के लिए धन्यवाद। अब, हम कुछ आवर्ती विषयों को संबोधित करना चाहते हैं, उन पहलुओं को स्पष्ट करना चाहते हैं जिन्हें हमने अपने पहले संदेश में स्पष्ट रूप से प्रस्तुत नहींं किया था, और  और हम आपसे यह साझा करना चाहते हैं कि अगले चरण क्या होंगे। '''हमारे द्वारा की गई चर्चाओं के परिणाम''' आपकी टिप्पणियों ने हमें  पेट्रोलिंग से जुड़े  जोखिमों और चिंताओं को बेहतर ढंग से समझने में सहयता की। इनमें सम्मिलित हैं: आप प्रशासकों पर एक नए बोझ को कैसे देखते हैं, आप पुराने संपादनों की पेट्रोलिंग से कैसे निपटते हैं, कितने (या कम) लोग आपकी विकी पर पेट्रोलिंग में भाग लेते हैं, और बहुत कुछ। हम इन विचारों के लिए  आपके बहुत आभारी हैं। आपने अस्थायी खातों के बारे में सामान्य प्रश्नों के साथ कई टिप्पणियाँ भी लिखीं। आप पूछ रहे थे कि वे कैसे कार्य करते हैं, आईपी पते कैसे प्रकट करें, क्या बदलाव की आवश्यकता है, आदि। हम उन्नत अधिकारों वाले उपयोगकर्ताओं के लिए [[phab:T373818|ऑनबोर्डिंग डायलॉग]], [[metawiki:Special:GlobalContributions|विशेष: वैश्विक योगदान]], [[metawiki:Special:IPContributions|विशेष: आईपी योगदान]], वैश्विक खाता ब्लॉक, बड़े पैमाने पर वैश्विक खाता ब्लॉक करने, और  अन्य कई सुविधाओं पर कार्य कर रहे हैं। यह सब आपको दुरूपयोग से कुशलतापूर्वक निपटने में सहयता  करने हेतु है। पहुँच की आवश्यकताओं के बारे में - हमने प्रबंधकों (और जहाँ आवश्यक हो, स्टीवर्ड) द्वारा मैन्युअल रूप से उन लोगों को IP देखने का अधिकार प्रदान करने के विचार के साथ इससे आगे बढ़ने का निर्णय लिया है, जिन्हें इसकी आवश्यकता है। हमारे द्वारा विचार किए जा सकने वाले विकल्प सीमित हैं। [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Access_to_temporary_account_IP_addresses|अस्थायी खातों के  IP पते तक पहुँच की मूल नीति]] सभी विकि के लिए एक होनी चाहिए, वैश्विक पदाधिकारियों और विभिन्न समुदायों के लिए स्वीकार्य होनी चाहिए, और विभिन्न देशों के संपादकों और कानूनी जोखिमों के दृष्टिकोण से भी। यही कारण है कि हम स्थानीय सहमति का सख्ती से पालन नहींं कर सकते हैं या IP पतों तक बहुत व्यापक रूप से पहुँच प्रदान नहींं कर सकते हैं। इस वर्ष के अंत में, हम नीति की आवश्यकताओं या अपवादों जैसे विषयों पर फिर से विचार कर सकते हैं। (हालाँकि, आप अपनी स्थानीय नीतियाँ बना सकते हैं! - इस बारे में नीचे और अधिक जानकारी दी गई है।) हम आपको याद दिलाना चाहेंगे कि सभी विकि पर लागू इसी वर्ष होनी चाहिए।  लागू करने के दो बड़े चरण होंगे - जून/जुलाई में, और इसके लगभग २-३ महीने बाद। '''आवर्ती विषय, हमारी प्रतिक्रियाएँ और स्पष्टीकरण''' आपकी सुविधा के लिए, हम इनमें से कुछ उत्तरों को [[mediawikiwiki:Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts/FAQ|प्रोजेक्ट FAQ]] में भी दर्ज करेंगे। आईपी ​​पते तक पहुँच * '''नए अधिकार''' (चेकयूजर-टेम्पररी-अकाउंट) को एक नए समूह ([[metawiki:Meta:Temporary_account_IP_viewer|टेम्पररी अकाउंट आईपी व्यूअर]]) में अलग करना, तकनीकी रूप से इसे किसी [[Special:ListGroupRights|मौजूदा समूह]] (जैसे पैट्रोलर) से जोड़ने के विपरीत। हमने कुछ कारणों से ऐसा करने का फैसला किया है: ** '''IP पतों तक पहुँच प्राप्त करना जोखिम भरा है'''  यह अधिकार चेकयूजर के सामान है। IP पतों को व्यक्तिगत रूप से पहचान योग्य जानकारी (एक प्रकार का [[व्यक्तिगत जानकारी|व्यक्तिगत डेटा]]) माना जाता है। बाहरी अभिनेता जो IP पतों तक पहुँच प्राप्त करना चाहते हैं, उन्हें अब उन उपयोगकर्ताओं के साथ बातचीत करनी होगी जिनके पास यह अधिकार है। इस अधिकार वाले उपयोगकर्ताओं को इसके बारे में पता होना चाहिए, और संदिग्ध पहुँच अनुरोधों की संभावना के प्रति सतर्क रहना चाहिए। ** '''गोपनीयता संरक्षण के लिए अच्छे अभ्यास'''  ऐसे उपयोगकर्ताओं को पहुँच प्रदान करना जो विश्वसनीय हैं, लेकिन उन्हें अपना काम जारी रखने के लिए पहुँच की आवश्यकता नहीं है, व्यक्तिगत डेटा को संसाधित करने के लिए अच्छे अभ्यासों के अनुरूप नहीं है। ** '''अधिकार को हटाना''' आईपी तक पहुँच को [[phab:T325658|लॉग]] किया जाएगा ([https://no.wikipedia.org/wiki/Spesial:Logg?type=checkuser-temporary-account उदाहरण])। यदि इस अधिकार का कोई दुरुपयोग पाया जाता है, तो इसे उपयोगकर्ता द्वारा धारण की गई किसी भी अन्य अनुमति से अलग से वापस लिया जा सकता है। आईपी पतों तक पहुँच से संबंधित अधिकारों को हटाना मुश्किल और कभी-कभी अनुचित भी होगा। ** आप किसी निश्चित्त उपलब्ध समूह से संबंधित सभी उपयोगकर्ताओं को व्यक्तिगत रूप से नया अधिकार प्रदान कर सकते हैं। हालाँकि, इन उपयोगकर्ताओं को अस्थायी खाता IP व्यूअर के मानदंडों को पूरा करना होगा। ** स्पष्टता के लिए - यह सब प्रशासकों, नौकरशाहों, चेकयूजर्स, प्रबंधकों और [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Access_to_temporary_account_IP_addresses|वैश्विक नीति]] में उल्लिखित अन्य समूहों को प्रभावित नहींं करता है। * '''गतिविधि की आवश्यकता'''  उन उपयोगकर्ताओं के संबंध में जिन्हें मैन्युअल रूप से पहुँच प्रदान करने की आवश्यकता होगी, नीति कहती है कि उन्हें "३६५-दिन की अवधि के भीतर कम से कम एक बार स्थानीय परियोजना में संपादन करना होगा या लॉग की गई कार्रवाई करनी होगी"। यह आवश्यकता नहींं बदल रही है। अधिकार प्रदान करने की प्रक्रिया * '''अधिकार देने की औपचारिकता'''  लंबी चर्चा या एडमिनशिप के लिए अनुरोध जैसे वोट की कोई आवश्यकता नहींं है। अगर कोई एक एडमिन अपने विवेक से कोई निर्णय ले लेता है तो यह पर्याप्त है। * '''अधिकार के लिए आवेदन करने वाले उपयोगकर्ताओं के लिए अतिरिक्त आवश्यकताएँ।''' ** अधिकार प्रदान करने की प्रक्रिया पर आपके पास स्वायत्तता है। आप ३०० से अधिक संपादन की सीमा अपना सकते हैं, या "गैर-व्यवस्थापक+" उपयोगकर्ताओं को अधिकार देने से मना कर सकते हैं। अधिकार प्रदान करने की प्रक्रिया उतनी ही बुनियादी या विस्तृत हो सकती है जितनी आप उचित्त समझें। ** यह स्पष्ट नहींं था कि अधिकार देने का निर्णय लेते समय व्यवस्थापकों को कौन से मानदंड अपनाने चाहिए - यह कैसे पता लगाया जाए कि उपयोगकर्ता को IP पतों तक पहुँच की आवश्यकता है या नहींं। न्यूनतम ३०० संपादन और ६ महीने पुराने खाते से परे कोई अनिवार्य आवश्यकता नहींं है। आप उपयोगकर्ता के प्रति विश्वास से संबंधित अतिरिक्त मानदंड (जैसे कि कोई पूर्व अवरोध या कॉपीराइट उल्लंघन नहींं) या पेट्रोलिंग गतिविधियों में अनुभव पेश कर सकते हैं। * '''प्रशासकों पर अतिरिक्त बोझ'''  हम अतिरिक्त अधिकार देने और हटाने की मेहनत को समझते हैं। यह वास्तव में एक नाकारात्मक पहलू है। हमें लगता है कि अधिक लोगों को यह अधिकार देने के लिए केवल एक बार प्रयास करना होगा। हम उत्सुक हैं कि क्या आप इस बोझ को सीमित करने के उपाए खोज सकते हैं? अस्थायी खातों के सक्षम होने पर पेट्रोलिंग कैसे काम करती है * '''"रेट्रो-पेट्रोलिंग" और ९० दिन'''  कुछ विकी में, समुदाय के सदस्यों ने लिखा कि "रेट्रो-पेट्रोलिंग" (पुराने संपादनों की निगरानी) अस्थायी खातों के आईपी के लिए ९०-दिन की सीमा के साथ एक मुद्दा हो सकता है। हमारी समझ में (यह स्टीवर्ड से परामर्श किया जाता है), सामान्य परिस्थितियों में, संपादन के ९० दिनों के बाद, मुख्य चुनौती सफाई का कार्य है, और दुर्व्यवहार करने वालों की पहचान को जोड़ने की आवश्यकता नहींं है। लेकिन हम समझते हैं कि अलग-अलग विकी पर अलग-अलग परिस्थितिियाँ हो सकती हैं, और कुछ विध्वंसक रचनात्मक होते हैं। किसी भी मामले में, ९०-दिन की सीमा व्यवहार संबंधी साक्ष्य या संपादन के पैटर्न पर लागू नहींं होती है - ये दिखाई देते रहेंगे। संख्या स्वयं बदली जा सकती है, और हम आपके विचारों और अधिक कठिन जाँच के साक्ष्य पर ध्यान देंगे। यह ध्यान रखना महत्त्वपूर्ण है कि सिद्ध दीर्घकालिक दुर्व्यवहार व्यवहार के उदाहरणों के लिए, हम गश्त की आवश्यक्ताओं  के लिए [[foundation:Policy:Wikimedia_Access_to_Temporary_Account_IP_Addresses_Policy#Disclosure|आईपी पते को सार्वजनिक रूप से दस्तावेज कर सकते हैं]]। * '''खाता निर्माण सीमा ("दर सीमा")'''  २४ घंटे के भीतर एक आईपी से केवल छह अस्थायी खाते बनाए जा सकते हैं। इस सीमा का उद्देश्य किसी उपद्रवी को कम समय में बहुत सारे खाते बनाने से रोकना है। पंजीकृत खाता निर्माण के लिए सीमा सामान है। यह एक आदर्श उपाय नहींं है, लेकिन यह एक पुराने तंत्र के सामान है जिससे हम सभी परिचित्  हैं, और यह सुरक्षा के एक बुनियादी स्तर को परिभाषित करता है। '''हम आपके लिए अगले कदम सुझाना चाहेंगे''' * हम आपको '''अस्थायी खाते प्रारम्भ होने से पहले ही अधिकार प्रदान करने  हेतु''' प्रोत्साहित कर रहे हैं, ताकि समय आने पर आप तैयार रहें। * यदि आपको लगता है कि वैश्विक नीति में कुछ जोड़ने की आवश्यकता है, तो हम आपको अधिकार देने और हटाने '''संबंधी नीति अपनाने''' पर विचार हेतु प्रोत्साहित कर रहे हैं। * हम आपको यह दिखाना चाहते हैं कि हमारे दृष्टिकोण से विकी-नौकरशाही का कौन सा स्तर पर्याप्त है। [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?oldid=28600924 सैंडबॉक्स में,] हमने एक प्रारूप तैयार किया है कि ध्वज के लिए अनुरोध वाले पृष्ठ कैसा दिख सकता है। बेशक पृष्ठ की अंतिम सामग्री आपके समुदाय पर निर्भर करेगी। हम यह नहींं कहना चाहते कि हम आपको इस मामले पर निर्देश दे रहे हैं। '''संपर्क में रहें''' हमेशा की तरह, अगर आप इस परियोजना के बारे में ज़्यादा जानना चाहते हैं, तो [[diffblog:hi/2024/11/18/अस्थायी-खातों-का-स्वागत-ब/|डिफ पोस्ट]] पढ़ें, [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts|हमारे प्रोजेक्ट पेज]] और FAQ पर जाएँ। संपर्क में बने रहने के लिए न्यूज़लैटर की सदस्यता लें। अगर आप पायलट तैनाती संतुष्टि सर्वेक्षण में रुचि रखते हैं, तो [[mediawikiwiki:Trust_and_Safety_Product|परिणाम देखें]]। धन्यवाद! [[metawiki:User:NKohli_(WMF)|एनकोहली (डब्ल्यूएमएफ)]] और [[सदस्य:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[सदस्य वार्ता:SGrabarczuk (WMF)|वार्ता]]) 01:18, 9 मई 2025 (UTC) == मेरे संपादन को हटाया गया । == नमस्कार, मैंने हाल ही में विकिपीडिया के एक लेख में एक संपादन किया था, जिसमें मैंने छत्तीसगढ के रायगढ जिले से संबंधित जानकारी जोड़ी थी। लेकिन मेरा संपादन हटा दिया गया,और मुझे कारण स्पष्ट नहीं किया गया। मैं विकिपीडिया के नियमों का सम्मान करती हूँ और चाहती हूँ कि मुझे यह स्पष्ट किया जाए कि मेरा संपादन क्यों हटाया गया ताकि मैं भविष्य में सुधार कर सकूँ। Username- QuestForTrueTruth <small>— इस [[विकिपीडिया:हस्ताक्षर|अहस्ताक्षरित]] संदेश के लेखक हैं -[[सदस्य:QuestForTrueTruth|QuestForTrueTruth]] ([[सदस्य वार्ता:QuestForTrueTruth|वार्ता]] • [[विशेष:Contributions/QuestForTrueTruth|योगदान]]){{#if:12:08, 9 मई 2025 (UTC)|&#32;12:08, 9 मई 2025 (UTC)|}}</small><!-- साँचा:अहस्ताक्षरित --> :मैंने आपके योगदान देखे हैं। आपके योगदानों में सामान्यतः लेख में उपलब्ध स्रोतों को हटा दिया जाता है और उनके स्थान पर मूल शोध या असत्यापित दावे जोड़ दिये जाते हैं। लम्बे समय से आपने [[वडोदरा जिला]] नामक लेख में सम्पादन करके उसको बुरी हालात में पहुँचा दिया है। मैंने इसलिए आपको ऐसे सम्पादन करने दिये हैं क्योंकि वो लेख पहले भी कोई अच्छी अवस्था में नहीं था।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 13:32, 9 मई 2025 (UTC) ::संपादक महोदय, ::नमस्ते, ::बिना मेरी जानकारी के संपादन हटा दिया गया ।  क्या आपको नहीं लगता कि मुझे पहले बता देना चाहिए था कि कहाँ क्या दिक्कत है? कम से कम एक बार बताना तो ज़रूरी था। ::मैंने वह संपादन इसलिए किया क्योंकि अंग्रेज़ी में जो कंटेंट था, उसका हिंदी में कंटेंट सही तरीके से नहीं हुआ था। इसलिए मैंने उसे ट्रांसलेट से सही करने की कोशिश की थी। अगर उसमें कुछ सुधार की ज़रूरत थी, तो मुझे बता सकते थे। ::बिना कुछ कहे सीधे हटाना सही तरीका नहीं है। मैं सहयोग की भावना से काम कर रही हूँ, तो उम्मीद है कि आगे से थोड़ी पारदर्शिता और संवाद बनाए रखेंगे। ::धन्यवाद। [[सदस्य:QuestForTrueTruth|QuestForTrueTruth]] ([[सदस्य वार्ता:QuestForTrueTruth|वार्ता]]) 17:14, 23 मई 2025 (UTC) :::नमस्ते जी , :::मुझे अभी भी नहीं समझ आ रहा है कि आप मेरा कंटेंट क्यों हटा रहे हैं ? कृप्या मुझे कारण स्पष्ट करें ताकि मैं आगे से सुधार कर सकूं । :::धन्यवाद [[सदस्य:QuestForTrueTruth|QuestForTrueTruth]] ([[सदस्य वार्ता:QuestForTrueTruth|वार्ता]]) 14:05, 24 मई 2025 (UTC) ::::आपके संपादन से संदर्भित कड़ी (यानी <ref->...</ref>) हट गई थी। शायद इसीलिए वापस किया होगा। [[विशेष:योगदान/2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C]] ([[सदस्य वार्ता:2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|वार्ता]]) 18:53, 26 मई 2025 (UTC) :::::मेरा संपादन बार-बार बिना किसी स्पष्ट कारण के हटाया जा रहा है। आपने अगर संपादन हटाया नहीं, तो फिर आप कैसे अंदाज़ा लगा सकते हैं? संजीव कुमार ने संपादन हटाया, लेकिन उन्होंने भी यह नहीं बताया कि आखिर क्यों हटाया। :::::मैं विनम्रतापूर्वक अनुरोध करती हूँ कि अगर इस बार भी सुधार का कोई तरीका बताए बिना या बिना कारण स्पष्ट किए मेरा संपादन हटाया गया, तो मैं विकिपीडिया पर संपादन कार्य करना छोड़ दूंगी। यही आप सब चाह रहे होगे। अन्यथा, कृपया सहयोग करें और स्पष्ट संवाद बनाएं। [[सदस्य:QuestForTrueTruth|QuestForTrueTruth]] ([[सदस्य वार्ता:QuestForTrueTruth|वार्ता]]) 11:20, 28 मई 2025 (UTC) ::::::@[[सदस्य:QuestForTrueTruth|QuestForTrueTruth]] जी, आप विभिन्न लेखों में <nowiki>== सन्दर्भ ==</nowiki> अनुभाग और श्रेणियों को हटा दे रहे हो। इसके अतिरिक्त आप जो सामग्री जोड़ रहे हो, वो भी विकि-प्रारूप में नहीं होती। अतः उसे हटाया जा रहा है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 11:35, 28 मई 2025 (UTC) == सदस्य:TheLFC के अनुचित योगदान == गुजराती विकिपीडीया पर हमने देखां कि [[सदस्य:TheLFC]] कुछ पृष्ठों पर भारत देश के नक्शों में बदलाव कर के वह नक्शे दाखिल कर रहे थे जिन में कश्मिर क कुछ हिस्सा भारत से हटाय गया है। यह संवैधानिक रुप से गलत है। जब [[सदस्य:KartikMistry]]जी ने बताया तब हमने पाया कि ईस सदस्य ने यहां हिदी में कई पृष्ठों पर यह कृत्य किया है ([[विशेष:योगदान/TheLFC|यहां देखें]])। अतः {{ping|संजीव कुमार}}, {{ping|SM7}}, एवं आप सब के ध्यान में लाना चाहता हुं कि इस [[सदस्य:TheLFC]] कि गतिविधियों पर नज़र रखें और अगर आवश्यक लगे तो उन्हे चेतावनी दिजिए--[[:User:Dsvyas|धवल]]<sup>[[:User_talk:Dsvyas|वार्ता]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|योगदान]]</sup> 08:48, 12 मई 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Dsvyas|Dsvyas]] जी, कुछ दिनों से मैं देख रहा हूँ कि कुछ लोग India को बदलकर India3 कर रहे हैं और कुछ उसको उलट रहे हैं। मैंने भी कुछ चुनाव उल्टे हैं। India लिखने पर अंतर्राष्ट्रीय स्तर पर मान्य मानचित्र दिखाया जाता है जिसमें [[जम्मू और कश्मीर]] (चीन, पाकिस्तान और भारत अधिकृत पूरा क्षेत्र) को विवादित क्षेत्र दिखाया जाता है। India3 लिखने पर पूरा क्षेत्र भारत के भाग में दिखाया जाता है। विकिपीडिया की अब तक की स्वीकृत नीति के अनुसार वास्तविक स्थिति (अर्थात् इस क्षेत्र को विवादित) दिखाया जाये। यदि आप उसे भारत का क्षेत्र दिखाना चाहते हो तो पहले सम्बंधित चर्चा करनी होगी और उसके अनुसार नियमावली को स्वीकृत करना होगा। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 08:56, 12 मई 2025 (UTC) ::{{ping|संजीव कुमार}} जी, वास्तव में सभी भारतीय भाषाओं में भारत के तहत भारत सरकार का स्वीकृत मानचित्र हि वैध है| India3 भारत सरकार के द्वारा स्वीकार्य मानचित्र है, तो यहां पर भी वही इस्तमाल नही होना चाहिए? [[:User:Dsvyas|धवल]]<sup>[[:User_talk:Dsvyas|वार्ता]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|योगदान]]</sup> 15:10, 12 मई 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:Dsvyas|Dsvyas]] जी, क्या भारत सरकार ने भारतीय भाषाओं के लिए ऐसा कोई आदेश निकाला है? यदि हाँ तो इसकी भी सहमति सामुदायिक स्तर पर आवश्यक है। बेहतर होगा कि आप भारत सरकार के उक्त आदेश की कड़ी देते हुये नीचे नये अनुभाग में चर्चा आरम्भ कर दें। अन्यतः केवल भारत इच्छित मानचित्र दिखाना विषय को गलत दिखाने जैसा होगा। इस स्थिति में [[नेपाली भाषा|नेपाली]], [[उर्दू भाषा|उर्दू]] और [[बंगाली भाषा]] जैसी भाषाओं पर क्या होगा क्योंकि ये भाषायें भारत के पड़ोसी देशों में भी बोली जाती हैं जिनके साथ भारत के सीमा विवाद हैं। यदि इस शर्त पर भारत सरकार विकिपीडिया को प्रतिबंधित करना चाहे तो फिर सभी भाषाओं में ही बंद करना होगा। अतः केवल भारतीय भाषाओं में ऐसा कोई नियम बनाना मुझे औचित्यहीन लगता है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 16:10, 12 मई 2025 (UTC) == विनायक दामोदर सावरकर लेख से सबंधित == विनायक दामोदर सावरकर लेख में बिंदु विरासत के अंतर्गत, सावरकर साहित्य बिंदु के अंतर्गत लिखे हुए लेख में  इस अनुच्छेद => <nowiki>''</nowiki> द इंडियन वॉर ऑफ इंडिपेंडेंस - १८५७' सावरकर द्वारा लिखित पुस्तक है, जिसमें उन्होंने सनसनीखेज व खोजपूर्ण इतिहास लिख कर ब्रिटिश शासन को हिला डाला था। अधिकांश इतिहासकारों ने <u>1957</u> के प्रथम भारतीय स्वतन्त्रता संग्राम को एक सिपाही विद्रोह या अधिकतम भारतीय विद्रोह कहा था। दूसरी ओर भारतीय विश्लेषकों ने भी इसे तब तक एक योजनाबद्ध राजनीतिक एवं सैन्य आक्रमण कहा था, जो भारत में ब्रिटिश साम्राज्य के ऊपर किया गया था।" में वाक्य => "अधिकांश इतिहासकारों ने <u>1957</u> के प्रथम भारतीय स्वतन्त्रता संग्राम को एक सिपाही विद्रोह या अधिकतम भारतीय विद्रोह कहा था।" में <big><u>त्रुटि</u></big> है | यहाँ प्रथम भारतीय स्वतंत्रता संग्राम का समय <u>1957</u> लिखा है जो की गलत है जिसे सुधारकर [[1857 का प्रथम भारतीय स्वतंत्रता संग्राम|1857]] करने की आवश्यकता है | इस लेख की लिंक => https://hi.wikipedia.org/s/1ud [[सदस्य:JaggaJtr|JaggaJtr]] ([[सदस्य वार्ता:JaggaJtr|वार्ता]]) 05:31, 13 मई 2025 (UTC) :{{done}} <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:11, 13 मई 2025 (UTC) ::धन्यवाद ! [[सदस्य:JaggaJtr|JaggaJtr]] ([[सदस्य वार्ता:JaggaJtr|वार्ता]]) 18:09, 30 मई 2025 (UTC) == स्थानान्तरण अनुरोध - सभी धर्मों की आलोचना संबंधित लेख के उचित नाम के लिए चर्चा == {{ध्यान दें|ईसाईयत की टीका}} == <span lang="en" dir="ltr">Call for Candidates for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> The results of voting on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter is [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025#Results|available on Meta-wiki]]. You may now [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025/Candidates|submit your candidacy to serve on the U4C]] through 29 May 2025 at 12:00 UTC. Information about [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|eligibility, process, and the timeline are on Meta-wiki]]. Voting on candidates will open on 1 June 2025 and run for two weeks, closing on 15 June 2025 at 12:00 UTC. If you have any questions, you can ask on [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|the discussion page for the election]]. -- in cooperation with the U4C, </div><section end="announcement-content" /> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|वार्ता]])</bdi> 22:07, 15 मई 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Keegan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == RfC ongoing regarding Abstract Wikipedia (and your project) == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''(Apologies for posting in English, if this is not your first language)'' Hello all! We opened a discussion on Meta about a very delicate issue for the development of [[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. Since some of the hypothesis involve your project, we wanted to hear your thoughts too. We want to make the decision process clear: we do not yet know which option we want to use, which is why we are consulting here. We will take the arguments from the Wikimedia communities into account, and we want to consult with the different communities and hear arguments that will help us with the decision. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation. You can read the various hypothesis and have your say at [[:m:Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 15:26, 22 मई 2025 (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28768453 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Sannita (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == वार्ता पृष्ठों को हटाने के संबंध में == [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97?type=delete&user=&page=&wpdate=2025-05-26&tagfilter=&subtype=&wpFormIdentifier=logeventslist सदस्य-वार्ता पृष्ठों को बड़े पैमाने पर हटाया जा रहा है]। कृपया बताएं यह कौनसी नीति के तहत हटाए जा रहे हैं। [[विशेष:योगदान/2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C]] ([[सदस्य वार्ता:2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|वार्ता]]) 18:24, 26 मई 2025 (UTC) :हटाने के साथ में कारण दिया गया है। आपने किसी विशेष पृष्ठ पर पूछा होता तो सम्भव था कि उसे बताना अधिक उचित होता। फिर भी प्रयास कर रहा हूँ। इसमें एक सदस्य का सदस्य पृष्ठ और वार्ता पृष्ठ [[वि:सना|सदस्यनाम नीति]] के तहत हटाया गया है। सदस्य नाम किसी पार्टी के प्रचार के लिए नहीं होना चाहिए। अधिकतर वो सदस्य पृष्ठ हटाये गये हैं जिस नाम से सदस्य पंजीकृत नहीं है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 06:13, 27 मई 2025 (UTC) ::बहुत से सदस्य-वार्ता पृष्ठ ''अस्तित्वहीन सदस्य का सदस्य पृष्ठ अथवा उपपृष्ठ'' बताकर हटाए गए हैं। ::किस आधार पर कहा जा सकता है कि कोई सदस्य पृष्ठ ([https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97?type=&user=&page=%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%3ASoniasoney&wpdate=2025-05-26&tagfilter=&subtype=&wpFormIdentifier=logeventslist उदाहरण]) किसी अस्तित्वहीन सदस्य का है या अस्तित्विक सदस्य का? [[विशेष:योगदान/2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C]] ([[सदस्य वार्ता:2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|वार्ता]]) 16:32, 27 मई 2025 (UTC) :::एक आईपी से सन्देश लिखा जाता है और दूसरी से उसे हटा दिया जाता है। इसी कारण मैं आईपी से पूछे गये प्रश्नों के उत्तर देना पसन्द नहीं करता। सम्भवतः आपको या तो उपरोक्त प्रश्न का उत्तर समझ में आ गया लेकिन फिर भी कृपया एकबार [[special:contributions/Soniasoney|सदस्य योगदान]] देखने का प्रयास करें। यहाँ आपको सदस्य के पंजीकृत होने की आवश्यक जानकारी मिल जायेगी। इसके लिए खाता बनाने की आवश्यकता भी नहीं है और मोबाइल में भी देखा जा सकता है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:52, 27 मई 2025 (UTC) == लेख को अनुचित कारण बता कर हटाने के सन्दर्भ में == मैं इस लेख के शीघ्र हटाने के नामांकन (मापदंड ल2: "साफ़ प्रचार") का विरोध करता हूँ और निवेदन करता हूँ कि यह लेख हटाने योग्य नहीं है, क्योंकि यह उक्त मापदंड के अंतर्गत नहीं आता। कृपया निम्न बिंदुओं पर ध्यान दिया जाए: लेख का लिंक https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B8_%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%81_%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A4%B0 1. लेख में प्रचार अथवा अतिशयोक्ति नहीं की गई है। लेख में कहीं भी प्रशंसात्मक भाषा, विज्ञापनात्मक शैली या पक्षपातपूर्ण विवरण नहीं है। यह एक संतुलित और तथ्यों पर आधारित प्रस्तुति है। 2. इस लेख में केवल विषय-वस्तु से संबंधित तथ्यात्मक जानकारी दी गई है, जो पूर्णतया ज्ञानकोषीय शैली में लिखी गई है। लेख का प्रत्येक वाक्य द्वितीयक, स्वतंत्र और विश्वसनीय स्रोतों से उद्धृत है। 3. सभी स्रोत विषय से स्वतंत्र, द्वितीयक और विश्वसनीय समाचार पत्रों से हैं, जैसे दैनिक भास्कर, पत्रिका, और हरिभूमि — जो हिंदी के प्रमुख राष्ट्रीय स्तर के समाचार पत्र हैं। ये लेख किसी पासिंग उल्लेख नहीं, बल्कि विषय के केंद्र में रखकर लिखे गए हैं। 4. लेख में किसी प्रकार की जीवनी या उपलब्धियों का अतिशयोक्तिपूर्ण विवरण नहीं दिया गया है। यहाँ तक कि जानबूझकर पुरस्कारों या सम्मान जैसी सूचनाओं को शामिल नहीं किया गया, क्योंकि वे वर्तमान में विकिपीडिया की उल्लेखनीयता नीति के अनुरूप नहीं ठहरते। 5. लेख विकिपीडिया की सामान्य उल्लेखनीयता दिशानिर्देश (WP:GNG) के अनुरूप है, क्योंकि इसमें कई स्वतंत्र स्रोतों में व्यापक और बार-बार उल्लेख पाया गया है। 6. यदि लेख का कोई भाग विकिपीडिया की WP:NOT या अन्य किसी नीति का उल्लंघन करता प्रतीत होता है, तो कृपया उस विशेष बिंदु की ओर संकेत करते हुए सुधार का सुझाव दिया जाए। सहयोगात्मक तरीके से सुधार हेतु मैं पूर्णतः तत्पर हूँ। इस आधार पर मेरा विनम्र निवेदन है कि लेख को “साफ़ प्रचार” (ल2) के अंतर्गत हटाना उचित नहीं है।[[सदस्य:Work97111|Work97111]] ([[सदस्य वार्ता:Work97111|वार्ता]]) 16:12, 27 मई 2025 (UTC) :लेख को न हटाने के उपरोक्त कारणों का संज्ञान लेते हुए, इस लेख को पुनर्स्थापित करके 'हटाने हेतु चर्चा' के लिए नामांकित किया जाना चाहिए। [[विशेष:योगदान/2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C]] ([[सदस्य वार्ता:2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|वार्ता]]) 16:36, 27 मई 2025 (UTC) ::@[[सदस्य:Work97111|Work97111]] जी, आपको [[सदस्य वार्ता:अजीत कुमार तिवारी#एस_अंशु_धुरंधर_के_लेख_का_डिलीट_होने_के_कारण|साथी प्रबंधक के वार्ता पृष्ठ]] पर उत्तर दे दिया गया है। सम्भव है आप उससे सहमत हो, अन्यथा आप चर्चा को यहाँ भी जारी रख सकते हो। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:54, 27 मई 2025 (UTC) == Proposal to enable the "Contribute" entry point in Hindi Wikipedia == {{Int:Hello}} Hindi Wikipedians, Apologies as this message is not in your language. {{Int:please-translate}}. The [[mediawikiwiki:Wikimedia_Language_and_Product_Localization|WMF Language and Product Localization]] team proposes enabling an entry point called "Contribute" to your Wikipedia. The [[:bn:বিশেষ:Contribute|Contribute]] entry point is based on collaborative work with other product teams in the Wikimedia Foundation on [[mediawikiwiki:Edit_Discovery|Edit discovery]], which validated the entry point as a persistent and constant path that contributors took to discover ways to contribute content in Wikipedia. Therefore, enabling this entry point in your Wikipedia will help contributors quickly discover available tools and immediately click to start using them. This entry point is designed to be a central point for discovering contribution tools in Hindi Wikipedia. '''Who can access it''' Once it is enabled in your Wikipedia, newcomers can access the entry point automatically by just logging into their account, click on the User drop-down menu and choose the "Contribute" icon, which takes you to another menu where you will find a self-guided description of what you can do to contribute content, as shown in the image below. An option to "view contributions" is also available to access the list of your contributions. [[File:Mobile_Contribute_Page.png|Mobile Contribute Page]] [[File:Mobile_contribute_menu_(detailed).png|Mobile contribute menu (detailed)]] For experienced contributors, the Contribute icon is not automatically shown in their User drop-down menu. They will still see the "Contributions" option unless they change it to the "Contribute" manually. We have gotten valuable feedback that helped us improve its discoverability. Now, it is ready to be enabled in other Wikis. One major improvement was to [[phab:T369041|make the entry point optional for experienced contributors]] who still want to have the "Contributions" entry point as default.           We plan to enable it '''on mobile''' for Wikis, where the Section translation tool is enabled. In this way, we will provide a main entry point to the mobile translation dashboard, and the exposure can still be limited by targeting only the mobile platform for now. If there are no objections to having the entry point for mobile users from your community, we will enable it by 10th June 2025. We welcome your feedback and questions in this thread on our proposal to enable it here. Suppose there are no objections, we will deploy the "Contribute" entry point in your Wikipedia. We look forward to your response soon. Thank you! On behalf of the WMF Language and Product Localization team. [[सदस्य:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[सदस्य वार्ता:UOzurumba (WMF)|वार्ता]]) 23:45, 27 मई 2025 (UTC) == विकिमीडिया फाउंडेशन बोर्ड ऑफ ट्रस्टीज २०२५ के चयन एवं प्रश्नों हेतु आमंत्रण == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' प्रिय साथियो, इस वर्ष, विकिमीडिया फाउंडेशन बोर्ड ऑफ ट्रस्टीज़ में २ (दो) समुदाय- और संबद्ध-चयनित ट्रस्टियों का कार्यकाल समाप्त हो जाएगा [1]। बोर्ड पूरे आंदोलन को इस वर्ष की चयन प्रक्रिया में भाग लेने और उन सीटों को भरने के लिए मतदान हेतु आमंत्रित करता है। चुनाव समिति फाउंडेशन स्टाफ़ के सहयोग से इस प्रक्रिया की देखरेख करेगी [2]। गवर्नेंस कमेटी, जो २०२५ समुदाय-और-एफिलिएट-चयनित ट्रस्टी चयन की प्रक्रिया (राजू नारिसेटी, शनि इवेनस्टीन सिगलोव, लोरेंजो लोसा, कैथी कोलिन्स, विक्टोरिया डोरोनिना और एसरा अल शफी) में उम्मीदवार नहीं हैं, से बनी है [3], इन्हें २०२५ की ट्रस्टी चयन प्रक्रिया के लिए बोर्ड की निगरानी प्रदान करने और बोर्ड को सूचित रखने का काम सौंपा गया है। चुनाव समिति, बोर्ड और कर्मचारियों की भूमिकाओं के बारे में अधिक जानकारी यहाँ है [4]। यहाँ प्रमुख नियोजित तिथियाँ दी गई हैं: * २२ मई – ५ जून: घोषणा (यह संचार) और प्रश्न पूछने का समय [6] * १७ जून – १ जुलाई, २०२५: उम्मीदवारों के लिए आमंत्रण * जुलाई २०२५: यदि आवश्यक हो, तो १० या अधिक आवेदन करने पर सहयोगी उम्मीदवारों को शॉर्टलिस्ट हेतु वोट करेंगे [5] * अगस्त २०२५: अभियान अवधि * अगस्त-सितंबर २०२५: दो सप्ताह की सामुदायिक मतदान अवधि * अक्टूबर – नवंबर २०२५: चयनित उम्मीदवारों की पृष्ठभूमि की जाँच * दिसंबर २०२५ में बोर्ड की बैठक: नए ट्रस्टी नियुक्त किए जाएँगे २०२५ की चयन प्रक्रिया के बारे में अधिक जानें - जिसमें विस्तृत समय-सीमा, उम्मीदवारी प्रक्रिया, अभियान नियम और मतदाता पात्रता मानदंड सम्मिलित हैं - इस मेटा-विकी पृष्ठ पर [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025|[जोड़ें]]]. प्रश्नों के लिए कॉल करें प्रत्येक चयन प्रक्रिया में, समुदाय को बोर्ड ऑफ़ ट्रस्टीज़ के उम्मीदवारों के लिए उत्तर देने के लिए प्रश्न प्रस्तुत करने का अवसर मिलता है। चुनाव समिति समुदाय द्वारा विकसित सूची से उम्मीदवारों के उत्तर देने के लिए प्रश्न चुनती है। पात्र होने के लिए उम्मीदवारों को आवेदन में सभी आवश्यक प्रश्नों का उत्तर देना होगा; अन्यथा उनका आवेदन अयोग्य घोषित कर दिया जाएगा। इस वर्ष, चुनाव समिति उम्मीदवारों के उत्तर देने के लिए 5 प्रश्न चुनेगी। चयनित प्रश्न समुदाय द्वारा प्रस्तुत किए गए प्रश्नों का संयोजन हो सकते हैं, यदि वे समान या संबंधित हैं।[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates|[जोड़ें]]] स्वयंसेवक के चुनाव २०२५ की चयन प्रक्रिया में सम्मिलित होने का एक और तरीका चुनाव स्वयंसेवक बनना है। चुनाव स्वयंसेवक चुनाव समिति और अपने संबंधित समुदाय के बीच एक पुल हैं। वे यह सुनिश्चित्त करने में सहयता करते हैं कि उनके समुदाय का प्रतिनिधित्व हो और उन्हें मतदान के लिए प्रेरित करें। इस मेटा-विकी पृष्ठ पर कार्यक्रम और इसमें सम्मिलित होने के उपाए के बारे में अधिक जानें [[m:Wikimedia_Foundation_elections/2025/Election_volunteers|[जोड़ें]]]। धन्यवाद! [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Results [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter [3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Resolution:Committee_Membership,_December_2024 [4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles [5] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/FAQ [6] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates साभार, विक्टोरिया डोरोनिना चुनाव समिति से बोर्ड के संपर्कसूत्र शासन समिति<section end="announcement-content" /> [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य वार्ता:MediaWiki message delivery|वार्ता]]) 03:07, 28 मई 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:RamzyM (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == जून में अस्थायी खाते प्रारम्भ होने जा रहे हैं == नमस्ते फिर से। हम विकिमीडिया फाउंडेशन ट्रस्ट और [[mediawikiwiki:Trust_and_Safety_Product|सुरक्षा उत्पाद टीम]]  हैं। हम [[#अस्थायी_खाते:_IP_पतों_तक_पहुँच_और_अगले_चरण|अस्थायी खातों के बारे में बातचीत]] जारी रखना चाहेंगे। यह परियोजना विशेष रूप से लॉग-आउट संपादकों के लिए प्रासंगिक है, जिन्हें यह सुविधा सुरक्षित रखने के लिए डिज़ाइन की गई है। लेकिन यह समुदाय के सदस्यों जैसे कि मेंटर, पैट्रोलर्स और एडमिन के लिए भी प्रासंगिक है - कोई भी व्यक्ति जो संपादन को वापस लेता है, उपयोगकर्ताओं को ब्लॉक करता है, या अन्यथा विकी को सुरक्षित और सटीक रखने के लिए लॉग-आउट हुए संपादकों के साथ बातचीत करता है। अस्थायी खाते पायलट विकि पर सफलतापूर्वक लाइव हैं, और अब हम उन्हें और अधिक विकि पर रोल आउट करना चाहते हैं। '''Hindi Wikipedia के आकार के आधार पर, हम जून में इस विकि के लिए अस्थायी खाते सक्षम करने की योजना बना रहे हैं।''' विभिन्न विकि में लागूी को सुचारु रूप से पूरा हेतु, हम समय के साथ चरणों में अस्थायी खाते पेश करेंगे। हमारी योजना जून के 23  सप्ताह के दौरान उन्हें यहाँ लागू करने की है। '''हम क्यों सोचते हैं कि हमें जून में अस्थायी खाते प्रारम्भ करने चाहिए (और बाद में नहींं)''' अस्थायी खातों के लिए बुनियादी कार्यक्षमताा (पैट्रोलर वर्कफ़्लो, उपकरण आदि) उम्मीद के मुताबिक कार्य करते हैं। विस्तारित अधिकारों वाले स्टीवर्ड और अन्य उपयोगकर्ताओं के साथ, हमने यह सुनिश्चित्त हेतु बहुत सारे उपयोग के मामलों की भविष्यवाणी की और उन्हें संबोधित किया कि समुदाय के सदस्य प्रभावी रूप से मॉडरेट और पेट्रोलिंग कर सकते हैं। हमने कई सहायक सुविधाएँ (आईपी जानकारी, ऑटोरिवील, वैश्विक योगदान आदि) बनाई हैं। अब, हम यह सुनिश्चित्त करना चाहते हैं कि यह बड़े समुदायों के लिए भी अच्छी तरह से कार्य करे। इसमें बहुत सी बारीकियाँ और उन्नत कार्यक्षमताा है जिसका पूर्वानुमान नहींं लगाया जा सकता है - अस्थायी खातों को पहले बड़े विकी पर कार्य करना होगा। जून में अस्थायी खाते प्राप्त करने वाले समुदायों के पास इस वर्ष के अंत में अंतिम परिनियोजन में परिवर्तन प्राप्त करने वाले समुदायों की तुलना में सुधार का सुझाव देने के लिए अधिक अवसर और समय होगा। इस वजह से, हमारा मानना ​​है कि आपके विकी को अभी सम्मिलित किया जाना चाहिए। '''हम अस्थायी खाते क्यों बना रहे हैं''' हमारे विकि को लॉग-आउट संपादकों के लिए डिफ़ॉल्ट रूप से संपादित करना सुरक्षित होना चाहिए। अस्थायी खाते लोगों को खाता बनाए बिना विकि को संपादित करना जारी रखने की अनुमति देते हैं, जबकि उनके संपादन को उनके आईपी पते से सार्वजनिक रूप से जोड़ने से बचते हैं। हमारा मानना ​​है कि यह हमारे लॉग-आउट संपादकों के सर्वोत्तम हित में है, जो विकि में बहुमूल्य योगदान देते हैं और जो बाद में खाते बना सकते हैं और संपादकों, व्यवस्थापकों और अन्य भूमिकाओं के हमारे समुदाय को बढ़ा सकते हैं। भले ही विकि लॉग-आउट संपादकों को चेतावनी देते हैं कि उनका आईपी पता उनके संपादन से जुड़ा होगा, कई लोग यह नहीं समझ सकते हैं कि आईपी पता क्या है, या इसका उपयोग उन्हें उनके बारे में अन्य जानकारी से जोड़ने के लिए किया जा सकता है, जिसकी उन्हें उम्मीद नहीं हो सकती है। इसके अतिरिक्त, हमारे मॉडरेशन सॉफ़्टवेयर और उपकरण उपयोगकर्ताओं और गतिविधि के पैटर्न की पहचान हेतु नेटवर्क मूल (आईपी पते) पर बहुत अधिक निर्भर करते हैं, खासकर जब आईपी पते स्वयं पहचानकर्ता के रूप में कम स्थिर होते जा रहे हैं। अस्थायी खाते लॉग-आउट संपादकों के साथ अधिक सटीक बातचीत की अनुमति देते हैं, जिसमें अधिक सटीक ब्लॉक सम्मिलित हैं, और यह सीमित करने में सहयता कर सकते हैं कि हम कितनी बार अनजाने में अच्छे-भले उपयोगकर्ताओं को ब्लॉक कर देते हैं जो बुरे-भले उपयोगकर्ताओं के सामान आईपी पते का उपयोग करते हैं। '''अस्थायी खाते कैसे काम करते हैं''' [[File:Temporary account banner and empty talk page.png|thumb]] जब भी कोई लॉग-आउट उपयोगकर्ता इस विकि पर कोई संपादन प्रकाशित करता है, तो इस उपयोगकर्ता के ब्राउज़र में एक कुकी सेट की जाएगी, और इस कुकी से जुड़ा एक अस्थायी खाता स्वचालित रूप से बनाया जाएगा। इस खाते का नाम इस पैटर्न का पालन करेगा: ~२०२५-१२३४५६७ (एक टिल्ड, वर्तमान वर्ष, एक संख्या)। हाल के परिवर्तन या पृष्ठ इतिहास जैसे पृष्ठों पर, यह नाम प्रदर्शित किया जाएगा। कुकी इसके निर्माण के ९० दिनों के बाद समाप्त हो जाएगी। जब तक यह उपलब्ध है, इस डिवाइस से किए गए सभी संपादन इस अस्थायी खाते के लिए उत्तरदायी होंगे। यह वही खाता होगा भले ही आईपी पता बदल जाए, जब तक कि उपयोगकर्ता अपनी कुकीज़ साफ़ नहींं करता या किसी अन्य डिवाइस या वेब ब्राउज़र का उपयोग नहींं करता। प्रत्येक संपादन के समय उपयोग किए गए आईपी पते का रिकॉर्ड संपादन के बाद ९० दिनों के लिए संग्रहीत किया जाएगा। हालाँकि, केवल कुछ लॉग-इन उपयोगकर्ता ही इसे देख पाएंगे। '''उपयोगकर्ताओं के विभिन्न समूहों के लिए इसका क्या अर्थ है?''' {{Hidden begin|ta1=left|title=लॉग-आउट संपादकों के लिए}} * इससे गोपनीयता बढ़ती है: वर्तमान में, यदि आप संपादन के लिए पंजीकृत खाते का उपयोग नहींं करते हैं, तो हर कोई आपके द्वारा किए गए संपादनों का आईपी पता देख सकता है, यहाँ तक ​​कि ९० दिनों के बाद भी। अब इस विकि पर ऐसा करना संभव नहींं होगा। * यदि आप पिछले ९० दिनों में अलग-अलग स्थानों से संपादन हेतु एक अस्थायी खाते का उपयोग करते हैं (उदाहरण के लिए घर पर और कॉफी शॉप पर), तो उन सभी स्थानों के संपादन इतिहास और आईपी पते अब एक ही अस्थायी खाते के लिए एक साथ रिकॉर्ड किए जाएँगे। [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Access_to_temporary_account_IP_addresses|प्रासंगिक आवश्यकताओं]] को पूरा करने वाले उपयोगकर्ता इस डेटा को देख पाएंगे। यदि यह आपके लिए कोई व्यक्तिगत सुरक्षा चिंता पैदा करता है, तो कृपया सलाह के लिए wikimedia.org at talktohumanrights से संपर्क करें। {{Hidden end}} {{clear}} {{Hidden begin|ta1=left|title=लॉग-आउट संपादकों के साथ बातचीत करने वाले समुदाय के सदस्यों के लिए}} * एक अस्थायी खाता किसी डिवाइस से विशिष्ट रूप से जुड़ा होता है। इसकी तुलना में, एक आईपी पता विभिन्न डिवाइस और लोगों के साथ साझा किया जा सकता है (उदाहरण के लिए, स्कूल या कार्य पर अलग-अलग लोगों का आईपी पता एक ही हो सकता है)। * उपलब्ध स्थिति की तुलना में, यह मान लेना अधिक सुरक्षित होगा कि अस्थायी उपयोगकर्ता का वार्ता पृष्ठ सिर्फ़ एक व्यक्ति का है, और वहाँ छोड़े गए संदेश उसके द्वारा पढ़े जाएँगे। जैसा कि आप स्क्रीनशॉट में देख सकते हैं, अस्थायी खाता उपयोगकर्ताओं को सूचनाएँ प्राप्त होंगी। उनके संपादन के लिए उन्हें धन्यवाद देना, चर्चाओं में उन्हें पिंग करना और समुदाय में अधिक सम्मिलित होने के लिए आमंत्रित करना भी संभव होगा। {{Hidden end}} {{clear}} {{Hidden begin|ta1=left|title=उन उपयोगकर्ताओं के लिए जो विकि को संचालित करने और बनाए रखने के लिए आईपी एड्रेस डेटा का उपयोग करते हैं}} * लगातार दुर्व्यवहार करने वालों पर दॄष्टि रखने वाले, नीतियों के उल्लंघन की जाँच करने वाले '''गश्ती दल (पेट्रोलर)''' के लिए: जो उपयोगकर्ता [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Access_to_temporary_account_IP_addresses|आवश्यकताओं को पूरा करते हैं]], वे अस्थायी उपयोगकर्ताओं के आईपी पते और किसी विशिष्ट आईपी पते या श्रेणी (<nowiki>[[Special:IPContributions]]</nowiki>)  से अस्थायी खातों द्वारा किए गए सभी योगदानों को प्रकट करने में सक्षम होंगे। [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product/IP_Info|आईपी की जानकारी की  सुविधा]] के कारण उन्हें आईपी पतों के बारे में उपयोगी जानकारी तक भी पहुँच प्राप्त होगी। सॉफ़्टवेयर के कई अन्य टुकड़े अस्थायी खातों के साथ कार्य हेतु बनाए गए हैं या समायोजित किए गए हैं, जिनमें एब्यूज़फ़िल्टर, ग्लोबल ब्लॉक, ग्लोबल यूज़र योगदान और बहुत कुछ सम्मिलित हैं। (स्वयंसेवक डेवलपर्स के लिए अपने टूल के कोड को अपडेट करने के उपाए के बारे में जानकारी के लिए - संदेश का अंतिम भाग देखें।) * '''लॉग-आउट संपादकों को ब्लॉक करने वाले प्रबंधकों के लिए:''' ** कई दुर्व्यवहार करने वालों को सिर्फ़ उनके अस्थायी अकाउंट को ब्लॉक करके ब्लॉक करना संभव होगा। अगर एडमिन [[mediawikiwiki:Autoblock|ऑटोब्लॉक]] विकल्प चुनता है, तो ब्लॉक किया गया व्यक्ति जल्दी से नया अस्थायी अकाउंट नहींं बना पाएगा। ** किसी आईपी पते या आईपी रेंज को ब्लॉक करना अभी भी संभव होगा। * अस्थायी खातों को लागू किए जाने से   से पहले किए गए योगदानों पर पूर्वव्यापी रूप से लागू नहींं किया जाएगा। Special:Contributions पर, आप उपलब्ध IP उपयोगकर्ता योगदान देख पाएंगे, लेकिन उस IP पते पर अस्थायी खातों द्वारा किए गए नए योगदान नहींं देख पाएंगे। इसके बजाय, आपको इसके लिए Special:IPContributions का उपयोग करना चाहिए। {{Hidden end}} '''आपसे हमारा अनुरोध, और अगले चरण''' * अगर आपको ऐसे किसी टूल, बॉट, गैजेट आदि के बारे में पता है जो IP एड्रेस के बारे में डेटा का उपयोग कर रहे हैं या लॉग-आउट उपयोगकर्ताओं के लिए उपलब्ध हैं, तो आप यह जाँचना चाहेंगे कि वे [[testwiki:Main_Page|टेस्टविकी]] या [[test2wiki:Main_Page|टेस्ट२विकी]] पर कार्य करते हैं या नहींं। अगर आप एक स्वयंसेवक डेवलपर हैं, तो डेवलपर्स के लिए [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts/For_developers|हमारे आलेख पढ़ें]], और विशेष रूप से, वह अनुभाग जिसमें बताया गया है कि [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts/For_developers#How_should_I_update_my_code?|आपके कोड को कैसे अपडेट करने की आवश्यकता हो सकती है]]। * यदि आप अस्थायी खाते के अनुभव का परीक्षण करना चाहते हैं, उदाहरण के लिए, यह देखने के लिए कि यह कैसा लगता है, तो testwiki या test२wiki पर जाएं और लॉग इन किए बिना संपादन करें। * यदि आपको कोई ऐसी समस्या के बारे में पता है जिसका समाधान किया जाना आवश्यक है, तो हमें बताएँ। हम सहयता करने की कोशिश करेंगे और अगर हम ऐसा नहींं कर पाएँगे, तो हम उपलब्ध विकल्पों पर विचार करेंगे। * विस्तारित अधिकारों के बिना उन उपयोगकर्ताओं के लिए आवश्यकताओं के बारे में हमारे [[#अस्थायी_खाते:_IP_पतों_तक_पहुँच_और_अगले_चरण|पिछले संदेश]] को देखें जिन्हें आईपी पते तक पहुँच की आवश्यकता हो सकती है। प्रोजेक्ट के बारे में अधिक जानने के लिए, [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts/FAQ|हमारे FAQ]] देखें - आपको वहाँ कई उपयोगी उत्तर मिलेंगे। [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts/Updates|आप अपडेट भी देख सकते हैं]] (हमने अभी एक पोस्ट किया है) और [[mediawikiwiki:Newsletter:T&S_Product_projects|हमारे नए न्यूज़लेटर की सदस्यता लें]]। अगर आप मुझसे (Szymon) ऑफ-विकी बात करना चाहते हैं, तो आप मुझे Discord और Telegram पर पाएँगे। धन्यवाद! [[user:NKohli (WMF)|एनकोहली (डब्ल्यूएमएफ)]] और [[सदस्य:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[सदस्य वार्ता:SGrabarczuk (WMF)|वार्ता]]) 22:47, 28 मई 2025 (UTC) :यह प्रणाली न केवल विकिपीडिया की पारदर्शिता और जवाबदेही के सिद्धांतों के विरुद्ध है, बल्कि यह गश्ती दल और व्यवस्थापकों की क्षमता को भी कमजोर करती है। आज तक, हम किसी भी अनाम संपादन के पीछे के IP को देखकर यह अनुमान लगा सकते थे कि क्या यह कोई बुरा कर्ता है या कोई सामान्य योगदानकर्ता, अब अस्थायी खाता बना देने से यह पहचान गोपनीयता के नाम पर छिपा दी जाएगी। :{{Green|मेरे अनुसार यह एक नकाबपोश संपादन की खुली छूट है।}} :अगर किसी संपादक को गोपनीयता चाहिए, तो वह खाता बना सकता है। लेकिन अब तो बिना खाता बनाए ही नकली खाता नाम (जैसे ~2025-1234567) से संपादन करने की छूट दी जा रही है, वो भी बिना कोई जवाबदेही तय किए। इससे विकि पर दुर्भावनापूर्ण संपादन की बाढ़ आ सकती है। [[सदस्य:Chronos.Zx|<span style="color:blue; font-weight:bold;">क्रोनोस.Zx</span>]] ([[सदस्य वार्ता:Chronos.Zx|वार्ता]]) 04:57, 31 मई 2025 (UTC) ::@[[सदस्य:Chronos.Zx|Chronos.Zx]] जी, सामान्य आईपी से यह कैसे भिन्न होगा? आईपी से भी हमें केवल उस आईपी की जानकारी ही मिलती है, अतिरिक्त कुछ नहीं मिलता। हाँ खाता निर्मित करना गोपनीयता में सहायक होता है लेकिन गोपनीयता उन सदस्यों के लिए भी आवश्यक है जो बिना खाता बनाये योगदान देना चाहते हैं। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:07, 31 मई 2025 (UTC) ::नमस्ते @[[सदस्य:Chronos.Zx|Chronos.Zx]], आपकी टिप्पणी के लिए धन्यवाद। मुझे यकीन नहीं है कि आपने कुछ विवरणों में गोता लगाया है, इसलिए मुझे स्पष्ट करने की अनुमति दें: अधिकांश लोग अस्थायी खातों के आईपी पते नहीं देख पाएंगे, लेकिन जो लोग दुर्व्यवहार को ट्रैक करते हैं जैसे कि व्यवस्थापक, वे इस पहुँच को बनाए रखेंगे। यह आपके समुदाय पर निर्भर है कि वह कुछ गैर-व्यवस्थापकों को यह अधिकार दे, और आप तैनाती की प्रतीक्षा किए बिना अभी भी शुरू कर सकते हैं। ::इसके अलावा, अस्थायी खाता योगदान, उनके आईपी, एक ही आईपी के पीछे सभी अस्थायी खातों के सभी योगदानों की जांच करना और अस्थायी खातों और आईपी को ब्लॉक करना संभव होगा। यह प्रणाली वर्तमान स्थिति से अधिक सटीक है। ::क्या यह स्पष्ट करता है? क्या आपके कोई प्रश्न हैं? धन्यवाद! ::<small>Hello, thank you for your comment. I'm not sure if you have dived into some details, so allow me to clarify: most people will not be able to see IP addresses of temporary accounts, but those who track abuse like admins will keep this access. It is up to your community to give this right to some non-admins, and you can even start now, without waiting for the deployment. ::In addition, it will be possible to check the temporary account contributions, their IP, all contributions of all temporary accounts behind the same IP, and block temporary accounts and IPs. This system is more precise than the current state. ::Does this clarify? Do you have any questions? Thank you!</small> [[सदस्य:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[सदस्य वार्ता:SGrabarczuk (WMF)|वार्ता]]) 16:29, 5 जून 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] जी, अस्पष्ट करने के लिए धन्यवाद, मेरी शंका का निदान हो चुका है। [[सदस्य:Chronos.Zx|<span style="color:blue; font-weight:bold;">क्रोनोस.Zx</span>]] ([[सदस्य वार्ता:Chronos.Zx|वार्ता]]) 16:33, 5 जून 2025 (UTC) == 📣 Announcing the South Asia Newsletter – Get Involved! 🌏 == <div lang="en" dir="ltr"> ''{{int:please-translate}}'' Hello Wikimedians of South Asia! 👋 We’re excited to launch the planning phase for the '''South Asia Newsletter''' – a bi-monthly, community-driven publication that brings news, updates, and original stories from across our vibrant region, to one page! We’re looking for passionate contributors to join us in shaping this initiative: * Editors/Reviewers – Craft and curate impactful content * Technical Contributors – Build and maintain templates, modules, and other magic on meta. * Community Representatives – Represent your Wikimedia Affiliate or community If you're excited to contribute and help build a strong regional voice, we’d love to have you on board! 👉 Express your interest though [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfhk4NIe3YwbX88SG5hJzcF3GjEeh5B1dMgKE3JGSFZ1vtrZw/viewform this link]. Please share this with your community members.. Let’s build this together! 💬 This message was sent with [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य वार्ता:MediaWiki message delivery|वार्ता]]) by [[m:User:Gnoeee|Gnoeee]] ([[m:User_talk:Gnoeee|talk]]) at 15:42, 6 जून 2025 (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/South_Asia_Village_Pumps&oldid=25720607 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Gnoeee@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> ==विकिपीडिया: के कुछ सहायक पृष्ठ बनाने हेतु निवेदन == हाल ही में मैने [[विकिपीडिया:तकनीकी बातों पर अक्सर पूछे जाने वाले सवाल]] पृष्ठ बनाया है। इस पृष्ठ को बनाते हुए ऐसा लगा, विकिपीडिया की जानकारी के लिए बहुत से ऐसे पृष्ठ है जो हिन्दी विकिपीडिया पर आज तक नहीं बने है। कुछ पृष्ठ ऐसे है जो हर कोई सदस्य नहीं बना सकता। जैसे - '''विलेज पंप''' <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 17:09, 13 जून 2025 (UTC) :@[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|चाहर धर्मेंद्र]] जी, आपने अच्छा प्रयास किया है लेकिन अभी भी इसमें बहुत सुधार की आवश्यकता है। वैसे लेख अलग होता है और पृष्ठ अलग। अपनी परम्परा के अनुसार हम मुख्यनामस्थान वाले पृष्ठों को "लेख" कहते हैं। इसके अतिरिक्त सभी पृष्ठ सहायक होते हैं। "लेखों" का ज्ञानकोशीय होना आवश्यक है लेकिन अन्य पृष्ठों का नहीं। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:34, 13 जून 2025 (UTC) ::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, जैसे ही समय मिलता है सुधार करने की कोशिश करुँगा। जानकारी के लिए धन्यवाद। क्या विकिपीडिया पृष्ठ बनाने के बारे में कुछ किया जा सकता है? <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 04:05, 14 जून 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|चाहर धर्मेंद्र]] जी, आप शायद विकिपीडिया नामस्थान वाले पृष्ठों की बात कर रहे हो। वो सहायक पृष्ठ होते हैं, इनमें अलग-अलग तरह के पृष्ठ शामिल होते हैं उदाहरण के लिए परियोजना पृष्ठ, प्रतियोगिता पृष्ठ, नियमावली, सुझाव इत्यादि। जैसे आपने "तकनीकी प्रश्नों से सम्बंधित" पृष्ठ बनाया है, ये सहायक पृष्ठ है, इसमें वो तकनीकी प्रश्न और उत्तर लिखे होते हैं जो सदस्यों के दिमाग में आने की अधिक सम्भावना रहती है। इसमें आपने सम्भवतः अंग्रेज़ी विकिपीडिया से सहायता ली है लेकिन इसमें आप यहाँ के स्थानीय चर्चा के प्रश्न और उत्तर भी जोड़ सकते हैं। लेकिन यदि आप [[विकिपीडिया:पंचशील]] देखेंगे तो पायेंगे कि ये शुरुआती और स्थायी नियम हैं जिनका पालन करना होता है। आप [[विकिपीडिया:उल्लेखनीयता]] देखोगे तो ये नीति से सम्बंधित पृष्ठ है, इसमें किसी भी तरह के बदलाव या सुधार से पहले समुदाय से इसकी सहमति लेनी होती है। पहले ऐसे पृष्ठों की सर्वसम्मति सम्भवतः चौपाल पर ही की जाती थी लेकिन आजकल ऐसी सर्वसम्मति पृष्ठ के वार्ता पर की जाती है जिससे हर नीति और उसकी परिस्थितियों को समझना आसान रहे। आपने जो बनाया है, उसके लिए यह सन्देश काफी है। इसके लिए किसी सर्वसम्मति की आवश्यकता नहीं है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:07, 14 जून 2025 (UTC) ::::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, मै विकिपीडिया के सहायक पृष्ठ की ही बात कर रहा हु। [[विकिपीडिया:तकनीकी बातों पर अक्सर पूछे जाने वाले सवाल]] पृष्ठ बनाने के बाद यहाँ के स्थानीय चर्चा के प्रश्न और उत्तर भी जोड़ने के लिए ही शायद आप ने चौपाल पर इसकी सूचना देने के लिए कहा था। इस पृष्ठ में हिन्दी विकिपीडिया के कौन से प्रश्न और उत्तर जोड़ने चाहिए? जिससे इस पृष्ठ में सुधार हो सकें। <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 12:30, 14 जून 2025 (UTC) :::::@[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|चाहर धर्मेंद्र]] जी, हाँ मैंने आपको इसीलिए कहा था कि अन्य लोग भी कुछ प्रारूपी और मात्रात्मक सुधार करने में सहायक हो सकें। आगे भी अपने सामने कोई चर्चा आयेगी, उसके अनुसार जोड़ पायेंगे। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 13:39, 14 जून 2025 (UTC) == संपादन करना चाहता हूं == कुछ उपाय बताए [[सदस्य:VIKRAM47|VIKRAM47]] ([[सदस्य वार्ता:VIKRAM47|वार्ता]]) 19:39, 13 जून 2025 (UTC) :@[[सदस्य:VIKRAM47|VIKRAM47]] जी, [[वि:स्वशिक्षा|स्वशिक्षा]] लें। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:07, 14 जून 2025 (UTC) == Vote now in the 2025 U4C Election == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}} Eligible voters are asked to participate in the 2025 [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] election. More information–including an eligibility check, voting process information, candidate information, and a link to the vote–are available on Meta at the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2025|2025 Election information page]]. The vote closes on 17 June 2025 at [https://zonestamp.toolforge.org/1750161600 12:00 UTC]. Please vote if your account is eligible. Results will be available by 1 July 2025. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 23:00, 13 जून 2025 (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28848819 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Keegan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Sandbox Move to live page == मैंने move करने की कोशिश की वह मुझे "You do not have permission to move pages." दिखा रहा है जबकि मेरा खाता 6 महीने पुराना है और 20 edit पूरे हो गए है| {{सुनो|VIKRAM47}} {{Done}} --[[सदस्य:Hindustanilanguage|मुज़म्मिल]] ([[सदस्य वार्ता:Hindustanilanguage|वार्ता]]) 10:03, 15 जून 2025 (UTC) == विकिमीडिया फाउंडेशन बोर्ड ऑफ ट्रस्टीज २०२५ - उम्मीदवारों के लिए आह्वान == <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div> सभी को नमस्कार, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025|१७ जून, २०२५ से २ जुलाई, २०२५ तक ११:५९ UTC]] [१]। ट्रस्टी बोर्ड विकिमीडिया फाउंडेशन के कार्य की देखरेख करता है, और प्रत्येक ट्रस्टी तीन वर्ष का कार्यकाल पूरा करता है [2]। यह एक स्वैच्छिक पद है। इस वर्ष, विकिमीडिया समुदाय अगस्त के अंत से सितंबर २०२५ तक फाउंडेशन बोर्ड में दो (२) सीटें भरने के लिए मतदान करेगा। क्या आप - या आपका कोई परिचित्त - विकिमीडिया फाउंडेशन के न्यासी बोर्ड में सम्मिलित होने के लिए उपयुक्त हो सकता है? [3] इन नेतृत्व के पदों के लिए खड़े होने के लिए क्या करना होगा और अपनी उम्मीदवारी कैसे प्रस्तुत करें, इसके बारे में अधिक जानने के लिए [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Candidate application|इस मेटा-विकी पृष्ठ]] पर जाएं या किसी अन्य व्यक्ति को इस वर्ष के चुनाव में भाग लेने के लिए प्रोत्साहित करें। सादर, अभिषेक सूर्यवंशी<br /> चुनाव समिति के अध्यक्ष चुनाव समिति और शासन समिति की ओर से [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Call_for_candidates [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Legal:Bylaws#(B)_Term. [3] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Resources_for_candidates<section end="announcement-content" /> [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य वार्ता:MediaWiki message delivery|वार्ता]]) 17:43, 17 जून 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28866958 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:RamzyM (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == अस्थायी खाता == नमस्ते, मैं आप सभी के साथ एक छोटा सा अपडेट साझा कर रही हूँ। [[mediawikiwiki:Help:Temporary_accounts|अस्थायी खाते]] मंगलवार (24 जून) को लगभग 7:00-9:00 UTC पर हिंदी विकिपीडिया पर शुरू किए जाएँगे। इसके अतिरिक्त, कृपया ध्यान दें कि हम एक नए पृष्ठ पर काम कर रहे हैं जहाँ हम [[mediawikiwiki:Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts/Access_to_IP|अस्थायी खातों के साथ IP पतों तक पहुँच]] के बारे में सभी जानकारी एकत्र करेंगे। इससे एक उपयोगी अवलोकन प्राप्त होगा। '''हम आपके विचारों का स्वागत करते हैं!''' कृपया यहाँ और [[mediawikiwiki:Talk:Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts|प्रोजेक्ट टॉक पेज]] पर टिप्पणी करें। रोलआउट के बारे में अधिक तकनीकी विवरण देखने के लिए फ़ैब्रिकेटर टिकट [[phab:T340001|T340001]] देखें। धन्यवाद! [[सदस्य:SWangari-WMF|SWangari-WMF]] ([[सदस्य वार्ता:SWangari-WMF|वार्ता]]) 13:45, 23 जून 2025 (UTC) == सामान्य जीवन में AI कृत्रिम बुद्धिमत्ता का प्रयोग कितना उचित? == सामान्य जीवन में AI कृत्रिम बुद्धिमत्ता का प्रयोग एक महत्वपूर्ण और रोचक विषय है। AI की मदद से हम अपने जीवन को आसान और सुविधाजनक बना सकते हैं। यह तकनीक विभिन्न क्षेत्रों में उपयोगी हो सकती है, जैसे कि स्वास्थ्य सेवाओं में रोग निदान और उपचार में सुधार, शिक्षा में व्यक्तिगत शिक्षा और सीखने की प्रक्रिया में सुधार, और व्यवसाय में निर्णय लेने और उत्पादकता में वृद्धि में मदद कर सकती है। हालांकि, AI के प्रयोग के साथ-साथ हमें इसके संभावित जोखिमों और चुनौतियों को भी ध्यान में रखना होगा। जैसे कि डेटा सुरक्षा और गोपनीयता की चिंताएं, AI के निर्णयों में पारदर्शिता और जवाबदेही की कमी, और AI के कारण रोजगार और आर्थिक असमानता में वृद्धि की संभावना। इन चुनौतियों का सामना करने और AI के लाभों को अधिकतम करने के लिए, हमें AI के विकास और प्रयोग में पारदर्शिता, जवाबदेही, और नैतिकता को बढ़ावा देना होगा। साथ ही, हमें AI के संभावित जोखिमों को कम करने और इसके लाभों को सुनिश्चित करने के लिए नीतियों और नियमों को विकसित करना होगा। अंततः, AI का प्रयोग हमारे जीवन को बेहतर बनाने का एक शक्तिशाली साधन हो सकता है, लेकिन इसके लिए हमें इसके संभावित जोखिमों और चुनौतियों को ध्यान में रखना होगा और इसके विकास और प्रयोग में जिम्मेदारी और सावधानी से काम लेना होगा। [[सदस्य:कल्पकथा साहित्य संस्था|कल्पकथा साहित्य संस्था]] ([[सदस्य वार्ता:कल्पकथा साहित्य संस्था|वार्ता]]) 13:20, 27 जून 2025 (UTC) :@[[सदस्य:कल्पकथा साहित्य संस्था|कल्पकथा साहित्य संस्था]] जी, मुझे लगता है आपने यहाँ गलती से यह सन्देश लिखा है। आपका सदस्य नाम भी प्रचारात्मक लग रहा है जो विकिपीडिया पर अनुमत नहीं है। मुझे उपरोक्त सन्देश का यहाँ कोई औचित्य समझ में नहीं आया। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 15:27, 27 जून 2025 (UTC) ::राधे राधे आदरणीय 🙏 ::प्रश्न और मंतव्य पर शंका हेतु आभार, नाम क्या रखा जाना चाहिए इस संदर्भ में हमें नियम एवं अहर्ताओं में कोई सूचना प्राप्त नहीं हुई है आपके साथ विकिपीडिया टीम से आग्रह रहेगा यदि ऐसी विशेष अहर्ता है तो उसका युक्ति संगत साक्ष्य उपलब्ध करवाएं हम स्वयं आपकी शंका का समाधान करेंगे। अब रह जाती है बात प्रचारात्मक की तो नाम से ही स्पष्ट है यह संस्था है साथ ही यदि भारतमाता के सम्मान, राष्ट्र सेवा, सनातन संस्कृति, और हिन्दी भाषा, के लिए कृत संकल्पित होना प्रचार है तो हम आपको उत्तर दें अथवा न दें इसका निर्धारण हमारा विधिक सहायता समूह करेगा। प्रभु श्री राधा गोपीनाथ जी महाराज सभी पर कृपा बनाए रखें। ::राधे राधे 🙏🌹🙏 [[सदस्य:कल्पकथा साहित्य संस्था|कल्पकथा साहित्य संस्था]] ([[सदस्य वार्ता:कल्पकथा साहित्य संस्था|वार्ता]]) 17:03, 27 जून 2025 (UTC) :AI का प्रयोग करने से दिमाग की कार्यप्रणाली सुस्ती की और अग्रसर हो सकती है, इसलिए इसका प्रयोग कम से कम करना चाहिए। [[विशेष:योगदान/&#126;2025-77610|&#126;2025-77610]] ([[सदस्य वार्ता:&#126;2025-77610|talk]]) 15:49, 27 जून 2025 (UTC) ::राधे राधे आदरणीय 🙏 ::विषय पर आपके विचार का सादर अभिनंदन। [[सदस्य:कल्पकथा साहित्य संस्था|कल्पकथा साहित्य संस्था]] ([[सदस्य वार्ता:कल्पकथा साहित्य संस्था|वार्ता]]) 17:04, 27 जून 2025 (UTC) :::राधे-२ जी। [[विशेष:योगदान/&#126;2025-77610|&#126;2025-77610]] ([[सदस्य वार्ता:&#126;2025-77610|talk]]) 17:59, 27 जून 2025 (UTC) == प्रबंधक का कार्यकाल == लम्बे समय तक प्रबंधक पदवी धारण करने पर किसी भी सदस्य की मनमानी करने की संभावना बढ़ जाती है, जिससे विकिपीडिया की गुणवत्ता प्रभावित हो सकती है। इसलिए यह प्रस्तावित किया जाता है कि प्रबंधक का कार्यकाल एक निश्चित अवधि का होना चाहिए, जिसके समाप्त होने पर, उस सदस्य को प्रबंधक पद हासिल करने के लिए दोबारा से समर्थन प्रदर्शित करना चाहिए। [[सदस्य:सदस्य1|सदस्य1]] ([[सदस्य वार्ता:सदस्य1|वार्ता]]) 19:32, 27 जून 2025 (UTC) :@[[सदस्य:सदस्य1|सदस्य1]] जी, आपका खाता बनाने का उद्देश्य ही प्रबंधकों की निवृत्ति है तो इसपर कुछ नहीं कहा जा सकता। विकिपीडिया पर सकारात्मक कार्य करने वाले सदस्यों को खूब प्रोत्साहन मिलता है और सभी प्रबन्धक भी कार्य से निवृत्ति चाहते हैं। यदि नये अच्छे लोग आ जाते हैं तो प्रबन्धक निवृत्ति से खुश होंगे। समस्या गुणवत्ता से युक्त नये सदस्यों के अभाव की है। आप की तरह बहुत सदस्य खाता बनाते ही प्रबन्धक बनना चाहते हैं। ध्यान रहे, प्रबंधक कोई पदवी नहीं बल्कि एक सामान्य सदस्य ही हैं जिनके पास काम करने के कुछ अतिरिक्त उपकरण हैं। इनमें से अधिकतर उपकरण प्रबंधक अधिकार के बिना भी काम में लिए जा सकते हैं। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 06:27, 28 जून 2025 (UTC) ::उद्देश्य प्रबंधकों की निवृत्ति कतई नहीं है। मैं देख रहा हूं कि एक बड़े प्रतिशत में नए बने व पुराने भी पृष्ठ तरह-२ के मापदंड बताकर शीघ्र हटाने के लिए नामांकित किए जा रहे हैं, व उसके बाद पृष्ठों में सुधार कर देने के उपरांत कोई दूसरा मापदंड लागू करके हटाए भी जा रहे हैं। नामांकन अधिकतर मामलों में किसी न किसी प्रबंधक द्वारा किए गए हैं। कोई दूसरा प्रबंधक बहुत बार उस नामांकन पर हो रही चर्चा का नतीजा आने से पहले ही, संभवतः तुष्टिकरण के उद्देश्य से, पृष्ठ को हटा देता है। इससे ज्ञानकोष की सामग्री को नुक्सान होने के साथ ही नए संपादकों का मनोबल कम हो जाता है। ::मैं प्रबंधक बनना नहीं चाहता, बल्कि यहां पर उचित कार्यप्रणाली चाहता हूं। ::आपने उपकरणों की बात की तो बताना चाहूंगा कि अंग्रेजी विकिपीडिया पर पृष्ठ नाम परिवर्तन का अधिकार सदस्यों को कुछ संपादनों के बाद अपने आप ही मिल जाता है, यहां भी मिल जाए तो सदस्यगण अपने नामस्थान में उपपृष्ठ बनाकर संपूर्ण होने पर मुख्य स्थान में स्थापित कर सकेंगे। [[सदस्य:सदस्य1|सदस्य1]] ([[सदस्य वार्ता:सदस्य1|वार्ता]]) 16:23, 28 जून 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:सदस्य1|सदस्य1]] जी आपका प्रस्ताव स्वागत योग्य है। पर इतनी जल्दबाजी थोड़ी ठीक नहीं। आप समय लीजिए और यहाँ की कार्यप्रणाली समझ कर एक बेहतर नीतिगत सुझाव प्रस्तुत कीजिये। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 17:39, 28 जून 2025 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr">Sister Projects Task Force reviews Wikispore and Wikinews</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="message"/> Dear Wikimedia Community, The [[m:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs Committee (CAC)]] of the Wikimedia Foundation Board of Trustees assigned [[m:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Sister Projects Task Force|the Sister Projects Task Force (SPTF)]] to update and implement a procedure for assessing the lifecycle of Sister Projects – wiki [[m:Wikimedia projects|projects supported by Wikimedia Foundation (WMF)]]. A vision of relevant, accessible, and impactful free knowledge has always guided the Wikimedia Movement. As the ecosystem of Wikimedia projects continues to evolve, it is crucial that we periodically review existing projects to ensure they still align with our goals and community capacity. Despite their noble intent, some projects may no longer effectively serve their original purpose. '''Reviewing such projects is not about giving up – it's about responsible stewardship of shared resources'''. Volunteer time, staff support, infrastructure, and community attention are finite, and the non-technical costs tend to grow significantly as our ecosystem has entered a different age of the internet than the one we were founded in. Supporting inactive projects or projects that didn't meet our ambitions can unintentionally divert these resources from areas with more potential impact. Moreover, maintaining projects that no longer reflect the quality and reliability of the Wikimedia name stands for, involves a reputational risk. An abandoned or less reliable project affects trust in the Wikimedia movement. Lastly, '''failing to sunset or reimagine projects that are no longer working can make it much harder to start new ones'''. When the community feels bound to every past decision – no matter how outdated – we risk stagnation. A healthy ecosystem must allow for evolution, adaptation, and, when necessary, letting go. If we create the expectation that every project must exist indefinitely, we limit our ability to experiment and innovate. Because of this, SPTF reviewed two requests concerning the lifecycle of the Sister Projects to work through and demonstrate the review process. We chose Wikispore as a case study for a possible new Sister Project opening and Wikinews as a case study for a review of an existing project. Preliminary findings were discussed with the CAC, and a community consultation on both proposals was recommended. === Wikispore === The [[m:Wikispore|application to consider Wikispore]] was submitted in 2019. SPTF decided to review this request in more depth because rather than being concentrated on a specific topic, as most of the proposals for the new Sister Projects are, Wikispore has the potential to nurture multiple start-up Sister Projects. After careful consideration, the SPTF has decided '''not to recommend''' Wikispore as a Wikimedia Sister Project. Considering the current activity level, the current arrangement allows '''better flexibility''' and experimentation while WMF provides core infrastructural support. We acknowledge the initiative's potential and seek community input on what would constitute a sufficient level of activity and engagement to reconsider its status in the future. As part of the process, we shared the decision with the Wikispore community and invited one of its leaders, Pharos, to an SPTF meeting. Currently, we especially invite feedback on measurable criteria indicating the project's readiness, such as contributor numbers, content volume, and sustained community support. This would clarify the criteria sufficient for opening a new Sister Project, including possible future Wikispore re-application. However, the numbers will always be a guide because any number can be gamed. === Wikinews === We chose to review Wikinews among existing Sister Projects because it is the one for which we have observed the highest level of concern in multiple ways. Since the SPTF was convened in 2023, its members have asked for the community's opinions during conferences and community calls about Sister Projects that did not fulfil their promise in the Wikimedia movement.[https://commons.wikimedia.org/wiki/File:WCNA_2024._Sister_Projects_-_opening%3F_closing%3F_merging%3F_splitting%3F.pdf <nowiki>[1]</nowiki>][https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Community_Affairs_Committee/Sister_Projects_Task_Force#Wikimania_2023_session_%22Sister_Projects:_past,_present_and_the_glorious_future%22 <nowiki>[2]</nowiki>][https://meta.wikimedia.org/wiki/WikiConvention_francophone/2024/Programme/Quelle_proc%C3%A9dure_pour_ouvrir_ou_fermer_un_projet_%3F <nowiki>[3]</nowiki>] Wikinews was the leading candidate for an evaluation because people from multiple language communities proposed it. Additionally, by most measures, it is the least active Sister Project, with the greatest drop in activity over the years. While the Language Committee routinely opens and closes language versions of the Sister Projects in small languages, there has never been a valid proposal to close Wikipedia in major languages or any project in English. This is not true for Wikinews, where there was a proposal to close English Wikinews, which gained some traction but did not result in any action[https://meta.wikimedia.org/wiki/Proposals_for_closing_projects/Closure_of_English_Wikinews <nowiki>[4]</nowiki>][https://meta.wikimedia.org/wiki/WikiConvention_francophone/2024/Programme/Quelle_proc%C3%A9dure_pour_ouvrir_ou_fermer_un_projet_%3F <nowiki>[5]</nowiki>, see section 5] as well as a draft proposal to close all languages of Wikinews[https://meta.wikimedia.org/wiki/Talk:Proposals_for_closing_projects/Archive_2#Close_Wikinews_completely,_all_languages? <nowiki>[6]</nowiki>]. [[:c:File:Sister Projects Taskforce Wikinews review 2024.pdf|Initial metrics]] compiled by WMF staff also support the community's concerns about Wikinews. Based on this report, SPTF recommends a community reevaluation of Wikinews. We conclude that its current structure and activity levels are the lowest among the existing sister projects. SPTF also recommends pausing the opening of new language editions while the consultation runs. SPTF brings this analysis to a discussion and welcomes discussions of alternative outcomes, including potential restructuring efforts or integration with other Wikimedia initiatives. '''Options''' mentioned so far (which might be applied to just low-activity languages or all languages) include but are not limited to: *Restructure how Wikinews works and is linked to other current events efforts on the projects, *Merge the content of Wikinews into the relevant language Wikipedias, possibly in a new namespace, *Merge content into compatibly licensed external projects, *Archive Wikinews projects. Your insights and perspectives are invaluable in shaping the future of these projects. We encourage all interested community members to share their thoughts on the relevant discussion pages or through other designated feedback channels. === Feedback and next steps === We'd be grateful if you want to take part in a conversation on the future of these projects and the review process. We are setting up two different project pages: [[m:Public consultation about Wikispore|Public consultation about Wikispore]] and [[m:Public consultation about Wikinews|Public consultation about Wikinews]]. Please participate between 27 June 2025 and 27 July 2025, after which we will summarize the discussion to move forward. You can write in your own language. I will also host a community conversation 16th July Wednesday 11.00 UTC and 17th July Thursday 17.00 UTC (call links to follow shortly) and will be around at Wikimania for more discussions. <section end="message"/> </div> -- [[User:Victoria|Victoria]] on behalf of the Sister Project Task Force, 20:56, 27 जून 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Sister_project_MassMassage_on_behalf_of_Victoria/Target_list&oldid=28911188 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Johan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == वीरा पासी का इतिहास == अमर शहीद बीरा पासी का संक्षिप्त परिचय सन् 1857 स्वातंत्रता संग्राम के सेनानी अमर शहीद महाबली बीरा पासी का जन्म सन् 1835 में रायबरेली जिले के डलमऊ के गोविन्दपुर भीरा में हुआ था इनकी माता का नाम सुरजी देवी व पिता का नाम सुखलाल पासी था ये बचपन से ही बलिशाली थे, ये कुश्ती व पहलवानी करते थे, बीरा पासी पासियों का एक समूह बनाकर अग्रेजो से छापेमार तरीके से लड़ाई किया करते थे। एक बार अग्रेजो न शंकरगंढ़ के राजा रानाबेनी माधव को बन्दी बनाकर लखनऊ लेकर चले गये इसकी सूचना क्षेत्र में ख्याति प्राप्त होने के कारण रानी ने बीरा पासी को दी. यह बात बीरा पासी को पता चली तो बीरा पासी ने तुरन्त ही घोड़े पर सवार होकर रानाबेनी माधव को छुड़ाने के लिए अपने गांव गोविन्दपुर भीरा से अकेले ही चल पड़े। सावन का महीना था बड़ेला तालाब पानी से लबालब भरा था तलाब की गहराई में हाथी, घोडे आदि डूब जाया करते थे। उस तालाब को पार करके बीरा पासी लखनऊ पहुंचें जहां पर अंग्रेज सैनिक की पहरेदारी में रानाबेनी माधव को सात दरवाजों के अन्दर कडे सुरक्षा घेरे में रखा गया था बीरा पासी ने अपने पराक्रम से 50 से अधिक अंग्रेज सैनिकों को मौत के घाट उतारकर रानाबेनी माधव को छुडाकार साथ लेकर निकल लिए अग्रेज सैनिकों द्वारा बीरा का पीछा बड़ेला तालाब तक किया गया। बीरा तालाब को पार करते हुए अपने गांव गोविन्दपुर आ गये। तलाब भरा होने के कारण अग्रेंज वापस चले गय। इस कार्य से खुश होकर रानाबेनी माधव ने बीरा पासी को राज्य का सेनापति नियुक्त किया। बीरा पासी के पराकम को देखकर अग्रेंज बहुत डरे हुए थे। जिसके कारण बीरा पासी को जिन्दा या मुर्दा पकड़कर लाने वाले को 50000रु नगद ईनाम की घोषणा की। जिस समय अग्रेज अफसर बड़े से बड़े अपराधी को पकड़कर लाने वाले को 2 या 3 रु ही ईनाम घोषित करते थे। जिसका प्रमाण आज भी लन्दन में सबूत के तौर पर रखा हुआ है। उस समय इतनी बड़ी रकम सुनकर बड़े-बड़े राजा जो अंग्रेजों के गुलाम थें, बीरा पासी की तलाश करने के लिए अपने-अपने गुप्तचर गोविन्दपुर भीरा गांव में भेजा था। बीरा पासी की खोजबीन करते हुए अग्रेज सैनिक रानाबेनी माधव के रियासत शंकरगढ़ पहुंचें। राजा रानाबेनी माधव से बीरा पासी का पता बताने को कहा गया तो राजा ने पता बताने से इन्कार कर दिया। जिसके कारण अग्रेज सैनिकों व रानाबेनी माधव के बीच भयंकर युद्ध हुआ जिसमें राजा मारे गये। लेकिन अंग्रेज सैनिक बीरा पासी को पकड़ने में नाकाम रहे बीरा पासी द्वारा अग्रेजों पर समय-समय पर हमला करते रहे, एक दिन गोविन्दपुर भीरा की रण भूमि में बीरा पासी अपने साथियों के साथ घर बैठे थे। अचानक अंग्रेजी फौज द्वारा पूरे गांव को घेर लिया गया। रात भर लड़ाई हुई बीरा पासी व उनके सहयोगियों द्वारा अग्रेजो के छक्के छुड़ा दिये गये। अंग्रेज इस हार से बहुत हताश थे सन् 1857 में अग्रेजों बहुत बड़ी फौज के साथ बडैला के पास पहुंचकर बीरा पासी के कुछ सहयोगीयों को अपने पाले में कर लिया गया, उसके बाद कपटपूर्वक गोविन्दपुर बीरा गांव में हमला कर दिया गया बीरा पासी अपने ही समाज के कुछ ग‌द्दार साथियों के कारण अंग्रेज से लड़ते हुए हुए अमर हो गये। बीरा पासी के अमर होने के बाद ही उनके गांव का नाम गोविन्दपुर बीरा पड़ा बाद में कुछ गद्दारों के कारण गांव का नाम बदल कर गोविन्दपुर बीरा से गोविन्दपुर भीरा कर दिया गया। जो वर्तमान में भीरा गोविन्दपुर के नाम से जाना जाता ह। बीरा पासी के वंशज आज भी उक्त गांव में निवास करते है. कुछ समय बाद सन् 2003-04 में बीरा पासी की याद में कांग्रेस के नेला कैप्टन सतीश शर्मा द्वारा बीरा पासी व राजा रानाबेनी माधव का स्मारक बनवाने हेतु कमश 700000 व 500000 (सात लाख व पांच लाख) सहयोग राशि दी गयी। राजा रानाबेनी माधव का स्मारक तो बन गया। लेकिन जातिवादी लोगो द्वारा बीरा पासी का स्मारक तो बनाया गया लेकिन आज तकपासी के वंशज खोज रहे। अगर बीरा के ना स्मारक भी बन गया होता । [[सदस्य:MUKESH KUMAR RAWAT|MUKESH KUMAR RAWAT]] ([[सदस्य वार्ता:MUKESH KUMAR RAWAT|वार्ता]]) 14:37, 30 जून 2025 (UTC) ob2xppeowg83jpw0wshnvtsa9grisi4 6446770 6446769 2025-06-30T14:38:52Z MUKESH KUMAR RAWAT 875857 /* वीरा पासी का इतिहास */ उत्तर 6446770 wikitext text/x-wiki {{/शीर्ष}} <!-- इस लाइन को न हटायें। नए अनुभाग पृष्ठ पर सबसे नीचे बनायें। --> == एआई से मशीन की तरह लेख निर्मित करना == मैं पिछले कुछ माह से यह देख रहा हूँ कि कुछ खाते निर्मित किये जाते हैं और उनसे कुछ लेख निर्मित किये जाते हैं। इसके बाद उसपर कोई कार्यवाही नहीं होती। ये लेख न ही तो विकि-प्रारूप में लिखे होते हैं। सामान्यतः ब्लॉग की तरह लिखे होते हैं और ऐसे प्रतीत होता है कि ये किसी परियोजना के तहत बनाये जा रहे हैं। वर्तमान में [[वि:शीह|शीघ्र हटाने की नीतियों]] में इनको हटाने का कोई स्पष्ट उल्लेख नहीं है। [[वि:हहेच|हटाने हेतु चर्चा]] के लिए सदस्यों की उपलब्धता कम होने के कारण ऐसे लेख एक समस्या बनते जा रहे हैं। मैं प्रस्ताव रखता हूँ कि ऐसे लेखों को बिना नामांकन के सीधा हटा दिया जाये और सम्बंधित सदस्यों को प्रतिबंधित कर दिया जाये। जब ये परियोजना बंद हो जायेगी तब इस नीति को स्वतः ही बंद मान लिया जाये। मैं अधिक स्पष्टता के लिए कुछ उदाहरण लिख रहा हूँ जिससे इसका दुरुपयोग न हो। ;लेख जिनमें सुधार सम्भव है: * [[बीएमडब्ल्यू K1300 R]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2323312AVIRAL|2323312AVIRAL]]; तुल्य अंग्रेज़ी लेख [[:en:BMW K1300R]]; लेख को सुधारकर रखा जा सकता है लेकिन वर्तमान स्वरूप में नहीं। * [[5जी प्रौद्योगिकी]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2320354 Rachit Kedia|2320354 Rachit Kedia]]; पहले से मौजूद लेख [[५जी]]; लेख पूरी तरह या तो कहीं से कॉपी-पेस्ट किया गया है या फिर एआई से लिखा गया है। इसको नहीं रखा जा सकता। * [[गंगम्मा जथारा]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2323642Kondetisohan|2323642Kondetisohan]]; तुल्य अंग्रेज़ी लेख [[:en:Gangamma Jatara]]; लेख को रखने के लिए पुनः लिखना पड़ेगा। * [[व्हाइट हाउस में टकराव: ट्रम्प बनाम ज़ेलेंस्की]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/103.176.70.42|103.176.70.42]]; तुल्य अंग्रेज़ी लेख [[:en:2025 Trump–Zelenskyy meeting]]; लेख को पुनः लिखना होगा, शीर्षक भी सुधारना होगा। ;पूर्णतः विकिपीडिया से अलग लेख: * [[गेमिंग के स्वास्थ्य लाभ]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2334597siddharthjatheen|2334597siddharthjatheen]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। * [[दो से तीन: माता-पिता बनने की रोलर कोस्टर यात्रा]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2334613ThereseSebastian|2334613ThereseSebastian]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। * [[शहरीकरण का पर्यावरण और लोगों पर प्रभाव]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2311546Miscana|2311546Miscana]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। * [[झूठ बोलने की नैतिक दुविधा: कब यह न्यायसंगत होता है?]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/KrishnaSobha|KrishnaSobha]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। * [[दलितों का जीवन और संघर्ष: एक ऐतिहासिक एवं समकालीन विश्लेषण]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2341468 pronnatisahni|2341468 pronnatisahni]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। * [[भारतीय आध्यात्मिक गुरु और उनके प्रबंधन सिद्धांत]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2320359 Sahil Guputa|2320359 Sahil Guputa]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। * [[भारत में हस्तशिल्प और पारंपरिक कला]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2313029kunalmadan|2313029kunalmadan]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। सभी सदस्यों के सुझाव आमंत्रित हैं। अन्यथा कम से कम ब्लॉग की तरह लिखे लेखों को गुप्त परियोजना की तरह लिखे लेख समझकर हटा दिया जायेगा।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 11:36, 8 मार्च 2025 (UTC) :* नमस्ते संजीव जी, आपके इस संदेश से ठीक पूर्व मैं भी इस समस्या का कोई समाधान निकालने के बारे में सोच रहा था। वास्तव में यह दो अलग समस्यायें हैं - एआइ द्वारा लेख बनाना और किसी परियोजना के तहत समूह द्वारा लेख बनाना। हालाँकि, ये लोग जिस भी परियोजना के तहत यह लेख बना रहे, इनमें से कुछ ने एआइ से भी लेख बनवाये हैं। ::एआइ द्वारा लेख बनाना अलग से चर्चा का विषय है और इसके लिये भविष्य में शीह मापदंड बनाया जा सकता है, अथवा इन्हें हहेच की सामान्य हटाने की प्रकृया द्वारा भी निबटा सकते हैं। हालाँकि, जब स्पष्ट दिख ही रहा हो कि लेख एआइ की मदद से बना है तो मैं इसे शीह प्रकृया द्वारा हटाने के पक्ष में रहूँगा। ::वर्तमान समस्या एक साथ भारी मात्रा में ऐसे लेख बनना है जो बिलकुल भी ज्ञानकोशीय नहीं हैं। बहुतों के तो शीर्षक ही ज्ञानकोश योग्य नहीं हैं बल्कि चिंतनपरक/अखबारी/स्कूल की परीक्षा/ब्लॉग टाइप के निबंध हैं। ये [[विकिपीडिया:नहीं]] का स्पष्ट उल्लंघन हैं; पर इन्हें हटाने के लिए सामान्य प्रक्रिया हहेच ही है जिसका प्रयोग इतनी संख्या में बन रहे लेखों के लिए करना मुश्किल है। ::अतः '''मैं आपसे सहमत हूँ कि इन्हें देखते ही हटा दिया जाय''' और '''ऐसे खाते अवरोधित भी कर दिये जाएँ''' क्योंकि इन्हें विकिपीडिया की मूलभूत समझ नहीं है और केवल अपनी परियोजना पूरी करने के लिए विकिपीडिया का दुरुपयोग कर रहे हैं। ::दूसरा सुझाव यह भी है कि यदि पता लग सके कि यह कौन लोग हैं और किस परियोजना के तहत काम कर रहे तो इनके परियोजना संचालकों से भी संपर्क किया जाय। जहाँ तक मुझे लगता है यह कोई शैक्षणिक परियोजना के विद्यार्थी हैं जिन्हें असाइन्मेंट दे दी गयी है। ऐसे लेख निर्माण थोक मात्रा में मुझे अन्य इंडिक विकिपीडियाओं पर भी दिखे, जैसे कि संस्कृत विकिपीडिया पर। इसे रोकने की आवश्यकता है।--[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 02:20, 9 मार्च 2025 (UTC) ==विकि लव्ज़ रमजान 2025== <div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;> [[File:Wiki Loves Ramadan Logo Black hi.svg|Left|250px|frameless]] प्रिय विकी समुदाय, आपको [[विकिपीडिया:विकि लव्ज़ रमजान 2025|विकी लव्ज रमज़ान 2025]] में भाग लेने के लिए विनम्रतापूर्वक आमंत्रित किया जाता है, जो कि विभिन्न क्षेत्रों से इस्लामी इतिहास और इस्लामी सांस्कृतिक विरासत का दस्तावेजीकरण करने के लिए विकिपीडिया, विकिवॉयज पर आयोजित एक अंतर्राष्ट्रीय लेख लेखन प्रतियोगिता है। यह प्रतियोगिता 25 फरवरी से 15 अप्रैल 2025 तक आयोजित की जायेगी अभी भाग लें और पुरस्कार के विजेता बने है। धन्यवाद '''[[:m:Wiki Loves Ramadan 2025|विकी लव्स रमज़ान 2025 इंटरनेशनल टीम]]''' -'''[[User:J ansari|<span style="background:#5d9731; color:white;padding:1px;">जे. अंसारी</span>]] [[User talk:J ansari|<span style="background:#1049AB; color:white; padding:1px;">वार्ता</span>]]''' 17:14, 9 मार्च 2025 (UTC) </div> :@[[सदस्य:J ansari|J ansari]] जी, आपने स्थानीय पृष्ठ सामान्य लेख की तरह बनाया है। यदि आप इसे नहीं सुधारते हैं तो मुझे हटाने हेतु नामांकित करना होगा। कृपया "विकीपीडिया" को बदलकर "विकिपीडिया" करें। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 20:23, 12 मार्च 2025 (UTC) {{Ping|संजीव कुमार}} जी मैं इस पेज का नाम स्थानांतरित नहीं कर पा रहा हूं शायद विकिपीडिया सम्बंधित लेखों का नाम परिवर्तन करने की अनुमति नहीं है‌। आप से अनुरोध है कि आप कर दें। -'''[[User:J ansari|<span style="background:#5d9731; color:white;padding:1px;">जे. अंसारी</span>]] [[User talk:J ansari|<span style="background:#1049AB; color:white; padding:1px;">वार्ता</span>]]''' 06:57, 13 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:J ansari|J ansari]] जी, स्थानान्तरण मैंने कर दिया है, सम्बंधित विकि-कड़ियाँ आप सुधार दें। सदस्यों के वार्ता पृष्ठों पर भेजे आपके सन्देशों में मैंने कड़ियाँ सुधार दी हैं। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 07:27, 13 मार्च 2025 (UTC) ::{{Ping|संजीव कुमार}} जी आपका धन्यवाद सुधार करने के लिए. -'''[[User:J ansari|<span style="background:#5d9731; color:white;padding:1px;">जे. अंसारी</span>]] [[User talk:J ansari|<span style="background:#1049AB; color:white; padding:1px;">वार्ता</span>]]''' 20:01, 14 मार्च 2025 (UTC) ==उल्लेखनीयता मापदंड== मेरा मत है कि राष्ट्रपति द्वारा पुरस्कृत व्यक्ति को '''उल्लेखनीय''' माना जाना चाहिए। उम्मीद है अधिकांश सदस्यों का यही मत होगा। [[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span>]] 08:53, 12 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, नहीं। राष्ट्रपति द्वारा पुरस्कृत से आप कुछ भी स्पष्ट रूप से नहीं कह सकते। कई बार विभिन्न विश्वविद्यालयों और प्रौद्योगिकी संस्थानों के दीक्षान्त समारोह में राष्ट्रपति को बुलाया जाता है और वहाँ कुछ डिग्रियाँ राष्ट्रपति द्वारा दी जाती हैं। इस आधार पर सम्बंधित डिग्रीधारी सभी व्यक्ति उल्लेखनीय हो जायेंगे। जबकि उसके पहले और बाद के सत्र में डिग्री प्राप्त करने वाले लोग अनुल्लेखनीय रह जायेंगे। हालांकि कुछ पुरस्कार प्राप्त करने वालों को उल्लेखनीय माना जाता है जैसे [[भारत]] के स्तर पर बात करें तो [[भारत रत्न]], [[पद्म विभूषण]] और [[पद्म भूषण]] प्राप्त करने वाले सभी लोगों को उल्लेखनीय माना जाता है। [[पद्म श्री]] पुरस्कार प्राप्त करने वालों को भी उल्लेखनीय माना जाता है लेकिन उनकी पर्याप्त जानकारी प्राप्त करना बहुत कठिन है अतः यदि पर्याप्त जानकारी उपलब्ध हो तो उन्हें भी स्वीकार कर लिया जाता है। इसके अतिरिक्त विभिन्न सैन्य पुरस्कार, खेल पुरस्कार भी हैं जो आम आदमी को नहीं मिलते लेकिन जिन्हें मिलते हैं उन्हें उल्लेखनीय माना जाता है। यदि केवल राष्ट्रपति के हाथों मिलना अथवा राष्ट्रपति भवन में मिलने वाले पुरस्कारों की बात की जाये तो लगभग हमेशा ये कार्यक्रम चलते रहते हैं और कई बार तो प्रायोजित कार्यक्रम भी होते हैं जिसमें आप स्वयं के लिए पुरस्कार लेते हैं और उसके लिए खर्चा आप स्वयं वहन करते हैं। इसमें राष्ट्रपति का कोई लेना देना नहीं होता है। अतः ऐसे किसी भी पुरस्कार प्राप्त करने वाले को उल्लेखनीय नहीं मान सकते। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:24, 12 मार्च 2025 (UTC) :मेरे हिसाब से उल्लेखनीयता का मापदंड व्यक्तिपरक नहीं होना चाहिए। अगर हम केवल पुरस्कार के आधार पर निर्णय लें, तो यह सवाल उठेगा कि कौन से पुरस्कार "काफी बड़े" हैं और कौन से नहीं—यह एक अस्पष्ट रेखा खींचेगा। इसके बजाय, मेरा सुझाव है कि हम मौजूदा नीतियों का पालन करें और हर मामले को उसके गुण-दोष के आधार पर देखें। अगर कोई राष्ट्रपति पुरस्कृत व्यक्ति WP:GNG को पूरा करता है, तो उसका पृष्ठ बनना स्वाभाविक है, लेकिन यह स्वचालित नहीं होना चाहिए। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 20:41, 24 मार्च 2025 (UTC) == "ल२" ऑब्जेक्शन को हटाया जाए और इसको सुधरने में हमारी मदद करे == सुरजन सिंह जी के आर्टिकल ( https://hi.wikipedia.org/s/t37k ) एक इन्फोर्मटिवे पेज, इससे कही भी प्रूफ की तरह इस्तेमाल नहीं किआ जाता हैं । लेकिन संजीव कुमार जी ने इससे अपना पर्सनल एजेंडा बना दिए है। किसी और के ऑब्जेक्शन हटाने पे फिर से उसी पोस्ट पे ऑब्जेक्शन लगा देते है। संजीव कुमार जी ने अपने आर्टिकल में एक टीवी धारावाहिक का भी रिफरेन्स दिए हैं , लेकिन हमारा बुक्स, न्यूज़ आदि का रिफरेन्स को भी वो "प्रचार" बोल के ऑब्जेक्शन रेज कर देते है। मैं दूसरे authorised लोगो से अनुरोध करती हु की "ल२" ऑब्जेक्शन को हटाया जाए और इसको सुधरने में हमारी मदद करे। हमने दिए हुए सुझावों के हिसाब से बदलाव भी किये हैं आर्टिकल मे। और भी सुझाव लेने के लिए और उसपे काम करने क लिए तैयार है। <small>— इस [[विकिपीडिया:हस्ताक्षर|अहस्ताक्षरित]] संदेश के लेखक हैं -[[सदस्य:GarimaSinghR|GarimaSinghR]] ([[सदस्य वार्ता:GarimaSinghR|वार्ता]] • [[विशेष:Contributions/GarimaSinghR|योगदान]]){{#if:06:03, 13 मार्च 2025 (UTC)|&#32;06:03, 13 मार्च 2025 (UTC)|}}</small><!-- साँचा:अहस्ताक्षरित --> :लेख से बार-बार स्वयं [[वि:शीह|शीह]]-टैग न हटायें। अन्य प्रबन्धकों/पुनरीक्षकों को इसकी समीक्षा करने दें।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 06:28, 13 मार्च 2025 (UTC) ::लेख से टैग मैंने नहीं, @Riteze ने हटाए हैं और कुछ सुधार भी किये हैं। [[सदस्य:GarimaSinghR|GarimaSinghR]] ([[सदस्य वार्ता:GarimaSinghR|वार्ता]]) 07:13, 13 मार्च 2025 (UTC) :::{{ping|GarimaSinghR}} जी, पृष्ठों को हटाने के मापदंडों को सुधारने के लिए [[विकिपीडिया:चौपाल#मापदंड आवश्यक|चौपाल पर राय मांगी गई थी/है]]। वहां पर आप अपनी राय देकर मापदंडों को सुधारने में मदद कर सकती हैं। साफ प्रचार मापदंड के लिए [[विकिपीडिया वार्ता:पृष्ठ हटाने की नीति#साफ प्रचार मापदंड|अलग से चर्चा जारी है]]। [[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span>]] 16:27, 13 मार्च 2025 (UTC) == An improved dashboard for the Content Translation tool == <div lang="en" dir="ltr"> {{int:Hello}} Wikipedians, Apologies as this message is not in your language, {{int:please-translate}}. The [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization|Language and Product Localization team]] has improved the [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en&to=es Content Translation dashboard] to create a consistent experience for all contributors using mobile and desktop devices. Below is a breakdown of important information about the improvement. '''What are the improvements?'''<br> The improved translation dashboard allows all logged-in users of the tool to enjoy a consistent experience regardless of their type of device. With a harmonized experience, logged-in desktop users can now access the capabilities shown in the image below. [[file:Content_Translation_new-dashboard.png|alt=|center|thumb|576x576px|Notice that in this screenshot, the new dashboard allows: Users to adjust suggestions with the "For you" and "...More" buttons to select general topics or community-created collections (like the example of Climate topic). Also, users can use translation to create new articles (as before) and expand existing articles section by section. You can see how suggestions are provided in the new dashboard in two groups ("Create new pages" and "Expand with new sections")-one for each activity.]] [[File:Content_Translation_dashboard_on_desktop.png|alt=|center|thumb|577x577px|In the current dashboard, you will notice that you can't adjust suggestions to select topics or community-created collections. Also, you can't expand on existing articles by translating new sections.]] '''Does this improvement change the current accessibility of this tool in this Wikipedia?'''<br> The Content translation tool will still be in beta; therefore, only logged-in users who activated the tool from the [[en:wikipedia:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|beta features]] will continue to have access to the content translation tool. Also, if the tool is only available to a specific [[en:Wikipedia:User access levels|user group]], it will remain that way. '''When do we plan to implement this improvement?'''<br> We will implement it on your Wikipedia and others by 24th, March 2025. '''What happens to the former dashboard after we implement the improvement?'''<br> You can still access it in the tool for some time. We will remove it from all Wikipedias by May 2025, as maintaining it will no longer be productive. '''Where can I test this improvement and report any issues before it is implemented in this Wiki?''' <br> You can try the improved capabilities in the test wiki using this link: https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&campaign=contributionsmenu&to=es&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en#/ . If you notice an issue related to the improved dashboard in the test wiki, please let us know in this thread and ping me, or report it in [https://phabricator.wikimedia.org/ Phabricator], adding these tags: <code>BUG REPORT</code> and <code>ContentTranslation</code>. Please ask us any questions regarding this improvement in this thread. Thank you! On behalf of the Language and Product Localization team. </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]]</bdi> 04:23, 14 मार्च 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_CX_Unified_dashboard_announcement_list_2&oldid=28390868 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:UOzurumba (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == आपका विकी जल्द ही केवल-पढ़ने के लिए उपलब्ध होगा। == <section begin="server-switch"/><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|इस संदेश को अन्य भाषा में पढ़ें]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] [[foundation:|विकिमीडिया फाउंडेशन]] अपने डेटा केंद्रों के बीच ट्रैफ़िक को स्विच करेगा। इससे यह सुनिश्चित होगा कि विकिपीडिया और अन्य विकिमीडिया विकि किसी विपत्ति के बाद भी ठीक से काम करे। पूरा यातायात '''{{#time:j xg|2025-03-19|hi}}''' पर चालू रहेगा। परिक्षण '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2025-03-19T14:00|en}} {{#time:H:i e|2025-03-19T14:00}}]''' बजे आरम्भ होगा। दुर्भाग्यवश, कुछ सीमाओं के कारण [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|मीडियाविकि]] को बदलाव के समय सभी तरह के सम्पादनों को रोक देना चाहिए। हमें असुविधा के लिए खेद है और हम भविष्य में इसे न्यूनतम करने पर काम कर रहे हैं। सभी विकि-प्रकल्पों पर यह संक्रिया आरम्भ करने से 30 मिनट पहले एक बैनर दिखाया जायेगा। <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">This banner will remain visible until the end of the operation.</span> '''सभी विकिज़ लघु समय के लिए पढ पायेगे लेकिन इसे संपादित नही कर सकते |''' *आप {{#time:l j xg Y|2025-03-19|hi}} को एक घण्टे तक सम्पादन नहीं कर सकोगे। *यदि आप इस समय के दौरान सम्पादन अथवा सहेजने का प्रयास करेंगे तो आपको एक त्रुटि सन्देश दिखाई देगा। हम आशा करते हैं कि इस समय के दौरान कोई सम्पादन लुप्त नहीं होगा लेकिन हम इसकी प्रत्याभूति नहीं करते। यदि आपको कोई त्रुटि सन्देश दिखाई देता है तो कृपया सब कुछ सामान्य होने तक प्रतीक्षा करें। तब आपको अपने सम्पादन सहेजने चाहिए। लेकिन, हम अनुशंसा करते हैं कि आप अपने परिवर्तनों की एक प्रति पहले ही बना लें,जिसकी शायद जरूरत पड़े। ''अन्य प्रभाव'': *पृष्ठभूमि की नौकरियां धीमी होंगी और कुछ को स्खलित किया जा सकता है। लाल कड़ियाँ सामान्य गति से अद्यतन नहीं हो सकती हैं। यदि आपने कोई लेख निर्मित किया है जो पहले से कहीं जुड़ा हुआ है, तो कड़ी सामान्य से अधिक समय तक लाल रहेगी। कुछ लम्बे समय तक चलने वाली लिपि रुकी रहेंगी। * हम अपेक्षा करते हैं कि कोड परिनियोजन अन्य किसी सप्ताह की तरह ही होगा। यद्यपि, कुछ विषयानुसार कोड यथासमय बन्द रह सकेगा यदि सम्बंधित संक्रिया की तदुपरांत आवश्यकता होगी। * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|गिटलैब]] 90 मिनट के लिए अनुपलब्ध होगा। यदि आवश्यक हो तो इस परियोजना को स्थगित किया जा सकता है। आप [[wikitech:Switch_Datacenter|अनुसूची को wikitech.wikimedia.org]] पर भी पढ़ सकते हैं। अन्य परिवर्तन की अनुसूची में घोषणा की जायेगी। '''कृपया यह सूचना अपने समुदाय के साथ साझा करें।'''</div><section end="server-switch"/> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:15, 14 मार्च 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=28307742 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> ==अश्रेणीकृत श्रेणियां== बहुत सी [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80%E0%A4%B9%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81 श्रेणी रहित श्रेणियाँ] हैं, जिन्हें श्रेणीकृत करने की आवश्यकता है। [[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span>]] 13:02, 16 मार्च 2025 (UTC) :और मेरा सुझाव और विनम्र अनुरोध है की यह कार्य वही सदस्य करें जिन्हें श्रेणीकरण का पर्याप्त अनुभव है और समझते हों की क्या कर रहे। अन्यथा इस तरह चौपाल पर ऐसी सूचियों को लिख कर कार्य करने के लिए आह्वान का नुक्सान भी हो सकता है। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 15:44, 17 मार्च 2025 (UTC) ==विकीडॉटा की सामग्री के इस्तेमाल संबंधित== मुख्य सांचे {{tl|wd}} और {{tl|Wdib}} तथा इनपर निर्भर कुछ अन्य सांचे जैसे {{tl|पदस्थ}}, {{tl|निर्वाचित}}, {{tl|विधायक प्रविष्टि}} इत्यादि [[विकिडेटा]] पर उपलब्ध सामग्री व स्त्रोत विकिपीडिया पर छापते हैं। यदि विकीडॉटा पर उपलब्ध सामग्री विकिपीडिया पर छापने में किसी को आपत्ती हो तो यहां दर्ज कर सकते हैं ताकि इस विषय से संबंधित [[विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/साँचे/पदस्थ#पदस्थ|नीति स्पष्ट करने में]] सहायता मिले। [[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span>]] 09:20, 19 मार्च 2025 (UTC) :यदि आप नीति का प्रस्ताव लिख रहे हैं तो स्पष्ट लिखिए ये साँचे क्या करते हैं, किस प्रकार कार्य करते हैं। आप क्या प्रस्तावित कर रहे की इन साँचों के द्वारा किस प्रकार की जानकारी हमें विकिडेटा से लेनी चाहिये और किस प्रकार की नहीं। जानकारी ले भी रहे तो उसका लेख में किस सीमा तक और किस रूप में प्रदर्शन किया जाना उचित होगा। उक्त के पीछे तर्क क्या है। आप प्रस्ताव बिंदुवार और तर्क सहित लिखिए। बेहतर तो यह होगा कि यदि आप चाहें तो अलग से नीति का पृष्ठ बना कर उसे प्रस्तावित कर सकते हैं। आपत्ति तो दर्ज की ही गयी है। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 15:23, 19 मार्च 2025 (UTC) == विभिन्न विकिपीडियाओं पर कैंपेनइवेंट एक्सटेंशन का परिनियोजन == नमस्ते, मैं [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Campaigns/Foundation%20Product%20Team कैंपेन उत्पाद] टीम की ओर से लिख रहा हूँ, जो सभी विकिपीडिया पर [https://www.mediawiki.org/wiki/Help:Extension:CampaignEvents कैंपेनइवेंट एक्सटेंशन] की वैश्विक परिनियोजन की योजना बना रही है, और अप्रैल 2025 में एक छोटे बैच के साथ शुरू कर रही है। हिन्दी विकिपीडिया इस चरण के लिए प्रस्तावित विकि में से एक है! यह एक्सटेंशन आयोजकों को विकि परियोजनाओं और अन्य विकि सहयोगों की योजना बनाने और उन्हें प्रबंधित करने में मदद करने के लिए डिज़ाइन किया गया है। साथ ही इन आयोजनों/विकि परियोजनाओं को और खोज योग्य बनाता है।आप यहां [https://www.mediawiki.org/wiki/Help:Extension:CampaignEvents/FAQ FAQ पृष्ठ] पर अधिक जानकारी प्राप्त कर सकते हैं। इस एक्सटेंशन की तीन मुख्य विशेषताएं हैं: # '''इवेंट पंजीकरण:''' विकी पर इवेंट के लिए साइन अप करने का एक सरल तरीका। # '''ईवेंट सूची:''' आपके विकी पर सभी ईवेंट दिखाने के लिए एक कैलेंडर। जल्द ही, इसमें विकीप्रोजेक्ट भी शामिल होंगे। # '''आमंत्रण सूचियाँ:''' अपने संपादनों के आधार पर उन संपादकों को ढूंढने का एक उपकरण जो शामिल होना चाहते हों। '''कृपया नोट करें:''' यह एक्सटेंशन "इवेंट ऑर्गनाइजर" नामक एक नए उपयोगकर्ता अधिकार के साथ आता है, जिसे हिंदी विकिपीडिया के प्रशासकों द्वारा प्रबंधित किया जाएगा, जिससे व्यवस्थापक यह निर्णय ले सकेंगे कि विकि पर एक्सटेंशन टूल का उपयोग कब और कैसे किया जाए। एक बार जारी होने के बाद, आयोजक-संबंधी उपकरणों का उपयोग केवल तभी किया जा सकता है जब किसी को इवेंट-आयोजक अधिकार प्रदान किया गया हो, जिसका प्रबंधन प्रशासकों द्वारा किया जाता है। यह एक्सटेंशन पहले से ही कुछ विकि पर उपलब्ध है, जैसे मेटा, विकिडाटा, अंग्रेजी विकिपीडिया ([https://meta.wikimedia.org/wiki/CampaignEvents/Deployment%20status पूरी सूची देखें])। [https://meta.wikimedia.org/wiki/CampaignEvents/Deployment%20status चरणबद्ध परिनियोजन योजना] देखें और 31 मार्च, 2025 तक अपने विचार साझा करें। '''प्रिय प्रशासकों''', आपकी प्रतिक्रिया और विचार विशेष रूप से महत्वपूर्ण हैं क्योंकि इस एक्सटेंशन में "ईवेंट आयोजक" नामक एक नया उपयोगकर्ता अधिकार शामिल है, जिसका प्रबंधन आपके द्वारा किया जाएगा। एक बार जब आप ऊपर और लिंक किए गए पृष्ठों पर विवरण देख लेंगे, तो हमारा सुझाव है कि हिंदी विकिपीडिया पर यह अधिकार देने के लिए मानदंडों की रूपरेखा तैयार करने वाली एक सामुदायिक नीति का मसौदा तैयार किया जाए। उदाहरण देखने के लिए [https://meta.wikimedia.org/wiki/Meta:Event%20organizers Meta:Event_organizers] और [https://www.wikidata.org/wiki/Wikidata:Event%20organizers Wikidata:Event_organizers] देखें। आगे की पूछताछ के लिए कृपया [[m:Talk:CampaignEvents| विस्तार वार्ता पृष्ठ]] के माध्यम से हमसे संपर्क करें, या rasharma@wikimedia.org पर ईमेल करें। [[सदस्य:RASharma (WMF)|RASharma (WMF)]] ([[सदस्य वार्ता:RASharma (WMF)|वार्ता]]) 10:42, 21 मार्च 2025 (UTC) ==सदस्य पृष्ठ== सदस्य पृष्ठों को कॉपीराइट उल्लंघन के अलावा किसी और कारण से न हटाया जाए। विकिपीडिया पर बहुत कम सक्रिय सदस्य हैं। ऐसे में नए सदस्यों को हताश करके भगाना नही चाहिए। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 19:02, 24 मार्च 2025 (UTC) :आपकी बात निश्चित रूप से तार्किक और विचारणीय है। यह सच है यहां (Hiwiki) पर सक्रिय सदस्यों की संख्या बहुत कम है, और यह हमारे समुदाय के लिए एक चुनौती भी है। दुर्भाग्यवश, यह भी देखने में आता है कि यहाँ आने वाले अधिकांश नए सदस्य अक्सर प्रचार या आत्म-प्रकाशन की मंशा से जुड़ते हैं। वे अपने बारे में या अपने निजी हितों से संबंधित पृष्ठ बनाने लगते हैं, जो विकिपीडिया के उद्देश्य और नीतियों के अनुरूप नहीं होता। ऐसे में सवाल उठता है कि क्या इन पृष्ठों को बनाए रखना उचित होगा?मैं WP:BITE (नए संपादकों को हतोत्साहित न करना) से भली-भाँति परिचित हूँ और इस सिद्धांत का सम्मान करता हूँ। मेरे विचार से, ऐसे पृष्ठों को हटाना और उसके बाद नए सदस्य को स्तर-1 (Level 1) की चेतावनी देना, शायद WP:BITE का स्पष्ट उल्लंघन नहीं है। चेतावनी देने का उद्देश्य उन्हें दंडित करना नहीं, बल्कि विकिपीडिया की नीतियों और दिशानिर्देशों से अवगत कराना होता है। यह चेतावनी पढ़कर उन्हें कुछ हद तक यह समझ भी हो जाती होगी कि यहाँ क्या स्वीकार्य है और क्या नहीं। फिर भी, मैं इस बात से सहमत हूँ कि नए संपादकों के प्रति अत्यधिक सख्त रवैया अपनाना उचित नहीं है। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 20:31, 24 मार्च 2025 (UTC) :एक नया सदस्य विकीपीडिया के syntax का जानकार नही होता है। ऐसे में परीक्षण के रूप में सबसे पहले वह अपने सदस्य पृष्ठ पर कुछ लिखने की कोशिश करता है। ऐसा करने के लिए सबसे पहली सामग्री जो उसके जहन आती है वह उसकी स्वयं की introduction होती है, जिसे वह लिख देता है। स्वयं की सीमित जानकारी सदस्य पृष्ठ पर लिखना नीति विरुद्ध भी नही है। उसे विकीपीडिया पर संपादन तथा यहां की नीतियों को सीखकर नया पृष्ठ बनाने में कुछ महीनों का समय लग सकता है। ऐसे में यह नही समझा जाना चाहिए कि वह केवल स्वयं के प्रचार के लिए यहां आया है। स्वयं के प्रचार के लिए बहुत सी सोशल मीडिया साइट्स पर यहां से अच्छे विकल्प मौजूद हैं जहां वह अपने अधिक फोटो व वीडियो भी डाल सकता है। इसलिए सदस्य पृष्ठ पर केवल स्वयं की जानकारी होने को प्रचार की श्रेणी में नहीं रखा जाना चाहिए (कम से कम सदस्यता लेने के ६ महीने तक)। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 23:44, 24 मार्च 2025 (UTC) ::मैं इस बात से भी सहमत हूँ कि सदस्य पृष्ठ पर सीमित व्यक्तिगत जानकारी लिखना नीति-विरुद्ध नहीं है, बशर्ते वह आत्म-प्रकाशन या व्यावसायिक प्रचार की सीमा को पार न करे। आपका सुझाव कि सदस्यता के शुरुआती छह महीनों तक इसे प्रचार की श्रेणी में न रखा जाए, एक असंतुलित और व्यावहारिक दृष्टिकोण लगता है, ६ महीना बहुत लंबा समय है, थोड़ा कम करे, कम से कम एक महीना। यह नए संपादकों को सीखने और समायोजित होने का पर्याप्त समय है, साथ ही समुदाय को यह आकलन करने का अवसर भी देगा कि उनकी मंशा वास्तव में क्या है। ::शायद एक मध्यम मार्ग यह हो सकता है कि ऐसे मामलों में हटाने से पहले नए सदस्यों को उनके वार्ता पृष्ठ पर एक मैत्रीपूर्ण संदेश दिया जाए और इसके लिए कुछ विशेष टेम्पलेट बनाएं जाएं, जिसमें उन्हें नीतियों की जानकारी दी जाए और यह समझाया जाए कि सदस्य पृष्ठ का उपयोग मुख्य रूप से विकिपीडिया में उनके योगदान को दर्शाने के लिए होता है, न कि केवल व्यक्तिगत प्रोफाइल के रूप में। इससे WP:BITE का उल्लंघन भी नहीं होगा और नए सदस्य हतोत्साहित होने के बजाय प्रोत्साहित महसूस करेंगे। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 02:24, 25 मार्च 2025 (UTC) :::आपका बताया मध्यम मार्ग सही प्रतीत हो रहा है कि पृष्ठ पर सीधे शीह टैग न लगाकर वार्ता पृष्ठ पर संवाद किया जाए। बहुत से सदस्य टैक्निकली साउंड नही होते हैं। संपादन के तौर तरीके स्टाइल व नीतियां समझने में वक्त लग सकता है तब जब वे फुलटाइम न रहकर पार्ट टाइम के लिए विकीपीडिया पर आते हैं। दूसरा, सदस्य पृष्ठ पर स्वयं की जानकारी डालने से विकीपीडिया, सर्च इंजन या पाठकों पर कोई खास असर नही पड़ता है क्योंकि सदस्य पृष्ठों की कड़ी मुख्य लेखों में जोड़ना वर्जित होता है। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 04:06, 25 मार्च 2025 (UTC) ::::प्रबंधकों की क्या राय है ? वो अपनी राय दे तो बेहतर होगा किसी आम सहमति तक पहुंचने में। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 06:49, 26 मार्च 2025 (UTC) :* @[[स:Riteze|Riteze]] जी एवं @[[स:NXcrypto|NXcrypto]] जी, बजाय इस तरह के खुले सिरों वाली चर्चा करने के, स्पष्ट नियम बना के, उचित जगह पर प्रस्तावित करिए, उन्हें डिफेंड करिए। एक बात आप लोग कहते हैं, उस पे कोई आपत्ति होती है, तो दूसरी बात कहने लगते। कृपया पहले ख़ुद स्पष्ट हो लें उसके बाद चर्चा करें। चौपाल दूसरों का समय नष्ट करने के लिए नहीं है। ::[[वि:सपृ|सदस्य पृष्ठ नीति]] पर जो लिखा हुआ है उसमें क्या दिक्कत है? यह चर्चा यहाँ क्यों शुरू की गयी? ::6 महीने बीत जाने के बाद ऐसे सदस्य पृष्ठ कौन खोजेगा? जबकि मुख्य नामस्थान के पन्नों पर ही ऐसे उत्पात खोजने वाले लोग नहीं हैं? ::आपको वार्ता करनी है और उत्साहवर्धन करना है तो करिए। कोई खाता बना के स्वरचित कविता लिख के चला जाएगा तो आप हप्ता भर इंतजार और वार्ता करेंगे? उसके बाद 6 महीने बाद समीक्षा करेंगे?--[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 16:47, 26 मार्च 2025 (UTC) :::इसी कारण से मैंने आम सहमति की बात उठाई थी। @[[सदस्य:Riteze|Riteze]], यदि आपको इसमें रुचि है, तो आपको एक प्रस्ताव अनुरोध करना चाहिए, ताकि आम सहमति बन सके। इसके बिना आप अनावश्यक रूप से अपना समय बर्बाद करेंगे। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 18:05, 26 मार्च 2025 (UTC) ==पृष्ठ हटाते समय== कोई भी पृष्ठ हटाते समय कृपया पृष्ठ हटाने का '''कारण''' भी [[विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/लॉग/2024|लॉग में]] लिख दिया जाए। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 14:01, 26 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, ये लॉग पृष्ठ किसलिए है आपको पता है? --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 16:52, 26 मार्च 2025 (UTC) स्पष्टीकरण: कोई भी लेख का पृष्ठ हटाते समय कृपया पृष्ठ हटाने का '''कारण''' भी [[विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/लॉग/2024|हटाने हेतु चर्चा पृष्ठ]] में लिख दिया जाए। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 23:45, 29 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, मुझे लगता है आपकी अर्थहीन बातों से यहाँ कुछ भी सकारात्मक नहीं हो रहा है। @[[सदस्य:SM7|SM7]] जी ने आपको समझाने के लिए बहुत प्यार से विभिन्न प्रयास किये हैं। आप बिना कुछ सोचे समझे ऐसे ही रायता फैलाते रहे तो आपको अविलम्ब प्रतिबन्धित कर दिया जायेगा। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:28, 30 मार्च 2025 (UTC) :: '''रायता''' तो हिंदी विकिपीडिया पर पहले से फैला हुआ है जिसके कुछ उदाहरण निम्नलिखित हैं जिनपर कोई काम होता प्रतीत नही हो रहा है:- * [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80%E0%A4%B9%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0 श्रेणी रहित पन्ने] * [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80%E0%A4%B9%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81 श्रेणी रहित श्रेणियाँ] * [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0 अकेले पन्ने] * [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6_%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A5%87_%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%AF अनुवाद योग्य] * [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%A3_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A7 स्थानांतरण अनुरोध] * [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A5%87_%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A5%80_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96 विलय प्रस्ताव] * और भी बहुत सी श्रेणियां हैं जैसे अद्यतन करने योग्य, स्त्रोत रहित सामग्री इत्यादि। मैं तो बस इन्हें ठीक करना चाह रहा था। जो सदस्य '''सकारात्मक''' रूप से पृष्ठ बनाने की कौशिश करते हैं, उनके पृष्ठ कुछ '''भ्रामक मापदंड''' जैसे उल्लेखनीयता, प्रचार, वेब होस्ट इत्यादि बताकर हटा दिए जाते हैं। जब मुख्य पृष्ठों पर कुछ हटाने को नही मिलता तो सदस्य पृष्ठों पर सेंध लगा दी जाती है। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 15:24, 30 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, आपने केवल बार-बार चौपाल पर अपनी मनमर्जी से लिखने का काम किया है। आपने न ही कोई सकारात्मक कार्य किया है और न ही ऐसा कोई प्रयास किया है। एक पृष्ठ हटाने की चर्चा में आपने यहाँ तक लिख दिया कि भविष्य में अन्य लोग इसे सुधारेंगे। आपने उपरोक्त रायते के बारे में जो लिखा है वो आप जैसे लोगों का फैलाया हुआ है। आपको "उल्लेखनीयता, प्रचार, बेव होस्ट" आदि शब्द समझने की या तो क्षमता नहीं है या आपने स्वयं को समझने से मना कर दिया है अतः आपको ये सभी भ्रामक लगते हैं। उदाहरण के लिए आपने जो उपरोक्त कड़ियाँ दी हैं, उनमें आपने और अधिक रायता फैलाया है जिसका विवरण इस प्रकार है: :* [[विशेष:श्रेणीहीन पृष्ठ|श्रेणी रहित पृष्ठ]] और [[विशेष:श्रेणीहीन श्रेणियाँ|श्रेणी रहित श्रेणियाँ]]: आपने विभिन्न पन्नों में अर्थहीन श्रेणियाँ जोड़ी हैं और साथी प्रबंधक द्वारा आपको आगाह करने पर आपने कुछ श्रेणियाँ वापस हटाई। इस तरह आपने साथी प्रबंधक का समय भी बर्बाद किया। :* [[विशेष:एकाकी पृष्ठ|अकेले पृष्ठ]] होना रायता नहीं है बल्कि इसमें अधिकतर वो लेख हैं जिनकी कड़ियाँ अन्य लेखों में नहीं हैं। यह एक सामान्य प्रक्रिया है जिसमें उल्लेखनीय विषयों की कड़ियाँ अधिक मिल जायेंगी और कुछ विषयों पर लेख संख्या कम होने से ये लेख एकाकी रह गये हैं। आपने इसके सुधार में कोई कार्य नहीं किया। :* [[:श्रेणी:अनुवाद करने योग्य|अनुवाद योग्य]] वास्तव में रायता है जो आप जैसे लोगों का फैलाया हुआ है। समय मिलने पर साथी सदस्य अनुवाद को सुधारते रहते हैं और अन्य भाषा पाठ हो हटाते रहते हैं लेकिन आप ऐसे स्थानों पर भी लगे टैग को छेड़खानी करते रहते हो क्योंकि आपकी दुनिया भ्रामक है। :* [[:श्रेणी:स्थानान्तरण अनुरोध|स्थानान्तरण अनुरोध]]: यहाँ संख्या 300 से अधिक रहती रही है लेकिन इसपर निर्णय केवल किसी के अनुरोध के आधार पर नहीं लिया जा सकता है। लगभग हर जगह किसी न किसी प्रबंधक की टिप्पणी मिल जायेगी लेकिन स्रोतों के अभाव में अधिकतर अनुरोध अधूरे हैं। आप यहाँ रायता फैलाने का प्रयास कर रहे हो। :* [[:श्रेणी:विलय करने योग्य सभी लेख|विलय प्रस्ताव]]: यह रायता नहीं बल्कि लोगों की मेहनत है। तकनीकी दक्षता के अभाव में और अनजाने में कई बार लोग एक ही विषय पर दो या अधिक लेख निर्मित कर देते हैं अतः वहाँ ये टैग लगाकर इन्हें श्रेणीबद्ध किया जाता है। समय मिलने पर विभिन्न सदस्य इसपर कार्य करते रहते हैं। आपको इसकी समझ नहीं है अतः यहाँ चौपाल पर भी रायता फैला रहे हो। :मुझे आपसे अधिक अपेक्षा नहीं है कि आपकी समझने कोई विशेष रूचि है लेकिन यदि वास्तव में किसी नये सदस्य की इसे समझने में कोई रूचि होगी तो उनके लिए यहाँ उत्तर दे रहा हूँ।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 21:07, 30 मार्च 2025 (UTC) ::तकनीकी दक्षता के अभाव में और अनजाने में कुछ अनुभवहीन सदस्यों से कुछ समस्याग्रस्त पृष्ठ बन भी गए तो अब तक एक दशक से भी अधिक समय में वे ठीक हो जाने चाहिए थे। परंतु यहां तो किसी को टिकने ही नही दिया जाता जो संभवतः उन पृष्ठों को ठीक करने की दिशा में कदम उठा रहे होते। लोगों द्वारा मेहनत से निर्माण किए गए पृष्ठों को प्रबंधकों द्वारा '''गैर-जरूरी नीतियों''' के हवाले से हटा कर उन्हें हतोत्साहित कर दिया जाता है, जिसके फलस्वरूप बहुत से सदस्य विकीपीडिया छोड़ कर चले जाते हैं। इसी का परिणाम है कि आज साढ़े आठ लाख पंजिकृत सदस्यों में से केवल १२०० सक्रिय हैं और एक अनुमान के अनुसार कम से कम दसयों हजार पृष्ठ समस्याग्रस्त पृष्ठों की श्रेणी में हैं। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 06:55, 31 मार्च 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, आप इधर-उधर क्यों भाग रहे हो? आपके पास लोगों का समय बर्बाद करने के अतिरिक्त अन्य कोई काम नहीं है। आप जिसे गैर-जरूरी नीतियाँ कह रहे हो, वो विकिपीडिया के सक्रिय सदस्यों द्वारा अनुभव के उपरान्त सहमति से बनाया गया है। अतः अपनी मनमर्जी से उन्हें गैर जरूरी कहने से बेहतर है कि आप नयी नियमावली बनाने या पुरानी नियमावली पर सहमति बनाइये। यदि आपको 10 साल पुराने लेखों की समस्या दिखाई देती है तो बताइये कि आपने कितने लेखों में सुधार किया? आपने बार-बार बर्बरता फैलाने का काम ही किया है। फिर आप जैसे कुछ लोग 10 वर्ष बाद चाहेंगे कि आपकी बर्बरता को सुधारा क्यों नहीं गया? इससे बेहतर है जितना सम्भव हो, आप जैसे लोगों के बर्बर कार्यो पर रोक लगाई जाये। आपको पंजिकृत सदस्यों और सक्रिय सदस्यों में अंतर नहीं पता अतः इसपर क्या ही कह सकता हूँ। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 11:42, 31 मार्च 2025 (UTC) ::::उदाहरण के लिए हाल ही में २७-२८ मार्च तथा उससे पहले भी बहुत से पृष्ठों में सुधार किया है और बर्बरता के बारे में तो कभी सोचा भी नही। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 12:08, 31 मार्च 2025 (UTC) :::::ओह! आपने SM7 जी के कहने पर आपका फैलाया हुआ रायता वापस लेने की कोशिश की। इसके अतिरिक्त आपने {{tl|एकाकी}} जैसे कुछ टैग लेखों से हटा दिये जो काम बॉट से किया जा सकता है। मैं आपको लेख में सुधार के बारे में पूछ रहा था। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 12:25, 31 मार्च 2025 (UTC) ::::::ये सभी वे पृष्ठ थे जिनमें हमारा एक भी संपादन पहले से नही था, दूसरों के द्वारा बनाए गए पृष्ठ, दूसरों द्वारा ही संपादित थे। एकाकी टैग सिर्फ उन्हीं पृष्ठों से हटाए थे जो एकाकी नही थे या जिनकी कड़ियां उपयुक्त पृष्ठों पर जोड़ दी गई थी। इसके अलावा संदर्भ त्रुटियां भी सुधारी थी। और बार -२ रायता-२ कहने की जरूरत नही है, इसकी शुरुआत आपने ही की थी, मैंने तो सिर्फ एक बार आपकी टिप्पणी का जवाब दिया था। जब सभी पृष्ठ किसी न किसी अन्य पृष्ठ से जुड़े होंगे तो विकिपीडिया कितना सुन्दर दिखेगा, इसीलिए एकाकी पृष्ठों पर काम शुरू किया था। किन्तु यहां चौपाल पर व्यक्तिगत प्रहार होने पर मेरा समय यहां खर्च होने लगा। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 15:01, 1 अप्रैल 2025 (UTC) :::::::@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, आपको समझाने के अथक प्रयासों के बाद आपको कठिनाई से उत्तर देने पड़ रहे हैं। यदि आप एकाकी पृष्ठों पर शान्ति से काम करते तो आपका यहाँ स्वागत होता। अभी भी आप चाहें तो काम कर सकते हैं। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 16:23, 1 अप्रैल 2025 (UTC) ==अद्यतन== [[:श्रेणी:सभी लेख जिन्हें अद्यतन की आवश्यकता है|बहुत से लेखों]] को अद्यतन की आवश्यकता है। कृपया उनका अद्यतन (अपडेट) किया जाए। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 14:29, 26 मार्च 2025 (UTC) :विकिपीडिया पर कोई लेख ऐसा नहीं होता है जिसमें सुधार नहीं हो सकता। विकिपीडिया का मूल ध्येय इसका द्योतक है। आप कुछ भी सकारात्मक चाहते हो तो इनमें अत्यावश्यक सुधार पर काम कीजिए। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 21:08, 30 मार्च 2025 (UTC) ==प्रबंधन समीक्षा== प्रबंधन संबंधित कार्यों पर आपत्तियां [[विकिपीडिया:चौपाल/प्रबंधन समीक्षा]] पृष्ठ पर दर्ज की जा सकती हैं। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 15:56, 26 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी इस तरह के पृष्ठ आप अपनी मनमर्जी से नहीं बना सकते हैं। आपको यह समझ में क्यों नहीं आ रहा की आप जो-जो चाहते हैं वो आपके चाहने मात्र से पूर्ण हो जाय, इस तरह से विकिपीडिया पर कार्य नहीं होता। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 16:30, 26 मार्च 2025 (UTC) ::प्रबंधन के कार्यों की समीक्षा से संबंधित कोई अन्य पृष्ठ नही मिला, इसलिए बना दिया। आपकी समझ में कोई अन्य उपयुक्त स्थान हो तो इसे वहां स्थानांतरण कर दीजिए। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 01:02, 27 मार्च 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, आपके साथ समस्या यह है कि @[[सदस्य:SM7|SM7]] जी ने आपको जो कहा है, वो न तो समझ आ रहा है और न ही आप समझने का कोई प्रयास कर रहे हो। आपने जिस अवरोध पर आपत्ति दर्ज की है, उसका सारांश देखा होता और सम्बंधित कड़ी पर गये होते तो आपको कुछ समझ में आता। आपको नहीं समझना है तो आप समीक्षा करते रहियेगा। मुझे इससे कोई लेना देना नहीं है। मैं मेरे उपर चल रही समीक्षा में भाग नहीं लेने वाला अन्यथा भविष्य में सदस्यों को गलत संदेश जा सकता है। वैसे आपको बता दूँ कि चर्चा का सही स्थान [[विकिपीडिया:प्रबन्धन अधिकार हेतु निवेदन]] है। जहाँ नामांकन किया जाता है, वहाँ ही निवृति के लिए आवेदन किया जा सकता है। यदि आपका प्रस्ताव सफल होता है तो निवृति आसान है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 07:25, 27 मार्च 2025 (UTC) ::प्रबंधकों को कुछ भी सूचित करने के लिए [[विकिपीडिया:प्रबन्धक सूचनापट]] पृष्ठ का प्रयोग करें। प्रबंधक अधिकार से किसी सदस्य को मुक्त करने के लिए संजीव जी द्वारा बताए [[विकिपीडिया:प्रबन्धन अधिकार हेतु निवेदन]] पृष्ठ का प्रयोग करें। sm7 जी का कहना ठीक है कि [[विकिपीडिया:चौपाल/प्रबंधन समीक्षा]] जैसे पृष्ठ यादृच्छिक ढंग से नहीं बनाए जा सकते हैं। यह एक तरह की बर्बरता है। मैं इस पृष्ठ को हटा रहा हूँ। आपकी साक्षी मित्तल सदस्य पृष्ठ को हटाने वाली शिकायत प्रबंधक सूचना पट्ट पर स्थानांतरित कर दी गई है। आप उसमें स्वेच्छानुसार परिवर्तन कर सकते हैं। --[[सदस्य:अनिरुद्ध कुमार|अनिरुद्ध कुमार]] ([[सदस्य वार्ता:अनिरुद्ध कुमार|वार्ता]]) 22:40, 14 अप्रैल 2025 (UTC) ==एकाकी पृष्ठ== [[:श्रेणी:सभी एकाकी लेख|सभी एकाकी लेख]]ों की कड़ियां संबंधित पृष्ठों पर जोड़ने की आवश्यकता हैं। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 07:10, 27 मार्च 2025 (UTC) == हनुमान चालीसा चौपाई == हनुमान चालीसा की चौपाई पढ़ने के लिए ये लिंक देख सकते है यहाँ पर [https://navbharattimes.indiatimes.com/astro/religion-rituals/arti-bhajan/read-hanuman-chalisa-on-hanuman-jayanti-2020/articleshow/91165132.cms हनुमान चालीसा] चौपाई पूरी लिखी हुई है. [[सदस्य:Chandra.harish|Chandra.harish]] ([[सदस्य वार्ता:Chandra.harish|वार्ता]]) 13:25, 27 मार्च 2025 (UTC) :{{ping|Chandra.harish|p=}} जी, यह चौपाई सही नही है, इसमें :''सदा रहो...दासा'' :के स्थान पर होना चाहिए :'''''सादर हे''''' ''रघुपति के दासा''। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 16:47, 27 मार्च 2025 (UTC) ::यह तो मैं पहली बार सुन रहा। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 12:14, 31 मार्च 2025 (UTC) :::सन् 1990 के दशक में एक हनुमान चालीसा पढ़ी थी, उसमें ऐसा ही लिखा था। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 15:08, 1 अप्रैल 2025 (UTC) ::::प्रामाणिक सन्दर्भ दे ? [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 16:27, 1 अप्रैल 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Chandra.harish|Chandra.harish]] लेख के वार्ता पृष्ठ पर ये काम हो सकता था। अनायास चौपाल पर ना आए। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 16:29, 1 अप्रैल 2025 (UTC) == अस्थायी खाते: अपना कोड कैसे अपडेट करें == <section begin="message"/>क्योंकि इस वर्ष अस्थायी खाते प्रारम्भ किए जाएँगे, इसलिए ट्रस्ट और सेफ्टीउत्पाद टीम यह सन्देश भेज रही है ताकि यह सुनिश्चित्त किया जा सके कि उपकरण, गैजेट, बॉट, उपयोगकर्ता स्क्रिप्ट, एब्यूजफिल्टर और कोई भी अन्य समुदाय-संचालित कोड सुचारु रूप से कार्य करना जारी रखें। '''अस्थायी खाते क्या हैं?''' अस्थायी खाते अपंजीकृत संपादकों के लिए एक नए प्रकार के खाते हैं। जब कोई लॉग-आउट उपयोगकर्ता संपादन करने का प्रयास करता है, तो उसे एक अस्थायी खाता दिया जाएगा, और वह इस खाते में लॉग-इन होगा। लॉग-आउट उपयोगकर्ताओं के लिए वर्कफ़्लो पर ध्यान केंद्रित करने वाले टूल को सही ढंग से कार्य हेतु अपडेट की आवश्यकता हो सकती है। लॉग-आउट संपादकों के आईपी पते का उपयोग करने वाले टूल कार्य नहींं करेंगे, और अस्थायी खातों का उपयोग हेतु कार्यक्षमताा को फिर से लिखूना होगा। अस्थायी खाते पहले से ही कुछ पायलट विकि पर लाइव हैं, जोकी इस वर्ष सभी विकि पर पूर्ण रोलआउट हो जाएंगे। '''आप कैसे सहायता कर सकते हैं''' * जाँच करें कि क्या आपके द्वारा बनाया गया या अक्सर इस्तेमाल किया जाने वाला कोड (चाहे टूलफोर्ज पर हो या विकी पर, यानी: उपकरण, गैजेट, बॉट या उपयोगकर्ता स्क्रिप्ट) उन विकी पर काम करता है जहाँ अस्थायी खाते पहले से ही सक्रिय हैं। यहाँ [[:mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/FAQ#Where are temporary accounts deployed? When will these changes reach my wiki?| सामग्री विकी की सूची]] है, यहाँ [[:mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/FAQ#Where can I test it?| बीटा क्लस्टर और परीक्षण विकी की सूची]] है जिसमें अस्थायी खाते हैं। * यदि आपको कोई ऐसा उपकरण दिखाई देता है जो इससे प्रभावित हो सकता है, तो हम आपको हमारे [[:mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/For developers|डेवलपर डॉक्यूमेंटेशन गाइड]] के आधार पर इसे अपडेट करने के प्रयास के लिए प्रोत्साहित करते हैं। हम आपसे अनुरोध करेंगे कि आप #temporary-accounts टैग के साथ फ़ैब्रिकेटर कार्य दर्ज करें। इससे हमें समुदाय के स्वामित्व वाले कोड पर हमारे परिवर्तनों के प्रभाव की निगरानी करने में सहायता मिलेगी। * [[:mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/For developers/Impacted tools|इस पृष्ठ पर प्रभावित होने वाले उपकरण अवश्य जोड़ें]]। हम यह सुनिश्चित करने के लिए उनकी निगरानी करना चाहते हैं कि सब कुछ अपेक्षित रूप से सही-सही काम कर रहा है। * अपने विकी पर इस्तेमाल किए गए दुरुपयोग फ़िल्टर पर एक नज़र डालें। उपयोगकर्ता_नाम (user_name) के ज़रिए IP का उपयोग करने वाला कोई भी फ़िल्टर अब ऐसा नहीं कर पाएगा। उन फ़िल्टर को ''user_unnamed_ip variable'' का उपयोग करने के लिए अपडेट किया जाना चाहिए। हमारे इंजीनियरों की एक टिप्पणी: "मुख्य उपयोग मामला यह होना चाहिए कि यदि आप ip_in_range(s) जैसा कुछ आज़माएँ। उपयोगकर्ता नामों से जुड़ी चीज़ें मोटे तौर पर ठीक होनी चाहिए, क्योंकि वे अस्थायी खातों (temporary account) से जुड़ी रहेंगी।" यदि आपके पास दुरुपयोग फ़िल्टर के बारे में और प्रश्न हैं, तो आप टिकट [[phab:T369611|T369611]] पर टिप्पणी कर सकते हैं। * यदि आपको कोई समस्या मिलती है या आपके पास कोई टिप्पणी या प्रश्न हैं, तो हमें [[mw:Talk:Trust and Safety Product/Temporary Accounts|प्रोजेक्ट वार्ता पृष्ठ]] पर बताएँ या टैग <bdi lang="en" dir="ltr"> <code>#temporary-accounts</code></bdi> के साथ फ़ैब्रिकेटर कार्य दर्ज करें। आप सहायता के लिए और टीम के साथ फ़ीडबैक साझा करने के लिए [https://discord.com/channels/221049808784326656/1227616742340034722 समर्पित अंग्रेज़ी डिस्कॉर्ड थ्रेड] ([[:en:Wikipedia:Discord|सर्वर से पहले जुड़ना सुनिश्चित करें]]) में भी सम्मिलित हो सकते हैं। परीक्षण और रिपोर्ट में सहायता करके, आप यह सुनिश्चित करेंगे कि महत्वपूर्ण उपकरण इस अपडेट के साथ सुचारू रूप से काम करें। आपके समर्थन के लिए धन्यवाद!<section end="message"/> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Udehb-WMF|Udehb-WMF]] ([[User talk:Udehb-WMF|वार्ता]]) 14:32, 2 अप्रैल 2025 (UTC)</bdi> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Udehb-WMF/sandbox/MM_target&oldid=28480294 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Udehb-WMF@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Final proposed modifications to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter now posted == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The proposed modifications to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines]] and the U4C Charter [[m:Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Proposed_Changes|are now on Meta-wiki for community notice]] in advance of the voting period. This final draft was developed from the previous two rounds of community review. Community members will be able to vote on these modifications starting on 17 April 2025. The vote will close on 1 May 2025, and results will be announced no later than 12 May 2025. The U4C election period, starting with a call for candidates, will open immediately following the announcement of the review results. More information will be posted on [[m:Special:MyLanguage//Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election|the wiki page for the election]] soon. Please be advised that this process will require more messages to be sent here over the next two months. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 02:04, 4 अप्रैल 2025 (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Keegan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Editing contest about Norway == Hello! Please excuse me from writing in English. If this post should be posted on a different page instead, please feel free to move it (or tell me to move it). I am Jon Harald Søby from the Norwegian Wikimedia chapter, [[wmno:|Wikimedia Norge]]. During the month of April, we are holding [[:no:Wikipedia:Konkurranser/Månedens konkurranse/2025-04|an editing contest]] about India on the Wikipedias in [[:nb:|Norwegian Bokmål]], [[:nn:|Norwegian Nynorsk]], [[:se:|Northern Sámi]] and [[:smn:|Inari Sámi]]̩, and we had the idea to also organize an "inverse" contest where contributors to Indian-language Wikipedias can write about Norway and Sápmi. Therefore, I would like to invite interested participants from the Hindi-language Wikipedia (it doesn't matter if you're from India or not) to join the contest by visiting [[:no:Wikipedia:Konkurranser/Månedens konkurranse/2025-04/For Indians|this page in the Norwegian Bokmål Wikipedia]] and following the instructions that are there. Hope to see you there! [[सदस्य:Jon Harald Søby (WMNO)|Jon Harald Søby (WMNO)]] ([[सदस्य वार्ता:Jon Harald Søby (WMNO)|वार्ता]]) 09:04, 4 अप्रैल 2025 (UTC) == '[[आंग्लिक]]" भाषा सम्पादन == <div class="boilerplate metadata discussion-archived" style="background-color: #f5f3ef; overflow:auto; margin: 2em 0 0 0; padding: 0 10px 0 10px; border: 1px solid #aaa"> :''यह चर्चा समाप्त हो चुकी है। {{red|'''कृपया इसे न बदलें।'''}} आगे की वार्ताएँ इस पृष्ठ में नये विभागों में होनी चाहिए।'' ''इसका संक्षिप्त परिणाम निम्न रहा:'' ::'''पुनर्प्रेषित किया गया।'''' --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 16:12, 16 अप्रैल 2025 (UTC) ----<!-- साँचा:चर्चा शीर्ष से --> [[आंग्लिक]] पृष्ठ में कुछ लेखन त्रुटियाँ हैं, लेकिन पंजीकृत होने के बावजूद भी मैं उन्हे संपादित नहीं कर पा रहा हूँ। मुझे उस पृष्ठ में :<code>==संदर्भ==</code> : {{tl|reflist}}</code> जोड़ना है, तथा एक अंग्रेज़ी अक्षर 'o' भी हटाना है, जो संदर्भ के लिंक के बाहर एक लेखन त्रुटि हैं। कृपया मेरे इस निवेदन को स्वीकृत करें, या/और अगर हो सके टो पृष्ठ सम्पादन करने हेतु जरूरी अधिकार प्रदान करें। धन्यवाद। [[सदस्य:Utkarsh555|Utkarsh555]] ([[सदस्य वार्ता:Utkarsh555|वार्ता]]) 10:16, 5 अप्रैल 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Utkarsh555|Utkarsh555]] जी, वैसे लेख में ऐसा कुछ भी नहीं है जो [[अंग्रेज़ी भाषा]] से अलग हो। तो क्यों न सामग्री को हटाकर लेख को [[अंग्रेज़ी भाषा]] पर अनुप्रेषित कर दें? <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 10:38, 5 अप्रैल 2025 (UTC) ::वैसा करने में कोई दिक्कत नहीं है, बस उस जैसा अधिकार मेरे पास नहीं है। अगर आपको कोई आपत्ति नहीं तो आप ही उस पृष्ठ को मूल अंग्रेज़ी भाषा के पृष्ठ में मिला/अनुप्रेषित कर दीजिए। अच्छा यही रहेगा कि जो अकेला लेख, जो मूल का ही बस एक हिन्दी-भाषी शाब्दिक प्रतिरूप है, उसे मूल में अनुप्रेषित कर दिया जाए। धन्यवाद! [[सदस्य:Utkarsh555|Utkarsh555]] ([[सदस्य वार्ता:Utkarsh555|वार्ता]]) 11:17, 5 अप्रैल 2025 (UTC) :::मैंने लेख को संजीव जी के सुझाव अनुसार [[अंग्रेज़ी भाषा]] पर पुनर्प्रेषित कर दिया है। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 16:12, 16 अप्रैल 2025 (UTC) :''उपर्युक्त चर्चा को एक पुरालेख के रूप में संरक्षित किया गया है। <span style="color:red">'''कृपया इसमें कोई बदलाव न करें।'''</span> आगे की वार्ताएँ इस पृष्ठ पर नये विभागों में होनी चाहिए''।<!-- साँचा:चर्चा तल से --></div> == महान गणितज्ञ आर्यभट्ट की जन्म तिथि == अंतरराष्ट्रीय जनरल में प्रकाशित शोध पत्र के अनुसार गणितज्ञ आर्यभट्ट की जन्मतथि 13 अप्रैल है परंतु वकिपीडिया 14 अप्रैल प्रदर्शित कर रहा है। [[विशेष:योगदान/2409:40E3:4061:1533:8C42:A4FF:FE0A:E1D5|2409:40E3:4061:1533:8C42:A4FF:FE0A:E1D5]] ([[सदस्य वार्ता:2409:40E3:4061:1533:8C42:A4FF:FE0A:E1D5|वार्ता]]) 12:08, 14 अप्रैल 2025 (UTC) :आप उक्त स्रोत का हवाला देते हुए लेख के वार्ता पन्ने पे लिख सकते हैं। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 14:32, 14 अप्रैल 2025 (UTC) == Human psychology == Human psychology [[सदस्य:Anmol dhanju|Anmol dhanju]] ([[सदस्य वार्ता:Anmol dhanju|वार्ता]]) 16:33, 14 अप्रैल 2025 (UTC) == WMF की वार्षिक योजनाओं पर केन्द्रित, अगले दक्षिण एशिया ओपन कम्युनिटी कॉल (SAOCC) के लिए आप आमंत्रित हैं। (27 अप्रैल, 2025) == नमस्ते, [https://meta.wikimedia.org/wiki/South%20Asia%20Open%20Community%20Call साउथ एशिया ओपन कम्युनिटी कॉल] (SAOCC) एक मासिक कॉल है जिसमें दक्षिण एशियाई समुदाय भाग लेते हैं, सामुदायिक गतिविधियों को साझा करते हैं, महत्वपूर्ण अपडेट प्राप्त करते हैं और खुली चर्चाओं में भाग लेते हैं। 27 अप्रैल (1230-1330 UTC) को होने वाली अगली SAOCC में WMF के प्रतिनिधि शामिल होंगे जो अगले वर्ष के लिए अपनी [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia%20Foundation%20Annual%20Plan/2025-2026/Global%20Trends वार्षिक योजनाओं] के बारे में और अधिक जानकारी साझा करेंगे। कॉल के दौरान सामुदायिक अपडेट भी होंगे। हम आप सभी से अनुरोध करते हैं कि कृपया इस कॉल में शामिल हों तथा [https://meta.wikimedia.org/wiki/South%20Asia%20Open%20Community%20Call आप यहां शामिल होने का विवरण पा सकते हैं]। धन्यवाद। --[[सदस्य:RASharma (WMF)|RASharma (WMF)]] ([[सदस्य वार्ता:RASharma (WMF)|वार्ता]]) 17:44, 14 अप्रैल 2025 (UTC) == तकनीकी समस्या == मैंने यह देखा है कि हिंदी विकिपीडिया के कई पृष्ठों पर निम्नलिखित लुआ त्रुटि दिखाई दे रही है: "लुआ त्रुटि package.lua में पंक्ति 80 पर: module 'Module:Footnotes/anchor id list/data' not found" उदाहरण [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF] यह समस्या उन पृष्ठों पर सामान्य रूप से पादटिप्पणियों (footnotes) से जुड़ी जानकारी को प्रभावित कर रही है। चूँकि यह मॉड्यूल संभवतः अनुपलब्ध है या हट गया है, सभी संबंधित पृष्ठों पर त्रुटि दिखाई दे रही है। कृपया इस मॉड्यूल को पुनः उपलब्ध कराएं या आवश्यकतानुसार इसका समाधान करें, जिससे पृष्ठों की संरचना और उपयोगकर्ता अनुभव दोनों ठीक रह सकें। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 13:29, 16 अप्रैल 2025 (UTC) :@[[सदस्य:NXcrypto|NXcrypto]] जी नमस्ते, कृपया कुछ उदाहरण पृष्ठ बतायें। उक्त Module उपलब्ध तो है। अगर कुछ सुधार करना आवश्यक होगा तो कर दिया जाएगा। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 15:10, 16 अप्रैल 2025 (UTC) ::ये पृष्ठ देखें [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF] । [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 15:14, 16 अप्रैल 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:NXcrypto|NXcrypto]] जी, यह Citation Modules से जुडी समस्या है। उन संदर्भों में आ रही है जहाँ पृष्ठ संख्या एक रेंज है और pp=15-25 के रूप में लिखी गयी है। कई Module एक साथ अपडेट करने पड़ेंगे। मैं समय मिलते ही करने का प्रयास करता हूँ। अभी परीक्षण के लिए एक को अपडेट किया तो यह समस्या तो सुलझ गयी पर संदर्भो में दूसरी समस्या दिखने लगी। अतः थोड़ी प्रतीक्षा करनी होगी। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 15:29, 16 अप्रैल 2025 (UTC) ::::जी, शीघ्र संज्ञान लेने हेतु आपका धन्यवाद। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 15:38, 16 अप्रैल 2025 (UTC) :::::@[[सदस्य:NXcrypto|NXcrypto]] जी, यह समस्या सुलझा ली गयी है। इस प्रक्रिया में संदर्भ साँचों के द्वारा संदर्भों के प्रदर्शन में अभी कुछ त्रुटियाँ अवश्य उत्पन्न हुई हैं। इन्हें थोड़े समय में सुलझा लिया जाएगा। आपका धन्यवाद इस त्रुटि की ओर ध्यान दिलाने के लिए। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 17:07, 20 अप्रैल 2025 (UTC) == Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025: Invitation == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:UCDM 2025 general.png|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the fifth edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from '''14th April''' until '''16th May 2025'''. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design, and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contributions in every language! The most active contesters will receive prizes. If you are interested in coordinating long-term community engagement for the campaign and becoming a local ambassador, we would love to hear from you! Please let us know your interest. <br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:OlesiaLukaniuk (WMUA)|OlesiaLukaniuk (WMUA)]] ([[:m:User talk:OlesiaLukaniuk (WMUA)|talk]]) </div> 16:11, 16 अप्रैल 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:OlesiaLukaniuk_(WMUA)/list_of_wikis&oldid=28552112 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Hide on Rosé@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Vote now on the revised UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines ("UCoC EG") and the UCoC's Coordinating Committee Charter is open now through the end of 1 May (UTC) ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Voter_information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review of the EG and Charter was planned and implemented by the U4C. Further information will be provided in the coming months about the review of the UCoC itself. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 00:34, 17 अप्रैल 2025 (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Keegan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == उद्धरण साँचे और तकनीकी समस्या == नमस्ते सभी को, कुछ समस्याओं के चलते ([[#तकनीकी_समस्या|यहाँ चिह्नित]]) वर्तमान में उद्धरण साँचे सुधार की स्थिति में हैं। इस दशा में सुधार होने के बाद भी कैशे खाली होने और पन्नों की स्थति सर्वर में रिफ्रेश होने तक बहुत से पृष्ठों पर उद्धरण एवं संदर्भ साँचों में लुआ/मोड्यूल न उपलब्ध होने की त्रुटि दिखाई पड़ सकती है। कुछ समय के लिए संदर्भ साँचे कई ऐसी चीजें अंग्रेजी में प्रदर्शित कर सकते जो पहले हिंदी में दिखाई पड़ती थीं। इस असुविधा के लिए खेद है। साथ ही अनुरोध यह भी कि यदि उक्त समस्याएँ एक सप्ताह के बाद भी दिखाई दें तो कृपया यहाँ अथवा मेरे वार्ता पन्ने पर सूचित करें।--[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 08:50, 18 अप्रैल 2025 (UTC) == "Pandeism" == {{ping|अनुनाद सिंह}} मैं हिंदी विकिपीडिया में एक नए लेख की शुरुआत करना चाहता हूँ, जिसका विषय अंग्रेज़ी विकिपीडिया पर "Pandeism" के नाम से है (https://en.wikipedia.org/wiki/Pandeism )। यह एक धार्मिक-दार्शनिक अवधारणा है, जो "Pantheism" ([[सर्वेश्वरवाद]]) और "Deism" ([[देववाद]]) के तत्वों को मिलाकर उत्पन्न हुई है। आपने पहले हिंदी में "सर्वेश्वरवाद" और "देववाद" जैसे जटिल विषयों पर उत्कृष्ट लेख बनाए हैं। इसीलिए, मैं आपसे मार्गदर्शन चाहता हूँ कि इस विचार पर हिंदी में लेख बनाते समय हमें किस नाम का प्रयोग करना चाहिए — क्या "पैंडीइज़्म" या "पैंडीयिज़्म" जैसा कोई *transliteration* उपयुक्त रहेगा, या क्या इसके लिए कोई उपयुक्त हिंदी शब्दावली है? साथ ही, यदि आपके पास इस विषय को शुरू करने के लिए कोई सुझाव या दिशा-निर्देश हों, तो कृपया अवश्य बताइए। मेरा उद्देश्य यह सुनिश्चित करना है कि लेख विकिपीडिया की नीतियों के अनुसार हो, विशेषकर मूल शोध से बचा जाए। आपके समय और मार्गदर्शन के लिए आभार। [[सदस्य:Hyperbolick|Hyperbolick]] ([[सदस्य वार्ता:Hyperbolick|वार्ता]]) 04:56, 21 अप्रैल 2025 (UTC) == स्थानान्तरण अनुरोध पर लगभग तीन वर्ष से चर्चा के नतीजे की प्रतीक्षा == {{ध्यान दें|खुदाबक़्श लाइब्रेरी}} :: {{सुनो|Umarkairanvi}} तीन साल पहले इस लेख को हटाए जाने से मैंने रोका था। अब आपके माननीय प्रबंधगण क्या करते हैं, यह देखना होगा। --[[सदस्य:Hindustanilanguage|मुज़म्मिल]] ([[सदस्य वार्ता:Hindustanilanguage|वार्ता]]) 20:08, 23 अप्रैल 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:Hindustanilanguage|मुज़म्मिल]] जी,आपका कार्य सराहनीय रहा है, लेकिन मेरी जानकारी में आपने लाइब्रेरी नहीं संस्थापक के [[वार्ता:मौलवी खुदाबक़्श खान]] पेज को हटाए जाने से रोका था। मैंने नाम बदलने के लिए दोनों पर चर्चा की है, आप से भी निवेदन है कि अपने चर्चाओं के अनुभव को उधर भी साझा करें जिससे मुझे भी सीखने में आसानी हो...📚 [[सदस्य:Umarkairanvi|M. Umar kairanvi]] ([[सदस्य वार्ता:Umarkairanvi|वार्ता]]) 06:01, 24 अप्रैल 2025 (UTC) ::::@[[सदस्य:Hindustanilanguage|मुज़म्मिल]] जी, मैं यह नहीं समझ पा रहा हूँ कि आपने उपरोक्त वाक्य यहाँ क्यों लिखा है? @[[सदस्य:Umarkairanvi|मुहम्मद उमर कैरानवी]] जी ने [[वार्ता:खुदाबक़्श लाइब्रेरी#स्थानान्तरण_अनुरोध_29_जनवरी_2023|स्थानान्तरण पर हो रही चर्चा]] पर लोगों से विचार मांगे हैं। हालांकि वहाँ अच्छी चर्चा हुई है लेकिन सहमति नहीं बनने के कारण अन्य लोगों की विचार मांगे गए है। आपने विषय से अलग टिप्पणी की है और आपकी टिप्पणी को समझने के लिए मैंने [[खुदाबक़्श लाइब्रेरी]] का इतिहास देखा और पाया कि आपने [[मौलवी खुदाबक़्श खान]] की कड़ी जोड़ी है। वार्ता पृष्ठ पर आपने अपना प्रश्न रखा था जिसका उत्तर आपको SM7 जी ने दे दिया था और सम्भवतः आप सहमत भी थे। अब मैं बात करता हूँ [[मौलवी खुदाबक़्श खान]] की। इसपर भी नाम बदलने का अनुरोध चल रहा है। पिछले तीन वर्ष में आपने केवल एक श्रेणी बदली है और दूसरी जोड़ी है। इसके अतिरिक्त इसमें भी पिछले 10 वर्ष में लेख में आपने कुछ नहीं जोड़ा है। इसके वार्ता पृष्ठ पर भी 10 वर्षों में आपने कुछ नहीं लिखा है। मैं समझ नहीं पा रहा कि आपने तीन साल पहले लेख को हटाए जाने से कैसे रोका था? क्या कुछ स्पष्ट करोगे? यदि स्पष्ट नहीं करते हो तो मैं आपके वाक्य को गलतफहमी मानकर छोड़ देता हूँ। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 10:14, 24 अप्रैल 2025 (UTC) == कुछ सवाल == # कोई पृष्ठ को सिर्फ अंग्रेजी के संदर्भ का उपयोग करना ठीक है क्या? # Draft कैसे बनाते हैं और उसके नियम क्या हैं? # क्या महाबलीपुरम [https://en.m.wikipedia.org/wiki/Group_of_Monuments_at_Mahabalipuram (अंग्रेजी पृष्ठ] ) का पृष्ठ है? [[सदस्य:KnowDeath|KnowDeath]] ([[सदस्य वार्ता:KnowDeath|वार्ता]]) 00:55, 25 अप्रैल 2025 (UTC) :@[[सदस्य:KnowDeath|KnowDeath]] जी नमस्ते! यह हिंदी विकिपीडिया है, अतः संदर्भ भी हिंदी के/में हों यह बेहतर होगा; हालाँकि, अन्य भाषा के संदर्भ देने के ऊपर प्रतिबंध नहीं है। संदर्भ [[वि:विश्वसनीय|विश्वसनीय]] होना चाहिये एवं [[वि:तटस्थ|तटस्थ]] होना चाहिये। :ड्राफ्ट बनाने के लिए यहाँ हिंदी विकिपीडिया पर कोई अलग से नामस्थान उपलब्ध नहीं। अगर विषय ज्ञानकोश के योग्य है तो आप अपने सदस्य उप-पृष्ठ पर ड्राफ्ट बना सकते हैं। सबसे ऊपर {{tl|Userdraft}} का प्रयोग करें। :आपके पूछे गए पृष्ठ के संग पृष्ठ हिंदी विकिपीडिया पर अभी उपलब्ध नहीं है। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 17:18, 25 अप्रैल 2025 (UTC) ::आपके उत्तर के लिए धन्यवाद। [[सदस्य:KnowDeath|KnowDeath]] ([[सदस्य वार्ता:KnowDeath|वार्ता]]) 00:39, 26 अप्रैल 2025 (UTC) == Sub-referencing: User testing == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:Sub-referencing reuse visual.png|400px|right]] <small>''Apologies for writing in English, please help us by providing a translation below''</small> Hi I’m Johannes from [[:m:Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]'s [[:m:WMDE Technical Wishes|Technical Wishes team]]. We are making great strides with the new [[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|sub-referencing feature]] and we’d love to invite you to take part in two activities to help us move this work further: #'''Try it out and share your feedback''' #:[[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing# Test the prototype|Please try]] the updated ''wikitext'' feature [https://en.wikipedia.beta.wmflabs.org/wiki/Sub-referencing on the beta wiki] and let us know what you think, either [[:m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|on our talk page]] or by [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/talktotechwish booking a call] with our UX researcher. #'''Get a sneak peak and help shape the ''Visual Editor'' user designs''' #:Help us test the new design prototypes by participating in user sessions – [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/gxk0taud/apply sign up here to receive an invite]. We're especially hoping to speak with people from underrepresented and diverse groups. If that's you, please consider signing up! No prior or extensive editing experience is required. User sessions will start ''May 14th''. We plan to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We’ll reach out to wikis for piloting in time for deployments. Creators and maintainers of reference-related tools and templates will be contacted beforehand as well. Thank you very much for your support and encouragement so far in helping bring this feature to life! </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]])</bdi> 15:03, 28 अप्रैल 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&oldid=28628657 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Johannes Richter (WMDE)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Vote on proposed modifications to the UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter closes on 1 May 2025 at 23:59 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025/Voter information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community in your language, as appropriate, so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- <section end="announcement-content" /> </div> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 03:41, 29 अप्रैल 2025 (UTC)</div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Keegan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == We will be enabling the new Charts extension on your wiki soon! == ''(Apologies for posting in English)'' Hi all! We have good news to share regarding the ongoing problem with graphs and charts affecting all wikis that use them. As you probably know, the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Graph|old Graph extension]] was disabled in 2023 [[listarchive:list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/EWL4AGBEZEDMNNFTM4FRD4MHOU3CVESO/|due to security reasons]]. We’ve worked in these two years to find a solution that could replace the old extension, and provide a safer and better solution to users who wanted to showcase graphs and charts in their articles. We therefore developed the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Charts extension]], which will be replacing the old Graph extension and potentially also the [[:mw:Extension:EasyTimeline|EasyTimeline extension]]. After successfully deploying the extension on Italian, Swedish, and Hebrew Wikipedia, as well as on MediaWiki.org, as part of a pilot phase, we are now happy to announce that we are moving forward with the next phase of deployment, which will also include your wiki. The deployment will happen in batches, and will start from '''May 6'''. Please, consult [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project#Deployment Timeline|our page on MediaWiki.org]] to discover when the new Charts extension will be deployed on your wiki. You can also [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|consult the documentation]] about the extension on MediaWiki.org. If you have questions, need clarifications, or just want to express your opinion about it, please refer to the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension_talk:Chart/Project|project’s talk page on Mediawiki.org]], or ping me directly under this thread. If you encounter issues using Charts once it gets enabled on your wiki, please report it on the [[:mw:Extension_talk:Chart/Project|talk page]] or at [[phab:tag/charts|Phabricator]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|User:Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|talk]]) 15:08, 6 मई 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28663781 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Sannita (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == सदस्य पृष्ठ स्पैम नियंत्रण == सभी को नमस्कार, हिन्दी विकिपीडिया पर अत्यधिक सदस्य पृष्ठ स्पैम को ध्यान में रखते हुए मुझे लगता है कि आईपी एवं नए खातों को सदस्य नामस्थान में सम्पादन करने की अनुमति नहीं दी जानी चाहिए। यहाँ पर दैनिक रूप से कई सदस्य पृष्ठ बनाए जाते हैं जो अक्सर प्रचारात्मक सामग्री से भरे हुए होते हैं या फिर व्यक्तिगत वेब पृष्ठ की सूरत के होते हैं और [[वि:ब्लॉगनहीं]] का स्पष्टतया उल्लंघन करते हैं। मैं उक्त प्रस्ताव यहाँ चर्चा के लिए रख रहा हूँ जिससे समुदाय के विचार इसपर पता चल सकें और यदि आम सहमति हो तो आगे बढ़ा जा सके। इस प्रस्ताव को प्रयोग में लाना काफ़ी आसान है क्योंकि इसे सरलतापूर्वक दुरुपयोग फ़िल्टर द्वारा सक्रिय किया जा सकता है। मुझे लगता है कि ऐसा करने से सदस्य पृष्ठ स्पैम में घटाव आएगा जो कि समीक्षकों एवं प्रबंधकों के लिए भी अधिक सुविधाजनक होगा। साथ में, अच्छी नीयत वाले नए सदस्यों द्वारा अपने सदस्य पृष्ठ पर सम्पादन यदि स्वचालित रूप से रोका भी जाए तो दुरुपयोग फ़िल्टर द्वारा सम्पादन के रोके जाने पर दिखाए जाने वाले नोटिस को कस्टोमाइज़ भी किया जा सकता है अतः उस नोटिस में सदस्य पृष्ठ नीति से संबंधित आवश्यक जानकारी संक्षेप में दी जा सकेगी। उस नोटिस द्वारा यह भी बता दिया जाएगा कि सदस्य परीक्षण सम्पादन [[वि:प्रयोगस्थल]] पर कर सकते हैं। यदि सदस्य को नोटिस द्वारा पर्याप्त सूचना मिल जाए तो वह अपने सदस्य पृष्ठ पर सम्पादन रोके जाने का कारण समझ पाएगा और निराश नहीं होगा। दुरुपयोग फ़िल्टर द्वारा सदस्यों को उनके वैश्विक योगदानों के अनुसार छूट देना भी संभव है। यदि कोई सदस्य किसी अन्य विकि परियोजना से यहाँ आता है और सदस्य पृष्ठ बनाने का प्रयास करता है तो प्रस्तावित फ़िल्टर उन्हें छूट दे सकता है। अतः मेरे विचार में ऐसे फ़िल्टर को लागू करना बर्बरता एवं स्पैम विरोधी दृष्टि से एक अच्छा कदम होगा; इससे स्पैम की काफ़ी मात्रा को नियंत्रित किया जाएगा और संपार्श्विक क्षति को कम-से-कम रखा जाने का प्रयास रहेगा। धन्यवाद।--[[सदस्य:Svartava|स्वार्तव]] ([[सदस्य वार्ता:Svartava|वार्ता]]) 20:24, 7 मई 2025 (UTC) :मैं आपके दृष्टिकोण से सहमत हूँ Svartava जी। मैं सहमत हूँ कि एक दुरुपयोग फ़िल्टर इससे समाप्ति ला सकता है। उपयोगी पृष्ठों का प्रचार उद्देश्यों के लिए उपयोग नहीं किया जाना चाहिए। इसे उठाने के लिए धन्यवाद। [[User:Cactusisme|'''<span style="color:#0D98BA;">Cactus</span><span style="color:#013220;">🌵</span>''']] <sup>[[User talk:Cactusisme|<i style="color:green">spiky</i>]]</sup> <sup>[[Special:Contributions/Cactusisme|<i style="color:green">ouch</i>]]</sup> 10:35, 9 मई 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Svartava|स्वार्तव]] जी, मुझे लगता है समुदाय के सभी सक्रिय सदस्य इससे सहमत ही होंगे। अतः आप सम्बंधित फिल्टर तैयार कर सकते हो। यदि कल तक कोई टिप्पणी नहीं आती है तो प्रस्ताव को स्वीकृत घोषित कर देंगे।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:20, 13 मई 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Svartava|Svartava]] इसके अलावा, स्वर्तवा जी, क्या आप फ़िल्टर को इस तरह बना सकते हैं कि जो उपयोगकर्ता 1000 से अधिक वैश्विक संपादन कर चुके हैं, उन्हें प्रतिबंधित न करें। [[User:Cactusisme|'''<span style="color:#0D98BA;">Cactus</span><span style="color:#013220;">🌵</span>''']] <sup>[[User talk:Cactusisme|<i style="color:green">spiky</i>]]</sup> <sup>[[Special:Contributions/Cactusisme|<i style="color:green">ouch</i>]]</sup> 09:42, 13 मई 2025 (UTC) * {{पूर्ण हुआ}}। [[सदस्य:Svartava|स्वार्तव]] ([[सदस्य वार्ता:Svartava|वार्ता]]) 17:53, 14 मई 2025 (UTC) *:@[[सदस्य:Svartava|Svartava]] जी आप ट्रिगर लॉग कहाँ देखते हैं? [[User:Cactusisme|'''<span style="color:#0D98BA;">Cactus</span><span style="color:#013220;">🌵</span>''']] <sup>[[User talk:Cactusisme|<i style="color:green">spiky</i>]]</sup> <sup>[[Special:Contributions/Cactusisme|<i style="color:green">ouch</i>]]</sup> 09:07, 15 मई 2025 (UTC) *::[https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97_%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97&wpSearchFilter=87] (यह केवल प्रबंधकों द्वारा देखा जा सकता है क्योंकि फ़िल्टर को गुप्त रखा गया जिससे स्पैमर इसका स्रोत कोड देखकर इसे चकमा देने के तरीके न खोज पाएं) [[सदस्य:Svartava|स्वार्तव]] ([[सदस्य वार्ता:Svartava|वार्ता]]) 09:31, 15 मई 2025 (UTC) *:::ठिक [[User:Cactusisme|'''<span style="color:#0D98BA;">Cactus</span><span style="color:#013220;">🌵</span>''']] <sup>[[User talk:Cactusisme|<i style="color:green">spiky</i>]]</sup> <sup>[[Special:Contributions/Cactusisme|<i style="color:green">ouch</i>]]</sup> 09:38, 15 मई 2025 (UTC) *::::@[[सदस्य:Svartava|Svartava]] जी, मैं भी स्रोत नहीं देख पा रहा हूँ, हालांकि मुझे अभी स्रोत देखने की आवश्यकता नहीं है। सम्भवतः मुझे कोड देखने के लिए स्वयं को "दुरुपयोग छननी संपादक" अधिकार देना होगा। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:46, 15 मई 2025 (UTC) == अस्थायी खाते: IP पतों तक पहुँच और अगले चरण == नमस्ते! यह [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product|ट्रस्ट और सुरक्षा उत्पाद टीम]] है। [[विकिपीडिया:चौपाल/पुरालेख_63#जब_अस्थायी_खाते_शुरू_किए_गए_हैं_तो_आईपी_पते_कौन_देख_पाएगा?|मार्च में, हमने प्रस्ताव दिया था]] कि अस्थायी खाते प्रारम्भ होने पर IP पते कौन देख सकता है । हम लगभग २० बड़े समुदायों से बात की!  चर्चाके लिए धन्यवाद, और  इसकाउत्तर तैयार करते समय आपके धैर्य के लिए धन्यवाद। अब, हम कुछ आवर्ती विषयों को संबोधित करना चाहते हैं, उन पहलुओं को स्पष्ट करना चाहते हैं जिन्हें हमने अपने पहले संदेश में स्पष्ट रूप से प्रस्तुत नहींं किया था, और  और हम आपसे यह साझा करना चाहते हैं कि अगले चरण क्या होंगे। '''हमारे द्वारा की गई चर्चाओं के परिणाम''' आपकी टिप्पणियों ने हमें  पेट्रोलिंग से जुड़े  जोखिमों और चिंताओं को बेहतर ढंग से समझने में सहयता की। इनमें सम्मिलित हैं: आप प्रशासकों पर एक नए बोझ को कैसे देखते हैं, आप पुराने संपादनों की पेट्रोलिंग से कैसे निपटते हैं, कितने (या कम) लोग आपकी विकी पर पेट्रोलिंग में भाग लेते हैं, और बहुत कुछ। हम इन विचारों के लिए  आपके बहुत आभारी हैं। आपने अस्थायी खातों के बारे में सामान्य प्रश्नों के साथ कई टिप्पणियाँ भी लिखीं। आप पूछ रहे थे कि वे कैसे कार्य करते हैं, आईपी पते कैसे प्रकट करें, क्या बदलाव की आवश्यकता है, आदि। हम उन्नत अधिकारों वाले उपयोगकर्ताओं के लिए [[phab:T373818|ऑनबोर्डिंग डायलॉग]], [[metawiki:Special:GlobalContributions|विशेष: वैश्विक योगदान]], [[metawiki:Special:IPContributions|विशेष: आईपी योगदान]], वैश्विक खाता ब्लॉक, बड़े पैमाने पर वैश्विक खाता ब्लॉक करने, और  अन्य कई सुविधाओं पर कार्य कर रहे हैं। यह सब आपको दुरूपयोग से कुशलतापूर्वक निपटने में सहयता  करने हेतु है। पहुँच की आवश्यकताओं के बारे में - हमने प्रबंधकों (और जहाँ आवश्यक हो, स्टीवर्ड) द्वारा मैन्युअल रूप से उन लोगों को IP देखने का अधिकार प्रदान करने के विचार के साथ इससे आगे बढ़ने का निर्णय लिया है, जिन्हें इसकी आवश्यकता है। हमारे द्वारा विचार किए जा सकने वाले विकल्प सीमित हैं। [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Access_to_temporary_account_IP_addresses|अस्थायी खातों के  IP पते तक पहुँच की मूल नीति]] सभी विकि के लिए एक होनी चाहिए, वैश्विक पदाधिकारियों और विभिन्न समुदायों के लिए स्वीकार्य होनी चाहिए, और विभिन्न देशों के संपादकों और कानूनी जोखिमों के दृष्टिकोण से भी। यही कारण है कि हम स्थानीय सहमति का सख्ती से पालन नहींं कर सकते हैं या IP पतों तक बहुत व्यापक रूप से पहुँच प्रदान नहींं कर सकते हैं। इस वर्ष के अंत में, हम नीति की आवश्यकताओं या अपवादों जैसे विषयों पर फिर से विचार कर सकते हैं। (हालाँकि, आप अपनी स्थानीय नीतियाँ बना सकते हैं! - इस बारे में नीचे और अधिक जानकारी दी गई है।) हम आपको याद दिलाना चाहेंगे कि सभी विकि पर लागू इसी वर्ष होनी चाहिए।  लागू करने के दो बड़े चरण होंगे - जून/जुलाई में, और इसके लगभग २-३ महीने बाद। '''आवर्ती विषय, हमारी प्रतिक्रियाएँ और स्पष्टीकरण''' आपकी सुविधा के लिए, हम इनमें से कुछ उत्तरों को [[mediawikiwiki:Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts/FAQ|प्रोजेक्ट FAQ]] में भी दर्ज करेंगे। आईपी ​​पते तक पहुँच * '''नए अधिकार''' (चेकयूजर-टेम्पररी-अकाउंट) को एक नए समूह ([[metawiki:Meta:Temporary_account_IP_viewer|टेम्पररी अकाउंट आईपी व्यूअर]]) में अलग करना, तकनीकी रूप से इसे किसी [[Special:ListGroupRights|मौजूदा समूह]] (जैसे पैट्रोलर) से जोड़ने के विपरीत। हमने कुछ कारणों से ऐसा करने का फैसला किया है: ** '''IP पतों तक पहुँच प्राप्त करना जोखिम भरा है'''  यह अधिकार चेकयूजर के सामान है। IP पतों को व्यक्तिगत रूप से पहचान योग्य जानकारी (एक प्रकार का [[व्यक्तिगत जानकारी|व्यक्तिगत डेटा]]) माना जाता है। बाहरी अभिनेता जो IP पतों तक पहुँच प्राप्त करना चाहते हैं, उन्हें अब उन उपयोगकर्ताओं के साथ बातचीत करनी होगी जिनके पास यह अधिकार है। इस अधिकार वाले उपयोगकर्ताओं को इसके बारे में पता होना चाहिए, और संदिग्ध पहुँच अनुरोधों की संभावना के प्रति सतर्क रहना चाहिए। ** '''गोपनीयता संरक्षण के लिए अच्छे अभ्यास'''  ऐसे उपयोगकर्ताओं को पहुँच प्रदान करना जो विश्वसनीय हैं, लेकिन उन्हें अपना काम जारी रखने के लिए पहुँच की आवश्यकता नहीं है, व्यक्तिगत डेटा को संसाधित करने के लिए अच्छे अभ्यासों के अनुरूप नहीं है। ** '''अधिकार को हटाना''' आईपी तक पहुँच को [[phab:T325658|लॉग]] किया जाएगा ([https://no.wikipedia.org/wiki/Spesial:Logg?type=checkuser-temporary-account उदाहरण])। यदि इस अधिकार का कोई दुरुपयोग पाया जाता है, तो इसे उपयोगकर्ता द्वारा धारण की गई किसी भी अन्य अनुमति से अलग से वापस लिया जा सकता है। आईपी पतों तक पहुँच से संबंधित अधिकारों को हटाना मुश्किल और कभी-कभी अनुचित भी होगा। ** आप किसी निश्चित्त उपलब्ध समूह से संबंधित सभी उपयोगकर्ताओं को व्यक्तिगत रूप से नया अधिकार प्रदान कर सकते हैं। हालाँकि, इन उपयोगकर्ताओं को अस्थायी खाता IP व्यूअर के मानदंडों को पूरा करना होगा। ** स्पष्टता के लिए - यह सब प्रशासकों, नौकरशाहों, चेकयूजर्स, प्रबंधकों और [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Access_to_temporary_account_IP_addresses|वैश्विक नीति]] में उल्लिखित अन्य समूहों को प्रभावित नहींं करता है। * '''गतिविधि की आवश्यकता'''  उन उपयोगकर्ताओं के संबंध में जिन्हें मैन्युअल रूप से पहुँच प्रदान करने की आवश्यकता होगी, नीति कहती है कि उन्हें "३६५-दिन की अवधि के भीतर कम से कम एक बार स्थानीय परियोजना में संपादन करना होगा या लॉग की गई कार्रवाई करनी होगी"। यह आवश्यकता नहींं बदल रही है। अधिकार प्रदान करने की प्रक्रिया * '''अधिकार देने की औपचारिकता'''  लंबी चर्चा या एडमिनशिप के लिए अनुरोध जैसे वोट की कोई आवश्यकता नहींं है। अगर कोई एक एडमिन अपने विवेक से कोई निर्णय ले लेता है तो यह पर्याप्त है। * '''अधिकार के लिए आवेदन करने वाले उपयोगकर्ताओं के लिए अतिरिक्त आवश्यकताएँ।''' ** अधिकार प्रदान करने की प्रक्रिया पर आपके पास स्वायत्तता है। आप ३०० से अधिक संपादन की सीमा अपना सकते हैं, या "गैर-व्यवस्थापक+" उपयोगकर्ताओं को अधिकार देने से मना कर सकते हैं। अधिकार प्रदान करने की प्रक्रिया उतनी ही बुनियादी या विस्तृत हो सकती है जितनी आप उचित्त समझें। ** यह स्पष्ट नहींं था कि अधिकार देने का निर्णय लेते समय व्यवस्थापकों को कौन से मानदंड अपनाने चाहिए - यह कैसे पता लगाया जाए कि उपयोगकर्ता को IP पतों तक पहुँच की आवश्यकता है या नहींं। न्यूनतम ३०० संपादन और ६ महीने पुराने खाते से परे कोई अनिवार्य आवश्यकता नहींं है। आप उपयोगकर्ता के प्रति विश्वास से संबंधित अतिरिक्त मानदंड (जैसे कि कोई पूर्व अवरोध या कॉपीराइट उल्लंघन नहींं) या पेट्रोलिंग गतिविधियों में अनुभव पेश कर सकते हैं। * '''प्रशासकों पर अतिरिक्त बोझ'''  हम अतिरिक्त अधिकार देने और हटाने की मेहनत को समझते हैं। यह वास्तव में एक नाकारात्मक पहलू है। हमें लगता है कि अधिक लोगों को यह अधिकार देने के लिए केवल एक बार प्रयास करना होगा। हम उत्सुक हैं कि क्या आप इस बोझ को सीमित करने के उपाए खोज सकते हैं? अस्थायी खातों के सक्षम होने पर पेट्रोलिंग कैसे काम करती है * '''"रेट्रो-पेट्रोलिंग" और ९० दिन'''  कुछ विकी में, समुदाय के सदस्यों ने लिखा कि "रेट्रो-पेट्रोलिंग" (पुराने संपादनों की निगरानी) अस्थायी खातों के आईपी के लिए ९०-दिन की सीमा के साथ एक मुद्दा हो सकता है। हमारी समझ में (यह स्टीवर्ड से परामर्श किया जाता है), सामान्य परिस्थितियों में, संपादन के ९० दिनों के बाद, मुख्य चुनौती सफाई का कार्य है, और दुर्व्यवहार करने वालों की पहचान को जोड़ने की आवश्यकता नहींं है। लेकिन हम समझते हैं कि अलग-अलग विकी पर अलग-अलग परिस्थितिियाँ हो सकती हैं, और कुछ विध्वंसक रचनात्मक होते हैं। किसी भी मामले में, ९०-दिन की सीमा व्यवहार संबंधी साक्ष्य या संपादन के पैटर्न पर लागू नहींं होती है - ये दिखाई देते रहेंगे। संख्या स्वयं बदली जा सकती है, और हम आपके विचारों और अधिक कठिन जाँच के साक्ष्य पर ध्यान देंगे। यह ध्यान रखना महत्त्वपूर्ण है कि सिद्ध दीर्घकालिक दुर्व्यवहार व्यवहार के उदाहरणों के लिए, हम गश्त की आवश्यक्ताओं  के लिए [[foundation:Policy:Wikimedia_Access_to_Temporary_Account_IP_Addresses_Policy#Disclosure|आईपी पते को सार्वजनिक रूप से दस्तावेज कर सकते हैं]]। * '''खाता निर्माण सीमा ("दर सीमा")'''  २४ घंटे के भीतर एक आईपी से केवल छह अस्थायी खाते बनाए जा सकते हैं। इस सीमा का उद्देश्य किसी उपद्रवी को कम समय में बहुत सारे खाते बनाने से रोकना है। पंजीकृत खाता निर्माण के लिए सीमा सामान है। यह एक आदर्श उपाय नहींं है, लेकिन यह एक पुराने तंत्र के सामान है जिससे हम सभी परिचित्  हैं, और यह सुरक्षा के एक बुनियादी स्तर को परिभाषित करता है। '''हम आपके लिए अगले कदम सुझाना चाहेंगे''' * हम आपको '''अस्थायी खाते प्रारम्भ होने से पहले ही अधिकार प्रदान करने  हेतु''' प्रोत्साहित कर रहे हैं, ताकि समय आने पर आप तैयार रहें। * यदि आपको लगता है कि वैश्विक नीति में कुछ जोड़ने की आवश्यकता है, तो हम आपको अधिकार देने और हटाने '''संबंधी नीति अपनाने''' पर विचार हेतु प्रोत्साहित कर रहे हैं। * हम आपको यह दिखाना चाहते हैं कि हमारे दृष्टिकोण से विकी-नौकरशाही का कौन सा स्तर पर्याप्त है। [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?oldid=28600924 सैंडबॉक्स में,] हमने एक प्रारूप तैयार किया है कि ध्वज के लिए अनुरोध वाले पृष्ठ कैसा दिख सकता है। बेशक पृष्ठ की अंतिम सामग्री आपके समुदाय पर निर्भर करेगी। हम यह नहींं कहना चाहते कि हम आपको इस मामले पर निर्देश दे रहे हैं। '''संपर्क में रहें''' हमेशा की तरह, अगर आप इस परियोजना के बारे में ज़्यादा जानना चाहते हैं, तो [[diffblog:hi/2024/11/18/अस्थायी-खातों-का-स्वागत-ब/|डिफ पोस्ट]] पढ़ें, [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts|हमारे प्रोजेक्ट पेज]] और FAQ पर जाएँ। संपर्क में बने रहने के लिए न्यूज़लैटर की सदस्यता लें। अगर आप पायलट तैनाती संतुष्टि सर्वेक्षण में रुचि रखते हैं, तो [[mediawikiwiki:Trust_and_Safety_Product|परिणाम देखें]]। धन्यवाद! [[metawiki:User:NKohli_(WMF)|एनकोहली (डब्ल्यूएमएफ)]] और [[सदस्य:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[सदस्य वार्ता:SGrabarczuk (WMF)|वार्ता]]) 01:18, 9 मई 2025 (UTC) == मेरे संपादन को हटाया गया । == नमस्कार, मैंने हाल ही में विकिपीडिया के एक लेख में एक संपादन किया था, जिसमें मैंने छत्तीसगढ के रायगढ जिले से संबंधित जानकारी जोड़ी थी। लेकिन मेरा संपादन हटा दिया गया,और मुझे कारण स्पष्ट नहीं किया गया। मैं विकिपीडिया के नियमों का सम्मान करती हूँ और चाहती हूँ कि मुझे यह स्पष्ट किया जाए कि मेरा संपादन क्यों हटाया गया ताकि मैं भविष्य में सुधार कर सकूँ। Username- QuestForTrueTruth <small>— इस [[विकिपीडिया:हस्ताक्षर|अहस्ताक्षरित]] संदेश के लेखक हैं -[[सदस्य:QuestForTrueTruth|QuestForTrueTruth]] ([[सदस्य वार्ता:QuestForTrueTruth|वार्ता]] • [[विशेष:Contributions/QuestForTrueTruth|योगदान]]){{#if:12:08, 9 मई 2025 (UTC)|&#32;12:08, 9 मई 2025 (UTC)|}}</small><!-- साँचा:अहस्ताक्षरित --> :मैंने आपके योगदान देखे हैं। आपके योगदानों में सामान्यतः लेख में उपलब्ध स्रोतों को हटा दिया जाता है और उनके स्थान पर मूल शोध या असत्यापित दावे जोड़ दिये जाते हैं। लम्बे समय से आपने [[वडोदरा जिला]] नामक लेख में सम्पादन करके उसको बुरी हालात में पहुँचा दिया है। मैंने इसलिए आपको ऐसे सम्पादन करने दिये हैं क्योंकि वो लेख पहले भी कोई अच्छी अवस्था में नहीं था।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 13:32, 9 मई 2025 (UTC) ::संपादक महोदय, ::नमस्ते, ::बिना मेरी जानकारी के संपादन हटा दिया गया ।  क्या आपको नहीं लगता कि मुझे पहले बता देना चाहिए था कि कहाँ क्या दिक्कत है? कम से कम एक बार बताना तो ज़रूरी था। ::मैंने वह संपादन इसलिए किया क्योंकि अंग्रेज़ी में जो कंटेंट था, उसका हिंदी में कंटेंट सही तरीके से नहीं हुआ था। इसलिए मैंने उसे ट्रांसलेट से सही करने की कोशिश की थी। अगर उसमें कुछ सुधार की ज़रूरत थी, तो मुझे बता सकते थे। ::बिना कुछ कहे सीधे हटाना सही तरीका नहीं है। मैं सहयोग की भावना से काम कर रही हूँ, तो उम्मीद है कि आगे से थोड़ी पारदर्शिता और संवाद बनाए रखेंगे। ::धन्यवाद। [[सदस्य:QuestForTrueTruth|QuestForTrueTruth]] ([[सदस्य वार्ता:QuestForTrueTruth|वार्ता]]) 17:14, 23 मई 2025 (UTC) :::नमस्ते जी , :::मुझे अभी भी नहीं समझ आ रहा है कि आप मेरा कंटेंट क्यों हटा रहे हैं ? कृप्या मुझे कारण स्पष्ट करें ताकि मैं आगे से सुधार कर सकूं । :::धन्यवाद [[सदस्य:QuestForTrueTruth|QuestForTrueTruth]] ([[सदस्य वार्ता:QuestForTrueTruth|वार्ता]]) 14:05, 24 मई 2025 (UTC) ::::आपके संपादन से संदर्भित कड़ी (यानी <ref->...</ref>) हट गई थी। शायद इसीलिए वापस किया होगा। [[विशेष:योगदान/2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C]] ([[सदस्य वार्ता:2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|वार्ता]]) 18:53, 26 मई 2025 (UTC) :::::मेरा संपादन बार-बार बिना किसी स्पष्ट कारण के हटाया जा रहा है। आपने अगर संपादन हटाया नहीं, तो फिर आप कैसे अंदाज़ा लगा सकते हैं? संजीव कुमार ने संपादन हटाया, लेकिन उन्होंने भी यह नहीं बताया कि आखिर क्यों हटाया। :::::मैं विनम्रतापूर्वक अनुरोध करती हूँ कि अगर इस बार भी सुधार का कोई तरीका बताए बिना या बिना कारण स्पष्ट किए मेरा संपादन हटाया गया, तो मैं विकिपीडिया पर संपादन कार्य करना छोड़ दूंगी। यही आप सब चाह रहे होगे। अन्यथा, कृपया सहयोग करें और स्पष्ट संवाद बनाएं। [[सदस्य:QuestForTrueTruth|QuestForTrueTruth]] ([[सदस्य वार्ता:QuestForTrueTruth|वार्ता]]) 11:20, 28 मई 2025 (UTC) ::::::@[[सदस्य:QuestForTrueTruth|QuestForTrueTruth]] जी, आप विभिन्न लेखों में <nowiki>== सन्दर्भ ==</nowiki> अनुभाग और श्रेणियों को हटा दे रहे हो। इसके अतिरिक्त आप जो सामग्री जोड़ रहे हो, वो भी विकि-प्रारूप में नहीं होती। अतः उसे हटाया जा रहा है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 11:35, 28 मई 2025 (UTC) == सदस्य:TheLFC के अनुचित योगदान == गुजराती विकिपीडीया पर हमने देखां कि [[सदस्य:TheLFC]] कुछ पृष्ठों पर भारत देश के नक्शों में बदलाव कर के वह नक्शे दाखिल कर रहे थे जिन में कश्मिर क कुछ हिस्सा भारत से हटाय गया है। यह संवैधानिक रुप से गलत है। जब [[सदस्य:KartikMistry]]जी ने बताया तब हमने पाया कि ईस सदस्य ने यहां हिदी में कई पृष्ठों पर यह कृत्य किया है ([[विशेष:योगदान/TheLFC|यहां देखें]])। अतः {{ping|संजीव कुमार}}, {{ping|SM7}}, एवं आप सब के ध्यान में लाना चाहता हुं कि इस [[सदस्य:TheLFC]] कि गतिविधियों पर नज़र रखें और अगर आवश्यक लगे तो उन्हे चेतावनी दिजिए--[[:User:Dsvyas|धवल]]<sup>[[:User_talk:Dsvyas|वार्ता]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|योगदान]]</sup> 08:48, 12 मई 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Dsvyas|Dsvyas]] जी, कुछ दिनों से मैं देख रहा हूँ कि कुछ लोग India को बदलकर India3 कर रहे हैं और कुछ उसको उलट रहे हैं। मैंने भी कुछ चुनाव उल्टे हैं। India लिखने पर अंतर्राष्ट्रीय स्तर पर मान्य मानचित्र दिखाया जाता है जिसमें [[जम्मू और कश्मीर]] (चीन, पाकिस्तान और भारत अधिकृत पूरा क्षेत्र) को विवादित क्षेत्र दिखाया जाता है। India3 लिखने पर पूरा क्षेत्र भारत के भाग में दिखाया जाता है। विकिपीडिया की अब तक की स्वीकृत नीति के अनुसार वास्तविक स्थिति (अर्थात् इस क्षेत्र को विवादित) दिखाया जाये। यदि आप उसे भारत का क्षेत्र दिखाना चाहते हो तो पहले सम्बंधित चर्चा करनी होगी और उसके अनुसार नियमावली को स्वीकृत करना होगा। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 08:56, 12 मई 2025 (UTC) ::{{ping|संजीव कुमार}} जी, वास्तव में सभी भारतीय भाषाओं में भारत के तहत भारत सरकार का स्वीकृत मानचित्र हि वैध है| India3 भारत सरकार के द्वारा स्वीकार्य मानचित्र है, तो यहां पर भी वही इस्तमाल नही होना चाहिए? [[:User:Dsvyas|धवल]]<sup>[[:User_talk:Dsvyas|वार्ता]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|योगदान]]</sup> 15:10, 12 मई 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:Dsvyas|Dsvyas]] जी, क्या भारत सरकार ने भारतीय भाषाओं के लिए ऐसा कोई आदेश निकाला है? यदि हाँ तो इसकी भी सहमति सामुदायिक स्तर पर आवश्यक है। बेहतर होगा कि आप भारत सरकार के उक्त आदेश की कड़ी देते हुये नीचे नये अनुभाग में चर्चा आरम्भ कर दें। अन्यतः केवल भारत इच्छित मानचित्र दिखाना विषय को गलत दिखाने जैसा होगा। इस स्थिति में [[नेपाली भाषा|नेपाली]], [[उर्दू भाषा|उर्दू]] और [[बंगाली भाषा]] जैसी भाषाओं पर क्या होगा क्योंकि ये भाषायें भारत के पड़ोसी देशों में भी बोली जाती हैं जिनके साथ भारत के सीमा विवाद हैं। यदि इस शर्त पर भारत सरकार विकिपीडिया को प्रतिबंधित करना चाहे तो फिर सभी भाषाओं में ही बंद करना होगा। अतः केवल भारतीय भाषाओं में ऐसा कोई नियम बनाना मुझे औचित्यहीन लगता है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 16:10, 12 मई 2025 (UTC) == विनायक दामोदर सावरकर लेख से सबंधित == विनायक दामोदर सावरकर लेख में बिंदु विरासत के अंतर्गत, सावरकर साहित्य बिंदु के अंतर्गत लिखे हुए लेख में  इस अनुच्छेद => <nowiki>''</nowiki> द इंडियन वॉर ऑफ इंडिपेंडेंस - १८५७' सावरकर द्वारा लिखित पुस्तक है, जिसमें उन्होंने सनसनीखेज व खोजपूर्ण इतिहास लिख कर ब्रिटिश शासन को हिला डाला था। अधिकांश इतिहासकारों ने <u>1957</u> के प्रथम भारतीय स्वतन्त्रता संग्राम को एक सिपाही विद्रोह या अधिकतम भारतीय विद्रोह कहा था। दूसरी ओर भारतीय विश्लेषकों ने भी इसे तब तक एक योजनाबद्ध राजनीतिक एवं सैन्य आक्रमण कहा था, जो भारत में ब्रिटिश साम्राज्य के ऊपर किया गया था।" में वाक्य => "अधिकांश इतिहासकारों ने <u>1957</u> के प्रथम भारतीय स्वतन्त्रता संग्राम को एक सिपाही विद्रोह या अधिकतम भारतीय विद्रोह कहा था।" में <big><u>त्रुटि</u></big> है | यहाँ प्रथम भारतीय स्वतंत्रता संग्राम का समय <u>1957</u> लिखा है जो की गलत है जिसे सुधारकर [[1857 का प्रथम भारतीय स्वतंत्रता संग्राम|1857]] करने की आवश्यकता है | इस लेख की लिंक => https://hi.wikipedia.org/s/1ud [[सदस्य:JaggaJtr|JaggaJtr]] ([[सदस्य वार्ता:JaggaJtr|वार्ता]]) 05:31, 13 मई 2025 (UTC) :{{done}} <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:11, 13 मई 2025 (UTC) ::धन्यवाद ! [[सदस्य:JaggaJtr|JaggaJtr]] ([[सदस्य वार्ता:JaggaJtr|वार्ता]]) 18:09, 30 मई 2025 (UTC) == स्थानान्तरण अनुरोध - सभी धर्मों की आलोचना संबंधित लेख के उचित नाम के लिए चर्चा == {{ध्यान दें|ईसाईयत की टीका}} == <span lang="en" dir="ltr">Call for Candidates for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> The results of voting on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter is [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025#Results|available on Meta-wiki]]. You may now [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025/Candidates|submit your candidacy to serve on the U4C]] through 29 May 2025 at 12:00 UTC. Information about [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|eligibility, process, and the timeline are on Meta-wiki]]. Voting on candidates will open on 1 June 2025 and run for two weeks, closing on 15 June 2025 at 12:00 UTC. If you have any questions, you can ask on [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|the discussion page for the election]]. -- in cooperation with the U4C, </div><section end="announcement-content" /> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|वार्ता]])</bdi> 22:07, 15 मई 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Keegan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == RfC ongoing regarding Abstract Wikipedia (and your project) == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''(Apologies for posting in English, if this is not your first language)'' Hello all! We opened a discussion on Meta about a very delicate issue for the development of [[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. Since some of the hypothesis involve your project, we wanted to hear your thoughts too. We want to make the decision process clear: we do not yet know which option we want to use, which is why we are consulting here. We will take the arguments from the Wikimedia communities into account, and we want to consult with the different communities and hear arguments that will help us with the decision. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation. You can read the various hypothesis and have your say at [[:m:Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 15:26, 22 मई 2025 (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28768453 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Sannita (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == वार्ता पृष्ठों को हटाने के संबंध में == [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97?type=delete&user=&page=&wpdate=2025-05-26&tagfilter=&subtype=&wpFormIdentifier=logeventslist सदस्य-वार्ता पृष्ठों को बड़े पैमाने पर हटाया जा रहा है]। कृपया बताएं यह कौनसी नीति के तहत हटाए जा रहे हैं। [[विशेष:योगदान/2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C]] ([[सदस्य वार्ता:2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|वार्ता]]) 18:24, 26 मई 2025 (UTC) :हटाने के साथ में कारण दिया गया है। आपने किसी विशेष पृष्ठ पर पूछा होता तो सम्भव था कि उसे बताना अधिक उचित होता। फिर भी प्रयास कर रहा हूँ। इसमें एक सदस्य का सदस्य पृष्ठ और वार्ता पृष्ठ [[वि:सना|सदस्यनाम नीति]] के तहत हटाया गया है। सदस्य नाम किसी पार्टी के प्रचार के लिए नहीं होना चाहिए। अधिकतर वो सदस्य पृष्ठ हटाये गये हैं जिस नाम से सदस्य पंजीकृत नहीं है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 06:13, 27 मई 2025 (UTC) ::बहुत से सदस्य-वार्ता पृष्ठ ''अस्तित्वहीन सदस्य का सदस्य पृष्ठ अथवा उपपृष्ठ'' बताकर हटाए गए हैं। ::किस आधार पर कहा जा सकता है कि कोई सदस्य पृष्ठ ([https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97?type=&user=&page=%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%3ASoniasoney&wpdate=2025-05-26&tagfilter=&subtype=&wpFormIdentifier=logeventslist उदाहरण]) किसी अस्तित्वहीन सदस्य का है या अस्तित्विक सदस्य का? [[विशेष:योगदान/2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C]] ([[सदस्य वार्ता:2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|वार्ता]]) 16:32, 27 मई 2025 (UTC) :::एक आईपी से सन्देश लिखा जाता है और दूसरी से उसे हटा दिया जाता है। इसी कारण मैं आईपी से पूछे गये प्रश्नों के उत्तर देना पसन्द नहीं करता। सम्भवतः आपको या तो उपरोक्त प्रश्न का उत्तर समझ में आ गया लेकिन फिर भी कृपया एकबार [[special:contributions/Soniasoney|सदस्य योगदान]] देखने का प्रयास करें। यहाँ आपको सदस्य के पंजीकृत होने की आवश्यक जानकारी मिल जायेगी। इसके लिए खाता बनाने की आवश्यकता भी नहीं है और मोबाइल में भी देखा जा सकता है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:52, 27 मई 2025 (UTC) == लेख को अनुचित कारण बता कर हटाने के सन्दर्भ में == मैं इस लेख के शीघ्र हटाने के नामांकन (मापदंड ल2: "साफ़ प्रचार") का विरोध करता हूँ और निवेदन करता हूँ कि यह लेख हटाने योग्य नहीं है, क्योंकि यह उक्त मापदंड के अंतर्गत नहीं आता। कृपया निम्न बिंदुओं पर ध्यान दिया जाए: लेख का लिंक https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B8_%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%81_%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A4%B0 1. लेख में प्रचार अथवा अतिशयोक्ति नहीं की गई है। लेख में कहीं भी प्रशंसात्मक भाषा, विज्ञापनात्मक शैली या पक्षपातपूर्ण विवरण नहीं है। यह एक संतुलित और तथ्यों पर आधारित प्रस्तुति है। 2. इस लेख में केवल विषय-वस्तु से संबंधित तथ्यात्मक जानकारी दी गई है, जो पूर्णतया ज्ञानकोषीय शैली में लिखी गई है। लेख का प्रत्येक वाक्य द्वितीयक, स्वतंत्र और विश्वसनीय स्रोतों से उद्धृत है। 3. सभी स्रोत विषय से स्वतंत्र, द्वितीयक और विश्वसनीय समाचार पत्रों से हैं, जैसे दैनिक भास्कर, पत्रिका, और हरिभूमि — जो हिंदी के प्रमुख राष्ट्रीय स्तर के समाचार पत्र हैं। ये लेख किसी पासिंग उल्लेख नहीं, बल्कि विषय के केंद्र में रखकर लिखे गए हैं। 4. लेख में किसी प्रकार की जीवनी या उपलब्धियों का अतिशयोक्तिपूर्ण विवरण नहीं दिया गया है। यहाँ तक कि जानबूझकर पुरस्कारों या सम्मान जैसी सूचनाओं को शामिल नहीं किया गया, क्योंकि वे वर्तमान में विकिपीडिया की उल्लेखनीयता नीति के अनुरूप नहीं ठहरते। 5. लेख विकिपीडिया की सामान्य उल्लेखनीयता दिशानिर्देश (WP:GNG) के अनुरूप है, क्योंकि इसमें कई स्वतंत्र स्रोतों में व्यापक और बार-बार उल्लेख पाया गया है। 6. यदि लेख का कोई भाग विकिपीडिया की WP:NOT या अन्य किसी नीति का उल्लंघन करता प्रतीत होता है, तो कृपया उस विशेष बिंदु की ओर संकेत करते हुए सुधार का सुझाव दिया जाए। सहयोगात्मक तरीके से सुधार हेतु मैं पूर्णतः तत्पर हूँ। इस आधार पर मेरा विनम्र निवेदन है कि लेख को “साफ़ प्रचार” (ल2) के अंतर्गत हटाना उचित नहीं है।[[सदस्य:Work97111|Work97111]] ([[सदस्य वार्ता:Work97111|वार्ता]]) 16:12, 27 मई 2025 (UTC) :लेख को न हटाने के उपरोक्त कारणों का संज्ञान लेते हुए, इस लेख को पुनर्स्थापित करके 'हटाने हेतु चर्चा' के लिए नामांकित किया जाना चाहिए। [[विशेष:योगदान/2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C]] ([[सदस्य वार्ता:2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|वार्ता]]) 16:36, 27 मई 2025 (UTC) ::@[[सदस्य:Work97111|Work97111]] जी, आपको [[सदस्य वार्ता:अजीत कुमार तिवारी#एस_अंशु_धुरंधर_के_लेख_का_डिलीट_होने_के_कारण|साथी प्रबंधक के वार्ता पृष्ठ]] पर उत्तर दे दिया गया है। सम्भव है आप उससे सहमत हो, अन्यथा आप चर्चा को यहाँ भी जारी रख सकते हो। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:54, 27 मई 2025 (UTC) == Proposal to enable the "Contribute" entry point in Hindi Wikipedia == {{Int:Hello}} Hindi Wikipedians, Apologies as this message is not in your language. {{Int:please-translate}}. The [[mediawikiwiki:Wikimedia_Language_and_Product_Localization|WMF Language and Product Localization]] team proposes enabling an entry point called "Contribute" to your Wikipedia. The [[:bn:বিশেষ:Contribute|Contribute]] entry point is based on collaborative work with other product teams in the Wikimedia Foundation on [[mediawikiwiki:Edit_Discovery|Edit discovery]], which validated the entry point as a persistent and constant path that contributors took to discover ways to contribute content in Wikipedia. Therefore, enabling this entry point in your Wikipedia will help contributors quickly discover available tools and immediately click to start using them. This entry point is designed to be a central point for discovering contribution tools in Hindi Wikipedia. '''Who can access it''' Once it is enabled in your Wikipedia, newcomers can access the entry point automatically by just logging into their account, click on the User drop-down menu and choose the "Contribute" icon, which takes you to another menu where you will find a self-guided description of what you can do to contribute content, as shown in the image below. An option to "view contributions" is also available to access the list of your contributions. [[File:Mobile_Contribute_Page.png|Mobile Contribute Page]] [[File:Mobile_contribute_menu_(detailed).png|Mobile contribute menu (detailed)]] For experienced contributors, the Contribute icon is not automatically shown in their User drop-down menu. They will still see the "Contributions" option unless they change it to the "Contribute" manually. We have gotten valuable feedback that helped us improve its discoverability. Now, it is ready to be enabled in other Wikis. One major improvement was to [[phab:T369041|make the entry point optional for experienced contributors]] who still want to have the "Contributions" entry point as default.           We plan to enable it '''on mobile''' for Wikis, where the Section translation tool is enabled. In this way, we will provide a main entry point to the mobile translation dashboard, and the exposure can still be limited by targeting only the mobile platform for now. If there are no objections to having the entry point for mobile users from your community, we will enable it by 10th June 2025. We welcome your feedback and questions in this thread on our proposal to enable it here. Suppose there are no objections, we will deploy the "Contribute" entry point in your Wikipedia. We look forward to your response soon. Thank you! On behalf of the WMF Language and Product Localization team. [[सदस्य:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[सदस्य वार्ता:UOzurumba (WMF)|वार्ता]]) 23:45, 27 मई 2025 (UTC) == विकिमीडिया फाउंडेशन बोर्ड ऑफ ट्रस्टीज २०२५ के चयन एवं प्रश्नों हेतु आमंत्रण == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' प्रिय साथियो, इस वर्ष, विकिमीडिया फाउंडेशन बोर्ड ऑफ ट्रस्टीज़ में २ (दो) समुदाय- और संबद्ध-चयनित ट्रस्टियों का कार्यकाल समाप्त हो जाएगा [1]। बोर्ड पूरे आंदोलन को इस वर्ष की चयन प्रक्रिया में भाग लेने और उन सीटों को भरने के लिए मतदान हेतु आमंत्रित करता है। चुनाव समिति फाउंडेशन स्टाफ़ के सहयोग से इस प्रक्रिया की देखरेख करेगी [2]। गवर्नेंस कमेटी, जो २०२५ समुदाय-और-एफिलिएट-चयनित ट्रस्टी चयन की प्रक्रिया (राजू नारिसेटी, शनि इवेनस्टीन सिगलोव, लोरेंजो लोसा, कैथी कोलिन्स, विक्टोरिया डोरोनिना और एसरा अल शफी) में उम्मीदवार नहीं हैं, से बनी है [3], इन्हें २०२५ की ट्रस्टी चयन प्रक्रिया के लिए बोर्ड की निगरानी प्रदान करने और बोर्ड को सूचित रखने का काम सौंपा गया है। चुनाव समिति, बोर्ड और कर्मचारियों की भूमिकाओं के बारे में अधिक जानकारी यहाँ है [4]। यहाँ प्रमुख नियोजित तिथियाँ दी गई हैं: * २२ मई – ५ जून: घोषणा (यह संचार) और प्रश्न पूछने का समय [6] * १७ जून – १ जुलाई, २०२५: उम्मीदवारों के लिए आमंत्रण * जुलाई २०२५: यदि आवश्यक हो, तो १० या अधिक आवेदन करने पर सहयोगी उम्मीदवारों को शॉर्टलिस्ट हेतु वोट करेंगे [5] * अगस्त २०२५: अभियान अवधि * अगस्त-सितंबर २०२५: दो सप्ताह की सामुदायिक मतदान अवधि * अक्टूबर – नवंबर २०२५: चयनित उम्मीदवारों की पृष्ठभूमि की जाँच * दिसंबर २०२५ में बोर्ड की बैठक: नए ट्रस्टी नियुक्त किए जाएँगे २०२५ की चयन प्रक्रिया के बारे में अधिक जानें - जिसमें विस्तृत समय-सीमा, उम्मीदवारी प्रक्रिया, अभियान नियम और मतदाता पात्रता मानदंड सम्मिलित हैं - इस मेटा-विकी पृष्ठ पर [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025|[जोड़ें]]]. प्रश्नों के लिए कॉल करें प्रत्येक चयन प्रक्रिया में, समुदाय को बोर्ड ऑफ़ ट्रस्टीज़ के उम्मीदवारों के लिए उत्तर देने के लिए प्रश्न प्रस्तुत करने का अवसर मिलता है। चुनाव समिति समुदाय द्वारा विकसित सूची से उम्मीदवारों के उत्तर देने के लिए प्रश्न चुनती है। पात्र होने के लिए उम्मीदवारों को आवेदन में सभी आवश्यक प्रश्नों का उत्तर देना होगा; अन्यथा उनका आवेदन अयोग्य घोषित कर दिया जाएगा। इस वर्ष, चुनाव समिति उम्मीदवारों के उत्तर देने के लिए 5 प्रश्न चुनेगी। चयनित प्रश्न समुदाय द्वारा प्रस्तुत किए गए प्रश्नों का संयोजन हो सकते हैं, यदि वे समान या संबंधित हैं।[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates|[जोड़ें]]] स्वयंसेवक के चुनाव २०२५ की चयन प्रक्रिया में सम्मिलित होने का एक और तरीका चुनाव स्वयंसेवक बनना है। चुनाव स्वयंसेवक चुनाव समिति और अपने संबंधित समुदाय के बीच एक पुल हैं। वे यह सुनिश्चित्त करने में सहयता करते हैं कि उनके समुदाय का प्रतिनिधित्व हो और उन्हें मतदान के लिए प्रेरित करें। इस मेटा-विकी पृष्ठ पर कार्यक्रम और इसमें सम्मिलित होने के उपाए के बारे में अधिक जानें [[m:Wikimedia_Foundation_elections/2025/Election_volunteers|[जोड़ें]]]। धन्यवाद! [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Results [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter [3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Resolution:Committee_Membership,_December_2024 [4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles [5] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/FAQ [6] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates साभार, विक्टोरिया डोरोनिना चुनाव समिति से बोर्ड के संपर्कसूत्र शासन समिति<section end="announcement-content" /> [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य वार्ता:MediaWiki message delivery|वार्ता]]) 03:07, 28 मई 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:RamzyM (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == जून में अस्थायी खाते प्रारम्भ होने जा रहे हैं == नमस्ते फिर से। हम विकिमीडिया फाउंडेशन ट्रस्ट और [[mediawikiwiki:Trust_and_Safety_Product|सुरक्षा उत्पाद टीम]]  हैं। हम [[#अस्थायी_खाते:_IP_पतों_तक_पहुँच_और_अगले_चरण|अस्थायी खातों के बारे में बातचीत]] जारी रखना चाहेंगे। यह परियोजना विशेष रूप से लॉग-आउट संपादकों के लिए प्रासंगिक है, जिन्हें यह सुविधा सुरक्षित रखने के लिए डिज़ाइन की गई है। लेकिन यह समुदाय के सदस्यों जैसे कि मेंटर, पैट्रोलर्स और एडमिन के लिए भी प्रासंगिक है - कोई भी व्यक्ति जो संपादन को वापस लेता है, उपयोगकर्ताओं को ब्लॉक करता है, या अन्यथा विकी को सुरक्षित और सटीक रखने के लिए लॉग-आउट हुए संपादकों के साथ बातचीत करता है। अस्थायी खाते पायलट विकि पर सफलतापूर्वक लाइव हैं, और अब हम उन्हें और अधिक विकि पर रोल आउट करना चाहते हैं। '''Hindi Wikipedia के आकार के आधार पर, हम जून में इस विकि के लिए अस्थायी खाते सक्षम करने की योजना बना रहे हैं।''' विभिन्न विकि में लागूी को सुचारु रूप से पूरा हेतु, हम समय के साथ चरणों में अस्थायी खाते पेश करेंगे। हमारी योजना जून के 23  सप्ताह के दौरान उन्हें यहाँ लागू करने की है। '''हम क्यों सोचते हैं कि हमें जून में अस्थायी खाते प्रारम्भ करने चाहिए (और बाद में नहींं)''' अस्थायी खातों के लिए बुनियादी कार्यक्षमताा (पैट्रोलर वर्कफ़्लो, उपकरण आदि) उम्मीद के मुताबिक कार्य करते हैं। विस्तारित अधिकारों वाले स्टीवर्ड और अन्य उपयोगकर्ताओं के साथ, हमने यह सुनिश्चित्त हेतु बहुत सारे उपयोग के मामलों की भविष्यवाणी की और उन्हें संबोधित किया कि समुदाय के सदस्य प्रभावी रूप से मॉडरेट और पेट्रोलिंग कर सकते हैं। हमने कई सहायक सुविधाएँ (आईपी जानकारी, ऑटोरिवील, वैश्विक योगदान आदि) बनाई हैं। अब, हम यह सुनिश्चित्त करना चाहते हैं कि यह बड़े समुदायों के लिए भी अच्छी तरह से कार्य करे। इसमें बहुत सी बारीकियाँ और उन्नत कार्यक्षमताा है जिसका पूर्वानुमान नहींं लगाया जा सकता है - अस्थायी खातों को पहले बड़े विकी पर कार्य करना होगा। जून में अस्थायी खाते प्राप्त करने वाले समुदायों के पास इस वर्ष के अंत में अंतिम परिनियोजन में परिवर्तन प्राप्त करने वाले समुदायों की तुलना में सुधार का सुझाव देने के लिए अधिक अवसर और समय होगा। इस वजह से, हमारा मानना ​​है कि आपके विकी को अभी सम्मिलित किया जाना चाहिए। '''हम अस्थायी खाते क्यों बना रहे हैं''' हमारे विकि को लॉग-आउट संपादकों के लिए डिफ़ॉल्ट रूप से संपादित करना सुरक्षित होना चाहिए। अस्थायी खाते लोगों को खाता बनाए बिना विकि को संपादित करना जारी रखने की अनुमति देते हैं, जबकि उनके संपादन को उनके आईपी पते से सार्वजनिक रूप से जोड़ने से बचते हैं। हमारा मानना ​​है कि यह हमारे लॉग-आउट संपादकों के सर्वोत्तम हित में है, जो विकि में बहुमूल्य योगदान देते हैं और जो बाद में खाते बना सकते हैं और संपादकों, व्यवस्थापकों और अन्य भूमिकाओं के हमारे समुदाय को बढ़ा सकते हैं। भले ही विकि लॉग-आउट संपादकों को चेतावनी देते हैं कि उनका आईपी पता उनके संपादन से जुड़ा होगा, कई लोग यह नहीं समझ सकते हैं कि आईपी पता क्या है, या इसका उपयोग उन्हें उनके बारे में अन्य जानकारी से जोड़ने के लिए किया जा सकता है, जिसकी उन्हें उम्मीद नहीं हो सकती है। इसके अतिरिक्त, हमारे मॉडरेशन सॉफ़्टवेयर और उपकरण उपयोगकर्ताओं और गतिविधि के पैटर्न की पहचान हेतु नेटवर्क मूल (आईपी पते) पर बहुत अधिक निर्भर करते हैं, खासकर जब आईपी पते स्वयं पहचानकर्ता के रूप में कम स्थिर होते जा रहे हैं। अस्थायी खाते लॉग-आउट संपादकों के साथ अधिक सटीक बातचीत की अनुमति देते हैं, जिसमें अधिक सटीक ब्लॉक सम्मिलित हैं, और यह सीमित करने में सहयता कर सकते हैं कि हम कितनी बार अनजाने में अच्छे-भले उपयोगकर्ताओं को ब्लॉक कर देते हैं जो बुरे-भले उपयोगकर्ताओं के सामान आईपी पते का उपयोग करते हैं। '''अस्थायी खाते कैसे काम करते हैं''' [[File:Temporary account banner and empty talk page.png|thumb]] जब भी कोई लॉग-आउट उपयोगकर्ता इस विकि पर कोई संपादन प्रकाशित करता है, तो इस उपयोगकर्ता के ब्राउज़र में एक कुकी सेट की जाएगी, और इस कुकी से जुड़ा एक अस्थायी खाता स्वचालित रूप से बनाया जाएगा। इस खाते का नाम इस पैटर्न का पालन करेगा: ~२०२५-१२३४५६७ (एक टिल्ड, वर्तमान वर्ष, एक संख्या)। हाल के परिवर्तन या पृष्ठ इतिहास जैसे पृष्ठों पर, यह नाम प्रदर्शित किया जाएगा। कुकी इसके निर्माण के ९० दिनों के बाद समाप्त हो जाएगी। जब तक यह उपलब्ध है, इस डिवाइस से किए गए सभी संपादन इस अस्थायी खाते के लिए उत्तरदायी होंगे। यह वही खाता होगा भले ही आईपी पता बदल जाए, जब तक कि उपयोगकर्ता अपनी कुकीज़ साफ़ नहींं करता या किसी अन्य डिवाइस या वेब ब्राउज़र का उपयोग नहींं करता। प्रत्येक संपादन के समय उपयोग किए गए आईपी पते का रिकॉर्ड संपादन के बाद ९० दिनों के लिए संग्रहीत किया जाएगा। हालाँकि, केवल कुछ लॉग-इन उपयोगकर्ता ही इसे देख पाएंगे। '''उपयोगकर्ताओं के विभिन्न समूहों के लिए इसका क्या अर्थ है?''' {{Hidden begin|ta1=left|title=लॉग-आउट संपादकों के लिए}} * इससे गोपनीयता बढ़ती है: वर्तमान में, यदि आप संपादन के लिए पंजीकृत खाते का उपयोग नहींं करते हैं, तो हर कोई आपके द्वारा किए गए संपादनों का आईपी पता देख सकता है, यहाँ तक ​​कि ९० दिनों के बाद भी। अब इस विकि पर ऐसा करना संभव नहींं होगा। * यदि आप पिछले ९० दिनों में अलग-अलग स्थानों से संपादन हेतु एक अस्थायी खाते का उपयोग करते हैं (उदाहरण के लिए घर पर और कॉफी शॉप पर), तो उन सभी स्थानों के संपादन इतिहास और आईपी पते अब एक ही अस्थायी खाते के लिए एक साथ रिकॉर्ड किए जाएँगे। [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Access_to_temporary_account_IP_addresses|प्रासंगिक आवश्यकताओं]] को पूरा करने वाले उपयोगकर्ता इस डेटा को देख पाएंगे। यदि यह आपके लिए कोई व्यक्तिगत सुरक्षा चिंता पैदा करता है, तो कृपया सलाह के लिए wikimedia.org at talktohumanrights से संपर्क करें। {{Hidden end}} {{clear}} {{Hidden begin|ta1=left|title=लॉग-आउट संपादकों के साथ बातचीत करने वाले समुदाय के सदस्यों के लिए}} * एक अस्थायी खाता किसी डिवाइस से विशिष्ट रूप से जुड़ा होता है। इसकी तुलना में, एक आईपी पता विभिन्न डिवाइस और लोगों के साथ साझा किया जा सकता है (उदाहरण के लिए, स्कूल या कार्य पर अलग-अलग लोगों का आईपी पता एक ही हो सकता है)। * उपलब्ध स्थिति की तुलना में, यह मान लेना अधिक सुरक्षित होगा कि अस्थायी उपयोगकर्ता का वार्ता पृष्ठ सिर्फ़ एक व्यक्ति का है, और वहाँ छोड़े गए संदेश उसके द्वारा पढ़े जाएँगे। जैसा कि आप स्क्रीनशॉट में देख सकते हैं, अस्थायी खाता उपयोगकर्ताओं को सूचनाएँ प्राप्त होंगी। उनके संपादन के लिए उन्हें धन्यवाद देना, चर्चाओं में उन्हें पिंग करना और समुदाय में अधिक सम्मिलित होने के लिए आमंत्रित करना भी संभव होगा। {{Hidden end}} {{clear}} {{Hidden begin|ta1=left|title=उन उपयोगकर्ताओं के लिए जो विकि को संचालित करने और बनाए रखने के लिए आईपी एड्रेस डेटा का उपयोग करते हैं}} * लगातार दुर्व्यवहार करने वालों पर दॄष्टि रखने वाले, नीतियों के उल्लंघन की जाँच करने वाले '''गश्ती दल (पेट्रोलर)''' के लिए: जो उपयोगकर्ता [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Access_to_temporary_account_IP_addresses|आवश्यकताओं को पूरा करते हैं]], वे अस्थायी उपयोगकर्ताओं के आईपी पते और किसी विशिष्ट आईपी पते या श्रेणी (<nowiki>[[Special:IPContributions]]</nowiki>)  से अस्थायी खातों द्वारा किए गए सभी योगदानों को प्रकट करने में सक्षम होंगे। [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product/IP_Info|आईपी की जानकारी की  सुविधा]] के कारण उन्हें आईपी पतों के बारे में उपयोगी जानकारी तक भी पहुँच प्राप्त होगी। सॉफ़्टवेयर के कई अन्य टुकड़े अस्थायी खातों के साथ कार्य हेतु बनाए गए हैं या समायोजित किए गए हैं, जिनमें एब्यूज़फ़िल्टर, ग्लोबल ब्लॉक, ग्लोबल यूज़र योगदान और बहुत कुछ सम्मिलित हैं। (स्वयंसेवक डेवलपर्स के लिए अपने टूल के कोड को अपडेट करने के उपाए के बारे में जानकारी के लिए - संदेश का अंतिम भाग देखें।) * '''लॉग-आउट संपादकों को ब्लॉक करने वाले प्रबंधकों के लिए:''' ** कई दुर्व्यवहार करने वालों को सिर्फ़ उनके अस्थायी अकाउंट को ब्लॉक करके ब्लॉक करना संभव होगा। अगर एडमिन [[mediawikiwiki:Autoblock|ऑटोब्लॉक]] विकल्प चुनता है, तो ब्लॉक किया गया व्यक्ति जल्दी से नया अस्थायी अकाउंट नहींं बना पाएगा। ** किसी आईपी पते या आईपी रेंज को ब्लॉक करना अभी भी संभव होगा। * अस्थायी खातों को लागू किए जाने से   से पहले किए गए योगदानों पर पूर्वव्यापी रूप से लागू नहींं किया जाएगा। Special:Contributions पर, आप उपलब्ध IP उपयोगकर्ता योगदान देख पाएंगे, लेकिन उस IP पते पर अस्थायी खातों द्वारा किए गए नए योगदान नहींं देख पाएंगे। इसके बजाय, आपको इसके लिए Special:IPContributions का उपयोग करना चाहिए। {{Hidden end}} '''आपसे हमारा अनुरोध, और अगले चरण''' * अगर आपको ऐसे किसी टूल, बॉट, गैजेट आदि के बारे में पता है जो IP एड्रेस के बारे में डेटा का उपयोग कर रहे हैं या लॉग-आउट उपयोगकर्ताओं के लिए उपलब्ध हैं, तो आप यह जाँचना चाहेंगे कि वे [[testwiki:Main_Page|टेस्टविकी]] या [[test2wiki:Main_Page|टेस्ट२विकी]] पर कार्य करते हैं या नहींं। अगर आप एक स्वयंसेवक डेवलपर हैं, तो डेवलपर्स के लिए [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts/For_developers|हमारे आलेख पढ़ें]], और विशेष रूप से, वह अनुभाग जिसमें बताया गया है कि [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts/For_developers#How_should_I_update_my_code?|आपके कोड को कैसे अपडेट करने की आवश्यकता हो सकती है]]। * यदि आप अस्थायी खाते के अनुभव का परीक्षण करना चाहते हैं, उदाहरण के लिए, यह देखने के लिए कि यह कैसा लगता है, तो testwiki या test२wiki पर जाएं और लॉग इन किए बिना संपादन करें। * यदि आपको कोई ऐसी समस्या के बारे में पता है जिसका समाधान किया जाना आवश्यक है, तो हमें बताएँ। हम सहयता करने की कोशिश करेंगे और अगर हम ऐसा नहींं कर पाएँगे, तो हम उपलब्ध विकल्पों पर विचार करेंगे। * विस्तारित अधिकारों के बिना उन उपयोगकर्ताओं के लिए आवश्यकताओं के बारे में हमारे [[#अस्थायी_खाते:_IP_पतों_तक_पहुँच_और_अगले_चरण|पिछले संदेश]] को देखें जिन्हें आईपी पते तक पहुँच की आवश्यकता हो सकती है। प्रोजेक्ट के बारे में अधिक जानने के लिए, [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts/FAQ|हमारे FAQ]] देखें - आपको वहाँ कई उपयोगी उत्तर मिलेंगे। [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts/Updates|आप अपडेट भी देख सकते हैं]] (हमने अभी एक पोस्ट किया है) और [[mediawikiwiki:Newsletter:T&S_Product_projects|हमारे नए न्यूज़लेटर की सदस्यता लें]]। अगर आप मुझसे (Szymon) ऑफ-विकी बात करना चाहते हैं, तो आप मुझे Discord और Telegram पर पाएँगे। धन्यवाद! [[user:NKohli (WMF)|एनकोहली (डब्ल्यूएमएफ)]] और [[सदस्य:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[सदस्य वार्ता:SGrabarczuk (WMF)|वार्ता]]) 22:47, 28 मई 2025 (UTC) :यह प्रणाली न केवल विकिपीडिया की पारदर्शिता और जवाबदेही के सिद्धांतों के विरुद्ध है, बल्कि यह गश्ती दल और व्यवस्थापकों की क्षमता को भी कमजोर करती है। आज तक, हम किसी भी अनाम संपादन के पीछे के IP को देखकर यह अनुमान लगा सकते थे कि क्या यह कोई बुरा कर्ता है या कोई सामान्य योगदानकर्ता, अब अस्थायी खाता बना देने से यह पहचान गोपनीयता के नाम पर छिपा दी जाएगी। :{{Green|मेरे अनुसार यह एक नकाबपोश संपादन की खुली छूट है।}} :अगर किसी संपादक को गोपनीयता चाहिए, तो वह खाता बना सकता है। लेकिन अब तो बिना खाता बनाए ही नकली खाता नाम (जैसे ~2025-1234567) से संपादन करने की छूट दी जा रही है, वो भी बिना कोई जवाबदेही तय किए। इससे विकि पर दुर्भावनापूर्ण संपादन की बाढ़ आ सकती है। [[सदस्य:Chronos.Zx|<span style="color:blue; font-weight:bold;">क्रोनोस.Zx</span>]] ([[सदस्य वार्ता:Chronos.Zx|वार्ता]]) 04:57, 31 मई 2025 (UTC) ::@[[सदस्य:Chronos.Zx|Chronos.Zx]] जी, सामान्य आईपी से यह कैसे भिन्न होगा? आईपी से भी हमें केवल उस आईपी की जानकारी ही मिलती है, अतिरिक्त कुछ नहीं मिलता। हाँ खाता निर्मित करना गोपनीयता में सहायक होता है लेकिन गोपनीयता उन सदस्यों के लिए भी आवश्यक है जो बिना खाता बनाये योगदान देना चाहते हैं। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:07, 31 मई 2025 (UTC) ::नमस्ते @[[सदस्य:Chronos.Zx|Chronos.Zx]], आपकी टिप्पणी के लिए धन्यवाद। मुझे यकीन नहीं है कि आपने कुछ विवरणों में गोता लगाया है, इसलिए मुझे स्पष्ट करने की अनुमति दें: अधिकांश लोग अस्थायी खातों के आईपी पते नहीं देख पाएंगे, लेकिन जो लोग दुर्व्यवहार को ट्रैक करते हैं जैसे कि व्यवस्थापक, वे इस पहुँच को बनाए रखेंगे। यह आपके समुदाय पर निर्भर है कि वह कुछ गैर-व्यवस्थापकों को यह अधिकार दे, और आप तैनाती की प्रतीक्षा किए बिना अभी भी शुरू कर सकते हैं। ::इसके अलावा, अस्थायी खाता योगदान, उनके आईपी, एक ही आईपी के पीछे सभी अस्थायी खातों के सभी योगदानों की जांच करना और अस्थायी खातों और आईपी को ब्लॉक करना संभव होगा। यह प्रणाली वर्तमान स्थिति से अधिक सटीक है। ::क्या यह स्पष्ट करता है? क्या आपके कोई प्रश्न हैं? धन्यवाद! ::<small>Hello, thank you for your comment. I'm not sure if you have dived into some details, so allow me to clarify: most people will not be able to see IP addresses of temporary accounts, but those who track abuse like admins will keep this access. It is up to your community to give this right to some non-admins, and you can even start now, without waiting for the deployment. ::In addition, it will be possible to check the temporary account contributions, their IP, all contributions of all temporary accounts behind the same IP, and block temporary accounts and IPs. This system is more precise than the current state. ::Does this clarify? Do you have any questions? Thank you!</small> [[सदस्य:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[सदस्य वार्ता:SGrabarczuk (WMF)|वार्ता]]) 16:29, 5 जून 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] जी, अस्पष्ट करने के लिए धन्यवाद, मेरी शंका का निदान हो चुका है। [[सदस्य:Chronos.Zx|<span style="color:blue; font-weight:bold;">क्रोनोस.Zx</span>]] ([[सदस्य वार्ता:Chronos.Zx|वार्ता]]) 16:33, 5 जून 2025 (UTC) == 📣 Announcing the South Asia Newsletter – Get Involved! 🌏 == <div lang="en" dir="ltr"> ''{{int:please-translate}}'' Hello Wikimedians of South Asia! 👋 We’re excited to launch the planning phase for the '''South Asia Newsletter''' – a bi-monthly, community-driven publication that brings news, updates, and original stories from across our vibrant region, to one page! We’re looking for passionate contributors to join us in shaping this initiative: * Editors/Reviewers – Craft and curate impactful content * Technical Contributors – Build and maintain templates, modules, and other magic on meta. * Community Representatives – Represent your Wikimedia Affiliate or community If you're excited to contribute and help build a strong regional voice, we’d love to have you on board! 👉 Express your interest though [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfhk4NIe3YwbX88SG5hJzcF3GjEeh5B1dMgKE3JGSFZ1vtrZw/viewform this link]. Please share this with your community members.. Let’s build this together! 💬 This message was sent with [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य वार्ता:MediaWiki message delivery|वार्ता]]) by [[m:User:Gnoeee|Gnoeee]] ([[m:User_talk:Gnoeee|talk]]) at 15:42, 6 जून 2025 (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/South_Asia_Village_Pumps&oldid=25720607 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Gnoeee@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> ==विकिपीडिया: के कुछ सहायक पृष्ठ बनाने हेतु निवेदन == हाल ही में मैने [[विकिपीडिया:तकनीकी बातों पर अक्सर पूछे जाने वाले सवाल]] पृष्ठ बनाया है। इस पृष्ठ को बनाते हुए ऐसा लगा, विकिपीडिया की जानकारी के लिए बहुत से ऐसे पृष्ठ है जो हिन्दी विकिपीडिया पर आज तक नहीं बने है। कुछ पृष्ठ ऐसे है जो हर कोई सदस्य नहीं बना सकता। जैसे - '''विलेज पंप''' <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 17:09, 13 जून 2025 (UTC) :@[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|चाहर धर्मेंद्र]] जी, आपने अच्छा प्रयास किया है लेकिन अभी भी इसमें बहुत सुधार की आवश्यकता है। वैसे लेख अलग होता है और पृष्ठ अलग। अपनी परम्परा के अनुसार हम मुख्यनामस्थान वाले पृष्ठों को "लेख" कहते हैं। इसके अतिरिक्त सभी पृष्ठ सहायक होते हैं। "लेखों" का ज्ञानकोशीय होना आवश्यक है लेकिन अन्य पृष्ठों का नहीं। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:34, 13 जून 2025 (UTC) ::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, जैसे ही समय मिलता है सुधार करने की कोशिश करुँगा। जानकारी के लिए धन्यवाद। क्या विकिपीडिया पृष्ठ बनाने के बारे में कुछ किया जा सकता है? <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 04:05, 14 जून 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|चाहर धर्मेंद्र]] जी, आप शायद विकिपीडिया नामस्थान वाले पृष्ठों की बात कर रहे हो। वो सहायक पृष्ठ होते हैं, इनमें अलग-अलग तरह के पृष्ठ शामिल होते हैं उदाहरण के लिए परियोजना पृष्ठ, प्रतियोगिता पृष्ठ, नियमावली, सुझाव इत्यादि। जैसे आपने "तकनीकी प्रश्नों से सम्बंधित" पृष्ठ बनाया है, ये सहायक पृष्ठ है, इसमें वो तकनीकी प्रश्न और उत्तर लिखे होते हैं जो सदस्यों के दिमाग में आने की अधिक सम्भावना रहती है। इसमें आपने सम्भवतः अंग्रेज़ी विकिपीडिया से सहायता ली है लेकिन इसमें आप यहाँ के स्थानीय चर्चा के प्रश्न और उत्तर भी जोड़ सकते हैं। लेकिन यदि आप [[विकिपीडिया:पंचशील]] देखेंगे तो पायेंगे कि ये शुरुआती और स्थायी नियम हैं जिनका पालन करना होता है। आप [[विकिपीडिया:उल्लेखनीयता]] देखोगे तो ये नीति से सम्बंधित पृष्ठ है, इसमें किसी भी तरह के बदलाव या सुधार से पहले समुदाय से इसकी सहमति लेनी होती है। पहले ऐसे पृष्ठों की सर्वसम्मति सम्भवतः चौपाल पर ही की जाती थी लेकिन आजकल ऐसी सर्वसम्मति पृष्ठ के वार्ता पर की जाती है जिससे हर नीति और उसकी परिस्थितियों को समझना आसान रहे। आपने जो बनाया है, उसके लिए यह सन्देश काफी है। इसके लिए किसी सर्वसम्मति की आवश्यकता नहीं है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:07, 14 जून 2025 (UTC) ::::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, मै विकिपीडिया के सहायक पृष्ठ की ही बात कर रहा हु। [[विकिपीडिया:तकनीकी बातों पर अक्सर पूछे जाने वाले सवाल]] पृष्ठ बनाने के बाद यहाँ के स्थानीय चर्चा के प्रश्न और उत्तर भी जोड़ने के लिए ही शायद आप ने चौपाल पर इसकी सूचना देने के लिए कहा था। इस पृष्ठ में हिन्दी विकिपीडिया के कौन से प्रश्न और उत्तर जोड़ने चाहिए? जिससे इस पृष्ठ में सुधार हो सकें। <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 12:30, 14 जून 2025 (UTC) :::::@[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|चाहर धर्मेंद्र]] जी, हाँ मैंने आपको इसीलिए कहा था कि अन्य लोग भी कुछ प्रारूपी और मात्रात्मक सुधार करने में सहायक हो सकें। आगे भी अपने सामने कोई चर्चा आयेगी, उसके अनुसार जोड़ पायेंगे। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 13:39, 14 जून 2025 (UTC) == संपादन करना चाहता हूं == कुछ उपाय बताए [[सदस्य:VIKRAM47|VIKRAM47]] ([[सदस्य वार्ता:VIKRAM47|वार्ता]]) 19:39, 13 जून 2025 (UTC) :@[[सदस्य:VIKRAM47|VIKRAM47]] जी, [[वि:स्वशिक्षा|स्वशिक्षा]] लें। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:07, 14 जून 2025 (UTC) == Vote now in the 2025 U4C Election == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}} Eligible voters are asked to participate in the 2025 [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] election. More information–including an eligibility check, voting process information, candidate information, and a link to the vote–are available on Meta at the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2025|2025 Election information page]]. The vote closes on 17 June 2025 at [https://zonestamp.toolforge.org/1750161600 12:00 UTC]. Please vote if your account is eligible. Results will be available by 1 July 2025. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 23:00, 13 जून 2025 (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28848819 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Keegan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Sandbox Move to live page == मैंने move करने की कोशिश की वह मुझे "You do not have permission to move pages." दिखा रहा है जबकि मेरा खाता 6 महीने पुराना है और 20 edit पूरे हो गए है| {{सुनो|VIKRAM47}} {{Done}} --[[सदस्य:Hindustanilanguage|मुज़म्मिल]] ([[सदस्य वार्ता:Hindustanilanguage|वार्ता]]) 10:03, 15 जून 2025 (UTC) == विकिमीडिया फाउंडेशन बोर्ड ऑफ ट्रस्टीज २०२५ - उम्मीदवारों के लिए आह्वान == <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div> सभी को नमस्कार, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025|१७ जून, २०२५ से २ जुलाई, २०२५ तक ११:५९ UTC]] [१]। ट्रस्टी बोर्ड विकिमीडिया फाउंडेशन के कार्य की देखरेख करता है, और प्रत्येक ट्रस्टी तीन वर्ष का कार्यकाल पूरा करता है [2]। यह एक स्वैच्छिक पद है। इस वर्ष, विकिमीडिया समुदाय अगस्त के अंत से सितंबर २०२५ तक फाउंडेशन बोर्ड में दो (२) सीटें भरने के लिए मतदान करेगा। क्या आप - या आपका कोई परिचित्त - विकिमीडिया फाउंडेशन के न्यासी बोर्ड में सम्मिलित होने के लिए उपयुक्त हो सकता है? [3] इन नेतृत्व के पदों के लिए खड़े होने के लिए क्या करना होगा और अपनी उम्मीदवारी कैसे प्रस्तुत करें, इसके बारे में अधिक जानने के लिए [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Candidate application|इस मेटा-विकी पृष्ठ]] पर जाएं या किसी अन्य व्यक्ति को इस वर्ष के चुनाव में भाग लेने के लिए प्रोत्साहित करें। सादर, अभिषेक सूर्यवंशी<br /> चुनाव समिति के अध्यक्ष चुनाव समिति और शासन समिति की ओर से [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Call_for_candidates [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Legal:Bylaws#(B)_Term. [3] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Resources_for_candidates<section end="announcement-content" /> [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य वार्ता:MediaWiki message delivery|वार्ता]]) 17:43, 17 जून 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28866958 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:RamzyM (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == अस्थायी खाता == नमस्ते, मैं आप सभी के साथ एक छोटा सा अपडेट साझा कर रही हूँ। [[mediawikiwiki:Help:Temporary_accounts|अस्थायी खाते]] मंगलवार (24 जून) को लगभग 7:00-9:00 UTC पर हिंदी विकिपीडिया पर शुरू किए जाएँगे। इसके अतिरिक्त, कृपया ध्यान दें कि हम एक नए पृष्ठ पर काम कर रहे हैं जहाँ हम [[mediawikiwiki:Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts/Access_to_IP|अस्थायी खातों के साथ IP पतों तक पहुँच]] के बारे में सभी जानकारी एकत्र करेंगे। इससे एक उपयोगी अवलोकन प्राप्त होगा। '''हम आपके विचारों का स्वागत करते हैं!''' कृपया यहाँ और [[mediawikiwiki:Talk:Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts|प्रोजेक्ट टॉक पेज]] पर टिप्पणी करें। रोलआउट के बारे में अधिक तकनीकी विवरण देखने के लिए फ़ैब्रिकेटर टिकट [[phab:T340001|T340001]] देखें। धन्यवाद! [[सदस्य:SWangari-WMF|SWangari-WMF]] ([[सदस्य वार्ता:SWangari-WMF|वार्ता]]) 13:45, 23 जून 2025 (UTC) == सामान्य जीवन में AI कृत्रिम बुद्धिमत्ता का प्रयोग कितना उचित? == सामान्य जीवन में AI कृत्रिम बुद्धिमत्ता का प्रयोग एक महत्वपूर्ण और रोचक विषय है। AI की मदद से हम अपने जीवन को आसान और सुविधाजनक बना सकते हैं। यह तकनीक विभिन्न क्षेत्रों में उपयोगी हो सकती है, जैसे कि स्वास्थ्य सेवाओं में रोग निदान और उपचार में सुधार, शिक्षा में व्यक्तिगत शिक्षा और सीखने की प्रक्रिया में सुधार, और व्यवसाय में निर्णय लेने और उत्पादकता में वृद्धि में मदद कर सकती है। हालांकि, AI के प्रयोग के साथ-साथ हमें इसके संभावित जोखिमों और चुनौतियों को भी ध्यान में रखना होगा। जैसे कि डेटा सुरक्षा और गोपनीयता की चिंताएं, AI के निर्णयों में पारदर्शिता और जवाबदेही की कमी, और AI के कारण रोजगार और आर्थिक असमानता में वृद्धि की संभावना। इन चुनौतियों का सामना करने और AI के लाभों को अधिकतम करने के लिए, हमें AI के विकास और प्रयोग में पारदर्शिता, जवाबदेही, और नैतिकता को बढ़ावा देना होगा। साथ ही, हमें AI के संभावित जोखिमों को कम करने और इसके लाभों को सुनिश्चित करने के लिए नीतियों और नियमों को विकसित करना होगा। अंततः, AI का प्रयोग हमारे जीवन को बेहतर बनाने का एक शक्तिशाली साधन हो सकता है, लेकिन इसके लिए हमें इसके संभावित जोखिमों और चुनौतियों को ध्यान में रखना होगा और इसके विकास और प्रयोग में जिम्मेदारी और सावधानी से काम लेना होगा। [[सदस्य:कल्पकथा साहित्य संस्था|कल्पकथा साहित्य संस्था]] ([[सदस्य वार्ता:कल्पकथा साहित्य संस्था|वार्ता]]) 13:20, 27 जून 2025 (UTC) :@[[सदस्य:कल्पकथा साहित्य संस्था|कल्पकथा साहित्य संस्था]] जी, मुझे लगता है आपने यहाँ गलती से यह सन्देश लिखा है। आपका सदस्य नाम भी प्रचारात्मक लग रहा है जो विकिपीडिया पर अनुमत नहीं है। मुझे उपरोक्त सन्देश का यहाँ कोई औचित्य समझ में नहीं आया। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 15:27, 27 जून 2025 (UTC) ::राधे राधे आदरणीय 🙏 ::प्रश्न और मंतव्य पर शंका हेतु आभार, नाम क्या रखा जाना चाहिए इस संदर्भ में हमें नियम एवं अहर्ताओं में कोई सूचना प्राप्त नहीं हुई है आपके साथ विकिपीडिया टीम से आग्रह रहेगा यदि ऐसी विशेष अहर्ता है तो उसका युक्ति संगत साक्ष्य उपलब्ध करवाएं हम स्वयं आपकी शंका का समाधान करेंगे। अब रह जाती है बात प्रचारात्मक की तो नाम से ही स्पष्ट है यह संस्था है साथ ही यदि भारतमाता के सम्मान, राष्ट्र सेवा, सनातन संस्कृति, और हिन्दी भाषा, के लिए कृत संकल्पित होना प्रचार है तो हम आपको उत्तर दें अथवा न दें इसका निर्धारण हमारा विधिक सहायता समूह करेगा। प्रभु श्री राधा गोपीनाथ जी महाराज सभी पर कृपा बनाए रखें। ::राधे राधे 🙏🌹🙏 [[सदस्य:कल्पकथा साहित्य संस्था|कल्पकथा साहित्य संस्था]] ([[सदस्य वार्ता:कल्पकथा साहित्य संस्था|वार्ता]]) 17:03, 27 जून 2025 (UTC) :AI का प्रयोग करने से दिमाग की कार्यप्रणाली सुस्ती की और अग्रसर हो सकती है, इसलिए इसका प्रयोग कम से कम करना चाहिए। [[विशेष:योगदान/&#126;2025-77610|&#126;2025-77610]] ([[सदस्य वार्ता:&#126;2025-77610|talk]]) 15:49, 27 जून 2025 (UTC) ::राधे राधे आदरणीय 🙏 ::विषय पर आपके विचार का सादर अभिनंदन। [[सदस्य:कल्पकथा साहित्य संस्था|कल्पकथा साहित्य संस्था]] ([[सदस्य वार्ता:कल्पकथा साहित्य संस्था|वार्ता]]) 17:04, 27 जून 2025 (UTC) :::राधे-२ जी। [[विशेष:योगदान/&#126;2025-77610|&#126;2025-77610]] ([[सदस्य वार्ता:&#126;2025-77610|talk]]) 17:59, 27 जून 2025 (UTC) == प्रबंधक का कार्यकाल == लम्बे समय तक प्रबंधक पदवी धारण करने पर किसी भी सदस्य की मनमानी करने की संभावना बढ़ जाती है, जिससे विकिपीडिया की गुणवत्ता प्रभावित हो सकती है। इसलिए यह प्रस्तावित किया जाता है कि प्रबंधक का कार्यकाल एक निश्चित अवधि का होना चाहिए, जिसके समाप्त होने पर, उस सदस्य को प्रबंधक पद हासिल करने के लिए दोबारा से समर्थन प्रदर्शित करना चाहिए। [[सदस्य:सदस्य1|सदस्य1]] ([[सदस्य वार्ता:सदस्य1|वार्ता]]) 19:32, 27 जून 2025 (UTC) :@[[सदस्य:सदस्य1|सदस्य1]] जी, आपका खाता बनाने का उद्देश्य ही प्रबंधकों की निवृत्ति है तो इसपर कुछ नहीं कहा जा सकता। विकिपीडिया पर सकारात्मक कार्य करने वाले सदस्यों को खूब प्रोत्साहन मिलता है और सभी प्रबन्धक भी कार्य से निवृत्ति चाहते हैं। यदि नये अच्छे लोग आ जाते हैं तो प्रबन्धक निवृत्ति से खुश होंगे। समस्या गुणवत्ता से युक्त नये सदस्यों के अभाव की है। आप की तरह बहुत सदस्य खाता बनाते ही प्रबन्धक बनना चाहते हैं। ध्यान रहे, प्रबंधक कोई पदवी नहीं बल्कि एक सामान्य सदस्य ही हैं जिनके पास काम करने के कुछ अतिरिक्त उपकरण हैं। इनमें से अधिकतर उपकरण प्रबंधक अधिकार के बिना भी काम में लिए जा सकते हैं। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 06:27, 28 जून 2025 (UTC) ::उद्देश्य प्रबंधकों की निवृत्ति कतई नहीं है। मैं देख रहा हूं कि एक बड़े प्रतिशत में नए बने व पुराने भी पृष्ठ तरह-२ के मापदंड बताकर शीघ्र हटाने के लिए नामांकित किए जा रहे हैं, व उसके बाद पृष्ठों में सुधार कर देने के उपरांत कोई दूसरा मापदंड लागू करके हटाए भी जा रहे हैं। नामांकन अधिकतर मामलों में किसी न किसी प्रबंधक द्वारा किए गए हैं। कोई दूसरा प्रबंधक बहुत बार उस नामांकन पर हो रही चर्चा का नतीजा आने से पहले ही, संभवतः तुष्टिकरण के उद्देश्य से, पृष्ठ को हटा देता है। इससे ज्ञानकोष की सामग्री को नुक्सान होने के साथ ही नए संपादकों का मनोबल कम हो जाता है। ::मैं प्रबंधक बनना नहीं चाहता, बल्कि यहां पर उचित कार्यप्रणाली चाहता हूं। ::आपने उपकरणों की बात की तो बताना चाहूंगा कि अंग्रेजी विकिपीडिया पर पृष्ठ नाम परिवर्तन का अधिकार सदस्यों को कुछ संपादनों के बाद अपने आप ही मिल जाता है, यहां भी मिल जाए तो सदस्यगण अपने नामस्थान में उपपृष्ठ बनाकर संपूर्ण होने पर मुख्य स्थान में स्थापित कर सकेंगे। [[सदस्य:सदस्य1|सदस्य1]] ([[सदस्य वार्ता:सदस्य1|वार्ता]]) 16:23, 28 जून 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:सदस्य1|सदस्य1]] जी आपका प्रस्ताव स्वागत योग्य है। पर इतनी जल्दबाजी थोड़ी ठीक नहीं। आप समय लीजिए और यहाँ की कार्यप्रणाली समझ कर एक बेहतर नीतिगत सुझाव प्रस्तुत कीजिये। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 17:39, 28 जून 2025 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr">Sister Projects Task Force reviews Wikispore and Wikinews</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="message"/> Dear Wikimedia Community, The [[m:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs Committee (CAC)]] of the Wikimedia Foundation Board of Trustees assigned [[m:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Sister Projects Task Force|the Sister Projects Task Force (SPTF)]] to update and implement a procedure for assessing the lifecycle of Sister Projects – wiki [[m:Wikimedia projects|projects supported by Wikimedia Foundation (WMF)]]. A vision of relevant, accessible, and impactful free knowledge has always guided the Wikimedia Movement. As the ecosystem of Wikimedia projects continues to evolve, it is crucial that we periodically review existing projects to ensure they still align with our goals and community capacity. Despite their noble intent, some projects may no longer effectively serve their original purpose. '''Reviewing such projects is not about giving up – it's about responsible stewardship of shared resources'''. Volunteer time, staff support, infrastructure, and community attention are finite, and the non-technical costs tend to grow significantly as our ecosystem has entered a different age of the internet than the one we were founded in. Supporting inactive projects or projects that didn't meet our ambitions can unintentionally divert these resources from areas with more potential impact. Moreover, maintaining projects that no longer reflect the quality and reliability of the Wikimedia name stands for, involves a reputational risk. An abandoned or less reliable project affects trust in the Wikimedia movement. Lastly, '''failing to sunset or reimagine projects that are no longer working can make it much harder to start new ones'''. When the community feels bound to every past decision – no matter how outdated – we risk stagnation. A healthy ecosystem must allow for evolution, adaptation, and, when necessary, letting go. If we create the expectation that every project must exist indefinitely, we limit our ability to experiment and innovate. Because of this, SPTF reviewed two requests concerning the lifecycle of the Sister Projects to work through and demonstrate the review process. We chose Wikispore as a case study for a possible new Sister Project opening and Wikinews as a case study for a review of an existing project. Preliminary findings were discussed with the CAC, and a community consultation on both proposals was recommended. === Wikispore === The [[m:Wikispore|application to consider Wikispore]] was submitted in 2019. SPTF decided to review this request in more depth because rather than being concentrated on a specific topic, as most of the proposals for the new Sister Projects are, Wikispore has the potential to nurture multiple start-up Sister Projects. After careful consideration, the SPTF has decided '''not to recommend''' Wikispore as a Wikimedia Sister Project. Considering the current activity level, the current arrangement allows '''better flexibility''' and experimentation while WMF provides core infrastructural support. We acknowledge the initiative's potential and seek community input on what would constitute a sufficient level of activity and engagement to reconsider its status in the future. As part of the process, we shared the decision with the Wikispore community and invited one of its leaders, Pharos, to an SPTF meeting. Currently, we especially invite feedback on measurable criteria indicating the project's readiness, such as contributor numbers, content volume, and sustained community support. This would clarify the criteria sufficient for opening a new Sister Project, including possible future Wikispore re-application. However, the numbers will always be a guide because any number can be gamed. === Wikinews === We chose to review Wikinews among existing Sister Projects because it is the one for which we have observed the highest level of concern in multiple ways. Since the SPTF was convened in 2023, its members have asked for the community's opinions during conferences and community calls about Sister Projects that did not fulfil their promise in the Wikimedia movement.[https://commons.wikimedia.org/wiki/File:WCNA_2024._Sister_Projects_-_opening%3F_closing%3F_merging%3F_splitting%3F.pdf <nowiki>[1]</nowiki>][https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Community_Affairs_Committee/Sister_Projects_Task_Force#Wikimania_2023_session_%22Sister_Projects:_past,_present_and_the_glorious_future%22 <nowiki>[2]</nowiki>][https://meta.wikimedia.org/wiki/WikiConvention_francophone/2024/Programme/Quelle_proc%C3%A9dure_pour_ouvrir_ou_fermer_un_projet_%3F <nowiki>[3]</nowiki>] Wikinews was the leading candidate for an evaluation because people from multiple language communities proposed it. Additionally, by most measures, it is the least active Sister Project, with the greatest drop in activity over the years. While the Language Committee routinely opens and closes language versions of the Sister Projects in small languages, there has never been a valid proposal to close Wikipedia in major languages or any project in English. This is not true for Wikinews, where there was a proposal to close English Wikinews, which gained some traction but did not result in any action[https://meta.wikimedia.org/wiki/Proposals_for_closing_projects/Closure_of_English_Wikinews <nowiki>[4]</nowiki>][https://meta.wikimedia.org/wiki/WikiConvention_francophone/2024/Programme/Quelle_proc%C3%A9dure_pour_ouvrir_ou_fermer_un_projet_%3F <nowiki>[5]</nowiki>, see section 5] as well as a draft proposal to close all languages of Wikinews[https://meta.wikimedia.org/wiki/Talk:Proposals_for_closing_projects/Archive_2#Close_Wikinews_completely,_all_languages? <nowiki>[6]</nowiki>]. [[:c:File:Sister Projects Taskforce Wikinews review 2024.pdf|Initial metrics]] compiled by WMF staff also support the community's concerns about Wikinews. Based on this report, SPTF recommends a community reevaluation of Wikinews. We conclude that its current structure and activity levels are the lowest among the existing sister projects. SPTF also recommends pausing the opening of new language editions while the consultation runs. SPTF brings this analysis to a discussion and welcomes discussions of alternative outcomes, including potential restructuring efforts or integration with other Wikimedia initiatives. '''Options''' mentioned so far (which might be applied to just low-activity languages or all languages) include but are not limited to: *Restructure how Wikinews works and is linked to other current events efforts on the projects, *Merge the content of Wikinews into the relevant language Wikipedias, possibly in a new namespace, *Merge content into compatibly licensed external projects, *Archive Wikinews projects. Your insights and perspectives are invaluable in shaping the future of these projects. We encourage all interested community members to share their thoughts on the relevant discussion pages or through other designated feedback channels. === Feedback and next steps === We'd be grateful if you want to take part in a conversation on the future of these projects and the review process. We are setting up two different project pages: [[m:Public consultation about Wikispore|Public consultation about Wikispore]] and [[m:Public consultation about Wikinews|Public consultation about Wikinews]]. Please participate between 27 June 2025 and 27 July 2025, after which we will summarize the discussion to move forward. You can write in your own language. I will also host a community conversation 16th July Wednesday 11.00 UTC and 17th July Thursday 17.00 UTC (call links to follow shortly) and will be around at Wikimania for more discussions. <section end="message"/> </div> -- [[User:Victoria|Victoria]] on behalf of the Sister Project Task Force, 20:56, 27 जून 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Sister_project_MassMassage_on_behalf_of_Victoria/Target_list&oldid=28911188 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Johan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == वीरा पासी का इतिहास == अमर शहीद बीरा पासी का संक्षिप्त परिचय सन् 1857 स्वातंत्रता संग्राम के सेनानी अमर शहीद महाबली बीरा पासी का जन्म सन् 1835 में रायबरेली जिले के डलमऊ के गोविन्दपुर भीरा में हुआ था इनकी माता का नाम सुरजी देवी व पिता का नाम सुखलाल पासी था ये बचपन से ही बलिशाली थे, ये कुश्ती व पहलवानी करते थे, बीरा पासी पासियों का एक समूह बनाकर अग्रेजो से छापेमार तरीके से लड़ाई किया करते थे। एक बार अग्रेजो न शंकरगंढ़ के राजा रानाबेनी माधव को बन्दी बनाकर लखनऊ लेकर चले गये इसकी सूचना क्षेत्र में ख्याति प्राप्त होने के कारण रानी ने बीरा पासी को दी. यह बात बीरा पासी को पता चली तो बीरा पासी ने तुरन्त ही घोड़े पर सवार होकर रानाबेनी माधव को छुड़ाने के लिए अपने गांव गोविन्दपुर भीरा से अकेले ही चल पड़े। सावन का महीना था बड़ेला तालाब पानी से लबालब भरा था तलाब की गहराई में हाथी, घोडे आदि डूब जाया करते थे। उस तालाब को पार करके बीरा पासी लखनऊ पहुंचें जहां पर अंग्रेज सैनिक की पहरेदारी में रानाबेनी माधव को सात दरवाजों के अन्दर कडे सुरक्षा घेरे में रखा गया था बीरा पासी ने अपने पराक्रम से 50 से अधिक अंग्रेज सैनिकों को मौत के घाट उतारकर रानाबेनी माधव को छुडाकार साथ लेकर निकल लिए अग्रेज सैनिकों द्वारा बीरा का पीछा बड़ेला तालाब तक किया गया। बीरा तालाब को पार करते हुए अपने गांव गोविन्दपुर आ गये। तलाब भरा होने के कारण अग्रेंज वापस चले गय। इस कार्य से खुश होकर रानाबेनी माधव ने बीरा पासी को राज्य का सेनापति नियुक्त किया। बीरा पासी के पराकम को देखकर अग्रेंज बहुत डरे हुए थे। जिसके कारण बीरा पासी को जिन्दा या मुर्दा पकड़कर लाने वाले को 50000रु नगद ईनाम की घोषणा की। जिस समय अग्रेज अफसर बड़े से बड़े अपराधी को पकड़कर लाने वाले को 2 या 3 रु ही ईनाम घोषित करते थे। जिसका प्रमाण आज भी लन्दन में सबूत के तौर पर रखा हुआ है। उस समय इतनी बड़ी रकम सुनकर बड़े-बड़े राजा जो अंग्रेजों के गुलाम थें, बीरा पासी की तलाश करने के लिए अपने-अपने गुप्तचर गोविन्दपुर भीरा गांव में भेजा था। बीरा पासी की खोजबीन करते हुए अग्रेज सैनिक रानाबेनी माधव के रियासत शंकरगढ़ पहुंचें। राजा रानाबेनी माधव से बीरा पासी का पता बताने को कहा गया तो राजा ने पता बताने से इन्कार कर दिया। जिसके कारण अग्रेज सैनिकों व रानाबेनी माधव के बीच भयंकर युद्ध हुआ जिसमें राजा मारे गये। लेकिन अंग्रेज सैनिक बीरा पासी को पकड़ने में नाकाम रहे बीरा पासी द्वारा अग्रेजों पर समय-समय पर हमला करते रहे, एक दिन गोविन्दपुर भीरा की रण भूमि में बीरा पासी अपने साथियों के साथ घर बैठे थे। अचानक अंग्रेजी फौज द्वारा पूरे गांव को घेर लिया गया। रात भर लड़ाई हुई बीरा पासी व उनके सहयोगियों द्वारा अग्रेजो के छक्के छुड़ा दिये गये। अंग्रेज इस हार से बहुत हताश थे सन् 1857 में अग्रेजों बहुत बड़ी फौज के साथ बडैला के पास पहुंचकर बीरा पासी के कुछ सहयोगीयों को अपने पाले में कर लिया गया, उसके बाद कपटपूर्वक गोविन्दपुर बीरा गांव में हमला कर दिया गया बीरा पासी अपने ही समाज के कुछ ग‌द्दार साथियों के कारण अंग्रेज से लड़ते हुए हुए अमर हो गये। बीरा पासी के अमर होने के बाद ही उनके गांव का नाम गोविन्दपुर बीरा पड़ा बाद में कुछ गद्दारों के कारण गांव का नाम बदल कर गोविन्दपुर बीरा से गोविन्दपुर भीरा कर दिया गया। जो वर्तमान में भीरा गोविन्दपुर के नाम से जाना जाता ह। बीरा पासी के वंशज आज भी उक्त गांव में निवास करते है. कुछ समय बाद सन् 2003-04 में बीरा पासी की याद में कांग्रेस के नेला कैप्टन सतीश शर्मा द्वारा बीरा पासी व राजा रानाबेनी माधव का स्मारक बनवाने हेतु कमश 700000 व 500000 (सात लाख व पांच लाख) सहयोग राशि दी गयी। राजा रानाबेनी माधव का स्मारक तो बन गया। लेकिन जातिवादी लोगो द्वारा बीरा पासी का स्मारक तो बनाया गया लेकिन आज तकपासी के वंशज खोज रहे। अगर बीरा के ना स्मारक भी बन गया होता । [[सदस्य:MUKESH KUMAR RAWAT|MUKESH KUMAR RAWAT]] ([[सदस्य वार्ता:MUKESH KUMAR RAWAT|वार्ता]]) 14:37, 30 जून 2025 (UTC) :वीरा [[सदस्य:MUKESH KUMAR RAWAT|MUKESH KUMAR RAWAT]] ([[सदस्य वार्ता:MUKESH KUMAR RAWAT|वार्ता]]) 14:38, 30 जून 2025 (UTC) cmdfa9dmyajxeic6b8um2lobxgo1c7l 6446802 6446770 2025-06-30T15:49:01Z Sanjeev bot 127039 बॉट: मूल शोध, चर्चा का विषय नहीं। 6446802 wikitext text/x-wiki {{/शीर्ष}} <!-- इस लाइन को न हटायें। नए अनुभाग पृष्ठ पर सबसे नीचे बनायें। --> == एआई से मशीन की तरह लेख निर्मित करना == मैं पिछले कुछ माह से यह देख रहा हूँ कि कुछ खाते निर्मित किये जाते हैं और उनसे कुछ लेख निर्मित किये जाते हैं। इसके बाद उसपर कोई कार्यवाही नहीं होती। ये लेख न ही तो विकि-प्रारूप में लिखे होते हैं। सामान्यतः ब्लॉग की तरह लिखे होते हैं और ऐसे प्रतीत होता है कि ये किसी परियोजना के तहत बनाये जा रहे हैं। वर्तमान में [[वि:शीह|शीघ्र हटाने की नीतियों]] में इनको हटाने का कोई स्पष्ट उल्लेख नहीं है। [[वि:हहेच|हटाने हेतु चर्चा]] के लिए सदस्यों की उपलब्धता कम होने के कारण ऐसे लेख एक समस्या बनते जा रहे हैं। मैं प्रस्ताव रखता हूँ कि ऐसे लेखों को बिना नामांकन के सीधा हटा दिया जाये और सम्बंधित सदस्यों को प्रतिबंधित कर दिया जाये। जब ये परियोजना बंद हो जायेगी तब इस नीति को स्वतः ही बंद मान लिया जाये। मैं अधिक स्पष्टता के लिए कुछ उदाहरण लिख रहा हूँ जिससे इसका दुरुपयोग न हो। ;लेख जिनमें सुधार सम्भव है: * [[बीएमडब्ल्यू K1300 R]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2323312AVIRAL|2323312AVIRAL]]; तुल्य अंग्रेज़ी लेख [[:en:BMW K1300R]]; लेख को सुधारकर रखा जा सकता है लेकिन वर्तमान स्वरूप में नहीं। * [[5जी प्रौद्योगिकी]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2320354 Rachit Kedia|2320354 Rachit Kedia]]; पहले से मौजूद लेख [[५जी]]; लेख पूरी तरह या तो कहीं से कॉपी-पेस्ट किया गया है या फिर एआई से लिखा गया है। इसको नहीं रखा जा सकता। * [[गंगम्मा जथारा]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2323642Kondetisohan|2323642Kondetisohan]]; तुल्य अंग्रेज़ी लेख [[:en:Gangamma Jatara]]; लेख को रखने के लिए पुनः लिखना पड़ेगा। * [[व्हाइट हाउस में टकराव: ट्रम्प बनाम ज़ेलेंस्की]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/103.176.70.42|103.176.70.42]]; तुल्य अंग्रेज़ी लेख [[:en:2025 Trump–Zelenskyy meeting]]; लेख को पुनः लिखना होगा, शीर्षक भी सुधारना होगा। ;पूर्णतः विकिपीडिया से अलग लेख: * [[गेमिंग के स्वास्थ्य लाभ]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2334597siddharthjatheen|2334597siddharthjatheen]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। * [[दो से तीन: माता-पिता बनने की रोलर कोस्टर यात्रा]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2334613ThereseSebastian|2334613ThereseSebastian]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। * [[शहरीकरण का पर्यावरण और लोगों पर प्रभाव]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2311546Miscana|2311546Miscana]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। * [[झूठ बोलने की नैतिक दुविधा: कब यह न्यायसंगत होता है?]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/KrishnaSobha|KrishnaSobha]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। * [[दलितों का जीवन और संघर्ष: एक ऐतिहासिक एवं समकालीन विश्लेषण]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2341468 pronnatisahni|2341468 pronnatisahni]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। * [[भारतीय आध्यात्मिक गुरु और उनके प्रबंधन सिद्धांत]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2320359 Sahil Guputa|2320359 Sahil Guputa]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। * [[भारत में हस्तशिल्प और पारंपरिक कला]], लेख निर्माता सदस्य: [[विशेष:योगदान/2313029kunalmadan|2313029kunalmadan]]; ब्लॉग लायक लेख, एआई की सहायता से लिखा गया। किसी भी तरह नहीं रखा जा सकता। सभी सदस्यों के सुझाव आमंत्रित हैं। अन्यथा कम से कम ब्लॉग की तरह लिखे लेखों को गुप्त परियोजना की तरह लिखे लेख समझकर हटा दिया जायेगा।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 11:36, 8 मार्च 2025 (UTC) :* नमस्ते संजीव जी, आपके इस संदेश से ठीक पूर्व मैं भी इस समस्या का कोई समाधान निकालने के बारे में सोच रहा था। वास्तव में यह दो अलग समस्यायें हैं - एआइ द्वारा लेख बनाना और किसी परियोजना के तहत समूह द्वारा लेख बनाना। हालाँकि, ये लोग जिस भी परियोजना के तहत यह लेख बना रहे, इनमें से कुछ ने एआइ से भी लेख बनवाये हैं। ::एआइ द्वारा लेख बनाना अलग से चर्चा का विषय है और इसके लिये भविष्य में शीह मापदंड बनाया जा सकता है, अथवा इन्हें हहेच की सामान्य हटाने की प्रकृया द्वारा भी निबटा सकते हैं। हालाँकि, जब स्पष्ट दिख ही रहा हो कि लेख एआइ की मदद से बना है तो मैं इसे शीह प्रकृया द्वारा हटाने के पक्ष में रहूँगा। ::वर्तमान समस्या एक साथ भारी मात्रा में ऐसे लेख बनना है जो बिलकुल भी ज्ञानकोशीय नहीं हैं। बहुतों के तो शीर्षक ही ज्ञानकोश योग्य नहीं हैं बल्कि चिंतनपरक/अखबारी/स्कूल की परीक्षा/ब्लॉग टाइप के निबंध हैं। ये [[विकिपीडिया:नहीं]] का स्पष्ट उल्लंघन हैं; पर इन्हें हटाने के लिए सामान्य प्रक्रिया हहेच ही है जिसका प्रयोग इतनी संख्या में बन रहे लेखों के लिए करना मुश्किल है। ::अतः '''मैं आपसे सहमत हूँ कि इन्हें देखते ही हटा दिया जाय''' और '''ऐसे खाते अवरोधित भी कर दिये जाएँ''' क्योंकि इन्हें विकिपीडिया की मूलभूत समझ नहीं है और केवल अपनी परियोजना पूरी करने के लिए विकिपीडिया का दुरुपयोग कर रहे हैं। ::दूसरा सुझाव यह भी है कि यदि पता लग सके कि यह कौन लोग हैं और किस परियोजना के तहत काम कर रहे तो इनके परियोजना संचालकों से भी संपर्क किया जाय। जहाँ तक मुझे लगता है यह कोई शैक्षणिक परियोजना के विद्यार्थी हैं जिन्हें असाइन्मेंट दे दी गयी है। ऐसे लेख निर्माण थोक मात्रा में मुझे अन्य इंडिक विकिपीडियाओं पर भी दिखे, जैसे कि संस्कृत विकिपीडिया पर। इसे रोकने की आवश्यकता है।--[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 02:20, 9 मार्च 2025 (UTC) ==विकि लव्ज़ रमजान 2025== <div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;> [[File:Wiki Loves Ramadan Logo Black hi.svg|Left|250px|frameless]] प्रिय विकी समुदाय, आपको [[विकिपीडिया:विकि लव्ज़ रमजान 2025|विकी लव्ज रमज़ान 2025]] में भाग लेने के लिए विनम्रतापूर्वक आमंत्रित किया जाता है, जो कि विभिन्न क्षेत्रों से इस्लामी इतिहास और इस्लामी सांस्कृतिक विरासत का दस्तावेजीकरण करने के लिए विकिपीडिया, विकिवॉयज पर आयोजित एक अंतर्राष्ट्रीय लेख लेखन प्रतियोगिता है। यह प्रतियोगिता 25 फरवरी से 15 अप्रैल 2025 तक आयोजित की जायेगी अभी भाग लें और पुरस्कार के विजेता बने है। धन्यवाद '''[[:m:Wiki Loves Ramadan 2025|विकी लव्स रमज़ान 2025 इंटरनेशनल टीम]]''' -'''[[User:J ansari|<span style="background:#5d9731; color:white;padding:1px;">जे. अंसारी</span>]] [[User talk:J ansari|<span style="background:#1049AB; color:white; padding:1px;">वार्ता</span>]]''' 17:14, 9 मार्च 2025 (UTC) </div> :@[[सदस्य:J ansari|J ansari]] जी, आपने स्थानीय पृष्ठ सामान्य लेख की तरह बनाया है। यदि आप इसे नहीं सुधारते हैं तो मुझे हटाने हेतु नामांकित करना होगा। कृपया "विकीपीडिया" को बदलकर "विकिपीडिया" करें। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 20:23, 12 मार्च 2025 (UTC) {{Ping|संजीव कुमार}} जी मैं इस पेज का नाम स्थानांतरित नहीं कर पा रहा हूं शायद विकिपीडिया सम्बंधित लेखों का नाम परिवर्तन करने की अनुमति नहीं है‌। आप से अनुरोध है कि आप कर दें। -'''[[User:J ansari|<span style="background:#5d9731; color:white;padding:1px;">जे. अंसारी</span>]] [[User talk:J ansari|<span style="background:#1049AB; color:white; padding:1px;">वार्ता</span>]]''' 06:57, 13 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:J ansari|J ansari]] जी, स्थानान्तरण मैंने कर दिया है, सम्बंधित विकि-कड़ियाँ आप सुधार दें। सदस्यों के वार्ता पृष्ठों पर भेजे आपके सन्देशों में मैंने कड़ियाँ सुधार दी हैं। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 07:27, 13 मार्च 2025 (UTC) ::{{Ping|संजीव कुमार}} जी आपका धन्यवाद सुधार करने के लिए. -'''[[User:J ansari|<span style="background:#5d9731; color:white;padding:1px;">जे. अंसारी</span>]] [[User talk:J ansari|<span style="background:#1049AB; color:white; padding:1px;">वार्ता</span>]]''' 20:01, 14 मार्च 2025 (UTC) ==उल्लेखनीयता मापदंड== मेरा मत है कि राष्ट्रपति द्वारा पुरस्कृत व्यक्ति को '''उल्लेखनीय''' माना जाना चाहिए। उम्मीद है अधिकांश सदस्यों का यही मत होगा। [[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span>]] 08:53, 12 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, नहीं। राष्ट्रपति द्वारा पुरस्कृत से आप कुछ भी स्पष्ट रूप से नहीं कह सकते। कई बार विभिन्न विश्वविद्यालयों और प्रौद्योगिकी संस्थानों के दीक्षान्त समारोह में राष्ट्रपति को बुलाया जाता है और वहाँ कुछ डिग्रियाँ राष्ट्रपति द्वारा दी जाती हैं। इस आधार पर सम्बंधित डिग्रीधारी सभी व्यक्ति उल्लेखनीय हो जायेंगे। जबकि उसके पहले और बाद के सत्र में डिग्री प्राप्त करने वाले लोग अनुल्लेखनीय रह जायेंगे। हालांकि कुछ पुरस्कार प्राप्त करने वालों को उल्लेखनीय माना जाता है जैसे [[भारत]] के स्तर पर बात करें तो [[भारत रत्न]], [[पद्म विभूषण]] और [[पद्म भूषण]] प्राप्त करने वाले सभी लोगों को उल्लेखनीय माना जाता है। [[पद्म श्री]] पुरस्कार प्राप्त करने वालों को भी उल्लेखनीय माना जाता है लेकिन उनकी पर्याप्त जानकारी प्राप्त करना बहुत कठिन है अतः यदि पर्याप्त जानकारी उपलब्ध हो तो उन्हें भी स्वीकार कर लिया जाता है। इसके अतिरिक्त विभिन्न सैन्य पुरस्कार, खेल पुरस्कार भी हैं जो आम आदमी को नहीं मिलते लेकिन जिन्हें मिलते हैं उन्हें उल्लेखनीय माना जाता है। यदि केवल राष्ट्रपति के हाथों मिलना अथवा राष्ट्रपति भवन में मिलने वाले पुरस्कारों की बात की जाये तो लगभग हमेशा ये कार्यक्रम चलते रहते हैं और कई बार तो प्रायोजित कार्यक्रम भी होते हैं जिसमें आप स्वयं के लिए पुरस्कार लेते हैं और उसके लिए खर्चा आप स्वयं वहन करते हैं। इसमें राष्ट्रपति का कोई लेना देना नहीं होता है। अतः ऐसे किसी भी पुरस्कार प्राप्त करने वाले को उल्लेखनीय नहीं मान सकते। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:24, 12 मार्च 2025 (UTC) :मेरे हिसाब से उल्लेखनीयता का मापदंड व्यक्तिपरक नहीं होना चाहिए। अगर हम केवल पुरस्कार के आधार पर निर्णय लें, तो यह सवाल उठेगा कि कौन से पुरस्कार "काफी बड़े" हैं और कौन से नहीं—यह एक अस्पष्ट रेखा खींचेगा। इसके बजाय, मेरा सुझाव है कि हम मौजूदा नीतियों का पालन करें और हर मामले को उसके गुण-दोष के आधार पर देखें। अगर कोई राष्ट्रपति पुरस्कृत व्यक्ति WP:GNG को पूरा करता है, तो उसका पृष्ठ बनना स्वाभाविक है, लेकिन यह स्वचालित नहीं होना चाहिए। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 20:41, 24 मार्च 2025 (UTC) == "ल२" ऑब्जेक्शन को हटाया जाए और इसको सुधरने में हमारी मदद करे == सुरजन सिंह जी के आर्टिकल ( https://hi.wikipedia.org/s/t37k ) एक इन्फोर्मटिवे पेज, इससे कही भी प्रूफ की तरह इस्तेमाल नहीं किआ जाता हैं । लेकिन संजीव कुमार जी ने इससे अपना पर्सनल एजेंडा बना दिए है। किसी और के ऑब्जेक्शन हटाने पे फिर से उसी पोस्ट पे ऑब्जेक्शन लगा देते है। संजीव कुमार जी ने अपने आर्टिकल में एक टीवी धारावाहिक का भी रिफरेन्स दिए हैं , लेकिन हमारा बुक्स, न्यूज़ आदि का रिफरेन्स को भी वो "प्रचार" बोल के ऑब्जेक्शन रेज कर देते है। मैं दूसरे authorised लोगो से अनुरोध करती हु की "ल२" ऑब्जेक्शन को हटाया जाए और इसको सुधरने में हमारी मदद करे। हमने दिए हुए सुझावों के हिसाब से बदलाव भी किये हैं आर्टिकल मे। और भी सुझाव लेने के लिए और उसपे काम करने क लिए तैयार है। <small>— इस [[विकिपीडिया:हस्ताक्षर|अहस्ताक्षरित]] संदेश के लेखक हैं -[[सदस्य:GarimaSinghR|GarimaSinghR]] ([[सदस्य वार्ता:GarimaSinghR|वार्ता]] • [[विशेष:Contributions/GarimaSinghR|योगदान]]){{#if:06:03, 13 मार्च 2025 (UTC)|&#32;06:03, 13 मार्च 2025 (UTC)|}}</small><!-- साँचा:अहस्ताक्षरित --> :लेख से बार-बार स्वयं [[वि:शीह|शीह]]-टैग न हटायें। अन्य प्रबन्धकों/पुनरीक्षकों को इसकी समीक्षा करने दें।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 06:28, 13 मार्च 2025 (UTC) ::लेख से टैग मैंने नहीं, @Riteze ने हटाए हैं और कुछ सुधार भी किये हैं। [[सदस्य:GarimaSinghR|GarimaSinghR]] ([[सदस्य वार्ता:GarimaSinghR|वार्ता]]) 07:13, 13 मार्च 2025 (UTC) :::{{ping|GarimaSinghR}} जी, पृष्ठों को हटाने के मापदंडों को सुधारने के लिए [[विकिपीडिया:चौपाल#मापदंड आवश्यक|चौपाल पर राय मांगी गई थी/है]]। वहां पर आप अपनी राय देकर मापदंडों को सुधारने में मदद कर सकती हैं। साफ प्रचार मापदंड के लिए [[विकिपीडिया वार्ता:पृष्ठ हटाने की नीति#साफ प्रचार मापदंड|अलग से चर्चा जारी है]]। [[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span>]] 16:27, 13 मार्च 2025 (UTC) == An improved dashboard for the Content Translation tool == <div lang="en" dir="ltr"> {{int:Hello}} Wikipedians, Apologies as this message is not in your language, {{int:please-translate}}. The [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization|Language and Product Localization team]] has improved the [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en&to=es Content Translation dashboard] to create a consistent experience for all contributors using mobile and desktop devices. Below is a breakdown of important information about the improvement. '''What are the improvements?'''<br> The improved translation dashboard allows all logged-in users of the tool to enjoy a consistent experience regardless of their type of device. With a harmonized experience, logged-in desktop users can now access the capabilities shown in the image below. [[file:Content_Translation_new-dashboard.png|alt=|center|thumb|576x576px|Notice that in this screenshot, the new dashboard allows: Users to adjust suggestions with the "For you" and "...More" buttons to select general topics or community-created collections (like the example of Climate topic). Also, users can use translation to create new articles (as before) and expand existing articles section by section. You can see how suggestions are provided in the new dashboard in two groups ("Create new pages" and "Expand with new sections")-one for each activity.]] [[File:Content_Translation_dashboard_on_desktop.png|alt=|center|thumb|577x577px|In the current dashboard, you will notice that you can't adjust suggestions to select topics or community-created collections. Also, you can't expand on existing articles by translating new sections.]] '''Does this improvement change the current accessibility of this tool in this Wikipedia?'''<br> The Content translation tool will still be in beta; therefore, only logged-in users who activated the tool from the [[en:wikipedia:Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|beta features]] will continue to have access to the content translation tool. Also, if the tool is only available to a specific [[en:Wikipedia:User access levels|user group]], it will remain that way. '''When do we plan to implement this improvement?'''<br> We will implement it on your Wikipedia and others by 24th, March 2025. '''What happens to the former dashboard after we implement the improvement?'''<br> You can still access it in the tool for some time. We will remove it from all Wikipedias by May 2025, as maintaining it will no longer be productive. '''Where can I test this improvement and report any issues before it is implemented in this Wiki?''' <br> You can try the improved capabilities in the test wiki using this link: https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&campaign=contributionsmenu&to=es&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en#/ . If you notice an issue related to the improved dashboard in the test wiki, please let us know in this thread and ping me, or report it in [https://phabricator.wikimedia.org/ Phabricator], adding these tags: <code>BUG REPORT</code> and <code>ContentTranslation</code>. Please ask us any questions regarding this improvement in this thread. Thank you! On behalf of the Language and Product Localization team. </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]]</bdi> 04:23, 14 मार्च 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_CX_Unified_dashboard_announcement_list_2&oldid=28390868 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:UOzurumba (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == आपका विकी जल्द ही केवल-पढ़ने के लिए उपलब्ध होगा। == <section begin="server-switch"/><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|इस संदेश को अन्य भाषा में पढ़ें]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] [[foundation:|विकिमीडिया फाउंडेशन]] अपने डेटा केंद्रों के बीच ट्रैफ़िक को स्विच करेगा। इससे यह सुनिश्चित होगा कि विकिपीडिया और अन्य विकिमीडिया विकि किसी विपत्ति के बाद भी ठीक से काम करे। पूरा यातायात '''{{#time:j xg|2025-03-19|hi}}''' पर चालू रहेगा। परिक्षण '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2025-03-19T14:00|en}} {{#time:H:i e|2025-03-19T14:00}}]''' बजे आरम्भ होगा। दुर्भाग्यवश, कुछ सीमाओं के कारण [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|मीडियाविकि]] को बदलाव के समय सभी तरह के सम्पादनों को रोक देना चाहिए। हमें असुविधा के लिए खेद है और हम भविष्य में इसे न्यूनतम करने पर काम कर रहे हैं। सभी विकि-प्रकल्पों पर यह संक्रिया आरम्भ करने से 30 मिनट पहले एक बैनर दिखाया जायेगा। <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">This banner will remain visible until the end of the operation.</span> '''सभी विकिज़ लघु समय के लिए पढ पायेगे लेकिन इसे संपादित नही कर सकते |''' *आप {{#time:l j xg Y|2025-03-19|hi}} को एक घण्टे तक सम्पादन नहीं कर सकोगे। *यदि आप इस समय के दौरान सम्पादन अथवा सहेजने का प्रयास करेंगे तो आपको एक त्रुटि सन्देश दिखाई देगा। हम आशा करते हैं कि इस समय के दौरान कोई सम्पादन लुप्त नहीं होगा लेकिन हम इसकी प्रत्याभूति नहीं करते। यदि आपको कोई त्रुटि सन्देश दिखाई देता है तो कृपया सब कुछ सामान्य होने तक प्रतीक्षा करें। तब आपको अपने सम्पादन सहेजने चाहिए। लेकिन, हम अनुशंसा करते हैं कि आप अपने परिवर्तनों की एक प्रति पहले ही बना लें,जिसकी शायद जरूरत पड़े। ''अन्य प्रभाव'': *पृष्ठभूमि की नौकरियां धीमी होंगी और कुछ को स्खलित किया जा सकता है। लाल कड़ियाँ सामान्य गति से अद्यतन नहीं हो सकती हैं। यदि आपने कोई लेख निर्मित किया है जो पहले से कहीं जुड़ा हुआ है, तो कड़ी सामान्य से अधिक समय तक लाल रहेगी। कुछ लम्बे समय तक चलने वाली लिपि रुकी रहेंगी। * हम अपेक्षा करते हैं कि कोड परिनियोजन अन्य किसी सप्ताह की तरह ही होगा। यद्यपि, कुछ विषयानुसार कोड यथासमय बन्द रह सकेगा यदि सम्बंधित संक्रिया की तदुपरांत आवश्यकता होगी। * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|गिटलैब]] 90 मिनट के लिए अनुपलब्ध होगा। यदि आवश्यक हो तो इस परियोजना को स्थगित किया जा सकता है। आप [[wikitech:Switch_Datacenter|अनुसूची को wikitech.wikimedia.org]] पर भी पढ़ सकते हैं। अन्य परिवर्तन की अनुसूची में घोषणा की जायेगी। '''कृपया यह सूचना अपने समुदाय के साथ साझा करें।'''</div><section end="server-switch"/> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:15, 14 मार्च 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=28307742 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> ==अश्रेणीकृत श्रेणियां== बहुत सी [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80%E0%A4%B9%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81 श्रेणी रहित श्रेणियाँ] हैं, जिन्हें श्रेणीकृत करने की आवश्यकता है। [[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span>]] 13:02, 16 मार्च 2025 (UTC) :और मेरा सुझाव और विनम्र अनुरोध है की यह कार्य वही सदस्य करें जिन्हें श्रेणीकरण का पर्याप्त अनुभव है और समझते हों की क्या कर रहे। अन्यथा इस तरह चौपाल पर ऐसी सूचियों को लिख कर कार्य करने के लिए आह्वान का नुक्सान भी हो सकता है। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 15:44, 17 मार्च 2025 (UTC) ==विकीडॉटा की सामग्री के इस्तेमाल संबंधित== मुख्य सांचे {{tl|wd}} और {{tl|Wdib}} तथा इनपर निर्भर कुछ अन्य सांचे जैसे {{tl|पदस्थ}}, {{tl|निर्वाचित}}, {{tl|विधायक प्रविष्टि}} इत्यादि [[विकिडेटा]] पर उपलब्ध सामग्री व स्त्रोत विकिपीडिया पर छापते हैं। यदि विकीडॉटा पर उपलब्ध सामग्री विकिपीडिया पर छापने में किसी को आपत्ती हो तो यहां दर्ज कर सकते हैं ताकि इस विषय से संबंधित [[विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/साँचे/पदस्थ#पदस्थ|नीति स्पष्ट करने में]] सहायता मिले। [[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span>]] 09:20, 19 मार्च 2025 (UTC) :यदि आप नीति का प्रस्ताव लिख रहे हैं तो स्पष्ट लिखिए ये साँचे क्या करते हैं, किस प्रकार कार्य करते हैं। आप क्या प्रस्तावित कर रहे की इन साँचों के द्वारा किस प्रकार की जानकारी हमें विकिडेटा से लेनी चाहिये और किस प्रकार की नहीं। जानकारी ले भी रहे तो उसका लेख में किस सीमा तक और किस रूप में प्रदर्शन किया जाना उचित होगा। उक्त के पीछे तर्क क्या है। आप प्रस्ताव बिंदुवार और तर्क सहित लिखिए। बेहतर तो यह होगा कि यदि आप चाहें तो अलग से नीति का पृष्ठ बना कर उसे प्रस्तावित कर सकते हैं। आपत्ति तो दर्ज की ही गयी है। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 15:23, 19 मार्च 2025 (UTC) == विभिन्न विकिपीडियाओं पर कैंपेनइवेंट एक्सटेंशन का परिनियोजन == नमस्ते, मैं [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Campaigns/Foundation%20Product%20Team कैंपेन उत्पाद] टीम की ओर से लिख रहा हूँ, जो सभी विकिपीडिया पर [https://www.mediawiki.org/wiki/Help:Extension:CampaignEvents कैंपेनइवेंट एक्सटेंशन] की वैश्विक परिनियोजन की योजना बना रही है, और अप्रैल 2025 में एक छोटे बैच के साथ शुरू कर रही है। हिन्दी विकिपीडिया इस चरण के लिए प्रस्तावित विकि में से एक है! यह एक्सटेंशन आयोजकों को विकि परियोजनाओं और अन्य विकि सहयोगों की योजना बनाने और उन्हें प्रबंधित करने में मदद करने के लिए डिज़ाइन किया गया है। साथ ही इन आयोजनों/विकि परियोजनाओं को और खोज योग्य बनाता है।आप यहां [https://www.mediawiki.org/wiki/Help:Extension:CampaignEvents/FAQ FAQ पृष्ठ] पर अधिक जानकारी प्राप्त कर सकते हैं। इस एक्सटेंशन की तीन मुख्य विशेषताएं हैं: # '''इवेंट पंजीकरण:''' विकी पर इवेंट के लिए साइन अप करने का एक सरल तरीका। # '''ईवेंट सूची:''' आपके विकी पर सभी ईवेंट दिखाने के लिए एक कैलेंडर। जल्द ही, इसमें विकीप्रोजेक्ट भी शामिल होंगे। # '''आमंत्रण सूचियाँ:''' अपने संपादनों के आधार पर उन संपादकों को ढूंढने का एक उपकरण जो शामिल होना चाहते हों। '''कृपया नोट करें:''' यह एक्सटेंशन "इवेंट ऑर्गनाइजर" नामक एक नए उपयोगकर्ता अधिकार के साथ आता है, जिसे हिंदी विकिपीडिया के प्रशासकों द्वारा प्रबंधित किया जाएगा, जिससे व्यवस्थापक यह निर्णय ले सकेंगे कि विकि पर एक्सटेंशन टूल का उपयोग कब और कैसे किया जाए। एक बार जारी होने के बाद, आयोजक-संबंधी उपकरणों का उपयोग केवल तभी किया जा सकता है जब किसी को इवेंट-आयोजक अधिकार प्रदान किया गया हो, जिसका प्रबंधन प्रशासकों द्वारा किया जाता है। यह एक्सटेंशन पहले से ही कुछ विकि पर उपलब्ध है, जैसे मेटा, विकिडाटा, अंग्रेजी विकिपीडिया ([https://meta.wikimedia.org/wiki/CampaignEvents/Deployment%20status पूरी सूची देखें])। [https://meta.wikimedia.org/wiki/CampaignEvents/Deployment%20status चरणबद्ध परिनियोजन योजना] देखें और 31 मार्च, 2025 तक अपने विचार साझा करें। '''प्रिय प्रशासकों''', आपकी प्रतिक्रिया और विचार विशेष रूप से महत्वपूर्ण हैं क्योंकि इस एक्सटेंशन में "ईवेंट आयोजक" नामक एक नया उपयोगकर्ता अधिकार शामिल है, जिसका प्रबंधन आपके द्वारा किया जाएगा। एक बार जब आप ऊपर और लिंक किए गए पृष्ठों पर विवरण देख लेंगे, तो हमारा सुझाव है कि हिंदी विकिपीडिया पर यह अधिकार देने के लिए मानदंडों की रूपरेखा तैयार करने वाली एक सामुदायिक नीति का मसौदा तैयार किया जाए। उदाहरण देखने के लिए [https://meta.wikimedia.org/wiki/Meta:Event%20organizers Meta:Event_organizers] और [https://www.wikidata.org/wiki/Wikidata:Event%20organizers Wikidata:Event_organizers] देखें। आगे की पूछताछ के लिए कृपया [[m:Talk:CampaignEvents| विस्तार वार्ता पृष्ठ]] के माध्यम से हमसे संपर्क करें, या rasharma@wikimedia.org पर ईमेल करें। [[सदस्य:RASharma (WMF)|RASharma (WMF)]] ([[सदस्य वार्ता:RASharma (WMF)|वार्ता]]) 10:42, 21 मार्च 2025 (UTC) ==सदस्य पृष्ठ== सदस्य पृष्ठों को कॉपीराइट उल्लंघन के अलावा किसी और कारण से न हटाया जाए। विकिपीडिया पर बहुत कम सक्रिय सदस्य हैं। ऐसे में नए सदस्यों को हताश करके भगाना नही चाहिए। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 19:02, 24 मार्च 2025 (UTC) :आपकी बात निश्चित रूप से तार्किक और विचारणीय है। यह सच है यहां (Hiwiki) पर सक्रिय सदस्यों की संख्या बहुत कम है, और यह हमारे समुदाय के लिए एक चुनौती भी है। दुर्भाग्यवश, यह भी देखने में आता है कि यहाँ आने वाले अधिकांश नए सदस्य अक्सर प्रचार या आत्म-प्रकाशन की मंशा से जुड़ते हैं। वे अपने बारे में या अपने निजी हितों से संबंधित पृष्ठ बनाने लगते हैं, जो विकिपीडिया के उद्देश्य और नीतियों के अनुरूप नहीं होता। ऐसे में सवाल उठता है कि क्या इन पृष्ठों को बनाए रखना उचित होगा?मैं WP:BITE (नए संपादकों को हतोत्साहित न करना) से भली-भाँति परिचित हूँ और इस सिद्धांत का सम्मान करता हूँ। मेरे विचार से, ऐसे पृष्ठों को हटाना और उसके बाद नए सदस्य को स्तर-1 (Level 1) की चेतावनी देना, शायद WP:BITE का स्पष्ट उल्लंघन नहीं है। चेतावनी देने का उद्देश्य उन्हें दंडित करना नहीं, बल्कि विकिपीडिया की नीतियों और दिशानिर्देशों से अवगत कराना होता है। यह चेतावनी पढ़कर उन्हें कुछ हद तक यह समझ भी हो जाती होगी कि यहाँ क्या स्वीकार्य है और क्या नहीं। फिर भी, मैं इस बात से सहमत हूँ कि नए संपादकों के प्रति अत्यधिक सख्त रवैया अपनाना उचित नहीं है। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 20:31, 24 मार्च 2025 (UTC) :एक नया सदस्य विकीपीडिया के syntax का जानकार नही होता है। ऐसे में परीक्षण के रूप में सबसे पहले वह अपने सदस्य पृष्ठ पर कुछ लिखने की कोशिश करता है। ऐसा करने के लिए सबसे पहली सामग्री जो उसके जहन आती है वह उसकी स्वयं की introduction होती है, जिसे वह लिख देता है। स्वयं की सीमित जानकारी सदस्य पृष्ठ पर लिखना नीति विरुद्ध भी नही है। उसे विकीपीडिया पर संपादन तथा यहां की नीतियों को सीखकर नया पृष्ठ बनाने में कुछ महीनों का समय लग सकता है। ऐसे में यह नही समझा जाना चाहिए कि वह केवल स्वयं के प्रचार के लिए यहां आया है। स्वयं के प्रचार के लिए बहुत सी सोशल मीडिया साइट्स पर यहां से अच्छे विकल्प मौजूद हैं जहां वह अपने अधिक फोटो व वीडियो भी डाल सकता है। इसलिए सदस्य पृष्ठ पर केवल स्वयं की जानकारी होने को प्रचार की श्रेणी में नहीं रखा जाना चाहिए (कम से कम सदस्यता लेने के ६ महीने तक)। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 23:44, 24 मार्च 2025 (UTC) ::मैं इस बात से भी सहमत हूँ कि सदस्य पृष्ठ पर सीमित व्यक्तिगत जानकारी लिखना नीति-विरुद्ध नहीं है, बशर्ते वह आत्म-प्रकाशन या व्यावसायिक प्रचार की सीमा को पार न करे। आपका सुझाव कि सदस्यता के शुरुआती छह महीनों तक इसे प्रचार की श्रेणी में न रखा जाए, एक असंतुलित और व्यावहारिक दृष्टिकोण लगता है, ६ महीना बहुत लंबा समय है, थोड़ा कम करे, कम से कम एक महीना। यह नए संपादकों को सीखने और समायोजित होने का पर्याप्त समय है, साथ ही समुदाय को यह आकलन करने का अवसर भी देगा कि उनकी मंशा वास्तव में क्या है। ::शायद एक मध्यम मार्ग यह हो सकता है कि ऐसे मामलों में हटाने से पहले नए सदस्यों को उनके वार्ता पृष्ठ पर एक मैत्रीपूर्ण संदेश दिया जाए और इसके लिए कुछ विशेष टेम्पलेट बनाएं जाएं, जिसमें उन्हें नीतियों की जानकारी दी जाए और यह समझाया जाए कि सदस्य पृष्ठ का उपयोग मुख्य रूप से विकिपीडिया में उनके योगदान को दर्शाने के लिए होता है, न कि केवल व्यक्तिगत प्रोफाइल के रूप में। इससे WP:BITE का उल्लंघन भी नहीं होगा और नए सदस्य हतोत्साहित होने के बजाय प्रोत्साहित महसूस करेंगे। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 02:24, 25 मार्च 2025 (UTC) :::आपका बताया मध्यम मार्ग सही प्रतीत हो रहा है कि पृष्ठ पर सीधे शीह टैग न लगाकर वार्ता पृष्ठ पर संवाद किया जाए। बहुत से सदस्य टैक्निकली साउंड नही होते हैं। संपादन के तौर तरीके स्टाइल व नीतियां समझने में वक्त लग सकता है तब जब वे फुलटाइम न रहकर पार्ट टाइम के लिए विकीपीडिया पर आते हैं। दूसरा, सदस्य पृष्ठ पर स्वयं की जानकारी डालने से विकीपीडिया, सर्च इंजन या पाठकों पर कोई खास असर नही पड़ता है क्योंकि सदस्य पृष्ठों की कड़ी मुख्य लेखों में जोड़ना वर्जित होता है। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 04:06, 25 मार्च 2025 (UTC) ::::प्रबंधकों की क्या राय है ? वो अपनी राय दे तो बेहतर होगा किसी आम सहमति तक पहुंचने में। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 06:49, 26 मार्च 2025 (UTC) :* @[[स:Riteze|Riteze]] जी एवं @[[स:NXcrypto|NXcrypto]] जी, बजाय इस तरह के खुले सिरों वाली चर्चा करने के, स्पष्ट नियम बना के, उचित जगह पर प्रस्तावित करिए, उन्हें डिफेंड करिए। एक बात आप लोग कहते हैं, उस पे कोई आपत्ति होती है, तो दूसरी बात कहने लगते। कृपया पहले ख़ुद स्पष्ट हो लें उसके बाद चर्चा करें। चौपाल दूसरों का समय नष्ट करने के लिए नहीं है। ::[[वि:सपृ|सदस्य पृष्ठ नीति]] पर जो लिखा हुआ है उसमें क्या दिक्कत है? यह चर्चा यहाँ क्यों शुरू की गयी? ::6 महीने बीत जाने के बाद ऐसे सदस्य पृष्ठ कौन खोजेगा? जबकि मुख्य नामस्थान के पन्नों पर ही ऐसे उत्पात खोजने वाले लोग नहीं हैं? ::आपको वार्ता करनी है और उत्साहवर्धन करना है तो करिए। कोई खाता बना के स्वरचित कविता लिख के चला जाएगा तो आप हप्ता भर इंतजार और वार्ता करेंगे? उसके बाद 6 महीने बाद समीक्षा करेंगे?--[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 16:47, 26 मार्च 2025 (UTC) :::इसी कारण से मैंने आम सहमति की बात उठाई थी। @[[सदस्य:Riteze|Riteze]], यदि आपको इसमें रुचि है, तो आपको एक प्रस्ताव अनुरोध करना चाहिए, ताकि आम सहमति बन सके। इसके बिना आप अनावश्यक रूप से अपना समय बर्बाद करेंगे। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 18:05, 26 मार्च 2025 (UTC) ==पृष्ठ हटाते समय== कोई भी पृष्ठ हटाते समय कृपया पृष्ठ हटाने का '''कारण''' भी [[विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/लॉग/2024|लॉग में]] लिख दिया जाए। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 14:01, 26 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, ये लॉग पृष्ठ किसलिए है आपको पता है? --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 16:52, 26 मार्च 2025 (UTC) स्पष्टीकरण: कोई भी लेख का पृष्ठ हटाते समय कृपया पृष्ठ हटाने का '''कारण''' भी [[विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/लॉग/2024|हटाने हेतु चर्चा पृष्ठ]] में लिख दिया जाए। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 23:45, 29 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, मुझे लगता है आपकी अर्थहीन बातों से यहाँ कुछ भी सकारात्मक नहीं हो रहा है। @[[सदस्य:SM7|SM7]] जी ने आपको समझाने के लिए बहुत प्यार से विभिन्न प्रयास किये हैं। आप बिना कुछ सोचे समझे ऐसे ही रायता फैलाते रहे तो आपको अविलम्ब प्रतिबन्धित कर दिया जायेगा। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:28, 30 मार्च 2025 (UTC) :: '''रायता''' तो हिंदी विकिपीडिया पर पहले से फैला हुआ है जिसके कुछ उदाहरण निम्नलिखित हैं जिनपर कोई काम होता प्रतीत नही हो रहा है:- * [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80%E0%A4%B9%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0 श्रेणी रहित पन्ने] * [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80%E0%A4%B9%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%81 श्रेणी रहित श्रेणियाँ] * [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%8F%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0 अकेले पन्ने] * [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6_%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A5%87_%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%AF अनुवाद योग्य] * [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%A3_%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A7 स्थानांतरण अनुरोध] * [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%80:%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%AF_%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A5%87_%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A5%80_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96 विलय प्रस्ताव] * और भी बहुत सी श्रेणियां हैं जैसे अद्यतन करने योग्य, स्त्रोत रहित सामग्री इत्यादि। मैं तो बस इन्हें ठीक करना चाह रहा था। जो सदस्य '''सकारात्मक''' रूप से पृष्ठ बनाने की कौशिश करते हैं, उनके पृष्ठ कुछ '''भ्रामक मापदंड''' जैसे उल्लेखनीयता, प्रचार, वेब होस्ट इत्यादि बताकर हटा दिए जाते हैं। जब मुख्य पृष्ठों पर कुछ हटाने को नही मिलता तो सदस्य पृष्ठों पर सेंध लगा दी जाती है। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 15:24, 30 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, आपने केवल बार-बार चौपाल पर अपनी मनमर्जी से लिखने का काम किया है। आपने न ही कोई सकारात्मक कार्य किया है और न ही ऐसा कोई प्रयास किया है। एक पृष्ठ हटाने की चर्चा में आपने यहाँ तक लिख दिया कि भविष्य में अन्य लोग इसे सुधारेंगे। आपने उपरोक्त रायते के बारे में जो लिखा है वो आप जैसे लोगों का फैलाया हुआ है। आपको "उल्लेखनीयता, प्रचार, बेव होस्ट" आदि शब्द समझने की या तो क्षमता नहीं है या आपने स्वयं को समझने से मना कर दिया है अतः आपको ये सभी भ्रामक लगते हैं। उदाहरण के लिए आपने जो उपरोक्त कड़ियाँ दी हैं, उनमें आपने और अधिक रायता फैलाया है जिसका विवरण इस प्रकार है: :* [[विशेष:श्रेणीहीन पृष्ठ|श्रेणी रहित पृष्ठ]] और [[विशेष:श्रेणीहीन श्रेणियाँ|श्रेणी रहित श्रेणियाँ]]: आपने विभिन्न पन्नों में अर्थहीन श्रेणियाँ जोड़ी हैं और साथी प्रबंधक द्वारा आपको आगाह करने पर आपने कुछ श्रेणियाँ वापस हटाई। इस तरह आपने साथी प्रबंधक का समय भी बर्बाद किया। :* [[विशेष:एकाकी पृष्ठ|अकेले पृष्ठ]] होना रायता नहीं है बल्कि इसमें अधिकतर वो लेख हैं जिनकी कड़ियाँ अन्य लेखों में नहीं हैं। यह एक सामान्य प्रक्रिया है जिसमें उल्लेखनीय विषयों की कड़ियाँ अधिक मिल जायेंगी और कुछ विषयों पर लेख संख्या कम होने से ये लेख एकाकी रह गये हैं। आपने इसके सुधार में कोई कार्य नहीं किया। :* [[:श्रेणी:अनुवाद करने योग्य|अनुवाद योग्य]] वास्तव में रायता है जो आप जैसे लोगों का फैलाया हुआ है। समय मिलने पर साथी सदस्य अनुवाद को सुधारते रहते हैं और अन्य भाषा पाठ हो हटाते रहते हैं लेकिन आप ऐसे स्थानों पर भी लगे टैग को छेड़खानी करते रहते हो क्योंकि आपकी दुनिया भ्रामक है। :* [[:श्रेणी:स्थानान्तरण अनुरोध|स्थानान्तरण अनुरोध]]: यहाँ संख्या 300 से अधिक रहती रही है लेकिन इसपर निर्णय केवल किसी के अनुरोध के आधार पर नहीं लिया जा सकता है। लगभग हर जगह किसी न किसी प्रबंधक की टिप्पणी मिल जायेगी लेकिन स्रोतों के अभाव में अधिकतर अनुरोध अधूरे हैं। आप यहाँ रायता फैलाने का प्रयास कर रहे हो। :* [[:श्रेणी:विलय करने योग्य सभी लेख|विलय प्रस्ताव]]: यह रायता नहीं बल्कि लोगों की मेहनत है। तकनीकी दक्षता के अभाव में और अनजाने में कई बार लोग एक ही विषय पर दो या अधिक लेख निर्मित कर देते हैं अतः वहाँ ये टैग लगाकर इन्हें श्रेणीबद्ध किया जाता है। समय मिलने पर विभिन्न सदस्य इसपर कार्य करते रहते हैं। आपको इसकी समझ नहीं है अतः यहाँ चौपाल पर भी रायता फैला रहे हो। :मुझे आपसे अधिक अपेक्षा नहीं है कि आपकी समझने कोई विशेष रूचि है लेकिन यदि वास्तव में किसी नये सदस्य की इसे समझने में कोई रूचि होगी तो उनके लिए यहाँ उत्तर दे रहा हूँ।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 21:07, 30 मार्च 2025 (UTC) ::तकनीकी दक्षता के अभाव में और अनजाने में कुछ अनुभवहीन सदस्यों से कुछ समस्याग्रस्त पृष्ठ बन भी गए तो अब तक एक दशक से भी अधिक समय में वे ठीक हो जाने चाहिए थे। परंतु यहां तो किसी को टिकने ही नही दिया जाता जो संभवतः उन पृष्ठों को ठीक करने की दिशा में कदम उठा रहे होते। लोगों द्वारा मेहनत से निर्माण किए गए पृष्ठों को प्रबंधकों द्वारा '''गैर-जरूरी नीतियों''' के हवाले से हटा कर उन्हें हतोत्साहित कर दिया जाता है, जिसके फलस्वरूप बहुत से सदस्य विकीपीडिया छोड़ कर चले जाते हैं। इसी का परिणाम है कि आज साढ़े आठ लाख पंजिकृत सदस्यों में से केवल १२०० सक्रिय हैं और एक अनुमान के अनुसार कम से कम दसयों हजार पृष्ठ समस्याग्रस्त पृष्ठों की श्रेणी में हैं। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 06:55, 31 मार्च 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, आप इधर-उधर क्यों भाग रहे हो? आपके पास लोगों का समय बर्बाद करने के अतिरिक्त अन्य कोई काम नहीं है। आप जिसे गैर-जरूरी नीतियाँ कह रहे हो, वो विकिपीडिया के सक्रिय सदस्यों द्वारा अनुभव के उपरान्त सहमति से बनाया गया है। अतः अपनी मनमर्जी से उन्हें गैर जरूरी कहने से बेहतर है कि आप नयी नियमावली बनाने या पुरानी नियमावली पर सहमति बनाइये। यदि आपको 10 साल पुराने लेखों की समस्या दिखाई देती है तो बताइये कि आपने कितने लेखों में सुधार किया? आपने बार-बार बर्बरता फैलाने का काम ही किया है। फिर आप जैसे कुछ लोग 10 वर्ष बाद चाहेंगे कि आपकी बर्बरता को सुधारा क्यों नहीं गया? इससे बेहतर है जितना सम्भव हो, आप जैसे लोगों के बर्बर कार्यो पर रोक लगाई जाये। आपको पंजिकृत सदस्यों और सक्रिय सदस्यों में अंतर नहीं पता अतः इसपर क्या ही कह सकता हूँ। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 11:42, 31 मार्च 2025 (UTC) ::::उदाहरण के लिए हाल ही में २७-२८ मार्च तथा उससे पहले भी बहुत से पृष्ठों में सुधार किया है और बर्बरता के बारे में तो कभी सोचा भी नही। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 12:08, 31 मार्च 2025 (UTC) :::::ओह! आपने SM7 जी के कहने पर आपका फैलाया हुआ रायता वापस लेने की कोशिश की। इसके अतिरिक्त आपने {{tl|एकाकी}} जैसे कुछ टैग लेखों से हटा दिये जो काम बॉट से किया जा सकता है। मैं आपको लेख में सुधार के बारे में पूछ रहा था। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 12:25, 31 मार्च 2025 (UTC) ::::::ये सभी वे पृष्ठ थे जिनमें हमारा एक भी संपादन पहले से नही था, दूसरों के द्वारा बनाए गए पृष्ठ, दूसरों द्वारा ही संपादित थे। एकाकी टैग सिर्फ उन्हीं पृष्ठों से हटाए थे जो एकाकी नही थे या जिनकी कड़ियां उपयुक्त पृष्ठों पर जोड़ दी गई थी। इसके अलावा संदर्भ त्रुटियां भी सुधारी थी। और बार -२ रायता-२ कहने की जरूरत नही है, इसकी शुरुआत आपने ही की थी, मैंने तो सिर्फ एक बार आपकी टिप्पणी का जवाब दिया था। जब सभी पृष्ठ किसी न किसी अन्य पृष्ठ से जुड़े होंगे तो विकिपीडिया कितना सुन्दर दिखेगा, इसीलिए एकाकी पृष्ठों पर काम शुरू किया था। किन्तु यहां चौपाल पर व्यक्तिगत प्रहार होने पर मेरा समय यहां खर्च होने लगा। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 15:01, 1 अप्रैल 2025 (UTC) :::::::@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, आपको समझाने के अथक प्रयासों के बाद आपको कठिनाई से उत्तर देने पड़ रहे हैं। यदि आप एकाकी पृष्ठों पर शान्ति से काम करते तो आपका यहाँ स्वागत होता। अभी भी आप चाहें तो काम कर सकते हैं। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 16:23, 1 अप्रैल 2025 (UTC) ==अद्यतन== [[:श्रेणी:सभी लेख जिन्हें अद्यतन की आवश्यकता है|बहुत से लेखों]] को अद्यतन की आवश्यकता है। कृपया उनका अद्यतन (अपडेट) किया जाए। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 14:29, 26 मार्च 2025 (UTC) :विकिपीडिया पर कोई लेख ऐसा नहीं होता है जिसमें सुधार नहीं हो सकता। विकिपीडिया का मूल ध्येय इसका द्योतक है। आप कुछ भी सकारात्मक चाहते हो तो इनमें अत्यावश्यक सुधार पर काम कीजिए। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 21:08, 30 मार्च 2025 (UTC) ==प्रबंधन समीक्षा== प्रबंधन संबंधित कार्यों पर आपत्तियां [[विकिपीडिया:चौपाल/प्रबंधन समीक्षा]] पृष्ठ पर दर्ज की जा सकती हैं। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 15:56, 26 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी इस तरह के पृष्ठ आप अपनी मनमर्जी से नहीं बना सकते हैं। आपको यह समझ में क्यों नहीं आ रहा की आप जो-जो चाहते हैं वो आपके चाहने मात्र से पूर्ण हो जाय, इस तरह से विकिपीडिया पर कार्य नहीं होता। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 16:30, 26 मार्च 2025 (UTC) ::प्रबंधन के कार्यों की समीक्षा से संबंधित कोई अन्य पृष्ठ नही मिला, इसलिए बना दिया। आपकी समझ में कोई अन्य उपयुक्त स्थान हो तो इसे वहां स्थानांतरण कर दीजिए। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 01:02, 27 मार्च 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, आपके साथ समस्या यह है कि @[[सदस्य:SM7|SM7]] जी ने आपको जो कहा है, वो न तो समझ आ रहा है और न ही आप समझने का कोई प्रयास कर रहे हो। आपने जिस अवरोध पर आपत्ति दर्ज की है, उसका सारांश देखा होता और सम्बंधित कड़ी पर गये होते तो आपको कुछ समझ में आता। आपको नहीं समझना है तो आप समीक्षा करते रहियेगा। मुझे इससे कोई लेना देना नहीं है। मैं मेरे उपर चल रही समीक्षा में भाग नहीं लेने वाला अन्यथा भविष्य में सदस्यों को गलत संदेश जा सकता है। वैसे आपको बता दूँ कि चर्चा का सही स्थान [[विकिपीडिया:प्रबन्धन अधिकार हेतु निवेदन]] है। जहाँ नामांकन किया जाता है, वहाँ ही निवृति के लिए आवेदन किया जा सकता है। यदि आपका प्रस्ताव सफल होता है तो निवृति आसान है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 07:25, 27 मार्च 2025 (UTC) ::प्रबंधकों को कुछ भी सूचित करने के लिए [[विकिपीडिया:प्रबन्धक सूचनापट]] पृष्ठ का प्रयोग करें। प्रबंधक अधिकार से किसी सदस्य को मुक्त करने के लिए संजीव जी द्वारा बताए [[विकिपीडिया:प्रबन्धन अधिकार हेतु निवेदन]] पृष्ठ का प्रयोग करें। sm7 जी का कहना ठीक है कि [[विकिपीडिया:चौपाल/प्रबंधन समीक्षा]] जैसे पृष्ठ यादृच्छिक ढंग से नहीं बनाए जा सकते हैं। यह एक तरह की बर्बरता है। मैं इस पृष्ठ को हटा रहा हूँ। आपकी साक्षी मित्तल सदस्य पृष्ठ को हटाने वाली शिकायत प्रबंधक सूचना पट्ट पर स्थानांतरित कर दी गई है। आप उसमें स्वेच्छानुसार परिवर्तन कर सकते हैं। --[[सदस्य:अनिरुद्ध कुमार|अनिरुद्ध कुमार]] ([[सदस्य वार्ता:अनिरुद्ध कुमार|वार्ता]]) 22:40, 14 अप्रैल 2025 (UTC) ==एकाकी पृष्ठ== [[:श्रेणी:सभी एकाकी लेख|सभी एकाकी लेख]]ों की कड़ियां संबंधित पृष्ठों पर जोड़ने की आवश्यकता हैं। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 07:10, 27 मार्च 2025 (UTC) == हनुमान चालीसा चौपाई == हनुमान चालीसा की चौपाई पढ़ने के लिए ये लिंक देख सकते है यहाँ पर [https://navbharattimes.indiatimes.com/astro/religion-rituals/arti-bhajan/read-hanuman-chalisa-on-hanuman-jayanti-2020/articleshow/91165132.cms हनुमान चालीसा] चौपाई पूरी लिखी हुई है. [[सदस्य:Chandra.harish|Chandra.harish]] ([[सदस्य वार्ता:Chandra.harish|वार्ता]]) 13:25, 27 मार्च 2025 (UTC) :{{ping|Chandra.harish|p=}} जी, यह चौपाई सही नही है, इसमें :''सदा रहो...दासा'' :के स्थान पर होना चाहिए :'''''सादर हे''''' ''रघुपति के दासा''। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 16:47, 27 मार्च 2025 (UTC) ::यह तो मैं पहली बार सुन रहा। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 12:14, 31 मार्च 2025 (UTC) :::सन् 1990 के दशक में एक हनुमान चालीसा पढ़ी थी, उसमें ऐसा ही लिखा था। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 15:08, 1 अप्रैल 2025 (UTC) ::::प्रामाणिक सन्दर्भ दे ? [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 16:27, 1 अप्रैल 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Chandra.harish|Chandra.harish]] लेख के वार्ता पृष्ठ पर ये काम हो सकता था। अनायास चौपाल पर ना आए। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 16:29, 1 अप्रैल 2025 (UTC) == अस्थायी खाते: अपना कोड कैसे अपडेट करें == <section begin="message"/>क्योंकि इस वर्ष अस्थायी खाते प्रारम्भ किए जाएँगे, इसलिए ट्रस्ट और सेफ्टीउत्पाद टीम यह सन्देश भेज रही है ताकि यह सुनिश्चित्त किया जा सके कि उपकरण, गैजेट, बॉट, उपयोगकर्ता स्क्रिप्ट, एब्यूजफिल्टर और कोई भी अन्य समुदाय-संचालित कोड सुचारु रूप से कार्य करना जारी रखें। '''अस्थायी खाते क्या हैं?''' अस्थायी खाते अपंजीकृत संपादकों के लिए एक नए प्रकार के खाते हैं। जब कोई लॉग-आउट उपयोगकर्ता संपादन करने का प्रयास करता है, तो उसे एक अस्थायी खाता दिया जाएगा, और वह इस खाते में लॉग-इन होगा। लॉग-आउट उपयोगकर्ताओं के लिए वर्कफ़्लो पर ध्यान केंद्रित करने वाले टूल को सही ढंग से कार्य हेतु अपडेट की आवश्यकता हो सकती है। लॉग-आउट संपादकों के आईपी पते का उपयोग करने वाले टूल कार्य नहींं करेंगे, और अस्थायी खातों का उपयोग हेतु कार्यक्षमताा को फिर से लिखूना होगा। अस्थायी खाते पहले से ही कुछ पायलट विकि पर लाइव हैं, जोकी इस वर्ष सभी विकि पर पूर्ण रोलआउट हो जाएंगे। '''आप कैसे सहायता कर सकते हैं''' * जाँच करें कि क्या आपके द्वारा बनाया गया या अक्सर इस्तेमाल किया जाने वाला कोड (चाहे टूलफोर्ज पर हो या विकी पर, यानी: उपकरण, गैजेट, बॉट या उपयोगकर्ता स्क्रिप्ट) उन विकी पर काम करता है जहाँ अस्थायी खाते पहले से ही सक्रिय हैं। यहाँ [[:mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/FAQ#Where are temporary accounts deployed? When will these changes reach my wiki?| सामग्री विकी की सूची]] है, यहाँ [[:mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/FAQ#Where can I test it?| बीटा क्लस्टर और परीक्षण विकी की सूची]] है जिसमें अस्थायी खाते हैं। * यदि आपको कोई ऐसा उपकरण दिखाई देता है जो इससे प्रभावित हो सकता है, तो हम आपको हमारे [[:mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/For developers|डेवलपर डॉक्यूमेंटेशन गाइड]] के आधार पर इसे अपडेट करने के प्रयास के लिए प्रोत्साहित करते हैं। हम आपसे अनुरोध करेंगे कि आप #temporary-accounts टैग के साथ फ़ैब्रिकेटर कार्य दर्ज करें। इससे हमें समुदाय के स्वामित्व वाले कोड पर हमारे परिवर्तनों के प्रभाव की निगरानी करने में सहायता मिलेगी। * [[:mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/For developers/Impacted tools|इस पृष्ठ पर प्रभावित होने वाले उपकरण अवश्य जोड़ें]]। हम यह सुनिश्चित करने के लिए उनकी निगरानी करना चाहते हैं कि सब कुछ अपेक्षित रूप से सही-सही काम कर रहा है। * अपने विकी पर इस्तेमाल किए गए दुरुपयोग फ़िल्टर पर एक नज़र डालें। उपयोगकर्ता_नाम (user_name) के ज़रिए IP का उपयोग करने वाला कोई भी फ़िल्टर अब ऐसा नहीं कर पाएगा। उन फ़िल्टर को ''user_unnamed_ip variable'' का उपयोग करने के लिए अपडेट किया जाना चाहिए। हमारे इंजीनियरों की एक टिप्पणी: "मुख्य उपयोग मामला यह होना चाहिए कि यदि आप ip_in_range(s) जैसा कुछ आज़माएँ। उपयोगकर्ता नामों से जुड़ी चीज़ें मोटे तौर पर ठीक होनी चाहिए, क्योंकि वे अस्थायी खातों (temporary account) से जुड़ी रहेंगी।" यदि आपके पास दुरुपयोग फ़िल्टर के बारे में और प्रश्न हैं, तो आप टिकट [[phab:T369611|T369611]] पर टिप्पणी कर सकते हैं। * यदि आपको कोई समस्या मिलती है या आपके पास कोई टिप्पणी या प्रश्न हैं, तो हमें [[mw:Talk:Trust and Safety Product/Temporary Accounts|प्रोजेक्ट वार्ता पृष्ठ]] पर बताएँ या टैग <bdi lang="en" dir="ltr"> <code>#temporary-accounts</code></bdi> के साथ फ़ैब्रिकेटर कार्य दर्ज करें। आप सहायता के लिए और टीम के साथ फ़ीडबैक साझा करने के लिए [https://discord.com/channels/221049808784326656/1227616742340034722 समर्पित अंग्रेज़ी डिस्कॉर्ड थ्रेड] ([[:en:Wikipedia:Discord|सर्वर से पहले जुड़ना सुनिश्चित करें]]) में भी सम्मिलित हो सकते हैं। परीक्षण और रिपोर्ट में सहायता करके, आप यह सुनिश्चित करेंगे कि महत्वपूर्ण उपकरण इस अपडेट के साथ सुचारू रूप से काम करें। आपके समर्थन के लिए धन्यवाद!<section end="message"/> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Udehb-WMF|Udehb-WMF]] ([[User talk:Udehb-WMF|वार्ता]]) 14:32, 2 अप्रैल 2025 (UTC)</bdi> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Udehb-WMF/sandbox/MM_target&oldid=28480294 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Udehb-WMF@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Final proposed modifications to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter now posted == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The proposed modifications to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines]] and the U4C Charter [[m:Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Proposed_Changes|are now on Meta-wiki for community notice]] in advance of the voting period. This final draft was developed from the previous two rounds of community review. Community members will be able to vote on these modifications starting on 17 April 2025. The vote will close on 1 May 2025, and results will be announced no later than 12 May 2025. The U4C election period, starting with a call for candidates, will open immediately following the announcement of the review results. More information will be posted on [[m:Special:MyLanguage//Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election|the wiki page for the election]] soon. Please be advised that this process will require more messages to be sent here over the next two months. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 02:04, 4 अप्रैल 2025 (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Keegan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Editing contest about Norway == Hello! Please excuse me from writing in English. If this post should be posted on a different page instead, please feel free to move it (or tell me to move it). I am Jon Harald Søby from the Norwegian Wikimedia chapter, [[wmno:|Wikimedia Norge]]. During the month of April, we are holding [[:no:Wikipedia:Konkurranser/Månedens konkurranse/2025-04|an editing contest]] about India on the Wikipedias in [[:nb:|Norwegian Bokmål]], [[:nn:|Norwegian Nynorsk]], [[:se:|Northern Sámi]] and [[:smn:|Inari Sámi]]̩, and we had the idea to also organize an "inverse" contest where contributors to Indian-language Wikipedias can write about Norway and Sápmi. Therefore, I would like to invite interested participants from the Hindi-language Wikipedia (it doesn't matter if you're from India or not) to join the contest by visiting [[:no:Wikipedia:Konkurranser/Månedens konkurranse/2025-04/For Indians|this page in the Norwegian Bokmål Wikipedia]] and following the instructions that are there. Hope to see you there! [[सदस्य:Jon Harald Søby (WMNO)|Jon Harald Søby (WMNO)]] ([[सदस्य वार्ता:Jon Harald Søby (WMNO)|वार्ता]]) 09:04, 4 अप्रैल 2025 (UTC) == '[[आंग्लिक]]" भाषा सम्पादन == <div class="boilerplate metadata discussion-archived" style="background-color: #f5f3ef; overflow:auto; margin: 2em 0 0 0; padding: 0 10px 0 10px; border: 1px solid #aaa"> :''यह चर्चा समाप्त हो चुकी है। {{red|'''कृपया इसे न बदलें।'''}} आगे की वार्ताएँ इस पृष्ठ में नये विभागों में होनी चाहिए।'' ''इसका संक्षिप्त परिणाम निम्न रहा:'' ::'''पुनर्प्रेषित किया गया।'''' --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 16:12, 16 अप्रैल 2025 (UTC) ----<!-- साँचा:चर्चा शीर्ष से --> [[आंग्लिक]] पृष्ठ में कुछ लेखन त्रुटियाँ हैं, लेकिन पंजीकृत होने के बावजूद भी मैं उन्हे संपादित नहीं कर पा रहा हूँ। मुझे उस पृष्ठ में :<code>==संदर्भ==</code> : {{tl|reflist}}</code> जोड़ना है, तथा एक अंग्रेज़ी अक्षर 'o' भी हटाना है, जो संदर्भ के लिंक के बाहर एक लेखन त्रुटि हैं। कृपया मेरे इस निवेदन को स्वीकृत करें, या/और अगर हो सके टो पृष्ठ सम्पादन करने हेतु जरूरी अधिकार प्रदान करें। धन्यवाद। [[सदस्य:Utkarsh555|Utkarsh555]] ([[सदस्य वार्ता:Utkarsh555|वार्ता]]) 10:16, 5 अप्रैल 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Utkarsh555|Utkarsh555]] जी, वैसे लेख में ऐसा कुछ भी नहीं है जो [[अंग्रेज़ी भाषा]] से अलग हो। तो क्यों न सामग्री को हटाकर लेख को [[अंग्रेज़ी भाषा]] पर अनुप्रेषित कर दें? <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 10:38, 5 अप्रैल 2025 (UTC) ::वैसा करने में कोई दिक्कत नहीं है, बस उस जैसा अधिकार मेरे पास नहीं है। अगर आपको कोई आपत्ति नहीं तो आप ही उस पृष्ठ को मूल अंग्रेज़ी भाषा के पृष्ठ में मिला/अनुप्रेषित कर दीजिए। अच्छा यही रहेगा कि जो अकेला लेख, जो मूल का ही बस एक हिन्दी-भाषी शाब्दिक प्रतिरूप है, उसे मूल में अनुप्रेषित कर दिया जाए। धन्यवाद! [[सदस्य:Utkarsh555|Utkarsh555]] ([[सदस्य वार्ता:Utkarsh555|वार्ता]]) 11:17, 5 अप्रैल 2025 (UTC) :::मैंने लेख को संजीव जी के सुझाव अनुसार [[अंग्रेज़ी भाषा]] पर पुनर्प्रेषित कर दिया है। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 16:12, 16 अप्रैल 2025 (UTC) :''उपर्युक्त चर्चा को एक पुरालेख के रूप में संरक्षित किया गया है। <span style="color:red">'''कृपया इसमें कोई बदलाव न करें।'''</span> आगे की वार्ताएँ इस पृष्ठ पर नये विभागों में होनी चाहिए''।<!-- साँचा:चर्चा तल से --></div> == महान गणितज्ञ आर्यभट्ट की जन्म तिथि == अंतरराष्ट्रीय जनरल में प्रकाशित शोध पत्र के अनुसार गणितज्ञ आर्यभट्ट की जन्मतथि 13 अप्रैल है परंतु वकिपीडिया 14 अप्रैल प्रदर्शित कर रहा है। [[विशेष:योगदान/2409:40E3:4061:1533:8C42:A4FF:FE0A:E1D5|2409:40E3:4061:1533:8C42:A4FF:FE0A:E1D5]] ([[सदस्य वार्ता:2409:40E3:4061:1533:8C42:A4FF:FE0A:E1D5|वार्ता]]) 12:08, 14 अप्रैल 2025 (UTC) :आप उक्त स्रोत का हवाला देते हुए लेख के वार्ता पन्ने पे लिख सकते हैं। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 14:32, 14 अप्रैल 2025 (UTC) == Human psychology == Human psychology [[सदस्य:Anmol dhanju|Anmol dhanju]] ([[सदस्य वार्ता:Anmol dhanju|वार्ता]]) 16:33, 14 अप्रैल 2025 (UTC) == WMF की वार्षिक योजनाओं पर केन्द्रित, अगले दक्षिण एशिया ओपन कम्युनिटी कॉल (SAOCC) के लिए आप आमंत्रित हैं। (27 अप्रैल, 2025) == नमस्ते, [https://meta.wikimedia.org/wiki/South%20Asia%20Open%20Community%20Call साउथ एशिया ओपन कम्युनिटी कॉल] (SAOCC) एक मासिक कॉल है जिसमें दक्षिण एशियाई समुदाय भाग लेते हैं, सामुदायिक गतिविधियों को साझा करते हैं, महत्वपूर्ण अपडेट प्राप्त करते हैं और खुली चर्चाओं में भाग लेते हैं। 27 अप्रैल (1230-1330 UTC) को होने वाली अगली SAOCC में WMF के प्रतिनिधि शामिल होंगे जो अगले वर्ष के लिए अपनी [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia%20Foundation%20Annual%20Plan/2025-2026/Global%20Trends वार्षिक योजनाओं] के बारे में और अधिक जानकारी साझा करेंगे। कॉल के दौरान सामुदायिक अपडेट भी होंगे। हम आप सभी से अनुरोध करते हैं कि कृपया इस कॉल में शामिल हों तथा [https://meta.wikimedia.org/wiki/South%20Asia%20Open%20Community%20Call आप यहां शामिल होने का विवरण पा सकते हैं]। धन्यवाद। --[[सदस्य:RASharma (WMF)|RASharma (WMF)]] ([[सदस्य वार्ता:RASharma (WMF)|वार्ता]]) 17:44, 14 अप्रैल 2025 (UTC) == तकनीकी समस्या == मैंने यह देखा है कि हिंदी विकिपीडिया के कई पृष्ठों पर निम्नलिखित लुआ त्रुटि दिखाई दे रही है: "लुआ त्रुटि package.lua में पंक्ति 80 पर: module 'Module:Footnotes/anchor id list/data' not found" उदाहरण [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF] यह समस्या उन पृष्ठों पर सामान्य रूप से पादटिप्पणियों (footnotes) से जुड़ी जानकारी को प्रभावित कर रही है। चूँकि यह मॉड्यूल संभवतः अनुपलब्ध है या हट गया है, सभी संबंधित पृष्ठों पर त्रुटि दिखाई दे रही है। कृपया इस मॉड्यूल को पुनः उपलब्ध कराएं या आवश्यकतानुसार इसका समाधान करें, जिससे पृष्ठों की संरचना और उपयोगकर्ता अनुभव दोनों ठीक रह सकें। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 13:29, 16 अप्रैल 2025 (UTC) :@[[सदस्य:NXcrypto|NXcrypto]] जी नमस्ते, कृपया कुछ उदाहरण पृष्ठ बतायें। उक्त Module उपलब्ध तो है। अगर कुछ सुधार करना आवश्यक होगा तो कर दिया जाएगा। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 15:10, 16 अप्रैल 2025 (UTC) ::ये पृष्ठ देखें [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF] । [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 15:14, 16 अप्रैल 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:NXcrypto|NXcrypto]] जी, यह Citation Modules से जुडी समस्या है। उन संदर्भों में आ रही है जहाँ पृष्ठ संख्या एक रेंज है और pp=15-25 के रूप में लिखी गयी है। कई Module एक साथ अपडेट करने पड़ेंगे। मैं समय मिलते ही करने का प्रयास करता हूँ। अभी परीक्षण के लिए एक को अपडेट किया तो यह समस्या तो सुलझ गयी पर संदर्भो में दूसरी समस्या दिखने लगी। अतः थोड़ी प्रतीक्षा करनी होगी। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 15:29, 16 अप्रैल 2025 (UTC) ::::जी, शीघ्र संज्ञान लेने हेतु आपका धन्यवाद। [[User:NXcrypto|<span style="color:#004400;">'''एनएक्स <small>क्रिप्टो</small>'''</span>]] <small><small>[[User talk:NXcrypto|वार्तालाप करें]]</small></small> 15:38, 16 अप्रैल 2025 (UTC) :::::@[[सदस्य:NXcrypto|NXcrypto]] जी, यह समस्या सुलझा ली गयी है। इस प्रक्रिया में संदर्भ साँचों के द्वारा संदर्भों के प्रदर्शन में अभी कुछ त्रुटियाँ अवश्य उत्पन्न हुई हैं। इन्हें थोड़े समय में सुलझा लिया जाएगा। आपका धन्यवाद इस त्रुटि की ओर ध्यान दिलाने के लिए। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 17:07, 20 अप्रैल 2025 (UTC) == Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025: Invitation == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:UCDM 2025 general.png|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the fifth edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from '''14th April''' until '''16th May 2025'''. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design, and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contributions in every language! The most active contesters will receive prizes. If you are interested in coordinating long-term community engagement for the campaign and becoming a local ambassador, we would love to hear from you! Please let us know your interest. <br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:OlesiaLukaniuk (WMUA)|OlesiaLukaniuk (WMUA)]] ([[:m:User talk:OlesiaLukaniuk (WMUA)|talk]]) </div> 16:11, 16 अप्रैल 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:OlesiaLukaniuk_(WMUA)/list_of_wikis&oldid=28552112 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Hide on Rosé@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Vote now on the revised UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines ("UCoC EG") and the UCoC's Coordinating Committee Charter is open now through the end of 1 May (UTC) ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Voter_information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review of the EG and Charter was planned and implemented by the U4C. Further information will be provided in the coming months about the review of the UCoC itself. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 00:34, 17 अप्रैल 2025 (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Keegan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == उद्धरण साँचे और तकनीकी समस्या == नमस्ते सभी को, कुछ समस्याओं के चलते ([[#तकनीकी_समस्या|यहाँ चिह्नित]]) वर्तमान में उद्धरण साँचे सुधार की स्थिति में हैं। इस दशा में सुधार होने के बाद भी कैशे खाली होने और पन्नों की स्थति सर्वर में रिफ्रेश होने तक बहुत से पृष्ठों पर उद्धरण एवं संदर्भ साँचों में लुआ/मोड्यूल न उपलब्ध होने की त्रुटि दिखाई पड़ सकती है। कुछ समय के लिए संदर्भ साँचे कई ऐसी चीजें अंग्रेजी में प्रदर्शित कर सकते जो पहले हिंदी में दिखाई पड़ती थीं। इस असुविधा के लिए खेद है। साथ ही अनुरोध यह भी कि यदि उक्त समस्याएँ एक सप्ताह के बाद भी दिखाई दें तो कृपया यहाँ अथवा मेरे वार्ता पन्ने पर सूचित करें।--[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 08:50, 18 अप्रैल 2025 (UTC) == "Pandeism" == {{ping|अनुनाद सिंह}} मैं हिंदी विकिपीडिया में एक नए लेख की शुरुआत करना चाहता हूँ, जिसका विषय अंग्रेज़ी विकिपीडिया पर "Pandeism" के नाम से है (https://en.wikipedia.org/wiki/Pandeism )। यह एक धार्मिक-दार्शनिक अवधारणा है, जो "Pantheism" ([[सर्वेश्वरवाद]]) और "Deism" ([[देववाद]]) के तत्वों को मिलाकर उत्पन्न हुई है। आपने पहले हिंदी में "सर्वेश्वरवाद" और "देववाद" जैसे जटिल विषयों पर उत्कृष्ट लेख बनाए हैं। इसीलिए, मैं आपसे मार्गदर्शन चाहता हूँ कि इस विचार पर हिंदी में लेख बनाते समय हमें किस नाम का प्रयोग करना चाहिए — क्या "पैंडीइज़्म" या "पैंडीयिज़्म" जैसा कोई *transliteration* उपयुक्त रहेगा, या क्या इसके लिए कोई उपयुक्त हिंदी शब्दावली है? साथ ही, यदि आपके पास इस विषय को शुरू करने के लिए कोई सुझाव या दिशा-निर्देश हों, तो कृपया अवश्य बताइए। मेरा उद्देश्य यह सुनिश्चित करना है कि लेख विकिपीडिया की नीतियों के अनुसार हो, विशेषकर मूल शोध से बचा जाए। आपके समय और मार्गदर्शन के लिए आभार। [[सदस्य:Hyperbolick|Hyperbolick]] ([[सदस्य वार्ता:Hyperbolick|वार्ता]]) 04:56, 21 अप्रैल 2025 (UTC) == स्थानान्तरण अनुरोध पर लगभग तीन वर्ष से चर्चा के नतीजे की प्रतीक्षा == {{ध्यान दें|खुदाबक़्श लाइब्रेरी}} :: {{सुनो|Umarkairanvi}} तीन साल पहले इस लेख को हटाए जाने से मैंने रोका था। अब आपके माननीय प्रबंधगण क्या करते हैं, यह देखना होगा। --[[सदस्य:Hindustanilanguage|मुज़म्मिल]] ([[सदस्य वार्ता:Hindustanilanguage|वार्ता]]) 20:08, 23 अप्रैल 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:Hindustanilanguage|मुज़म्मिल]] जी,आपका कार्य सराहनीय रहा है, लेकिन मेरी जानकारी में आपने लाइब्रेरी नहीं संस्थापक के [[वार्ता:मौलवी खुदाबक़्श खान]] पेज को हटाए जाने से रोका था। मैंने नाम बदलने के लिए दोनों पर चर्चा की है, आप से भी निवेदन है कि अपने चर्चाओं के अनुभव को उधर भी साझा करें जिससे मुझे भी सीखने में आसानी हो...📚 [[सदस्य:Umarkairanvi|M. Umar kairanvi]] ([[सदस्य वार्ता:Umarkairanvi|वार्ता]]) 06:01, 24 अप्रैल 2025 (UTC) ::::@[[सदस्य:Hindustanilanguage|मुज़म्मिल]] जी, मैं यह नहीं समझ पा रहा हूँ कि आपने उपरोक्त वाक्य यहाँ क्यों लिखा है? @[[सदस्य:Umarkairanvi|मुहम्मद उमर कैरानवी]] जी ने [[वार्ता:खुदाबक़्श लाइब्रेरी#स्थानान्तरण_अनुरोध_29_जनवरी_2023|स्थानान्तरण पर हो रही चर्चा]] पर लोगों से विचार मांगे हैं। हालांकि वहाँ अच्छी चर्चा हुई है लेकिन सहमति नहीं बनने के कारण अन्य लोगों की विचार मांगे गए है। आपने विषय से अलग टिप्पणी की है और आपकी टिप्पणी को समझने के लिए मैंने [[खुदाबक़्श लाइब्रेरी]] का इतिहास देखा और पाया कि आपने [[मौलवी खुदाबक़्श खान]] की कड़ी जोड़ी है। वार्ता पृष्ठ पर आपने अपना प्रश्न रखा था जिसका उत्तर आपको SM7 जी ने दे दिया था और सम्भवतः आप सहमत भी थे। अब मैं बात करता हूँ [[मौलवी खुदाबक़्श खान]] की। इसपर भी नाम बदलने का अनुरोध चल रहा है। पिछले तीन वर्ष में आपने केवल एक श्रेणी बदली है और दूसरी जोड़ी है। इसके अतिरिक्त इसमें भी पिछले 10 वर्ष में लेख में आपने कुछ नहीं जोड़ा है। इसके वार्ता पृष्ठ पर भी 10 वर्षों में आपने कुछ नहीं लिखा है। मैं समझ नहीं पा रहा कि आपने तीन साल पहले लेख को हटाए जाने से कैसे रोका था? क्या कुछ स्पष्ट करोगे? यदि स्पष्ट नहीं करते हो तो मैं आपके वाक्य को गलतफहमी मानकर छोड़ देता हूँ। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 10:14, 24 अप्रैल 2025 (UTC) == कुछ सवाल == # कोई पृष्ठ को सिर्फ अंग्रेजी के संदर्भ का उपयोग करना ठीक है क्या? # Draft कैसे बनाते हैं और उसके नियम क्या हैं? # क्या महाबलीपुरम [https://en.m.wikipedia.org/wiki/Group_of_Monuments_at_Mahabalipuram (अंग्रेजी पृष्ठ] ) का पृष्ठ है? [[सदस्य:KnowDeath|KnowDeath]] ([[सदस्य वार्ता:KnowDeath|वार्ता]]) 00:55, 25 अप्रैल 2025 (UTC) :@[[सदस्य:KnowDeath|KnowDeath]] जी नमस्ते! यह हिंदी विकिपीडिया है, अतः संदर्भ भी हिंदी के/में हों यह बेहतर होगा; हालाँकि, अन्य भाषा के संदर्भ देने के ऊपर प्रतिबंध नहीं है। संदर्भ [[वि:विश्वसनीय|विश्वसनीय]] होना चाहिये एवं [[वि:तटस्थ|तटस्थ]] होना चाहिये। :ड्राफ्ट बनाने के लिए यहाँ हिंदी विकिपीडिया पर कोई अलग से नामस्थान उपलब्ध नहीं। अगर विषय ज्ञानकोश के योग्य है तो आप अपने सदस्य उप-पृष्ठ पर ड्राफ्ट बना सकते हैं। सबसे ऊपर {{tl|Userdraft}} का प्रयोग करें। :आपके पूछे गए पृष्ठ के संग पृष्ठ हिंदी विकिपीडिया पर अभी उपलब्ध नहीं है। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 17:18, 25 अप्रैल 2025 (UTC) ::आपके उत्तर के लिए धन्यवाद। [[सदस्य:KnowDeath|KnowDeath]] ([[सदस्य वार्ता:KnowDeath|वार्ता]]) 00:39, 26 अप्रैल 2025 (UTC) == Sub-referencing: User testing == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:Sub-referencing reuse visual.png|400px|right]] <small>''Apologies for writing in English, please help us by providing a translation below''</small> Hi I’m Johannes from [[:m:Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]'s [[:m:WMDE Technical Wishes|Technical Wishes team]]. We are making great strides with the new [[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|sub-referencing feature]] and we’d love to invite you to take part in two activities to help us move this work further: #'''Try it out and share your feedback''' #:[[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing# Test the prototype|Please try]] the updated ''wikitext'' feature [https://en.wikipedia.beta.wmflabs.org/wiki/Sub-referencing on the beta wiki] and let us know what you think, either [[:m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|on our talk page]] or by [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/talktotechwish booking a call] with our UX researcher. #'''Get a sneak peak and help shape the ''Visual Editor'' user designs''' #:Help us test the new design prototypes by participating in user sessions – [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/gxk0taud/apply sign up here to receive an invite]. We're especially hoping to speak with people from underrepresented and diverse groups. If that's you, please consider signing up! No prior or extensive editing experience is required. User sessions will start ''May 14th''. We plan to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We’ll reach out to wikis for piloting in time for deployments. Creators and maintainers of reference-related tools and templates will be contacted beforehand as well. Thank you very much for your support and encouragement so far in helping bring this feature to life! </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]])</bdi> 15:03, 28 अप्रैल 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&oldid=28628657 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Johannes Richter (WMDE)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Vote on proposed modifications to the UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter closes on 1 May 2025 at 23:59 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025/Voter information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community in your language, as appropriate, so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- <section end="announcement-content" /> </div> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 03:41, 29 अप्रैल 2025 (UTC)</div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Keegan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == We will be enabling the new Charts extension on your wiki soon! == ''(Apologies for posting in English)'' Hi all! We have good news to share regarding the ongoing problem with graphs and charts affecting all wikis that use them. As you probably know, the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Graph|old Graph extension]] was disabled in 2023 [[listarchive:list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/EWL4AGBEZEDMNNFTM4FRD4MHOU3CVESO/|due to security reasons]]. We’ve worked in these two years to find a solution that could replace the old extension, and provide a safer and better solution to users who wanted to showcase graphs and charts in their articles. We therefore developed the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Charts extension]], which will be replacing the old Graph extension and potentially also the [[:mw:Extension:EasyTimeline|EasyTimeline extension]]. After successfully deploying the extension on Italian, Swedish, and Hebrew Wikipedia, as well as on MediaWiki.org, as part of a pilot phase, we are now happy to announce that we are moving forward with the next phase of deployment, which will also include your wiki. The deployment will happen in batches, and will start from '''May 6'''. Please, consult [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project#Deployment Timeline|our page on MediaWiki.org]] to discover when the new Charts extension will be deployed on your wiki. You can also [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|consult the documentation]] about the extension on MediaWiki.org. If you have questions, need clarifications, or just want to express your opinion about it, please refer to the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension_talk:Chart/Project|project’s talk page on Mediawiki.org]], or ping me directly under this thread. If you encounter issues using Charts once it gets enabled on your wiki, please report it on the [[:mw:Extension_talk:Chart/Project|talk page]] or at [[phab:tag/charts|Phabricator]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|User:Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|talk]]) 15:08, 6 मई 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28663781 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Sannita (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == सदस्य पृष्ठ स्पैम नियंत्रण == सभी को नमस्कार, हिन्दी विकिपीडिया पर अत्यधिक सदस्य पृष्ठ स्पैम को ध्यान में रखते हुए मुझे लगता है कि आईपी एवं नए खातों को सदस्य नामस्थान में सम्पादन करने की अनुमति नहीं दी जानी चाहिए। यहाँ पर दैनिक रूप से कई सदस्य पृष्ठ बनाए जाते हैं जो अक्सर प्रचारात्मक सामग्री से भरे हुए होते हैं या फिर व्यक्तिगत वेब पृष्ठ की सूरत के होते हैं और [[वि:ब्लॉगनहीं]] का स्पष्टतया उल्लंघन करते हैं। मैं उक्त प्रस्ताव यहाँ चर्चा के लिए रख रहा हूँ जिससे समुदाय के विचार इसपर पता चल सकें और यदि आम सहमति हो तो आगे बढ़ा जा सके। इस प्रस्ताव को प्रयोग में लाना काफ़ी आसान है क्योंकि इसे सरलतापूर्वक दुरुपयोग फ़िल्टर द्वारा सक्रिय किया जा सकता है। मुझे लगता है कि ऐसा करने से सदस्य पृष्ठ स्पैम में घटाव आएगा जो कि समीक्षकों एवं प्रबंधकों के लिए भी अधिक सुविधाजनक होगा। साथ में, अच्छी नीयत वाले नए सदस्यों द्वारा अपने सदस्य पृष्ठ पर सम्पादन यदि स्वचालित रूप से रोका भी जाए तो दुरुपयोग फ़िल्टर द्वारा सम्पादन के रोके जाने पर दिखाए जाने वाले नोटिस को कस्टोमाइज़ भी किया जा सकता है अतः उस नोटिस में सदस्य पृष्ठ नीति से संबंधित आवश्यक जानकारी संक्षेप में दी जा सकेगी। उस नोटिस द्वारा यह भी बता दिया जाएगा कि सदस्य परीक्षण सम्पादन [[वि:प्रयोगस्थल]] पर कर सकते हैं। यदि सदस्य को नोटिस द्वारा पर्याप्त सूचना मिल जाए तो वह अपने सदस्य पृष्ठ पर सम्पादन रोके जाने का कारण समझ पाएगा और निराश नहीं होगा। दुरुपयोग फ़िल्टर द्वारा सदस्यों को उनके वैश्विक योगदानों के अनुसार छूट देना भी संभव है। यदि कोई सदस्य किसी अन्य विकि परियोजना से यहाँ आता है और सदस्य पृष्ठ बनाने का प्रयास करता है तो प्रस्तावित फ़िल्टर उन्हें छूट दे सकता है। अतः मेरे विचार में ऐसे फ़िल्टर को लागू करना बर्बरता एवं स्पैम विरोधी दृष्टि से एक अच्छा कदम होगा; इससे स्पैम की काफ़ी मात्रा को नियंत्रित किया जाएगा और संपार्श्विक क्षति को कम-से-कम रखा जाने का प्रयास रहेगा। धन्यवाद।--[[सदस्य:Svartava|स्वार्तव]] ([[सदस्य वार्ता:Svartava|वार्ता]]) 20:24, 7 मई 2025 (UTC) :मैं आपके दृष्टिकोण से सहमत हूँ Svartava जी। मैं सहमत हूँ कि एक दुरुपयोग फ़िल्टर इससे समाप्ति ला सकता है। उपयोगी पृष्ठों का प्रचार उद्देश्यों के लिए उपयोग नहीं किया जाना चाहिए। इसे उठाने के लिए धन्यवाद। [[User:Cactusisme|'''<span style="color:#0D98BA;">Cactus</span><span style="color:#013220;">🌵</span>''']] <sup>[[User talk:Cactusisme|<i style="color:green">spiky</i>]]</sup> <sup>[[Special:Contributions/Cactusisme|<i style="color:green">ouch</i>]]</sup> 10:35, 9 मई 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Svartava|स्वार्तव]] जी, मुझे लगता है समुदाय के सभी सक्रिय सदस्य इससे सहमत ही होंगे। अतः आप सम्बंधित फिल्टर तैयार कर सकते हो। यदि कल तक कोई टिप्पणी नहीं आती है तो प्रस्ताव को स्वीकृत घोषित कर देंगे।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:20, 13 मई 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Svartava|Svartava]] इसके अलावा, स्वर्तवा जी, क्या आप फ़िल्टर को इस तरह बना सकते हैं कि जो उपयोगकर्ता 1000 से अधिक वैश्विक संपादन कर चुके हैं, उन्हें प्रतिबंधित न करें। [[User:Cactusisme|'''<span style="color:#0D98BA;">Cactus</span><span style="color:#013220;">🌵</span>''']] <sup>[[User talk:Cactusisme|<i style="color:green">spiky</i>]]</sup> <sup>[[Special:Contributions/Cactusisme|<i style="color:green">ouch</i>]]</sup> 09:42, 13 मई 2025 (UTC) * {{पूर्ण हुआ}}। [[सदस्य:Svartava|स्वार्तव]] ([[सदस्य वार्ता:Svartava|वार्ता]]) 17:53, 14 मई 2025 (UTC) *:@[[सदस्य:Svartava|Svartava]] जी आप ट्रिगर लॉग कहाँ देखते हैं? [[User:Cactusisme|'''<span style="color:#0D98BA;">Cactus</span><span style="color:#013220;">🌵</span>''']] <sup>[[User talk:Cactusisme|<i style="color:green">spiky</i>]]</sup> <sup>[[Special:Contributions/Cactusisme|<i style="color:green">ouch</i>]]</sup> 09:07, 15 मई 2025 (UTC) *::[https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97_%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97&wpSearchFilter=87] (यह केवल प्रबंधकों द्वारा देखा जा सकता है क्योंकि फ़िल्टर को गुप्त रखा गया जिससे स्पैमर इसका स्रोत कोड देखकर इसे चकमा देने के तरीके न खोज पाएं) [[सदस्य:Svartava|स्वार्तव]] ([[सदस्य वार्ता:Svartava|वार्ता]]) 09:31, 15 मई 2025 (UTC) *:::ठिक [[User:Cactusisme|'''<span style="color:#0D98BA;">Cactus</span><span style="color:#013220;">🌵</span>''']] <sup>[[User talk:Cactusisme|<i style="color:green">spiky</i>]]</sup> <sup>[[Special:Contributions/Cactusisme|<i style="color:green">ouch</i>]]</sup> 09:38, 15 मई 2025 (UTC) *::::@[[सदस्य:Svartava|Svartava]] जी, मैं भी स्रोत नहीं देख पा रहा हूँ, हालांकि मुझे अभी स्रोत देखने की आवश्यकता नहीं है। सम्भवतः मुझे कोड देखने के लिए स्वयं को "दुरुपयोग छननी संपादक" अधिकार देना होगा। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:46, 15 मई 2025 (UTC) == अस्थायी खाते: IP पतों तक पहुँच और अगले चरण == नमस्ते! यह [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product|ट्रस्ट और सुरक्षा उत्पाद टीम]] है। [[विकिपीडिया:चौपाल/पुरालेख_63#जब_अस्थायी_खाते_शुरू_किए_गए_हैं_तो_आईपी_पते_कौन_देख_पाएगा?|मार्च में, हमने प्रस्ताव दिया था]] कि अस्थायी खाते प्रारम्भ होने पर IP पते कौन देख सकता है । हम लगभग २० बड़े समुदायों से बात की!  चर्चाके लिए धन्यवाद, और  इसकाउत्तर तैयार करते समय आपके धैर्य के लिए धन्यवाद। अब, हम कुछ आवर्ती विषयों को संबोधित करना चाहते हैं, उन पहलुओं को स्पष्ट करना चाहते हैं जिन्हें हमने अपने पहले संदेश में स्पष्ट रूप से प्रस्तुत नहींं किया था, और  और हम आपसे यह साझा करना चाहते हैं कि अगले चरण क्या होंगे। '''हमारे द्वारा की गई चर्चाओं के परिणाम''' आपकी टिप्पणियों ने हमें  पेट्रोलिंग से जुड़े  जोखिमों और चिंताओं को बेहतर ढंग से समझने में सहयता की। इनमें सम्मिलित हैं: आप प्रशासकों पर एक नए बोझ को कैसे देखते हैं, आप पुराने संपादनों की पेट्रोलिंग से कैसे निपटते हैं, कितने (या कम) लोग आपकी विकी पर पेट्रोलिंग में भाग लेते हैं, और बहुत कुछ। हम इन विचारों के लिए  आपके बहुत आभारी हैं। आपने अस्थायी खातों के बारे में सामान्य प्रश्नों के साथ कई टिप्पणियाँ भी लिखीं। आप पूछ रहे थे कि वे कैसे कार्य करते हैं, आईपी पते कैसे प्रकट करें, क्या बदलाव की आवश्यकता है, आदि। हम उन्नत अधिकारों वाले उपयोगकर्ताओं के लिए [[phab:T373818|ऑनबोर्डिंग डायलॉग]], [[metawiki:Special:GlobalContributions|विशेष: वैश्विक योगदान]], [[metawiki:Special:IPContributions|विशेष: आईपी योगदान]], वैश्विक खाता ब्लॉक, बड़े पैमाने पर वैश्विक खाता ब्लॉक करने, और  अन्य कई सुविधाओं पर कार्य कर रहे हैं। यह सब आपको दुरूपयोग से कुशलतापूर्वक निपटने में सहयता  करने हेतु है। पहुँच की आवश्यकताओं के बारे में - हमने प्रबंधकों (और जहाँ आवश्यक हो, स्टीवर्ड) द्वारा मैन्युअल रूप से उन लोगों को IP देखने का अधिकार प्रदान करने के विचार के साथ इससे आगे बढ़ने का निर्णय लिया है, जिन्हें इसकी आवश्यकता है। हमारे द्वारा विचार किए जा सकने वाले विकल्प सीमित हैं। [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Access_to_temporary_account_IP_addresses|अस्थायी खातों के  IP पते तक पहुँच की मूल नीति]] सभी विकि के लिए एक होनी चाहिए, वैश्विक पदाधिकारियों और विभिन्न समुदायों के लिए स्वीकार्य होनी चाहिए, और विभिन्न देशों के संपादकों और कानूनी जोखिमों के दृष्टिकोण से भी। यही कारण है कि हम स्थानीय सहमति का सख्ती से पालन नहींं कर सकते हैं या IP पतों तक बहुत व्यापक रूप से पहुँच प्रदान नहींं कर सकते हैं। इस वर्ष के अंत में, हम नीति की आवश्यकताओं या अपवादों जैसे विषयों पर फिर से विचार कर सकते हैं। (हालाँकि, आप अपनी स्थानीय नीतियाँ बना सकते हैं! - इस बारे में नीचे और अधिक जानकारी दी गई है।) हम आपको याद दिलाना चाहेंगे कि सभी विकि पर लागू इसी वर्ष होनी चाहिए।  लागू करने के दो बड़े चरण होंगे - जून/जुलाई में, और इसके लगभग २-३ महीने बाद। '''आवर्ती विषय, हमारी प्रतिक्रियाएँ और स्पष्टीकरण''' आपकी सुविधा के लिए, हम इनमें से कुछ उत्तरों को [[mediawikiwiki:Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts/FAQ|प्रोजेक्ट FAQ]] में भी दर्ज करेंगे। आईपी ​​पते तक पहुँच * '''नए अधिकार''' (चेकयूजर-टेम्पररी-अकाउंट) को एक नए समूह ([[metawiki:Meta:Temporary_account_IP_viewer|टेम्पररी अकाउंट आईपी व्यूअर]]) में अलग करना, तकनीकी रूप से इसे किसी [[Special:ListGroupRights|मौजूदा समूह]] (जैसे पैट्रोलर) से जोड़ने के विपरीत। हमने कुछ कारणों से ऐसा करने का फैसला किया है: ** '''IP पतों तक पहुँच प्राप्त करना जोखिम भरा है'''  यह अधिकार चेकयूजर के सामान है। IP पतों को व्यक्तिगत रूप से पहचान योग्य जानकारी (एक प्रकार का [[व्यक्तिगत जानकारी|व्यक्तिगत डेटा]]) माना जाता है। बाहरी अभिनेता जो IP पतों तक पहुँच प्राप्त करना चाहते हैं, उन्हें अब उन उपयोगकर्ताओं के साथ बातचीत करनी होगी जिनके पास यह अधिकार है। इस अधिकार वाले उपयोगकर्ताओं को इसके बारे में पता होना चाहिए, और संदिग्ध पहुँच अनुरोधों की संभावना के प्रति सतर्क रहना चाहिए। ** '''गोपनीयता संरक्षण के लिए अच्छे अभ्यास'''  ऐसे उपयोगकर्ताओं को पहुँच प्रदान करना जो विश्वसनीय हैं, लेकिन उन्हें अपना काम जारी रखने के लिए पहुँच की आवश्यकता नहीं है, व्यक्तिगत डेटा को संसाधित करने के लिए अच्छे अभ्यासों के अनुरूप नहीं है। ** '''अधिकार को हटाना''' आईपी तक पहुँच को [[phab:T325658|लॉग]] किया जाएगा ([https://no.wikipedia.org/wiki/Spesial:Logg?type=checkuser-temporary-account उदाहरण])। यदि इस अधिकार का कोई दुरुपयोग पाया जाता है, तो इसे उपयोगकर्ता द्वारा धारण की गई किसी भी अन्य अनुमति से अलग से वापस लिया जा सकता है। आईपी पतों तक पहुँच से संबंधित अधिकारों को हटाना मुश्किल और कभी-कभी अनुचित भी होगा। ** आप किसी निश्चित्त उपलब्ध समूह से संबंधित सभी उपयोगकर्ताओं को व्यक्तिगत रूप से नया अधिकार प्रदान कर सकते हैं। हालाँकि, इन उपयोगकर्ताओं को अस्थायी खाता IP व्यूअर के मानदंडों को पूरा करना होगा। ** स्पष्टता के लिए - यह सब प्रशासकों, नौकरशाहों, चेकयूजर्स, प्रबंधकों और [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Access_to_temporary_account_IP_addresses|वैश्विक नीति]] में उल्लिखित अन्य समूहों को प्रभावित नहींं करता है। * '''गतिविधि की आवश्यकता'''  उन उपयोगकर्ताओं के संबंध में जिन्हें मैन्युअल रूप से पहुँच प्रदान करने की आवश्यकता होगी, नीति कहती है कि उन्हें "३६५-दिन की अवधि के भीतर कम से कम एक बार स्थानीय परियोजना में संपादन करना होगा या लॉग की गई कार्रवाई करनी होगी"। यह आवश्यकता नहींं बदल रही है। अधिकार प्रदान करने की प्रक्रिया * '''अधिकार देने की औपचारिकता'''  लंबी चर्चा या एडमिनशिप के लिए अनुरोध जैसे वोट की कोई आवश्यकता नहींं है। अगर कोई एक एडमिन अपने विवेक से कोई निर्णय ले लेता है तो यह पर्याप्त है। * '''अधिकार के लिए आवेदन करने वाले उपयोगकर्ताओं के लिए अतिरिक्त आवश्यकताएँ।''' ** अधिकार प्रदान करने की प्रक्रिया पर आपके पास स्वायत्तता है। आप ३०० से अधिक संपादन की सीमा अपना सकते हैं, या "गैर-व्यवस्थापक+" उपयोगकर्ताओं को अधिकार देने से मना कर सकते हैं। अधिकार प्रदान करने की प्रक्रिया उतनी ही बुनियादी या विस्तृत हो सकती है जितनी आप उचित्त समझें। ** यह स्पष्ट नहींं था कि अधिकार देने का निर्णय लेते समय व्यवस्थापकों को कौन से मानदंड अपनाने चाहिए - यह कैसे पता लगाया जाए कि उपयोगकर्ता को IP पतों तक पहुँच की आवश्यकता है या नहींं। न्यूनतम ३०० संपादन और ६ महीने पुराने खाते से परे कोई अनिवार्य आवश्यकता नहींं है। आप उपयोगकर्ता के प्रति विश्वास से संबंधित अतिरिक्त मानदंड (जैसे कि कोई पूर्व अवरोध या कॉपीराइट उल्लंघन नहींं) या पेट्रोलिंग गतिविधियों में अनुभव पेश कर सकते हैं। * '''प्रशासकों पर अतिरिक्त बोझ'''  हम अतिरिक्त अधिकार देने और हटाने की मेहनत को समझते हैं। यह वास्तव में एक नाकारात्मक पहलू है। हमें लगता है कि अधिक लोगों को यह अधिकार देने के लिए केवल एक बार प्रयास करना होगा। हम उत्सुक हैं कि क्या आप इस बोझ को सीमित करने के उपाए खोज सकते हैं? अस्थायी खातों के सक्षम होने पर पेट्रोलिंग कैसे काम करती है * '''"रेट्रो-पेट्रोलिंग" और ९० दिन'''  कुछ विकी में, समुदाय के सदस्यों ने लिखा कि "रेट्रो-पेट्रोलिंग" (पुराने संपादनों की निगरानी) अस्थायी खातों के आईपी के लिए ९०-दिन की सीमा के साथ एक मुद्दा हो सकता है। हमारी समझ में (यह स्टीवर्ड से परामर्श किया जाता है), सामान्य परिस्थितियों में, संपादन के ९० दिनों के बाद, मुख्य चुनौती सफाई का कार्य है, और दुर्व्यवहार करने वालों की पहचान को जोड़ने की आवश्यकता नहींं है। लेकिन हम समझते हैं कि अलग-अलग विकी पर अलग-अलग परिस्थितिियाँ हो सकती हैं, और कुछ विध्वंसक रचनात्मक होते हैं। किसी भी मामले में, ९०-दिन की सीमा व्यवहार संबंधी साक्ष्य या संपादन के पैटर्न पर लागू नहींं होती है - ये दिखाई देते रहेंगे। संख्या स्वयं बदली जा सकती है, और हम आपके विचारों और अधिक कठिन जाँच के साक्ष्य पर ध्यान देंगे। यह ध्यान रखना महत्त्वपूर्ण है कि सिद्ध दीर्घकालिक दुर्व्यवहार व्यवहार के उदाहरणों के लिए, हम गश्त की आवश्यक्ताओं  के लिए [[foundation:Policy:Wikimedia_Access_to_Temporary_Account_IP_Addresses_Policy#Disclosure|आईपी पते को सार्वजनिक रूप से दस्तावेज कर सकते हैं]]। * '''खाता निर्माण सीमा ("दर सीमा")'''  २४ घंटे के भीतर एक आईपी से केवल छह अस्थायी खाते बनाए जा सकते हैं। इस सीमा का उद्देश्य किसी उपद्रवी को कम समय में बहुत सारे खाते बनाने से रोकना है। पंजीकृत खाता निर्माण के लिए सीमा सामान है। यह एक आदर्श उपाय नहींं है, लेकिन यह एक पुराने तंत्र के सामान है जिससे हम सभी परिचित्  हैं, और यह सुरक्षा के एक बुनियादी स्तर को परिभाषित करता है। '''हम आपके लिए अगले कदम सुझाना चाहेंगे''' * हम आपको '''अस्थायी खाते प्रारम्भ होने से पहले ही अधिकार प्रदान करने  हेतु''' प्रोत्साहित कर रहे हैं, ताकि समय आने पर आप तैयार रहें। * यदि आपको लगता है कि वैश्विक नीति में कुछ जोड़ने की आवश्यकता है, तो हम आपको अधिकार देने और हटाने '''संबंधी नीति अपनाने''' पर विचार हेतु प्रोत्साहित कर रहे हैं। * हम आपको यह दिखाना चाहते हैं कि हमारे दृष्टिकोण से विकी-नौकरशाही का कौन सा स्तर पर्याप्त है। [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?oldid=28600924 सैंडबॉक्स में,] हमने एक प्रारूप तैयार किया है कि ध्वज के लिए अनुरोध वाले पृष्ठ कैसा दिख सकता है। बेशक पृष्ठ की अंतिम सामग्री आपके समुदाय पर निर्भर करेगी। हम यह नहींं कहना चाहते कि हम आपको इस मामले पर निर्देश दे रहे हैं। '''संपर्क में रहें''' हमेशा की तरह, अगर आप इस परियोजना के बारे में ज़्यादा जानना चाहते हैं, तो [[diffblog:hi/2024/11/18/अस्थायी-खातों-का-स्वागत-ब/|डिफ पोस्ट]] पढ़ें, [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts|हमारे प्रोजेक्ट पेज]] और FAQ पर जाएँ। संपर्क में बने रहने के लिए न्यूज़लैटर की सदस्यता लें। अगर आप पायलट तैनाती संतुष्टि सर्वेक्षण में रुचि रखते हैं, तो [[mediawikiwiki:Trust_and_Safety_Product|परिणाम देखें]]। धन्यवाद! [[metawiki:User:NKohli_(WMF)|एनकोहली (डब्ल्यूएमएफ)]] और [[सदस्य:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[सदस्य वार्ता:SGrabarczuk (WMF)|वार्ता]]) 01:18, 9 मई 2025 (UTC) == मेरे संपादन को हटाया गया । == नमस्कार, मैंने हाल ही में विकिपीडिया के एक लेख में एक संपादन किया था, जिसमें मैंने छत्तीसगढ के रायगढ जिले से संबंधित जानकारी जोड़ी थी। लेकिन मेरा संपादन हटा दिया गया,और मुझे कारण स्पष्ट नहीं किया गया। मैं विकिपीडिया के नियमों का सम्मान करती हूँ और चाहती हूँ कि मुझे यह स्पष्ट किया जाए कि मेरा संपादन क्यों हटाया गया ताकि मैं भविष्य में सुधार कर सकूँ। Username- QuestForTrueTruth <small>— इस [[विकिपीडिया:हस्ताक्षर|अहस्ताक्षरित]] संदेश के लेखक हैं -[[सदस्य:QuestForTrueTruth|QuestForTrueTruth]] ([[सदस्य वार्ता:QuestForTrueTruth|वार्ता]] • [[विशेष:Contributions/QuestForTrueTruth|योगदान]]){{#if:12:08, 9 मई 2025 (UTC)|&#32;12:08, 9 मई 2025 (UTC)|}}</small><!-- साँचा:अहस्ताक्षरित --> :मैंने आपके योगदान देखे हैं। आपके योगदानों में सामान्यतः लेख में उपलब्ध स्रोतों को हटा दिया जाता है और उनके स्थान पर मूल शोध या असत्यापित दावे जोड़ दिये जाते हैं। लम्बे समय से आपने [[वडोदरा जिला]] नामक लेख में सम्पादन करके उसको बुरी हालात में पहुँचा दिया है। मैंने इसलिए आपको ऐसे सम्पादन करने दिये हैं क्योंकि वो लेख पहले भी कोई अच्छी अवस्था में नहीं था।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 13:32, 9 मई 2025 (UTC) ::संपादक महोदय, ::नमस्ते, ::बिना मेरी जानकारी के संपादन हटा दिया गया ।  क्या आपको नहीं लगता कि मुझे पहले बता देना चाहिए था कि कहाँ क्या दिक्कत है? कम से कम एक बार बताना तो ज़रूरी था। ::मैंने वह संपादन इसलिए किया क्योंकि अंग्रेज़ी में जो कंटेंट था, उसका हिंदी में कंटेंट सही तरीके से नहीं हुआ था। इसलिए मैंने उसे ट्रांसलेट से सही करने की कोशिश की थी। अगर उसमें कुछ सुधार की ज़रूरत थी, तो मुझे बता सकते थे। ::बिना कुछ कहे सीधे हटाना सही तरीका नहीं है। मैं सहयोग की भावना से काम कर रही हूँ, तो उम्मीद है कि आगे से थोड़ी पारदर्शिता और संवाद बनाए रखेंगे। ::धन्यवाद। [[सदस्य:QuestForTrueTruth|QuestForTrueTruth]] ([[सदस्य वार्ता:QuestForTrueTruth|वार्ता]]) 17:14, 23 मई 2025 (UTC) :::नमस्ते जी , :::मुझे अभी भी नहीं समझ आ रहा है कि आप मेरा कंटेंट क्यों हटा रहे हैं ? कृप्या मुझे कारण स्पष्ट करें ताकि मैं आगे से सुधार कर सकूं । :::धन्यवाद [[सदस्य:QuestForTrueTruth|QuestForTrueTruth]] ([[सदस्य वार्ता:QuestForTrueTruth|वार्ता]]) 14:05, 24 मई 2025 (UTC) ::::आपके संपादन से संदर्भित कड़ी (यानी <ref->...</ref>) हट गई थी। शायद इसीलिए वापस किया होगा। [[विशेष:योगदान/2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C]] ([[सदस्य वार्ता:2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|वार्ता]]) 18:53, 26 मई 2025 (UTC) :::::मेरा संपादन बार-बार बिना किसी स्पष्ट कारण के हटाया जा रहा है। आपने अगर संपादन हटाया नहीं, तो फिर आप कैसे अंदाज़ा लगा सकते हैं? संजीव कुमार ने संपादन हटाया, लेकिन उन्होंने भी यह नहीं बताया कि आखिर क्यों हटाया। :::::मैं विनम्रतापूर्वक अनुरोध करती हूँ कि अगर इस बार भी सुधार का कोई तरीका बताए बिना या बिना कारण स्पष्ट किए मेरा संपादन हटाया गया, तो मैं विकिपीडिया पर संपादन कार्य करना छोड़ दूंगी। यही आप सब चाह रहे होगे। अन्यथा, कृपया सहयोग करें और स्पष्ट संवाद बनाएं। [[सदस्य:QuestForTrueTruth|QuestForTrueTruth]] ([[सदस्य वार्ता:QuestForTrueTruth|वार्ता]]) 11:20, 28 मई 2025 (UTC) ::::::@[[सदस्य:QuestForTrueTruth|QuestForTrueTruth]] जी, आप विभिन्न लेखों में <nowiki>== सन्दर्भ ==</nowiki> अनुभाग और श्रेणियों को हटा दे रहे हो। इसके अतिरिक्त आप जो सामग्री जोड़ रहे हो, वो भी विकि-प्रारूप में नहीं होती। अतः उसे हटाया जा रहा है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 11:35, 28 मई 2025 (UTC) == सदस्य:TheLFC के अनुचित योगदान == गुजराती विकिपीडीया पर हमने देखां कि [[सदस्य:TheLFC]] कुछ पृष्ठों पर भारत देश के नक्शों में बदलाव कर के वह नक्शे दाखिल कर रहे थे जिन में कश्मिर क कुछ हिस्सा भारत से हटाय गया है। यह संवैधानिक रुप से गलत है। जब [[सदस्य:KartikMistry]]जी ने बताया तब हमने पाया कि ईस सदस्य ने यहां हिदी में कई पृष्ठों पर यह कृत्य किया है ([[विशेष:योगदान/TheLFC|यहां देखें]])। अतः {{ping|संजीव कुमार}}, {{ping|SM7}}, एवं आप सब के ध्यान में लाना चाहता हुं कि इस [[सदस्य:TheLFC]] कि गतिविधियों पर नज़र रखें और अगर आवश्यक लगे तो उन्हे चेतावनी दिजिए--[[:User:Dsvyas|धवल]]<sup>[[:User_talk:Dsvyas|वार्ता]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|योगदान]]</sup> 08:48, 12 मई 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Dsvyas|Dsvyas]] जी, कुछ दिनों से मैं देख रहा हूँ कि कुछ लोग India को बदलकर India3 कर रहे हैं और कुछ उसको उलट रहे हैं। मैंने भी कुछ चुनाव उल्टे हैं। India लिखने पर अंतर्राष्ट्रीय स्तर पर मान्य मानचित्र दिखाया जाता है जिसमें [[जम्मू और कश्मीर]] (चीन, पाकिस्तान और भारत अधिकृत पूरा क्षेत्र) को विवादित क्षेत्र दिखाया जाता है। India3 लिखने पर पूरा क्षेत्र भारत के भाग में दिखाया जाता है। विकिपीडिया की अब तक की स्वीकृत नीति के अनुसार वास्तविक स्थिति (अर्थात् इस क्षेत्र को विवादित) दिखाया जाये। यदि आप उसे भारत का क्षेत्र दिखाना चाहते हो तो पहले सम्बंधित चर्चा करनी होगी और उसके अनुसार नियमावली को स्वीकृत करना होगा। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 08:56, 12 मई 2025 (UTC) ::{{ping|संजीव कुमार}} जी, वास्तव में सभी भारतीय भाषाओं में भारत के तहत भारत सरकार का स्वीकृत मानचित्र हि वैध है| India3 भारत सरकार के द्वारा स्वीकार्य मानचित्र है, तो यहां पर भी वही इस्तमाल नही होना चाहिए? [[:User:Dsvyas|धवल]]<sup>[[:User_talk:Dsvyas|वार्ता]]/[[:Special:Contributions/Dsvyas|योगदान]]</sup> 15:10, 12 मई 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:Dsvyas|Dsvyas]] जी, क्या भारत सरकार ने भारतीय भाषाओं के लिए ऐसा कोई आदेश निकाला है? यदि हाँ तो इसकी भी सहमति सामुदायिक स्तर पर आवश्यक है। बेहतर होगा कि आप भारत सरकार के उक्त आदेश की कड़ी देते हुये नीचे नये अनुभाग में चर्चा आरम्भ कर दें। अन्यतः केवल भारत इच्छित मानचित्र दिखाना विषय को गलत दिखाने जैसा होगा। इस स्थिति में [[नेपाली भाषा|नेपाली]], [[उर्दू भाषा|उर्दू]] और [[बंगाली भाषा]] जैसी भाषाओं पर क्या होगा क्योंकि ये भाषायें भारत के पड़ोसी देशों में भी बोली जाती हैं जिनके साथ भारत के सीमा विवाद हैं। यदि इस शर्त पर भारत सरकार विकिपीडिया को प्रतिबंधित करना चाहे तो फिर सभी भाषाओं में ही बंद करना होगा। अतः केवल भारतीय भाषाओं में ऐसा कोई नियम बनाना मुझे औचित्यहीन लगता है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 16:10, 12 मई 2025 (UTC) == विनायक दामोदर सावरकर लेख से सबंधित == विनायक दामोदर सावरकर लेख में बिंदु विरासत के अंतर्गत, सावरकर साहित्य बिंदु के अंतर्गत लिखे हुए लेख में  इस अनुच्छेद => <nowiki>''</nowiki> द इंडियन वॉर ऑफ इंडिपेंडेंस - १८५७' सावरकर द्वारा लिखित पुस्तक है, जिसमें उन्होंने सनसनीखेज व खोजपूर्ण इतिहास लिख कर ब्रिटिश शासन को हिला डाला था। अधिकांश इतिहासकारों ने <u>1957</u> के प्रथम भारतीय स्वतन्त्रता संग्राम को एक सिपाही विद्रोह या अधिकतम भारतीय विद्रोह कहा था। दूसरी ओर भारतीय विश्लेषकों ने भी इसे तब तक एक योजनाबद्ध राजनीतिक एवं सैन्य आक्रमण कहा था, जो भारत में ब्रिटिश साम्राज्य के ऊपर किया गया था।" में वाक्य => "अधिकांश इतिहासकारों ने <u>1957</u> के प्रथम भारतीय स्वतन्त्रता संग्राम को एक सिपाही विद्रोह या अधिकतम भारतीय विद्रोह कहा था।" में <big><u>त्रुटि</u></big> है | यहाँ प्रथम भारतीय स्वतंत्रता संग्राम का समय <u>1957</u> लिखा है जो की गलत है जिसे सुधारकर [[1857 का प्रथम भारतीय स्वतंत्रता संग्राम|1857]] करने की आवश्यकता है | इस लेख की लिंक => https://hi.wikipedia.org/s/1ud [[सदस्य:JaggaJtr|JaggaJtr]] ([[सदस्य वार्ता:JaggaJtr|वार्ता]]) 05:31, 13 मई 2025 (UTC) :{{done}} <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:11, 13 मई 2025 (UTC) ::धन्यवाद ! [[सदस्य:JaggaJtr|JaggaJtr]] ([[सदस्य वार्ता:JaggaJtr|वार्ता]]) 18:09, 30 मई 2025 (UTC) == स्थानान्तरण अनुरोध - सभी धर्मों की आलोचना संबंधित लेख के उचित नाम के लिए चर्चा == {{ध्यान दें|ईसाईयत की टीका}} == <span lang="en" dir="ltr">Call for Candidates for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> The results of voting on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter is [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025#Results|available on Meta-wiki]]. You may now [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025/Candidates|submit your candidacy to serve on the U4C]] through 29 May 2025 at 12:00 UTC. Information about [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|eligibility, process, and the timeline are on Meta-wiki]]. Voting on candidates will open on 1 June 2025 and run for two weeks, closing on 15 June 2025 at 12:00 UTC. If you have any questions, you can ask on [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|the discussion page for the election]]. -- in cooperation with the U4C, </div><section end="announcement-content" /> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|वार्ता]])</bdi> 22:07, 15 मई 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Keegan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == RfC ongoing regarding Abstract Wikipedia (and your project) == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''(Apologies for posting in English, if this is not your first language)'' Hello all! We opened a discussion on Meta about a very delicate issue for the development of [[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. Since some of the hypothesis involve your project, we wanted to hear your thoughts too. We want to make the decision process clear: we do not yet know which option we want to use, which is why we are consulting here. We will take the arguments from the Wikimedia communities into account, and we want to consult with the different communities and hear arguments that will help us with the decision. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation. You can read the various hypothesis and have your say at [[:m:Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 15:26, 22 मई 2025 (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28768453 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Sannita (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == वार्ता पृष्ठों को हटाने के संबंध में == [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97?type=delete&user=&page=&wpdate=2025-05-26&tagfilter=&subtype=&wpFormIdentifier=logeventslist सदस्य-वार्ता पृष्ठों को बड़े पैमाने पर हटाया जा रहा है]। कृपया बताएं यह कौनसी नीति के तहत हटाए जा रहे हैं। [[विशेष:योगदान/2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C]] ([[सदस्य वार्ता:2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|वार्ता]]) 18:24, 26 मई 2025 (UTC) :हटाने के साथ में कारण दिया गया है। आपने किसी विशेष पृष्ठ पर पूछा होता तो सम्भव था कि उसे बताना अधिक उचित होता। फिर भी प्रयास कर रहा हूँ। इसमें एक सदस्य का सदस्य पृष्ठ और वार्ता पृष्ठ [[वि:सना|सदस्यनाम नीति]] के तहत हटाया गया है। सदस्य नाम किसी पार्टी के प्रचार के लिए नहीं होना चाहिए। अधिकतर वो सदस्य पृष्ठ हटाये गये हैं जिस नाम से सदस्य पंजीकृत नहीं है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 06:13, 27 मई 2025 (UTC) ::बहुत से सदस्य-वार्ता पृष्ठ ''अस्तित्वहीन सदस्य का सदस्य पृष्ठ अथवा उपपृष्ठ'' बताकर हटाए गए हैं। ::किस आधार पर कहा जा सकता है कि कोई सदस्य पृष्ठ ([https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97?type=&user=&page=%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%3ASoniasoney&wpdate=2025-05-26&tagfilter=&subtype=&wpFormIdentifier=logeventslist उदाहरण]) किसी अस्तित्वहीन सदस्य का है या अस्तित्विक सदस्य का? [[विशेष:योगदान/2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C]] ([[सदस्य वार्ता:2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|वार्ता]]) 16:32, 27 मई 2025 (UTC) :::एक आईपी से सन्देश लिखा जाता है और दूसरी से उसे हटा दिया जाता है। इसी कारण मैं आईपी से पूछे गये प्रश्नों के उत्तर देना पसन्द नहीं करता। सम्भवतः आपको या तो उपरोक्त प्रश्न का उत्तर समझ में आ गया लेकिन फिर भी कृपया एकबार [[special:contributions/Soniasoney|सदस्य योगदान]] देखने का प्रयास करें। यहाँ आपको सदस्य के पंजीकृत होने की आवश्यक जानकारी मिल जायेगी। इसके लिए खाता बनाने की आवश्यकता भी नहीं है और मोबाइल में भी देखा जा सकता है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:52, 27 मई 2025 (UTC) == लेख को अनुचित कारण बता कर हटाने के सन्दर्भ में == मैं इस लेख के शीघ्र हटाने के नामांकन (मापदंड ल2: "साफ़ प्रचार") का विरोध करता हूँ और निवेदन करता हूँ कि यह लेख हटाने योग्य नहीं है, क्योंकि यह उक्त मापदंड के अंतर्गत नहीं आता। कृपया निम्न बिंदुओं पर ध्यान दिया जाए: लेख का लिंक https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%8F%E0%A4%B8_%E0%A4%85%E0%A4%82%E0%A4%B6%E0%A5%81_%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%82%E0%A4%A7%E0%A4%B0 1. लेख में प्रचार अथवा अतिशयोक्ति नहीं की गई है। लेख में कहीं भी प्रशंसात्मक भाषा, विज्ञापनात्मक शैली या पक्षपातपूर्ण विवरण नहीं है। यह एक संतुलित और तथ्यों पर आधारित प्रस्तुति है। 2. इस लेख में केवल विषय-वस्तु से संबंधित तथ्यात्मक जानकारी दी गई है, जो पूर्णतया ज्ञानकोषीय शैली में लिखी गई है। लेख का प्रत्येक वाक्य द्वितीयक, स्वतंत्र और विश्वसनीय स्रोतों से उद्धृत है। 3. सभी स्रोत विषय से स्वतंत्र, द्वितीयक और विश्वसनीय समाचार पत्रों से हैं, जैसे दैनिक भास्कर, पत्रिका, और हरिभूमि — जो हिंदी के प्रमुख राष्ट्रीय स्तर के समाचार पत्र हैं। ये लेख किसी पासिंग उल्लेख नहीं, बल्कि विषय के केंद्र में रखकर लिखे गए हैं। 4. लेख में किसी प्रकार की जीवनी या उपलब्धियों का अतिशयोक्तिपूर्ण विवरण नहीं दिया गया है। यहाँ तक कि जानबूझकर पुरस्कारों या सम्मान जैसी सूचनाओं को शामिल नहीं किया गया, क्योंकि वे वर्तमान में विकिपीडिया की उल्लेखनीयता नीति के अनुरूप नहीं ठहरते। 5. लेख विकिपीडिया की सामान्य उल्लेखनीयता दिशानिर्देश (WP:GNG) के अनुरूप है, क्योंकि इसमें कई स्वतंत्र स्रोतों में व्यापक और बार-बार उल्लेख पाया गया है। 6. यदि लेख का कोई भाग विकिपीडिया की WP:NOT या अन्य किसी नीति का उल्लंघन करता प्रतीत होता है, तो कृपया उस विशेष बिंदु की ओर संकेत करते हुए सुधार का सुझाव दिया जाए। सहयोगात्मक तरीके से सुधार हेतु मैं पूर्णतः तत्पर हूँ। इस आधार पर मेरा विनम्र निवेदन है कि लेख को “साफ़ प्रचार” (ल2) के अंतर्गत हटाना उचित नहीं है।[[सदस्य:Work97111|Work97111]] ([[सदस्य वार्ता:Work97111|वार्ता]]) 16:12, 27 मई 2025 (UTC) :लेख को न हटाने के उपरोक्त कारणों का संज्ञान लेते हुए, इस लेख को पुनर्स्थापित करके 'हटाने हेतु चर्चा' के लिए नामांकित किया जाना चाहिए। [[विशेष:योगदान/2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C]] ([[सदस्य वार्ता:2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|वार्ता]]) 16:36, 27 मई 2025 (UTC) ::@[[सदस्य:Work97111|Work97111]] जी, आपको [[सदस्य वार्ता:अजीत कुमार तिवारी#एस_अंशु_धुरंधर_के_लेख_का_डिलीट_होने_के_कारण|साथी प्रबंधक के वार्ता पृष्ठ]] पर उत्तर दे दिया गया है। सम्भव है आप उससे सहमत हो, अन्यथा आप चर्चा को यहाँ भी जारी रख सकते हो। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:54, 27 मई 2025 (UTC) == Proposal to enable the "Contribute" entry point in Hindi Wikipedia == {{Int:Hello}} Hindi Wikipedians, Apologies as this message is not in your language. {{Int:please-translate}}. The [[mediawikiwiki:Wikimedia_Language_and_Product_Localization|WMF Language and Product Localization]] team proposes enabling an entry point called "Contribute" to your Wikipedia. The [[:bn:বিশেষ:Contribute|Contribute]] entry point is based on collaborative work with other product teams in the Wikimedia Foundation on [[mediawikiwiki:Edit_Discovery|Edit discovery]], which validated the entry point as a persistent and constant path that contributors took to discover ways to contribute content in Wikipedia. Therefore, enabling this entry point in your Wikipedia will help contributors quickly discover available tools and immediately click to start using them. This entry point is designed to be a central point for discovering contribution tools in Hindi Wikipedia. '''Who can access it''' Once it is enabled in your Wikipedia, newcomers can access the entry point automatically by just logging into their account, click on the User drop-down menu and choose the "Contribute" icon, which takes you to another menu where you will find a self-guided description of what you can do to contribute content, as shown in the image below. An option to "view contributions" is also available to access the list of your contributions. [[File:Mobile_Contribute_Page.png|Mobile Contribute Page]] [[File:Mobile_contribute_menu_(detailed).png|Mobile contribute menu (detailed)]] For experienced contributors, the Contribute icon is not automatically shown in their User drop-down menu. They will still see the "Contributions" option unless they change it to the "Contribute" manually. We have gotten valuable feedback that helped us improve its discoverability. Now, it is ready to be enabled in other Wikis. One major improvement was to [[phab:T369041|make the entry point optional for experienced contributors]] who still want to have the "Contributions" entry point as default.           We plan to enable it '''on mobile''' for Wikis, where the Section translation tool is enabled. In this way, we will provide a main entry point to the mobile translation dashboard, and the exposure can still be limited by targeting only the mobile platform for now. If there are no objections to having the entry point for mobile users from your community, we will enable it by 10th June 2025. We welcome your feedback and questions in this thread on our proposal to enable it here. Suppose there are no objections, we will deploy the "Contribute" entry point in your Wikipedia. We look forward to your response soon. Thank you! On behalf of the WMF Language and Product Localization team. [[सदस्य:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[सदस्य वार्ता:UOzurumba (WMF)|वार्ता]]) 23:45, 27 मई 2025 (UTC) == विकिमीडिया फाउंडेशन बोर्ड ऑफ ट्रस्टीज २०२५ के चयन एवं प्रश्नों हेतु आमंत्रण == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' प्रिय साथियो, इस वर्ष, विकिमीडिया फाउंडेशन बोर्ड ऑफ ट्रस्टीज़ में २ (दो) समुदाय- और संबद्ध-चयनित ट्रस्टियों का कार्यकाल समाप्त हो जाएगा [1]। बोर्ड पूरे आंदोलन को इस वर्ष की चयन प्रक्रिया में भाग लेने और उन सीटों को भरने के लिए मतदान हेतु आमंत्रित करता है। चुनाव समिति फाउंडेशन स्टाफ़ के सहयोग से इस प्रक्रिया की देखरेख करेगी [2]। गवर्नेंस कमेटी, जो २०२५ समुदाय-और-एफिलिएट-चयनित ट्रस्टी चयन की प्रक्रिया (राजू नारिसेटी, शनि इवेनस्टीन सिगलोव, लोरेंजो लोसा, कैथी कोलिन्स, विक्टोरिया डोरोनिना और एसरा अल शफी) में उम्मीदवार नहीं हैं, से बनी है [3], इन्हें २०२५ की ट्रस्टी चयन प्रक्रिया के लिए बोर्ड की निगरानी प्रदान करने और बोर्ड को सूचित रखने का काम सौंपा गया है। चुनाव समिति, बोर्ड और कर्मचारियों की भूमिकाओं के बारे में अधिक जानकारी यहाँ है [4]। यहाँ प्रमुख नियोजित तिथियाँ दी गई हैं: * २२ मई – ५ जून: घोषणा (यह संचार) और प्रश्न पूछने का समय [6] * १७ जून – १ जुलाई, २०२५: उम्मीदवारों के लिए आमंत्रण * जुलाई २०२५: यदि आवश्यक हो, तो १० या अधिक आवेदन करने पर सहयोगी उम्मीदवारों को शॉर्टलिस्ट हेतु वोट करेंगे [5] * अगस्त २०२५: अभियान अवधि * अगस्त-सितंबर २०२५: दो सप्ताह की सामुदायिक मतदान अवधि * अक्टूबर – नवंबर २०२५: चयनित उम्मीदवारों की पृष्ठभूमि की जाँच * दिसंबर २०२५ में बोर्ड की बैठक: नए ट्रस्टी नियुक्त किए जाएँगे २०२५ की चयन प्रक्रिया के बारे में अधिक जानें - जिसमें विस्तृत समय-सीमा, उम्मीदवारी प्रक्रिया, अभियान नियम और मतदाता पात्रता मानदंड सम्मिलित हैं - इस मेटा-विकी पृष्ठ पर [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025|[जोड़ें]]]. प्रश्नों के लिए कॉल करें प्रत्येक चयन प्रक्रिया में, समुदाय को बोर्ड ऑफ़ ट्रस्टीज़ के उम्मीदवारों के लिए उत्तर देने के लिए प्रश्न प्रस्तुत करने का अवसर मिलता है। चुनाव समिति समुदाय द्वारा विकसित सूची से उम्मीदवारों के उत्तर देने के लिए प्रश्न चुनती है। पात्र होने के लिए उम्मीदवारों को आवेदन में सभी आवश्यक प्रश्नों का उत्तर देना होगा; अन्यथा उनका आवेदन अयोग्य घोषित कर दिया जाएगा। इस वर्ष, चुनाव समिति उम्मीदवारों के उत्तर देने के लिए 5 प्रश्न चुनेगी। चयनित प्रश्न समुदाय द्वारा प्रस्तुत किए गए प्रश्नों का संयोजन हो सकते हैं, यदि वे समान या संबंधित हैं।[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates|[जोड़ें]]] स्वयंसेवक के चुनाव २०२५ की चयन प्रक्रिया में सम्मिलित होने का एक और तरीका चुनाव स्वयंसेवक बनना है। चुनाव स्वयंसेवक चुनाव समिति और अपने संबंधित समुदाय के बीच एक पुल हैं। वे यह सुनिश्चित्त करने में सहयता करते हैं कि उनके समुदाय का प्रतिनिधित्व हो और उन्हें मतदान के लिए प्रेरित करें। इस मेटा-विकी पृष्ठ पर कार्यक्रम और इसमें सम्मिलित होने के उपाए के बारे में अधिक जानें [[m:Wikimedia_Foundation_elections/2025/Election_volunteers|[जोड़ें]]]। धन्यवाद! [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Results [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter [3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Resolution:Committee_Membership,_December_2024 [4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles [5] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/FAQ [6] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates साभार, विक्टोरिया डोरोनिना चुनाव समिति से बोर्ड के संपर्कसूत्र शासन समिति<section end="announcement-content" /> [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य वार्ता:MediaWiki message delivery|वार्ता]]) 03:07, 28 मई 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:RamzyM (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == जून में अस्थायी खाते प्रारम्भ होने जा रहे हैं == नमस्ते फिर से। हम विकिमीडिया फाउंडेशन ट्रस्ट और [[mediawikiwiki:Trust_and_Safety_Product|सुरक्षा उत्पाद टीम]]  हैं। हम [[#अस्थायी_खाते:_IP_पतों_तक_पहुँच_और_अगले_चरण|अस्थायी खातों के बारे में बातचीत]] जारी रखना चाहेंगे। यह परियोजना विशेष रूप से लॉग-आउट संपादकों के लिए प्रासंगिक है, जिन्हें यह सुविधा सुरक्षित रखने के लिए डिज़ाइन की गई है। लेकिन यह समुदाय के सदस्यों जैसे कि मेंटर, पैट्रोलर्स और एडमिन के लिए भी प्रासंगिक है - कोई भी व्यक्ति जो संपादन को वापस लेता है, उपयोगकर्ताओं को ब्लॉक करता है, या अन्यथा विकी को सुरक्षित और सटीक रखने के लिए लॉग-आउट हुए संपादकों के साथ बातचीत करता है। अस्थायी खाते पायलट विकि पर सफलतापूर्वक लाइव हैं, और अब हम उन्हें और अधिक विकि पर रोल आउट करना चाहते हैं। '''Hindi Wikipedia के आकार के आधार पर, हम जून में इस विकि के लिए अस्थायी खाते सक्षम करने की योजना बना रहे हैं।''' विभिन्न विकि में लागूी को सुचारु रूप से पूरा हेतु, हम समय के साथ चरणों में अस्थायी खाते पेश करेंगे। हमारी योजना जून के 23  सप्ताह के दौरान उन्हें यहाँ लागू करने की है। '''हम क्यों सोचते हैं कि हमें जून में अस्थायी खाते प्रारम्भ करने चाहिए (और बाद में नहींं)''' अस्थायी खातों के लिए बुनियादी कार्यक्षमताा (पैट्रोलर वर्कफ़्लो, उपकरण आदि) उम्मीद के मुताबिक कार्य करते हैं। विस्तारित अधिकारों वाले स्टीवर्ड और अन्य उपयोगकर्ताओं के साथ, हमने यह सुनिश्चित्त हेतु बहुत सारे उपयोग के मामलों की भविष्यवाणी की और उन्हें संबोधित किया कि समुदाय के सदस्य प्रभावी रूप से मॉडरेट और पेट्रोलिंग कर सकते हैं। हमने कई सहायक सुविधाएँ (आईपी जानकारी, ऑटोरिवील, वैश्विक योगदान आदि) बनाई हैं। अब, हम यह सुनिश्चित्त करना चाहते हैं कि यह बड़े समुदायों के लिए भी अच्छी तरह से कार्य करे। इसमें बहुत सी बारीकियाँ और उन्नत कार्यक्षमताा है जिसका पूर्वानुमान नहींं लगाया जा सकता है - अस्थायी खातों को पहले बड़े विकी पर कार्य करना होगा। जून में अस्थायी खाते प्राप्त करने वाले समुदायों के पास इस वर्ष के अंत में अंतिम परिनियोजन में परिवर्तन प्राप्त करने वाले समुदायों की तुलना में सुधार का सुझाव देने के लिए अधिक अवसर और समय होगा। इस वजह से, हमारा मानना ​​है कि आपके विकी को अभी सम्मिलित किया जाना चाहिए। '''हम अस्थायी खाते क्यों बना रहे हैं''' हमारे विकि को लॉग-आउट संपादकों के लिए डिफ़ॉल्ट रूप से संपादित करना सुरक्षित होना चाहिए। अस्थायी खाते लोगों को खाता बनाए बिना विकि को संपादित करना जारी रखने की अनुमति देते हैं, जबकि उनके संपादन को उनके आईपी पते से सार्वजनिक रूप से जोड़ने से बचते हैं। हमारा मानना ​​है कि यह हमारे लॉग-आउट संपादकों के सर्वोत्तम हित में है, जो विकि में बहुमूल्य योगदान देते हैं और जो बाद में खाते बना सकते हैं और संपादकों, व्यवस्थापकों और अन्य भूमिकाओं के हमारे समुदाय को बढ़ा सकते हैं। भले ही विकि लॉग-आउट संपादकों को चेतावनी देते हैं कि उनका आईपी पता उनके संपादन से जुड़ा होगा, कई लोग यह नहीं समझ सकते हैं कि आईपी पता क्या है, या इसका उपयोग उन्हें उनके बारे में अन्य जानकारी से जोड़ने के लिए किया जा सकता है, जिसकी उन्हें उम्मीद नहीं हो सकती है। इसके अतिरिक्त, हमारे मॉडरेशन सॉफ़्टवेयर और उपकरण उपयोगकर्ताओं और गतिविधि के पैटर्न की पहचान हेतु नेटवर्क मूल (आईपी पते) पर बहुत अधिक निर्भर करते हैं, खासकर जब आईपी पते स्वयं पहचानकर्ता के रूप में कम स्थिर होते जा रहे हैं। अस्थायी खाते लॉग-आउट संपादकों के साथ अधिक सटीक बातचीत की अनुमति देते हैं, जिसमें अधिक सटीक ब्लॉक सम्मिलित हैं, और यह सीमित करने में सहयता कर सकते हैं कि हम कितनी बार अनजाने में अच्छे-भले उपयोगकर्ताओं को ब्लॉक कर देते हैं जो बुरे-भले उपयोगकर्ताओं के सामान आईपी पते का उपयोग करते हैं। '''अस्थायी खाते कैसे काम करते हैं''' [[File:Temporary account banner and empty talk page.png|thumb]] जब भी कोई लॉग-आउट उपयोगकर्ता इस विकि पर कोई संपादन प्रकाशित करता है, तो इस उपयोगकर्ता के ब्राउज़र में एक कुकी सेट की जाएगी, और इस कुकी से जुड़ा एक अस्थायी खाता स्वचालित रूप से बनाया जाएगा। इस खाते का नाम इस पैटर्न का पालन करेगा: ~२०२५-१२३४५६७ (एक टिल्ड, वर्तमान वर्ष, एक संख्या)। हाल के परिवर्तन या पृष्ठ इतिहास जैसे पृष्ठों पर, यह नाम प्रदर्शित किया जाएगा। कुकी इसके निर्माण के ९० दिनों के बाद समाप्त हो जाएगी। जब तक यह उपलब्ध है, इस डिवाइस से किए गए सभी संपादन इस अस्थायी खाते के लिए उत्तरदायी होंगे। यह वही खाता होगा भले ही आईपी पता बदल जाए, जब तक कि उपयोगकर्ता अपनी कुकीज़ साफ़ नहींं करता या किसी अन्य डिवाइस या वेब ब्राउज़र का उपयोग नहींं करता। प्रत्येक संपादन के समय उपयोग किए गए आईपी पते का रिकॉर्ड संपादन के बाद ९० दिनों के लिए संग्रहीत किया जाएगा। हालाँकि, केवल कुछ लॉग-इन उपयोगकर्ता ही इसे देख पाएंगे। '''उपयोगकर्ताओं के विभिन्न समूहों के लिए इसका क्या अर्थ है?''' {{Hidden begin|ta1=left|title=लॉग-आउट संपादकों के लिए}} * इससे गोपनीयता बढ़ती है: वर्तमान में, यदि आप संपादन के लिए पंजीकृत खाते का उपयोग नहींं करते हैं, तो हर कोई आपके द्वारा किए गए संपादनों का आईपी पता देख सकता है, यहाँ तक ​​कि ९० दिनों के बाद भी। अब इस विकि पर ऐसा करना संभव नहींं होगा। * यदि आप पिछले ९० दिनों में अलग-अलग स्थानों से संपादन हेतु एक अस्थायी खाते का उपयोग करते हैं (उदाहरण के लिए घर पर और कॉफी शॉप पर), तो उन सभी स्थानों के संपादन इतिहास और आईपी पते अब एक ही अस्थायी खाते के लिए एक साथ रिकॉर्ड किए जाएँगे। [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Access_to_temporary_account_IP_addresses|प्रासंगिक आवश्यकताओं]] को पूरा करने वाले उपयोगकर्ता इस डेटा को देख पाएंगे। यदि यह आपके लिए कोई व्यक्तिगत सुरक्षा चिंता पैदा करता है, तो कृपया सलाह के लिए wikimedia.org at talktohumanrights से संपर्क करें। {{Hidden end}} {{clear}} {{Hidden begin|ta1=left|title=लॉग-आउट संपादकों के साथ बातचीत करने वाले समुदाय के सदस्यों के लिए}} * एक अस्थायी खाता किसी डिवाइस से विशिष्ट रूप से जुड़ा होता है। इसकी तुलना में, एक आईपी पता विभिन्न डिवाइस और लोगों के साथ साझा किया जा सकता है (उदाहरण के लिए, स्कूल या कार्य पर अलग-अलग लोगों का आईपी पता एक ही हो सकता है)। * उपलब्ध स्थिति की तुलना में, यह मान लेना अधिक सुरक्षित होगा कि अस्थायी उपयोगकर्ता का वार्ता पृष्ठ सिर्फ़ एक व्यक्ति का है, और वहाँ छोड़े गए संदेश उसके द्वारा पढ़े जाएँगे। जैसा कि आप स्क्रीनशॉट में देख सकते हैं, अस्थायी खाता उपयोगकर्ताओं को सूचनाएँ प्राप्त होंगी। उनके संपादन के लिए उन्हें धन्यवाद देना, चर्चाओं में उन्हें पिंग करना और समुदाय में अधिक सम्मिलित होने के लिए आमंत्रित करना भी संभव होगा। {{Hidden end}} {{clear}} {{Hidden begin|ta1=left|title=उन उपयोगकर्ताओं के लिए जो विकि को संचालित करने और बनाए रखने के लिए आईपी एड्रेस डेटा का उपयोग करते हैं}} * लगातार दुर्व्यवहार करने वालों पर दॄष्टि रखने वाले, नीतियों के उल्लंघन की जाँच करने वाले '''गश्ती दल (पेट्रोलर)''' के लिए: जो उपयोगकर्ता [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Access_to_temporary_account_IP_addresses|आवश्यकताओं को पूरा करते हैं]], वे अस्थायी उपयोगकर्ताओं के आईपी पते और किसी विशिष्ट आईपी पते या श्रेणी (<nowiki>[[Special:IPContributions]]</nowiki>)  से अस्थायी खातों द्वारा किए गए सभी योगदानों को प्रकट करने में सक्षम होंगे। [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product/IP_Info|आईपी की जानकारी की  सुविधा]] के कारण उन्हें आईपी पतों के बारे में उपयोगी जानकारी तक भी पहुँच प्राप्त होगी। सॉफ़्टवेयर के कई अन्य टुकड़े अस्थायी खातों के साथ कार्य हेतु बनाए गए हैं या समायोजित किए गए हैं, जिनमें एब्यूज़फ़िल्टर, ग्लोबल ब्लॉक, ग्लोबल यूज़र योगदान और बहुत कुछ सम्मिलित हैं। (स्वयंसेवक डेवलपर्स के लिए अपने टूल के कोड को अपडेट करने के उपाए के बारे में जानकारी के लिए - संदेश का अंतिम भाग देखें।) * '''लॉग-आउट संपादकों को ब्लॉक करने वाले प्रबंधकों के लिए:''' ** कई दुर्व्यवहार करने वालों को सिर्फ़ उनके अस्थायी अकाउंट को ब्लॉक करके ब्लॉक करना संभव होगा। अगर एडमिन [[mediawikiwiki:Autoblock|ऑटोब्लॉक]] विकल्प चुनता है, तो ब्लॉक किया गया व्यक्ति जल्दी से नया अस्थायी अकाउंट नहींं बना पाएगा। ** किसी आईपी पते या आईपी रेंज को ब्लॉक करना अभी भी संभव होगा। * अस्थायी खातों को लागू किए जाने से   से पहले किए गए योगदानों पर पूर्वव्यापी रूप से लागू नहींं किया जाएगा। Special:Contributions पर, आप उपलब्ध IP उपयोगकर्ता योगदान देख पाएंगे, लेकिन उस IP पते पर अस्थायी खातों द्वारा किए गए नए योगदान नहींं देख पाएंगे। इसके बजाय, आपको इसके लिए Special:IPContributions का उपयोग करना चाहिए। {{Hidden end}} '''आपसे हमारा अनुरोध, और अगले चरण''' * अगर आपको ऐसे किसी टूल, बॉट, गैजेट आदि के बारे में पता है जो IP एड्रेस के बारे में डेटा का उपयोग कर रहे हैं या लॉग-आउट उपयोगकर्ताओं के लिए उपलब्ध हैं, तो आप यह जाँचना चाहेंगे कि वे [[testwiki:Main_Page|टेस्टविकी]] या [[test2wiki:Main_Page|टेस्ट२विकी]] पर कार्य करते हैं या नहींं। अगर आप एक स्वयंसेवक डेवलपर हैं, तो डेवलपर्स के लिए [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts/For_developers|हमारे आलेख पढ़ें]], और विशेष रूप से, वह अनुभाग जिसमें बताया गया है कि [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts/For_developers#How_should_I_update_my_code?|आपके कोड को कैसे अपडेट करने की आवश्यकता हो सकती है]]। * यदि आप अस्थायी खाते के अनुभव का परीक्षण करना चाहते हैं, उदाहरण के लिए, यह देखने के लिए कि यह कैसा लगता है, तो testwiki या test२wiki पर जाएं और लॉग इन किए बिना संपादन करें। * यदि आपको कोई ऐसी समस्या के बारे में पता है जिसका समाधान किया जाना आवश्यक है, तो हमें बताएँ। हम सहयता करने की कोशिश करेंगे और अगर हम ऐसा नहींं कर पाएँगे, तो हम उपलब्ध विकल्पों पर विचार करेंगे। * विस्तारित अधिकारों के बिना उन उपयोगकर्ताओं के लिए आवश्यकताओं के बारे में हमारे [[#अस्थायी_खाते:_IP_पतों_तक_पहुँच_और_अगले_चरण|पिछले संदेश]] को देखें जिन्हें आईपी पते तक पहुँच की आवश्यकता हो सकती है। प्रोजेक्ट के बारे में अधिक जानने के लिए, [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts/FAQ|हमारे FAQ]] देखें - आपको वहाँ कई उपयोगी उत्तर मिलेंगे। [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts/Updates|आप अपडेट भी देख सकते हैं]] (हमने अभी एक पोस्ट किया है) और [[mediawikiwiki:Newsletter:T&S_Product_projects|हमारे नए न्यूज़लेटर की सदस्यता लें]]। अगर आप मुझसे (Szymon) ऑफ-विकी बात करना चाहते हैं, तो आप मुझे Discord और Telegram पर पाएँगे। धन्यवाद! [[user:NKohli (WMF)|एनकोहली (डब्ल्यूएमएफ)]] और [[सदस्य:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[सदस्य वार्ता:SGrabarczuk (WMF)|वार्ता]]) 22:47, 28 मई 2025 (UTC) :यह प्रणाली न केवल विकिपीडिया की पारदर्शिता और जवाबदेही के सिद्धांतों के विरुद्ध है, बल्कि यह गश्ती दल और व्यवस्थापकों की क्षमता को भी कमजोर करती है। आज तक, हम किसी भी अनाम संपादन के पीछे के IP को देखकर यह अनुमान लगा सकते थे कि क्या यह कोई बुरा कर्ता है या कोई सामान्य योगदानकर्ता, अब अस्थायी खाता बना देने से यह पहचान गोपनीयता के नाम पर छिपा दी जाएगी। :{{Green|मेरे अनुसार यह एक नकाबपोश संपादन की खुली छूट है।}} :अगर किसी संपादक को गोपनीयता चाहिए, तो वह खाता बना सकता है। लेकिन अब तो बिना खाता बनाए ही नकली खाता नाम (जैसे ~2025-1234567) से संपादन करने की छूट दी जा रही है, वो भी बिना कोई जवाबदेही तय किए। इससे विकि पर दुर्भावनापूर्ण संपादन की बाढ़ आ सकती है। [[सदस्य:Chronos.Zx|<span style="color:blue; font-weight:bold;">क्रोनोस.Zx</span>]] ([[सदस्य वार्ता:Chronos.Zx|वार्ता]]) 04:57, 31 मई 2025 (UTC) ::@[[सदस्य:Chronos.Zx|Chronos.Zx]] जी, सामान्य आईपी से यह कैसे भिन्न होगा? आईपी से भी हमें केवल उस आईपी की जानकारी ही मिलती है, अतिरिक्त कुछ नहीं मिलता। हाँ खाता निर्मित करना गोपनीयता में सहायक होता है लेकिन गोपनीयता उन सदस्यों के लिए भी आवश्यक है जो बिना खाता बनाये योगदान देना चाहते हैं। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:07, 31 मई 2025 (UTC) ::नमस्ते @[[सदस्य:Chronos.Zx|Chronos.Zx]], आपकी टिप्पणी के लिए धन्यवाद। मुझे यकीन नहीं है कि आपने कुछ विवरणों में गोता लगाया है, इसलिए मुझे स्पष्ट करने की अनुमति दें: अधिकांश लोग अस्थायी खातों के आईपी पते नहीं देख पाएंगे, लेकिन जो लोग दुर्व्यवहार को ट्रैक करते हैं जैसे कि व्यवस्थापक, वे इस पहुँच को बनाए रखेंगे। यह आपके समुदाय पर निर्भर है कि वह कुछ गैर-व्यवस्थापकों को यह अधिकार दे, और आप तैनाती की प्रतीक्षा किए बिना अभी भी शुरू कर सकते हैं। ::इसके अलावा, अस्थायी खाता योगदान, उनके आईपी, एक ही आईपी के पीछे सभी अस्थायी खातों के सभी योगदानों की जांच करना और अस्थायी खातों और आईपी को ब्लॉक करना संभव होगा। यह प्रणाली वर्तमान स्थिति से अधिक सटीक है। ::क्या यह स्पष्ट करता है? क्या आपके कोई प्रश्न हैं? धन्यवाद! ::<small>Hello, thank you for your comment. I'm not sure if you have dived into some details, so allow me to clarify: most people will not be able to see IP addresses of temporary accounts, but those who track abuse like admins will keep this access. It is up to your community to give this right to some non-admins, and you can even start now, without waiting for the deployment. ::In addition, it will be possible to check the temporary account contributions, their IP, all contributions of all temporary accounts behind the same IP, and block temporary accounts and IPs. This system is more precise than the current state. ::Does this clarify? Do you have any questions? Thank you!</small> [[सदस्य:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[सदस्य वार्ता:SGrabarczuk (WMF)|वार्ता]]) 16:29, 5 जून 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] जी, अस्पष्ट करने के लिए धन्यवाद, मेरी शंका का निदान हो चुका है। [[सदस्य:Chronos.Zx|<span style="color:blue; font-weight:bold;">क्रोनोस.Zx</span>]] ([[सदस्य वार्ता:Chronos.Zx|वार्ता]]) 16:33, 5 जून 2025 (UTC) == 📣 Announcing the South Asia Newsletter – Get Involved! 🌏 == <div lang="en" dir="ltr"> ''{{int:please-translate}}'' Hello Wikimedians of South Asia! 👋 We’re excited to launch the planning phase for the '''South Asia Newsletter''' – a bi-monthly, community-driven publication that brings news, updates, and original stories from across our vibrant region, to one page! We’re looking for passionate contributors to join us in shaping this initiative: * Editors/Reviewers – Craft and curate impactful content * Technical Contributors – Build and maintain templates, modules, and other magic on meta. * Community Representatives – Represent your Wikimedia Affiliate or community If you're excited to contribute and help build a strong regional voice, we’d love to have you on board! 👉 Express your interest though [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfhk4NIe3YwbX88SG5hJzcF3GjEeh5B1dMgKE3JGSFZ1vtrZw/viewform this link]. Please share this with your community members.. Let’s build this together! 💬 This message was sent with [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य वार्ता:MediaWiki message delivery|वार्ता]]) by [[m:User:Gnoeee|Gnoeee]] ([[m:User_talk:Gnoeee|talk]]) at 15:42, 6 जून 2025 (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/South_Asia_Village_Pumps&oldid=25720607 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Gnoeee@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> ==विकिपीडिया: के कुछ सहायक पृष्ठ बनाने हेतु निवेदन == हाल ही में मैने [[विकिपीडिया:तकनीकी बातों पर अक्सर पूछे जाने वाले सवाल]] पृष्ठ बनाया है। इस पृष्ठ को बनाते हुए ऐसा लगा, विकिपीडिया की जानकारी के लिए बहुत से ऐसे पृष्ठ है जो हिन्दी विकिपीडिया पर आज तक नहीं बने है। कुछ पृष्ठ ऐसे है जो हर कोई सदस्य नहीं बना सकता। जैसे - '''विलेज पंप''' <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 17:09, 13 जून 2025 (UTC) :@[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|चाहर धर्मेंद्र]] जी, आपने अच्छा प्रयास किया है लेकिन अभी भी इसमें बहुत सुधार की आवश्यकता है। वैसे लेख अलग होता है और पृष्ठ अलग। अपनी परम्परा के अनुसार हम मुख्यनामस्थान वाले पृष्ठों को "लेख" कहते हैं। इसके अतिरिक्त सभी पृष्ठ सहायक होते हैं। "लेखों" का ज्ञानकोशीय होना आवश्यक है लेकिन अन्य पृष्ठों का नहीं। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:34, 13 जून 2025 (UTC) ::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, जैसे ही समय मिलता है सुधार करने की कोशिश करुँगा। जानकारी के लिए धन्यवाद। क्या विकिपीडिया पृष्ठ बनाने के बारे में कुछ किया जा सकता है? <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 04:05, 14 जून 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|चाहर धर्मेंद्र]] जी, आप शायद विकिपीडिया नामस्थान वाले पृष्ठों की बात कर रहे हो। वो सहायक पृष्ठ होते हैं, इनमें अलग-अलग तरह के पृष्ठ शामिल होते हैं उदाहरण के लिए परियोजना पृष्ठ, प्रतियोगिता पृष्ठ, नियमावली, सुझाव इत्यादि। जैसे आपने "तकनीकी प्रश्नों से सम्बंधित" पृष्ठ बनाया है, ये सहायक पृष्ठ है, इसमें वो तकनीकी प्रश्न और उत्तर लिखे होते हैं जो सदस्यों के दिमाग में आने की अधिक सम्भावना रहती है। इसमें आपने सम्भवतः अंग्रेज़ी विकिपीडिया से सहायता ली है लेकिन इसमें आप यहाँ के स्थानीय चर्चा के प्रश्न और उत्तर भी जोड़ सकते हैं। लेकिन यदि आप [[विकिपीडिया:पंचशील]] देखेंगे तो पायेंगे कि ये शुरुआती और स्थायी नियम हैं जिनका पालन करना होता है। आप [[विकिपीडिया:उल्लेखनीयता]] देखोगे तो ये नीति से सम्बंधित पृष्ठ है, इसमें किसी भी तरह के बदलाव या सुधार से पहले समुदाय से इसकी सहमति लेनी होती है। पहले ऐसे पृष्ठों की सर्वसम्मति सम्भवतः चौपाल पर ही की जाती थी लेकिन आजकल ऐसी सर्वसम्मति पृष्ठ के वार्ता पर की जाती है जिससे हर नीति और उसकी परिस्थितियों को समझना आसान रहे। आपने जो बनाया है, उसके लिए यह सन्देश काफी है। इसके लिए किसी सर्वसम्मति की आवश्यकता नहीं है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:07, 14 जून 2025 (UTC) ::::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, मै विकिपीडिया के सहायक पृष्ठ की ही बात कर रहा हु। [[विकिपीडिया:तकनीकी बातों पर अक्सर पूछे जाने वाले सवाल]] पृष्ठ बनाने के बाद यहाँ के स्थानीय चर्चा के प्रश्न और उत्तर भी जोड़ने के लिए ही शायद आप ने चौपाल पर इसकी सूचना देने के लिए कहा था। इस पृष्ठ में हिन्दी विकिपीडिया के कौन से प्रश्न और उत्तर जोड़ने चाहिए? जिससे इस पृष्ठ में सुधार हो सकें। <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 12:30, 14 जून 2025 (UTC) :::::@[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|चाहर धर्मेंद्र]] जी, हाँ मैंने आपको इसीलिए कहा था कि अन्य लोग भी कुछ प्रारूपी और मात्रात्मक सुधार करने में सहायक हो सकें। आगे भी अपने सामने कोई चर्चा आयेगी, उसके अनुसार जोड़ पायेंगे। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 13:39, 14 जून 2025 (UTC) == संपादन करना चाहता हूं == कुछ उपाय बताए [[सदस्य:VIKRAM47|VIKRAM47]] ([[सदस्य वार्ता:VIKRAM47|वार्ता]]) 19:39, 13 जून 2025 (UTC) :@[[सदस्य:VIKRAM47|VIKRAM47]] जी, [[वि:स्वशिक्षा|स्वशिक्षा]] लें। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:07, 14 जून 2025 (UTC) == Vote now in the 2025 U4C Election == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}} Eligible voters are asked to participate in the 2025 [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] election. More information–including an eligibility check, voting process information, candidate information, and a link to the vote–are available on Meta at the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2025|2025 Election information page]]. The vote closes on 17 June 2025 at [https://zonestamp.toolforge.org/1750161600 12:00 UTC]. Please vote if your account is eligible. Results will be available by 1 July 2025. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 23:00, 13 जून 2025 (UTC) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28848819 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Keegan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Sandbox Move to live page == मैंने move करने की कोशिश की वह मुझे "You do not have permission to move pages." दिखा रहा है जबकि मेरा खाता 6 महीने पुराना है और 20 edit पूरे हो गए है| {{सुनो|VIKRAM47}} {{Done}} --[[सदस्य:Hindustanilanguage|मुज़म्मिल]] ([[सदस्य वार्ता:Hindustanilanguage|वार्ता]]) 10:03, 15 जून 2025 (UTC) == विकिमीडिया फाउंडेशन बोर्ड ऑफ ट्रस्टीज २०२५ - उम्मीदवारों के लिए आह्वान == <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div> सभी को नमस्कार, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025|१७ जून, २०२५ से २ जुलाई, २०२५ तक ११:५९ UTC]] [१]। ट्रस्टी बोर्ड विकिमीडिया फाउंडेशन के कार्य की देखरेख करता है, और प्रत्येक ट्रस्टी तीन वर्ष का कार्यकाल पूरा करता है [2]। यह एक स्वैच्छिक पद है। इस वर्ष, विकिमीडिया समुदाय अगस्त के अंत से सितंबर २०२५ तक फाउंडेशन बोर्ड में दो (२) सीटें भरने के लिए मतदान करेगा। क्या आप - या आपका कोई परिचित्त - विकिमीडिया फाउंडेशन के न्यासी बोर्ड में सम्मिलित होने के लिए उपयुक्त हो सकता है? [3] इन नेतृत्व के पदों के लिए खड़े होने के लिए क्या करना होगा और अपनी उम्मीदवारी कैसे प्रस्तुत करें, इसके बारे में अधिक जानने के लिए [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Candidate application|इस मेटा-विकी पृष्ठ]] पर जाएं या किसी अन्य व्यक्ति को इस वर्ष के चुनाव में भाग लेने के लिए प्रोत्साहित करें। सादर, अभिषेक सूर्यवंशी<br /> चुनाव समिति के अध्यक्ष चुनाव समिति और शासन समिति की ओर से [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Call_for_candidates [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Legal:Bylaws#(B)_Term. [3] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Resources_for_candidates<section end="announcement-content" /> [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य वार्ता:MediaWiki message delivery|वार्ता]]) 17:43, 17 जून 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28866958 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:RamzyM (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == अस्थायी खाता == नमस्ते, मैं आप सभी के साथ एक छोटा सा अपडेट साझा कर रही हूँ। [[mediawikiwiki:Help:Temporary_accounts|अस्थायी खाते]] मंगलवार (24 जून) को लगभग 7:00-9:00 UTC पर हिंदी विकिपीडिया पर शुरू किए जाएँगे। इसके अतिरिक्त, कृपया ध्यान दें कि हम एक नए पृष्ठ पर काम कर रहे हैं जहाँ हम [[mediawikiwiki:Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts/Access_to_IP|अस्थायी खातों के साथ IP पतों तक पहुँच]] के बारे में सभी जानकारी एकत्र करेंगे। इससे एक उपयोगी अवलोकन प्राप्त होगा। '''हम आपके विचारों का स्वागत करते हैं!''' कृपया यहाँ और [[mediawikiwiki:Talk:Trust_and_Safety_Product/Temporary_Accounts|प्रोजेक्ट टॉक पेज]] पर टिप्पणी करें। रोलआउट के बारे में अधिक तकनीकी विवरण देखने के लिए फ़ैब्रिकेटर टिकट [[phab:T340001|T340001]] देखें। धन्यवाद! [[सदस्य:SWangari-WMF|SWangari-WMF]] ([[सदस्य वार्ता:SWangari-WMF|वार्ता]]) 13:45, 23 जून 2025 (UTC) == सामान्य जीवन में AI कृत्रिम बुद्धिमत्ता का प्रयोग कितना उचित? == सामान्य जीवन में AI कृत्रिम बुद्धिमत्ता का प्रयोग एक महत्वपूर्ण और रोचक विषय है। AI की मदद से हम अपने जीवन को आसान और सुविधाजनक बना सकते हैं। यह तकनीक विभिन्न क्षेत्रों में उपयोगी हो सकती है, जैसे कि स्वास्थ्य सेवाओं में रोग निदान और उपचार में सुधार, शिक्षा में व्यक्तिगत शिक्षा और सीखने की प्रक्रिया में सुधार, और व्यवसाय में निर्णय लेने और उत्पादकता में वृद्धि में मदद कर सकती है। हालांकि, AI के प्रयोग के साथ-साथ हमें इसके संभावित जोखिमों और चुनौतियों को भी ध्यान में रखना होगा। जैसे कि डेटा सुरक्षा और गोपनीयता की चिंताएं, AI के निर्णयों में पारदर्शिता और जवाबदेही की कमी, और AI के कारण रोजगार और आर्थिक असमानता में वृद्धि की संभावना। इन चुनौतियों का सामना करने और AI के लाभों को अधिकतम करने के लिए, हमें AI के विकास और प्रयोग में पारदर्शिता, जवाबदेही, और नैतिकता को बढ़ावा देना होगा। साथ ही, हमें AI के संभावित जोखिमों को कम करने और इसके लाभों को सुनिश्चित करने के लिए नीतियों और नियमों को विकसित करना होगा। अंततः, AI का प्रयोग हमारे जीवन को बेहतर बनाने का एक शक्तिशाली साधन हो सकता है, लेकिन इसके लिए हमें इसके संभावित जोखिमों और चुनौतियों को ध्यान में रखना होगा और इसके विकास और प्रयोग में जिम्मेदारी और सावधानी से काम लेना होगा। [[सदस्य:कल्पकथा साहित्य संस्था|कल्पकथा साहित्य संस्था]] ([[सदस्य वार्ता:कल्पकथा साहित्य संस्था|वार्ता]]) 13:20, 27 जून 2025 (UTC) :@[[सदस्य:कल्पकथा साहित्य संस्था|कल्पकथा साहित्य संस्था]] जी, मुझे लगता है आपने यहाँ गलती से यह सन्देश लिखा है। आपका सदस्य नाम भी प्रचारात्मक लग रहा है जो विकिपीडिया पर अनुमत नहीं है। मुझे उपरोक्त सन्देश का यहाँ कोई औचित्य समझ में नहीं आया। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 15:27, 27 जून 2025 (UTC) ::राधे राधे आदरणीय 🙏 ::प्रश्न और मंतव्य पर शंका हेतु आभार, नाम क्या रखा जाना चाहिए इस संदर्भ में हमें नियम एवं अहर्ताओं में कोई सूचना प्राप्त नहीं हुई है आपके साथ विकिपीडिया टीम से आग्रह रहेगा यदि ऐसी विशेष अहर्ता है तो उसका युक्ति संगत साक्ष्य उपलब्ध करवाएं हम स्वयं आपकी शंका का समाधान करेंगे। अब रह जाती है बात प्रचारात्मक की तो नाम से ही स्पष्ट है यह संस्था है साथ ही यदि भारतमाता के सम्मान, राष्ट्र सेवा, सनातन संस्कृति, और हिन्दी भाषा, के लिए कृत संकल्पित होना प्रचार है तो हम आपको उत्तर दें अथवा न दें इसका निर्धारण हमारा विधिक सहायता समूह करेगा। प्रभु श्री राधा गोपीनाथ जी महाराज सभी पर कृपा बनाए रखें। ::राधे राधे 🙏🌹🙏 [[सदस्य:कल्पकथा साहित्य संस्था|कल्पकथा साहित्य संस्था]] ([[सदस्य वार्ता:कल्पकथा साहित्य संस्था|वार्ता]]) 17:03, 27 जून 2025 (UTC) :AI का प्रयोग करने से दिमाग की कार्यप्रणाली सुस्ती की और अग्रसर हो सकती है, इसलिए इसका प्रयोग कम से कम करना चाहिए। [[विशेष:योगदान/&#126;2025-77610|&#126;2025-77610]] ([[सदस्य वार्ता:&#126;2025-77610|talk]]) 15:49, 27 जून 2025 (UTC) ::राधे राधे आदरणीय 🙏 ::विषय पर आपके विचार का सादर अभिनंदन। [[सदस्य:कल्पकथा साहित्य संस्था|कल्पकथा साहित्य संस्था]] ([[सदस्य वार्ता:कल्पकथा साहित्य संस्था|वार्ता]]) 17:04, 27 जून 2025 (UTC) :::राधे-२ जी। [[विशेष:योगदान/&#126;2025-77610|&#126;2025-77610]] ([[सदस्य वार्ता:&#126;2025-77610|talk]]) 17:59, 27 जून 2025 (UTC) == प्रबंधक का कार्यकाल == लम्बे समय तक प्रबंधक पदवी धारण करने पर किसी भी सदस्य की मनमानी करने की संभावना बढ़ जाती है, जिससे विकिपीडिया की गुणवत्ता प्रभावित हो सकती है। इसलिए यह प्रस्तावित किया जाता है कि प्रबंधक का कार्यकाल एक निश्चित अवधि का होना चाहिए, जिसके समाप्त होने पर, उस सदस्य को प्रबंधक पद हासिल करने के लिए दोबारा से समर्थन प्रदर्शित करना चाहिए। [[सदस्य:सदस्य1|सदस्य1]] ([[सदस्य वार्ता:सदस्य1|वार्ता]]) 19:32, 27 जून 2025 (UTC) :@[[सदस्य:सदस्य1|सदस्य1]] जी, आपका खाता बनाने का उद्देश्य ही प्रबंधकों की निवृत्ति है तो इसपर कुछ नहीं कहा जा सकता। विकिपीडिया पर सकारात्मक कार्य करने वाले सदस्यों को खूब प्रोत्साहन मिलता है और सभी प्रबन्धक भी कार्य से निवृत्ति चाहते हैं। यदि नये अच्छे लोग आ जाते हैं तो प्रबन्धक निवृत्ति से खुश होंगे। समस्या गुणवत्ता से युक्त नये सदस्यों के अभाव की है। आप की तरह बहुत सदस्य खाता बनाते ही प्रबन्धक बनना चाहते हैं। ध्यान रहे, प्रबंधक कोई पदवी नहीं बल्कि एक सामान्य सदस्य ही हैं जिनके पास काम करने के कुछ अतिरिक्त उपकरण हैं। इनमें से अधिकतर उपकरण प्रबंधक अधिकार के बिना भी काम में लिए जा सकते हैं। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 06:27, 28 जून 2025 (UTC) ::उद्देश्य प्रबंधकों की निवृत्ति कतई नहीं है। मैं देख रहा हूं कि एक बड़े प्रतिशत में नए बने व पुराने भी पृष्ठ तरह-२ के मापदंड बताकर शीघ्र हटाने के लिए नामांकित किए जा रहे हैं, व उसके बाद पृष्ठों में सुधार कर देने के उपरांत कोई दूसरा मापदंड लागू करके हटाए भी जा रहे हैं। नामांकन अधिकतर मामलों में किसी न किसी प्रबंधक द्वारा किए गए हैं। कोई दूसरा प्रबंधक बहुत बार उस नामांकन पर हो रही चर्चा का नतीजा आने से पहले ही, संभवतः तुष्टिकरण के उद्देश्य से, पृष्ठ को हटा देता है। इससे ज्ञानकोष की सामग्री को नुक्सान होने के साथ ही नए संपादकों का मनोबल कम हो जाता है। ::मैं प्रबंधक बनना नहीं चाहता, बल्कि यहां पर उचित कार्यप्रणाली चाहता हूं। ::आपने उपकरणों की बात की तो बताना चाहूंगा कि अंग्रेजी विकिपीडिया पर पृष्ठ नाम परिवर्तन का अधिकार सदस्यों को कुछ संपादनों के बाद अपने आप ही मिल जाता है, यहां भी मिल जाए तो सदस्यगण अपने नामस्थान में उपपृष्ठ बनाकर संपूर्ण होने पर मुख्य स्थान में स्थापित कर सकेंगे। [[सदस्य:सदस्य1|सदस्य1]] ([[सदस्य वार्ता:सदस्य1|वार्ता]]) 16:23, 28 जून 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:सदस्य1|सदस्य1]] जी आपका प्रस्ताव स्वागत योग्य है। पर इतनी जल्दबाजी थोड़ी ठीक नहीं। आप समय लीजिए और यहाँ की कार्यप्रणाली समझ कर एक बेहतर नीतिगत सुझाव प्रस्तुत कीजिये। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 17:39, 28 जून 2025 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr">Sister Projects Task Force reviews Wikispore and Wikinews</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="message"/> Dear Wikimedia Community, The [[m:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs Committee (CAC)]] of the Wikimedia Foundation Board of Trustees assigned [[m:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Sister Projects Task Force|the Sister Projects Task Force (SPTF)]] to update and implement a procedure for assessing the lifecycle of Sister Projects – wiki [[m:Wikimedia projects|projects supported by Wikimedia Foundation (WMF)]]. A vision of relevant, accessible, and impactful free knowledge has always guided the Wikimedia Movement. As the ecosystem of Wikimedia projects continues to evolve, it is crucial that we periodically review existing projects to ensure they still align with our goals and community capacity. Despite their noble intent, some projects may no longer effectively serve their original purpose. '''Reviewing such projects is not about giving up – it's about responsible stewardship of shared resources'''. Volunteer time, staff support, infrastructure, and community attention are finite, and the non-technical costs tend to grow significantly as our ecosystem has entered a different age of the internet than the one we were founded in. Supporting inactive projects or projects that didn't meet our ambitions can unintentionally divert these resources from areas with more potential impact. Moreover, maintaining projects that no longer reflect the quality and reliability of the Wikimedia name stands for, involves a reputational risk. An abandoned or less reliable project affects trust in the Wikimedia movement. Lastly, '''failing to sunset or reimagine projects that are no longer working can make it much harder to start new ones'''. When the community feels bound to every past decision – no matter how outdated – we risk stagnation. A healthy ecosystem must allow for evolution, adaptation, and, when necessary, letting go. If we create the expectation that every project must exist indefinitely, we limit our ability to experiment and innovate. Because of this, SPTF reviewed two requests concerning the lifecycle of the Sister Projects to work through and demonstrate the review process. We chose Wikispore as a case study for a possible new Sister Project opening and Wikinews as a case study for a review of an existing project. Preliminary findings were discussed with the CAC, and a community consultation on both proposals was recommended. === Wikispore === The [[m:Wikispore|application to consider Wikispore]] was submitted in 2019. SPTF decided to review this request in more depth because rather than being concentrated on a specific topic, as most of the proposals for the new Sister Projects are, Wikispore has the potential to nurture multiple start-up Sister Projects. After careful consideration, the SPTF has decided '''not to recommend''' Wikispore as a Wikimedia Sister Project. Considering the current activity level, the current arrangement allows '''better flexibility''' and experimentation while WMF provides core infrastructural support. We acknowledge the initiative's potential and seek community input on what would constitute a sufficient level of activity and engagement to reconsider its status in the future. As part of the process, we shared the decision with the Wikispore community and invited one of its leaders, Pharos, to an SPTF meeting. Currently, we especially invite feedback on measurable criteria indicating the project's readiness, such as contributor numbers, content volume, and sustained community support. This would clarify the criteria sufficient for opening a new Sister Project, including possible future Wikispore re-application. However, the numbers will always be a guide because any number can be gamed. === Wikinews === We chose to review Wikinews among existing Sister Projects because it is the one for which we have observed the highest level of concern in multiple ways. Since the SPTF was convened in 2023, its members have asked for the community's opinions during conferences and community calls about Sister Projects that did not fulfil their promise in the Wikimedia movement.[https://commons.wikimedia.org/wiki/File:WCNA_2024._Sister_Projects_-_opening%3F_closing%3F_merging%3F_splitting%3F.pdf <nowiki>[1]</nowiki>][https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Community_Affairs_Committee/Sister_Projects_Task_Force#Wikimania_2023_session_%22Sister_Projects:_past,_present_and_the_glorious_future%22 <nowiki>[2]</nowiki>][https://meta.wikimedia.org/wiki/WikiConvention_francophone/2024/Programme/Quelle_proc%C3%A9dure_pour_ouvrir_ou_fermer_un_projet_%3F <nowiki>[3]</nowiki>] Wikinews was the leading candidate for an evaluation because people from multiple language communities proposed it. Additionally, by most measures, it is the least active Sister Project, with the greatest drop in activity over the years. While the Language Committee routinely opens and closes language versions of the Sister Projects in small languages, there has never been a valid proposal to close Wikipedia in major languages or any project in English. This is not true for Wikinews, where there was a proposal to close English Wikinews, which gained some traction but did not result in any action[https://meta.wikimedia.org/wiki/Proposals_for_closing_projects/Closure_of_English_Wikinews <nowiki>[4]</nowiki>][https://meta.wikimedia.org/wiki/WikiConvention_francophone/2024/Programme/Quelle_proc%C3%A9dure_pour_ouvrir_ou_fermer_un_projet_%3F <nowiki>[5]</nowiki>, see section 5] as well as a draft proposal to close all languages of Wikinews[https://meta.wikimedia.org/wiki/Talk:Proposals_for_closing_projects/Archive_2#Close_Wikinews_completely,_all_languages? <nowiki>[6]</nowiki>]. [[:c:File:Sister Projects Taskforce Wikinews review 2024.pdf|Initial metrics]] compiled by WMF staff also support the community's concerns about Wikinews. Based on this report, SPTF recommends a community reevaluation of Wikinews. We conclude that its current structure and activity levels are the lowest among the existing sister projects. SPTF also recommends pausing the opening of new language editions while the consultation runs. SPTF brings this analysis to a discussion and welcomes discussions of alternative outcomes, including potential restructuring efforts or integration with other Wikimedia initiatives. '''Options''' mentioned so far (which might be applied to just low-activity languages or all languages) include but are not limited to: *Restructure how Wikinews works and is linked to other current events efforts on the projects, *Merge the content of Wikinews into the relevant language Wikipedias, possibly in a new namespace, *Merge content into compatibly licensed external projects, *Archive Wikinews projects. Your insights and perspectives are invaluable in shaping the future of these projects. We encourage all interested community members to share their thoughts on the relevant discussion pages or through other designated feedback channels. === Feedback and next steps === We'd be grateful if you want to take part in a conversation on the future of these projects and the review process. We are setting up two different project pages: [[m:Public consultation about Wikispore|Public consultation about Wikispore]] and [[m:Public consultation about Wikinews|Public consultation about Wikinews]]. Please participate between 27 June 2025 and 27 July 2025, after which we will summarize the discussion to move forward. You can write in your own language. I will also host a community conversation 16th July Wednesday 11.00 UTC and 17th July Thursday 17.00 UTC (call links to follow shortly) and will be around at Wikimania for more discussions. <section end="message"/> </div> -- [[User:Victoria|Victoria]] on behalf of the Sister Project Task Force, 20:56, 27 जून 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Sister_project_MassMassage_on_behalf_of_Victoria/Target_list&oldid=28911188 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Johan (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> 96dpct4am37q5lm7llh6hgi9tb5fnkc कर्नाटक 0 1704 6446870 6383133 2025-06-30T18:02:01Z CommonsDelinker 743 "UB_CITY_Skyline.jpg" को हटाया। इसे कॉमन्स से [[commons:User:Josve05a|Josve05a]] ने हटा दिया है। कारण: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:UB CITY Skyline.jpg|]] 6446870 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement <!-- See Template:Infobox settlement for additional fields and descriptions --> | name = कर्नाटक | official_name = कर्नाटक राज्य | native_name = {{nobold|{{hlist|{{lang|ka|ಕರ್ನಾಟಕ}}|Karnataka}}}} | type = [[भारत का राज्य|राज्य]] | image_skyline = {{multiple image | total_width = 275 | border = infobox | perrow = 1/2/2/2/1 | caption_align = center | image1 = | caption1 = [[बेंगलुरु]] | image2 = 7th - 9th century Hindu and Jain temples, Pattadakal monuments Karnataka 2.jpg | caption2 = [[पट्टदकल्लु मन्दिर परिसर|पट्टदकल्लु मंदिर परिसर]] | image3 = Shravanabelagola Bahubali wideframe.jpg | caption3 = [[गोम्मतेश्वर प्रतिमा]] | image4 = GolGumbaz2 altered.jpg | caption4 = [[गोल गुम्बद|गोल गुंबज़]] | image5 = DGTF2318.jpg | caption5 = [[शिवनसमुद्रम प्रपात]] | image6 = Gateway to Bidar fort.jpg | caption6 = [[बीदर का किला|बीदर का क़िला]] | image7 = Gopura at Murdeshwar.jpg | caption7 = [[मुरुदेश्वर]] में एक [[गोपुरम]] | image8 = Hampi virupaksha temple.jpg | caption8 = [[विरूपाक्ष मंदिर, हम्पी|विरूपाक्ष मंदिर]] }} | image_blank_emblem = Seal of Karnataka.svg | blank_emblem_type = [[कर्नाटक का राज्य चिह्न|प्रतीक]] | blank_emblem_size = | anthem = "[[जय भारत जननीय तनुजते|जय भारत जननिया तनुजते, जय हे कर्नाटक मात]]"<ref name="anthem">{{cite web|url=http://www.hinduonnet.com/2004/01/11/stories/2004011103410400.htm|title=Poem declared 'State song'|work=The Hindu|access-date=15 July 2007|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20071012200650/http://hinduonnet.com/2004/01/11/stories/2004011103410400.htm|archive-date=12 October 2007}}</ref> <br />"(भारत माता की बेटी कर्नाटक आपकी जय हो) | map_alt = | image_map = IN-KA.svg | map_caption = भारत में कर्नाटक का स्थान | image_map1 = | map_caption1 = | coordinates = {{coord|12.97|77.50|region:IN-KA_type:adm1st_dim:500000}} | coor_pinpoint = बेंगलुरु | coordinates_footnotes = | subdivision_type = देश | subdivision_name = {{flag|भारत}} | subdivision_type1 = [[भारत के प्रशासनिक विभाग|क्षेत्र]] | subdivision_name1 = [[दक्षिण भारत]] | established_title = गठन | established_date = 1 नवंबर 1956 | parts_type = [[भारत के ज़िले|ज़िले]] | parts_style = para | p1 = [[कर्नाटक के जिले|31]] | seat_type = राजधानी <br> {{nobold|और सबसे बड़ा शहर}} | seat = [[बेंगलुरु]] | nickname = भारत की IT राजधानी | governing_body = [[कर्नाटक सरकार]] | leader_title = [[कर्नाटक के राज्यपालों की सूची|राज्यपाल]] | leader_name = [[थावरचंद गहलोत]] | leader_title1 = [[कर्नाटक के मुख्यमंत्रियों की सूची|मुख्यमंत्री]] | leader_name1 = [[सिद्दारमैया]] | leader_title2 = [[विधानमण्डल]] | leader_name2 = [[द्विसदनीय]] * [[विधान परिषद|विधान परिषद]] (75 सीटें) * [[कर्नाटक विधानसभा|विधानसभा]] (224 सीटें) | leader_title3 = [[भारतीय संसद|संसदीय क्षेत्र]] | leader_name3 = * [[राज्य सभा]] (12 सीटें) *[[लोक सभा]] (28 सीटें) | leader_title4 = [[भारत के उच्च न्यायालयों की सूची|उच्च न्यायालय]] | leader_name4 = [[कर्नाटक उच्च न्यायालय]] | unit_pref = Metric | area_footnotes = <ref>{{cite web|url=http://agritech.tnau.ac.in/forestry/stat/Protected%20Areas%20of%20India.pdf|work=Wildlife Institute of India|publisher=Government of India|title=Protected Areas of India: State-wise break up of Wildlife Sanctuaries|access-date=24 August 2016|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161024130725/http://agritech.tnau.ac.in/forestry/stat/Protected%20Areas%20of%20India.pdf|archive-date=24 October 2016}}</ref> | area_total_km2 = 191791 | area_note = | area_rank = [[क्षेत्रफल के आधार पर भारत के राज्य और संघ क्षेत्र|6वां]] | elevation_m = | population_footnotes = <ref name="popu">{{cite web|title=Figures at a glance|url=http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/karnataka/3-figure-7.pdf|work=2011 Provisional census data|publisher=Ministry of Home Affairs, Government of India|access-date=17 September 2011|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20111024231951/http://censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/karnataka/3-figure-7.pdf|archive-date=24 October 2011}}</ref> | population_total = 61,130,704 | population_as_of = 2011 | population_rank = [[जनसंख्या के आधार पर भारत के राज्य और संघ क्षेत्र|8वां]] | population_density_km2 = auto | population_note = | timezone1 = [[भारतीय मानक समय]] | utc_offset1 = +05:30 | iso_code = [[ISO 3166-2:IN|IN-KA]] | registration_plate = KA | elevation_footnotes = | elevation_min_m = 0 | elevation_min_point = [[समुद्र तल|MSL]] | elevation_max_m = 1925 | demographics_type1 = GDP {{nobold|(2020–21)}} | demographics1_footnotes = <ref name="Karnataka_RBI">{{cite web|url=https://rbidocs.rbi.org.in/rdocs/Publications/PDFs/0HSIS241121FL7A6B5C0ECBC64B0ABF0A097B1AD40C83.PDF|title=Handbook of Statistics of Indian States |work=[[Reserve Bank of India]]|pages=37–42|access-date=11 February 2022}}</ref> | demographics1_title1 = [[अर्थव्यवस्था के आकार के आधार पर भारत के राज्य|कुल]] | demographics1_info1 = {{INRConvert|16.65|t|lk=r}} | demographics1_title2 = [[:en:List of Indian states and union territories by GDP per capita|प्रति व्यक्ति]] | demographics1_info2 = {{INRConvert|226796}} | demographics_type2 = भाषाएं | demographics2_title1 = राजभाषा | demographics2_info1 = {{Flag|कन्नड}}<ref>{{cite book|url=http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM50thReport.pdf |title=50th Report of the Commission for Linguistic Minorities in India |agency=nclm.nic.in |page=123 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160708012438/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM50thReport.pdf |archive-date= 8 July 2016 }}</ref> | blank_name_sec2 = [[मानव विकास सूचकांक]] {{nobold|(2018)}} | blank_info_sec2 = {{increase}} 0.682<ref name="snhdi-gdl">{{cite web |title=Sub-national HDI – Area Database |url=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/ |website=Global Data Lab |publisher=Institute for Management Research, Radboud University |access-date=25 September 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180923120638/https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/ |archive-date=23 September 2018 |url-status=live }}</ref> <span style="color:#fc0">medium</span> · [[मानव विकास सूचकांक के अनुसार भारतीय राज्यों की सूची|19वां]] | blank1_name_sec2 = [[भारत में साक्षरता|साक्षरता]] {{nobold|(2011)}} | blank1_info_sec2 = 75.36%<ref name="pc-census2011">{{cite web |title=Census 2011 (Final Data) – Demographic details, Literate Population (Total, Rural & Urban) |url=http://planningcommission.gov.in/data/datatable/data_2312/DatabookDec2014%20307.pdf |website=planningcommission.gov.in |publisher=Planning Commission, Government of India |access-date=3 October 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180127163347/http://planningcommission.gov.in/data/datatable/data_2312/DatabookDec2014%20307.pdf |archive-date=27 January 2018 |url-status=dead }}</ref> | blank2_name_sec2 = [[लिंगानुपात]] {{nobold|(2011)}} | blank2_info_sec2 = 973 [[महिला|♀]]/1000 [[नर|♂]]<ref name="pc-census2011" /> | website = {{url|www.karnataka.gov.in/}} | motto = [[सत्यमेव जयते]] }} '''कर्नाटक''' ([[कन्नड़ भाषा|कन्नड़]]: ಕರ್ನಾಟಕ, [[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]: Karnataka), जिसे '''कर्णाटक''' भी कहते हैं, [[दक्षिण भारत]] का एक [[भारत के राज्य|राज्य]] है। इस राज्य का [[:en:Unification of Karnataka|गठन]] 1 नवंबर 1956 को [[:en:States Reorganisation Act|राज्य पुनर्गठन अधिनियम]] के अधीन किया गया था। पहले यह [[मैसूर राज्य]] कहलाता था। १९७३ में पुनर्नामकरण कर इसका नाम कर्नाटक कर दिया गया। इसकी सीमाएं पश्चिम में [[अरब सागर]], उत्तर पश्चिम में [[गोआ]], उत्तर में [[महाराष्ट्र]], पूर्व में [[आंध्र प्रदेश]], दक्षिण-पूर्व में [[तमिल नाडु]] एवं दक्षिण में [[केरल]] से लगती हैं। इसका कुल क्षेत्रफल ७४,१२२ [[वर्ग मील]] (१,९१,९७६&nbsp;कि॰मी॰²) है, जो भारत के कुल भौगोलिक क्षेत्र का ५.८३% है।<ref>"Census Reference Tables, B-Series - Area". ''censusindia.gov.in''. Retrieved 25 December 2021.</ref> ३१[[कर्नाटक के जिले|जिलों]] के साथ यह राज्य [[भारत के राज्यों की सूची क्षेत्रफल अनुसार|छठा सबसे बड़ा]] राज्य है। राज्य की आधिकारिक और सर्वाधिक बोली जाने वाली भाषा [[कन्नड़]] है। कर्नाटक राज्य का नवीनतम जिला [[विजयनगर]] है।<ref>{{cite news |last1=Hindi |first1=TV9 |title=कर्नाटक का 31वां जिला बना विजयनगर, CM बसवराज बोम्मई ने कहा- कला और संस्कृति के नए युग की होगी शुरुआत |url=https://www.tv9hindi.com/india/karnataka-31st-district-vijayanagara-comes-into-being-basavaraj-bommai-lays-the-foundation-for-56-various-public-works-851203.html/amp |accessdate=2 अक्टूबर 2021 |work=TV9 Bharatvarsh |date=2 अक्टूबर 2021 |language=hindi}}</ref> कर्नाटक शब्द के उद्गम के कई व्याख्याओं में से सर्वाधिक स्वीकृत व्याख्या यह है कि कर्नाटक शब्द का उद्गम कन्नड़ शब्द करु, अर्थात् काली या ऊंची और नाडु अर्थात् भूमि या प्रदेश या क्षेत्र से आया है, जिसके संयोजन करुनाडु का पूरा अर्थ हुआ काली भूमि या ऊंचा प्रदेश। काला शब्द यहां के [[:en:Bayaluseeme|बयलुसीम क्षेत्र]] की काली मिट्टी से आया है और ऊंचा यानि दक्कन के पठारी भूमि से आया है। ब्रिटिश राज में यहां के लिए कार्नेटिक शब्द का प्रयोग किया जाता था, जो [[कृष्णा नदी]] के दक्षिणी ओर की प्रायद्वीपीय भूमि के लिए प्रयुक्त है और मूलतः कर्नाटक शब्द का अपभ्रंश है।<ref>देखें [[थोमस बैबिंगटन मैकाले|लॉर्ड मैकॉले]]'ज़ लाइफ़ ऑफ क्लाइव एण्ड जेम्स टॉलबॉयज़ व्हीलर: ''अर्ली हिस्ट्री ऑफ ब्रिटिश इण्डिया'', लंदन (१८७८), पृ.९८। The principal meaning is the western half of this area, but the rulers there controlled the [[कोरोमंडल तट]] as well.</ref> प्राचीन एवं मध्यकालीन [[भारत का इतिहास|इतिहास]] देखें तो कर्नाटक क्षेत्र कई बड़े शक्तिशाली साम्राज्यों का क्षेत्र रहा है। इन साम्राज्यों के दरबारों के विचारक, दार्शनिक और भाट व कवियों के सामाजिक, साहित्यिक व धार्मिक संरक्षण में आज का कर्नाटक उपजा है। भारतीय शास्त्रीय संगीत के दोनों ही रूपों, [[कर्नाटक संगीत]] और [[हिन्दुस्तानी संगीत]] को इस राज्य का महत्त्वपूर्ण योगदान मिला है। आधुनिक युग के कन्नड़ लेखकों को सर्वाधिक [[ज्ञानपीठ सम्मान]] मिले हैं।<ref>[http://www.dailynewsnetwork.in/news/tastenlife/26012011/republic-day/27328.html संस्कृति का समंदर दक्षिण भारत]{{Dead link|date=जून 2020 |bot=InternetArchiveBot }}। डेली न्यूज़। २६ जनवरी, २०११। अभिगमन तिथि: १८ फ़रवरी २०११</ref> राज्य की राजधानी [[बंगलुरु]] शहर है, जो भारत में हो रही त्वरित आर्थिक एवं प्रौद्योगिकी का अग्रणी योगदानकर्त्ता है। == इतिहास == {{Main|कर्नाटक का इतिहास }} [[चित्र:Mallikarjuna and Kasivisvanatha temples at Pattadakal.jpg|175px|thumb|left|[[पत्तदकल]] में मल्लिकार्जुन और काशी विश्वनाथ मंदिर [[चालुक्य]] एवं [[राष्ट्रकूट वंश]] द्वारा बनवाये गए थे, जो अब [[यूनेस्को विश्व धरोहर]] हैं]] कर्नाटक का विस्तृत इतिहास है जिसने समय के साथ कई करवटें बदलीं हैं।<ref>[http://www.bharat.gov.in/knowindia/st_karnataka.php कर्नाटक] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101214013339/http://bharat.gov.in/knowindia/st_karnataka.php |date=14 दिसंबर 2010 }}। भारत सरकार के पोर्टल पर</ref> राज्य का प्रागैतिहास [[पाषाण युग]] तक जाता है तथा इसने कई युगों का विकास देखा है। राज्य में मध्य एवं नव पाषाण युगों के साक्ष्य भी पाये गए हैं। [[हड़प्पा]] में खोजा गया [[स्वर्ण]] कर्नाटक की खानों से निकला था, जिसने इतिहासकारों को ३००० ई.पू के कर्नाटक और [[सिंधु घाटी सभ्यता]] के बीच संबंध खोजने पर विवश किया।<ref>{{cite web |url= http://metalrg.iisc.ernet.in/~wootz/heritage/K-hertage.htm |archiveurl= https://web.archive.org/web/20070121024542/http://metalrg.iisc.ernet.in/~wootz/heritage/K-hertage.htm |title= द गोल्डन हैरिटेज ऑफ कर्नाटक |author= एस रंगनाथन |work= खनन विभाग |publisher= भारतीय विज्ञान संस्थान, बंगलुरु |access-date= 24 नवंबर 2010 |archive-date= 21 जनवरी 2007 |url-status= dead }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.ancientindia.co.uk/staff/resources/background/bg16/home.html|title=ट्रेड|publisher=ब्रिटिश संग्रहालय|access-date=24 नवंबर 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20070526202851/http://www.ancientindia.co.uk/staff/resources/background/bg16/home.html|archive-date=26 मई 2007|url-status=dead}}</ref> [[तृतीय शताब्दी]] ई.पू से पूर्व, अधिकांश कर्नाटक राज्य [[मौर्य वंश]] के [[सम्राट अशोक]] के अधीन आने से पहले [[नंद वंश]] के अधीन रहा था। [[सातवाहन वंश]] को शासन की चार शताब्दियां मिलीं जिनमें उन्होंने कर्नाटक के बड़े भूभाग पर शासन किया। सातवाहनों के शासन के पतन के साथ ही स्थानीय शासकों [[कदंब वंश]] एवं [[पश्चिम गंग वंश]] का उदय हुआ। इसके साथ ही क्षेत्र में स्वतंत्र राजनैतिक शक्तियां अस्तित्त्व में आयीं। [[कदंब वंश]] की स्थापना [[मयूर शर्मा]] ने ३४५ ई. में की और अपनी राजधानी [[बनवासी]] में बनायी;<ref name="origin">तालगुण्ड शिलालेख के अनुसार (डॉ॰ बी एल राइस, कामत (२००१), पृ.३०)</ref><ref name="origin1">मोअरेज़ (१९३१), पृ.१०</ref> एवं [[पश्चिम गंग वंश]] की स्थापना कोंगणिवर्मन माधव ने ३५० ई में [[तालकाड़]] में राजधानी के साथ की।<ref name="gan">अडिग एवं शेख अली, अडिग (२००६), पृ.८९</ref><ref name="gan1">रमेश (१९८४), पृ.१-२</ref> [[चित्र:Belur4.jpg|thumb|right|175px|[[होयसाल साम्राज्य]] स्थापत्य, [[बेलूर]] में। ]] [[:w:Halmidi inscription|हाल्मिदी शिलालेख]] एवं [[बनवसी]] में मिले एक [[५वीं शताब्दी]] की ताम्र मुद्रा के अनुसार ये राज्य प्रशासन में कन्नड़ भाषा प्रयोग करने वाले प्रथम दृष्टांत बने<ref name="first">फ़्रॉम द हाल्मिदी इन्स्क्रिप्शन (रमेश १९८४, पृ १०-११)</ref><ref name="hal">कामत (२००१), पृ.१०</ref> इन राजवंशों के उपरांत शाही कन्नड़ साम्राज्य [[बादामी चालुक्य]] वंश,<ref name="cha">द चालुक्याज़ हेल्ड फ़्रॉम द प्रेज़ेण्ट डे कर्नाटक (किएय (२०००), पृ. १६८)</ref><ref name="cha1">द चालुक्याज़ वर नेटिव ''कन्नड़िगाज़'' (एन लक्ष्मी नारायण राव एवं डॉ॰एस.सी नंदीनाथ, कामत (२००१), पृ.५७)</ref> [[राष्ट्रकूट वंश|मान्यखेत के राष्ट्रकूट]],<ref name="rash">आल्तेकर (१९३४), पृ.२१-२४।</ref><ref name="rash1">मेज़िका (१९९१), पृ.४५-४६</ref> और [[पश्चिमी चालुक्य वंश]]<ref name="west">बैलागांव इन मैसूर टेरिटरी वॉज़ ऍन अर्ली पावर सेन्टर (कॉज़ेन्स (१९२६), पृ.१० एवं १०५)</ref><ref name="west1">तैलप द्वितीय, द फ़ाउण्डर किंग वॉज़ द गवर्नर ऑफ तारावाड़ी इन मॉडर्न बीजापुर डिस्ट्रिक्ट, अण्डर द राष्ट्रकूटाज़ (कामत (२००१), पृ.१०१)</ref> आये जिन्होंने दक्खिन के बड़े भाग पर शासन किया और राजधानियां वर्तमान कर्नाटक में बनायीं। पश्चिमी चालुक्यों ने एक अनोखी चालुक्य स्थापत्य शैली भी विकसित की। इसके साथही उन्होंने कन्नड़ साहित्य का भी विकास किया जो आगे चलकर [[१२वीं शताब्दी]] में होयसाल वंश के कला व साहित्य योगदानों का आधार बना।<ref name="unique">कामत (२००१), पृ. ११५</ref><ref name="flow">फ़ोएकेमा (२००३), पृ.९</ref> आधुनिक कर्नाटक के भागों पर ९९०-१२१० ई. के बीच [[चोल वंश]] ने अधिकार किया।<ref name="A History of South India">ए हिस्ट्री ऑफ साउथ इण्डिया, के ए नीलकांत शास्त्री (१९५५), पृ.१६४</ref> अधिकरण की प्रक्रिया का आरंभ [[राजराज चोल १]] (९८५-१०१४) ने आरंभ किया और ये काम उसके पुत्र [[राजेन्द्र चोल १]] (१०१४-१०४४) के शासन तक चला।<ref name="A History of South India"/> आरंभ में [[राजराज चोल १]] ने आधुनिक मैसूर के भाग "गंगापाड़ी, नोलंबपाड़ी एवं तड़िगैपाड़ी' पर अधिकार किया। उसने दोनूर तक चढ़ाई की और बनवसी सहित रायचूर दोआब के बड़े भाग तथा पश्चिमी चालुक्य राजधानी मान्यखेत तक हथिया ली।<ref name="A History of South India"/> चालुक्य शासक [[जयसिंह]] की राजेन्द्र चोल १ के द्वारा हार उपरांत, [[तुंगभद्रा नदी]] को दोनों राज्यों के बीच की सीमा तय किया गया था।<ref name="A History of South India"/> [[राजाधिराज चोल १]] (१०४२-१०५६) के शासन में दन्नड़, कुल्पाक, कोप्पम, काम्पिल्य दुर्ग, पुण्डूर, येतिगिरि एवं चालुक्य राजधानी कल्याणी भी छीन ली गईं।<ref name="A History of South India"/> १०५३ में, [[राजेन्द्र चोल २]] चालुक्यों को युद्ध में हराकर कोल्लापुरा पहुंचा और कालंतर में अपनी राजधानी गंगाकोंडचोलपुरम वापस पहुंचने से पूर्व वहां एक विजय स्मारक स्तंभ भी बनवाया।<ref name="ReferenceA">ए हिस्ट्री ऑफ साउथ इण्डिया, के ए नीलकांत शास्त्री (१९५५), पृ.१७२</ref> १०६६ में पश्चिमी चालुक्य सोमेश्वर की सेना अगले चोल शासक वीरराजेन्द्र से हार गयीं। इसके बाद उसी ने दोबारा पश्चिमी चालुक्य सेना को [[कुदालसंगम]] पर मात दी और [[तुंगभद्रा नदी]] के तट पर एक विजय स्मारक की स्थापनी की।<ref name="ReferenceA"/> १०७५ में [[कुलोत्तुंग चोल १]] ने कोलार जिले में नांगिली में विक्रमादित्य ६ को हराकर गंगवाड़ी पर अधिकार किया।<ref>ए हिस्ट्री ऑफ साउथ इण्डिया, के ए नीलकांत शास्त्री (१९५५), पृ.१७४</ref> चोल साम्राज्य से १११६ में गंगवाड़ी को विष्णुवर्धन के नेतृत्व में होयसालों ने छीन लिया।<ref name="A History of South India"/> [[चित्र:Ugranarasimha statue at Hampi dtv.JPG|175px|thumb|left|[[हम्पी]], [[विश्व धरोहर स्थल]] मं एक [[नृसिंह|उग्रनरसिंह]] की मूर्ति। यह [[विजयनगर साम्राज्य]] की पूर्व राजधानी [[विजयनगर]] के अवशेषों के निकट स्थित है।]] प्रथम सहस्राब्दी के आरंभ में ही होयसाल वंश का क्षेत्र में पुनरोद्भव हुआ। इसी समय होयसाल साहित्य पनपा साथ ही अनुपम कन्नड़ संगीत और होयसाल स्थापत्य शैली के मंदिर आदि बने।<ref name="sang1">कामत (२००१), पृ.१३२-१३४</ref><ref name="sang">शास्त्री (१९५५), पृ.३५८-३५९, ३६१।</ref><ref name="chenna">फ़ोकेमा (१९९६), पृ.१४।</ref><ref name="chenna1">कामत (२००१), पृ.१२२-१२४</ref> होयसाल साम्राज्य ने अपने शासन के विस्तार के तहत आधुनिक [[आंध्र प्रदेश]] और [[तमिलनाडु]] के छोटे भागों को विलय किया। १४वीं शताब्दी के आरंभ में [[हरिहर]] और [[बुक्का राय]] ने [[विजयनगर साम्राज्य]] की स्थापना की एवं वर्तमान [[बेल्लारी]] जिले में [[तुंगभद्रा नदी]] के तट ''होसनपट्ट'' (बाद में [[विजयनगर]]) में अपनी राजधानी बसायी। इस साम्राज्य ने अगली दो शताब्दियों में मुस्लिम शासकों के दक्षिण भारत में विस्तार पर रोक लगाये रखी।<ref name="vij">कामत (२००१), पृ.१५७-१६०।</ref><ref name="vij1">कुल्के एण्ड रदरमड (२००४), पृ. १८८</ref> [[चित्र:vishnu file.jpg|thumb|230px|right|बादामी गुहा के भीतर]] १५६५ में समस्त [[दक्षिण भारत]] सहित कर्नाटक ने एक बड़ा राजनैतिक बदलाव देखा, जिसमें विजयनगर साम्राज्य [[तालिकोट का युद्ध|तालिकोट के युद्ध]] में हार के बाद इस्लामी सल्तनतों के अधीन हो गया।<ref name="bin">कामत (२००१), पृ.१९०-१९१।</ref> [[बीदर]] के [[बहमनी सुल्तान]] की मृत्यु उपरांत उदय हुए [[बीजापुर सल्तनत]] ने जल्दी ही दक्खिन पर अधिकार कर लिया और [[१७वीं शताब्दी]] के अंत में [[मुगल साम्राज्य]] से मात होने तक बनाये रखा।<ref name="conf">कामत (२००१), पृ.२०१</ref><ref name="erst">कामत (२००१), पृ. २०२</ref> [[बहमनी]] और [[बीजापुर]] के शासकों ने [[उर्दू साहित्य|उर्दू]] एवं [[फारसी साहित्य]] तथा भारतीय पुनरोद्धार स्थापत्यकला (इण्डो-सैरेसिनिक) को बढ़ावा दिया। इस शैली का प्रधान उदाहरण है [[गोल गुम्बज]]<ref name="gol">कामत (२००१), पृ.२०७.</ref> पुर्तगाली शासन द्वारा भारी कर वसूली, खाद्य आपूर्ति में कमी एवं महामारियों के कारण [[१६वीं शताब्दी]] में [[कोंकणी]] [[हिन्दू]] मुख्यतः सैल्सेट, [[गोआ]] से विस्थापित होकर,<ref name="konk">{{cite book|last= जैन|first=धनेश|author2=कार्डोना, जॉर्ज|title= द इण्डो-आर्यन लैंग्वेजेज़|editor= जैन, धनेश; कार्डोना, जॉर्ज|publisher= राउटलेज|year=२००३|series=राउटलेज लैंग्वेज फ़ैमिली सीरीज़|volume=२|page=[http://books.google.com/books?id=jPR2OlbTbdkC&pg=PA757#v=onepage&q=&f=false 757]|isbn=0700711309|url=http://books.google.com/?id=jPR2OlbTbdkC&lpg=PP1&pg=PP1#v=onepage&q=}}</ref> कर्नाटक में आये और १७वीं तथा १८वीं शताब्दियों में विशेषतः बारदेज़, गोवा से विस्थापित होकर मंगलौरियाई कैथोलिक ईसाई [[दक्षिण कन्नड़]] आकर बस गये।<ref>{{cite book|last=पिंटो|first= पाइयुस फ़िडलिस|publisher= समन्वय प्रकाशन|location= मंगलौर|year= १९९९|title= हिन्स्ट्री ऑफ क्रिश्चियन्स इन कोस्टल कर्नाटक, १५००-१७६३ ए.डी|page= १२४}}</ref> == भूगोल == [[चित्र:Jog Rani.JPG|right|thumb|200px|[[जोग प्रपात]] भारत में सबसे ऊंचा [[जल प्रपात]] है। यहां [[शरावती नदी]] ऊँचाई से नीचे गिरती है। ]] कर्नाटक राज्य में तीन प्रधान मंडल हैं: तटीय क्षेत्र [[करावली]], पहाड़ी क्षेत्र [[मालेनाडु]] जिसमें [[पश्चिमी घाट]] आते हैं, तथा तीसरा [[बयालुसीमी]] क्षेत्र जहां [[दक्खिन पठार]] का क्षेत्र है। राज्य का अधिकांश क्षेत्र बयालुसीमी में आता है और इसका उत्तरी क्षेत्र भारत का सबसे बड़ा शुष्क क्षेत्र है।<ref name="arid">{{cite web|url=http://www.hinduonnet.com/fline/fl1817/18170420.htm|first=Parvathi|last=Menon|title=Karnataka's agony|work=The Frontline, Volume 18 - Issue 17, 18–31 अगस्त 2001|publisher=Frontline|accessdate=4 मई 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071011104303/http://www.hinduonnet.com/fline/fl1817/18170420.htm|archive-date=11 अक्तूबर 2007|url-status=dead}}</ref> कर्नाटक का सबसे ऊंचा स्थल [[चिकमंगलूर जिला|चिकमंगलूर जिले]] का मुल्लयनगिरि पर्वत है। यहां की [[समुद्र सतह से ऊंचाई]] {{convert|1929|m|ft|0}} है। कर्नाटक की महत्त्वपूर्ण नदियों में [[कावेरी]], [[तुंगभद्रा नदी]], [[कृष्णा नदी]], [[मलयप्रभा नदी]] और [[शरावती नदी]] हैं। कृषि हेतु योग्यता के अनुसार यहां की मृदा को छः प्रकारों में वर्गीकृत किया जा सकता है: लाल, लैटेरिटिक, काली, ऍल्युवियो-कोल्युविलय एवं तटीय रेतीली मिट्टी। राज्य में चार प्रमुख ऋतुएं आती हैं। जनवरी और फ़रवरी में शीत ऋतु, उसके बाद मार्च-मई तक ग्रीष्म ऋतु, जिसके बाद जून से सितंबर तक वर्षा ऋतु (मॉनसून) और अंततः अक्टूबर से दिसम्बर पर्यन्त मॉनसूनोत्तर काल। मौसम विज्ञान के आधार पर कर्नाटक तीन क्षेत्रों में बांटा जा सकता है: तटीय, उत्तरी आंतरिक और दक्षिणी आंतरिक क्षेत्र। इनमें से तटीय क्षेत्र में सर्वाधिक वर्षा होती है, जिसका लगभग {{convert|3638.5|mm|in|abbr=on|0}} प्रतिवर्ष है, जो राज्य के वार्षिक औसत {{convert|1139|mm|in|abbr=on|0}} से कहीं अधिक है। [[शिमोगा जिला]] में [[अगुम्बे]] भारत में दूसरा सर्वाधिक वार्षिक औसत वर्षा पाने वाला स्थल है।<ref name="second">अगुम्बे के सर्वाधिक वर्षा पाने का उल्लेख {{cite web|url=http://www.centralchronicle.com/20070328/2803302.htm|title=लिंक गोदावरी, कृष्णा & कावेरी|first=अरबिन्द|last=घोष|work=द सेन्ट्रल क्रॉनिकल, दि:२८ मार्च २००७|publisher=२००७, सेन्ट्रल क्रॉनिकल|accessdate=१६ मई २००७|archive-url=https://web.archive.org/web/20071013130243/http://www.centralchronicle.com/20070328/2803302.htm|archive-date=13 अक्तूबर 2007|url-status=dead}}</ref> यहां का सर्वाधिक अंकित तापमान ४५.६ [[सेल्सियस|° से.]] (११४ [[फ़ैरन्हाइट|°फ़ै.]]) [[रायचूर]] में तथा न्यूनतम तापमान {{convert|2.8|°C|°F|abbr=on|0}} [[बीदर]] में नापा गया है। कर्नाटक का लगभग {{convert|38724|km2|sqmi|0|abbr=on}} (राज्य के भौगोलिक क्षेत्र का २०%) वनों से आच्छादित है। ये वन संरक्षित, सुरक्षित, खुले, ग्रामीण और निजी वनों में वर्गीकृत किये जा सकते हैं। यहां के वनाच्छादित क्षेत्र भारत के औसत वनीय क्षेत्र २३% से कुछ ही कम हैं, किन्तु राष्ट्रीय वन नीति द्वारा निर्धारित ३३% से कहीं कम हैं।<ref name="forest_area">{{cite web|url=http://www.kar.nic.in/kla/karnataka.htm|work=कर्नाटक विधायिका के आधिकारिक जालस्थल पर|title=कर्नाटक – ऍन इन्ट्रोडक्शन|accessdate=४ अक्टूबर २००७|archive-url=https://web.archive.org/web/20070807055904/http://www.kar.nic.in/kla/karnataka.htm|archive-date=7 अगस्त 2007|url-status=dead}}</ref> == उप-मंडल == {{Main|कर्नाटक के जिले }} [[चित्र:कर्नाटक के जिले.png|left|thumb|कर्नाटक के जिले]] कर्नाटक राज्य में ३० जिले हैं —[[बागलकोट जिला|बागलकोट]], [[बंगलुरु ग्रामीणजिला|बेंगलुरु ग्रामीण]], [[बंगलुरु शहरी जिला|बेंगलूरु शहरी]], [[बेलगाम जिला|बेलगावि]], [[बेल्लारी जिला|बल्लारी]], [[बीदर जिला|बीदर]], [[बीजापुर जिला|बीजापुर]] (विजयपुर), [[चामराजनगर जिला|चामराजनगर]], [[चिकबल्लपुर जिला|चिकबल्लापुर]],<ref name="newdis">{{cite web|url=http://timesofindia.indiatimes.com/2_new_districts_notified_in_Bangalore/articleshow/2258093.cms|title=टू न्यू डिस्ट्रिक्ट्स नोटीफाइड इन बैंगलॉर|work=द टाइम्स ऑफ इण्डिया, ६ अगस्त २००७|accessdate=|archive-url=https://web.archive.org/web/20071012170921/http://timesofindia.indiatimes.com/2_new_districts_notified_in_Bangalore/articleshow/2258093.cms|archive-date=12 अक्तूबर 2007|url-status=live}}</ref> [[चिकमंगलूर जिला|चिकमगलूर]], [[चित्रदुर्ग जिला|चित्रदुर्ग]], [[दक्षिण कन्नड़]], [[दावणगिरि जिला|दावणगेरे]], [[धारवाड़ जिला|धारवाड़]], [[गडग जिला|गदग]], [[गुलबर्ग जिला|गुलबर्गा]], [[हसन जिला|हासन]], [[हवेरी जिला|हावेरी]], [[कोडगु]], [[कोलार जिला|कोलार]], [[कोप्पल जिला|कोप्पल]], [[मांड्या जिला|मंड्या]], [[मैसूर जिला|मैसूर]], [[रायचूर जिला|रायचूर]], [[रामनगरम जिला|रामनगर]],<ref name="newdis"/> [[शिमोगा जिला|शिवमोग्गा]], [[तुमकुर जिला|तुमकूर]], [[उडुपी जिला|उडुपी]], [[उत्तर कन्नड़]] एवं [[यादगीर]]। प्रत्येक जिले का प्रशासन एक जिलाधीश या जिलायुक्त के अधीन होता है। ये जिले फिर उप-क्षेत्रों में बंटे हैं, जिनका प्रशासन उपजिलाधीश के अधीन है। उप-जिले ब्लॉक और पंचायतों तथा नगरपालिकाओं द्वारा देखे जाते हैं। २००१ की जनगणना के आंकड़ों से ज्ञात होता है कि जनसंख्यानुसार कर्नाटक के शहरों की सूची में सर्वोच्च छः नगरों में [[बेंगलुरु]], [[हुबली]]-[[धारवाड़]], [[मैसूर]], [[गुलबर्ग]], [[बेलगाम]] एवं [[मंगलौर]] आते हैं। १० लाख से अधिक जनसंख्या वाले [[महानगर|महानगरों]] में मात्र बंगलुरु ही आता है। [[बंगलुरु शहरी]], [[बेलगाम जिला|बेलगाम]] एवं [[गुलबर्ग जिला|गुलबर्ग]] सर्वाधिक जनसंख्या वाले जिले हैं। प्रत्येक में ३० लाख से अधिक जनसंख्या है। [[गडग जिला|गडग]], [[चामराजनगर जिला|चामराजनगर]] एवं [[कोडगु]] जिलों की जनसंख्या १० लाख से कम है।<ref name="popu_cen">{{cite web|url=http://www.censusindiamaps.net/IndiaCensus_Gif_Ver/karnataka.htm|work=भारत की जनगणना, २००१|title=कर्नाटका, पॉपुलेशन: पर्सन्स (टोटल)|accessdate=|archive-url=https://web.archive.org/web/20100706213256/http://www.censusindiamaps.net/IndiaCensus_Gif_Ver/karnataka.htm|archive-date=6 जुलाई 2010|url-status=dead}}</ref> {{-}} == जनसांख्यिकी == {{IndiaCensusPop | title= जनसंख्या वृद्धि | 1951= 19402000 | 1961= 23587000 | 1971= 29299000 | 1981= 37136000 | 1991= 44977000 | 2001= 52851000 | estimate= | estyear= | estref= | footnote=स्रोत:भारत की जनगणना<ref name="Census Population">{{cite web|url=http://indiabudget.nic.in/es2006-07/chapt2007/tab97.pdf|title=सेन्सस पॉपुलेशन|work=सेन्सस ऑफ इण्डिया|publisher=वित्त मंत्रालय, भारत सरकार|accessdate=१८ फ़रवरी २००८|format=पीडीएफ|archive-url=https://web.archive.org/web/20081219073658/http://indiabudget.nic.in/es2006-07/chapt2007/tab97.pdf|archive-date=19 दिसंबर 2008|url-status=dead}}</ref> }} [[जनसंख्या के आधार पर भारत के राज्य और संघ क्षेत्र|२००१ की भारतीय जनगणना]] के अनुसार, कर्नाटक की कुल जनसंख्या ५२,८५०,५६२ है, जिसमें से २६,८९८,९१८ (५०.८९%) पुरुष और २५,९५१,६४४ स्त्रियां (४३.११%) हैं। यानि प्रत्येक १००० पुरुष ९६४ स्त्रियां हैं। इसके अनुसार १९९१ की जनसंख्या में १७.२५% की वृद्धि हुई है। राज्य का जनसंख्या घनत्व २७५.६ प्रति वर्ग कि.मी है और ३३.९८% लोग शहरी क्षेत्रों में रहते हैं। यहां की साक्षरता दर ६६.६% है, जिसमें ७६.१% पुरुष और ५६.९% स्त्रियां साक्षर हैं।<ref name="popu"/> यहां की कुल जनसंख्या का ८३% [[हिन्दू]] हैं और १३% मुस्लिम, २% ईसाई, ०.७८% जैन, ०.३% बौद्ध और शेष लोग अन्य धर्मावलंबी हैं।<ref name="legrel">{{cite web|url=http://www.censusindiamaps.net/page/Religion_WhizMap1/housemap.htm|title=इण्डिया (रिलीजन), सेन्सस (२००१)|work=भारत की जनगणना|publisher=महालेखाधिकारी, भारत सरकार|accessdate=|archive-url=https://web.archive.org/web/20100706213221/http://www.censusindiamaps.net/page/Religion_WhizMap1/housemap.htm|archive-date=6 जुलाई 2010|url-status=dead}}</ref> भारत की 2011 की जनगणना के अनुसार,<ref>{{Cite journal|last=L Chitragar|first=Suresh|date=2023-07-05|title=Unveiling the Changing Sex Ratio Trends in Karnataka, India: A Spatial Analysis|url=https://doi.org/10.21275/sr23728143215|journal=International Journal of Science and Research (IJSR)|volume=12|issue=7|pages=2191–2202|doi=10.21275/sr23728143215|issn=2319-7064}}</ref> कर्नाटक की कुल जनसंख्या 61,095,297 थी, जिसमें से 30,966,657 (50.7%) पुरुष और 30,128,640 (49.3%) महिलाएँ थीं, या हर 973 महिलाओं पर 1000 पुरुष थे। यह 2001 की जनसंख्या की तुलना में 15.60% की वृद्धि दर्शाता है। जनसंख्या घनत्व 319 प्रति किमी2 था और 38.67% लोग शहरी क्षेत्रों में रहते थे। साक्षरता दर 75.36% थी जिसमें 82.47% पुरुष और 68.08% महिलाएँ साक्षर थीं।<ref>{{Cite journal|last=L Chitragar|first=Suresh|date=2023-07-05|title=Unveiling the Changing Sex Ratio Trends in Karnataka, India: A Spatial Analysis|url=https://doi.org/10.21275/sr23728143215|journal=International Journal of Science and Research (IJSR)|volume=12|issue=7|pages=2191–2202|doi=10.21275/sr23728143215|issn=2319-7064}}</ref> कर्नाटक की आधिकारिक भाषा [[कन्नड़]] है और स्थानीय भाषा के रूप में ६४.७५% लोगों द्वारा बोली जाती है। १९९१ के अनुसार अन्य भाषायी अल्पसंख्यकों में [[उर्दु]] (१०.५४ %), [[तेलुगु]] (७.०३ %), [[तमिल]] (३.५७ %), [[मराठी]] (३.६० %), [[तुलु]] (३.०० %), [[हिन्दी]] (२.५६ %), [[कोंकणी]] (१.४६ %), [[मलयालम]] (१.३३ %) और कोडव तक्क भाषी ०.३ % हैं।<ref name="demographics">{{cite web|url=http://www.languageinindia.com/dec2002/urduinkarnataka.html|author=ए आर फ़ातिही|work=लैंग्वेज इन इण्डिय़ा, खण्ड-२: ९ दिसम्बर २००२|publisher=एम एस तिरुमलै, प्रबधन शंपादक, लैंग्वेज इन इण्डिय़ा|title=कर्नाटक में उर्दु|accessdate=२९ जून २००७|archive-url=https://www.webcitation.org/65KF1EIPW?url=http://www.languageinindia.com/dec2002/urduinkarnataka.html|archive-date=9 फ़रवरी 2012|url-status=live}}</ref> राज्य की जन्म दर २.२% और मृत्यु दर ०.७२% है। इसके अलावा शिशु मृत्यु (मॉर्टैलिटी) दर ५.५% एवं मातृ मृत्यु दर ०.१९५% है। कुल प्रजनन (फर्टिलिटी) दर २.२ है।<ref name="health">{{cite web|url=http://www.hinduonnet.com/fline/fl2118/stories/20040910002909100.htm|title=एन्विसेजिंग अ हैल्दी ग्रोथ|work=द फ़्रंटलाइन|publisher=द हिन्दू|accessdate=२१ जून २००७|archive-url=https://www.webcitation.org/5xa3CvJ2e?url=http://www.hinduonnet.com/fline/fl2118/stories/20040910002909100.htm|archive-date=30 मार्च 2011|url-status=dead}}</ref> स्वास्थ्य एवं आरोग्य के क्षेत्र (''सुपर स्पेशियलिटी हैल्थ केयर'') में कर्नाटक की निजी क्षेत्र की कंपनियां विश्व की सर्वश्रेष्ठ संस्थाओं से तुलनीय हैं।<ref name="healthcare">{{cite web|url=http://www.blonnet.com/2004/11/24/stories/2004112402271700.htm|title=कर्नाटक बैट्स बिग ऑन हेलथकेयर टुरिज़्म|work=द हिन्दू बिज़्नेस लाइन, तिथि:२३ नवम्बर २००४|publisher=२००४, द हिन्दू|accessdate=२१ जून २००७|archive-url=https://web.archive.org/web/20080929184911/http://www.blonnet.com/2004/11/24/stories/2004112402271700.htm|archive-date=29 सितंबर 2008|url-status=dead}}</ref> कर्नाटक में उत्तम जन स्वास्थ्य सेवाएं उपलब्ध हैं, जिनके आंकड़े व स्थिति भारत के अन्य अधिकांश राज्यों की तुलना में काफी बेहतर है। इसके बावजूद भी राज्य के कुछ अति पिछड़े इलाकों में प्राथमिक स्वास्थ्य सेवाओं का अभाव है।<ref name="childcare">{{cite web|url=http://www.educationworldonline.net/eduworld/article.php?choice=prev_art&article_id=336&issueid=28|title=टिकिंग चाइल्ड हेलथकेयर टाइम बॉम्ब|work=द एड्युकेशन वर्ल्ड|publisher=एड्युकेशन वर्ल्ड|accessdate=२१ जून २००७|archive-url=https://web.archive.org/web/20080317085248/http://www.educationworldonline.net/eduworld/article.php?choice=prev_art&article_id=336&issueid=28|archive-date=17 मार्च 2008|url-status=dead}}</ref> प्रशासनिक उद्देश्य हेतु, कर्नाटक को चार रेवेन्यु मंडलों, ४९ उप-मंडलों, २९ जिलों, १७५ तालुकों और ७४५ होब्लीज़/रेवेन्यु वृत्तों में बांटा गया है।<ref name="split">{{cite web |url=http://karnatakaforest.gov.in/English/forest_glance/forest_at_glance.htm |title=स्टैटिस्टिक्स – कर्नाटक स्टेट |work=वन विभाग |publisher=कर्नाटक सरकार |accessdate=४ जून २००७ |archive-url=https://web.archive.org/web/20070927093340/http://karnatakaforest.gov.in/English/forest_glance/forest_at_glance.htm |archive-date=27 सितंबर 2007 |url-status=dead }}</ref> प्रत्येक जिला प्रशासन का अध्यक्ष जिला उपायुक्त होता है, जो [[भारतीय प्रशासनिक सेवा]] (आई.ए.एस) से होता है और उसके अधीन कर्नाटक राज्य सेवाओं के अनेक अधिकारीगण होते हैं। राज्य के न्याय और कानून व्यवस्था का उत्तरदायित्व पुलिस उपायुक्त पर होता है। ये [[भारतीय पुलिस सेवा]] का अधिकारी होता है, जिसके अधीन कर्नाटक राज्य पुलिस सेवा के अधिकारीगण कार्यरत होते हैं। [[भारतीय वन सेवा]] से वन उपसंरक्षक अधिकारी तैनात होता है, जो राज्य के वन विभाग की अध्यक्षता करता है। जिलों के सर्वांगीण विकास, प्रत्येक जिले के विकास विभाग जैसे लोक सेवा विभाग, स्वास्थ्य, शिक्षा, कृषि, पशु-पालन, आदि विभाग देखते हैं। राज्य की न्यायपालिका [[बंगलुरु]] में स्थित [[कर्नाटक उच्च न्यायालय]] (''अट्टार कचेरी'') और प्रत्येक जिले में जिले और सत्र न्यायालय तथा तालुक स्तर के निचले न्यायालय के द्वारा चलती है। == सरकार एवं प्रशासन == {{Main|कर्नाटक सरकार }} [[चित्र:Soudha.jpg|thumb|left|[[बंगलुरु]] स्थित [[कर्नाटक सरकार]] का विधान भवन: [[विधान सौध]] ]] कर्नाटक राज्य में भारत के अन्य [[भारत के राज्य|राज्यों]] कि भांति ही लोकतांत्रिक प्रक्रिया द्वारा चुनी गयी एक द्विसदनीय संसदीय सरकार है: [[विधान सभा]] एवं [[विधान परिषद]]। विधान सभा में 225 सदस्य हैं जो पांच वर्ष की अवधि हेतु चुने जाते हैं।<ref name="legi">{{cite web |url= http://www.kar.nic.in/kla/legislature.htm |title= ओरिजिन एण्ड ग्रोथ ऑफ कर्नाटक लेजिस्लेचर |work= कर्नाटक सरकार |publisher= कर्नाटक सरकार |accessdate= ५ मई २००७ |archive-url= https://web.archive.org/web/20070526152743/http://www.kar.nic.in/kla/legislature.htm |archive-date= 26 मई 2007 |url-status= dead }}</ref> विधान परिषद् एक ७५ सदस्यीय स्थायी संस्था है और इसके एक-तिहाई सदस्य (२५) प्रत्येक २ वर्ष में सेवा से निवृत्त होते जाते हैं।<ref name="legi"/> [[कर्नाटक सरकार]] की अध्यक्षता विधान सभा चुनावों में जीतकर शासन में आयी पार्टी के [[विधायक|सदस्य]] द्वारा चुने गये [[मुख्य मंत्री]] करते हैं। मुख्य मंत्री अपने मंत्रिमंडल सहित तय किये गए विधायी एजेंडा का पालन अपनी अधिकांश कार्यकारी शक्तियों के उपयोग से करते हैं।<ref>पायली, एम वी. २००३ कॉन्स्टीट्यूश्नल गवर्न्वेंट इन इण्डिया, न्यू देह्ली: एस.चांद & कं. पृ.३६५</ref> फिर भी राज्य का संवैधानिक एवं औपचारिक अध्यक्ष [[राज्यपाल]] ही कहलाता है। राज्यपाल को ५ वर्ष की अवधि हेतु [[भारत सरकार|केन्द्र सरकार]] के परामर्श से [[भारत के राष्ट्रपति]] द्वारा नियुक्त किया जाता है।<ref>"The Head of the State is called the Governor who is the constitutional head of the state as the President is for the whole of India", पायली, एम वी, २००३। कॉन्स्टीट्यूश्नल गवर्न्वेंट इन इण्डिया, न्यू देह्ली: एस.चांद & कं. पृ.३५७।</ref> कर्नाटक राज्य की जनता द्वारा आम चुनावों के माध्यम से २८ सदस्य [[लोक सभा]] हेतु भी चुने जाते हैं।<ref name="loksabha-hi">{{cite web |url= http://164.100.24.207/loksabha_hindi/our_parliament/par1.htm |title= हमारी संसद – एक परिचय |work= भारतीय संसद |publisher= भारत सरकार |accessdate= २५ दिसम्बर २०१० |archive-url= https://web.archive.org/web/20110218014220/http://164.100.24.207/loksabha_hindi/our_parliament/par1.htm |archive-date= 18 फ़रवरी 2011 |url-status= dead }}</ref><ref name="loksabha">{{cite web |url=http://parliamentofindia.nic.in/ls/intro/introls.htm |title=लोक सभा- इंट्रोडक्शन |work=द इण्डियन पार्लियामेण्ट |publisher=भारत सरकार |accessdate=४ जून २००७ |archive-url=https://web.archive.org/web/20110809071918/http://parliamentofindia.nic.in/ls/intro/introls.htm |archive-date=9 अगस्त 2011 |url-status=live }}</ref> विधान परिषद् के सदस्य भारत के संसद के उच्च सदन, [[राज्य सभा]] हेतु १२ सदस्य चुन कर भेजते हैं। <!--[[Image:Flag of Karnataka.svg|thumb|right|De facto flag of Karnataka. This flag - a modification of the erstwhile Mysore Kingdom flag - is widely used as a symbol of Kannada culture and identity and appears on the official website of the state government.]]--> प्रशासनिक सुविधा हेतु कर्नाटक राज्य को चार राजस्व विभागों, ४९ उप-मंडलों, २९ जिलों, १७५ [[तालुक]] तथा ७४५ राजस्व वृत्तों में बांटा गया है।<ref name="split"/> प्रत्येक जिले के प्रशासन का अध्यक्ष वहां का उपायुक्त (डिप्टी कमिश्नर) होता है। उपायुक्त एक [[भारतीय प्रशासनिक सेवा]] का अधिकारी होता है तथा उसकी सहायता हेतु राज्य सरकार के अनेक उच्चाधिकारी तत्पर रहते हैं। [[भारतीय पुलिस सेवा]] से एक अधिकारी राज्य में उपायुक्त पद पर आसीन रहता है। उसके अधीन भी राज्य पुलिस सेवा के अनेक उच्चाधिकारी तत्पर रहते हैं। पुलिस उपायुक्त जिले में न्याय और प्रशासन संबंधी देखभाल के लिए उत्तरदायी होता है। [[भारतीय वन सेवा]] से एक अधिकारी वन उपसंक्षक अधिकारी (डिप्टी कन्ज़र्वेटर ऑफ फ़ॉरेस्ट्स) के पद पर तैनात होता है। ये जिले में वन और पादप संबंधी मामलों हेतु उत्तरदायी रहता है। प्रत्येक विभाग के विकास अनुभाग के जिला अधिकारी राज्य में विभिन्न प्रकार की प्रगति देखते हैं, जैसे राज्य लोक सेवा विभाग, स्वास्थ्य, शिक्षा, कृषि, पशुपालन आदि। ] बीच में बना है। इसके ऊपर घेरे हुए चार सिंह चारों दिशाओं में देख रहे हैं। इसे [[सारनाथ]] में [[अशोक स्तंभ]] से लिया गया है। इस चिह्न में दो शरभ हैं, जिनके [[हाथी]] के सिर और [[सिंह]] के धड़ हैं।]] राज्य की न्यायपालिका में सर्वोच्च पीठ कर्नाटक उच्च न्यायालय है, जिसे स्थानीय लोग "अट्टार कचेरी" बुलाते हैं। ये राजधानी [[बंगलुरु]] में स्थित है। इसके अधीन जिला और सत्र न्यायालय प्रत्येक जिले में तथा निम्न स्तरीय न्यायालय ताल्लुकों में कार्यरत हैं। [[:Image:Karnataka emblem.png|कर्नाटक राज के आधिकारिक चिह्न]] में [[गंडबेरुण्ड|''गंद बेरुंड'']] बीच में बना है। इसके ऊपर घेरे हुए चार सिंह चारों दिशाओं में देख रहे हैं। इसे [[सारनाथ]] में [[अशोक स्तंभ]] से लिया गया है। इस चिह्न में दो शरभ हैं, जिनके [[हाथी]] के सिर और [[सिंह]] के धड़ हैं। कर्नाटक की राजनीति में मुख्यतः तीन राजनैतिक पार्टियों: [[भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस]], [[भारतीय जनता पार्टी]] और [[जनता दल]] का ही वर्चस्व रहता है।<ref name="politics">{{cite web|url=http://www.ourkarnataka.com/Articles/starofmysore/karnatakapolitics1.htm|title=कर्नाटक पॉलिटिक्स – सस्पेन्स टिल २७ जनवरी|work=OurKarnataka.com|publisher=OurKarnataka.Com,Inc.|accessdate=४ जून २००७|archive-url=https://web.archive.org/web/20070927003409/http://www.ourkarnataka.com/Articles/starofmysore/karnatakapolitics1.htm|archive-date=27 सितंबर 2007|url-status=dead}}</ref> कर्नाटक के राजनीतिज्ञों ने भारत की [[भारत सरकार|संघीय सरकार]] में [[भारत के प्रधानमंत्री|प्रधानमंत्री]] तथा [[भारत के उपराष्ट्रपति|उपराष्ट्रपति]] जैसे उच्च पदों की भी शोभा बढ़ायी है। वर्तमान [[संयुक्त प्रगतिशील गठबंधन]] ([[यू.पी.ए]] सरकार में भी तीन [[पंद्रहवीं लोकसभा का मंत्रीमंडल|कैबिनेट स्तरीय मंत्री]] कर्नाटक से हैं। इनमें से उल्लेखनीय हैं पूर्व मुख्यमंत्री एवं वर्तमान [[क़ानून एवं न्याय मंत्रालय, भारत सरकार|क़ानून एवं न्याय मंत्रालय]] – [[वीरप्पा मोइली]] हैं। राज्य के [[कासरगोड जिला|कासरगोड]]<ref name="kasaragod-dispute">{{cite news | first= | last= | author2= | title= 'गवर्न्मेंट नॉट कीन ऑन सॉल्विंग कसरगोड डिस्प्यूट' | date= २४ अक्टूबर २००५ | publisher= द हिन्दू | url= http://www.hindu.com/2005/10/24/stories/2005102417830300.htm | work= | pages= | language= अंग्रेज़ी | access-date= 20 नवंबर 2010 | archive-url= https://web.archive.org/web/20080116160641/http://www.hindu.com/2005/10/24/stories/2005102417830300.htm | archive-date= 16 जनवरी 2008 | url-status= live }}</ref> और [[शोलापुर]]<ref name="sholapur-dispute">{{cite news | first= | last= | author2= | title= बॉर्डर रो: गवर्न्मेन्ट टोल्ड टू फ़ाइण्ड पर्मानेन्ट सॉल्यूशन | date= २९ सितंबर २००६ | publisher= द हिन्दू | url= http://www.hindu.com/2006/09/29/stories/2006092902300300.htm | work= | pages= | language= अंग्रेज़ी | access-date= 20 नवंबर 2010 | archive-url= https://web.archive.org/web/20071001031711/http://www.hindu.com/2006/09/29/stories/2006092902300300.htm | archive-date= 1 अक्तूबर 2007 | url-status= live }}</ref> जिलों पर तथा [[महाराष्ट्र]] के [[:en:Belgaum border dispute|बेलगाम पर दावे]] के विवाद राज्यों के पुनर्संगठन काल से ही चले आ रहे हैं।<ref name="belgaummajority1">{{cite news|author = |title = बॉर्डर डिस्प्यूट सॉल्व्स एन.सी.पी द ब्लशेज़|url = http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/2030188.cms|publisher = द टाइम्स ऑफ इण्डिया|date = २६ सितंबर २००६|access-date = 20 नवंबर 2010|archive-url = https://web.archive.org/web/20090112132644/http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/2030188.cms|archive-date = 12 जनवरी 2009|url-status = live}}</ref> == अर्थव्यवस्था == कर्नाटक राज्य का वर्ष २००७-०८ का [[सकल घरेलु उत्पाद|सकल राज्य घरेलु उत्पाद]] लगभग {{रु}} २१५.२८२ हजार करोड़ ($ ५१.२५ बिलियन) रहा।<ref name="contrib">{{cite web|url=http://www.kar.nic.in/finance/bud2008/budhig08.pdf|title=हाईलाईट्स ऑफ कर्नाटक्स बजट २००८-०९|work=वित्त विभाग|publisher=कर्नाटक सरकार|accessdate=१९ अगस्त २००८|format=पीडीएफ़|archive-url=https://web.archive.org/web/20110722060310/http://www.kar.nic.in/finance/bud2008/budhig08.pdf|archive-date=22 जुलाई 2011|url-status=dead}}</ref> २००७-०८ में इसके सकल घरेलु उत्पाद में ७% की वृद्धी हुई थी।<ref name="gsdp">{{cite web|url=http://www.thehindubusinessline.com/2008/07/21/stories/2008072151311500.htm|title= कर्नाटक्स बजट बेस्ड ऑन ५% इन्फ़्लेशन रेट |author=ए. श्रीनिवास|work=द हिन्दू, २१ जुलाई २००८|publisher= २००८, द हिन्दू बिज़्नेस लाइन |accessdate=१९ अगस्त २००८}}</ref> भारत के राष्ट्रीय [[सकल घरेलु उत्पाद]] में वर्ष २००४-०५ में इस राज्य का योगदान ५.२% रहा था।<ref name="gsdp1">{{cite web|url=http://mospi.nic.in/6_gsdp_cur_9394ser.htm|work=सांख्यिकी एवं कार्यक्रम कार्यान्वयन मंत्रालय|publisher=भारत सरकार|title=स्टेटमेन्ट: ग्रॉस स्टेट डोमेस्टिक प्रॉडक्ट ऍट करेन्ट प्राइसेज़|accessdate=११ जून २००७|archive-url=https://web.archive.org/web/20160303231836/http://mospi.nic.in/6_gsdp_cur_9394ser.htm|archive-date=3 मार्च 2016|url-status=dead}}</ref> कर्नाटक पिछले कुछ दशकों में जीडीपी एवं प्रति व्यक्ति जीडीपी के पदों में तीव्रतम विकासशील राज्यों में रहा है। यह ५६.२% जीडीपी और ४३.९% प्रति व्यक्ति जीडीपी के साथ भारतीय राज्यों में छठे स्थान पर आता है।<ref name="percapita">{{cite web|url=http://www.thehindubusinessline.com/2005/06/09/stories/2005060900951700.htm|title=इन टर्म्स ऑफ पर कैपिटा जीडीपी — कर्नाटक, बंगाल फ़ास्टेस्ट ग्रोइंग स्टेट्स|work=द हिन्दु, ९ जून २००५|publisher=द हिन्दू, २००५|accessdate=११ जून २००७|archive-url=https://web.archive.org/web/20101005090908/http://www.thehindubusinessline.com/2005/06/09/stories/2005060900951700.htm|archive-date=5 अक्तूबर 2010|url-status=live}}</ref> सितंबर, २००६ तक इसे वित्तीय वर्ष २००६-०७ के लिए ७८.०९७ बिलियन ($ १.७२५५ बिलियन) का विदेशी निवेश प्राप्त हुआ था, जिससे राज्य भारत के अन्य राज्यों में तीसरे स्थान पर था।<ref name="fdi">{{cite web|url=http://indiabudget.nic.in/es2006-07/chapt2007/chap78.pdf|title=फ़ॉरेन डयरेक्ट इन्वेस्टमेंट|author=भारत सरकार|work=इण्डियन बजट - २००७|accessdate=११ जून २००७|format=पीडीएफ़|archive-url=https://web.archive.org/web/20101205042243/http://indiabudget.nic.in/es2006-07/chapt2007/chap78.pdf|archive-date=5 दिसंबर 2010|url-status=dead}}</ref> वर्ष २००४ के अंत तक, राज्य में अनुद्योग दर (बेरोजगार दर) ४.९४% थी, जो राष्ट्रीय अनुद्योग दर ५.९९% से कम थी।<ref name="unemployment">{{cite web|url=http://indiabudget.nic.in/es2003-04/chapt2004/chap104.pdf|title=एम्प्लॉयमेंट एण्ड अनेम्प्लॉयमेंट|author=भारत सरकार|work=इण्डियन बजट - २००७|accessdate=१९ जून २००७|format=पीडीएफ|archive-url=https://web.archive.org/web/20101224155012/http://indiabudget.nic.in/es2003-04/chapt2004/chap104.pdf|archive-date=24 दिसंबर 2010|url-status=dead}}</ref> वित्तीय वर्ष २००६-०७ में राज्य की [[मुद्रा स्फीति दर]] ४.४% थी, जो राष्ट्रीय दर ४.७% से थोड़ी कम थी।<ref name="inflation">{{cite web|url=http://www.kar.nic.in/finance/bud2006/budhig06.htm|title=बजट २००६-२००७|work=वित्त विभाग|publisher=कर्नाटक सरकार|accessdate=१९ जून २००७|archive-url=https://web.archive.org/web/20060822072325/http://www.kar.nic.in/finance/bud2006/budhig06.htm|archive-date=22 अगस्त 2006|url-status=dead}}</ref> वर्ष २००४-०५ में राज्य का अनुमानित गरीबी अनुपात १७% रहा, जो राष्ट्रीय अनुपात २७.५% से कहीं नीचे है।<ref name="poor">{{cite web|url=http://planningcommission.nic.in/news/prmar07.pdf|title=पोवर्टी एस्टिमेट्स फ़ॉर २००४-२००५|work=योजना आयोग|publisher=भारत सरकार|accessdate=१८ जुलाई २००७|format=पीडीएफ|archive-url=https://web.archive.org/web/20110107150449/http://planningcommission.nic.in/news/prmar07.pdf|archive-date=7 जनवरी 2011|url-status=dead}}</ref> कर्नाटक की लगभग ५६% जनसंख्या कृषि और संबंधित गतिविधियों में संलग्न है।<ref name="excel">{{cite web|url=http://planningcommission.nic.in/plans/stateplan/sdr_pdf/shdr_kar05.pdf|title=कर्नाटक ह्यूमन डवलपमेंट रिपोर्ट २००५|work=योजना आयोग|publisher=भारत सरकार|accessdate=४ जून २००७|format=पीडीएफ़|archive-url=https://web.archive.org/web/20070615001643/http://planningcommission.nic.in/plans/stateplan/sdr_pdf/shdr_kar05.pdf|archive-date=15 जून 2007|url-status=dead}}</ref> राज्य की कुल भूमि का ६४.६%, यानि १.२३१ करोड़ हेक्टेयर भूमि कृषि कार्यों में संलग्न है।<ref name="stats">{{cite web|url=http://raitamitra.kar.nic.in/Agri%20Policy%20Eng.pdf|title=कर्नाटक एग्रीकल्चरल पॉलिसी २००६|work=कृषि विभाग|publisher=कर्नाटक सरकार|accessdate=४ जून २००७|format=पीडीएफ़|archive-url=https://web.archive.org/web/20070615001645/http://raitamitra.kar.nic.in/Agri%20Policy%20Eng.pdf|archive-date=15 जून 2007|url-status=dead}}</ref> यहाँ के कुल रोपित क्षेत्र का २६.५% ही सिंचित क्षेत्र है। इसलिए यहाँ की अधिकांश खेती [[मानसून|दक्षिण-पश्चिम मानसून]] पर निर्भर है।<ref name="stats"/> यहाँ भारत के [[सार्वजनिक क्षेत्र]] के अनेक बड़े उद्योग स्थापित किए गए हैं, जैसे [[हिन्दुस्तान एयरोनॉटिक्स लिमिटेड]], [[नेशनल एरोस्पेस लैबोरेटरीज़]], [[भारत हैवी एलेक्ट्रिकल्स लिमिटेड]], [[इंडियन टेलीफोन इंडस्ट्रीज़]], [[भारत अर्थ मूवर्स लिमिटेड]] एवं [[हिन्दुस्तान मशीन टूल्स]] आदि जो बंगलुरु में ही स्थित हैं। यहाँ भारत के कई प्रमुख विज्ञान एवं प्रौद्योगिकी अनुसंधान केन्द्र भी हैं, जैसे [[भारतीय अंतरिक्ष अनुसंधान संगठन]], [[केन्द्रीय विद्युत अनुसंधान संस्थान]], [[भारत इलेक्ट्रॉनिक्स लिमिटेड]] एवं [[केन्द्रीय खाद्य प्रौद्योगिकी अनुसंधान संस्थान]]। [[मैंगलोर रिफाइनरी एंड पेट्रोकैमिकल्स लिमिटेड]], [[मंगलोर]] में स्थित एक तेल शोधन केन्द्र है। १९८० के दशक से कर्नाटक (विशेषकर बंगलुरु) [[सूचना प्रौद्योगिकी]] के क्षेत्र में विशेष उभरा है। वर्ष २००७ के आंकड़ों के अनुसार कर्नाटक से लगभग २००० आई.टी फर्म संचालित हो रही थीं। इनमें से कई के मुख्यालय भी राज्य में ही स्थित हैं, जिनमें दो सबसे बड़ी आई.टी कंपनियां [[इन्फोसिस]] और [[विप्रो]] हैं।<ref name="it" /> इन संस्थाओं से निर्यात रु. ५०,००० करोड़ (१२.५ बिलियन) से भी अधिक पहुंचा है, जो भारत के कुल सूचना प्रौद्योगिकी निर्यात का ३८% है।<ref name="it">{{cite web|url=http://www.financialexpress.com/old/fe_full_story.php?content_id=164868|work=द फ़ाइनेन्शियल एक्स्प्रेस, २२ मई २००७|title=आईटी एक्स्पोर्ट्स फ़्रॉम कर्नाटक एक्सीड्स रु.५०के करोड़|publisher=२००७: इण्डियन एक्स्प्रेस न्यूज़पेपर (मुंबई) लि.|accessdate=५ जून २००७|archive-url=https://web.archive.org/web/20080212034256/http://www.financialexpress.com/old/fe_full_story.php?content_id=164868|archive-date=12 फ़रवरी 2008|url-status=live}}</ref> [[देवनहल्ली]] के बाहरी ओर का [[नंदी हिल]] क्षेत्र में ५० वर्ग कि.मी भाग, आने वाले २२ बिलियन के [[ब्याल आईटी निवेश क्षेत्र]] की स्थली है। ये कर्नाटक की मूल संरचना इतिहास की अब तक की सबसे बड़ी परियोजना है।<ref>[http://www.hindu.com/2010/01/29/stories/2010012953620400.htm स्टेट कैबिनेट अप्रूव्स आई.टी पार्क नियर देवनहल्ली एयरपोर्ट] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100405143940/http://www.hindu.com/2010/01/29/stories/2010012953620400.htm |date=5 अप्रैल 2010 }}। द हिन्दू। २९ जनवरी २०१०। विशेष संवाददाता</ref> इन सब कारणों के चलते ही बंगलौर को भारत की सिलिकॉन घाटी कहा जाने लगा है।<ref name="business">{{cite web|url=http://www.indiainbusiness.nic.in/know-india/states/karnataka.htm|work=Ministry of External affairs|title=India in Business|publisher=भारत सरकार|accessdate=11 जून 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070805124658/http://www.indiainbusiness.nic.in/know-india/states/karnataka.htm|archive-date=5 अगस्त 2007|url-status=dead}}</ref> भारत में कर्नाटक [[जैवप्रौद्योगिकी]] के क्षेत्र में भी अग्रणी है। यह भारत के सबसे बड़े जैव आधारित उद्योग समूह का केन्द्र भी है। यहां देश की ३२० जैवप्रौद्योगिकी संस्थाओं व कंपनियों में से १५८ स्थित हैं।<ref name="biotech">{{cite web|url=http://www.blonnet.com/2006/06/08/stories/2006060804710300.htm|work=द हिन्दू बिज़्नेस लाइन, ८ जून. २००६|title=बैंगलौर टॉप्स बायोक्लस्टर लिस्ट विद रु.१४०० करोड़ रेवेन्यु|publisher=© २००६, द हिन्दू बिज़्नेस लाइन|accessdate=५ जून २००६|archive-url=https://web.archive.org/web/20070929121144/http://www.blonnet.com/2006/06/08/stories/2006060804710300.htm|archive-date=29 सितंबर 2007|url-status=dead}}</ref> इसी राज्य से भारत के कुल पुष्प-उद्योग का ७५% योगदान है। पुष्प उद्योग तेजी से उभरता और फैलता उद्योग है, जिसमें विश्व भर में सजावटी पौधे और फूलों की आपूर्ति की जाती है।<ref name="flower">{{cite web|url=http://www.karnataka.com/industry/floriculture/|work=वन इण्डिया न्यूज़, १२ जून २००७|title=फ्लोरीकल्चर|publisher=www.Karnataka.com|accessdate=१२ जून २००७|archive-url=https://web.archive.org/web/20101008011227/http://www.karnataka.com/industry/floriculture/|archive-date=8 अक्तूबर 2010|url-status=dead}}</ref> भारत के अग्रणी बैंकों में से सात बैंकों, [[केनरा बैंक]], [[सिंडिकेट बैंक]], [[कार्पोरेशन बैंक]], [[विजया बैंक]], [[कर्नाटक बैंक]], [[वैश्य बैंक]] और [[स्टेट बैंक ऑफ मैसूर]] का उद्गम इसी राज्य से हुआ था।<ref name="cradle">{{cite web|url=http://www.flonnet.com/fl2221/stories/20051021002509200.htm|work=द फ़्रंटलाइन, खण्ड २२, इशू-२१ अक्टूबर २००५|title=बिल्डिंग ऑन अ स्ट्रॉन्ग बेस|author=रवि शर्मा|publisher=फ़्रंटलाइन|accessdate=२१ जून २००७|archive-url=https://web.archive.org/web/20071007155202/http://www.flonnet.com/fl2221/stories/20051021002509200.htm|archive-date=7 अक्तूबर 2007|url-status=dead}}</ref> राज्य के तटीय जिलों [[उडुपी]] और [[दक्षिण कन्नड़]] में प्रति ५०० व्यक्ति एक बैंक शाखा है। ये भारत का सर्वश्रेष्ठ बैंक वितरण है।<ref name="fl">{{cite web|url=http://www.hinduonnet.com/fline/fl2015/stories/20030801002810400.htm|work=द फ़्रंटलाईन, खण्ड २०, इशु:१५, १९ जुलाई,-१ अगस्त २००३|title=ए पायोनियर्स प्रॉग्रेस|author=रवि शर्मा|publisher=फ़्रंटलाईन|accessdate=२१ जून २००७|archive-url=https://web.archive.org/web/20071012200723/http://hinduonnet.com/fline/fl2015/stories/20030801002810400.htm|archive-date=12 अक्तूबर 2007|url-status=live}}</ref> मार्च २००२ के अनुसार, कर्नाटक राज्य में विभिन्न बैंकों की ४७६७ शाखाएं हैं, जिनमें से प्रत्येक शाखा औसत ११,००० व्यक्तियों की सेवा करती है। ये आंकड़े राष्ट्रीय औसत १६,००० से काफी कम है।<ref name="rbi">{{cite web|url=http://rbidocs.rbi.org.in/rdocs/Publications/PDFs/35585.pdf|title=स्टेट/यूनियन टेरिटरी वाइज़ नंबर ऑफ ब्रांचेज़ ऑफ शिड्यूल्ड कमर्शियल बैंक्स एण्ड एवरेज पॉपुलेशन पर बैंक ब्रांच– मार्च २००२|work=भारतीय रिज़र्व बैंक का ऑनलाइन वेबपेज|accessdate=२१ जून २००७|format=पीडीएफ़|archive-url=https://web.archive.org/web/20070810094850/http://rbidocs.rbi.org.in/rdocs/Publications/PDFs/35585.pdf|archive-date=10 अगस्त 2007|url-status=dead}}</ref> भारत के ३५०० करोड़ के रेशम उद्योग से अधिकांश भाग कर्नाटक राज्य में आधारित है, विशेषकर उत्तरी बंगलौर क्षेत्रों जैसे मुद्दनहल्ली, कनिवेनारायणपुरा एवं दोड्डबल्लपुर, जहां शहर का ७० करोड़ रेशम उद्योग का अंश स्थित है। यहां की बंगलौर सिल्क और मैसूर सिल्क विश्वप्रसिद्ध हैं।<ref>{{Cite web |url=http://www.deccanherald.com/content/31009/silk-city-come-up-near.html |title=सिल्क सिटी टू कम अप नियर बंगलौर |access-date=20 नवंबर 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150715103600/http://www.deccanherald.com/content/31009/silk-city-come-up-near.html |archive-date=15 जुलाई 2015 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://sify.com/news/fullstory.php?a=jg1rkmebjfi&title=Karnataka_silk_weavers_fret_over_falling_profits_due_to_globalisation&tag=Karnataka |title=कर्नाटक के रेशम बुनकर वैश्वीकरण के चलते घाटे में गिरते जा रहे हैं |access-date=20 नवंबर 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150418235819/http://www.sify.com/news/fullstory.php?a=jg1rkmebjfi&title=Karnataka_silk_weavers_fret_over_falling_profits_due_to_globalisation&tag=Karnataka |archive-date=18 अप्रैल 2015 |url-status=dead }}</ref> == यातायात == {{Main|भारत के राजमार्ग| कर्नाटक में राष्ट्रीय राजमार्गों की सूची}} [[चित्र:Kingfisher Airlines Airbus A320-200.jpg|right|thumb|[[किंगफिशर एयरलाइंस]] [[बंगलुरु विमानक्षेत्र|बंगलुरु]] में आधारित विमानसेवा है।]] कर्नाटक में वायु यातायात देश के अन्य भागों की तरह ही बढ़ता हुआ किंतु कहीं उन्नत है। कर्नाटक राज्य में [[बंगलुरु विमानक्षेत्र|बंगलुरु]], [[मंगलौर विमानक्षेत्र|मंगलौर]], [[हुबली विमानक्षेत्र|हुबली]], [[बेलगाम विमानक्षेत्र|बेलगाम]], हम्पी एवं [[बेल्लारी विमानक्षेत्र]] में विमानक्षेत्र हैं, जिनमें [[बंगलुरु विमानक्षेत्र|बंगलुरु]] एवं [[मंगलौर विमानक्षेत्र|मंगलौर]] अंतर्राष्ट्रीय [[विमानक्षेत्र]] हैं। मैसूर, गुलबर्ग, बीजापुर, हस्सन एवं शिमोगा में भी २००७ से प्रचालन कुछ हद तक आरंभ हुआ है।<ref name=5airports>{{cite web|url=http://deccanherald.com/Content/Jun52007/district200706045625.asp|accessdate=२९ जून २००७|title=५ एयरपोर्ट्स टू बी ऑपरेश्नल सून|work=डेक्कन हेराल्ड, ऑनलाइन; तिथि: ५ जून २००७|publisher=२००७, द प्रिंटर्स (मैसूर) प्रा.लि.|archive-date=12 अक्तूबर 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071012193016/http://deccanherald.com/Content/Jun52007/district200706045625.asp|url-status=bot: unknown}}</ref> यहां चालू प्रधान वायुसेवाओं में [[किंगफिशर एयरलाइंस]] एवं [[एयर डेक्कन]] हैं, जो बंगलुरु में आधारित हैं। कर्नाटक का रेल यातायात जाल लगभग {{convert|3089|km|mi|0}} लंबा है। २००३ में हुबली में मुख्यालय सहित [[दक्षिण पश्चिम रेलवे|दक्षिण पश्चिमी रेलवे]] के सृजन से पूर्व राज्य [[दक्षिण रेलवे|दक्षिणी]] एवं [[पश्चिमी रेलवे]] मंडलों में आता था। अब राज्य के कई भाग दक्षिण पश्चिमी मंडल में आते हैं, व शेष भाग दक्षिण रेलवे मंडल में आते हैं। तटीय कर्नाटक के भाग [[कोंकण रेलवे]] नेटवर्क के अंतर्गत आते हैं, जिसे भारत में इस शताब्दी की सबसे बड़ी रेलवे परियोजना के रूप में देखा गया है।<ref name="konkan">{{cite web|url=http://pib.nic.in/archieve/lreleng/lyr98/l0498/PIBR220498.html|title=प्राइम मिनिस्टर टू डेडिकेट कोंकण रेलवे लाइन टू द नेशन ऑन १ मई|work=पी.आई.बी|publisher=भारत सरकार|accessdate=18 जुलाई 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071012205128/http://pib.nic.in/archieve/lreleng/lyr98/l0498/PIBR220498.html|archive-date=12 अक्तूबर 2007|url-status=live}}</ref> बंगलुरु अन्तर्राज्यीय शहरों से रेल यातायात द्वारा भली-भांति जुड़ा हुआ है। राज्य के अन्य शहर अपेक्षाकृत कम जुड़े हैं।<ref name="rail1">{{cite web|url=http://www.deccanherald.com/archives/dec252006/state143720061225.asp|title=पायलट प्रोजेक्ट: जीपीएस सिस्टम ऑन बंगलौर-हुबली जन शताब्दी|work=डेकन हेराल्ड, ऑनलाइन, ति:२५, दिसम्बर, २००६|publisher=२००५, द प्रिंटर्स (मैसूर) प्रा.लि.|accessdate=६ मई २००७|archive-url=https://web.archive.org/web/20071012185947/http://deccanherald.com/archives/dec252006/state143720061225.asp|archive-date=12 अक्तूबर 2007|url-status=live}}</ref><ref name="rail2">{{cite web|url=http://www.ourkarnataka.com/issues/karnataka_railways.htm|author=जी.एस. प्रसन्न कुमार|title=कर्नाटक एण्ड इण्डियन रेलवेज़, Colossal wastage of available resources or is it sheer madness of the authorities concerned|work=ऑनलाईन वेबपेज:OurKarnataka.com|publisher=OurKarnataka.Com, इंका|accessdate=20 अप्रैल 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070211025612/http://www.ourkarnataka.com/issues/karnataka_railways.htm|archive-date=11 फ़रवरी 2007|url-status=dead}}</ref> कर्नाटक में ११ जहाजपत्तन हैं, जिनमें मंगलौर पोर्ट सबसे नया है, जो अन्य दस की अपेक्षा सबसे बड़ा और आधुनिक है।<ref name="ports">{{cite web|url=http://www.karnatakaports.in/our_ports.htm|title=माइनर पोर्ट्स ऑफ कर्नाटक|work=Online Webpage of Karnataka Ports Department|publisher=कर्नाटक सरकार|accessdate=6 मई 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070516191502/http://www.karnatakaports.in/our_ports.htm|archive-date=16 मई 2007|url-status=dead}}</ref> मंगलौर का नया पत्तन भारत के नौंवे प्रधान पत्तन के रूप में [[४ मई]], [[१९७४]] को राष्ट्र को सौंपा गया था। इस पत्तन में वित्तीय वर्ष २००६-०७ में ३ करोड़ २०.४ लाख टन का निर्यात एवं १४१.२ लाख टन का आयात व्यापार हुआ था। इस वित्तीय वर्ष में यहां कुल १०१५ जलपोतों की आवाजाही हुई, जिसमें १८ क्यूज़ पोत थे। राज्य में अन्तर्राज्यीय जलमार्ग उल्लेखनीय स्तर के विकसित नहीं हैं।<ref name="पोर्ट्स">{{Cite web |url=http://www.karnatakaports.in/ |title=कर्नाटक पोर्ट्स.इन |access-date=31 मई 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070708233622/http://www.karnatakaports.in/ |archive-date=8 जुलाई 2007 |url-status=dead }}</ref> कर्नाटक के राष्ट्रीय एवं राज्य राजमार्गों की कुल लंबाइयां क्रमशः {{convert|3973|km|mi|0}} एवं {{convert|9829|km|mi|0}} हैं। [[कर्नाटक राज्य सड़क परिवहन निगम]] (के.एस.आर.टी.सी) राज्य का सरकारी लोक यातायात एवं परिवहन निगम है, जिसके द्वारा प्रतिदिन लगभग २२ लाख यात्रियों को परिवहन सुलभ होता है। निगम में २५,००० कर्मचारी सेवारत हैं।<ref name="ksrtc">{{cite web|url=http://ksrtc.in/about_ksrtc.htm|title=अबाउट के.एस.आर.टी.सी|work=ऑनलाइन वेबपेज KSRTC|publisher=KSRTC|accessdate=6 मई 2007|archive-date=22 अगस्त 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080822211002/http://ksrtc.in/about_ksrtc.htm|url-status=bot: unknown}}</ref> १९९० के दशक के अंतिम दौर में निगम को तीन निगमों में विभाजित किया गया था, बंगलौर मेट्रोपॉलिटन ट्रांस्पोर्ट कार्पोरेशन, नॉर्थ-वेस्ट कर्नाटक ट्रांस्पोर्ट कार्पोरेशन एवं नॉर्थ-ईस्ट कर्नाटक ट्रांस्पोर्ट कार्पोरेशन। इनके मुख्यालय क्रमशः बंगलौर, हुबली एवं गुलबर्ग में स्थित हैं।<ref name="ksrtc"/> == संस्कृति == {{Main|कर्नाटक संगीत |कर्नाटक का खानपान |}} [[चित्र:Kambalashwa 040.jpg|thumb|right|एक कलाकार, यक्षगान के रूप में केडिग के संग।]] कर्नाटक राज्य में विभिन्न बहुभाषायी और धार्मिक जाति-प्रजातियां बसी हुई हैं। इनके लंबे इतिहास ने राज्य की सांस्कृतिक धरोहर में अमूल्य योगदान दिया है। कन्नड़िगों के अलावा, यहां तुलुव, कोडव और कोंकणी जातियां, भी बसी हुई हैं। यहां अनेक अल्पसंख्यक जैसे तिब्बती बौद्ध तथा अनेक जनजातियाँ जैसे सोलिग, येरवा, टोडा और सिद्धि समुदाय हैं जो राज्य में भिन्न रंग घोलते हैं। कर्नाटक की परंपरागत लोक कलाओं में संगीत, नृत्य, नाटक, घुमक्कड़ कथावाचक आदि आते हैं। मालनाड और तटीय क्षेत्र के यक्षगण, शास्त्रीय नृत्य-नाटिकाएं राज्य की प्रधान रंगमंच शैलियों में से एक हैं। यहां की रंगमंच परंपरा अनेक सक्रिय संगठनों जैसे निनासम, रंगशंकर, रंगायन एवं प्रभात कलाविदरु के प्रयासों से जीवंत है। इन संगठनों की आधारशिला यहां गुब्बी वीरन्ना, टी फी कैलाशम, बी वी करंथ, के वी सुबन्ना, प्रसन्ना और कई अन्य द्वारा रखी गयी थी।<ref>मुख्य संपादक:एच चित्तरंजन। २००५। हैण्डबुक ऑफ कर्नाटक। राजपत्र विभाग, कर्नाटक सरकार। अध्याय-१३। पृष्ठ:३३२-३३७</ref> वीरागेस, कमसेल, कोलाट और डोलुकुनिता यहां की प्रचलित नृत्य शैलियां हैं। [[मैसूर राज्य|मैसूर]] शैली के [[भरतनाट्यम|भरतनाट्य]] यहां जत्ती तयम्मा जैसे पारंगतों के प्रयासों से आज शिखर पर पहुंचा है और इस कारण ही कर्नाटक, विशेषकर बंगलौर भरतनाट्य के लिए प्रधान केन्द्रों में गिना जाता है।<ref>मुख्य संपादक:एच चित्तरंजन। २००५। हैण्डबुक ऑफ कर्नाटक। राजपत्र विभाग, कर्नाटक सरकार। अध्याय-१३। पृष्ठ:३५०-३५२</ref> कर्नाटक का विश्वस्तरीय शास्त्रीय संगीत में विशिष्ट स्थान है, जहां संगीत की<ref>[https://www.vedamsbooks.com/no38001.htm ''कर्नाटक म्यूज़िक ऍज़ ऍस्थेटिक फ़ॉर्म/ आर सत्यनारायण''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090108105715/http://www.vedamsbooks.com/no38001.htm|date=8 जनवरी 2009}}। नई दिल्ली। सेन्टर फ़ॉर स्टडीज़ इन सिविलाइज़ेशन्स, २००४, त्रयोदश, पृ. १८५, ISBN 81-87586-16-8.</ref> कर्नाटक ([[कर्नाटक संगीत|''कार्नेटिक'']]) और [[हिन्दुस्तानी शास्त्रीय संगीत|हिन्दुस्तानी]] शैलियां स्थान पाती हैं। राज्य में दोनों ही शैलियों के पारंगत कलाकार हुए हैं। वैसे [[कर्नाटक संगीत]] में कर्नाटक नाम कर्नाटक राज्य विशेष का ही नहीं, बल्कि दक्षिण भारतीय शास्त्रीय संगीत को दिया गया है।[[१६वीं शताब्दी]] के हरिदास आंदोलन कर्नाटक संगीत के विकास में अभिन्न योगदान दिया है। सम्मानित हरिदासों में से एक, [[पुरंदर दास]] को कर्नाटक संगीत पितामह की उपाधि दी गयी है।<ref name="father">{{cite web |title=पुरंदर दास |url=http://www.kamat.com/indica/faiths/bhakti/purandara.htm |author=डॉ॰ज्योत्सना कामत |publisher=कामत्स पॉट पौरी |work= |accessdate=३१ दिसम्बर २००६ |archive-url=https://web.archive.org/web/20061208155920/http://www.kamat.com/indica/faiths/bhakti/purandara.htm |archive-date=8 दिसंबर 2006 |url-status=dead }}</ref> कर्नाटक संगीत के कई प्रसिद्ध कलाकार जैसे [[गंगूबाई हंगल]], [[मल्लिकार्जुन मंसूर]], [[भीमसेन जोशी]], [[बसवराज राजगुरु]], [[सवाई गंधर्व]] और कई अन्य कर्नाटक राज्य से हैं और इनमें से कुछ को [[कालिदास सम्मान]], [[पद्म भूषण]] और [[पद्म विभूषण]] से भी भारत सरकार ने सम्मानित किया हुआ है। [[चित्र:Dharwad peda.jpg|thumb|left|[[धारवाड़ पेड़ा]]]] कर्नाटक संगीत पर आधारित एक अन्य [[भारतीय शास्त्रीय संगीत|शास्त्रीय संगीत]] शैली है, जिसका प्रचलन कर्नाटक राज्य में है। कन्नड़ भगवती शैली आधुनिक कविगणों के भावात्मक रस से प्रेरित प्रसिद्ध संगीत शैली है। मैसूर चित्रकला शैली ने अनेक श्रेष्ठ चित्रकार दिये हैं, जिनमें से सुंदरैया, तंजावुर कोंडव्य, बी.वेंकटप्पा और केशवैय्या हैं। [[राजा रवि वर्मा]] के बनाये धार्मिक चित्र पूरे भारत और विश्व में आज भी पूजा अर्चना हेतु प्रयोग होते हैं।<ref name="play2">कामत (२००१), पृ. २८३</ref> मैसूर चित्रकला की शिक्षा हेतु [[चित्रकला परिषत]] नामक संगठन यहां विशेष रूप से कार्यरत है। कर्नाटक में महिलाओं की परंपरागत भूषा [[साड़ी]] है। कोडगु की महिलाएं एक विशेष प्रकार से साड़ी पहनती हैं, जो शेष कर्नाटक से कुछ भिन्न है।<ref name="attire">{{cite web|url=http://www.hinduonnet.com/thehindu/mp/2006/09/02/stories/2006090202760300.htm|author=के.जेशी|work=हिन्दू का ऑनलाइन संस्करण, १२ सितंबर २००६|title=रीविज़िटिंग टैक्स्टाइल ट्रैडीशंस|publisher=द हिन्दू|accessdate=२४ जुलाई २००७|archive-url=https://web.archive.org/web/20071012201234/http://hinduonnet.com/thehindu/mp/2006/09/02/stories/2006090202760300.htm|archive-date=12 अक्तूबर 2007|url-status=dead}}</ref> राज्य के पुरुषों का परंपरागत पहनावा धोती है, जिसे यहां पाँचे कहते हैं। वैसे शहरी क्षेत्रों में लोग प्रायः कमीज-पतलून तथा सलवार-कमीज पहना करते हैं। राज्य के दक्षिणी क्षेत्र में विशेष शैली की पगड़ी पहनी जाती है, जिसे मैसूरी पेटा कहते हैं और उत्तरी क्षेत्रों में राजस्थानी शैली जैसी पगड़ी पहनी जाती है और पगड़ी या पटगा कहलाती है। [[चावल]] ({{Lang-kn|ಅಕ್ಕಿ}}) और [[रागी]] राज्य के प्रधान खाद्य में आते हैं और [[जोलड रोट्टी]], [[सोरघम]] उत्तरी कर्नाटक के प्रधान खाद्य हैं। इनके अलावा तटीय क्षेत्रों एवं कोडगु में अपनी विशिष्ट खाद्य शैली होती है। [[बिसे बेले भात]], [[जोलड रोट्टी]], [[रागी बड़ा]], [[उपमा]], [[मसाला दोसा]] और [[मद्दूर वड़ा]] कर्नाटक के कुछ प्रसिद्ध खाद्य पदार्थ हैं। मिष्ठान्न में [[मैसूर पाक]], बेलगावी कुंड, [[गोकक करदंतु]] और [[धारवाड़ पेड़ा]] मशहूर हैं। == धर्म == [[चित्र:Gomateswara.jpg|thumb|[[श्रवणबेलगोला]] में गोमतेश्वर (९८२-९८३) की एकाश्म-प्रतिमा, आज जैन धर्मावलंबियों के सर्वप्रिय तीर्थों में से एक है। ]] [[आदि शंकराचार्य]] ने [[शृंगेरी]] को भारत पर्यन्त चार पीठों में से दक्षिण पीठ हेतु चुना था। [[विशिष्ट अद्वैत]] के अग्रणी व्याख्याता [[रामानुजाचार्य]] ने [[मेलकोट]] में कई वर्ष व्यतीत किये थे। वे कर्नाटक में [[१०९८]] में आये थे और यहां [[११२२]] तक वास किया। इन्होंने अपना प्रथम वास तोंडानूर में किया और फिर मेलकोट पहुंचे, जहां इन्होंने चेल्लुवनारायण मंदिर और एक सुव्यवस्थित मठ की स्थापना की। इन्हें [[होयसाल वंश]] के राजा विष्णुवर्धन का संरक्षण मिला था।<ref name="Kamath">कामत (२००१) पृ.१५०-१५२</ref> [[१२वीं शताब्दी]] में जातिवाद और अन्य सामाजिक कुप्रथाओं के विरोध स्वरूप उत्तरी कर्नाटक में [[वीरशैवधर्म]] का उदय हुआ। इन आन्दोलन में अग्रणी व्यक्तित्वों में [[बसव]], [[अक्का महादेवी]] और अलाम प्रभु थे, जिन्होंने अनुभव मंडप की स्थापना की जहां शक्ति विशिष्टाद्वैत का उदय हुआ। यही आगे चलकर [[लिंगायत]] मत का आधार बना जिसके आज कई लाख अनुयायी हैं।<ref name="basa">कामत (२००१), पृ. १५३-१५४</ref> कर्नाटक के सांस्कृतिक और धार्मिक ढांचे में [[जैन साहित्य]] और [[जैन दर्शन|दर्शन]] का भी महत्त्वपूर्ण योगदान रहा है। [[इस्लाम]] का आरंभिक उदय भारत के पश्चिमी छोर पर [[१०वीं शताब्दी]] के लगभग हुआ था। इस धर्म को कर्नाटक में [[बहमनी साम्राज्य]] और [[बीजापुर]] सल्तनत का संरक्षण मिला।<ref name="bam">शास्त्री (१९५५), पृ.३९६</ref> कर्नाटक में [[ईसाई धर्म]] [[१६वीं शताब्दी]] में [[पुर्तगाल|पुर्तगालियों]] और १५४५ में [[सेंट फ्रांसिस ज़ेवियर]] के आगमन के साथ फैला।<ref name="chris">शास्त्री (१९५५), पृ.३९८</ref> राज्य के [[गुलबर्ग]] और [[बनवासी]] आदि स्थानों में प्रथम सहस्राब्दी में [[बौद्ध धर्म]] की जड़े पनपीं। [[गुलबर्ग जिला|गुलबर्ग जिले]] में १९८६ में हुई अकस्मात् खोज में मिले [[मौर्य]] काल के अवशेष और अभिलेखों से ज्ञात हुआ कि कृष्णा नदी की तराई क्षेत्र में बौद्ध धर्म के [[महायन]] और [[हिनायन]] मतों का खूब प्रचार हुआ था। [[मैसूर#दशहरा|मैसूर]] राज्य में ''नाड हब्बा'' (राज्योत्सव) के रूप में मनाया जाता है। यह मैसूर के प्रधान त्यौहारों में से एक है।<ref name="nada-habba">{{cite web|title=दशहरा फ़ेस्ट पैनल मीट्स थर्स्डे|url=http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/88517.cms|work=द टाइम्स ऑफ इण्डिया, दि. २२ जुलाई २००३|publisher=टाइम्स इंटरनेट लि.|accessdate=१७ जुलाई २००७|archive-url=https://web.archive.org/web/20071012174112/http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/88517.cms|archive-date=12 अक्तूबर 2007|url-status=live}}</ref> [[उगादि]] (कन्नड़ नव वर्ष), [[मकर संक्रांति]], [[गणेश चतुर्थी]], [[नाग पंचमी]], [[बसव जयंती]], [[दीपावली]] आदि कर्नाटक के प्रमुख त्यौहारों में से हैं। == भाषा == {{Main|कन्नड़ भाषा|तुलु|कोंकणी भाषा|कन्नड़ साहित्य}} [[चित्र:Halmidi oldKannada inscription mounted.JPG|left|thumb|कन्नड़ भाषा में प्राचीनतम अभिलेख [[४५०]] ई. के [[:en:Halmidi inscription|हल्मिडी शिलालेखों]] में मिलते हैं। ]] राज्य की आधिकारिक भाषा [[कन्नड़]] है, जो स्थानीय निवासियों में से ६५% लोगों द्वारा बोली जाती है।<ref name="OfficialLang">{{cite web|url=http://dpal.kar.nic.in/30%20of%201981%20(E).pdf|title=कर्नाटक लोकल अथॉरिटीज़ (ऑफीशियल लैंग्वेज) एक्ट, १९८१|work=कर्नाटक सरकार, आधिकारिक जालस्थल|publisher=कर्नाटक सरकार|accessdate=२६ जुलाई २००७|format=पी डी एफ़|archive-url=https://web.archive.org/web/20070810094855/http://dpal.kar.nic.in/30%20of%201981%20(E).pdf|archive-date=10 अगस्त 2007|url-status=dead}}</ref><ref name="antiquity">{{cite web|url=http://pib.nic.in/release/release.asp?relid=44340|title=डिक्लेयरेशन ऑफ तेलुगु एण्ड कन्नड़ ऍज़ क्लासिकल लैंग्वेजेज़|work=प्रेस सूचना ब्यूरो|publisher=पर्यटन एवं संस्कृति विकास मंत्रालय, भारत सरकार|accessdate=३१ अक्टूबर २००८|archive-url=https://web.archive.org/web/20081216124306/http://pib.nic.in/release/release.asp?relid=44340|archive-date=16 दिसंबर 2008|url-status=live}}</ref> कन्नड़ भाषा ने कर्नाटक राज्य की स्थापना में एक महत्त्वपूर्ण भूमिका निभायी है, जब १९५६ में राज्यों के सृजन हेतु भाषायी सांख्यिकी मुख्य मानदंड रहा था। राज्य की अन्य भाषाओं में [[कोंकणी]] एवं कोडव टक हैं, जिनका राज्य में लंबा इतिहास रहा है। यहां की मुस्लिम जनसंख्या द्वारा [[उर्दु]] भी बोली जाती है। अन्य भाषाओं से अपेक्षाकृत कम बोली जाने वाली भाषाओं में बेयरे भाषा व कुछ अन्य बोलियां जैसे संकेती भाषा आती हैं। कन्नड़ भाषा का प्राचीन एवं प्रचुर साहित्य है, जिसके विषयों में काफी भिन्नता है और [[जैन धर्म]], वचन, [[हरिदास|हरिदास साहित्य]] एवं आधुनिक कन्नड़ साहित्य है। [[अशोक]] के समय की राजाज्ञाओं व अभिलेखों से ज्ञात होता है कि कन्नड़ लिपि एवं साहित्य पर बौद्ध साहित्य का भी प्रभाव रहा है। [[:en:Halmidi inscription|हल्मिडी शिलालेख]] ४५० ई. में मिले कन्नड़ भाषा के प्राचीनतम उपलब्ध अभिलेख हैं, जिनमें अच्छी लंबाई का लेखन मिलता है। प्राचीनतम उपलब्ध साहित्य में ८५० ई. के कविराजमार्ग के कार्य मिलते हैं। इस साहित्य से ये भी सिद्ध होता है कि कन्नड़ साहित्य में ''चट्टान'', ''बेद्दंड'' एवं ''मेलवदु'' छंदों का प्रयोग आरंभिक शताब्दियों से होता आया है।<ref name="kavi5">नरसिंहाचार्य (१९८८), पृ. १२, १७</ref> [[चित्र:Kuvempu.jpg|right|thumb| राष्ट्रकवि [[कुवेंपु]], २०वीं शताब्दी के कन्नड़ साहित्य के प्रतिष्ठित कवि]] [[कुवेंपु]], प्रसिद्ध कन्नड़ कवि एवं लेखक थे, जिन्होंने [[जय भारत जननीय तनुजते]] लिखा था, जिसे अब राज्य का गीत (एन्थम) घोषित किया गया है।<ref name="anthem">{{cite web|url=http://www.hinduonnet.com/2004/01/11/stories/2004011103410400.htm|title=पोयम डिक्लेयर्ड स्टेट सॉन्ग|work=ऑनलाइन वेबपेज ऑफ द हिन्दू|publisher=द हिन्दू|accessdate=१५ जुलाई २००७|archive-url=https://web.archive.org/web/20071012200650/http://hinduonnet.com/2004/01/11/stories/2004011103410400.htm|archive-date=12 अक्तूबर 2007|url-status=dead}}</ref> इन्हें प्रथम [[कर्नाटक रत्न]] सम्मान दिया गया था, जो कर्नाटक सरकार द्वारा दिया जाने वाला सर्वोच्च नागरिक सम्मान है। अन्य समकालीन कन्नड़ साहित्य भी भारतीय साहित्य के प्रांगण में अपना प्रतिष्ठित स्थान बनाये हुए है। सात कन्नड़ लेखकों को भारत का सर्वोच्च साहित्य सम्मान [[ज्ञानपीठ पुरस्कार]] मिल चुका है, जो किसी भी भारतीय भाषा के लिए सबसे बड़ा साहित्यिक सम्मान होता है।<ref name="jnanpith">{{cite web|url=http://www.hinduonnet.com/thehindu/mp/2002/10/31/stories/2002103100120200.htm|title=ग्लोबल थॉट्स इन द लोकल टंग|work=ऑनलाईन एडिशन, द हिन्दू: ३१ अक्टूबर २००२|author=एच एस व्यंकटेश, मूर्ति|accessdate=१ नवम्बर २००७|archive-url=https://web.archive.org/web/20080116203805/http://www.hinduonnet.com/thehindu/mp/2002/10/31/stories/2002103100120200.htm|archive-date=16 जनवरी 2008|url-status=dead}}</ref> तुलु भाषा मुख्यतः राज्य के तटीय जिलों [[उडुपी]] और [[दक्षिण कन्नड़]] में बोली जाती है। ''तुलु महाभरतो'', अरुणब्ज द्वारा इस भाषा में लिखा गया पुरातनतम उपलब्ध पाठ है।<ref name="tuluold">{{cite web |url= http://www.hindu.com/2004/11/13/stories/2004111302140500.htm |author= रवि प्रसाद कामिल |title= टुलु अकादमी येट टू रियलाइज़ इट्स गोल |work= द हिन्दू, ऑनलाईन वेबपेज: १३ नवम्बर २००४ |accessdate= ५ मई २००७ |publisher= द हिन्दू |archive-url= https://web.archive.org/web/20071012153132/http://hindu.com/2004/11/13/stories/2004111302140500.htm |archive-date= 12 अक्तूबर 2007 |url-status= live }}</ref> तुलु लिपि के क्रमिक पतन के कारण तुलु भाषा अब कन्नड़ लिपि में ही लिखी जाती है, किन्तु कुछ शताब्दी पूर्व तक इस लिपि का प्रयोग होता रहा था। कोडव जाति के लोग, जो मुख्यतः [[कोडगु जिला|कोडगु जिले]] के निवासी हैं, '''कोडव टक्क''' बोलते हैं। इस भाषा की दो क्षेत्रीय बोलियां मिलती हैं: उत्तरी ''मेन्डले टक्क'' और दक्षिणी ''किग्गाति टक।''<ref name="takk">{{cite web |url= http://www.languageinindia.com/oct2001/kodavarajyashree.html |author= के एस राज्यश्री |title= कोदव स्पीच कम्युनिटी: एन एथनोलिंग्विस्टिक स्टडी |work= लैंग्वेज इण्डिया.कॉम |publisher= एम एस तिरुमलै |accessdate= ६ मई २००७ |archive-url= https://web.archive.org/web/20070625093611/http://www.languageinindia.com/oct2001/kodavarajyashree.html |archive-date= 25 जून 2007 |url-status= dead }}</ref> [[कोंकणी]] मुख्यतः [[उत्तर कन्नड़]] जिले में और उडुपी एवं [[दक्षिण कन्नड़]] जिलों के कुछ समीपस्थ भागों में बोली जाती है। कोडव टक्क और कोंकणी, दोनों में ही कन्नड़ लिपि का प्रयोग किया जाता है। कई विद्यालयों में शिक्षा का माध्यम अंग्रेज़ी है और अधिकांश बहुराष्ट्रीय कंपनियों तथा प्रौद्योगिकी-संबंधित कंपनियों तथा बीपीओ में अंग्रेज़ी का प्रयोग ही होता है। राज्य की सभी भाषाओं को सरकारी एवं अर्ध-सरकारी संस्थाओं का संरक्षण प्राप्त है। ''कन्नड़ साहित्य परिषत'' एवं ''कन्नड़ साहित्य अकादमी'' कन्नड़ भाषा के उत्थान हेतु एवं कन्नड़ कोंकणी साहित्य अकादमी कोंकणी साहित्य के लिए कार्यरत है।<ref name="konkani">{{cite web|url= http://www.deccanherald.com/archives/sep162005/district1814202005915.asp|title= कोंकण प्रभा रिलीज़्ड|work= डेक्कन हेरल्ड, १६ सितंबर २००५|publisher= २००५, द प्रिंटर्स (मैसूर) प्रा. लि.|accessdate= ६ मई २००७|archive-url= https://web.archive.org/web/20110604013214/http://www.deccanherald.com/archives/sep162005/district1814202005915.asp|archive-date= 4 जून 2011|url-status= live}}</ref> ''तुलु साहित्य अकादमी'' एवं ''कोडव साहित्य अकादमी'' अपनी अपनी भाषाओं के विकास में कार्यशील हैं। == शिक्षा == {{Main|कर्नाटक में शिक्षा|:श्रेणी:कर्नाटक के विश्वविद्यालय}} [[चित्र:Sheeju iisc.jpg|thumb|right|[[भारतीय विज्ञान संस्थान]], भारत का एक प्रतिष्ठित विज्ञान संस्थान, बंगलुरु में स्थित है]] २००१ की जनसंख्या अनुसार, कर्नाटक की साक्षरता दर ६७.०४% है, जिसमें ७६.२९% पुरुष तथा ५७.४५% स्त्रियाँ <!-- साक्षर --> हैं।<ref name="censusLit">{{cite web|url=http://www.nlm.nic.in/tables/k_pg_06.htm|work=राष्ट्रीय साक्षरता अभियान, भारत|title=राज्य वार साक्षरता दर|accessdate=१ नवम्बर २००७|archive-url=https://web.archive.org/web/20071009104758/http://www.nlm.nic.in/tables/k_pg_06.htm|archive-date=9 अक्तूबर 2007|url-status=dead}}</ref> राज्य में भारत के कुछ प्रतिष्ठित शैक्षिक और अनुसंधान संस्थान भी स्थित हैं, जैसे [[भारतीय विज्ञान संस्थान]], [[भारतीय प्रबंधन संस्थान]], [[राष्ट्रीय प्रौद्योगिकी संस्थान, कर्नाटक]] और [[भारतीय राष्ट्रीय विधि विश्वविद्यालय]]। मार्च २००६ के अनुसार, कर्नाटक में ५४,५२९ प्राथमिक विद्यालय हैं, जिनमें २,५२,८७५ शिक्षक तथा ८४.९५ लाख विद्यार्थी हैं।<ref name="school">{{cite web|url=http://www.schooleducation.kar.nic.in/pdffiles/SomeImportantStatistics.pdf|title=नंबर ऑफ स्कूल्स इन कर्नाटक ऐज़ ऑफ ३१ मार्च २००६|work=जन निर्देश विभाग|publisher=कर्नाटक सरकार|accessdate=६ जून २००७|format=पी डी एफ़|archive-url=https://web.archive.org/web/20070615001645/http://www.schooleducation.kar.nic.in/pdffiles/SomeImportantStatistics.pdf|archive-date=15 जून 2007|url-status=dead}}</ref> इसके अलावा ९४९८ माध्यमिक विद्यालय जिनमें ९२,२८७ शिक्षक तथा १३.८४ लाख विद्यार्थी हैं।<ref name="school"/> राज्य में तीन प्रकार के विद्यालय हैं, सरकारी, सरकारी सहायता प्राप्त निजी (सरकार द्वारा आर्थिक सहायता प्राप्त) एवं पूर्णतया निजी (कोई सरकारी सहायता नहीं)। अधिकांश विद्यालयों में शिक्षा का माध्यम कन्नड़ एवं अंग्रेज़ी है। विद्यालयों में पढ़ाया जाने वाला पाठ्यक्रम या तो [[केन्द्रीय माध्यमिक शिक्षा बोर्ड|सीबीएसई]], [[काउंसिल ऑफ इंडियन स्कूल सर्टिफिकेट एग्ज़ामिनेशंस|आई.सी.एस.ई]] या कर्नाटक सरकार के शिक्षा विभाग के अधीनस्थ राज्य बोर्ड पाठ्यक्रम ([[:en:SSLC|एसएसएलसी]]) से निर्देशित होता है। कुछ विद्यालय [[राष्ट्रीय मुक्त विद्यालयी शिक्षा संस्थान|ओपन स्कूल]] पाठ्यक्रम भी चलाते हैं। राज्य में बीजापुर में एक सैनिक स्कूल भी है। विद्यालयों में अधिकतम उपस्थिति को बढ़ावा देने हेतु, कर्नाटक सरकार ने सरकारी एवं सहायता प्राप्त विद्यालयों में विद्यार्थियों हेतु निःशुल्क अपराह्न-भोजन योजना आरंभ की है।<ref name="lunch">{{cite web|url=http://timesofindia.indiatimes.com/Cities/Bangalore/Mid-day_meal_scheme_extended/articleshow/2050892.cms|title=मिड डे मील स्कीम एक्स्टेण्डेड|work=द टाइम्स ऑफ इण्डिया, दि. १६ मई २००७|publisher=टाइम्स इंटरनेट लि.|accessdate=६ जून २००७|archive-url=https://web.archive.org/web/20070526220312/http://www1.timesofindia.indiatimes.com/Cities/Bangalore/Mid-day_meal_scheme_extended/articleshow/2050892.cms|archive-date=26 मई 2007|url-status=live}}</ref> [[:en:SSLC|राज्य बोर्ड परीक्षाएं]] माध्यमिक शिक्षा अवधि के अंत में आयोजित की जाती हैं, जिसमें उत्तीर्ण होने वाले छात्रों को द्विवर्षीय विश्वविद्यालय-पूर्व कोर्स में प्रवेश मिलता है। इसके बाद विद्यार्थी स्नातक पाठ्यक्रम के लिए अर्हक होते हैं। राज्य में छः मुख्य विश्वविद्यालय हैं: [[बंगलुरु विश्वविद्यालय]],[[गुलबर्ग विश्वविद्यालय]], [[कर्नाटक विश्वविद्यालय]], [[कुवेंपु विश्वविद्यालय]], [[मंगलौर विश्वविद्यालय]] तथा [[मैसूर विश्वविद्यालय]]। इनके अलावा एक मानिव विश्वविद्यालय [[क्राइस्ट विश्वविद्यालय]] भी है। इन विश्वविद्यालयों से मान्यता प्राप्त ४८१ स्नातक महाविद्यालय हैं।<ref name="degree">{{cite web|url=http://www.dce.kar.nic.in/statistics/districtwise%20&%20universitywise.pdf|title=२००६-०७ के दौरान स्नातक छात्रों की जिलेवार एवं विश्वविद्यालयवार सांख्यिकी|work=कॉलिजियेट एड्युकेशन विभाग|publisher=कर्नाटक सरकार|accessdate=६ जून २००७|format=पी डी एफ़|archive-url=https://web.archive.org/web/20070615001645/http://www.dce.kar.nic.in/statistics/districtwise%20%26%20universitywise.pdf|archive-date=15 जून 2007|url-status=dead}}</ref> १९९८ में राज्य भर के अभियांत्रिकी महाविद्यालयों को नवगठित [[बेलगाम]] स्थित [[विश्वेश्वरैया प्रौद्योगिकी विश्वविद्यालय]] के अंतर्गत्त लाया गया, जबकि चिकित्सा महाविद्यालयों को [[राजीव गांधी स्वास्थ्य विज्ञान विश्वविद्यालय]] के अधिकारक्षेत्र में लाया गया था। इनमें से कुछ अच्छे महाविद्यालयों को मानित विश्वविद्यालय का दर्जा भी प्रदान किया गया था। राज्य में १२३ अभियांत्रिकी, ३५ चिकित्सा ४० दंतचिकित्सा महाविद्यालय हैं।<ref name="techmed">{{cite web|url=http://cet.kar.nic.in/Brochure%202007a.pdf|title=सी.ई.टी ब्रोशर, २००७|work=द कॉमन एंट्रेंस टेस्ट सेल|publisher=कर्नाटक सरकार|accessdate=६ जून २००७|format=पी डी एफ़|archive-url=https://web.archive.org/web/20110510085857/http://cet.kar.nic.in/Brochure%202007a.pdf|archive-date=10 मई 2011|url-status=dead}}</ref> राज्य में वैदिक एवं संस्कृत शिक्षा हेतु [[उडुपी]], [[शृंगेरी]], [[गोकर्ण]] तथा [[मेलकोट]] प्रसिद्ध स्थान हैं। केन्द्र सरकार की ११वीं पंचवर्षीय योजना के अंतर्गत्त मुदेनहल्ली में एक [[भारतीय प्रौद्योगिकी संस्थान]] की स्थापना को स्वीकृति मिल चुकी है। ये राज्य का प्रथम आई.आई.टी संस्थान होगा।<ref>[http://www.deccanherald.com/content/15938/iit-muddenahalli-moily.html आई.टी ऍट मुद्दनहल्ली] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110516073320/http://www.deccanherald.com/content/15938/iit-muddenahalli-moily.html |date=16 मई 2011 }}, डिक्कन हेरल्ड, १४ सितंबर २००९, चिकबल्लपुर</ref> इसके अतिरिक्त मेदेनहल्ली-कानिवेनारायणपुरा में [[विश्वेश्वरैया उन्नत प्रौद्योगिकी संस्थान]] का ६०० करोड़ रुपये की लागत से निर्माण प्रगति पर है।<ref>[http://www.hindu.com/edu/2009/09/07/stories/2009090750220300.htm ऍन इमर्जिंग एड्युकेशन हब] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110122145909/http://www.hindu.com/edu/2009/09/07/stories/2009090750220300.htm |date=22 जनवरी 2011 }}, द हिन्दू, ७ सितंबर २००९, के वी सुब्रह्मण्यम</ref> == मीडिया == राज्य में समाचार पत्रों का इतिहास १८४३ से आरंभ होता है, जब बेसल मिशन के एक मिश्नरी, [[हर्मैन मोग्लिंग]] ने प्रथम कन्नड़ समाचार पत्र ''मंगलुरु समाचार '' का प्रकाशन आरंभ किया था। प्रथम कन्नड़ सामयिक, ''मैसुरु वृत्तांत प्रबोधिनी'' मैसूर में भाष्यम भाष्याचार्य ने निकाला था। [[भारतीय स्वतंत्रता]] उपरांत १९४८ में के। एन.गुरुस्वामी ने ''द प्रिंटर्स (मैसूर) प्रा.लि.'' की स्थापना की और वहीं से दो समाचार-पत्र [[डेक्कन हेराल्ड]] और प्रजावनी का प्रकाशन शुरू किया। आधुनिक युग के पत्रों में [[द टाइम्स ऑफ इण्डिया]] और [[भारत में प्रकाशित होने वाले समाचार पत्रों की सूची#कन्नड़|विजय कर्नाटक]] क्रमशः सर्वाधिक प्रसारित अंग्रेज़ी और कन्नड़ दैनिक हैं।<ref name="toi">{{cite web |url= http://www.telegraphindia.com/1061119/asp/look/story_7016875.asp |title= बैटलेग अराउण्ड बैंग्लौर |author= शुमा राहा |work= ऑनलाइन एडिशन, द टेलीग्राफ, १९ नवम्बर २००६ |publisher= द टेलीग्राफ |access-date= 28 दिसंबर 2010 |archive-url= https://web.archive.org/web/20071011172555/http://telegraphindia.com/1061119/asp/look/story_7016875.asp |archive-date= 11 अक्तूबर 2007 |url-status= live }}</ref><ref name="vk">{{cite news|url= http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/1651347.cms|title= टाइम्सग्रुप एक्वायर्स विजयानंद प्रिंटर्स|work= द टाइम्स ऑफ इण्डिया, दिनांक १५ जून २००६ का ऑनलाइन संस्करण|publisher= टाइम्स इण्टरनेट लि.|access-date= 28 दिसंबर 2010|archive-url= https://web.archive.org/web/20070701070350/http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/1651347.cms|archive-date= 1 जुलाई 2007|url-status= live}}</ref> दोनों ही भाषाओं में बड़ी संख्या में साप्ताहिक, पाक्षिक और मासिक पत्रिकाओं का प्रकाशन भी प्रगति पर है। राज्य से निकलने वाले कुछ प्रसिद्ध दैनिकों में उदयवाणि, कन्नड़प्रभा, संयुक्त कर्नाटक, वार्ता भारती, संजीवनी, होस दिगंत, एईसंजे और करावली आले आते हैं। [[दूरदर्शन]] [[भारत सरकार]] द्वारा चलाया गया आधिकारिक सरकारी प्रसारणकर्त्ता है और इसके द्वारा प्रसारित कन्नड़ चैनल है [[डीडी चंदना]]। प्रमुख गैर-सरकारी सार्वजनिक [[भारत में कन्नड़ चैनलों की सूची|कन्नड़ टीवी चैनलों]] में [[ईटीवी कन्नड़]], [[ज़ीटीवी कन्नड़]], [[उदय टीवी]], [[यू२]], [[टीवी९]], [[एशियानेट सुवर्ण]] एवं [[कस्तूरी टीवी]] हैं।<ref name="chan">{{cite web|url=http://mib.nic.in/informationb/CODES/Consolidatedchannels310707.htm|work=भारत सरकार की सूचना एवं प्रसारण मंत्रालय के आधिकारिक जालस्थल का ओनलाइनवेबपेज|title=कंसॉलिडेटेड लिस्ट ऑफ चैनल्स अलाउड टू बी कैरीड बाए केबल ऑपरेटर्स/मल्टीसिस्टम ऑपरेटर्स/डीटीएच लाइसेंसीज़ इन इण्डिया|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071012001735/http://mib.nic.in/informationb/CODES/Consolidatedchannels310707.htm|url-status=dead|access-date=28 दिसंबर 2010|archive-date=12 अक्तूबर 2007}}</ref> कर्नाटक का भारतीय रेडियो के इतिहास में एक विशिष्ट स्थान है। भारत का प्रथम निजी रेडियो स्टेशन ''[[आकाशवाणी]]'' १९३५ में प्रो॰एम॰वी॰ गोपालस्वामी द्वारा [[मैसूर]] में आरंभ किया गया था।<ref name="gs">Named by Na. Kasturi, a popular Kannada writer {{cite news|author=Deepa Ganesh|url=http://www.hindu.com/thehindu/mp/2006/03/09/stories/2006030901660100.htm|work=द हिन्दू का ९ मार्च २००६ का ऑनलाइन संस्करण|publisher=२००६, द हिन्दू|title=स्टिल अ हॉट फ़ेवरेट ऍट 50|location=चेन्नई, भारत|access-date=28 दिसंबर 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20071012153231/http://hindu.com/thehindu/mp/2006/03/09/stories/2006030901660100.htm|archive-date=12 अक्तूबर 2007|url-status=live}}</ref> यह रेडियोस्टेशन काफी लोकप्रिय रहा और बाद में इसे स्थानीय नगरपालिका ने ले लिया था। १९५५ में इसे [[ऑल इण्डिया रेडियो]] द्वारा अधिग्रहण कर [[बंगलुरु]] ले जाया गया। इसके २ वर्षोपरांत ए.आई.आर ने इसका मूल नाम आकाशवाणी ही अपना लिया। इस चैनल पर प्रसारित होने वाले कुछ प्रसिद्ध कार्यक्रमों में ''निसर्ग संपदा'' और ''सास्य संजीवनी'' रहे हैं। इनमें गानों, नाटकों या कहानियों के माध्यम से विज्ञान की शिक्षा दी जाती थी। ये कार्यक्रम इतने लोकप्रिय बने कि इनका अनुवाद १८ भाषाओं में हुआ और प्रसारित किया गया। कर्नाटक सरकार ने इस पूरी शृंखला को ऑडियो कैसेटों में रिकॉर्ड कराकर राज्य भर के सैंकड़ों विद्यालयों में बंटवाया था।<ref name="gs"/> राज्य में [[एफ एम प्रसारण|एफ एम प्रसारण रेडियो]] चैनलों में भी बढ़ोत्तरी हुई है। ये मुख्यतः [[बंगलुरु]], [[मंगलौर]] और [[मैसूर]] में चलन में हैं।<ref name="fm">{{cite web|url=http://www.asiawaves.net/india/karnataka-radio.htm|title=रेडियो स्टेशंस इन कर्नाटक, इण्डिया|work=asiawaves.net पर|publisher=एलान जी. डेवीज़|access-date=28 दिसंबर 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20070603101601/http://www.asiawaves.net/india/karnataka-radio.htm|archive-date=3 जून 2007|url-status=dead}}</ref><ref name="popfm">{{cite news|url=http://www.hindu.com/2006/01/12/stories/2006011218120200.htm|work=द हिन्दू का १२ जनवरी २००६ का ऑनलाईन संस्करण|publisher=द हिन्दू|title=रेडियो हैज़ बिकम पॉपुलर अगेन|location=चेन्नई, भारत|access-date=28 दिसंबर 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20071012153147/http://hindu.com/2006/01/12/stories/2006011218120200.htm|archive-date=12 अक्तूबर 2007|url-status=live}}</ref> == क्रीड़ा == {{Main|कर्नाटक में खेल }}कर्नाटक का एक छोटा सा जिला [[कोडगु जिला|कोडगु]] [[भारतीय हाकी टीम]] के लिए सर्वाधिक योगदान देता है। यहां से अनेक खिलाड़ियों ने अंतर्राष्ट्रीय स्तर पर हॉकी में भारत का प्रतिनिधित्व किया है।<ref>{{cite news|url=http://www.hindu.com/thehindu/mag/2004/06/13/stories/2004061300490800.htm|title=अ फ़ील्ड डे इन कूर्ग|quote="Since Coorg (Kodagu) was the cradle of Indian hockey, with over 50 players from the region going on to represent the nation so far, seven of whom were Olympians..."|location=चेन्नई, भारत|work=द हिन्दू|access-date=29 दिसंबर 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20070622070003/http://www.hindu.com/thehindu/mag/2004/06/13/stories/2004061300490800.htm|archive-date=22 जून 2007|url-status=live}}</ref> वार्षिक [[:w:Kodava Hockey Festival|कोडव हॉकी उत्सव]] विश्व में सबसे बड़ा हॉकी टूर्नामेण्ट है।<ref>{{cite news|author=कृष्ण कुमार|url=http://www.hindu.com/thehindu/mag/2004/06/13/stories/2004061300490800.htm|title=अ फ़ील्ड डे इन कूर्ग|publisher=द हिन्दू|quote="...the festival assumed such monstrous proportions (one year, 350 families took part in the festival) that it found place in the Limca Book of Records. It was recognized as the largest hockey tournament in the world. This has been referred to the Guinness Book of World Records too."|location=चेन्नई|access-date=29 दिसंबर 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20070622070003/http://www.hindu.com/thehindu/mag/2004/06/13/stories/2004061300490800.htm|archive-date=22 जून 2007|url-status=live}}</ref> बंगलुरु शहर में महिला टेनिस संघ ([[:w:Women's Tennis Association|डब्लु.टी.ए]] का एक टेनिस ईवेन्ट भी हुआ है, तथा १९९७ में शहर भारत के चतुर्थ राष्ट्रीय खेल सम्मेलन का भी आतिथेय रहा है।<ref name="natlgam">{{cite web|url=http://www.indianexpress.com/res/web/pIe/ie/daily/19970612/16350393.html|title=कर्टेन्स डाउन ऑन फ़ोर्थ नेश्नल गेम्स|publisher=[[इंडियन एक्स्प्रेस]]|last=राव|first=रूपा|access-date=29 दिसंबर 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20070929124058/http://www.indianexpress.com/res/web/pIe/ie/daily/19970612/16350393.html|archive-date=29 सितंबर 2007|url-status=live}}</ref> इसी शहर में भारत के सर्वोच्च क्रीड़ा संस्थान, [[भारतीय खेल प्राधिकरण]] तथा नाइके टेनिस अकादमी भी स्थित हैं। अन्य राज्यों की तुलना में तैराकी के भी उच्च आनक भी कर्नाटक में ही मिलते हैं।<ref name="swimming">{{cite web|url=http://www.hinduonnet.com/tss/tss3008/stories/20070224009103300.htm|title=सेटिंग न्यू स्टैण्डर्ड्स|work=द स्पोर्ट्स्टार खण्ड.८०:संख्या.०८, दिनांक २४ फ़र.२००७|publisher=[[द हिन्दू]]|author=एस.सबनायकन|access-date=29 दिसंबर 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101022090340/http://www.hinduonnet.com/tss/tss3008/stories/20070224009103300.htm|archive-date=22 अक्तूबर 2010|url-status=dead}}</ref> राज्य का एक लोकप्रिय खेल [[क्रिकेट]] है। [[कर्नाटक क्रिकेट टीम|राज्य की क्रिकेट टीम]] छः बार [[रणजी ट्रॉफी]] जीत चुकी है और जीत के आंकड़ों में मात्र [[मुंबई क्रिकेट टीम]] से पीछे रही है।<ref name="ranji">{{cite web|url=http://www.cricinfo.com/link_to_database/NATIONAL/IND/RANJI_WINNERS.html|title=Ranji Trophy winners|publisher=Cricinfo|access-date=29 दिसंबर 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20080509201218/http://www.cricinfo.com/link_to_database/NATIONAL/IND/RANJI_WINNERS.html|archive-date=9 मई 2008|url-status=live}}</ref> बंगलुरु स्थित [[चिन्नास्वामी स्टेडियम]] में अंतर्राष्ट्रीय क्रिकेट मैचों का आयोजन होता रहता है। साथ ही ये २००० में आरंभ हुई राष्ट्रीय क्रिकेट अकादमी का भी केन्द्र रहा है, जहां अकादमी भविष्य के लिए अंतरराष्ट्रीय खिलाड़ियों को तैयार करती है। राज्य क्रिकेट टीम के कई प्रसिद्ध क्रिकेट खिलाड़ी राष्ट्रीय एवं अंतर्राष्ट्रीय स्तर पर अग्रणी रहे हैं। १९९० के दशक में हुए एक अंतर्राष्ट्रीय क्रिकेट मैच में यहीं के खिलाड़ियों का बाहुल्य रहा था।<ref name="odi">इस मैच में सुजीत सोमसुंदर, [[राहुल द्रविड़]], [[जावागल श्रीनाथ]], सुनील जोशी, [[अनिल कुंबले]] तथा [[व्यंकटेश प्रसाद]] आदि खिलाड़ी कर्नाटक से ही थे: {{cite web|url=http://content-ind.cricinfo.com/ci/engine/match/63848.html|title=ओ.डी.आई.सं. ११२७, टाईटन कप – फ़र्स्ट मैच इण्डिया वर्सेज़ साउथ अफ़्रीका १९९६/९७ सीज़न|publisher=क्रिक इन्फ़ो|access-date=29 दिसंबर 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20071014000236/http://content-ind.cricinfo.com/ci/engine/match/63848.html|archive-date=14 अक्तूबर 2007|url-status=dead}}</ref><ref name="test">विजय भारद्वाज, [[राहुल द्रविड़]], [[जवागल श्रीनाथ]], सुनील जोशी, [[अनिल कुंबले]] एण्ड [[वेंकटेश प्रसाद]], ऑल फ़्रॉम कर्नाटक प्लेय्ड दिस मैच:{{cite web|url= http://content-ind.cricinfo.com/ci/engine/match/66059.html|title= टैस्ट सं:१४६२ न्यूज़ीलैंड इन इण्डिया टेस्ट शृंखला- प्रथम टेस्ट भारत बनाम न्यूज़ीलैण्ड १९९९/०० सीज़न|publisher= Cricinfo|access-date= 29 दिसंबर 2010|archive-url= https://web.archive.org/web/20071017145728/http://content-ind.cricinfo.com/ci/engine/match/66059.html|archive-date= 17 अक्तूबर 2007|url-status= dead}}</ref> [[कर्नाटक प्रीमियर लीग]] राज्य का एक अंतर्क्षेत्रीय [[ट्वेन्टी-ट्वेन्टी]] क्रिकेट टूर्नामेंट है। [[रॉयल चैलेन्जर्स बैंगलौर]] [[भारतीय प्रीमियर लीग]] का एक फ़्रैंचाइज़ी है जो बंगलुरु में ही स्थित है। राज्य के अंचलिक क्षेत्रों में [[खो खो]], [[कबड्डी]], [[चिन्नई डांडु]] तथा कंचे या गोली आदि खेल खूब खेले जाते हैं। राज्य के उल्लेखनीय खिलाड़ियों में १९८० के [[ऑल इंग्लैंड बैडमिंटन चैंपियनशिप]] विजेता [[प्रकाश पादुकोन]] का नाम सम्मान से लिया जाता है। इनके अलावा [[पंकज आडवाणी]] भी उल्लेखनीय हैं, जिन्होंने २० वर्ष की आयु से ही बैडमिंटन स्पर्धाएं आरंभ कर दी थीं तथा तथा क्यू स्पोर्ट्स के तीन उपाधियां धारण की हैं, जिनमें २००३ की [[विश्व स्नूकर चैंपियनशिप]] एवं २००५ की विश्व बिलियर्ड्स चैंपियनशिप आती हैं।<ref name="prak">{{cite web|url=http://www.tatapadukoneacademy.com/faculty.asp|title=फ़ैकल्टी|work=टाटा प्रकाश पादुकोन बैडमिंटन अकादमी के ऑनलाइन जालपृष्ठ से|publisher=© २००७, टाटा प्रकाश पादुकोन बैडमिंटन अकादमी|access-date=29 दिसंबर 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20070521084204/http://tatapadukoneacademy.com/faculty.asp|archive-date=21 मई 2007|url-status=dead}}</ref><ref name="cue">{{cite news|url=http://www.hindu.com/2005/07/12/stories/2005071204242000.htm|title=पंकज आडवाणी इज़ अ फ़ेनोमेनाँ:सावुर|date=१२ जुलाई २००५|publisher=[[द हिन्दू]]|location=चेन्नई, भारत|access-date=29 दिसंबर 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20071001064601/http://www.hindu.com/2005/07/12/stories/2005071204242000.htm|archive-date=1 अक्तूबर 2007|url-status=live}}</ref> राज्य में [[सायकिल|साइकिलिंग]] स्पर्धाएं भी जोरों पर रही हैं। बीजापुर जिले के क्षेत्र से राष्ट्रीय स्तर के अग्रणी सायक्लिस्ट हुए हैं। [[मलेशिया]] में आयोजित हुए पर्लिस ओपन ’९९ में प्रेमलता सुरेबान भारतीय प्रतिनिधियों में से एक थीं। जिले की साइक्लिंग प्रतिभा को देखते हुए उनके उत्थान हेतु राज्य सरकार ने जिले में {{भारतीय रुपये}} ४० लाख की लागत से यहां के बी.आर अंबेडकर स्टेडियम में सायक्लिंग ट्रैक बनवाया है।<ref>{{cite news |url=http://www.hindu.com/2009/05/26/stories/2009052651250300.htm |title=मुखपृष्ठ समाचार: शुक्रवार, १६ जुलाई २०१० |publisher=द हिन्दू |date=२६ मई २००९ |location=चेन्नई |access-date=29 दिसंबर 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110510085455/http://www.hindu.com/2009/05/26/stories/2009052651250300.htm |archive-date=10 मई 2011 |url-status=live }}</ref> == पर्यटन == {{Main|कर्नाटक में पर्यटन }} {{See also|कर्नाटक का स्थापत्य }} [[चित्र:The Chennakeshava temple at Somanathapura.jpg|thumb|200px|left|केशव मंदिर, [[सोमनाथपुर]] ]] अपने विस्तृत भूगोल, प्राकृतिक सौन्दर्य एवं लम्बे इतिहास के कारण कर्नाटक राज्य बड़ी संख्या में पर्यटन आकर्षणों से परिपूर्ण है। राज्य में जहां एक ओर प्राचीन शिल्पकला से परिपूर्ण मंदिर हैं तो वहीं आधुनिक नगर भी हैं, जहां एक ओर नैसर्गिक पर्वतमालाएं हैं तो वहीं अनान्वेषित वन संपदा भी है और जहां व्यस्त व्यावसायिक कार्यकलापों में उलझे शहरी मार्ग हैं, वहीं दूसरी ओर लम्बे सुनहरे रेतीले एवं शांत सागरतट भी हैं। कर्नाटक राज्य को भारत के राज्यों में सबसे प्रचलित पर्यटन गंतव्यों की सूची में चौथा स्थान मिला है।<ref name="toptour">{{cite web|url=http://www.blonnet.com/2002/02/15/stories/2002021500501200.htm|work=द हिन्दू बिज़्नेस लाइन का ऑनलाइन संस्करण, १५ फ़र.२००२|title=कर्नाटक टू टर्न ऑन टूरिज़्म चार्म्स|publisher=द हिन्दू बिज़्नेस लाइन|access-date=29 दिसंबर 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20070929120855/http://www.blonnet.com/2002/02/15/stories/2002021500501200.htm|archive-date=29 सितंबर 2007|url-status=dead}}</ref> राज्य में उत्तर प्रदेश के बाद सबसे अधिक राष्ट्रीय संरक्षित उद्यान एवं वन हैं,<ref name="protect">{{cite web|title=एल्फ़ाबैटिकल लिस्ट ऑफ मॉन्युमेण्ट्स|url=http://asi.nic.in/asi_monu_alphalist_karnataka.asp|author=|publisher=[[भारतीय पुरातात्त्विक सर्वेक्षण विभाग]]|work=संरक्षित स्मारक|access-date=29 दिसंबर 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20130808023916/http://asi.nic.in/asi_monu_alphalist_karnataka.asp|archive-date=8 अगस्त 2013|url-status=dead}}</ref> जिनके साथ ही यहां राज्य पुरातत्त्व एवं संग्रहालय निदेशलय द्वारा संरक्षित ७५२ स्मारक भी हैं। इनके अलावा अन्य २५,००० स्मारक भी संरक्षण प्राप्त करने की सूची में हैं।<ref name="protected_monuments">{{cite news|title=प्लान टू कंज़र्व हैरिटेज मॉन्युमेण्ट्स, म्यूज़ियम्स|url=http://www.hindu.com/2007/01/06/stories/2007010606360500.htm|publisher=द हिन्दू का ऑनलाइन संस्करण, ६ जनवरी २००७|work=द हिन्दू|location=चेन्नई|date=६ जन. २००७|access-date=29 दिसंबर 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20130724023146/http://www.hindu.com/2007/01/06/stories/2007010606360500.htm|archive-date=24 जुलाई 2013|url-status=live}}</ref><ref name="mp">{{cite news|url=http://www.hindu.com/2007/08/17/stories/2007081755371000.htm|work=द हिन्दू का ऑनलाइन संस्करण, १७ अगस्त २००७|title=मैसूर पैलेस बीट्स ताजमहल इन पॉपुलैरिटी|author=आर कृष्ण कुमार|location=चेन्नई|date=१७ अगस्त २००८|access-date=29 दिसंबर 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20071017032724/http://hindu.com/2007/08/17/stories/2007081755371000.htm|archive-date=17 अक्तूबर 2007|url-status=live}}</ref> [[चित्र:GolGumbaz2.jpg|thumb|right|200px|[[बीजापुर]] का [[गोल गुम्बज]], बाईज़ैन्टाइन साम्राज्य के [[:w:Hagia Sophia|हैजिया सोफिया]] के बाद विश्व का दूसरा सबसे बड़ा गुम्बद है। ]] राज्य के [[मैसूर]] शहर में स्थित [[महाराजा पैलेस, मैसूर|महाराजा पैलेस]] इतना आलीशान एवं खूबसूरत बना है, कि उसे सबसे विश्व के दस कुछ सुंदर महलों में गिना जाता है।<ref>[listphobia.com/2009/08/22/10-most-beautiful-palaces-of-the-world/ टेन मोस्ट ब्यूटिफ़ुल पैलेसेज़ ऑफ द वर्ल्ड]। लिस्टोफोबिया। अभिगमन तिथि: ५ फ़रवरी २०११</ref><ref>[www.mostinterestingfacts.com/building/top-10-most-beautiful-palaces-in-the-world.html टॉप टेन मोस्ट ब्यूटिफुल पैलेसेज़ ऑफ द वर्ल्ड। मोस्ट इन्टरेस्टिंग फ़ैक्ट्स। अभि.तिथि:५ फ़रवरी २०११</ref> कर्नाटक के [[पश्चिमी घाट]] में आने वाले तथा दक्षिणी जिलों में प्रसिद्ध [[पर्यटन भूगोल|पारिस्थितिकी पर्यटन]] स्थल हैं जिनमें [[कुद्रेमुख]], [[मडिकेरी]] तथा [[अगुम्बे]] आते हैं। राज्य में २५ [[वन्य जीवन अभयारण्य]] एवं ५ [[राष्ट्रीय उद्यान]] हैं। इनमें से कुछ प्रसिद्ध हैं: [[बांदीपुर राष्ट्रीय उद्यान]], [[बनेरघाटा राष्ट्रीय उद्यान]] एवं [[नागरहोल राष्ट्रीय उद्यान]]। [[हम्पी]] में [[विजयनगर साम्राज्य]] के अवशेष तथा [[पत्तदकल]] में प्राचीन पुरातात्त्विक अवशेष [[युनेस्को विश्व धरोहर]] चुने जा चुके हैं। इनके साथ ही [[बादामी]] के गुफा मंदिर तथा [[ऐहोल]] के पाषाण मंदिर बादामी चालुक्य स्थापात्य के अद्भुत नमूने हैं तथा प्रमुख पर्यटक आकर्षण बने हुए हैं। [[बेलूर]] तथा [[हैलेबिडु]] में होयसाल मंदिर क्लोरिटिक शीस्ट (एक प्रकार के सोपस्टोन) से बने हुए हैं एवं युनेस्को विश्व धरोहर स्थल बनने हेतु प्रस्तावित हैं।<ref name="heritage">{{cite news|title=Belur for World Heritage Status|url=http://www.hindu.com/2004/07/25/stories/2004072501490300.htm|publisher=द हिन्दू|work=द हिन्दू का ऑनलाइन संस्करण, दिनांक:२५ जुलाई २००४|location=चेन्नई|access-date=29 दिसंबर 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20070312061918/http://www.hindu.com/2004/07/25/stories/2004072501490300.htm|archive-date=12 मार्च 2007|url-status=live}}</ref> यहाँ बने [[गोल गुम्बज]] तथा इब्राहिम रौज़ा दक्खन सल्तनत स्थापत्य शैली के अद्भुत उदाहरण हैं। [[श्रवणबेलगोला]] स्थित [[गोमतेश्वर]] की १७ मीटर ऊंची मूर्ति जो विश्व की सर्वोच्च एकाश्म प्रतिमा है, वार्षिक [[महामस्तकाभिषेक]] उत्सव में सहस्रों श्रद्धालु तीर्थायात्रियों का आकर्षण केन्द्र बनती है।<ref name="mono">कीएय (२०००), पृ. ३२४</ref> [[चित्र:Mysore Palace Night.jpg|thumb|200px|left|[[मैसूर पैलेस]], [[मैसूर]] का रात्रि दृश्य]] कर्नाटक के [[जल प्रपात]] एवं [[कुद्रेमुख राष्ट्रीय उद्यान]] "विश्व के १००१ प्राकृतिक आश्चर्य" में गिने गये हैं।<ref>माइकल ब्राइट, ''1001 Natural Wonders of the World'' द्वारा:बैरन्स एड्युकेश्नल सीरीज़ इंका., प्रकाशक: क्विण्टेड इंका., २००५.</ref> [[जोग प्रपात]] को [[भारत के जल प्रपात|भारत के सबसे ऊंचे एकधारीय जल प्रपात]] के रूप में [[गोकक प्रपात]], [[उन्चल्ली प्रपात]], [[मगोड प्रपात]], [[एब्बे प्रपात]] एवं [[शिवसमुद्रम|शिवसमुद्रम प्रपात]] सहित अन्य प्रसिद्ध जल प्रपातों की सूची में सम्मिलित किया गया है। यहां अनेक खूबसूरत सागरतट हैं, जिनमें [[मुरुदेश्वर]], [[गोकर्ण, भारत|गोकर्ण]] एवं [[करवर]] सागरतट प्रमुख हैं। इनके साथ-साथ कर्नाटक धार्मिक महत्त्व के अनेक स्थलों का केन्द्र भी रहा है। यहां के प्रसिद्ध हिन्दू मंदिरों में [[उडुपी कृष्ण मंदिर]], [[सिरसी]] का मरिकंबा मंदिर, [[धर्मस्थल, कर्नाटक|धर्मस्थल]] का श्री मंजुनाथ मंदिर, [[कुक्के]] में श्री सुब्रह्मण्यम मंदिर तथा [[शृंगेरी]] स्थित शारदाम्बा मंदिर हैं जो देश भर से ढेरों श्रद्धालुओं को आकर्षित करते हैं। [[लिंगायत]] मत के अधिकांश पवित्र स्थल जैसे [[कुदालसंगम]] एवं [[बसवन्ना बागेवाड़ी]] राज्य के उत्तरी भागों में स्थित हैं। [[श्रवणबेलगोला]], [[मुदबिद्री]] एवं [[कर्कला]] [[जैन धर्म]] के ऐतिहासिक स्मारक हैं। इस धर्म की जड़े राज्य में आरंभिक मध्यकाल से ही मजबूत बनी हुई हैं और इनका सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण केन्द्र है [[श्रवणबेलगोला]] [[चित्र:oldpaint file.jpg|thumb|right|मैसूर शैली का एक तैल चित्र]] हाल के कुछ वर्षों में कर्नाटक स्वास्थ्य रक्षा पर्यटन हेतु एक सक्रिय केन्द्र के रूप में भी उभरा है। राज्य में देश के सर्वाधिक स्वीकृत स्वास्थ्य प्रणालिययाँ और वैकल्पिक चिकित्सा उपलब्ध हैं। राज्य में आईएसओ प्रमाणित सरकारी चिकित्सालयों सहित, अंतर्राष्ट्रीय स्तर की चिकित्सा सुविधा उपलब्ध कराने वाले निजी संस्थानों के मिले-जुले योगदान से वर्ष २००४-०५ में स्वास्थ्य-रक्षा उद्योग को ३०% की बढोत्तरी मिली है। राज्य के अस्पतालों में लगभग ८,००० स्वास्थ्य संबंधी सैलानी आते हैं।<ref name="healthcare"/> {{-}} {{कर्नाटक में पुरातात्त्विक स्थल }} == इन्हें भी देखें == {{प्रवेशद्वार|कर्नाटक }} * [[कर्नाटक के लोकसभा सदस्य]] * [[कर्नाटक का पठार]] {{-}} == सन्दर्भ == {{कालम|3}}<small>{{Reflist}}</small></div> == बाहरी कड़ियाँ == {{Commons category|Karnataka|कर्नाटक}} {{प्रवेशद्वार}} * [https://web.archive.org/web/20101219090604/http://karnataka.gov.in/ कर्नाटक सरकार] का आधिकारिक जालस्थल * [https://web.archive.org/web/20110526053221/http://www.karnatakainformation.org/ कर्नाटक सरकार सूचना विभाग] * {{ODP|Regional/Asia/India/Karnataka/}} * [https://web.archive.org/web/20110505205646/http://hi.bharatdiscovery.org/india/%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%95 कर्नाटक]- भारत डिस्कवरी पर देखें {{Geographic Location |Centre = कर्नाटक |North = [[महाराष्ट्र]] |Northeast = |East = [[आंध्र प्रदेश]] |Southeast = [[तमिल नाडु]] |South = [[केरल]] |Southwest = |West = [[अरब सागर]] |Northwest = [[गोआ]] }} {{कर्नाटक}} {{कर्नाटक के जिले}} {{भारत के प्रान्त और संघ राज्यक्षेत्र}}<!-- {{कर्नाटक चित्र दीर्घा}} --> {{कर्नाटक के दुर्ग}} {{कर्नाटक के ऐतिहासिक स्थल}} {{कर्नाटक के लोकसभा निर्वाचन क्षेत्र}} qqajcp8y1m319w1fzeqbmftgb4ntkmz मोतिहारी 0 2535 6446851 6412259 2025-06-30T17:30:03Z ~2025-103290 875911 6446851 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = मोतीहारी | native_name = Motihari | settlement_type = [[शहर]] | image_skyline = Kesariya-0.jpg | image_caption = [[केसरिया स्तूप]] | nickname = झील शहर | pushpin_map = India Bihar#India | pushpin_map_caption = मोतीहारी (बिहार) | coordinates = {{coord|26|39|00|N|84|55|00|E|display=inline}} | subdivision_type = देश | subdivision_name = {{IND}} | subdivision_type1 = [[भारत के राज्य|राज्य]] | subdivision_name1 = [[बिहार]] | established_title = <!-- Established --> | established_date = | founder = मोती सिंह और हरि सिंह | named_for = | government_type = [[नगर निगम (भारत)|नगर निगम]] | governing_body = मोतीहारी नगर निगम<ref>{{cite web |title=Motihari Municipal Corporation|url=https://eastchamparan.nic.in/public-utility/motihari-municipal-council/ |website=eastchamparan.nic.in |access-date=31 December 2020}}</ref> | unit_pref = Metric | area_total_km2 = 236.97 | area_rank = चतुर्थ | elevation_m = 62 | population_total = 426158 | population_as_of = 2011 | population_footnotes = <ref name="Census2011Gov"/> | population_density_km2 = auto | population_rank = | population_demonym = {{hlist|मोतीहारीवासी|चंपारणवासी}} | demographics_type1 = [[भाषा]] | demographics1_title1 = आधिकारिक | demographics1_info1 = [[हिन्दी]]<ref name="langoff">{{cite web|title=52nd Report of the Commissioner for Linguistic Minorities in India|url=http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf|website=nclm.nic.in|publisher=[[Ministry of Minority Affairs]]|access-date=23 March 2019|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170525141614/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf|archive-date=25 May 2017}}</ref> | demographics1_title2 = अतिरिक्त आधिकारिक | demographics1_info2 = [[उर्दू]] | timezone1 = [[भारतीय मानक समय|IST]] | utc_offset1 = +5:30 | postal_code_type = [[पिनकोड|PIN]] | postal_code = 845401, 845435, 845437<ref>{{cite web|url=https://pincodeinfo.online/Bihar/Purbi_Champaran/Motihari|title=Motihari Pin Code|website=www.pincodeinfo.online}}</ref> | area_code = 06252 | iso_code = [[आइएसओ 3166-2:आइएन|IN-BR]] | registration_plate = BR-05 | blank1_name_sec1 = [[लोक सभा|लोकसभा]] निर्वाचन क्षेत्र | blank1_info_sec1 = [[पूर्वी चम्पारण लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र]] | website = {{URL|eastchamparan.bih.nic.in/}} | footnotes = | unemployment_rate = | sex_ratio = | blank2_name_sec1 = [[विधान सभा|विधानसभा]] निर्वाचन क्षेत्र | blank2_info_sec1 = मोतिहारी | native_name_lang = en | subdivision_type2 = [[भारत के ज़िले|ज़िला]] | subdivision_name2 = [[पूर्वी चंपारण ज़िला|पूर्वी चंपारण]] | parts_type = वार्ड | parts = 46 | leader_title = विधायक | leader_name = प्रमोद कुमार<ref>{{cite news |title=Motihari Election Result 2020 Live Updates: Pramod Kumar of BJP Wins |url=https://www.news18.com/news/india/motihari-election-result-2020-live-updates-motihari-winner-loser-leading-trailing-mla-margin-3061589.html |access-date=2 January 2021 |work=News18 |date=10 November 2020 |language=en}}</ref> | leader_party = [[भारतीय जनता पार्टी|BJP]] | leader_title1 = महापौर | leader_name1 = प्रीति कुमारी }} '''मोतीहारी''' ({{Langx|en|Motihari|italic=no}}) [[बिहार]] राज्‍य के [[पूर्वी चम्पारण जिला|पूर्वी चंपारण]] जिले का मुख्‍यालय है। [[बिहार]] की राजधानी [[पटना]] से 170 किमी दूर पूर्वी [[चंपारण ज़िला|चम्पारण]] बिल्‍कुल [[नेपाल]] की सीमा पर बसा है। इसे मोतिहारी के नाम से भी लोग जानते है। ऐतिहासिक दृष्टि से भी इस जिले को काफी महत्‍वपूर्ण माना जाता है। किसी समय में चम्‍पारण, [[जनक|राजा जनक]] के साम्राज्‍य का Forward भाग था। Girlfriend संग्राम में महत्‍वपूर्ण भूमिका निभाने वाले [[महात्मा गांधी]] ने तो अपने राजनीतिक आंदोलन की शुरुआत यही से की थी। उनकी याद में यहा गांधीवादी मेमोरियल स्तंभ बनाया गया है जिसे [[शांतिनिकेतन]] के प्रसिद्ध कलाकार नंद लाल बोस द्वारा डिजाइन किया गया था। स्तंभ की आधारशिला 10 जून 1972 को तत्कालीन राज्यपाल डी.के. बरूच द्वारा रखी गई थी। यह 48 फीट लंबा पत्थर का स्तंभ है और उसी स्थान पर स्थित है, जहां महात्मा गांधी को अदालत में पेश किया गया था। मोतिहारी की स्थलाकृति अद्भुत दर्शनीय थी। तेजस्वी सुंदरता की मोतीझील झील (शास्त्रीय शब्दों में) शहर को दो हिस्सों में बांटती है।<ref>{{Cite book | url=https://books.google.com/?id=EzPYdQo3vZgC&pg=PA374&lpg=PA374&dq=dhanauti+motijhil#v=onepage&q=dhanauti%20motijhil&f=false |title = Wetlands Management in North Bihar|isbn = 9788180697074|last1 = Mandal|first1 = R. B.|year = 2010}}</ref> पर्यटन की दृष्टि यहां सीताकुंड, अरेराज, केसरिया, चंडी स्‍थान,ढा़का जैसे जगह घूमने लायक है। == भूगोल == मोतीहारी की स्थिति {{coord|26.65|N|84.92|E}}<ref>{{Cite web |url=http://www.fallingrain.com/world/IN/34/Motihari.html |title=Falling Rain Genomics, Inc - Motihari |access-date=12 मई 2009 |archive-url=https://www.webcitation.org/6Ghx4bSyf?url=http://www.fallingrain.com/world/IN/34/Motihari.html |archive-date=18 मई 2013 |url-status=dead }}</ref> पर है। इसकी समुद्र तल औसत ऊंचाई 62 मीटर (203 फीट) है। मोतिहारी, बिहार की राजधानी [[पटना]] से उत्तर-पश्चिम में लगभग 165 किलोमीटर, [[बेतिया]] से 45 किलोमीटर, [[मुजफ्फरपुर|मुज़फ़्फ़रपुर]] से 72 किलोमीटर की दूरी पर, मेहिया से 40 किमी, सीतामढी से 75 किलोमीटर की दूरी पर और चकिया से 30 किलोमीटर की दूरी पर है। शहर [[नेपाल]] के करीब है। बीरगंज, 55 किमी दूर है। यहां की जलवायु [[कोपेन जलवायु वर्गीकरण]] के उप-प्रकार आर्द्र उपोष्णकटिबंधीय है। जलवायु में उच्च तापमान और समान रूप से वर्ष भर वितरित वर्षा की विशेषता है। ==जनसांख्यिकी== 2011 की भारत की जनगणना के अनुसार,<ref>{{cite web|url=http://www.censusindia.net/results/town.php?stad=A&state5=999|archiveurl=https://web.archive.org/web/20040616075334/http://www.censusindia.net/results/town.php?stad=A&state5=999|archivedate=16 June 2004|title= Census of India 2001: Data from the 2001 Census, including cities, villages and towns (Provisional)|accessdate=1 November 2008|publisher= Census Commission of India}}</ref> और जनगणना भारत की अनंतिम रिपोर्टों के अनुसार, 2011 में मोतिहारी की जनसंख्या 125,183 थी; जिनमें से पुरुष और महिला क्रमशः 67,438 और 57,745 हैं। मोतिहारी शहर का लिंगानुपात प्रति 1,000 पुरुषों पर 856 है। मोतिहारी शहर में कुल साक्षरताएं 94,926 हैं, जिनमें 52,904 पुरुष हैं जबकि 42,022 महिलाएं हैं। औसत साक्षरता दर 87.20 प्रतिशत है जिसमें पुरुष और महिला साक्षरता 90.36 और 83.52 प्रतिशत थी। 2011 की जनगणना इंडिया की रिपोर्ट के अनुसार, मोतिहारी शहर में 0–6 आयु वर्ग के बच्चे 16,325 हैं। 8,891 लड़के और 7,434 लड़कियां थीं। लड़कियों का बाल लिंगानुपात प्रति 1,000 लड़कों पर 836 है। ==यातायात== '''सड़क मार्ग''' मोतिहारी राष्ट्रीय राजमार्ग NH 28 और NH 31 पर स्थित है, जो इसे भारत के विभिन्न हिस्सों से जोड़ता है। राज्य राजमार्ग SH 55 और SH 73 भी मोतिहारी से होकर गुजरते हैं, जो इसे बिहार के अन्य शहरों से जोड़ते हैं।<ref>{{Cite news|url=https://www.prabhatkhabar.com/state/bihar/airplane-stuck-under-bridge-in-motihari-national-highway-blocked-for-two-hours-asj|title=मोतिहारी में ब्रिज के नीचे फंसा ‘हवाई जहाज’, दो घंटे तक जाम रहा नेशनल हाईवे|work=प्रभात खबर|access-date=8 मई 2024}}</ref> '''रेल मार्ग''' मोतिहारी का रेलवे स्टेशन है, जिसे बापूधाम मोतिहारी स्टेशन (BMHN) के नाम से जाना जाता है। यह स्टेशन पूर्व मध्य रेलवे zone के दानापुर रेल मंडल के अंतर्गत आता है। यह स्टेशन दिल्ली, कोलकाता, पटना, गोरखपुर, वाराणसी, लखनऊ और अन्य प्रमुख शहरों से अच्छी तरह जुड़ा हुआ है। '''हवाई मार्ग''' निकटतम हवाई अड्डा दरभंगा विमानक्षेत्र (DBRU) है, जो लगभग 110 किलोमीटर दूर स्थित है। दरभंगा विमानक्षेत्र से दिल्ली, कोलकाता, बेंगलुरु, मुंबई और अन्य प्रमुख शहरों के लिए उड़ानें उपलब्ध हैं। == प्रमुख स्थल == === सीताकुंड === इस स्थान कि व्याख्या बालमिकी रामायण तथा तुलसी दास जी के रामचरितमानष मे भी मिलता है। जो मोतिहारी से 16 किमी दूर पीपरा रेलवे स्‍टेशन से 2 किमी उत्तर में बेदीबन मधुबन पंचायत मे यह स्थान स्थित है। माना जाता है कि भगवान राम के विवाह के पाश्चात, जनकपुर से लौटती बारात ने एक रात्रि का विश्राम इसी स्थान पर किया था। और भगवान राम और देवी सीता के विवाह कि चौथी तथा कंगन खोलाई कि विधि इसी स्थान पर संपन्न किया गया था। उस समय यहाँ पर एक कुंड खुदाया गया था जिसमें पृथ्वी के अंदर से सात अथाह गहराई वाले कुऑ मिला था जिसका पानी कभी कम नही होता है और वो आज भी है, इसे सीताकुंड के नाम से जाना जाता है क्योकि इस कुंड के जल से सर्वप्रथम देवी सीता ने पुजा किया था।। इसके किनारे मंदिर भी बने हूए है और इसके 1 किमी के अंदर ही ऐसे 5 पोखरा(कुंड) है जो त्रेतायुग से अबतक अपने जल का अलग-अलग उपयोग के लिए प्रसिद्ध है जिसमें एक सबसे प्रसिद्ध गंगेया पोखरा है जहाँ गंगा स्नान के दिन हजारो-हजार कि संख्या मे लोग स्नान करने आते है क्योकि लोग यह मानते है कि जब यहा बारात रूकी थी तो गंगा मैया स्वयं यहाँ आयी थी ताकि देवी सीता और भगवान राम सहित सभी स्नान कर लें। यही पास मे ही लगभग 40 फीट ऊँची बेदी भी है जिस पर देवी सीता और भगवान राम ने पुजा अर्चना की। सीताकुंड धाम पर रामनवमी के दिन एक विशाल मेला लगता है। हजारों की संख्‍या में इस दिन लोग भगवान राम और सीता की पूजा अर्चना करने यहां आते है। === अरेराज === शहर से 28 किमी दूर दक्षिण-पश्चिम में अरेराज स्थित है। यहीं पर भगवान शिव का प्रसिद्व मंदिर सोमेश्‍वर शिव मंदिर है। श्रावणी मेला (जुलाई-अगस्‍त) के समय केवल मोतिहारी के आसपास से ही नहीं वरन नेपाल से भी हजारों की संख्‍या में भक्‍तगण भगवान शिव पर जल चढ़ाने यहां आते है। === लौरिया === यहा गांव अरेराज अनुमंडल से 2 किमी दूर बेतिया-अरेराज रोड पर स्‍िथत है। सम्राट अशोक ने 249 ईसापूर्व में यहां पर एक स्‍तम्‍भ का निर्माण कराया था। इस स्‍तम्‍भ पर सम्राट अशोक ने धर्म लेख खुदवाया था। माना जाता है कि 36 फीट ऊंचे व 41.8 इंच आधार वाले इस स्‍तम्‍भ का वजन 40 टन है। सम्राट अशोक ने इस स्‍तम्‍भ के अग्र भाग पर सिंह की मूर्ति लगवाई थी लेकिन बाद में पुरातत्‍व विभाग द्वारा सिंह की मूर्ति को कलकत्ता के म्‍यूजियम में भेज दिया गया। === केसरिया === {{main|केसरिया स्तूप}} मुजफ्फरपुर से 72 किमी तथा चकिया से 22 किमी दक्षिण-पश्चिम में यह स्‍थल स्थित है। भारत सरकार के पुरातत्‍व विभाग द्वारा 1998 ईसवी में खुदाई के दौरान यहां पर बौद्व स्‍तूप मिला था। माना जाता है कि यह स्‍तूप विश्‍व का सबसे बड़ा बौद्व स्‍तूप है। पुरातत्‍व विभाग के एक रिपोर्ट के मुताबिक जब भारत में बौद्व धर्म का प्रसार हुआ था तब केसरिया स्‍तूप की लंबाई 150 फीट थी तथा बोरोबोदूर स्‍तूप (जावा) की लंबाई 138 फीट थी। वर्तमान में केसरिया बौद्व स्‍तूप की लंबाई 104 फीट तथा बोरोबोदूर स्‍तूप की लंबाई 103 फीट है। वही [[विश्व धरोहर स्थलों की सूची|विश्व धरोहर सूची]] में शामिल [[साँची स्‍तूप]] की ऊँचाई 77.50 फीट है। पुरातत्‍व विभाग के आकलन के अनुसार इस स्‍तूप का निर्माण लिच्‍छवी वंश के राजा द्वारा बुद्व के निर्वाण प्राप्‍त होने से पहले किया गया था। कहा जाता है कि चौथी शताब्‍दी में चीनी तीर्थयात्री [[ह्वेन त्सांग|ह्वेनसांग]] ने भी इस जगह का भ्रमण किया था। === गांधी स्मारक स्‍तम्‍भ === भारत में अपने राजनीतिक आंदोलन की शुरुआत गांधीजी ने चम्‍पारण से ही शुरु की थी। अंग्रेज [[ज़मींदारी प्रथा|जमींदारों]] द्वारा जबरन [[नील]] की खेती कराने का सर्वप्रथम विरोध महात्‍मा गांधी के नेतृत्‍व में यहां के स्‍थानीय लोगों द्वारा किया गया था। इस कारण्‍ा से गांधीजी पर घारा 144 (सीआरपीसी) का उल्‍लंघन करने का मुकदमा यहां के स्‍थानीय कोर्ट में दर्ज हुआ था। जिस जगह पर उन्‍हें न्यायालय में पेश किया गया था वही पर उनकी याद में 48 फीट लंबे उनकी प्रतिमा का निर्माण किया गया। इसका डिजाइन [[शान्तिनिकेतन|शांति निकेतन]] के प्रसिद्व मूर्तिकार [[नंदलाल बोस]] ने तैयार की थी। इस प्रतिमा का उदघाटन 18 अप्रैल 1978 को विधाधर कवि द्वारा किया गया था। === मेहसी === शहर से 48 किमी पूरब में यह जगह [[मुजफ्फरपुर]]-मोतिहारी मार्ग पर स्थित है। यह अपने शिल्‍प-बटन उघोग के लिए पूरे भारत में ही नहीं वरन् विश्‍व स्‍तर पर प्रसिद्ध हो चुका है। इस उघोग की शुरुआत करने का श्रेय यहां के स्‍थानीय निवासी भुवन लाल को जाता है। सर्वप्रथम 1905 ईसवी में उसने सिकहरना नदी से प्राप्‍त शंख-सिप से बटन बनाने का प्रयास किया था। लेकिन बेहतर तरीके से तैयार न होने के कारण यह नहीं बिक पाया। 1908 ईसवी में [[जापान]] से 1000 रुपए में मशीन मंगाकर [[तिरहुत प्रमंडल|तिरहुत]] मून बटन फैक्‍ट्री की स्‍थापना की गई और फिर बडे पैमाने पर इस उघोग का परिचालन शुरु किया गया। धीरे-धीरे बटन निर्माण की प्रक्रिया ने एक उघोग का रूप अपना लिया और उस समय लगभग 160 बटन फैक्‍ट्री मेहसी प्रखंड के 13 पंचायतों चल रहा था। लेकिन वर्तमान में यह उधोग सरकार से सहयोग नहीं मिल पाने के कारण बेहतर स्‍ि‍थति में नहीं है === ढाका === मोतिहारी शहर से 21 किलोमीटर पूरब में अवस्थित [[ढाका, पूर्वी चम्पारण|ढाका]] एक ऐतिहासिक शहर है जो [[नेपाल]] के सीमा पर अवस्थित है। ढाका से नेपाल की दूरी लगभग 25 किलोमीटर है। इसके अलावा पर्यटक चंडीस्‍थान (गोविन्‍दगंज), हुसैनी, [[रक्‍सौल]] जैसे जगह की भी सैर कर सकते हैं। == महत्वपूर्ण व्यक्तित्व == [[File:George Orwell press photo.jpg|thumb|200px|[[जॉर्ज ऑरवेल]]]] * अंग्रेजी लेखक जॉर्ज ऑरवेल - [[एनिमल फार्म]] और नाइंटीन एटीफोर जैसी कृतियों के रचयिता [[जॉर्ज ऑरवेल|जार्ज़ ऑरवेल]] का जन्म सन 1903 में मोतिहारी में हुआ था। उनके पिता रिचर्ड वॉल्मेस्ले ब्लेयर बिहार में [[अफ़ीम|अफीम]] की खेती से संबंधित विभाग में उच्च अधिकारी थे। जब ऑरवेल महज एक वर्ष के थे, तभी अपनी मॉ और बहन के साथ वापस [[इंग्लैण्ड]] चले गए थे। मोतिहारी शहर से ऑरवेल के जीवन से जुडे तारों के बारे में हाल तक लोगबाग अनभिज्ञ थे। वर्ष 2003 में ऑरवेल के जीवन में इस शहर की भूमिका तब जगजाहिर हुई जब देशी-विदेशी पत्रकारों का एक जत्था जॉर्ज ऑरवेल की जन्मशताब्दी के अवसर पर यहॉ पहुंचा। स्थानीय प्रशासन अब यहां जॉर्ज ऑरवेल के जीवन पर एक संग्रहालय के निर्माण की योजना बना रहा है। * प्रसिद्ध स्वतंत्रता सेनानी, कवि-कथाकार - [[रमेश चन्द्र झा]], जिन्होंने न सिर्फ़ 1942 के [[भारत छोड़ो आन्दोलन]] में चंपारन, बिहार से अग्रणी भूमिका निभाई बल्कि देशभक्ति और राष्ट्रीयता से ओत-प्रोत अमर साहित्य की रचना भी की. चंपारन और यहाँ के साहित्यकारों का सबसे प्रामाणिक और विस्तृत इतिहास भी रमेश चंद्र झा ने की कलमबद्ध किया है. [[आउटलुक]] ने एक लेख प्रकाशित करते हुए बताया है कि - "रमेशचंद्र झा अपनी पारिवारिक पृष्ठभूमि और पिता लक्ष्मीनारायण झा से प्रभावित होकर बचपन में ही बागी बन गए थे। उनके पिता को महात्मा गांधी की चंपारण यात्रा के पहले ही दिन गिरफ्तार कर जेल भेज दिया गया था और 6 महीने की सश्रम सजा हुई थी। महज 14 साल की उम्र में भारत छोड़ो आंदोलन के वक्त रमेशचंद्र झा पर ब्रिटिश पुलिस चौकी पर हमले और उनके हथियार लूटने का संगीन आरोप लगा।" <ref>{{Cite web|url=https://www.outlookhindi.com/story/on-the-75th-anniversary-of-independence-it-is-necessary-to-remember-some-such-surajis-and-those-rare-britishers-without-whom-the-story-of-the-freedom-struggle-is-incomplete-3659|title=आजादी हीरक जयंती/भूले-बिसरे सेनानीः आजादी के गुमनाम सुराजी|website=https://www.outlookhindi.com/|language=en|access-date=2022-08-25}}</ref> *[[संजीव के झा]]- एक फिल्म निर्माता और पटकथा लेखक हैं, जो वर्तमान में मुंबई में रहते हैं, जिन्होंने कई लोकप्रिय टीवी शो और फिल्में लिखी हैं। जबरिया जोड़ी, बरोट हाउस और सुमी (फिल्म) उनकी उल्लेखनीय कृतियाँ हैं। साथ ही मोतिहारी के पहले लेखक जिनकी लिखी फिल्म सुमी को तीन राष्ट्रीय फिल्म पुरस्कार मिले। * [[रक्षा गुप्ता]]- कई उल्लेखनीय भोजपुरी फिल्मों ठीक है, कमांडो अर्जुन,<ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/bhojpuri/movies/news/pradeep-pandey-kajal-raghwani-and-raksha-gupta-starrer-commando-arjun-trailer-is-out/articleshow/85734418.cms|title=Pradeep Pandey, Kajal Raghwani and Raksha Gupta starrer 'Commando Arjun' trailer is out!}}</ref><ref>{{cite web|url=https://hindi.news18.com/photogallery/entertainment/bhojpuri-film-commando-arjun-actress-raksha-gupta-gives-bold-seen-in-her-third-movie-see-here-her-glamorous-pics-raya-3716746-page-2.html|title=Bhojpuri Actress रक्षा गुप्ता तीसरी ही फिल्म में दिखीं बोल्ड, रियल लाइफ में अदाएं देख उड़ जाएंगे होश! Photos}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.aajtak.in/entertainment/news/photo/bhojpuri-actress-raksha-gupta-talk-about-on-bold-scene-in-commando-arjun-tmovb-1430541-2022-03-18-3|title=पर्दे पर बोल्ड सीन देकर भोजपुरी एक्ट्रेस Raksha Gupta ने मचाई हलचल, ऐसा था फैमिली रिएक्शन}}</ref> राउडी इंस्पेक्टर (2022 फिल्म), डोली सजा के रखना (2022 फिल्म), शंखनाद में अभिनेत्री हैं।<ref name="birthday">{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/bhojpuri/movies/news/raksha-gupta-distributes-food-to-the-needy-on-her-birthday/articleshow/86088087.cms|title=Raksha Gupta distributes food to the needy on her birthday}}</ref><ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/bhojpuri/movies/news/yash-kumar-and-raksha-gupta-begins-shooting-for-shankhnaad/articleshow/88388291.cms|title=Yash Kumar and Raksha Gupta begins shooting for 'Shankhnaad'}}</ref><ref>{{Cite web |date=2022-05-06 |title=Pawan Singh से पंगा करने के बाद 'राउडी इंस्पेक्टर' बनकर आए Khesari Lal Yadav, ट्रेलर हुआ हिट |url=https://www.aajtak.in/entertainment/news/story/khesari-lal-yadav-rowdy-inspector-trailer-release-megha-sree-raksha-gupta-tmovb-1458903-2022-05-06 |access-date=2022-10-12 |website=Aaj Tak |language=hi}}</ref> * [[रवीश कुमार]] - टीवी एंकर और पत्रकार, एनडीटीवी दिल्ली। *[[सकीबुल गनी]]- अपने प्रथम श्रेणी पदार्पण पर तिहरा शतक बनाने वाले दुनिया के पहले क्रिकेटर हैं। == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} == बाहरी कड़ियाँ == * [https://yatrasalah.com/touristPlaces.aspx?id=239 मोतिहारी] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120105045458/http://yatrasalah.com/touristPlaces.aspx?id=239 |date=5 जनवरी 2012 }} - महात्‍मा गांधी ने तो अपने राजनीतिक आंदोलन की शुरुआत यही से की थी (यात्रा सलाह) * [https://www.prabhatkhabar.com/state/bihar/motihari मोतिहारी जिले का ब्रेकिंग न्यूज़] * [https://www.prabhatkhabar.com/state/bihar बिहार की ताज़ा खबरे] [[श्रेणी:बिहार के शहर]] [[श्रेणी:पूर्वी चम्पारण जिला]] [[श्रेणी:पूर्वी चम्पारण ज़िले के नगर]] ajzfsxjmcw6fq4kn89y6c2tgdd4lgy8 6446852 6446851 2025-06-30T17:30:14Z Quinlan83 637675 [[Special:Contributions/~2025-103290|~2025-103290]] ([[User talk:~2025-103290|Talk]]) के संपादनों को हटाकर [[User:The Sorter|The Sorter]] के आखिरी अवतरण को पूर्ववत किया 6412259 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = मोतीहारी | native_name = Motihari | settlement_type = [[शहर]] | image_skyline = Kesariya-0.jpg | image_caption = [[केसरिया स्तूप]] | nickname = झील शहर | pushpin_map = India Bihar#India | pushpin_map_caption = मोतीहारी (बिहार) | coordinates = {{coord|26|39|00|N|84|55|00|E|display=inline}} | subdivision_type = देश | subdivision_name = {{IND}} | subdivision_type1 = [[भारत के राज्य|राज्य]] | subdivision_name1 = [[बिहार]] | established_title = <!-- Established --> | established_date = | founder = मोती सिंह और हरि सिंह | named_for = | government_type = [[नगर निगम (भारत)|नगर निगम]] | governing_body = मोतीहारी नगर निगम<ref>{{cite web |title=Motihari Municipal Corporation|url=https://eastchamparan.nic.in/public-utility/motihari-municipal-council/ |website=eastchamparan.nic.in |access-date=31 December 2020}}</ref> | unit_pref = Metric | area_total_km2 = 236.97 | area_rank = चतुर्थ | elevation_m = 62 | population_total = 426158 | population_as_of = 2011 | population_footnotes = <ref name="Census2011Gov"/> | population_density_km2 = auto | population_rank = | population_demonym = {{hlist|मोतीहारीवासी|चंपारणवासी}} | demographics_type1 = [[भाषा]] | demographics1_title1 = आधिकारिक | demographics1_info1 = [[हिन्दी]]<ref name="langoff">{{cite web|title=52nd Report of the Commissioner for Linguistic Minorities in India|url=http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf|website=nclm.nic.in|publisher=[[Ministry of Minority Affairs]]|access-date=23 March 2019|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170525141614/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf|archive-date=25 May 2017}}</ref> | demographics1_title2 = अतिरिक्त आधिकारिक | demographics1_info2 = [[उर्दू]] | timezone1 = [[भारतीय मानक समय|IST]] | utc_offset1 = +5:30 | postal_code_type = [[पिनकोड|PIN]] | postal_code = 845401, 845435, 845437<ref>{{cite web|url=https://pincodeinfo.online/Bihar/Purbi_Champaran/Motihari|title=Motihari Pin Code|website=www.pincodeinfo.online}}</ref> | area_code = 06252 | iso_code = [[आइएसओ 3166-2:आइएन|IN-BR]] | registration_plate = BR-05 | blank1_name_sec1 = [[लोक सभा|लोकसभा]] निर्वाचन क्षेत्र | blank1_info_sec1 = [[पूर्वी चम्पारण लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र]] | website = {{URL|eastchamparan.bih.nic.in/}} | footnotes = | unemployment_rate = | sex_ratio = | blank2_name_sec1 = [[विधान सभा|विधानसभा]] निर्वाचन क्षेत्र | blank2_info_sec1 = मोतिहारी | native_name_lang = en | subdivision_type2 = [[भारत के ज़िले|ज़िला]] | subdivision_name2 = [[पूर्वी चंपारण ज़िला|पूर्वी चंपारण]] | parts_type = वार्ड | parts = 46 | leader_title = विधायक | leader_name = प्रमोद कुमार<ref>{{cite news |title=Motihari Election Result 2020 Live Updates: Pramod Kumar of BJP Wins |url=https://www.news18.com/news/india/motihari-election-result-2020-live-updates-motihari-winner-loser-leading-trailing-mla-margin-3061589.html |access-date=2 January 2021 |work=News18 |date=10 November 2020 |language=en}}</ref> | leader_party = [[भारतीय जनता पार्टी|BJP]] | leader_title1 = महापौर | leader_name1 = प्रीति कुमारी }} '''मोतीहारी''' ({{Langx|en|Motihari|italic=no}}) [[बिहार]] राज्‍य के [[पूर्वी चम्पारण जिला|पूर्वी चंपारण]] जिले का मुख्‍यालय है। [[बिहार]] की राजधानी [[पटना]] से 170 किमी दूर पूर्वी [[चंपारण ज़िला|चम्पारण]] बिल्‍कुल [[नेपाल]] की सीमा पर बसा है। इसे मोतिहारी के नाम से भी लोग जानते है। ऐतिहासिक दृष्टि से भी इस जिले को काफी महत्‍वपूर्ण माना जाता है। किसी समय में चम्‍पारण, [[जनक|राजा जनक]] के साम्राज्‍य का अभिन्‍न भाग था। स्‍वतंत्रता संग्राम में महत्‍वपूर्ण भूमिका निभाने वाले [[महात्मा गांधी]] ने तो अपने राजनीतिक आंदोलन की शुरुआत यही से की थी। उनकी याद में यहा गांधीवादी मेमोरियल स्तंभ बनाया गया है जिसे [[शांतिनिकेतन]] के प्रसिद्ध कलाकार नंद लाल बोस द्वारा डिजाइन किया गया था। स्तंभ की आधारशिला 10 जून 1972 को तत्कालीन राज्यपाल डी.के. बरूच द्वारा रखी गई थी। यह 48 फीट लंबा पत्थर का स्तंभ है और उसी स्थान पर स्थित है, जहां महात्मा गांधी को अदालत में पेश किया गया था। मोतिहारी की स्थलाकृति अद्भुत दर्शनीय थी। तेजस्वी सुंदरता की मोतीझील झील (शास्त्रीय शब्दों में) शहर को दो हिस्सों में बांटती है।<ref>{{Cite book | url=https://books.google.com/?id=EzPYdQo3vZgC&pg=PA374&lpg=PA374&dq=dhanauti+motijhil#v=onepage&q=dhanauti%20motijhil&f=false |title = Wetlands Management in North Bihar|isbn = 9788180697074|last1 = Mandal|first1 = R. B.|year = 2010}}</ref> पर्यटन की दृष्टि यहां सीताकुंड, अरेराज, केसरिया, चंडी स्‍थान,ढा़का जैसे जगह घूमने लायक है। == भूगोल == मोतीहारी की स्थिति {{coord|26.65|N|84.92|E}}<ref>{{Cite web |url=http://www.fallingrain.com/world/IN/34/Motihari.html |title=Falling Rain Genomics, Inc - Motihari |access-date=12 मई 2009 |archive-url=https://www.webcitation.org/6Ghx4bSyf?url=http://www.fallingrain.com/world/IN/34/Motihari.html |archive-date=18 मई 2013 |url-status=dead }}</ref> पर है। इसकी समुद्र तल औसत ऊंचाई 62 मीटर (203 फीट) है। मोतिहारी, बिहार की राजधानी [[पटना]] से उत्तर-पश्चिम में लगभग 165 किलोमीटर, [[बेतिया]] से 45 किलोमीटर, [[मुजफ्फरपुर|मुज़फ़्फ़रपुर]] से 72 किलोमीटर की दूरी पर, मेहिया से 40 किमी, सीतामढी से 75 किलोमीटर की दूरी पर और चकिया से 30 किलोमीटर की दूरी पर है। शहर [[नेपाल]] के करीब है। बीरगंज, 55 किमी दूर है। यहां की जलवायु [[कोपेन जलवायु वर्गीकरण]] के उप-प्रकार आर्द्र उपोष्णकटिबंधीय है। जलवायु में उच्च तापमान और समान रूप से वर्ष भर वितरित वर्षा की विशेषता है। ==जनसांख्यिकी== 2011 की भारत की जनगणना के अनुसार,<ref>{{cite web|url=http://www.censusindia.net/results/town.php?stad=A&state5=999|archiveurl=https://web.archive.org/web/20040616075334/http://www.censusindia.net/results/town.php?stad=A&state5=999|archivedate=16 June 2004|title= Census of India 2001: Data from the 2001 Census, including cities, villages and towns (Provisional)|accessdate=1 November 2008|publisher= Census Commission of India}}</ref> और जनगणना भारत की अनंतिम रिपोर्टों के अनुसार, 2011 में मोतिहारी की जनसंख्या 125,183 थी; जिनमें से पुरुष और महिला क्रमशः 67,438 और 57,745 हैं। मोतिहारी शहर का लिंगानुपात प्रति 1,000 पुरुषों पर 856 है। मोतिहारी शहर में कुल साक्षरताएं 94,926 हैं, जिनमें 52,904 पुरुष हैं जबकि 42,022 महिलाएं हैं। औसत साक्षरता दर 87.20 प्रतिशत है जिसमें पुरुष और महिला साक्षरता 90.36 और 83.52 प्रतिशत थी। 2011 की जनगणना इंडिया की रिपोर्ट के अनुसार, मोतिहारी शहर में 0–6 आयु वर्ग के बच्चे 16,325 हैं। 8,891 लड़के और 7,434 लड़कियां थीं। लड़कियों का बाल लिंगानुपात प्रति 1,000 लड़कों पर 836 है। ==यातायात== '''सड़क मार्ग''' मोतिहारी राष्ट्रीय राजमार्ग NH 28 और NH 31 पर स्थित है, जो इसे भारत के विभिन्न हिस्सों से जोड़ता है। राज्य राजमार्ग SH 55 और SH 73 भी मोतिहारी से होकर गुजरते हैं, जो इसे बिहार के अन्य शहरों से जोड़ते हैं।<ref>{{Cite news|url=https://www.prabhatkhabar.com/state/bihar/airplane-stuck-under-bridge-in-motihari-national-highway-blocked-for-two-hours-asj|title=मोतिहारी में ब्रिज के नीचे फंसा ‘हवाई जहाज’, दो घंटे तक जाम रहा नेशनल हाईवे|work=प्रभात खबर|access-date=8 मई 2024}}</ref> '''रेल मार्ग''' मोतिहारी का रेलवे स्टेशन है, जिसे बापूधाम मोतिहारी स्टेशन (BMHN) के नाम से जाना जाता है। यह स्टेशन पूर्व मध्य रेलवे zone के दानापुर रेल मंडल के अंतर्गत आता है। यह स्टेशन दिल्ली, कोलकाता, पटना, गोरखपुर, वाराणसी, लखनऊ और अन्य प्रमुख शहरों से अच्छी तरह जुड़ा हुआ है। '''हवाई मार्ग''' निकटतम हवाई अड्डा दरभंगा विमानक्षेत्र (DBRU) है, जो लगभग 110 किलोमीटर दूर स्थित है। दरभंगा विमानक्षेत्र से दिल्ली, कोलकाता, बेंगलुरु, मुंबई और अन्य प्रमुख शहरों के लिए उड़ानें उपलब्ध हैं। == प्रमुख स्थल == === सीताकुंड === इस स्थान कि व्याख्या बालमिकी रामायण तथा तुलसी दास जी के रामचरितमानष मे भी मिलता है। जो मोतिहारी से 16 किमी दूर पीपरा रेलवे स्‍टेशन से 2 किमी उत्तर में बेदीबन मधुबन पंचायत मे यह स्थान स्थित है। माना जाता है कि भगवान राम के विवाह के पाश्चात, जनकपुर से लौटती बारात ने एक रात्रि का विश्राम इसी स्थान पर किया था। और भगवान राम और देवी सीता के विवाह कि चौथी तथा कंगन खोलाई कि विधि इसी स्थान पर संपन्न किया गया था। उस समय यहाँ पर एक कुंड खुदाया गया था जिसमें पृथ्वी के अंदर से सात अथाह गहराई वाले कुऑ मिला था जिसका पानी कभी कम नही होता है और वो आज भी है, इसे सीताकुंड के नाम से जाना जाता है क्योकि इस कुंड के जल से सर्वप्रथम देवी सीता ने पुजा किया था।। इसके किनारे मंदिर भी बने हूए है और इसके 1 किमी के अंदर ही ऐसे 5 पोखरा(कुंड) है जो त्रेतायुग से अबतक अपने जल का अलग-अलग उपयोग के लिए प्रसिद्ध है जिसमें एक सबसे प्रसिद्ध गंगेया पोखरा है जहाँ गंगा स्नान के दिन हजारो-हजार कि संख्या मे लोग स्नान करने आते है क्योकि लोग यह मानते है कि जब यहा बारात रूकी थी तो गंगा मैया स्वयं यहाँ आयी थी ताकि देवी सीता और भगवान राम सहित सभी स्नान कर लें। यही पास मे ही लगभग 40 फीट ऊँची बेदी भी है जिस पर देवी सीता और भगवान राम ने पुजा अर्चना की। सीताकुंड धाम पर रामनवमी के दिन एक विशाल मेला लगता है। हजारों की संख्‍या में इस दिन लोग भगवान राम और सीता की पूजा अर्चना करने यहां आते है। === अरेराज === शहर से 28 किमी दूर दक्षिण-पश्चिम में अरेराज स्थित है। यहीं पर भगवान शिव का प्रसिद्व मंदिर सोमेश्‍वर शिव मंदिर है। श्रावणी मेला (जुलाई-अगस्‍त) के समय केवल मोतिहारी के आसपास से ही नहीं वरन नेपाल से भी हजारों की संख्‍या में भक्‍तगण भगवान शिव पर जल चढ़ाने यहां आते है। === लौरिया === यहा गांव अरेराज अनुमंडल से 2 किमी दूर बेतिया-अरेराज रोड पर स्‍िथत है। सम्राट अशोक ने 249 ईसापूर्व में यहां पर एक स्‍तम्‍भ का निर्माण कराया था। इस स्‍तम्‍भ पर सम्राट अशोक ने धर्म लेख खुदवाया था। माना जाता है कि 36 फीट ऊंचे व 41.8 इंच आधार वाले इस स्‍तम्‍भ का वजन 40 टन है। सम्राट अशोक ने इस स्‍तम्‍भ के अग्र भाग पर सिंह की मूर्ति लगवाई थी लेकिन बाद में पुरातत्‍व विभाग द्वारा सिंह की मूर्ति को कलकत्ता के म्‍यूजियम में भेज दिया गया। === केसरिया === {{main|केसरिया स्तूप}} मुजफ्फरपुर से 72 किमी तथा चकिया से 22 किमी दक्षिण-पश्चिम में यह स्‍थल स्थित है। भारत सरकार के पुरातत्‍व विभाग द्वारा 1998 ईसवी में खुदाई के दौरान यहां पर बौद्व स्‍तूप मिला था। माना जाता है कि यह स्‍तूप विश्‍व का सबसे बड़ा बौद्व स्‍तूप है। पुरातत्‍व विभाग के एक रिपोर्ट के मुताबिक जब भारत में बौद्व धर्म का प्रसार हुआ था तब केसरिया स्‍तूप की लंबाई 150 फीट थी तथा बोरोबोदूर स्‍तूप (जावा) की लंबाई 138 फीट थी। वर्तमान में केसरिया बौद्व स्‍तूप की लंबाई 104 फीट तथा बोरोबोदूर स्‍तूप की लंबाई 103 फीट है। वही [[विश्व धरोहर स्थलों की सूची|विश्व धरोहर सूची]] में शामिल [[साँची स्‍तूप]] की ऊँचाई 77.50 फीट है। पुरातत्‍व विभाग के आकलन के अनुसार इस स्‍तूप का निर्माण लिच्‍छवी वंश के राजा द्वारा बुद्व के निर्वाण प्राप्‍त होने से पहले किया गया था। कहा जाता है कि चौथी शताब्‍दी में चीनी तीर्थयात्री [[ह्वेन त्सांग|ह्वेनसांग]] ने भी इस जगह का भ्रमण किया था। === गांधी स्मारक स्‍तम्‍भ === भारत में अपने राजनीतिक आंदोलन की शुरुआत गांधीजी ने चम्‍पारण से ही शुरु की थी। अंग्रेज [[ज़मींदारी प्रथा|जमींदारों]] द्वारा जबरन [[नील]] की खेती कराने का सर्वप्रथम विरोध महात्‍मा गांधी के नेतृत्‍व में यहां के स्‍थानीय लोगों द्वारा किया गया था। इस कारण्‍ा से गांधीजी पर घारा 144 (सीआरपीसी) का उल्‍लंघन करने का मुकदमा यहां के स्‍थानीय कोर्ट में दर्ज हुआ था। जिस जगह पर उन्‍हें न्यायालय में पेश किया गया था वही पर उनकी याद में 48 फीट लंबे उनकी प्रतिमा का निर्माण किया गया। इसका डिजाइन [[शान्तिनिकेतन|शांति निकेतन]] के प्रसिद्व मूर्तिकार [[नंदलाल बोस]] ने तैयार की थी। इस प्रतिमा का उदघाटन 18 अप्रैल 1978 को विधाधर कवि द्वारा किया गया था। === मेहसी === शहर से 48 किमी पूरब में यह जगह [[मुजफ्फरपुर]]-मोतिहारी मार्ग पर स्थित है। यह अपने शिल्‍प-बटन उघोग के लिए पूरे भारत में ही नहीं वरन् विश्‍व स्‍तर पर प्रसिद्ध हो चुका है। इस उघोग की शुरुआत करने का श्रेय यहां के स्‍थानीय निवासी भुवन लाल को जाता है। सर्वप्रथम 1905 ईसवी में उसने सिकहरना नदी से प्राप्‍त शंख-सिप से बटन बनाने का प्रयास किया था। लेकिन बेहतर तरीके से तैयार न होने के कारण यह नहीं बिक पाया। 1908 ईसवी में [[जापान]] से 1000 रुपए में मशीन मंगाकर [[तिरहुत प्रमंडल|तिरहुत]] मून बटन फैक्‍ट्री की स्‍थापना की गई और फिर बडे पैमाने पर इस उघोग का परिचालन शुरु किया गया। धीरे-धीरे बटन निर्माण की प्रक्रिया ने एक उघोग का रूप अपना लिया और उस समय लगभग 160 बटन फैक्‍ट्री मेहसी प्रखंड के 13 पंचायतों चल रहा था। लेकिन वर्तमान में यह उधोग सरकार से सहयोग नहीं मिल पाने के कारण बेहतर स्‍ि‍थति में नहीं है === ढाका === मोतिहारी शहर से 21 किलोमीटर पूरब में अवस्थित [[ढाका, पूर्वी चम्पारण|ढाका]] एक ऐतिहासिक शहर है जो [[नेपाल]] के सीमा पर अवस्थित है। ढाका से नेपाल की दूरी लगभग 25 किलोमीटर है। इसके अलावा पर्यटक चंडीस्‍थान (गोविन्‍दगंज), हुसैनी, [[रक्‍सौल]] जैसे जगह की भी सैर कर सकते हैं। == महत्वपूर्ण व्यक्तित्व == [[File:George Orwell press photo.jpg|thumb|200px|[[जॉर्ज ऑरवेल]]]] * अंग्रेजी लेखक जॉर्ज ऑरवेल - [[एनिमल फार्म]] और नाइंटीन एटीफोर जैसी कृतियों के रचयिता [[जॉर्ज ऑरवेल|जार्ज़ ऑरवेल]] का जन्म सन 1903 में मोतिहारी में हुआ था। उनके पिता रिचर्ड वॉल्मेस्ले ब्लेयर बिहार में [[अफ़ीम|अफीम]] की खेती से संबंधित विभाग में उच्च अधिकारी थे। जब ऑरवेल महज एक वर्ष के थे, तभी अपनी मॉ और बहन के साथ वापस [[इंग्लैण्ड]] चले गए थे। मोतिहारी शहर से ऑरवेल के जीवन से जुडे तारों के बारे में हाल तक लोगबाग अनभिज्ञ थे। वर्ष 2003 में ऑरवेल के जीवन में इस शहर की भूमिका तब जगजाहिर हुई जब देशी-विदेशी पत्रकारों का एक जत्था जॉर्ज ऑरवेल की जन्मशताब्दी के अवसर पर यहॉ पहुंचा। स्थानीय प्रशासन अब यहां जॉर्ज ऑरवेल के जीवन पर एक संग्रहालय के निर्माण की योजना बना रहा है। * प्रसिद्ध स्वतंत्रता सेनानी, कवि-कथाकार - [[रमेश चन्द्र झा]], जिन्होंने न सिर्फ़ 1942 के [[भारत छोड़ो आन्दोलन]] में चंपारन, बिहार से अग्रणी भूमिका निभाई बल्कि देशभक्ति और राष्ट्रीयता से ओत-प्रोत अमर साहित्य की रचना भी की. चंपारन और यहाँ के साहित्यकारों का सबसे प्रामाणिक और विस्तृत इतिहास भी रमेश चंद्र झा ने की कलमबद्ध किया है. [[आउटलुक]] ने एक लेख प्रकाशित करते हुए बताया है कि - "रमेशचंद्र झा अपनी पारिवारिक पृष्ठभूमि और पिता लक्ष्मीनारायण झा से प्रभावित होकर बचपन में ही बागी बन गए थे। उनके पिता को महात्मा गांधी की चंपारण यात्रा के पहले ही दिन गिरफ्तार कर जेल भेज दिया गया था और 6 महीने की सश्रम सजा हुई थी। महज 14 साल की उम्र में भारत छोड़ो आंदोलन के वक्त रमेशचंद्र झा पर ब्रिटिश पुलिस चौकी पर हमले और उनके हथियार लूटने का संगीन आरोप लगा।" <ref>{{Cite web|url=https://www.outlookhindi.com/story/on-the-75th-anniversary-of-independence-it-is-necessary-to-remember-some-such-surajis-and-those-rare-britishers-without-whom-the-story-of-the-freedom-struggle-is-incomplete-3659|title=आजादी हीरक जयंती/भूले-बिसरे सेनानीः आजादी के गुमनाम सुराजी|website=https://www.outlookhindi.com/|language=en|access-date=2022-08-25}}</ref> *[[संजीव के झा]]- एक फिल्म निर्माता और पटकथा लेखक हैं, जो वर्तमान में मुंबई में रहते हैं, जिन्होंने कई लोकप्रिय टीवी शो और फिल्में लिखी हैं। जबरिया जोड़ी, बरोट हाउस और सुमी (फिल्म) उनकी उल्लेखनीय कृतियाँ हैं। साथ ही मोतिहारी के पहले लेखक जिनकी लिखी फिल्म सुमी को तीन राष्ट्रीय फिल्म पुरस्कार मिले। * [[रक्षा गुप्ता]]- कई उल्लेखनीय भोजपुरी फिल्मों ठीक है, कमांडो अर्जुन,<ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/bhojpuri/movies/news/pradeep-pandey-kajal-raghwani-and-raksha-gupta-starrer-commando-arjun-trailer-is-out/articleshow/85734418.cms|title=Pradeep Pandey, Kajal Raghwani and Raksha Gupta starrer 'Commando Arjun' trailer is out!}}</ref><ref>{{cite web|url=https://hindi.news18.com/photogallery/entertainment/bhojpuri-film-commando-arjun-actress-raksha-gupta-gives-bold-seen-in-her-third-movie-see-here-her-glamorous-pics-raya-3716746-page-2.html|title=Bhojpuri Actress रक्षा गुप्ता तीसरी ही फिल्म में दिखीं बोल्ड, रियल लाइफ में अदाएं देख उड़ जाएंगे होश! Photos}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.aajtak.in/entertainment/news/photo/bhojpuri-actress-raksha-gupta-talk-about-on-bold-scene-in-commando-arjun-tmovb-1430541-2022-03-18-3|title=पर्दे पर बोल्ड सीन देकर भोजपुरी एक्ट्रेस Raksha Gupta ने मचाई हलचल, ऐसा था फैमिली रिएक्शन}}</ref> राउडी इंस्पेक्टर (2022 फिल्म), डोली सजा के रखना (2022 फिल्म), शंखनाद में अभिनेत्री हैं।<ref name="birthday">{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/bhojpuri/movies/news/raksha-gupta-distributes-food-to-the-needy-on-her-birthday/articleshow/86088087.cms|title=Raksha Gupta distributes food to the needy on her birthday}}</ref><ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/bhojpuri/movies/news/yash-kumar-and-raksha-gupta-begins-shooting-for-shankhnaad/articleshow/88388291.cms|title=Yash Kumar and Raksha Gupta begins shooting for 'Shankhnaad'}}</ref><ref>{{Cite web |date=2022-05-06 |title=Pawan Singh से पंगा करने के बाद 'राउडी इंस्पेक्टर' बनकर आए Khesari Lal Yadav, ट्रेलर हुआ हिट |url=https://www.aajtak.in/entertainment/news/story/khesari-lal-yadav-rowdy-inspector-trailer-release-megha-sree-raksha-gupta-tmovb-1458903-2022-05-06 |access-date=2022-10-12 |website=Aaj Tak |language=hi}}</ref> * [[रवीश कुमार]] - टीवी एंकर और पत्रकार, एनडीटीवी दिल्ली। *[[सकीबुल गनी]]- अपने प्रथम श्रेणी पदार्पण पर तिहरा शतक बनाने वाले दुनिया के पहले क्रिकेटर हैं। == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} == बाहरी कड़ियाँ == * [https://yatrasalah.com/touristPlaces.aspx?id=239 मोतिहारी] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120105045458/http://yatrasalah.com/touristPlaces.aspx?id=239 |date=5 जनवरी 2012 }} - महात्‍मा गांधी ने तो अपने राजनीतिक आंदोलन की शुरुआत यही से की थी (यात्रा सलाह) * [https://www.prabhatkhabar.com/state/bihar/motihari मोतिहारी जिले का ब्रेकिंग न्यूज़] * [https://www.prabhatkhabar.com/state/bihar बिहार की ताज़ा खबरे] [[श्रेणी:बिहार के शहर]] [[श्रेणी:पूर्वी चम्पारण जिला]] [[श्रेणी:पूर्वी चम्पारण ज़िले के नगर]] d7a7vu6db1e0pda8cmjw7lavu4qcnu2 ब्रह्मपुत्र नदी 0 2773 6446835 6022869 2025-06-30T16:59:39Z ~2025-101411 875902 6446835 wikitext text/x-wiki {{Geobox | name = ब्रह्मपुत्र | name_native = | name_native_lang = | name_other = [[यारलुङ त्सङ्पो नदी]], [[जमुना नदी, बांग्लादेश|जमुना नदी]] | name_etymology = [[संस्कृत]] में [[ब्रह्म]] के पुत्र (पुत्रा) के लिए। <!---------------------- IMAGE & MAP --> | image = Brahmaputra River Homeward bound.jpg | image_size = 320 | image_caption = [[गुवाहाटी]], असम, भारत में ब्रह्मपुत्र नदी। | map = Ganges-Brahmaputra-Meghna basins.jpg | map_size = 300 | map_caption = ब्रह्मपुत्र (वायलेट), गंगा (नारंगी), और [[मेघना नदी | मेघना]] (हरा) के संयुक्त जल निकासी घाटियों का नक्शा। | pushpin_map = | pushpin_map_size = 300 | pushpin_map_caption= <!---------------------- LOCATION --> | country = [[तिब्बत]], [[भारत]], [[बांग्लादेश]] | city = [[गुवाहाटी]], [[डिब्रूगढ़]], [[तेजपुर]] <!---------------------- PHYSICAL CHARACTERISTICS --> | length = 2800<ref name="xinhua">{{cite web | url=http://news.xinhuanet.com/english2010/china/2011-08/22/c_131067137.htm | title=Scientists pinpoint sources of four major international rivers | publisher=[[Xinhua News Agency]] | date=22 August 2011 | accessdate=8 September 2015 | archive-url=https://web.archive.org/web/20170512184502/http://news.xinhuanet.com/english2010/china/2011-08/22/c_131067137.htm | archive-date=12 मई 2017 | url-status=live }}</ref> | width_min = | width_avg = | width_max = | depth_min = | depth_avg = | depth_max = | discharge1_location= | discharge1_min = | discharge_average = 19800 | discharge_max = 100000 <!---------------------- BASIN FEATURES --> | source1 = भागीरथ ग्लेशियर | source1_location = [[हिमालय]], [[तिब्बत]] | source1_coordinates= {{coord|30|23|N|82|0|E|display=inline}} | source1_elevation = {{convert|5210|m|abbr=on}} | mouth = [[बंगाल की खाड़ी]] | mouth_location = [[गंगा डेल्टा]], [[बांग्लादेश]] | mouth_coordinates = {{coord|25|13|24|N|89|41|41|E|display=inline,title}} | mouth_elevation = {{convert|0|m|abbr=on}} | progression = | river_system = | basin_size = {{convert|712035|km2|abbr=on}}<ref name="xinhua" /> | tributary_left = [[दिहांग नदी]], [[लोहित नदी]], [[धनसिरी नदी]], <Br/>[[कोलंग नदी]] | tributary_right = [[कामेंग नदी]], [[मानस नदी]], [[बेकी नदी]], [[रैडक नदी]],<Br/> [[जलंधा नदी]], [[तीस्ता नदी]], [[सुबनसिरी नदी]] | custom_label = | custom_data = | extra = }} [[चित्र:Brahmaputra River Homeward bound.jpg|thumb|240px|सुक्लेश्वर घाट से खींचा गया ब्रह्मपुत्र का तस्वीर]] '''ब्रह्मपुत्र''' भारत की प्रमुख नदियों में से एक है। यह [[तिब्बत]], [[भारत]] तथा [[बांग्लादेश]] से होकर बहती है। ब्रह्मपुत्र का उद्गम [[हिमालय]] के उत्तर में [[तिब्बत]] के [[पुरंग ज़िला|पुरंग जिले]] में स्थित [[मानसरोवर झील]] के निकट होता है,<ref name="xinhua">{{cite web | url=http://news.xinhuanet.com/english2010/china/2011-08/22/c_131067137.htm | title=Scientists pinpoint sources of four major international rivers | publisher=[[Xinhua News Agency]] | date=22 August 2011 | accessdate=8 September 2015 | archive-url=https://web.archive.org/web/20170512184502/http://news.xinhuanet.com/english2010/china/2011-08/22/c_131067137.htm | archive-date=12 मई 2017 | url-status=live }}</ref> जहाँ इसे [[यरलुंग त्संगपो|यरलुङ त्सङ्पो]] कहा जाता है। (नोट — ब्रह्मनदी का कुबी, आंग्सी, चेमायुंगडुंग हिमानी के पास स्थित है)। तिब्बत में बहते हुए यह नदी भारत के [[अरुणाचल प्रदेश|अरुणांचल प्रदेश]] राज्य में प्रवेश करती है।<ref name="britannica">{{cite web |url=https://www.britannica.com/place/Brahmaputra-River |title=Brahmaputra River |website=Encyclopædia Britannica |access-date=4 अगस्त 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181021101359/https://www.britannica.com/place/Brahmaputra-River |archive-date=21 अक्तूबर 2018 |url-status=live }}</ref> [[आसाम]] घाटी में बहते हुए इसे ब्रह्मपुत्र और फिर [[बांग्लादेश]] में प्रवेश करने पर इसे जमुना कहा जाता है। पद्मा ([[गंगा]]) से संगम के बाद इनकी संयुक्त धारा को [[मेघना नदी|मेघना]] कहा जाता है, जो कि [[सुंदरबन|सुंदरबन डेल्टा]] का निर्माण करते हुए [[बंगाल की खाड़ी]] में जाकर मिल जाती है।<ref>{{cite web|title=Brahmaputra River Flowing Down From Himalayas Towards Bay of Bengal|url=http://www.eosnap.com/tag/brahmaputra-river/|accessdate=22 November 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111106133618/http://www.eosnap.com/tag/brahmaputra-river/|archive-date=6 नवंबर 2011|url-status=dead}}</ref> ब्रह्मपुत्र नदी एक बहुत लम्बी (2900 किलोमीटर) नदी है। ब्रह्मपुत्र का नाम तिब्बत में सांग्पो, अरुणाचल में दिहांग तथा [[असम]] में ब्रह्मपुत्र है। ब्रह्मपुत्र नदी [[बांग्लादेश]] की सीमा में जमुना के नाम से दक्षिण में बहती हुई [[गंगा]] की मूल शाखा [[पद्मा]] के साथ मिलकर [[बंगाल की खाड़ी]] में जाकर मिलती है। सुवनश्री, तिस्ता, तोर्सा, लोहित, बराक आदि ब्रह्मपुत्र की उपनदियां हैं। ब्रह्मपुत्र के किनारे स्थित शहरों में [[डिब्रूगढ़]], [[तेजपुर]] एंव [[गुवाहाटी]] हैं। ब्रह्मपुत्र की औसत गहराई 38 मीटर (124 फीट) तथा अधिकतम गहराई 120 मीटर (380 फीट) है। प्रायः भारतीय नदियों के नाम स्त्रीलिंग में होते हैं पर ''ब्रह्मपुत्र'' एक अपवाद है। [[संस्कृत]] में ''ब्रह्मपुत्र'' का शाब्दिक अर्थ ''[[ब्रह्मा]] का पुत्र'' होता है। == ब्रह्मपुत्र के अन्य नाम == * बांग्ला भाषा में जमुना के नाम से जानी जाती है। * [[चीन]] में या-लू-त्सांग-पू चियांग या यरलुंग ज़ैगंबो जियांग कहते है। * [[तिब्बत]] में [[यरलुंग त्संगपो]] या [[साम्पो]] के नाम से जानी जाती है। * मध्य और दक्षिण [[एशिया]] की प्रमुख नदी कहते हैं। * अरुणाचल में ब्रह्मपुत्र देहांग के नाम से जानी जाती है। * [[असम]] में ब्रह्मपुत्र को ब्रह्मपुत्र कहते है। * गंगा नदी को बांग्लादेश में [[पद्मा]] कहते है। *ब्रह्मपुत्र को बांग्लादेश में [[जमुना]] कहा जाता *जमुना नदी (बांग्लादेश) में बराक नदी के मिलने पर इसका नाम मेघना पड़ता है। == अपवाह तन्त्र == [[चित्र:Brahmaputrarivermap.png|thumb|780px|ब्रह्मपुत्र नदी का मानचित्र]] इस [[नदी]] का उद्गम [[तिब्बत]] में [[कैलाश पर्वत]] के निकट ''जिमा यॉन्गजॉन्ग'' [[झील]] है। आरंभ में यह तिब्बत के पठारी इलाके में, ''यार्लुंग सांगपो'' नाम से, लगभग 4000 मीटर की औसत उचाई पर, 1700 किलोमीटर तक पूर्व की ओर बहती है, जिसके बाद ''नामचा बार्वा'' पर्वत के पास दक्षिण-पश्चिम की दिशा में मुङकर भारत के [[अरूणाचल प्रदेश]] में घुसती है जहां इसे ''सियांग'' कहते हैं। उंचाई को तेजी से छोड़ यह मैदानों में दाखिल होती है, जहां इसे ''दिहांग'' नाम से जाना जाता है। [[असम]] में नदी काफी चौड़ी हो जाती है और कहीं-कहीं तो इसकी चौड़ाई 10 किलोमीटर तक है। डिब्रूगढ तथा लखिमपुर जिले के बीच नदी दो शाखाओं में विभक्त हो जाती है। असम में ही नदी की दोनो शाखाएं मिल कर [[मजुली द्वीप]] बनाती है जो दुनिया का सबसे बड़ा नदी-द्वीप है। असम में नदी को प्रायः '''ब्रह्मपुत्र''' नाम से ही बुलाते हैं, पर [[बोडो लोग]] इसे ''भुल्लम-बुथुर'' भी कहते हैं जिसका अर्थ है- ''कल-कल की आवाज निकालना''। == मुहाना == इसके बाद यह [[बांग्लादेश]] में प्रवेश करती है जहां इसकी धारा कई भागों में बट जाती है। एक शाखा गंगा की एक शाखा के साथ मिल कर [[मेघना]] बनाती है। सभी धाराएं [[बंगाल की खाङी]] में गिरती है। == सिंचाई और बाढ़ नियंत्रण == 1954 के बाद बाढ़ नियंत्रण योजनाएँ और तटबंधों का निर्माण प्रारम्भ किए गए थे, [[बांग्लादेश]] में यमुना नदी के पश्चिम में दक्षिण तक बना ब्रह्मपुत्र तटबंध बाढ़ को नियंत्रित करने में सहायक सिद्ध होता है। तिस्ता बराज परियोजना, सिंचाई और बाढ़, दोनों की सुरक्षा योजना है। ब्रह्मपुत्र या असम घाटी से बहुत थोड़ी विद्युत पैदा की जाती है। जबकि उसकी अनुमानित क्षमता काफ़ी है। अकेले भारत में ही यह लगभग हो सकती है 12,000 मेगावाट है। असम में कुछ जलविद्युत केन्द्र बनाए गए हैं। जिनमें से सबसे उल्लेखनीय 'कोपली हाइडल प्रोजेक्ट' है और अन्य का निर्माण कार्य जारी है। == नौ-संचालन और परिवहन == [[तिब्बत]] में ला—त्जू (ल्हात्से दज़ोंग) के पास नदी लगभग 644 किलोमीटर के एक नौकायन योग्य जलमार्ग से मिलती है। चर्मावृत नौकाएँ (पशु—चर्म और बाँस से बनी नौकाएँ) और बड़ी नौकाएँ समुद्र तल से 3,962 मीटर की ऊँचाई पर इसमें यात्रा करती हैं। त्सांगपो पर कई स्थानों पर झूलते पुल बनाए गए हैं। [[असम]] और [[बांग्लादेश]] के भारी वाले क्षेत्रों में बहने के कारण ब्रह्मपुत्र सिंचाई से ज़्यादा अंतःस्थलीय नौ—संचालन के लिए महत्त्वपूर्ण है। नदी ने पंश्चिम बंगाल और असम के बीच पुराने समय से एक जलमार्ग बना रखा है। यद्यपि यदा—कदा राजनीतिक विवादों के कारण [[बांग्लादेश]] जाने वाला यातायात अस्त—व्यस्त हुआ है। ब्रह्मपुत्र बंगाल के मैदान और असम से समुद्र से 1,126 किलोमीटर की दूरी पर डिब्रगढ़ तक नौकायन योग्य है। सभी प्रकार के स्थानीय जलयानों के साथ ही यंत्रचालित लान्च और स्टीमर भारी भरकम कच्चा माल, इमारती लकड़ी और कच्चे तेल को ढोते हुए आसानी से नदी मार्ग में ऊपर और नीचे चलते हैं। 1962 में [[असम]] में गुवाहाटी के पास सड़क और रेल, दोनों के लिए साराईघाट पुल बनने तक ब्रह्मपुत्र नदी मैदानों में अपने पूरे मार्ग पर बिना पुल के थी। 1987 में तेज़पुर के निकट एक दूसरा कालिया भोमौरा सड़क पुल आरम्भ हुआ। ब्रह्मपुत्र को पार करने का सबसे महत्त्वपूर्ण और बांग्लादेश में तो एकमात्र आधन नौकाएँ ही हैं। सादिया, डिब्रगढ़, जोरहाट, तेज़पुर, गुवाहाटी, गोवालपारा और धुबुरी असम में मुख्य शहर और नदी पार करने के स्थान हैं। [[बांग्लादेश]] में महत्त्वपूर्ण स्थान हैं, कुरीग्राम, राहुमारी, चिलमारी, बहादुराबाद घाट, फूलचरी, सरीशाबाड़ी, जगन्नाथगंज घाट, नागरबाड़ी, सीरागंज और गोउंडो घाट, अन्तिम रेल बिन्दु बहादुराबाद घाट, फूलचरी, जगन्नाथगंज घाट, सिराजगंज और गोवालंडो घाट पर स्थित है। == अध्ययन और अन्वेषण == ब्रह्मपुत्र का ऊपरी मार्ग 18वीं शताब्दी में ही खोज लिया गया था। हालाँकि 19वीं शताब्दी तक यह लगभग अज्ञात ही था। असम में 1886 में भारतीय सर्वेक्षक किंथूप (1884 में प्रतिवेदित) और जे.एफ़. नीढ़ैम की खोज ने त्सांग्पो नदी को ब्रह्मपुत्र के ऊपरी मार्ग के रूप में स्थापित किया। 20वीं शताब्दी के प्रथम चतुर्थांश में कई ब्रिटिश अभियानों ने त्सांग्पो की धारा के प्रतिकूल जाकर तिब्बत में जिह—का—त्से तक नदी के पहाड़ी दर्रों की खोज की। == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} == बाहरी कड़ियाँ == *[https://www.gyanacademy.in/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0-%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80-%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0/ ब्रह्मपुत्र के किनारे-किनारे] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200925064010/https://www.gyanacademy.in/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0-%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80-%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0/ |date=25 सितंबर 2020 }} {{गंगा}} {{भारत की नदियाँ}} [[श्रेणी:भारत की नदियाँ]] [[श्रेणी:चीन की नदियाँ]] [[श्रेणी:असम की नदियाँ]] [[श्रेणी:अरुणाचल प्रदेश की नदियाँ]] l9g5xm5geq3jj5kbl7ce6uffk97d1aq 6446836 6446835 2025-06-30T17:00:40Z ~2025-101411 875902 6446836 wikitext text/x-wiki {{Geobox | name = ब्रह्मपुत्र | name_native = | name_native_lang = | name_other = [[यारलुङ त्सङ्पो नदी]], [[जमुना नदी, बांग्लादेश|जमुना नदी]] | name_etymology = [[संस्कृत]] में [[ब्रह्म]] के पुत्र (पुत्रा) के लिए। <!---------------------- IMAGE & MAP --> | image = Brahmaputra River Homeward bound.jpg | image_size = 320 | image_caption = [[गुवाहाटी]], असम, भारत में ब्रह्मपुत्र नदी। | map = Ganges-Brahmaputra-Meghna basins.jpg | map_size = 300 | map_caption = ब्रह्मपुत्र (वायलेट), गंगा (नारंगी), और [[मेघना नदी | मेघना]] (हरा) के संयुक्त जल निकासी घाटियों का नक्शा। | pushpin_map = | pushpin_map_size = 300 | pushpin_map_caption= <!---------------------- LOCATION --> | country = [[तिब्बत]], [[भारत]], [[बांग्लादेश]] | city = [[गुवाहाटी]], [[डिब्रूगढ़]], [[तेजपुर]] <!---------------------- PHYSICAL CHARACTERISTICS --> | length = 2800<ref name="xinhua">{{cite web | url=http://news.xinhuanet.com/english2010/china/2011-08/22/c_131067137.htm | title=Scientists pinpoint sources of four major international rivers | publisher=[[Xinhua News Agency]] | date=22 August 2011 | accessdate=8 September 2015 | archive-url=https://web.archive.org/web/20170512184502/http://news.xinhuanet.com/english2010/china/2011-08/22/c_131067137.htm | archive-date=12 मई 2017 | url-status=live }}</ref> | width_min = | width_avg = | width_max = | depth_min = | depth_avg = | depth_max = | discharge1_location= | discharge1_min = | discharge_average = 19800 | discharge_max = 100000 <!---------------------- BASIN FEATURES --> | source1 = भागीरथ ग्लेशियर | source1_location = [[हिमालय]], [[तिब्बत]] | source1_coordinates= {{coord|30|23|N|82|0|E|display=inline}} | source1_elevation = {{convert|5210|m|abbr=on}} | mouth = [[बंगाल की खाड़ी]] | mouth_location = [[गंगा डेल्टा]], [[बांग्लादेश]] | mouth_coordinates = {{coord|25|13|24|N|89|41|41|E|display=inline,title}} | mouth_elevation = {{convert|0|m|abbr=on}} | progression = | river_system = | basin_size = {{convert|712035|km2|abbr=on}}<ref name="xinhua" /> | tributary_left = [[दिहांग नदी]], [[लोहित नदी]], [[धनसिरी नदी]], <Br/>[[कोलंग नदी]] | tributary_right = [[कामेंग नदी]], [[मानस नदी]], [[बेकी नदी]], [[रैडक नदी]],<Br/> [[जलंधा नदी]], [[तीस्ता नदी]], [[सुबनसिरी नदी]] | custom_label = | custom_data = | extra = }} [[चित्र:Brahmaputra River Homeward bound.jpg|thumb|240px|सुक्लेश्वर घाट से खींचा गया ब्रह्मपुत्र का तस्वीर]] '''ब्रह्मपुत्र''' भारत की प्रमुख नदियों में से एक है। यह [[तिब्बत]], [[भारत]] तथा [[बांग्लादेश]] से होकर बहती है। ब्रह्मपुत्र का उद्गम [[हिमालय]] के उत्तर में [[तिब्बत]] के [[पुरंग ज़िला|पुरंग जिले]] में स्थित [[मानसरोवर झील]] के निकट होता है,<ref name="xinhua">{{cite web | url=http://news.xinhuanet.com/english2010/china/2011-08/22/c_131067137.htm | title=Scientists pinpoint sources of four major international rivers | publisher=[[Xinhua News Agency]] | date=22 August 2011 | accessdate=8 September 2015 | archive-url=https://web.archive.org/web/20170512184502/http://news.xinhuanet.com/english2010/china/2011-08/22/c_131067137.htm | archive-date=12 मई 2017 | url-status=live }}</ref> जहाँ इसे [[यरलुंग त्संगपो|यरलुङ त्सङ्पो]] कहा जाता है। (नोट — ब्रह्मपुत्र नदी का स्रोत तिब्बत में कुबी, आंग्सी, चेमायुंगडुंग हिमानी के पास स्थित है)। तिब्बत में बहते हुए यह नदी भारत के [[अरुणाचल प्रदेश|अरुणांचल प्रदेश]] राज्य में प्रवेश करती है।<ref name="britannica">{{cite web |url=https://www.britannica.com/place/Brahmaputra-River |title=Brahmaputra River |website=Encyclopædia Britannica |access-date=4 अगस्त 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181021101359/https://www.britannica.com/place/Brahmaputra-River |archive-date=21 अक्तूबर 2018 |url-status=live }}</ref> [[आसाम]] घाटी में बहते हुए इसे ब्रह्मपुत्र और फिर [[बांग्लादेश]] में प्रवेश करने पर इसे जमुना कहा जाता है। पद्मा ([[गंगा]]) से संगम के बाद इनकी संयुक्त धारा को [[मेघना नदी|मेघना]] कहा जाता है, जो कि [[सुंदरबन|सुंदरबन डेल्टा]] का निर्माण करते हुए [[बंगाल की खाड़ी]] में जाकर मिल जाती है।<ref>{{cite web|title=Brahmaputra River Flowing Down From Himalayas Towards Bay of Bengal|url=http://www.eosnap.com/tag/brahmaputra-river/|accessdate=22 November 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111106133618/http://www.eosnap.com/tag/brahmaputra-river/|archive-date=6 नवंबर 2011|url-status=dead}}</ref> ब्रह्मपुत्र नदी एक बहुत लम्बी (2900 किलोमीटर) नदी है। ब्रह्मपुत्र का नाम तिब्बत में सांग्पो, अरुणाचल में दिहांग तथा [[असम]] में ब्रह्मपुत्र है। ब्रह्मपुत्र नदी [[बांग्लादेश]] की सीमा में जमुना के नाम से दक्षिण में बहती हुई [[गंगा]] की मूल शाखा [[पद्मा]] के साथ मिलकर [[बंगाल की खाड़ी]] में जाकर मिलती है। सुवनश्री, तिस्ता, तोर्सा, लोहित, बराक आदि ब्रह्मपुत्र की उपनदियां हैं। ब्रह्मपुत्र के किनारे स्थित शहरों में [[डिब्रूगढ़]], [[तेजपुर]] एंव [[गुवाहाटी]] हैं। ब्रह्मपुत्र की औसत गहराई 38 मीटर (124 फीट) तथा अधिकतम गहराई 120 मीटर (380 फीट) है। प्रायः भारतीय नदियों के नाम स्त्रीलिंग में होते हैं पर ''ब्रह्मपुत्र'' एक अपवाद है। [[संस्कृत]] में ''ब्रह्मपुत्र'' का शाब्दिक अर्थ ''[[ब्रह्मा]] का पुत्र'' होता है। == ब्रह्मपुत्र के अन्य नाम == * बांग्ला भाषा में जमुना के नाम से जानी जाती है। * [[चीन]] में या-लू-त्सांग-पू चियांग या यरलुंग ज़ैगंबो जियांग कहते है। * [[तिब्बत]] में [[यरलुंग त्संगपो]] या [[साम्पो]] के नाम से जानी जाती है। * मध्य और दक्षिण [[एशिया]] की प्रमुख नदी कहते हैं। * अरुणाचल में ब्रह्मपुत्र देहांग के नाम से जानी जाती है। * [[असम]] में ब्रह्मपुत्र को ब्रह्मपुत्र कहते है। * गंगा नदी को बांग्लादेश में [[पद्मा]] कहते है। *ब्रह्मपुत्र को बांग्लादेश में [[जमुना]] कहा जाता *जमुना नदी (बांग्लादेश) में बराक नदी के मिलने पर इसका नाम मेघना पड़ता है। == अपवाह तन्त्र == [[चित्र:Brahmaputrarivermap.png|thumb|780px|ब्रह्मपुत्र नदी का मानचित्र]] इस [[नदी]] का उद्गम [[तिब्बत]] में [[कैलाश पर्वत]] के निकट ''जिमा यॉन्गजॉन्ग'' [[झील]] है। आरंभ में यह तिब्बत के पठारी इलाके में, ''यार्लुंग सांगपो'' नाम से, लगभग 4000 मीटर की औसत उचाई पर, 1700 किलोमीटर तक पूर्व की ओर बहती है, जिसके बाद ''नामचा बार्वा'' पर्वत के पास दक्षिण-पश्चिम की दिशा में मुङकर भारत के [[अरूणाचल प्रदेश]] में घुसती है जहां इसे ''सियांग'' कहते हैं। उंचाई को तेजी से छोड़ यह मैदानों में दाखिल होती है, जहां इसे ''दिहांग'' नाम से जाना जाता है। [[असम]] में नदी काफी चौड़ी हो जाती है और कहीं-कहीं तो इसकी चौड़ाई 10 किलोमीटर तक है। डिब्रूगढ तथा लखिमपुर जिले के बीच नदी दो शाखाओं में विभक्त हो जाती है। असम में ही नदी की दोनो शाखाएं मिल कर [[मजुली द्वीप]] बनाती है जो दुनिया का सबसे बड़ा नदी-द्वीप है। असम में नदी को प्रायः '''ब्रह्मपुत्र''' नाम से ही बुलाते हैं, पर [[बोडो लोग]] इसे ''भुल्लम-बुथुर'' भी कहते हैं जिसका अर्थ है- ''कल-कल की आवाज निकालना''। == मुहाना == इसके बाद यह [[बांग्लादेश]] में प्रवेश करती है जहां इसकी धारा कई भागों में बट जाती है। एक शाखा गंगा की एक शाखा के साथ मिल कर [[मेघना]] बनाती है। सभी धाराएं [[बंगाल की खाङी]] में गिरती है। == सिंचाई और बाढ़ नियंत्रण == 1954 के बाद बाढ़ नियंत्रण योजनाएँ और तटबंधों का निर्माण प्रारम्भ किए गए थे, [[बांग्लादेश]] में यमुना नदी के पश्चिम में दक्षिण तक बना ब्रह्मपुत्र तटबंध बाढ़ को नियंत्रित करने में सहायक सिद्ध होता है। तिस्ता बराज परियोजना, सिंचाई और बाढ़, दोनों की सुरक्षा योजना है। ब्रह्मपुत्र या असम घाटी से बहुत थोड़ी विद्युत पैदा की जाती है। जबकि उसकी अनुमानित क्षमता काफ़ी है। अकेले भारत में ही यह लगभग हो सकती है 12,000 मेगावाट है। असम में कुछ जलविद्युत केन्द्र बनाए गए हैं। जिनमें से सबसे उल्लेखनीय 'कोपली हाइडल प्रोजेक्ट' है और अन्य का निर्माण कार्य जारी है। == नौ-संचालन और परिवहन == [[तिब्बत]] में ला—त्जू (ल्हात्से दज़ोंग) के पास नदी लगभग 644 किलोमीटर के एक नौकायन योग्य जलमार्ग से मिलती है। चर्मावृत नौकाएँ (पशु—चर्म और बाँस से बनी नौकाएँ) और बड़ी नौकाएँ समुद्र तल से 3,962 मीटर की ऊँचाई पर इसमें यात्रा करती हैं। त्सांगपो पर कई स्थानों पर झूलते पुल बनाए गए हैं। [[असम]] और [[बांग्लादेश]] के भारी वाले क्षेत्रों में बहने के कारण ब्रह्मपुत्र सिंचाई से ज़्यादा अंतःस्थलीय नौ—संचालन के लिए महत्त्वपूर्ण है। नदी ने पंश्चिम बंगाल और असम के बीच पुराने समय से एक जलमार्ग बना रखा है। यद्यपि यदा—कदा राजनीतिक विवादों के कारण [[बांग्लादेश]] जाने वाला यातायात अस्त—व्यस्त हुआ है। ब्रह्मपुत्र बंगाल के मैदान और असम से समुद्र से 1,126 किलोमीटर की दूरी पर डिब्रगढ़ तक नौकायन योग्य है। सभी प्रकार के स्थानीय जलयानों के साथ ही यंत्रचालित लान्च और स्टीमर भारी भरकम कच्चा माल, इमारती लकड़ी और कच्चे तेल को ढोते हुए आसानी से नदी मार्ग में ऊपर और नीचे चलते हैं। 1962 में [[असम]] में गुवाहाटी के पास सड़क और रेल, दोनों के लिए साराईघाट पुल बनने तक ब्रह्मपुत्र नदी मैदानों में अपने पूरे मार्ग पर बिना पुल के थी। 1987 में तेज़पुर के निकट एक दूसरा कालिया भोमौरा सड़क पुल आरम्भ हुआ। ब्रह्मपुत्र को पार करने का सबसे महत्त्वपूर्ण और बांग्लादेश में तो एकमात्र आधन नौकाएँ ही हैं। सादिया, डिब्रगढ़, जोरहाट, तेज़पुर, गुवाहाटी, गोवालपारा और धुबुरी असम में मुख्य शहर और नदी पार करने के स्थान हैं। [[बांग्लादेश]] में महत्त्वपूर्ण स्थान हैं, कुरीग्राम, राहुमारी, चिलमारी, बहादुराबाद घाट, फूलचरी, सरीशाबाड़ी, जगन्नाथगंज घाट, नागरबाड़ी, सीरागंज और गोउंडो घाट, अन्तिम रेल बिन्दु बहादुराबाद घाट, फूलचरी, जगन्नाथगंज घाट, सिराजगंज और गोवालंडो घाट पर स्थित है। == अध्ययन और अन्वेषण == ब्रह्मपुत्र का ऊपरी मार्ग 18वीं शताब्दी में ही खोज लिया गया था। हालाँकि 19वीं शताब्दी तक यह लगभग अज्ञात ही था। असम में 1886 में भारतीय सर्वेक्षक किंथूप (1884 में प्रतिवेदित) और जे.एफ़. नीढ़ैम की खोज ने त्सांग्पो नदी को ब्रह्मपुत्र के ऊपरी मार्ग के रूप में स्थापित किया। 20वीं शताब्दी के प्रथम चतुर्थांश में कई ब्रिटिश अभियानों ने त्सांग्पो की धारा के प्रतिकूल जाकर तिब्बत में जिह—का—त्से तक नदी के पहाड़ी दर्रों की खोज की। == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} == बाहरी कड़ियाँ == *[https://www.gyanacademy.in/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0-%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80-%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0/ ब्रह्मपुत्र के किनारे-किनारे] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200925064010/https://www.gyanacademy.in/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0-%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%80-%E0%A4%A4%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0/ |date=25 सितंबर 2020 }} {{गंगा}} {{भारत की नदियाँ}} [[श्रेणी:भारत की नदियाँ]] [[श्रेणी:चीन की नदियाँ]] [[श्रेणी:असम की नदियाँ]] [[श्रेणी:अरुणाचल प्रदेश की नदियाँ]] dt0vv2qyhcfdxhtyew8ns0xvhwpsweg राम 0 2977 6446799 6446503 2025-06-30T15:45:05Z भाविक नकुम 875140 6446799 wikitext text/x-wiki {{further|रामायण}} '''राम''' हिंदू धर्मके एक प्रसिद्ध देवता हैं, जिन्हें [[परब्रह्म]] का सातवां तथा सर्वश्रेष्ठ,लोकप्रिय अवतार माना जाता हैं। उनका उच्च धर्मयुक्त निष्कलंक जीवन एक आदर्श होने के कारण उन्हें ''' मर्यादा पुरुषोत्तम ''' भी कहा जाता है। [[वैष्णव]] परंपराओं में उनको सर्वोपरि भगवान के रुपमे पूजा जाता है। उनके जीवन पर आधारित [[रामायण]] महाकाव्य ऐतिहासिक रूपसे लोकप्रिय है। राम को भारत तथा संपूर्ण दक्षिण एशिया में व्यापक तौर पर पूजा जाता है। {{Infobox deity | type = Hindu | image = Lord Rama with arrows.jpg | caption = धनुष और बाण लेकर खड़े हुए श्याम वर्ण राम | name = राम | symbol = कोदंड/ सारंग [[धनुष]] <br> [[बाण]] <br> [[शंख]] <br> [[कमल]] | Devanagari = राम | Sanskrit_transliteration = {{IAST|Rāma}} | member_of = [[दशावतार]] | other_names = <!--Only significant and notable names should be included.-->परमपुरुष,सनातन पुरुष,वैकर्तन , राघव, श्रीरामचंद्र, श्रीदशरथसुत, श्रीकौशल्यानंदन, श्रीसीतावल्लभ, श्रीरघुनन्दन, श्रीरघुवर, श्रीरघुनाथ, काकुत्स्थ, श्रीरामचन्द्र, श्रीराम, राम पण्डित , ककुत्स्थकुलनंदन, जानकीवल्लभ , सीतापती, मायापति आदि। | god_of = {{hlist|मर्यादा पुरुषोत्तम<br> धर्म, मर्यादा, पराक्रम, विद्या, मोक्ष के ईश्वर<br> [[विष्णु]] के सातवें तथा सर्वश्रेष्ठ अवतार<br> [[परब्रह्म]] पुरुषोत्तम नारायण }} | affiliation = भगवान के सातवें तथा सर्वश्रेष्ठ अवतार, सर्वोच्च भगवान | day = [[गुरुवार]] | parents = {{unbulleted list|[[दशरथ]] (father)|[[कौशल्या]] (mother)|[[कैकयी]] (step-mother)|[[सुमित्रा]] (step-mother)}} | spouse = [[सीता|सीताजी]]{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} | abode = {{hlist|[[अयोध्या]]|[[साकेत]]|[[वैकुंठ]]}} | weapon = कोदंड धनुष्य तथा बाण, कौमुदी [[गदा]], तलवार | texts = [[वाल्मीकि रामायण]]<br>[[रामचरितमानस]]<br>[[विष्णु पुराण]]<br>[[भागवत पुराण]]<br>[[अध्यात्म रामायण]]<br>[[अदभुत रामायण]]<br>[[ दसरथ जातक ]]<br>[[पद्मपुराण]] | siblings = {{unbulleted list|[[लक्ष्मण]] (half-brother)|[[भरत]] (half-brother)|[[शत्रुध्न]] (half-brother)}} | festivals = {{hlist|[[राम नवमी]]|[[विवाह पंचमी]]|[[दिवाली]]|[[विजयादशमी]]|[[वसंतोत्सव]]}} | avatar_birth = [[Ayodhya (Ramayana)|Ayodhya]], [[Kosala]] (present-day [[Uttar Pradesh]], [[India]]) | avatar_end = [[Ghaghara|Sarayu River]], Ayodhya, Kosala (present-day Uttar Pradesh, India) | children = {{unbulleted list|[[लव]] (son)|[[कुश]] (son)}} | dynasty = [[Raghuvaṃśa (dynasty)|Raghuvamsha]]-[[Solar Dynasty|Suryavamsha]] | predecessor = [[Dasharatha]] | gender = Male | successor = [[Lava (Ramayana)|Lava]] (North Kosala) [[Kusha (Ramayana)|Kusha]] (South Kosala) | mantra = [[जय श्री राम]]<br/>जय सियाराम<br>ॐ श्रीरामचंद्राय नमः ।।<br>ॐ जानकीवल्लभाय नमः । <br> हरे राम <br> [[सीताराम]] repetition | weapons = | army = वानर सेना<br>वैष्णवी सेना | venerated_in = [[Ramanandi Sampradaya]]<br>[[Sri Vaishnavism]]<br/>[[Smartism]] }} {{Infobox royalty | name = दशावतार क्रमांक | predecessor = [[परशुराम]] | successor = [[कृष्ण]] }} उनका जन्म [[रामनवमी]] के दिन [[अयोध्या]] में राजा [[दशरथ]], माता [[कौशल्या]] के यहां हुआ था। उनके लक्ष्मण आदि चार भाई थे, राम तथा उनके अन्य भाइयों ने किशोरावस्था में ऋषियों से शिक्षा प्राप्त कर उनके साथ विचरण किया,साथ ही शिवधनुष्य भंग कर [[जनक]]नंदिनी [[सीता]] से विवाह किया। बाद में दशरथ ने उन्हें राजा बनाना चाहा लेकिन सौतेली मां कैकेयी के कारण दशरथ ने राम को १४ वर्षका वनवास दिया । राम, पतिव्रता सीता, भ्रातृभक्त लक्ष्मणने पिता की आज्ञा का पालन कर राज्य के बजाय जंगल को चुन धर्म और मूल्यों की मिसाल पेश की। कठिन वनवास के अंतमें राक्षसराज रावण ने श्रीराम की सुंदर पत्नी सीता का अपहरण किया, रामने मुसीबतों का सामना करके हनुमान आदि की वानर सेनाके साथ कुंभकर्ण, इंद्रजीत, रावण आदि पराक्रमी रक्षकों का अंत कर, पुनः अयोध्या के राज्य संभाला और अंत में वैकुंठगमन किया। == नाम-व्युत्पत्ति एवं अर्थ == राम का नामकरण, संत [[वसिष्ठ]] ने जन्म के १२वें दिन किया।<ref>{{cite web|url=https://sacred-texts.com/hin/rama/ry021.htm|quote=Soon as each babe was twelve days old 'Twas time the naming rite to hold. When Saint Vas'ishtha, rapt with joy, Assigned a name to every boy.|website=Sacred Texts|title=CANTO XIX.: THE BIRTH OF THE PRINCES.}}</ref> 'रम्' धातु में 'घञ्' प्रत्यय के योग से 'राम' शब्द निष्पन्न होता है।<ref>संस्कृत-हिन्दी कोश, वामन शिवराम आप्टे।</ref> 'रम्' धातु का अर्थ रमण (निवास, विहार) करने से सम्बद्ध ह''।''<ref name=":0">श्रीविष्णुसहस्रनाम, सानुवाद शांकर भाष्य सहित, गीताप्रेस गोरखपुर, संस्करण-1999, पृष्ठ-143.</ref> == साहित्य में उल्लेख == * '''[[वेद]]''' ::[[ऋग्वेद]]<ref>ऋग्वेदसंहिता (श्रीसायणाचार्यकृत भाष्य एवं भाष्यानुवाद सहित) भाग-5, चौखम्बा कृष्णदास अकादमी, वाराणसी, संस्करण-2013, पृष्ठ-4406.</ref> :::श्लोक संख्या १०-३-३ तथा १०-९३-१४।<ref>ऋग्वेद पदानां अकारादि वर्णक्रमानुक्रमणिका, संपादक- [[स्वामी विश्वेश्वरानन्द]] एवं [[स्वामी नित्यानन्द]], [[निर्णय सागर प्रेस, मुंबई]], संस्करण-1908, पृ०-348.</ref> :::काले रंग (रात के अंधकार) के अर्थ में।<ref>[[ऋग्वेदसंहिता]] (श्रीसायणाचार्यकृत भाष्य एवं भाष्यानुवाद सहित) भाग-5, चौखम्बा कृष्णदास अकादमी, वाराणसी, संस्करण-2013, पृष्ठ-3892.</ref> * '''[[उपनिषद]]''' ::उपनिषद में उनके अवतारी पुरुष/परम पुरुष/सनातन पुरुष/परमात्मा के रूप में वर्णन मिलता है। * '''[[रामायण]]''' ::'राम' का सर्वप्रथम उल्लेख [[वाल्मीकि रामायण]] में मिलता है * '''[[दसरथ जातक]]''' ::दसरथ जातक बौद्ध ग्रंथ में [[बुद्ध]] - बोधिसत्व राम का वर्णन है। <ref>{{Citation|title=Dasaratha Jataka|date=2024-08-06|url=https://en.m.wikipedia.org/wiki/Dasaratha_Jataka|work=Wikipedia|language=en|access-date=2024-09-28}}</ref><ref>दसरथ जातक को सबसे प्राचीन राम कथा माना जाता है [https://hindi.news18.com/photogallery/knowledge/baudh-7965934.html News18]</ref> = जीवन = == जन्म == रामायण के अनुसार दशरथ के मन में, नौ हजार वर्ष की आयु में<ref>{{cite web|url=https://sacred-texts.com/hin/rama/ry024.htm|quote=Nine thousand circling years have fled With all their seasons o'er my head, And as a hard-won boon, O sage, These sons have come to cheer mine age.|website=Sacred Texts|title=CANTO XXII.: DAS'ARATHA'S SPEECH.}}</ref> पुत्र का आभाव होने की ग्लानि हुई।<ref>''एक बार भूपति मन माहीं। भै गलानि मोरें सुत नाहीं।।''</ref> तदुपरांत सम्राट दशरथ ने पुत्रेष्टि [[यज्ञ]] (पुत्र प्राप्ति यज्ञ) कराया। रानी कौशल्या ने आकर बड़ी प्रसन्नता के साथ श्रद्धापूर्वक घोड़े की परिक्रमा की और घोड़े को त्रि कृपाण से मारा <ref>कौसल्या तं हयं तत्र परिचर्य समंततः |कृपाणैर्विशशासैनं त्रिभिः परमया मुदा || [https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm — वाल्मीकि रामायण १-१४-३३] '''tatra''' = in that ritual; '''kausalyaa''' = Queen Kausalya; '''tam hayam''' = that, horse; samantataH; '''paricharya''' = on making circumambulations all around; '''paramayaa mudaa''' = with great, delight; '''tribhiH kR^ipaaNaiH''' = with three, knives; '''vishashaasa enam''' = killed, that one - the horse.[https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm] With great delight coming on her Queen Kausalya reverently made circumambulations to the horse, and  killed the horse with three knives. [1-14-33]</ref> रानी कौशल्या ने अनुष्ठान के परिणामों की इच्छा रखते हुए एक रात उस घोड़े के साथ बितायी जो पक्षी की तरह उड़ता था| <ref>'''Queen Kausalya desiring the results of ritual disconcertedly resided one night with that horse that flew away like a bird. [https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm वाल्मीकि रामायण 1-14-34]''' </ref> तब पुजारी एक नियंत्रित इंद्रियों के साथ घोड़े की चर्बी ली और उसे शास्त्रों के अनुसार पकाया, फिर आग की वेदी में गिराकर भोजन के रूप में सेंकने लगे<ref>{{Cite web|url=https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm|title=Valmiki Ramayana - Baala Kanda - Sarga 14 |website=www.valmikiramayan.net|access-date=2024-09-29}}</ref> यज्ञ के फलस्वरूप उनके पुत्रों का जन्म हुआ। श्रीराम चारों भाइयों में सबसे बड़े थे। एक मान्यता के अनुसार उनकी एक बहन भी थी जिसका नाम [[शांता]] था, हालाँकि वाल्मीकीय रामायण, अध्यात्म रामायण एवं श्रीरामचरितमानस जैसे सर्वमान्य ग्रन्थों में कहीं शांता का उल्लेख नहीं है। [[महाभारत]] के अनुसार शांता महाराज दशरथ के मित्र<ref>महाभारत, वनपर्व-११०-४१; गीताप्रेस, गोरखपुर, भाग-२, पृष्ठ-१२६३.</ref> लोमपाद की पुत्री थी जिनका विवाह ऋष्यशृङ्ग (शृंगी ऋषि) से हुआ था।<ref>महाभारत, वनपर्व-११३-११; गीताप्रेस, गोरखपुर, भाग-२, पृष्ठ-१२७१.</ref> श्रीराम का जन्म [[चैत्र मास]] के [[शुक्ल पक्ष]] की नवमी तिथि को हुआ था।<ref> ''नवमी तिथि मधुमास पुनीता। सुकल पच्छ अभिजित हरिप्रीता।। मध्य दिवस अति सीत न घामा। पावन काल लोक बिश्रामा।।'' श्रीरामचरितमानस, बालकांड-१९०-१.</ref> इसलिए हर वर्ष चैत्र मास के शुक्ल पक्ष की नवमी तिथि को श्रीराम जन्मोत्सव या [[रामनवमी]] का पर्व मनाया जाता है। === जन्म-समय === कुछ हिंदू ग्रंथों में, राम के बारे में कहा गया है कि वे त्रेता युग में रहते थे। उनके लेखकों का अनुमान है कि उनका समय लगभग 5,000 ईसा पूर्व था। कुछ अन्य शोधकर्ता राम को कुरु और वृष्णि नेताओं की सूचियों के आधार पर 1250 ईसा पूर्व,<ref>{{cite web|url=https://mumbaimirror.indiatimes.com/news/india/was-ram-born-in-ayodhya/articleshow/77380259.cms|title=Was Ram born in Ayodhya|first=Devdutt|last=Pattanaik|website=mumbaimirror| date=8 August 2020}}</ref> के आसपास मानते हैं। एक भारतीय पुरातत्वविद् [[हंसमुख धीरजलाल सांकलिया]] के अनुसार, ये सब "शुद्ध अटकलें" हैं। ====पौराणिक शोध ==== रामकथा से सम्बद्ध सर्वाधिक प्रमाणभूत ग्रन्थ आदिकाव्य वाल्मीकीय रामायण में श्रीराम के जन्म के सम्बन्ध में निम्नलिखित वर्णन उपलब्ध है: :''चैत्रे नावमिके तिथौ।।'' :''नक्षत्रेऽदितिदैवत्ये स्वोच्चसंस्थेषु पञ्चसु। :ग्रहेषु कर्कटे लग्ने वाक्पताविन्दुना सह।।''<ref>श्रीमद्वाल्मीकीय रामायण (सटीक), प्रथम भाग, बालकाण्ड-18-8,9; गीताप्रेस गोरखपुर, संस्करण-1996 ई०, पृष्ठ-69.</ref> [[त्रेता]] [[युग]] में [[चैत्र]] मास की नवमी तिथि में जब [[चन्द्रमा]] [[कर्क राशि]] के [[पुनर्वसु नक्षत्र]] में, [[सूर्य]] [[मेष राशि]] में, [[मंगल (ग्रह)|मंगल]] [[मकर राशि]] में, [[शनि (ग्रह)|शनि]] [[तुला राशि]] में, [[बृहस्पति (ग्रह)|बृहस्पति]] [[कर्क राशि]] में तथा [[शुक (ग्रह)|शुक]] [[मीन राशि]] में (पांचों ग्रह उच्च में) स्थित थे, राम का जन्म हुआ।<ref>{{cite web|url=https://sacred-texts.com/hin/rama/ry021.htm|quote=Sun in Aries, Mars in Capricorn, Saturn in Libra, Jupiter in Cancer, Venus in Pisces|website=Sacred Texts|title=CANTO XIX.: THE BIRTH OF THE PRINCES.}}</ref> [[पौराणिक साहित्य]] में उपलब्ध आंकड़ों के अनुसार एक चतुर्युग में 43,20,000 वर्ष होते हैं, जिनमें [[कलियुग]] के 4,32,000 वर्ष तथा द्वापर के 8,64,000 वर्ष होते हैं। राम का जन्म त्रेता युग में अर्थात द्वापर युग से पहले हुआ था। चूंकि कलियुग का अभी प्रारंभ ही हुआ है (लगभग 5,500 वर्ष ही बीते हैं) और श्रीराम का जन्म त्रेता के अंत में हुआ तथा अवतार लेकर धरती पर उनके वर्तमान रहने का समय परंपरागत रूप से 11,000 वर्ष माना गया है।<ref>श्रीमद्वाल्मीकीय रामायण, पूर्ववत्,1.15.29; पृ०-64.</ref> अतः द्वापर युग के 8,64,000 वर्ष + राम की वर्तमानता के 11,000 वर्ष + द्वापर युग के अंत से अबतक बीते 5,100 वर्ष = कुल 8,80,100 वर्ष। अतएव परंपरागत रूप से श्रीराम का जन्म आज से लगभग 8,80,100 वर्ष पहले माना जाता है। प्रख्यात मराठी शोधकर्ता विद्वान डॉ॰ [[पद्माकर विष्णु वर्तक]] ने एक दृष्टि से इस समय को संभाव्य माना है। उनका कहना है कि वाल्मीकीय रामायण में एक स्थल पर [[विन्ध्याचल]] तथा [[हिमालय]] की ऊँचाई को समान बताया गया है। विन्ध्याचल की ऊंचाई 5,000 फीट है तथा यह प्रायः स्थिर है, जबकि हिमालय की ऊँचाई वर्तमान में 29,029 फीट है तथा यह निरंतर वर्धनशील है। दोनों की ऊँचाई का अंतर 24,029 फीट है। विशेषज्ञों की मान्यता के अनुसार हिमालय 100 वर्षों में 3 फीट बढ़ता है। अतः 24,029 फीट बढ़ने में हिमालय को करीब 8,01,000 वर्ष लगे होंगे। अतः अभी से करीब 8,01,000 वर्ष पहले हिमालय की ऊँचाई विन्ध्याचल के समान रही होगी, जिसका उल्लेख वाल्मीकीय रामायण में वर्तमानकालिक रूप में हुआ है। इस तरह डाॅ॰ वर्तक को एक दृष्टि से यह समय संभव लगता है, परंतु उनका स्वयं मानना है कि वे किसी अन्य स्रोत से इस समय की पुष्टि नहीं कर सकते हैं।<ref>A REALISTIC APPROACH TO THE VALMIKI RAMAYANA (Translation of the Original Book ‘VASTAVA RAMAYANA’ in Marathi), Dr. Padmakar Vishnu Vartak, English Translation by Vidyakar Vasudev Bhide, Blue Bird (India) Limited, Pune, First Edition-2008, p.282.</ref> अपने सुविख्यात ग्रंथ 'वास्तव रामायण' में डॉ॰ वर्तक ने मुख्यतः ग्रहगतियों के आधार पर गणित करके<ref>A REALISTIC APPROACH TO THE VALMIKI RAMAYANA, ibid, p.290-300.</ref> वाल्मीकीय रामायण में उल्लिखित ग्रहस्थिति के अनुसार श्रीराम की वास्तविक जन्म-तिथि 4 दिसंबर 7323 ईसापूर्व को सुनिश्चित किया है। उनके अनुसार इसी तिथि को दिन में 1:30 से 3:00 बजे के बीच श्री राम का जन्म हुआ होगा।<ref>A REALISTIC APPROACH TO THE VALMIKI RAMAYANA, ibid, p.300.</ref> डॉ॰ पी॰ वी॰ वर्तक के शोध के अनेक वर्षों के बाद<ref>डॉ॰ पी॰ वी॰ वर्तक की पुस्तक 'वास्तविक रामायण' (मराठी) का चतुर्थ संस्करण 1993 में निकल चुका था</ref> (2004 ईस्वी से) 'आई-सर्व' के एक शोध दल ने 'प्लेनेटेरियम गोल्ड' सॉफ्टवेयर का प्रयोग करके रामजी का जन्म 10 जनवरी 5114 ईसापूर्व में सिद्ध किया। डॉ° यज्ञदत्त शर्मा ने भी इस पर कई शोध किए और उनकी गणना भी इसको समर्थन करती हैं। प्लेनेटेरियम गोल्ड' सॉफ्टवेयर के प्रयोग में भी डॉ यज्ञदत्त शर्मा की महत्वपूर्ण भूमिका थी।<ref>{{Citation|last=Moriarty|first=Beverley|title=Getting started: From research problem to research question|date=2020-07-16|url=https://doi.org/10.4324/9781003117124-2|work=Research Skills for Teachers|pages=11–35|publisher=Routledge|isbn=978-1-003-11712-4|access-date=2024-12-09}}</ref>उनका मानना था कि इस तिथि को ग्रहों की वही स्थिति थी जिसका वर्णन वाल्मीकीय रामायण में है। परंतु यह समय काफी संदेहास्पद हो गया है। 'आई-सर्व' के शोध दल ने जिस 'प्लेनेटेरियम गोल्ड' सॉफ्टवेयर का प्रयोग किया वह वास्तव में ईसा पूर्व 3000 से पहले का सही ग्रह-गणित करने में सक्षम नहीं है।<ref>इतिहास का उपहास (राम की जन्मतिथि एवं जन्मकुण्डली की भ्रामक व्याख्या का निराकरण), विनय झा, अखिल भारतीय विद्वत् परिषद्, वाराणसी, संस्करण-2015, पृष्ठ-10-11.</ref> वस्तुतः 2013 ईस्वी से पहले इतने पहले का ग्रह-गणित करने हेतु सक्षम सॉफ्टवेयर उपलब्ध ही नहीं था।<ref>इतिहास का उपहास, पूर्ववत्, पृष्ठ-10 तथा 30.</ref> इस गणना द्वारा प्राप्त ग्रह-स्थिति में शनि वृश्चिक में था अर्थात् उच्च (तुला) में नहीं था। चन्द्रमा पुनर्वसु नक्षत्र में न होकर पुष्य के द्वितीय चरण में ही था तथा तिथि भी अष्टमी ही थी।<ref>इतिहास का उपहास, पूर्ववत्, पृष्ठ-29.</ref> बाद में अन्य विशेषज्ञ द्वारा "ejplde431" सॉफ्टवेयर द्वारा की गयी सही गणना में तिथि तो नवमी हो जाती है परन्तु शनि वृश्चिक में ही आता है तथा [[चन्द्रमा]] पुष्य के चतुर्थ चरण में।<ref>इतिहास का उपहास, पूर्ववत्, पृष्ठ-37.</ref> अतः 10 जनवरी 5114 ईसापूर्व की तिथि वस्तुतः श्रीराम की जन्म-तिथि सिद्ध नहीं हो पाती है। ऐसी स्थिति में अब यदि डॉ० पी० वी० वर्तक द्वारा पहले ही परिशोधित तिथि सॉफ्टवेयर द्वारा प्रमाणित हो जाए तभी श्रीराम का वास्तविक समय प्रायः सर्वमान्य हो पाएगा अथवा प्रमाणित न हो पाने की स्थिति में नवीन तिथि के शोध का रास्ता खुलेगा। == बालपन और सीता-स्वयंवर == [[File:PM at the Pran Pratishtha ceremony of Shree Ram Janmaboomi Temple in Ayodhya, Uttar Pradesh on January 22, 2024 (cropped).jpg|thumb|भगवान श्री राम के बाल रूप (रामलला) का विग्रह]] भगवान राम बचपन से ही शान्‍त स्‍वभाव के वीर पुरूष थे। धर्म के मार्ग पर चलने वाले राम ने अपने तीनों भाइयों के साथ गुरू वशिष्‍ठ से शिक्षा प्राप्‍त की। किशोरावस्था में गुरु [[विश्वामित्र]] उन्‍हें वन में राक्षसों द्वारा मचाए जा रहे उत्पात को समाप्त करने के लिए साथ ले गये। राम के साथ उनके छोटे भाई लक्ष्मण भी इस कार्य में उनके साथ थे। कालांतर में [[विश्वामित्र]] जी की तपोभूमि राक्षसों से आक्रांत हो गई। [[ताड़का]] नामक राक्षसी विश्वामित्रजी की तपोभूमि में निवास करने लगी थी तथा अपनी राक्षसी सेना के साथ बक्सर के लोगों को कष्ट दिया करती थी। समय आने पर विश्वामित्रजी के निर्देशन प्रभु श्री राम के द्वारा वहीं पर उसका वध हुआ। राम ने उस समय [[ताड़का]] नामक राक्षसी को मारा तथा [[मारीच]] को पलायन के लिए मजबूर किया। इस दौरान ही गुरु विश्‍वामित्र उन्हें नेपाल ले गये। वहां के विदेह राजा [[जनक]] ने अपनी पुत्री [[सीता]] के विवाह के लिए एक स्वयंवर समारोह आयोजित किया था। जहां भगवान [[शिव]] का एक धनुष था जिसकी प्रत्‍यंचा चढ़ाने वाले शूरवीर से सीता जी का विवाह किया जाना था। बहुत सारे राजा महाराजा उस समारोह में पधारे थे। जब बहुत से राजा प्रयत्न करने के बाद भी धनुष पर प्रत्‍यंचा चढ़ाना तो दूर उसे उठा तक नहीं सके, तब विश्‍वामित्र जी की आज्ञा पाकर श्री राम ने धनुष उठा कर प्रत्‍यंचा चढ़ाने का प्रयत्न किया। उनकी प्रत्‍यंचा चढ़ाने के प्रयत्न में वह महान धनुष घोर ध्‍‍वनि करते हुए टूट गया। महर्षि [[परशुराम]] ने जब इस घोर ध्‍वनि को सुना तो वे वहां आ गये और अपने गुरू (शिव) का धनुष टूटने पर रोष व्‍यक्‍त करने लगे। लक्ष्‍मण जी उग्र स्‍वभाव राजपुत्र थे। उनका विवाद परशुराम जी से हुआ। (वाल्मिकी रामायण में ऐसा प्रसंग नहीं मिलता है।) तब श्री राम ने बीच-बचाव किया। इस प्रकार सीता का विवाह राम से हुआ और परशुराम सहित समस्‍त लोगों ने आशीर्वाद दिया। अयोध्या में राम सीता बारह (१२) वर्ष तक सुखपूर्वक रहे। भगवान राम के बचपन का विस्तार-पूर्वक विवरण स्वामी तुलसीदास की [[श्रीरामचरितमानस|रामचरितमानस]] के [[बालकाण्ड]] से मिलती है। == वनवास == श्री राम के पिता [[दशरथ]] ने उनकी सौतेली माता [[कैकेयी]] को उनकी किन्हीं दो इच्छाओं को पूरा करने का वचन (वर) दिया था। [[कैकेयी]] ने दासी [[मन्थरा]] के बहकावे में आकर इन वरों के रूप में राजा [[दशरथ]] से अपने पुत्र [[भरत]] के लिए [[अयोध्या]] का राजसिंहासन और राम के लिए चौदह वर्ष का [[वनवास]] मांगा। पिता के वचन की रक्षा के लिए राम ने खुशी से चौदह वर्ष का वनवास स्वीकार किया। पत्नी [[सीता]] ने आदर्श पत्नी का उदाहरण देते हुए पति के साथ वन (वनवास) जाना उचित समझा। भाई [[लक्ष्मण]] ने भी राम के साथ चौदह वर्ष वन में बिताए। भरत ने न्याय के लिए माता का आदेश ठुकराया और बड़े भाई राम के पास वन जाकर उनकी चरणपादुका (खड़ाऊँ) ले आए। फिर इसे ही राज गद्दी पर रख कर राजकाज किया। == सीता अपहरण == [[चित्र:Rama Meets Sugreeva.jpg|thumb| श्री राम एवं [[सुग्रीव]] का मिलन।]] रामायण के अनुसार, जब राम, सीता और लक्ष्मण कुटिया में थे तब एक स्वर्णिम हिरण की वाणी सुनकर, पर्णकुटी के निकट उस स्वर्ण मृग को देखकर देवी सीता व्याकुल हो गयीं। देवी सीता ने जैसे ही उस सुन्दर हिरण को पकड़ना चाहा वह हिरण या मृग घनघोर वन की ओर भाग गया। *वास्तविकता में यह असुरों द्वारा किया जा रहा एक षडयंत्र था ताकि देवी सीता का अपहरण हो सके। वह स्वर्णमृग या सुनहरा हिरण राक्षसराज रावण का मामा [[मारीच]] था। उसने रावण के कहने पर ही सुनहरे हिरण का रूप धारण किया था ताकि वो योजना अनुसार राम - लक्ष्मण को सीता जी से दूर कर सकें और सीता जी का अपहरण हो सके। उधर षडयन्त्र से अनजान सीता जी उसे देख कर मोहित हो गईं और रामचंद्र जी से उस स्वर्ण हिरण को जीवित एवं सुरक्षित पकड़ने करने का अनुरोध किया ताकि उस अद्भुत सुन्दर हिरण को अयोध्या लौटने पर वहां ले जा कर पाल सकें । *रामचन्द्र जी अपनी भार्या की इच्छा पूरी करने चल पड़े और लक्ष्मण जी से सीता की रक्षा करने को कहा। कपटी मारीच राम जी को बहुत दूर ले गया। श्री राम को दूर ले जाकर मारीच ने ज़ोर से "हे सीता ! हे लक्ष्मण !" की आवाज़ लगानी प्रारंभ कर दी ताकि उस आवाज़ को सुन कर सीता जी चिन्तित हो जाएं और लक्ष्मण को राम के पास जाने को कहें, जिससे रावण सीता जी का हरण सरलता पूर्वक कर सके । इस प्रकार छल या धोखे का अनुमान लगते ही अवसर पाकर श्री राम ने तीर चलाया और उस स्वर्णिम हिरण का रूप धरे राक्षस मारीच का वध कर दिया । *दूसरी ओर सीता जी मारीच द्वारा लगाए अपने तथा लक्ष्मण के नाम के ध्वनियों को सुन कर अत्यंत चिन्तित हो गईं तथा किसी प्रकार के अनहोनी को समीप जानकर लक्ष्मण जी को श्री राम के पास जाने को कहने लगीं। लक्ष्मण जी राक्षसों के छल - कपट को समझते थे इसलिए लक्ष्मण जी देवी सीता को असुरक्षित अकेला छोड़कर जाना नहीं चाहते थे, पर देवी सीता द्वारा बलपूर्वक अनुरोध करने पर लक्ष्मण जी अपनी भाभी की बातों को अस्वीकार नहीं कर सके। *वन में जाने से पहले सीता जी की रक्षा के लिए लक्ष्मण जी ने अपने बाण से एक रेखा खींची तथा सीता जी से निवेदन किया कि वे किसी भी परिस्थिति में इस रेखा का उल्लंघन नहीं करें, यह रेखा मंत्र के उच्चारण पूर्वक खिंची गई है इसलिए इस रेखा को लांघ कर कोई भी इसके अन्दर नहीं आ पाएगा। लक्ष्मण जी ने देवी सीता की रक्षा के लिए जो अभिमंत्रित रेखा अपने बाण के द्वारा खिंची थी वह [[लक्ष्मण रेखा]] के नाम से प्रसिद्ध है। *लक्ष्मण जी के घोर वन में प्रवेश करते ही तथा देवी सीता को अकेला पाकर पहले से षडयंत्र पूर्वक घात लगाकर बैठे रावण को सीता जी के अपहरण का सुनहरा अवसर प्राप्त हो गया। रावण शीघ्र ही राम - लक्ष्मण - सीता के निवास स्थान उस पर्णकुटी या कुटिया में जहां परिस्थिति वश देवी सीता इस समय अकेली थीं, आ गया। उसने साधु का वेष धारण कर रखा था । पहले तो उसने उस सुरक्षित कुटिया में सीधे घुसने का प्रयास किया लेकिन [[लक्ष्मण रेखा]] खींचे होने के कारण वह कुटिया के अंदर जहां देवी सीता विद्यमान थीं, नहीं घुस सका। *तब उसने दूसरा उपाय अपनाया, साधु का वेष तो उसने धारण किया हुआ ही था, सो वह कुटिया बाहरी द्वार पर खड़े होकर "भिक्षाम् देही - भिक्षाम् देही" का उद्घोष करने लगा। इस वाणी को सुन कर देवी सीता कुटिया के बाहर निकलीं (लक्ष्मण रेखा के उल्लंघन किए बिना)। द्वार पर साधु को आया देख कर वो कुटिया के चौखट से ही (लक्ष्मण रेखा के भीतर से ही) उसे अन्न - फल आदि का दान देने लगीं। तब धूर्त रावण ने सीता जी को [[लक्ष्मण रेखा]] से बाहर लाने के लिए स्वयं के भूखे - प्यासे होने की बात बोल कर भोजन की मांग की। *आर्यावर्त की परंपरा के अनुसार द्वार पर आये भिक्षुक एवं भूखे को खाली हाथ नहीं लौटाने की बात सोच कर वो भोजन - जल आदि लेकर भूल वश लक्ष्मण रेखा के बाहर निकल गई। जैसे ही सीता जी लक्ष्मण रेखा के बाहर हुई, घात लगाए रावण ने झटपट उनका अपहरण कर लिया। रावण सीता जी को पुष्पक विमान में बल पूर्वक बैठाकर ले जाने लगा। *पुष्पक विमान में अपहृत होकर जाते समय सीता जी ने अत्यन्त उच्च स्वर में श्री राम और लक्ष्मण जी को पुकारा तथा अपनी सुरक्षा की गुहार लगायी। इस ऊंचे ध्वनि को सुनकर जटायु नामक एक विशाल गिद्ध पक्षी जो मनुष्यों के समान स्पष्ट वाणी में बोल सकता था तथा पूर्व काल में राजा दशरथ का परम मित्र था, वन प्रदेश को छोड़कर आकाश मार्ग में उड़ कर पहुंचा। जटायु देखता है कि अधर्मी रावण एक सुन्दर युवती को अपहरण कर लेकर जा रहा है तथा वह युवती अपनी सुरक्षा की गुहार लगा रही है। *यह अन्याय देख कर जटायु रावण को चुनौती देता है तथा उस युवती को छोड़ देने की चेतावनी देता है लेकिन अहंकारी रावण भला कहां मानने वाला था सो रावण और जटायु में आकाश मार्ग में ही युद्ध छिड़ जाता है। बलशाली रावण अपने अमोघ खड्ग से जटायु के दोनों पंख काट देता है जिससे जटायु नि:सहाय हो कर पृथ्वी पर गिर जाता है। रावण पुष्पक विमान में सीता जी को लेकर आगे बढ़ने लगता है। *सीता जी ने जब देखा कि उनकी रक्षा करने के लिए आए विशाल गिद्ध पक्षी जो मनुष्यों की भांति बोल सकता था, रावण के खड्ग प्रहार करने से धराशायी हो गया है तब पुष्पक विमान में आकाशमार्ग अथवा वायुमार्ग से जाते समय सीता जी अपने आभूषण / गहने को उतार कर नीचे धरती पर फेंकने लगीं। * भगवान राम, अपने भाई [[लक्ष्मण]] के साथ [[सीता]] की खोज में दर-दर भटक रहे थे। तब वे एक वानर साम्राज्य में [[हनुमान]] और [[सुग्रीव]] से मिले। == रावण का वध == [[चित्र:Killing of Rawana Painting by Balasaheb Pant Pratinidhi.jpg|thumb|left|भवानराव बाळासाहेब पंतप्रतिनिधी कृत ''रावण-वध''।]] रामायण में [[सीता]] के खोज में [[सीलोन]] या [[लंका]] या [[श्रीलंका]] जाने के लिए 48 किलोमीटर लम्बे 3 किलोमीटर चोड़े पत्थर के सेतु का निर्माण करने का उल्लेख प्राप्त होता है, जिसको [[रामसेतु]] कहते हैं। सीता को को पुनः प्राप्त करने के लिए राम ने हनुमान, विभीषण और वानर सेना की सहायता से रावण के सभी बंधु-बांधवों और उसके वंशजों को पराजित किया तथा लौटते समय विभीषण को लंका का राजा बनाकर अच्छे शासक बनने के लिए मार्गदर्शन किया। == अयोध्या वापसी == [[चित्र:Rama Returns to Ayodhya.jpg|thumb|[[अयोध्या]]-वापसी।]] [[Image:Rama-Sita coronation.jpg|thumb|300px|left|श्री राम का राज्याभिषेक]] राम ने रावण को युद्ध में परास्त किया और उसके छोटे भाई विभीषण को लंका का राजा बना दिया। राम, सीता, लक्षमण और कुछ वानर जन पुष्पक विमान से अयोध्या की ओर प्रस्थान किये । वहां सबसे मिलने के बाद राम और सीता का अयोध्या में राज्याभिषेक हुआ। पूरा राज्य कुशल समय व्यतीत करने लगा। {{-}} [[File:RamDarbar 1100qtrs temple Bhopal.jpg|thumb|राम दरबार|श्रीराम सभा]] ==दैहिक त्याग== [[File:Rama meet Brahma at heaven.jpg |thumb| ब्रह्मा द्वारा राम का स्वर्ग मे स्वागत]] जब रामचन्द्र जी का जीवन पूर्ण हो गया, तब वे यमराज की सहमति से सरयू नदी के तट पर गुप्तार घाट में देह त्याग कर पुनः बैकुंठ धाम में विष्णु रूप में विराजमान हो गये। = साहित्य = {{further|रामकथा : उत्पत्ति और विकास}} * महर्षि [[वाल्मीकि]] ने संस्कृत भाषा का प्रथम महाकाव्य '''रामायण''' की रचना की। * महाकवि गोस्वामी [[तुलसीदास]] ने भी उनके जीवन पर केन्द्रित भक्तिभाव पूर्ण सुप्रसिद्ध महाकाव्य [[श्रीरामचरितमानस|रामचरितमानस]] की रचना की, जो कि अवधी भाषा की श्रेष्ठ एवं वृहत्तम रचना है। * संप्रति, यह अत्यंत प्रसिद्ध है। इसे एक धर्मग्रन्थ की संज्ञा दी गयी है। * स्वामी करपात्री ने रामायण मीमांसा में विश्व की समस्त रामायणों का उल्लेख किया है। * दक्षिण के क्रांतिकारी पेरियार रामास्वामी व ललई सिंह की '''सच्ची रामायण''' राम कथा का समालोचनात्मक विवरण प्रस्तुत करती है। * [[दसरथ रामायण]] - विश्व के कई देशों मे बौधिसत्व राम पण्डित आदर्श के रूप में पूजे जाते हैं, जैसे [[नेपाल]], [[थाईलैण्ड]], [[इण्डोनेशिया]] आदि। * [[जैन ग्रंथ|जैन ग्रन्थों]] में ६३ [[शलाकापुरुष|शलाकापुरुषों]] में से एक हैं राम। यहाँ वे [[वलभद्र]] हैं जो अन्त समय में [[दीक्षा]] ग्रहण कर सिद्धक्षेत्र (माँगी तुंगि, महाराष्ट्र, भारत) से मोक्ष को प्राप्त हुए।{{sfn|Jain|2000|p=5}}{{sfn|Iyengar|2005|pp=58-59}} जैन धर्म में भगवान राम को बहुत उच्च स्थान दिया गया है। भगवान राम [[जैन रामायण]] के नायक हैं जहां उन्हें [[अहिंसा]] की प्रतिमूर्ति के रूप में चित्रित किया गया है। जैन मान्यतानुसार प्रत्येक मोक्ष प्राप्त आत्मसिद्ध कहलाता है। {{main|राम की प्रतिमा}} =सन्दर्भ= {{टिप्पणीसूची|२४}}bhavan shri raam ka ayodhya aagman https://umesh4you.in/%e0%a4%ad%e0%a4%97%e0%a4%b5%e0%a4%be%e0%a4%a8-%e0%a4%b0%e0%a4%be%e0%a4%ae-%e0%a4%95%e0%a4%be-%e0%a4%85%e0%a4%af%e0%a5%8b%e0%a4%a7%e0%a5%8d%e0%a4%af%e0%a4%be-%e0%a4%ae%e0%a5%87%e0%a4%82-%e0%a4%b8.html#more-2863{{Dead link|date=जून 2025 |bot=InternetArchiveBot }} = बाहरी कड़ियाँ = {{Commonscat|Rama|राम}} * [https://web.archive.org/web/20150204153233/http://www.ramhanuman.in/shri-ram/about-lord-ram.html श्री राम जी पर आधारित वेबसाइट] {{श्री राम चरित मानस}} {{दशावतार}} {{हिन्दू देवी देवता}} {{Authority control}} [[श्रेणी:हिन्दू धर्म]] [[श्रेणी:राम]] [[श्रेणी:अयोध्याकुल]] [[श्रेणी:विष्णु अवतार]] [[श्रेणी:रामायण के पात्र]] hod89ohgnv5ux755wi3gufetpp4cclr 6446806 6446799 2025-06-30T15:54:09Z भाविक नकुम 875140 जानकारियां जोड़ी 6446806 wikitext text/x-wiki {{further|रामायण}} '''राम''' हिंदू धर्मके एक प्रसिद्ध देवता हैं, जिन्हें [[परब्रह्म]] का सातवां तथा सर्वश्रेष्ठ,लोकप्रिय अवतार माना जाता हैं। उनका उच्च धर्मयुक्त निष्कलंक जीवन एक आदर्श होने के कारण उन्हें ''' मर्यादा पुरुषोत्तम ''' भी कहा जाता है। [[वैष्णव]] परंपराओं में उनको सर्वोपरि भगवान के रुपमे पूजा जाता है। उनके जीवन पर आधारित [[रामायण]] महाकाव्य ऐतिहासिक रूपसे लोकप्रिय है। राम को भारत तथा संपूर्ण दक्षिण एशिया में व्यापक तौर पर पूजा जाता है। {{Infobox deity | type = Hindu | image = Lord Rama with arrows.jpg | caption = धनुष और बाण लेकर खड़े हुए श्याम वर्ण राम | name = राम | symbol = कोदंड/ सारंग [[धनुष]] <br> [[बाण]] <br> [[शंख]] <br> [[कमल]] | Devanagari = राम | Sanskrit_transliteration = {{IAST|Rāma}} | member_of = [[दशावतार]] | other_names = <!--Only significant and notable names should be included.-->परमपुरुष,सनातन पुरुष,वैकर्तन , राघव, श्रीरामचंद्र, श्रीदशरथसुत, श्रीकौशल्यानंदन, श्रीसीतावल्लभ, श्रीरघुनन्दन, श्रीरघुवर, श्रीरघुनाथ, काकुत्स्थ, श्रीरामचन्द्र, श्रीराम, राम पण्डित , ककुत्स्थकुलनंदन, जानकीवल्लभ , सीतापती, मायापति आदि। | god_of = {{hlist|मर्यादा पुरुषोत्तम<br> धर्म, मर्यादा, पराक्रम, विद्या, मोक्ष के ईश्वर<br> [[विष्णु]] के सातवें तथा सर्वश्रेष्ठ अवतार<br> [[परब्रह्म]] पुरुषोत्तम नारायण }} | affiliation = भगवान के सातवें तथा सर्वश्रेष्ठ अवतार, सर्वोच्च भगवान | day = [[गुरुवार]] | parents = {{unbulleted list|[[दशरथ]] (father)|[[कौशल्या]] (mother)|[[कैकयी]] (step-mother)|[[सुमित्रा]] (step-mother)}} | spouse = [[सीता|सीताजी]]{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} | abode = {{hlist|[[अयोध्या]]|[[साकेत]]|[[वैकुंठ]]}} | weapon = कोदंड धनुष्य तथा बाण, कौमुदी [[गदा]], तलवार | texts = [[वाल्मीकि रामायण]]<br>[[रामचरितमानस]]<br>[[विष्णु पुराण]]<br>[[भागवत पुराण]]<br>[[अध्यात्म रामायण]]<br>[[अदभुत रामायण]]<br>[[ दसरथ जातक ]]<br>[[पद्मपुराण]] | siblings = {{unbulleted list|[[लक्ष्मण]] (half-brother)|[[भरत]] (half-brother)|[[शत्रुध्न]] (half-brother)}} | festivals = {{hlist|[[राम नवमी]]|[[विवाह पंचमी]]|[[दिवाली]]|[[विजयादशमी]]|[[वसंतोत्सव]]}} | avatar_birth = [[Ayodhya (Ramayana)|Ayodhya]], [[Kosala]] (present-day [[Uttar Pradesh]], [[India]]) | avatar_end = [[Ghaghara|Sarayu River]], Ayodhya, Kosala (present-day Uttar Pradesh, India) | children = {{unbulleted list|[[लव]] (son)|[[कुश]] (son)}} | dynasty = [[Raghuvaṃśa (dynasty)|Raghuvamsha]]-[[Solar Dynasty|Suryavamsha]] | predecessor = [[Dasharatha]] | gender = Male | successor = [[Lava (Ramayana)|Lava]] (North Kosala) [[Kusha (Ramayana)|Kusha]] (South Kosala) | mantra = [[जय श्री राम]]<br/>जय सियाराम<br>ॐ श्रीरामचंद्राय नमः ।।<br>ॐ जानकीवल्लभाय नमः । <br> हरे राम <br> [[सीताराम]] repetition | weapons = | army = वानर सेना<br>वैष्णवी सेना | venerated_in = [[Ramanandi Sampradaya]]<br>[[Sri Vaishnavism]]<br/>[[Smartism]] }} {{Infobox royalty | name = दशावतार क्रमांक | predecessor = [[परशुराम]] | successor = [[कृष्ण]] }} रामायण के अनुसार, उनका जन्म [[रामनवमी]] के दिन [[अयोध्या]] में राजा [[दशरथ]], माता [[कौशल्या]] के यहां हुआ था। उनके लक्ष्मण आदि चार भाई थे, राम तथा उनके अन्य भाइयों ने किशोरावस्था में ऋषियों से शिक्षा प्राप्त कर उनके साथ विचरण किया,साथ ही शिवधनुष्य भंग कर [[जनक]]नंदिनी [[सीता]] से विवाह किया। बाद में दशरथ ने उन्हें राजा बनाना चाहा लेकिन सौतेली मां [[कैकेयी]] के कारण दशरथ ने राम को १४ वर्षका वनवास दिया । राम, पतिव्रता [[सीता]], भ्रातृभक्त [[लक्ष्मण]]ने पिता की आज्ञा का पालन कर राज्य के बजाय जंगल को चुन धर्म और मूल्यों की मिसाल पेश की। कठिन वनवास के अंतमें राक्षसराज [[रावण]] ने श्रीराम की सुंदर पत्नी सीता का अपहरण किया, रामने मुसीबतों का सामना करके हनुमान आदि की वानर सेनाके साथ [[कुंभकर्ण]], [[इंद्रजीत]], [[रावण]] आदि पराक्रमी रक्षकों का अंत कर, पुनः अयोध्या के राज्य संभाला और अंत में वैकुंठगमन किया। उनके जीवन और कार्य को असत्य पर सत्य की विजय के तौर पर देखा जाता हैं। राम को हिन्दू धर्म के साथ ही [[जैन धर्म]], [[बौद्ध धम्म]], और [[सिख धर्म]]मे भी पूजा जाता हैं। उनका जीवन और उसपर आधारित रामायण महाकाव्य सदियों से अनेक संस्कृति को प्रभावित करता आरहा है। == नाम-व्युत्पत्ति एवं अर्थ == राम का नामकरण, संत [[वसिष्ठ]] ने जन्म के १२वें दिन किया।<ref>{{cite web|url=https://sacred-texts.com/hin/rama/ry021.htm|quote=Soon as each babe was twelve days old 'Twas time the naming rite to hold. When Saint Vas'ishtha, rapt with joy, Assigned a name to every boy.|website=Sacred Texts|title=CANTO XIX.: THE BIRTH OF THE PRINCES.}}</ref> 'रम्' धातु में 'घञ्' प्रत्यय के योग से 'राम' शब्द निष्पन्न होता है।<ref>संस्कृत-हिन्दी कोश, वामन शिवराम आप्टे।</ref> 'रम्' धातु का अर्थ रमण (निवास, विहार) करने से सम्बद्ध ह''।''<ref name=":0">श्रीविष्णुसहस्रनाम, सानुवाद शांकर भाष्य सहित, गीताप्रेस गोरखपुर, संस्करण-1999, पृष्ठ-143.</ref> == साहित्य में उल्लेख == * '''[[वेद]]''' ::[[ऋग्वेद]]<ref>ऋग्वेदसंहिता (श्रीसायणाचार्यकृत भाष्य एवं भाष्यानुवाद सहित) भाग-5, चौखम्बा कृष्णदास अकादमी, वाराणसी, संस्करण-2013, पृष्ठ-4406.</ref> :::श्लोक संख्या १०-३-३ तथा १०-९३-१४।<ref>ऋग्वेद पदानां अकारादि वर्णक्रमानुक्रमणिका, संपादक- [[स्वामी विश्वेश्वरानन्द]] एवं [[स्वामी नित्यानन्द]], [[निर्णय सागर प्रेस, मुंबई]], संस्करण-1908, पृ०-348.</ref> :::काले रंग (रात के अंधकार) के अर्थ में।<ref>[[ऋग्वेदसंहिता]] (श्रीसायणाचार्यकृत भाष्य एवं भाष्यानुवाद सहित) भाग-5, चौखम्बा कृष्णदास अकादमी, वाराणसी, संस्करण-2013, पृष्ठ-3892.</ref> * '''[[उपनिषद]]''' ::उपनिषद में उनके अवतारी पुरुष/परम पुरुष/सनातन पुरुष/परमात्मा के रूप में वर्णन मिलता है। * '''[[रामायण]]''' ::'राम' का सर्वप्रथम उल्लेख [[वाल्मीकि रामायण]] में मिलता है * '''[[दसरथ जातक]]''' ::दसरथ जातक बौद्ध ग्रंथ में [[बुद्ध]] - बोधिसत्व राम का वर्णन है। <ref>{{Citation|title=Dasaratha Jataka|date=2024-08-06|url=https://en.m.wikipedia.org/wiki/Dasaratha_Jataka|work=Wikipedia|language=en|access-date=2024-09-28}}</ref><ref>दसरथ जातक को सबसे प्राचीन राम कथा माना जाता है [https://hindi.news18.com/photogallery/knowledge/baudh-7965934.html News18]</ref> = जीवन = == जन्म == रामायण के अनुसार दशरथ के मन में, नौ हजार वर्ष की आयु में<ref>{{cite web|url=https://sacred-texts.com/hin/rama/ry024.htm|quote=Nine thousand circling years have fled With all their seasons o'er my head, And as a hard-won boon, O sage, These sons have come to cheer mine age.|website=Sacred Texts|title=CANTO XXII.: DAS'ARATHA'S SPEECH.}}</ref> पुत्र का आभाव होने की ग्लानि हुई।<ref>''एक बार भूपति मन माहीं। भै गलानि मोरें सुत नाहीं।।''</ref> तदुपरांत सम्राट दशरथ ने पुत्रेष्टि [[यज्ञ]] (पुत्र प्राप्ति यज्ञ) कराया। रानी कौशल्या ने आकर बड़ी प्रसन्नता के साथ श्रद्धापूर्वक घोड़े की परिक्रमा की और घोड़े को त्रि कृपाण से मारा <ref>कौसल्या तं हयं तत्र परिचर्य समंततः |कृपाणैर्विशशासैनं त्रिभिः परमया मुदा || [https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm — वाल्मीकि रामायण १-१४-३३] '''tatra''' = in that ritual; '''kausalyaa''' = Queen Kausalya; '''tam hayam''' = that, horse; samantataH; '''paricharya''' = on making circumambulations all around; '''paramayaa mudaa''' = with great, delight; '''tribhiH kR^ipaaNaiH''' = with three, knives; '''vishashaasa enam''' = killed, that one - the horse.[https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm] With great delight coming on her Queen Kausalya reverently made circumambulations to the horse, and  killed the horse with three knives. [1-14-33]</ref> रानी कौशल्या ने अनुष्ठान के परिणामों की इच्छा रखते हुए एक रात उस घोड़े के साथ बितायी जो पक्षी की तरह उड़ता था| <ref>'''Queen Kausalya desiring the results of ritual disconcertedly resided one night with that horse that flew away like a bird. [https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm वाल्मीकि रामायण 1-14-34]''' </ref> तब पुजारी एक नियंत्रित इंद्रियों के साथ घोड़े की चर्बी ली और उसे शास्त्रों के अनुसार पकाया, फिर आग की वेदी में गिराकर भोजन के रूप में सेंकने लगे<ref>{{Cite web|url=https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm|title=Valmiki Ramayana - Baala Kanda - Sarga 14 |website=www.valmikiramayan.net|access-date=2024-09-29}}</ref> यज्ञ के फलस्वरूप उनके पुत्रों का जन्म हुआ। श्रीराम चारों भाइयों में सबसे बड़े थे। एक मान्यता के अनुसार उनकी एक बहन भी थी जिसका नाम [[शांता]] था, हालाँकि वाल्मीकीय रामायण, अध्यात्म रामायण एवं श्रीरामचरितमानस जैसे सर्वमान्य ग्रन्थों में कहीं शांता का उल्लेख नहीं है। [[महाभारत]] के अनुसार शांता महाराज दशरथ के मित्र<ref>महाभारत, वनपर्व-११०-४१; गीताप्रेस, गोरखपुर, भाग-२, पृष्ठ-१२६३.</ref> लोमपाद की पुत्री थी जिनका विवाह ऋष्यशृङ्ग (शृंगी ऋषि) से हुआ था।<ref>महाभारत, वनपर्व-११३-११; गीताप्रेस, गोरखपुर, भाग-२, पृष्ठ-१२७१.</ref> श्रीराम का जन्म [[चैत्र मास]] के [[शुक्ल पक्ष]] की नवमी तिथि को हुआ था।<ref> ''नवमी तिथि मधुमास पुनीता। सुकल पच्छ अभिजित हरिप्रीता।। मध्य दिवस अति सीत न घामा। पावन काल लोक बिश्रामा।।'' श्रीरामचरितमानस, बालकांड-१९०-१.</ref> इसलिए हर वर्ष चैत्र मास के शुक्ल पक्ष की नवमी तिथि को श्रीराम जन्मोत्सव या [[रामनवमी]] का पर्व मनाया जाता है। === जन्म-समय === कुछ हिंदू ग्रंथों में, राम के बारे में कहा गया है कि वे त्रेता युग में रहते थे। उनके लेखकों का अनुमान है कि उनका समय लगभग 5,000 ईसा पूर्व था। कुछ अन्य शोधकर्ता राम को कुरु और वृष्णि नेताओं की सूचियों के आधार पर 1250 ईसा पूर्व,<ref>{{cite web|url=https://mumbaimirror.indiatimes.com/news/india/was-ram-born-in-ayodhya/articleshow/77380259.cms|title=Was Ram born in Ayodhya|first=Devdutt|last=Pattanaik|website=mumbaimirror| date=8 August 2020}}</ref> के आसपास मानते हैं। एक भारतीय पुरातत्वविद् [[हंसमुख धीरजलाल सांकलिया]] के अनुसार, ये सब "शुद्ध अटकलें" हैं। ====पौराणिक शोध ==== रामकथा से सम्बद्ध सर्वाधिक प्रमाणभूत ग्रन्थ आदिकाव्य वाल्मीकीय रामायण में श्रीराम के जन्म के सम्बन्ध में निम्नलिखित वर्णन उपलब्ध है: :''चैत्रे नावमिके तिथौ।।'' :''नक्षत्रेऽदितिदैवत्ये स्वोच्चसंस्थेषु पञ्चसु। :ग्रहेषु कर्कटे लग्ने वाक्पताविन्दुना सह।।''<ref>श्रीमद्वाल्मीकीय रामायण (सटीक), प्रथम भाग, बालकाण्ड-18-8,9; गीताप्रेस गोरखपुर, संस्करण-1996 ई०, पृष्ठ-69.</ref> [[त्रेता]] [[युग]] में [[चैत्र]] मास की नवमी तिथि में जब [[चन्द्रमा]] [[कर्क राशि]] के [[पुनर्वसु नक्षत्र]] में, [[सूर्य]] [[मेष राशि]] में, [[मंगल (ग्रह)|मंगल]] [[मकर राशि]] में, [[शनि (ग्रह)|शनि]] [[तुला राशि]] में, [[बृहस्पति (ग्रह)|बृहस्पति]] [[कर्क राशि]] में तथा [[शुक (ग्रह)|शुक]] [[मीन राशि]] में (पांचों ग्रह उच्च में) स्थित थे, राम का जन्म हुआ।<ref>{{cite web|url=https://sacred-texts.com/hin/rama/ry021.htm|quote=Sun in Aries, Mars in Capricorn, Saturn in Libra, Jupiter in Cancer, Venus in Pisces|website=Sacred Texts|title=CANTO XIX.: THE BIRTH OF THE PRINCES.}}</ref> [[पौराणिक साहित्य]] में उपलब्ध आंकड़ों के अनुसार एक चतुर्युग में 43,20,000 वर्ष होते हैं, जिनमें [[कलियुग]] के 4,32,000 वर्ष तथा द्वापर के 8,64,000 वर्ष होते हैं। राम का जन्म त्रेता युग में अर्थात द्वापर युग से पहले हुआ था। चूंकि कलियुग का अभी प्रारंभ ही हुआ है (लगभग 5,500 वर्ष ही बीते हैं) और श्रीराम का जन्म त्रेता के अंत में हुआ तथा अवतार लेकर धरती पर उनके वर्तमान रहने का समय परंपरागत रूप से 11,000 वर्ष माना गया है।<ref>श्रीमद्वाल्मीकीय रामायण, पूर्ववत्,1.15.29; पृ०-64.</ref> अतः द्वापर युग के 8,64,000 वर्ष + राम की वर्तमानता के 11,000 वर्ष + द्वापर युग के अंत से अबतक बीते 5,100 वर्ष = कुल 8,80,100 वर्ष। अतएव परंपरागत रूप से श्रीराम का जन्म आज से लगभग 8,80,100 वर्ष पहले माना जाता है। प्रख्यात मराठी शोधकर्ता विद्वान डॉ॰ [[पद्माकर विष्णु वर्तक]] ने एक दृष्टि से इस समय को संभाव्य माना है। उनका कहना है कि वाल्मीकीय रामायण में एक स्थल पर [[विन्ध्याचल]] तथा [[हिमालय]] की ऊँचाई को समान बताया गया है। विन्ध्याचल की ऊंचाई 5,000 फीट है तथा यह प्रायः स्थिर है, जबकि हिमालय की ऊँचाई वर्तमान में 29,029 फीट है तथा यह निरंतर वर्धनशील है। दोनों की ऊँचाई का अंतर 24,029 फीट है। विशेषज्ञों की मान्यता के अनुसार हिमालय 100 वर्षों में 3 फीट बढ़ता है। अतः 24,029 फीट बढ़ने में हिमालय को करीब 8,01,000 वर्ष लगे होंगे। अतः अभी से करीब 8,01,000 वर्ष पहले हिमालय की ऊँचाई विन्ध्याचल के समान रही होगी, जिसका उल्लेख वाल्मीकीय रामायण में वर्तमानकालिक रूप में हुआ है। इस तरह डाॅ॰ वर्तक को एक दृष्टि से यह समय संभव लगता है, परंतु उनका स्वयं मानना है कि वे किसी अन्य स्रोत से इस समय की पुष्टि नहीं कर सकते हैं।<ref>A REALISTIC APPROACH TO THE VALMIKI RAMAYANA (Translation of the Original Book ‘VASTAVA RAMAYANA’ in Marathi), Dr. Padmakar Vishnu Vartak, English Translation by Vidyakar Vasudev Bhide, Blue Bird (India) Limited, Pune, First Edition-2008, p.282.</ref> अपने सुविख्यात ग्रंथ 'वास्तव रामायण' में डॉ॰ वर्तक ने मुख्यतः ग्रहगतियों के आधार पर गणित करके<ref>A REALISTIC APPROACH TO THE VALMIKI RAMAYANA, ibid, p.290-300.</ref> वाल्मीकीय रामायण में उल्लिखित ग्रहस्थिति के अनुसार श्रीराम की वास्तविक जन्म-तिथि 4 दिसंबर 7323 ईसापूर्व को सुनिश्चित किया है। उनके अनुसार इसी तिथि को दिन में 1:30 से 3:00 बजे के बीच श्री राम का जन्म हुआ होगा।<ref>A REALISTIC APPROACH TO THE VALMIKI RAMAYANA, ibid, p.300.</ref> डॉ॰ पी॰ वी॰ वर्तक के शोध के अनेक वर्षों के बाद<ref>डॉ॰ पी॰ वी॰ वर्तक की पुस्तक 'वास्तविक रामायण' (मराठी) का चतुर्थ संस्करण 1993 में निकल चुका था</ref> (2004 ईस्वी से) 'आई-सर्व' के एक शोध दल ने 'प्लेनेटेरियम गोल्ड' सॉफ्टवेयर का प्रयोग करके रामजी का जन्म 10 जनवरी 5114 ईसापूर्व में सिद्ध किया। डॉ° यज्ञदत्त शर्मा ने भी इस पर कई शोध किए और उनकी गणना भी इसको समर्थन करती हैं। प्लेनेटेरियम गोल्ड' सॉफ्टवेयर के प्रयोग में भी डॉ यज्ञदत्त शर्मा की महत्वपूर्ण भूमिका थी।<ref>{{Citation|last=Moriarty|first=Beverley|title=Getting started: From research problem to research question|date=2020-07-16|url=https://doi.org/10.4324/9781003117124-2|work=Research Skills for Teachers|pages=11–35|publisher=Routledge|isbn=978-1-003-11712-4|access-date=2024-12-09}}</ref>उनका मानना था कि इस तिथि को ग्रहों की वही स्थिति थी जिसका वर्णन वाल्मीकीय रामायण में है। परंतु यह समय काफी संदेहास्पद हो गया है। 'आई-सर्व' के शोध दल ने जिस 'प्लेनेटेरियम गोल्ड' सॉफ्टवेयर का प्रयोग किया वह वास्तव में ईसा पूर्व 3000 से पहले का सही ग्रह-गणित करने में सक्षम नहीं है।<ref>इतिहास का उपहास (राम की जन्मतिथि एवं जन्मकुण्डली की भ्रामक व्याख्या का निराकरण), विनय झा, अखिल भारतीय विद्वत् परिषद्, वाराणसी, संस्करण-2015, पृष्ठ-10-11.</ref> वस्तुतः 2013 ईस्वी से पहले इतने पहले का ग्रह-गणित करने हेतु सक्षम सॉफ्टवेयर उपलब्ध ही नहीं था।<ref>इतिहास का उपहास, पूर्ववत्, पृष्ठ-10 तथा 30.</ref> इस गणना द्वारा प्राप्त ग्रह-स्थिति में शनि वृश्चिक में था अर्थात् उच्च (तुला) में नहीं था। चन्द्रमा पुनर्वसु नक्षत्र में न होकर पुष्य के द्वितीय चरण में ही था तथा तिथि भी अष्टमी ही थी।<ref>इतिहास का उपहास, पूर्ववत्, पृष्ठ-29.</ref> बाद में अन्य विशेषज्ञ द्वारा "ejplde431" सॉफ्टवेयर द्वारा की गयी सही गणना में तिथि तो नवमी हो जाती है परन्तु शनि वृश्चिक में ही आता है तथा [[चन्द्रमा]] पुष्य के चतुर्थ चरण में।<ref>इतिहास का उपहास, पूर्ववत्, पृष्ठ-37.</ref> अतः 10 जनवरी 5114 ईसापूर्व की तिथि वस्तुतः श्रीराम की जन्म-तिथि सिद्ध नहीं हो पाती है। ऐसी स्थिति में अब यदि डॉ० पी० वी० वर्तक द्वारा पहले ही परिशोधित तिथि सॉफ्टवेयर द्वारा प्रमाणित हो जाए तभी श्रीराम का वास्तविक समय प्रायः सर्वमान्य हो पाएगा अथवा प्रमाणित न हो पाने की स्थिति में नवीन तिथि के शोध का रास्ता खुलेगा। == बालपन और सीता-स्वयंवर == [[File:PM at the Pran Pratishtha ceremony of Shree Ram Janmaboomi Temple in Ayodhya, Uttar Pradesh on January 22, 2024 (cropped).jpg|thumb|भगवान श्री राम के बाल रूप (रामलला) का विग्रह]] भगवान राम बचपन से ही शान्‍त स्‍वभाव के वीर पुरूष थे। धर्म के मार्ग पर चलने वाले राम ने अपने तीनों भाइयों के साथ गुरू वशिष्‍ठ से शिक्षा प्राप्‍त की। किशोरावस्था में गुरु [[विश्वामित्र]] उन्‍हें वन में राक्षसों द्वारा मचाए जा रहे उत्पात को समाप्त करने के लिए साथ ले गये। राम के साथ उनके छोटे भाई लक्ष्मण भी इस कार्य में उनके साथ थे। कालांतर में [[विश्वामित्र]] जी की तपोभूमि राक्षसों से आक्रांत हो गई। [[ताड़का]] नामक राक्षसी विश्वामित्रजी की तपोभूमि में निवास करने लगी थी तथा अपनी राक्षसी सेना के साथ बक्सर के लोगों को कष्ट दिया करती थी। समय आने पर विश्वामित्रजी के निर्देशन प्रभु श्री राम के द्वारा वहीं पर उसका वध हुआ। राम ने उस समय [[ताड़का]] नामक राक्षसी को मारा तथा [[मारीच]] को पलायन के लिए मजबूर किया। इस दौरान ही गुरु विश्‍वामित्र उन्हें नेपाल ले गये। वहां के विदेह राजा [[जनक]] ने अपनी पुत्री [[सीता]] के विवाह के लिए एक स्वयंवर समारोह आयोजित किया था। जहां भगवान [[शिव]] का एक धनुष था जिसकी प्रत्‍यंचा चढ़ाने वाले शूरवीर से सीता जी का विवाह किया जाना था। बहुत सारे राजा महाराजा उस समारोह में पधारे थे। जब बहुत से राजा प्रयत्न करने के बाद भी धनुष पर प्रत्‍यंचा चढ़ाना तो दूर उसे उठा तक नहीं सके, तब विश्‍वामित्र जी की आज्ञा पाकर श्री राम ने धनुष उठा कर प्रत्‍यंचा चढ़ाने का प्रयत्न किया। उनकी प्रत्‍यंचा चढ़ाने के प्रयत्न में वह महान धनुष घोर ध्‍‍वनि करते हुए टूट गया। महर्षि [[परशुराम]] ने जब इस घोर ध्‍वनि को सुना तो वे वहां आ गये और अपने गुरू (शिव) का धनुष टूटने पर रोष व्‍यक्‍त करने लगे। लक्ष्‍मण जी उग्र स्‍वभाव राजपुत्र थे। उनका विवाद परशुराम जी से हुआ। (वाल्मिकी रामायण में ऐसा प्रसंग नहीं मिलता है।) तब श्री राम ने बीच-बचाव किया। इस प्रकार सीता का विवाह राम से हुआ और परशुराम सहित समस्‍त लोगों ने आशीर्वाद दिया। अयोध्या में राम सीता बारह (१२) वर्ष तक सुखपूर्वक रहे। भगवान राम के बचपन का विस्तार-पूर्वक विवरण स्वामी तुलसीदास की [[श्रीरामचरितमानस|रामचरितमानस]] के [[बालकाण्ड]] से मिलती है। == वनवास == श्री राम के पिता [[दशरथ]] ने उनकी सौतेली माता [[कैकेयी]] को उनकी किन्हीं दो इच्छाओं को पूरा करने का वचन (वर) दिया था। [[कैकेयी]] ने दासी [[मन्थरा]] के बहकावे में आकर इन वरों के रूप में राजा [[दशरथ]] से अपने पुत्र [[भरत]] के लिए [[अयोध्या]] का राजसिंहासन और राम के लिए चौदह वर्ष का [[वनवास]] मांगा। पिता के वचन की रक्षा के लिए राम ने खुशी से चौदह वर्ष का वनवास स्वीकार किया। पत्नी [[सीता]] ने आदर्श पत्नी का उदाहरण देते हुए पति के साथ वन (वनवास) जाना उचित समझा। भाई [[लक्ष्मण]] ने भी राम के साथ चौदह वर्ष वन में बिताए। भरत ने न्याय के लिए माता का आदेश ठुकराया और बड़े भाई राम के पास वन जाकर उनकी चरणपादुका (खड़ाऊँ) ले आए। फिर इसे ही राज गद्दी पर रख कर राजकाज किया। == सीता अपहरण == [[चित्र:Rama Meets Sugreeva.jpg|thumb| श्री राम एवं [[सुग्रीव]] का मिलन।]] रामायण के अनुसार, जब राम, सीता और लक्ष्मण कुटिया में थे तब एक स्वर्णिम हिरण की वाणी सुनकर, पर्णकुटी के निकट उस स्वर्ण मृग को देखकर देवी सीता व्याकुल हो गयीं। देवी सीता ने जैसे ही उस सुन्दर हिरण को पकड़ना चाहा वह हिरण या मृग घनघोर वन की ओर भाग गया। *वास्तविकता में यह असुरों द्वारा किया जा रहा एक षडयंत्र था ताकि देवी सीता का अपहरण हो सके। वह स्वर्णमृग या सुनहरा हिरण राक्षसराज रावण का मामा [[मारीच]] था। उसने रावण के कहने पर ही सुनहरे हिरण का रूप धारण किया था ताकि वो योजना अनुसार राम - लक्ष्मण को सीता जी से दूर कर सकें और सीता जी का अपहरण हो सके। उधर षडयन्त्र से अनजान सीता जी उसे देख कर मोहित हो गईं और रामचंद्र जी से उस स्वर्ण हिरण को जीवित एवं सुरक्षित पकड़ने करने का अनुरोध किया ताकि उस अद्भुत सुन्दर हिरण को अयोध्या लौटने पर वहां ले जा कर पाल सकें । *रामचन्द्र जी अपनी भार्या की इच्छा पूरी करने चल पड़े और लक्ष्मण जी से सीता की रक्षा करने को कहा। कपटी मारीच राम जी को बहुत दूर ले गया। श्री राम को दूर ले जाकर मारीच ने ज़ोर से "हे सीता ! हे लक्ष्मण !" की आवाज़ लगानी प्रारंभ कर दी ताकि उस आवाज़ को सुन कर सीता जी चिन्तित हो जाएं और लक्ष्मण को राम के पास जाने को कहें, जिससे रावण सीता जी का हरण सरलता पूर्वक कर सके । इस प्रकार छल या धोखे का अनुमान लगते ही अवसर पाकर श्री राम ने तीर चलाया और उस स्वर्णिम हिरण का रूप धरे राक्षस मारीच का वध कर दिया । *दूसरी ओर सीता जी मारीच द्वारा लगाए अपने तथा लक्ष्मण के नाम के ध्वनियों को सुन कर अत्यंत चिन्तित हो गईं तथा किसी प्रकार के अनहोनी को समीप जानकर लक्ष्मण जी को श्री राम के पास जाने को कहने लगीं। लक्ष्मण जी राक्षसों के छल - कपट को समझते थे इसलिए लक्ष्मण जी देवी सीता को असुरक्षित अकेला छोड़कर जाना नहीं चाहते थे, पर देवी सीता द्वारा बलपूर्वक अनुरोध करने पर लक्ष्मण जी अपनी भाभी की बातों को अस्वीकार नहीं कर सके। *वन में जाने से पहले सीता जी की रक्षा के लिए लक्ष्मण जी ने अपने बाण से एक रेखा खींची तथा सीता जी से निवेदन किया कि वे किसी भी परिस्थिति में इस रेखा का उल्लंघन नहीं करें, यह रेखा मंत्र के उच्चारण पूर्वक खिंची गई है इसलिए इस रेखा को लांघ कर कोई भी इसके अन्दर नहीं आ पाएगा। लक्ष्मण जी ने देवी सीता की रक्षा के लिए जो अभिमंत्रित रेखा अपने बाण के द्वारा खिंची थी वह [[लक्ष्मण रेखा]] के नाम से प्रसिद्ध है। *लक्ष्मण जी के घोर वन में प्रवेश करते ही तथा देवी सीता को अकेला पाकर पहले से षडयंत्र पूर्वक घात लगाकर बैठे रावण को सीता जी के अपहरण का सुनहरा अवसर प्राप्त हो गया। रावण शीघ्र ही राम - लक्ष्मण - सीता के निवास स्थान उस पर्णकुटी या कुटिया में जहां परिस्थिति वश देवी सीता इस समय अकेली थीं, आ गया। उसने साधु का वेष धारण कर रखा था । पहले तो उसने उस सुरक्षित कुटिया में सीधे घुसने का प्रयास किया लेकिन [[लक्ष्मण रेखा]] खींचे होने के कारण वह कुटिया के अंदर जहां देवी सीता विद्यमान थीं, नहीं घुस सका। *तब उसने दूसरा उपाय अपनाया, साधु का वेष तो उसने धारण किया हुआ ही था, सो वह कुटिया बाहरी द्वार पर खड़े होकर "भिक्षाम् देही - भिक्षाम् देही" का उद्घोष करने लगा। इस वाणी को सुन कर देवी सीता कुटिया के बाहर निकलीं (लक्ष्मण रेखा के उल्लंघन किए बिना)। द्वार पर साधु को आया देख कर वो कुटिया के चौखट से ही (लक्ष्मण रेखा के भीतर से ही) उसे अन्न - फल आदि का दान देने लगीं। तब धूर्त रावण ने सीता जी को [[लक्ष्मण रेखा]] से बाहर लाने के लिए स्वयं के भूखे - प्यासे होने की बात बोल कर भोजन की मांग की। *आर्यावर्त की परंपरा के अनुसार द्वार पर आये भिक्षुक एवं भूखे को खाली हाथ नहीं लौटाने की बात सोच कर वो भोजन - जल आदि लेकर भूल वश लक्ष्मण रेखा के बाहर निकल गई। जैसे ही सीता जी लक्ष्मण रेखा के बाहर हुई, घात लगाए रावण ने झटपट उनका अपहरण कर लिया। रावण सीता जी को पुष्पक विमान में बल पूर्वक बैठाकर ले जाने लगा। *पुष्पक विमान में अपहृत होकर जाते समय सीता जी ने अत्यन्त उच्च स्वर में श्री राम और लक्ष्मण जी को पुकारा तथा अपनी सुरक्षा की गुहार लगायी। इस ऊंचे ध्वनि को सुनकर जटायु नामक एक विशाल गिद्ध पक्षी जो मनुष्यों के समान स्पष्ट वाणी में बोल सकता था तथा पूर्व काल में राजा दशरथ का परम मित्र था, वन प्रदेश को छोड़कर आकाश मार्ग में उड़ कर पहुंचा। जटायु देखता है कि अधर्मी रावण एक सुन्दर युवती को अपहरण कर लेकर जा रहा है तथा वह युवती अपनी सुरक्षा की गुहार लगा रही है। *यह अन्याय देख कर जटायु रावण को चुनौती देता है तथा उस युवती को छोड़ देने की चेतावनी देता है लेकिन अहंकारी रावण भला कहां मानने वाला था सो रावण और जटायु में आकाश मार्ग में ही युद्ध छिड़ जाता है। बलशाली रावण अपने अमोघ खड्ग से जटायु के दोनों पंख काट देता है जिससे जटायु नि:सहाय हो कर पृथ्वी पर गिर जाता है। रावण पुष्पक विमान में सीता जी को लेकर आगे बढ़ने लगता है। *सीता जी ने जब देखा कि उनकी रक्षा करने के लिए आए विशाल गिद्ध पक्षी जो मनुष्यों की भांति बोल सकता था, रावण के खड्ग प्रहार करने से धराशायी हो गया है तब पुष्पक विमान में आकाशमार्ग अथवा वायुमार्ग से जाते समय सीता जी अपने आभूषण / गहने को उतार कर नीचे धरती पर फेंकने लगीं। * भगवान राम, अपने भाई [[लक्ष्मण]] के साथ [[सीता]] की खोज में दर-दर भटक रहे थे। तब वे एक वानर साम्राज्य में [[हनुमान]] और [[सुग्रीव]] से मिले। == रावण का वध == [[चित्र:Killing of Rawana Painting by Balasaheb Pant Pratinidhi.jpg|thumb|left|भवानराव बाळासाहेब पंतप्रतिनिधी कृत ''रावण-वध''।]] रामायण में [[सीता]] के खोज में [[सीलोन]] या [[लंका]] या [[श्रीलंका]] जाने के लिए 48 किलोमीटर लम्बे 3 किलोमीटर चोड़े पत्थर के सेतु का निर्माण करने का उल्लेख प्राप्त होता है, जिसको [[रामसेतु]] कहते हैं। सीता को को पुनः प्राप्त करने के लिए राम ने हनुमान, विभीषण और वानर सेना की सहायता से रावण के सभी बंधु-बांधवों और उसके वंशजों को पराजित किया तथा लौटते समय विभीषण को लंका का राजा बनाकर अच्छे शासक बनने के लिए मार्गदर्शन किया। == अयोध्या वापसी == [[चित्र:Rama Returns to Ayodhya.jpg|thumb|[[अयोध्या]]-वापसी।]] [[Image:Rama-Sita coronation.jpg|thumb|300px|left|श्री राम का राज्याभिषेक]] राम ने रावण को युद्ध में परास्त किया और उसके छोटे भाई विभीषण को लंका का राजा बना दिया। राम, सीता, लक्षमण और कुछ वानर जन पुष्पक विमान से अयोध्या की ओर प्रस्थान किये । वहां सबसे मिलने के बाद राम और सीता का अयोध्या में राज्याभिषेक हुआ। पूरा राज्य कुशल समय व्यतीत करने लगा। {{-}} [[File:RamDarbar 1100qtrs temple Bhopal.jpg|thumb|राम दरबार|श्रीराम सभा]] ==दैहिक त्याग== [[File:Rama meet Brahma at heaven.jpg |thumb| ब्रह्मा द्वारा राम का स्वर्ग मे स्वागत]] जब रामचन्द्र जी का जीवन पूर्ण हो गया, तब वे यमराज की सहमति से सरयू नदी के तट पर गुप्तार घाट में देह त्याग कर पुनः बैकुंठ धाम में विष्णु रूप में विराजमान हो गये। = साहित्य = {{further|रामकथा : उत्पत्ति और विकास}} * महर्षि [[वाल्मीकि]] ने संस्कृत भाषा का प्रथम महाकाव्य '''रामायण''' की रचना की। * महाकवि गोस्वामी [[तुलसीदास]] ने भी उनके जीवन पर केन्द्रित भक्तिभाव पूर्ण सुप्रसिद्ध महाकाव्य [[श्रीरामचरितमानस|रामचरितमानस]] की रचना की, जो कि अवधी भाषा की श्रेष्ठ एवं वृहत्तम रचना है। * संप्रति, यह अत्यंत प्रसिद्ध है। इसे एक धर्मग्रन्थ की संज्ञा दी गयी है। * स्वामी करपात्री ने रामायण मीमांसा में विश्व की समस्त रामायणों का उल्लेख किया है। * दक्षिण के क्रांतिकारी पेरियार रामास्वामी व ललई सिंह की '''सच्ची रामायण''' राम कथा का समालोचनात्मक विवरण प्रस्तुत करती है। * [[दसरथ रामायण]] - विश्व के कई देशों मे बौधिसत्व राम पण्डित आदर्श के रूप में पूजे जाते हैं, जैसे [[नेपाल]], [[थाईलैण्ड]], [[इण्डोनेशिया]] आदि। * [[जैन ग्रंथ|जैन ग्रन्थों]] में ६३ [[शलाकापुरुष|शलाकापुरुषों]] में से एक हैं राम। यहाँ वे [[वलभद्र]] हैं जो अन्त समय में [[दीक्षा]] ग्रहण कर सिद्धक्षेत्र (माँगी तुंगि, महाराष्ट्र, भारत) से मोक्ष को प्राप्त हुए।{{sfn|Jain|2000|p=5}}{{sfn|Iyengar|2005|pp=58-59}} जैन धर्म में भगवान राम को बहुत उच्च स्थान दिया गया है। भगवान राम [[जैन रामायण]] के नायक हैं जहां उन्हें [[अहिंसा]] की प्रतिमूर्ति के रूप में चित्रित किया गया है। जैन मान्यतानुसार प्रत्येक मोक्ष प्राप्त आत्मसिद्ध कहलाता है। {{main|राम की प्रतिमा}} =सन्दर्भ= {{टिप्पणीसूची|२४}}bhavan shri raam ka ayodhya aagman https://umesh4you.in/%e0%a4%ad%e0%a4%97%e0%a4%b5%e0%a4%be%e0%a4%a8-%e0%a4%b0%e0%a4%be%e0%a4%ae-%e0%a4%95%e0%a4%be-%e0%a4%85%e0%a4%af%e0%a5%8b%e0%a4%a7%e0%a5%8d%e0%a4%af%e0%a4%be-%e0%a4%ae%e0%a5%87%e0%a4%82-%e0%a4%b8.html#more-2863{{Dead link|date=जून 2025 |bot=InternetArchiveBot }} = बाहरी कड़ियाँ = {{Commonscat|Rama|राम}} * [https://web.archive.org/web/20150204153233/http://www.ramhanuman.in/shri-ram/about-lord-ram.html श्री राम जी पर आधारित वेबसाइट] {{श्री राम चरित मानस}} {{दशावतार}} {{हिन्दू देवी देवता}} {{Authority control}} [[श्रेणी:हिन्दू धर्म]] [[श्रेणी:राम]] [[श्रेणी:अयोध्याकुल]] [[श्रेणी:विष्णु अवतार]] [[श्रेणी:रामायण के पात्र]] c6a8j5lbfxxtcfyd1ianlmuvz5guz19 6446817 6446806 2025-06-30T16:19:33Z भाविक नकुम 875140 /* नाम-व्युत्पत्ति एवं अर्थ */ 6446817 wikitext text/x-wiki {{further|रामायण}} '''राम''' हिंदू धर्मके एक प्रसिद्ध देवता हैं, जिन्हें [[परब्रह्म]] का सातवां तथा सर्वश्रेष्ठ,लोकप्रिय अवतार माना जाता हैं। उनका उच्च धर्मयुक्त निष्कलंक जीवन एक आदर्श होने के कारण उन्हें ''' मर्यादा पुरुषोत्तम ''' भी कहा जाता है। [[वैष्णव]] परंपराओं में उनको सर्वोपरि भगवान के रुपमे पूजा जाता है। उनके जीवन पर आधारित [[रामायण]] महाकाव्य ऐतिहासिक रूपसे लोकप्रिय है। राम को भारत तथा संपूर्ण दक्षिण एशिया में व्यापक तौर पर पूजा जाता है। {{Infobox deity | type = Hindu | image = Lord Rama with arrows.jpg | caption = धनुष और बाण लेकर खड़े हुए श्याम वर्ण राम | name = राम | symbol = कोदंड/ सारंग [[धनुष]] <br> [[बाण]] <br> [[शंख]] <br> [[कमल]] | Devanagari = राम | Sanskrit_transliteration = {{IAST|Rāma}} | member_of = [[दशावतार]] | other_names = <!--Only significant and notable names should be included.-->परमपुरुष,सनातन पुरुष,वैकर्तन , राघव, श्रीरामचंद्र, श्रीदशरथसुत, श्रीकौशल्यानंदन, श्रीसीतावल्लभ, श्रीरघुनन्दन, श्रीरघुवर, श्रीरघुनाथ, काकुत्स्थ, श्रीरामचन्द्र, श्रीराम, राम पण्डित , ककुत्स्थकुलनंदन, जानकीवल्लभ , सीतापती, मायापति आदि। | god_of = {{hlist|मर्यादा पुरुषोत्तम<br> धर्म, मर्यादा, पराक्रम, विद्या, मोक्ष के ईश्वर<br> [[विष्णु]] के सातवें तथा सर्वश्रेष्ठ अवतार<br> [[परब्रह्म]] पुरुषोत्तम नारायण }} | affiliation = भगवान के सातवें तथा सर्वश्रेष्ठ अवतार, सर्वोच्च भगवान | day = [[गुरुवार]] | parents = {{unbulleted list|[[दशरथ]] (father)|[[कौशल्या]] (mother)|[[कैकयी]] (step-mother)|[[सुमित्रा]] (step-mother)}} | spouse = [[सीता|सीताजी]]{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} | abode = {{hlist|[[अयोध्या]]|[[साकेत]]|[[वैकुंठ]]}} | weapon = कोदंड धनुष्य तथा बाण, कौमुदी [[गदा]], तलवार | texts = [[वाल्मीकि रामायण]]<br>[[रामचरितमानस]]<br>[[विष्णु पुराण]]<br>[[भागवत पुराण]]<br>[[अध्यात्म रामायण]]<br>[[अदभुत रामायण]]<br>[[ दसरथ जातक ]]<br>[[पद्मपुराण]] | siblings = {{unbulleted list|[[लक्ष्मण]] (half-brother)|[[भरत]] (half-brother)|[[शत्रुध्न]] (half-brother)}} | festivals = {{hlist|[[राम नवमी]]|[[विवाह पंचमी]]|[[दिवाली]]|[[विजयादशमी]]|[[वसंतोत्सव]]}} | avatar_birth = [[Ayodhya (Ramayana)|Ayodhya]], [[Kosala]] (present-day [[Uttar Pradesh]], [[India]]) | avatar_end = [[Ghaghara|Sarayu River]], Ayodhya, Kosala (present-day Uttar Pradesh, India) | children = {{unbulleted list|[[लव]] (son)|[[कुश]] (son)}} | dynasty = [[Raghuvaṃśa (dynasty)|Raghuvamsha]]-[[Solar Dynasty|Suryavamsha]] | predecessor = [[Dasharatha]] | gender = Male | successor = [[Lava (Ramayana)|Lava]] (North Kosala) [[Kusha (Ramayana)|Kusha]] (South Kosala) | mantra = [[जय श्री राम]]<br/>जय सियाराम<br>ॐ श्रीरामचंद्राय नमः ।।<br>ॐ जानकीवल्लभाय नमः । <br> हरे राम <br> [[सीताराम]] repetition | weapons = | army = वानर सेना<br>वैष्णवी सेना | venerated_in = [[Ramanandi Sampradaya]]<br>[[Sri Vaishnavism]]<br/>[[Smartism]] }} {{Infobox royalty | name = दशावतार क्रमांक | predecessor = [[परशुराम]] | successor = [[कृष्ण]] }} रामायण के अनुसार, उनका जन्म [[रामनवमी]] के दिन [[अयोध्या]] में राजा [[दशरथ]], माता [[कौशल्या]] के यहां हुआ था। उनके लक्ष्मण आदि चार भाई थे, राम तथा उनके अन्य भाइयों ने किशोरावस्था में ऋषियों से शिक्षा प्राप्त कर उनके साथ विचरण किया,साथ ही शिवधनुष्य भंग कर [[जनक]]नंदिनी [[सीता]] से विवाह किया। बाद में दशरथ ने उन्हें राजा बनाना चाहा लेकिन सौतेली मां [[कैकेयी]] के कारण दशरथ ने राम को १४ वर्षका वनवास दिया । राम, पतिव्रता [[सीता]], भ्रातृभक्त [[लक्ष्मण]]ने पिता की आज्ञा का पालन कर राज्य के बजाय जंगल को चुन धर्म और मूल्यों की मिसाल पेश की। कठिन वनवास के अंतमें राक्षसराज [[रावण]] ने श्रीराम की सुंदर पत्नी सीता का अपहरण किया, रामने मुसीबतों का सामना करके हनुमान आदि की वानर सेनाके साथ [[कुंभकर्ण]], [[इंद्रजीत]], [[रावण]] आदि पराक्रमी रक्षकों का अंत कर, पुनः अयोध्या के राज्य संभाला और अंत में वैकुंठगमन किया। उनके जीवन और कार्य को असत्य पर सत्य की विजय के तौर पर देखा जाता हैं। राम को हिन्दू धर्म के साथ ही [[जैन धर्म]], [[बौद्ध धम्म]], और [[सिख धर्म]]मे भी पूजा जाता हैं। उनका जीवन और उसपर आधारित रामायण महाकाव्य सदियों से अनेक संस्कृति को प्रभावित करता आरहा है। == नाम-व्युत्पत्ति एवं अर्थ == राम का नामकरण, संत [[वसिष्ठ]] ने जन्म के १२वें दिन किया।<ref>{{cite web|url=https://sacred-texts.com/hin/rama/ry021.htm|quote=Soon as each babe was twelve days old 'Twas time the naming rite to hold. When Saint Vas'ishtha, rapt with joy, Assigned a name to every boy.|website=Sacred Texts|title=CANTO XIX.: THE BIRTH OF THE PRINCES.}}</ref> 'रम्' धातु में 'घञ्' प्रत्यय के योग से 'राम' शब्द निष्पन्न होता है।<ref>संस्कृत-हिन्दी कोश, वामन शिवराम आप्टे।</ref> 'रम्' धातु का अर्थ रमण (निवास, विहार) करने से सम्बद्ध ह''। राम का आध्यात्मिक अर्थ "जगत को शांति तथा आनंद प्रदान करने वाला" होता है।''<ref name=":0">श्रीविष्णुसहस्रनाम, सानुवाद शांकर भाष्य सहित, गीताप्रेस गोरखपुर, संस्करण-1999, पृष्ठ-143.</ref> == साहित्य में उल्लेख == * '''[[वेद]]''' ::[[ऋग्वेद]]<ref>ऋग्वेदसंहिता (श्रीसायणाचार्यकृत भाष्य एवं भाष्यानुवाद सहित) भाग-5, चौखम्बा कृष्णदास अकादमी, वाराणसी, संस्करण-2013, पृष्ठ-4406.</ref> :::श्लोक संख्या १०-३-३ तथा १०-९३-१४।<ref>ऋग्वेद पदानां अकारादि वर्णक्रमानुक्रमणिका, संपादक- [[स्वामी विश्वेश्वरानन्द]] एवं [[स्वामी नित्यानन्द]], [[निर्णय सागर प्रेस, मुंबई]], संस्करण-1908, पृ०-348.</ref> :::काले रंग (रात के अंधकार) के अर्थ में।<ref>[[ऋग्वेदसंहिता]] (श्रीसायणाचार्यकृत भाष्य एवं भाष्यानुवाद सहित) भाग-5, चौखम्बा कृष्णदास अकादमी, वाराणसी, संस्करण-2013, पृष्ठ-3892.</ref> * '''[[उपनिषद]]''' ::उपनिषद में उनके अवतारी पुरुष/परम पुरुष/सनातन पुरुष/परमात्मा के रूप में वर्णन मिलता है। * '''[[रामायण]]''' ::'राम' का सर्वप्रथम उल्लेख [[वाल्मीकि रामायण]] में मिलता है * '''[[दसरथ जातक]]''' ::दसरथ जातक बौद्ध ग्रंथ में [[बुद्ध]] - बोधिसत्व राम का वर्णन है। <ref>{{Citation|title=Dasaratha Jataka|date=2024-08-06|url=https://en.m.wikipedia.org/wiki/Dasaratha_Jataka|work=Wikipedia|language=en|access-date=2024-09-28}}</ref><ref>दसरथ जातक को सबसे प्राचीन राम कथा माना जाता है [https://hindi.news18.com/photogallery/knowledge/baudh-7965934.html News18]</ref> = जीवन = == जन्म == रामायण के अनुसार दशरथ के मन में, नौ हजार वर्ष की आयु में<ref>{{cite web|url=https://sacred-texts.com/hin/rama/ry024.htm|quote=Nine thousand circling years have fled With all their seasons o'er my head, And as a hard-won boon, O sage, These sons have come to cheer mine age.|website=Sacred Texts|title=CANTO XXII.: DAS'ARATHA'S SPEECH.}}</ref> पुत्र का आभाव होने की ग्लानि हुई।<ref>''एक बार भूपति मन माहीं। भै गलानि मोरें सुत नाहीं।।''</ref> तदुपरांत सम्राट दशरथ ने पुत्रेष्टि [[यज्ञ]] (पुत्र प्राप्ति यज्ञ) कराया। रानी कौशल्या ने आकर बड़ी प्रसन्नता के साथ श्रद्धापूर्वक घोड़े की परिक्रमा की और घोड़े को त्रि कृपाण से मारा <ref>कौसल्या तं हयं तत्र परिचर्य समंततः |कृपाणैर्विशशासैनं त्रिभिः परमया मुदा || [https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm — वाल्मीकि रामायण १-१४-३३] '''tatra''' = in that ritual; '''kausalyaa''' = Queen Kausalya; '''tam hayam''' = that, horse; samantataH; '''paricharya''' = on making circumambulations all around; '''paramayaa mudaa''' = with great, delight; '''tribhiH kR^ipaaNaiH''' = with three, knives; '''vishashaasa enam''' = killed, that one - the horse.[https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm] With great delight coming on her Queen Kausalya reverently made circumambulations to the horse, and  killed the horse with three knives. [1-14-33]</ref> रानी कौशल्या ने अनुष्ठान के परिणामों की इच्छा रखते हुए एक रात उस घोड़े के साथ बितायी जो पक्षी की तरह उड़ता था| <ref>'''Queen Kausalya desiring the results of ritual disconcertedly resided one night with that horse that flew away like a bird. [https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm वाल्मीकि रामायण 1-14-34]''' </ref> तब पुजारी एक नियंत्रित इंद्रियों के साथ घोड़े की चर्बी ली और उसे शास्त्रों के अनुसार पकाया, फिर आग की वेदी में गिराकर भोजन के रूप में सेंकने लगे<ref>{{Cite web|url=https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm|title=Valmiki Ramayana - Baala Kanda - Sarga 14 |website=www.valmikiramayan.net|access-date=2024-09-29}}</ref> यज्ञ के फलस्वरूप उनके पुत्रों का जन्म हुआ। श्रीराम चारों भाइयों में सबसे बड़े थे। एक मान्यता के अनुसार उनकी एक बहन भी थी जिसका नाम [[शांता]] था, हालाँकि वाल्मीकीय रामायण, अध्यात्म रामायण एवं श्रीरामचरितमानस जैसे सर्वमान्य ग्रन्थों में कहीं शांता का उल्लेख नहीं है। [[महाभारत]] के अनुसार शांता महाराज दशरथ के मित्र<ref>महाभारत, वनपर्व-११०-४१; गीताप्रेस, गोरखपुर, भाग-२, पृष्ठ-१२६३.</ref> लोमपाद की पुत्री थी जिनका विवाह ऋष्यशृङ्ग (शृंगी ऋषि) से हुआ था।<ref>महाभारत, वनपर्व-११३-११; गीताप्रेस, गोरखपुर, भाग-२, पृष्ठ-१२७१.</ref> श्रीराम का जन्म [[चैत्र मास]] के [[शुक्ल पक्ष]] की नवमी तिथि को हुआ था।<ref> ''नवमी तिथि मधुमास पुनीता। सुकल पच्छ अभिजित हरिप्रीता।। मध्य दिवस अति सीत न घामा। पावन काल लोक बिश्रामा।।'' श्रीरामचरितमानस, बालकांड-१९०-१.</ref> इसलिए हर वर्ष चैत्र मास के शुक्ल पक्ष की नवमी तिथि को श्रीराम जन्मोत्सव या [[रामनवमी]] का पर्व मनाया जाता है। === जन्म-समय === कुछ हिंदू ग्रंथों में, राम के बारे में कहा गया है कि वे त्रेता युग में रहते थे। उनके लेखकों का अनुमान है कि उनका समय लगभग 5,000 ईसा पूर्व था। कुछ अन्य शोधकर्ता राम को कुरु और वृष्णि नेताओं की सूचियों के आधार पर 1250 ईसा पूर्व,<ref>{{cite web|url=https://mumbaimirror.indiatimes.com/news/india/was-ram-born-in-ayodhya/articleshow/77380259.cms|title=Was Ram born in Ayodhya|first=Devdutt|last=Pattanaik|website=mumbaimirror| date=8 August 2020}}</ref> के आसपास मानते हैं। एक भारतीय पुरातत्वविद् [[हंसमुख धीरजलाल सांकलिया]] के अनुसार, ये सब "शुद्ध अटकलें" हैं। ====पौराणिक शोध ==== रामकथा से सम्बद्ध सर्वाधिक प्रमाणभूत ग्रन्थ आदिकाव्य वाल्मीकीय रामायण में श्रीराम के जन्म के सम्बन्ध में निम्नलिखित वर्णन उपलब्ध है: :''चैत्रे नावमिके तिथौ।।'' :''नक्षत्रेऽदितिदैवत्ये स्वोच्चसंस्थेषु पञ्चसु। :ग्रहेषु कर्कटे लग्ने वाक्पताविन्दुना सह।।''<ref>श्रीमद्वाल्मीकीय रामायण (सटीक), प्रथम भाग, बालकाण्ड-18-8,9; गीताप्रेस गोरखपुर, संस्करण-1996 ई०, पृष्ठ-69.</ref> [[त्रेता]] [[युग]] में [[चैत्र]] मास की नवमी तिथि में जब [[चन्द्रमा]] [[कर्क राशि]] के [[पुनर्वसु नक्षत्र]] में, [[सूर्य]] [[मेष राशि]] में, [[मंगल (ग्रह)|मंगल]] [[मकर राशि]] में, [[शनि (ग्रह)|शनि]] [[तुला राशि]] में, [[बृहस्पति (ग्रह)|बृहस्पति]] [[कर्क राशि]] में तथा [[शुक (ग्रह)|शुक]] [[मीन राशि]] में (पांचों ग्रह उच्च में) स्थित थे, राम का जन्म हुआ।<ref>{{cite web|url=https://sacred-texts.com/hin/rama/ry021.htm|quote=Sun in Aries, Mars in Capricorn, Saturn in Libra, Jupiter in Cancer, Venus in Pisces|website=Sacred Texts|title=CANTO XIX.: THE BIRTH OF THE PRINCES.}}</ref> [[पौराणिक साहित्य]] में उपलब्ध आंकड़ों के अनुसार एक चतुर्युग में 43,20,000 वर्ष होते हैं, जिनमें [[कलियुग]] के 4,32,000 वर्ष तथा द्वापर के 8,64,000 वर्ष होते हैं। राम का जन्म त्रेता युग में अर्थात द्वापर युग से पहले हुआ था। चूंकि कलियुग का अभी प्रारंभ ही हुआ है (लगभग 5,500 वर्ष ही बीते हैं) और श्रीराम का जन्म त्रेता के अंत में हुआ तथा अवतार लेकर धरती पर उनके वर्तमान रहने का समय परंपरागत रूप से 11,000 वर्ष माना गया है।<ref>श्रीमद्वाल्मीकीय रामायण, पूर्ववत्,1.15.29; पृ०-64.</ref> अतः द्वापर युग के 8,64,000 वर्ष + राम की वर्तमानता के 11,000 वर्ष + द्वापर युग के अंत से अबतक बीते 5,100 वर्ष = कुल 8,80,100 वर्ष। अतएव परंपरागत रूप से श्रीराम का जन्म आज से लगभग 8,80,100 वर्ष पहले माना जाता है। प्रख्यात मराठी शोधकर्ता विद्वान डॉ॰ [[पद्माकर विष्णु वर्तक]] ने एक दृष्टि से इस समय को संभाव्य माना है। उनका कहना है कि वाल्मीकीय रामायण में एक स्थल पर [[विन्ध्याचल]] तथा [[हिमालय]] की ऊँचाई को समान बताया गया है। विन्ध्याचल की ऊंचाई 5,000 फीट है तथा यह प्रायः स्थिर है, जबकि हिमालय की ऊँचाई वर्तमान में 29,029 फीट है तथा यह निरंतर वर्धनशील है। दोनों की ऊँचाई का अंतर 24,029 फीट है। विशेषज्ञों की मान्यता के अनुसार हिमालय 100 वर्षों में 3 फीट बढ़ता है। अतः 24,029 फीट बढ़ने में हिमालय को करीब 8,01,000 वर्ष लगे होंगे। अतः अभी से करीब 8,01,000 वर्ष पहले हिमालय की ऊँचाई विन्ध्याचल के समान रही होगी, जिसका उल्लेख वाल्मीकीय रामायण में वर्तमानकालिक रूप में हुआ है। इस तरह डाॅ॰ वर्तक को एक दृष्टि से यह समय संभव लगता है, परंतु उनका स्वयं मानना है कि वे किसी अन्य स्रोत से इस समय की पुष्टि नहीं कर सकते हैं।<ref>A REALISTIC APPROACH TO THE VALMIKI RAMAYANA (Translation of the Original Book ‘VASTAVA RAMAYANA’ in Marathi), Dr. Padmakar Vishnu Vartak, English Translation by Vidyakar Vasudev Bhide, Blue Bird (India) Limited, Pune, First Edition-2008, p.282.</ref> अपने सुविख्यात ग्रंथ 'वास्तव रामायण' में डॉ॰ वर्तक ने मुख्यतः ग्रहगतियों के आधार पर गणित करके<ref>A REALISTIC APPROACH TO THE VALMIKI RAMAYANA, ibid, p.290-300.</ref> वाल्मीकीय रामायण में उल्लिखित ग्रहस्थिति के अनुसार श्रीराम की वास्तविक जन्म-तिथि 4 दिसंबर 7323 ईसापूर्व को सुनिश्चित किया है। उनके अनुसार इसी तिथि को दिन में 1:30 से 3:00 बजे के बीच श्री राम का जन्म हुआ होगा।<ref>A REALISTIC APPROACH TO THE VALMIKI RAMAYANA, ibid, p.300.</ref> डॉ॰ पी॰ वी॰ वर्तक के शोध के अनेक वर्षों के बाद<ref>डॉ॰ पी॰ वी॰ वर्तक की पुस्तक 'वास्तविक रामायण' (मराठी) का चतुर्थ संस्करण 1993 में निकल चुका था</ref> (2004 ईस्वी से) 'आई-सर्व' के एक शोध दल ने 'प्लेनेटेरियम गोल्ड' सॉफ्टवेयर का प्रयोग करके रामजी का जन्म 10 जनवरी 5114 ईसापूर्व में सिद्ध किया। डॉ° यज्ञदत्त शर्मा ने भी इस पर कई शोध किए और उनकी गणना भी इसको समर्थन करती हैं। प्लेनेटेरियम गोल्ड' सॉफ्टवेयर के प्रयोग में भी डॉ यज्ञदत्त शर्मा की महत्वपूर्ण भूमिका थी।<ref>{{Citation|last=Moriarty|first=Beverley|title=Getting started: From research problem to research question|date=2020-07-16|url=https://doi.org/10.4324/9781003117124-2|work=Research Skills for Teachers|pages=11–35|publisher=Routledge|isbn=978-1-003-11712-4|access-date=2024-12-09}}</ref>उनका मानना था कि इस तिथि को ग्रहों की वही स्थिति थी जिसका वर्णन वाल्मीकीय रामायण में है। परंतु यह समय काफी संदेहास्पद हो गया है। 'आई-सर्व' के शोध दल ने जिस 'प्लेनेटेरियम गोल्ड' सॉफ्टवेयर का प्रयोग किया वह वास्तव में ईसा पूर्व 3000 से पहले का सही ग्रह-गणित करने में सक्षम नहीं है।<ref>इतिहास का उपहास (राम की जन्मतिथि एवं जन्मकुण्डली की भ्रामक व्याख्या का निराकरण), विनय झा, अखिल भारतीय विद्वत् परिषद्, वाराणसी, संस्करण-2015, पृष्ठ-10-11.</ref> वस्तुतः 2013 ईस्वी से पहले इतने पहले का ग्रह-गणित करने हेतु सक्षम सॉफ्टवेयर उपलब्ध ही नहीं था।<ref>इतिहास का उपहास, पूर्ववत्, पृष्ठ-10 तथा 30.</ref> इस गणना द्वारा प्राप्त ग्रह-स्थिति में शनि वृश्चिक में था अर्थात् उच्च (तुला) में नहीं था। चन्द्रमा पुनर्वसु नक्षत्र में न होकर पुष्य के द्वितीय चरण में ही था तथा तिथि भी अष्टमी ही थी।<ref>इतिहास का उपहास, पूर्ववत्, पृष्ठ-29.</ref> बाद में अन्य विशेषज्ञ द्वारा "ejplde431" सॉफ्टवेयर द्वारा की गयी सही गणना में तिथि तो नवमी हो जाती है परन्तु शनि वृश्चिक में ही आता है तथा [[चन्द्रमा]] पुष्य के चतुर्थ चरण में।<ref>इतिहास का उपहास, पूर्ववत्, पृष्ठ-37.</ref> अतः 10 जनवरी 5114 ईसापूर्व की तिथि वस्तुतः श्रीराम की जन्म-तिथि सिद्ध नहीं हो पाती है। ऐसी स्थिति में अब यदि डॉ० पी० वी० वर्तक द्वारा पहले ही परिशोधित तिथि सॉफ्टवेयर द्वारा प्रमाणित हो जाए तभी श्रीराम का वास्तविक समय प्रायः सर्वमान्य हो पाएगा अथवा प्रमाणित न हो पाने की स्थिति में नवीन तिथि के शोध का रास्ता खुलेगा। == बालपन और सीता-स्वयंवर == [[File:PM at the Pran Pratishtha ceremony of Shree Ram Janmaboomi Temple in Ayodhya, Uttar Pradesh on January 22, 2024 (cropped).jpg|thumb|भगवान श्री राम के बाल रूप (रामलला) का विग्रह]] भगवान राम बचपन से ही शान्‍त स्‍वभाव के वीर पुरूष थे। धर्म के मार्ग पर चलने वाले राम ने अपने तीनों भाइयों के साथ गुरू वशिष्‍ठ से शिक्षा प्राप्‍त की। किशोरावस्था में गुरु [[विश्वामित्र]] उन्‍हें वन में राक्षसों द्वारा मचाए जा रहे उत्पात को समाप्त करने के लिए साथ ले गये। राम के साथ उनके छोटे भाई लक्ष्मण भी इस कार्य में उनके साथ थे। कालांतर में [[विश्वामित्र]] जी की तपोभूमि राक्षसों से आक्रांत हो गई। [[ताड़का]] नामक राक्षसी विश्वामित्रजी की तपोभूमि में निवास करने लगी थी तथा अपनी राक्षसी सेना के साथ बक्सर के लोगों को कष्ट दिया करती थी। समय आने पर विश्वामित्रजी के निर्देशन प्रभु श्री राम के द्वारा वहीं पर उसका वध हुआ। राम ने उस समय [[ताड़का]] नामक राक्षसी को मारा तथा [[मारीच]] को पलायन के लिए मजबूर किया। इस दौरान ही गुरु विश्‍वामित्र उन्हें नेपाल ले गये। वहां के विदेह राजा [[जनक]] ने अपनी पुत्री [[सीता]] के विवाह के लिए एक स्वयंवर समारोह आयोजित किया था। जहां भगवान [[शिव]] का एक धनुष था जिसकी प्रत्‍यंचा चढ़ाने वाले शूरवीर से सीता जी का विवाह किया जाना था। बहुत सारे राजा महाराजा उस समारोह में पधारे थे। जब बहुत से राजा प्रयत्न करने के बाद भी धनुष पर प्रत्‍यंचा चढ़ाना तो दूर उसे उठा तक नहीं सके, तब विश्‍वामित्र जी की आज्ञा पाकर श्री राम ने धनुष उठा कर प्रत्‍यंचा चढ़ाने का प्रयत्न किया। उनकी प्रत्‍यंचा चढ़ाने के प्रयत्न में वह महान धनुष घोर ध्‍‍वनि करते हुए टूट गया। महर्षि [[परशुराम]] ने जब इस घोर ध्‍वनि को सुना तो वे वहां आ गये और अपने गुरू (शिव) का धनुष टूटने पर रोष व्‍यक्‍त करने लगे। लक्ष्‍मण जी उग्र स्‍वभाव राजपुत्र थे। उनका विवाद परशुराम जी से हुआ। (वाल्मिकी रामायण में ऐसा प्रसंग नहीं मिलता है।) तब श्री राम ने बीच-बचाव किया। इस प्रकार सीता का विवाह राम से हुआ और परशुराम सहित समस्‍त लोगों ने आशीर्वाद दिया। अयोध्या में राम सीता बारह (१२) वर्ष तक सुखपूर्वक रहे। भगवान राम के बचपन का विस्तार-पूर्वक विवरण स्वामी तुलसीदास की [[श्रीरामचरितमानस|रामचरितमानस]] के [[बालकाण्ड]] से मिलती है। == वनवास == श्री राम के पिता [[दशरथ]] ने उनकी सौतेली माता [[कैकेयी]] को उनकी किन्हीं दो इच्छाओं को पूरा करने का वचन (वर) दिया था। [[कैकेयी]] ने दासी [[मन्थरा]] के बहकावे में आकर इन वरों के रूप में राजा [[दशरथ]] से अपने पुत्र [[भरत]] के लिए [[अयोध्या]] का राजसिंहासन और राम के लिए चौदह वर्ष का [[वनवास]] मांगा। पिता के वचन की रक्षा के लिए राम ने खुशी से चौदह वर्ष का वनवास स्वीकार किया। पत्नी [[सीता]] ने आदर्श पत्नी का उदाहरण देते हुए पति के साथ वन (वनवास) जाना उचित समझा। भाई [[लक्ष्मण]] ने भी राम के साथ चौदह वर्ष वन में बिताए। भरत ने न्याय के लिए माता का आदेश ठुकराया और बड़े भाई राम के पास वन जाकर उनकी चरणपादुका (खड़ाऊँ) ले आए। फिर इसे ही राज गद्दी पर रख कर राजकाज किया। == सीता अपहरण == [[चित्र:Rama Meets Sugreeva.jpg|thumb| श्री राम एवं [[सुग्रीव]] का मिलन।]] रामायण के अनुसार, जब राम, सीता और लक्ष्मण कुटिया में थे तब एक स्वर्णिम हिरण की वाणी सुनकर, पर्णकुटी के निकट उस स्वर्ण मृग को देखकर देवी सीता व्याकुल हो गयीं। देवी सीता ने जैसे ही उस सुन्दर हिरण को पकड़ना चाहा वह हिरण या मृग घनघोर वन की ओर भाग गया। *वास्तविकता में यह असुरों द्वारा किया जा रहा एक षडयंत्र था ताकि देवी सीता का अपहरण हो सके। वह स्वर्णमृग या सुनहरा हिरण राक्षसराज रावण का मामा [[मारीच]] था। उसने रावण के कहने पर ही सुनहरे हिरण का रूप धारण किया था ताकि वो योजना अनुसार राम - लक्ष्मण को सीता जी से दूर कर सकें और सीता जी का अपहरण हो सके। उधर षडयन्त्र से अनजान सीता जी उसे देख कर मोहित हो गईं और रामचंद्र जी से उस स्वर्ण हिरण को जीवित एवं सुरक्षित पकड़ने करने का अनुरोध किया ताकि उस अद्भुत सुन्दर हिरण को अयोध्या लौटने पर वहां ले जा कर पाल सकें । *रामचन्द्र जी अपनी भार्या की इच्छा पूरी करने चल पड़े और लक्ष्मण जी से सीता की रक्षा करने को कहा। कपटी मारीच राम जी को बहुत दूर ले गया। श्री राम को दूर ले जाकर मारीच ने ज़ोर से "हे सीता ! हे लक्ष्मण !" की आवाज़ लगानी प्रारंभ कर दी ताकि उस आवाज़ को सुन कर सीता जी चिन्तित हो जाएं और लक्ष्मण को राम के पास जाने को कहें, जिससे रावण सीता जी का हरण सरलता पूर्वक कर सके । इस प्रकार छल या धोखे का अनुमान लगते ही अवसर पाकर श्री राम ने तीर चलाया और उस स्वर्णिम हिरण का रूप धरे राक्षस मारीच का वध कर दिया । *दूसरी ओर सीता जी मारीच द्वारा लगाए अपने तथा लक्ष्मण के नाम के ध्वनियों को सुन कर अत्यंत चिन्तित हो गईं तथा किसी प्रकार के अनहोनी को समीप जानकर लक्ष्मण जी को श्री राम के पास जाने को कहने लगीं। लक्ष्मण जी राक्षसों के छल - कपट को समझते थे इसलिए लक्ष्मण जी देवी सीता को असुरक्षित अकेला छोड़कर जाना नहीं चाहते थे, पर देवी सीता द्वारा बलपूर्वक अनुरोध करने पर लक्ष्मण जी अपनी भाभी की बातों को अस्वीकार नहीं कर सके। *वन में जाने से पहले सीता जी की रक्षा के लिए लक्ष्मण जी ने अपने बाण से एक रेखा खींची तथा सीता जी से निवेदन किया कि वे किसी भी परिस्थिति में इस रेखा का उल्लंघन नहीं करें, यह रेखा मंत्र के उच्चारण पूर्वक खिंची गई है इसलिए इस रेखा को लांघ कर कोई भी इसके अन्दर नहीं आ पाएगा। लक्ष्मण जी ने देवी सीता की रक्षा के लिए जो अभिमंत्रित रेखा अपने बाण के द्वारा खिंची थी वह [[लक्ष्मण रेखा]] के नाम से प्रसिद्ध है। *लक्ष्मण जी के घोर वन में प्रवेश करते ही तथा देवी सीता को अकेला पाकर पहले से षडयंत्र पूर्वक घात लगाकर बैठे रावण को सीता जी के अपहरण का सुनहरा अवसर प्राप्त हो गया। रावण शीघ्र ही राम - लक्ष्मण - सीता के निवास स्थान उस पर्णकुटी या कुटिया में जहां परिस्थिति वश देवी सीता इस समय अकेली थीं, आ गया। उसने साधु का वेष धारण कर रखा था । पहले तो उसने उस सुरक्षित कुटिया में सीधे घुसने का प्रयास किया लेकिन [[लक्ष्मण रेखा]] खींचे होने के कारण वह कुटिया के अंदर जहां देवी सीता विद्यमान थीं, नहीं घुस सका। *तब उसने दूसरा उपाय अपनाया, साधु का वेष तो उसने धारण किया हुआ ही था, सो वह कुटिया बाहरी द्वार पर खड़े होकर "भिक्षाम् देही - भिक्षाम् देही" का उद्घोष करने लगा। इस वाणी को सुन कर देवी सीता कुटिया के बाहर निकलीं (लक्ष्मण रेखा के उल्लंघन किए बिना)। द्वार पर साधु को आया देख कर वो कुटिया के चौखट से ही (लक्ष्मण रेखा के भीतर से ही) उसे अन्न - फल आदि का दान देने लगीं। तब धूर्त रावण ने सीता जी को [[लक्ष्मण रेखा]] से बाहर लाने के लिए स्वयं के भूखे - प्यासे होने की बात बोल कर भोजन की मांग की। *आर्यावर्त की परंपरा के अनुसार द्वार पर आये भिक्षुक एवं भूखे को खाली हाथ नहीं लौटाने की बात सोच कर वो भोजन - जल आदि लेकर भूल वश लक्ष्मण रेखा के बाहर निकल गई। जैसे ही सीता जी लक्ष्मण रेखा के बाहर हुई, घात लगाए रावण ने झटपट उनका अपहरण कर लिया। रावण सीता जी को पुष्पक विमान में बल पूर्वक बैठाकर ले जाने लगा। *पुष्पक विमान में अपहृत होकर जाते समय सीता जी ने अत्यन्त उच्च स्वर में श्री राम और लक्ष्मण जी को पुकारा तथा अपनी सुरक्षा की गुहार लगायी। इस ऊंचे ध्वनि को सुनकर जटायु नामक एक विशाल गिद्ध पक्षी जो मनुष्यों के समान स्पष्ट वाणी में बोल सकता था तथा पूर्व काल में राजा दशरथ का परम मित्र था, वन प्रदेश को छोड़कर आकाश मार्ग में उड़ कर पहुंचा। जटायु देखता है कि अधर्मी रावण एक सुन्दर युवती को अपहरण कर लेकर जा रहा है तथा वह युवती अपनी सुरक्षा की गुहार लगा रही है। *यह अन्याय देख कर जटायु रावण को चुनौती देता है तथा उस युवती को छोड़ देने की चेतावनी देता है लेकिन अहंकारी रावण भला कहां मानने वाला था सो रावण और जटायु में आकाश मार्ग में ही युद्ध छिड़ जाता है। बलशाली रावण अपने अमोघ खड्ग से जटायु के दोनों पंख काट देता है जिससे जटायु नि:सहाय हो कर पृथ्वी पर गिर जाता है। रावण पुष्पक विमान में सीता जी को लेकर आगे बढ़ने लगता है। *सीता जी ने जब देखा कि उनकी रक्षा करने के लिए आए विशाल गिद्ध पक्षी जो मनुष्यों की भांति बोल सकता था, रावण के खड्ग प्रहार करने से धराशायी हो गया है तब पुष्पक विमान में आकाशमार्ग अथवा वायुमार्ग से जाते समय सीता जी अपने आभूषण / गहने को उतार कर नीचे धरती पर फेंकने लगीं। * भगवान राम, अपने भाई [[लक्ष्मण]] के साथ [[सीता]] की खोज में दर-दर भटक रहे थे। तब वे एक वानर साम्राज्य में [[हनुमान]] और [[सुग्रीव]] से मिले। == रावण का वध == [[चित्र:Killing of Rawana Painting by Balasaheb Pant Pratinidhi.jpg|thumb|left|भवानराव बाळासाहेब पंतप्रतिनिधी कृत ''रावण-वध''।]] रामायण में [[सीता]] के खोज में [[सीलोन]] या [[लंका]] या [[श्रीलंका]] जाने के लिए 48 किलोमीटर लम्बे 3 किलोमीटर चोड़े पत्थर के सेतु का निर्माण करने का उल्लेख प्राप्त होता है, जिसको [[रामसेतु]] कहते हैं। सीता को को पुनः प्राप्त करने के लिए राम ने हनुमान, विभीषण और वानर सेना की सहायता से रावण के सभी बंधु-बांधवों और उसके वंशजों को पराजित किया तथा लौटते समय विभीषण को लंका का राजा बनाकर अच्छे शासक बनने के लिए मार्गदर्शन किया। == अयोध्या वापसी == [[चित्र:Rama Returns to Ayodhya.jpg|thumb|[[अयोध्या]]-वापसी।]] [[Image:Rama-Sita coronation.jpg|thumb|300px|left|श्री राम का राज्याभिषेक]] राम ने रावण को युद्ध में परास्त किया और उसके छोटे भाई विभीषण को लंका का राजा बना दिया। राम, सीता, लक्षमण और कुछ वानर जन पुष्पक विमान से अयोध्या की ओर प्रस्थान किये । वहां सबसे मिलने के बाद राम और सीता का अयोध्या में राज्याभिषेक हुआ। पूरा राज्य कुशल समय व्यतीत करने लगा। {{-}} [[File:RamDarbar 1100qtrs temple Bhopal.jpg|thumb|राम दरबार|श्रीराम सभा]] ==दैहिक त्याग== [[File:Rama meet Brahma at heaven.jpg |thumb| ब्रह्मा द्वारा राम का स्वर्ग मे स्वागत]] जब रामचन्द्र जी का जीवन पूर्ण हो गया, तब वे यमराज की सहमति से सरयू नदी के तट पर गुप्तार घाट में देह त्याग कर पुनः बैकुंठ धाम में विष्णु रूप में विराजमान हो गये। = साहित्य = {{further|रामकथा : उत्पत्ति और विकास}} * महर्षि [[वाल्मीकि]] ने संस्कृत भाषा का प्रथम महाकाव्य '''रामायण''' की रचना की। * महाकवि गोस्वामी [[तुलसीदास]] ने भी उनके जीवन पर केन्द्रित भक्तिभाव पूर्ण सुप्रसिद्ध महाकाव्य [[श्रीरामचरितमानस|रामचरितमानस]] की रचना की, जो कि अवधी भाषा की श्रेष्ठ एवं वृहत्तम रचना है। * संप्रति, यह अत्यंत प्रसिद्ध है। इसे एक धर्मग्रन्थ की संज्ञा दी गयी है। * स्वामी करपात्री ने रामायण मीमांसा में विश्व की समस्त रामायणों का उल्लेख किया है। * दक्षिण के क्रांतिकारी पेरियार रामास्वामी व ललई सिंह की '''सच्ची रामायण''' राम कथा का समालोचनात्मक विवरण प्रस्तुत करती है। * [[दसरथ रामायण]] - विश्व के कई देशों मे बौधिसत्व राम पण्डित आदर्श के रूप में पूजे जाते हैं, जैसे [[नेपाल]], [[थाईलैण्ड]], [[इण्डोनेशिया]] आदि। * [[जैन ग्रंथ|जैन ग्रन्थों]] में ६३ [[शलाकापुरुष|शलाकापुरुषों]] में से एक हैं राम। यहाँ वे [[वलभद्र]] हैं जो अन्त समय में [[दीक्षा]] ग्रहण कर सिद्धक्षेत्र (माँगी तुंगि, महाराष्ट्र, भारत) से मोक्ष को प्राप्त हुए।{{sfn|Jain|2000|p=5}}{{sfn|Iyengar|2005|pp=58-59}} जैन धर्म में भगवान राम को बहुत उच्च स्थान दिया गया है। भगवान राम [[जैन रामायण]] के नायक हैं जहां उन्हें [[अहिंसा]] की प्रतिमूर्ति के रूप में चित्रित किया गया है। जैन मान्यतानुसार प्रत्येक मोक्ष प्राप्त आत्मसिद्ध कहलाता है। {{main|राम की प्रतिमा}} =सन्दर्भ= {{टिप्पणीसूची|२४}}bhavan shri raam ka ayodhya aagman https://umesh4you.in/%e0%a4%ad%e0%a4%97%e0%a4%b5%e0%a4%be%e0%a4%a8-%e0%a4%b0%e0%a4%be%e0%a4%ae-%e0%a4%95%e0%a4%be-%e0%a4%85%e0%a4%af%e0%a5%8b%e0%a4%a7%e0%a5%8d%e0%a4%af%e0%a4%be-%e0%a4%ae%e0%a5%87%e0%a4%82-%e0%a4%b8.html#more-2863{{Dead link|date=जून 2025 |bot=InternetArchiveBot }} = बाहरी कड़ियाँ = {{Commonscat|Rama|राम}} * [https://web.archive.org/web/20150204153233/http://www.ramhanuman.in/shri-ram/about-lord-ram.html श्री राम जी पर आधारित वेबसाइट] {{श्री राम चरित मानस}} {{दशावतार}} {{हिन्दू देवी देवता}} {{Authority control}} [[श्रेणी:हिन्दू धर्म]] [[श्रेणी:राम]] [[श्रेणी:अयोध्याकुल]] [[श्रेणी:विष्णु अवतार]] [[श्रेणी:रामायण के पात्र]] hsxjjmiy5vkzro4pcttsfz7tg4n3v2h 6446828 6446817 2025-06-30T16:39:20Z भाविक नकुम 875140 /* नाम-व्युत्पत्ति एवं अर्थ */सामग्री जोड़ी 6446828 wikitext text/x-wiki {{further|रामायण}} '''राम''' हिंदू धर्मके एक प्रसिद्ध देवता हैं, जिन्हें [[परब्रह्म]] का सातवां तथा सर्वश्रेष्ठ,लोकप्रिय अवतार माना जाता हैं। उनका उच्च धर्मयुक्त निष्कलंक जीवन एक आदर्श होने के कारण उन्हें ''' मर्यादा पुरुषोत्तम ''' भी कहा जाता है। [[वैष्णव]] परंपराओं में उनको सर्वोपरि भगवान के रुपमे पूजा जाता है। उनके जीवन पर आधारित [[रामायण]] महाकाव्य ऐतिहासिक रूपसे लोकप्रिय है। राम को भारत तथा संपूर्ण दक्षिण एशिया में व्यापक तौर पर पूजा जाता है। {{Infobox deity | type = Hindu | image = Lord Rama with arrows.jpg | caption = धनुष और बाण लेकर खड़े हुए श्याम वर्ण राम | name = राम | symbol = कोदंड/ सारंग [[धनुष]] <br> [[बाण]] <br> [[शंख]] <br> [[कमल]] | Devanagari = राम | Sanskrit_transliteration = {{IAST|Rāma}} | member_of = [[दशावतार]] | other_names = <!--Only significant and notable names should be included.-->परमपुरुष,सनातन पुरुष,वैकर्तन , राघव, श्रीरामचंद्र, श्रीदशरथसुत, श्रीकौशल्यानंदन, श्रीसीतावल्लभ, श्रीरघुनन्दन, श्रीरघुवर, श्रीरघुनाथ, काकुत्स्थ, श्रीरामचन्द्र, श्रीराम, राम पण्डित , ककुत्स्थकुलनंदन, जानकीवल्लभ , सीतापती, मायापति आदि। | god_of = {{hlist|मर्यादा पुरुषोत्तम<br> धर्म, मर्यादा, पराक्रम, विद्या, मोक्ष के ईश्वर<br> [[विष्णु]] के सातवें तथा सर्वश्रेष्ठ अवतार<br> [[परब्रह्म]] पुरुषोत्तम नारायण }} | affiliation = भगवान के सातवें तथा सर्वश्रेष्ठ अवतार, सर्वोच्च भगवान | day = [[गुरुवार]] | parents = {{unbulleted list|[[दशरथ]] (father)|[[कौशल्या]] (mother)|[[कैकयी]] (step-mother)|[[सुमित्रा]] (step-mother)}} | spouse = [[सीता|सीताजी]]{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} | abode = {{hlist|[[अयोध्या]]|[[साकेत]]|[[वैकुंठ]]}} | weapon = कोदंड धनुष्य तथा बाण, कौमुदी [[गदा]], तलवार | texts = [[वाल्मीकि रामायण]]<br>[[रामचरितमानस]]<br>[[विष्णु पुराण]]<br>[[भागवत पुराण]]<br>[[अध्यात्म रामायण]]<br>[[अदभुत रामायण]]<br>[[ दसरथ जातक ]]<br>[[पद्मपुराण]] | siblings = {{unbulleted list|[[लक्ष्मण]] (half-brother)|[[भरत]] (half-brother)|[[शत्रुध्न]] (half-brother)}} | festivals = {{hlist|[[राम नवमी]]|[[विवाह पंचमी]]|[[दिवाली]]|[[विजयादशमी]]|[[वसंतोत्सव]]}} | avatar_birth = [[Ayodhya (Ramayana)|Ayodhya]], [[Kosala]] (present-day [[Uttar Pradesh]], [[India]]) | avatar_end = [[Ghaghara|Sarayu River]], Ayodhya, Kosala (present-day Uttar Pradesh, India) | children = {{unbulleted list|[[लव]] (son)|[[कुश]] (son)}} | dynasty = [[Raghuvaṃśa (dynasty)|Raghuvamsha]]-[[Solar Dynasty|Suryavamsha]] | predecessor = [[Dasharatha]] | gender = Male | successor = [[Lava (Ramayana)|Lava]] (North Kosala) [[Kusha (Ramayana)|Kusha]] (South Kosala) | mantra = [[जय श्री राम]]<br/>जय सियाराम<br>ॐ श्रीरामचंद्राय नमः ।।<br>ॐ जानकीवल्लभाय नमः । <br> हरे राम <br> [[सीताराम]] repetition | weapons = | army = वानर सेना<br>वैष्णवी सेना | venerated_in = [[Ramanandi Sampradaya]]<br>[[Sri Vaishnavism]]<br/>[[Smartism]] }} {{Infobox royalty | name = दशावतार क्रमांक | predecessor = [[परशुराम]] | successor = [[कृष्ण]] }} रामायण के अनुसार, उनका जन्म [[रामनवमी]] के दिन [[अयोध्या]] में राजा [[दशरथ]], माता [[कौशल्या]] के यहां हुआ था। उनके लक्ष्मण आदि चार भाई थे, राम तथा उनके अन्य भाइयों ने किशोरावस्था में ऋषियों से शिक्षा प्राप्त कर उनके साथ विचरण किया,साथ ही शिवधनुष्य भंग कर [[जनक]]नंदिनी [[सीता]] से विवाह किया। बाद में दशरथ ने उन्हें राजा बनाना चाहा लेकिन सौतेली मां [[कैकेयी]] के कारण दशरथ ने राम को १४ वर्षका वनवास दिया । राम, पतिव्रता [[सीता]], भ्रातृभक्त [[लक्ष्मण]]ने पिता की आज्ञा का पालन कर राज्य के बजाय जंगल को चुन धर्म और मूल्यों की मिसाल पेश की। कठिन वनवास के अंतमें राक्षसराज [[रावण]] ने श्रीराम की सुंदर पत्नी सीता का अपहरण किया, रामने मुसीबतों का सामना करके हनुमान आदि की वानर सेनाके साथ [[कुंभकर्ण]], [[इंद्रजीत]], [[रावण]] आदि पराक्रमी रक्षकों का अंत कर, पुनः अयोध्या के राज्य संभाला और अंत में वैकुंठगमन किया। उनके जीवन और कार्य को असत्य पर सत्य की विजय के तौर पर देखा जाता हैं। राम को हिन्दू धर्म के साथ ही [[जैन धर्म]], [[बौद्ध धम्म]], और [[सिख धर्म]]मे भी पूजा जाता हैं। उनका जीवन और उसपर आधारित रामायण महाकाव्य सदियों से अनेक संस्कृति को प्रभावित करता आरहा है। == नाम-व्युत्पत्ति एवं अर्थ == राम का नामकरण, संत [[वसिष्ठ]] ने जन्म के १२वें दिन किया।<ref>{{cite web|url=https://sacred-texts.com/hin/rama/ry021.htm|quote=Soon as each babe was twelve days old 'Twas time the naming rite to hold. When Saint Vas'ishtha, rapt with joy, Assigned a name to every boy.|website=Sacred Texts|title=CANTO XIX.: THE BIRTH OF THE PRINCES.}}</ref> 'रम्' धातु में 'घञ्' प्रत्यय के योग से 'राम' शब्द निष्पन्न होता है।<ref>संस्कृत-हिन्दी कोश, वामन शिवराम आप्टे।</ref> 'रम्' धातु का अर्थ रमण (निवास, विहार) करने से सम्बद्ध ह''। राम का आध्यात्मिक अर्थ "जगत को शांति तथा आनंद प्रदान करने वाला" होता है।''<ref name=":0">श्रीविष्णुसहस्रनाम, सानुवाद शांकर भाष्य सहित, गीताप्रेस गोरखपुर, संस्करण-1999, पृष्ठ-143.</ref> == श्रीराम का स्वरूप तथा व्यक्तित्व == वाल्मीकि रामायण में अनेक स्थानों पर श्रीराम के भौतिक रूप तथा स्वभाव का वर्णन दिया गया है। <blockquote> उनका स्वभाव कामधेनु की तरह शांत और पुलकित है। उनकी चाल [[सिंह]] के समान, पराक्रम [[विष्णु|महाविष्णु]] के समान हैं। वे भूदेवी के समान करूणावान है, उनका चरित्र [[गंगा]] के समान निर्मल है। उनके चौड़े कंधे, बलिष्ठ भुजाएँ, शंख के आकार की गर्दन, मनोहर मुख और ताँबे के समान नेत्र हैं; उनकी हंसली छिपी हुई है और लोग उन्हें श्रीराम के नाम से जानते हैं। उनका स्वर [[ढोल]] की तरह है और त्वचा चमकदार है, वे यश से भरपूर हैं, उनका शरीर चौकोर है, उनके अंग सुडौल हैं और उनका रंग घने बादलों की भाती गहरा भूरा है। उनका मुखमंडल [[शिव]] के समान सुंदर तथा तेजोमय है। वे तीन अंगों से सदैव कठोर, तीन में लम्बे, तीन में एक समान, तीन में ऊंचे, तीन में ताँबे के समान, तीन में कोमल और तीन में गहरे हैं। उनकी गर्दन और पेट की त्वचा में तीन तहें हैं, तीन जगह से वे दबी हुई हैं, चार जगह से छोटी हैं, सिर के बालों में तीन कुंडल हैं, अंगूठों के मूल में चार रेखाएँ हैं, माथे पर चार रेखाएँ हैं, वे चार हाथ ऊँचे हैं और उनके चार जोड़े अंग हैं, जो एक जैसे हैं। उनके चौदह जोड़े अंग एक जैसे हैं। उनके ऊपर और नीचे के जबड़े के दोनों सिरे चार बड़े दाँत हैं जो बहुत तीखे हैं। श्रीराम की छाती पर श्रीवत्स चिन्ह है, वे अजानबाहु है, तथा सदैव [[धनुषबाण]] धारण करते हैं, वे सदैव निजानंद में लिन रहते है, उनका हास्य त्रिलोक में न्यारा है। संदर्भ : [[रामायण|वाल्मिकी रामायण]], [[सुंदरकांड]], सर्ग ३५</blockquote> == साहित्य में उल्लेख == * '''[[वेद]]''' ::[[ऋग्वेद]]<ref>ऋग्वेदसंहिता (श्रीसायणाचार्यकृत भाष्य एवं भाष्यानुवाद सहित) भाग-5, चौखम्बा कृष्णदास अकादमी, वाराणसी, संस्करण-2013, पृष्ठ-4406.</ref> :::श्लोक संख्या १०-३-३ तथा १०-९३-१४।<ref>ऋग्वेद पदानां अकारादि वर्णक्रमानुक्रमणिका, संपादक- [[स्वामी विश्वेश्वरानन्द]] एवं [[स्वामी नित्यानन्द]], [[निर्णय सागर प्रेस, मुंबई]], संस्करण-1908, पृ०-348.</ref> :::काले रंग (रात के अंधकार) के अर्थ में।<ref>[[ऋग्वेदसंहिता]] (श्रीसायणाचार्यकृत भाष्य एवं भाष्यानुवाद सहित) भाग-5, चौखम्बा कृष्णदास अकादमी, वाराणसी, संस्करण-2013, पृष्ठ-3892.</ref> * '''[[उपनिषद]]''' ::उपनिषद में उनके अवतारी पुरुष/परम पुरुष/सनातन पुरुष/परमात्मा के रूप में वर्णन मिलता है। * '''[[रामायण]]''' ::'राम' का सर्वप्रथम उल्लेख [[वाल्मीकि रामायण]] में मिलता है * '''[[दसरथ जातक]]''' ::दसरथ जातक बौद्ध ग्रंथ में [[बुद्ध]] - बोधिसत्व राम का वर्णन है। <ref>{{Citation|title=Dasaratha Jataka|date=2024-08-06|url=https://en.m.wikipedia.org/wiki/Dasaratha_Jataka|work=Wikipedia|language=en|access-date=2024-09-28}}</ref><ref>दसरथ जातक को सबसे प्राचीन राम कथा माना जाता है [https://hindi.news18.com/photogallery/knowledge/baudh-7965934.html News18]</ref> = जीवन = == जन्म == रामायण के अनुसार दशरथ के मन में, नौ हजार वर्ष की आयु में<ref>{{cite web|url=https://sacred-texts.com/hin/rama/ry024.htm|quote=Nine thousand circling years have fled With all their seasons o'er my head, And as a hard-won boon, O sage, These sons have come to cheer mine age.|website=Sacred Texts|title=CANTO XXII.: DAS'ARATHA'S SPEECH.}}</ref> पुत्र का आभाव होने की ग्लानि हुई।<ref>''एक बार भूपति मन माहीं। भै गलानि मोरें सुत नाहीं।।''</ref> तदुपरांत सम्राट दशरथ ने पुत्रेष्टि [[यज्ञ]] (पुत्र प्राप्ति यज्ञ) कराया। रानी कौशल्या ने आकर बड़ी प्रसन्नता के साथ श्रद्धापूर्वक घोड़े की परिक्रमा की और घोड़े को त्रि कृपाण से मारा <ref>कौसल्या तं हयं तत्र परिचर्य समंततः |कृपाणैर्विशशासैनं त्रिभिः परमया मुदा || [https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm — वाल्मीकि रामायण १-१४-३३] '''tatra''' = in that ritual; '''kausalyaa''' = Queen Kausalya; '''tam hayam''' = that, horse; samantataH; '''paricharya''' = on making circumambulations all around; '''paramayaa mudaa''' = with great, delight; '''tribhiH kR^ipaaNaiH''' = with three, knives; '''vishashaasa enam''' = killed, that one - the horse.[https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm] With great delight coming on her Queen Kausalya reverently made circumambulations to the horse, and  killed the horse with three knives. [1-14-33]</ref> रानी कौशल्या ने अनुष्ठान के परिणामों की इच्छा रखते हुए एक रात उस घोड़े के साथ बितायी जो पक्षी की तरह उड़ता था| <ref>'''Queen Kausalya desiring the results of ritual disconcertedly resided one night with that horse that flew away like a bird. [https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm वाल्मीकि रामायण 1-14-34]''' </ref> तब पुजारी एक नियंत्रित इंद्रियों के साथ घोड़े की चर्बी ली और उसे शास्त्रों के अनुसार पकाया, फिर आग की वेदी में गिराकर भोजन के रूप में सेंकने लगे<ref>{{Cite web|url=https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm|title=Valmiki Ramayana - Baala Kanda - Sarga 14 |website=www.valmikiramayan.net|access-date=2024-09-29}}</ref> यज्ञ के फलस्वरूप उनके पुत्रों का जन्म हुआ। श्रीराम चारों भाइयों में सबसे बड़े थे। एक मान्यता के अनुसार उनकी एक बहन भी थी जिसका नाम [[शांता]] था, हालाँकि वाल्मीकीय रामायण, अध्यात्म रामायण एवं श्रीरामचरितमानस जैसे सर्वमान्य ग्रन्थों में कहीं शांता का उल्लेख नहीं है। [[महाभारत]] के अनुसार शांता महाराज दशरथ के मित्र<ref>महाभारत, वनपर्व-११०-४१; गीताप्रेस, गोरखपुर, भाग-२, पृष्ठ-१२६३.</ref> लोमपाद की पुत्री थी जिनका विवाह ऋष्यशृङ्ग (शृंगी ऋषि) से हुआ था।<ref>महाभारत, वनपर्व-११३-११; गीताप्रेस, गोरखपुर, भाग-२, पृष्ठ-१२७१.</ref> श्रीराम का जन्म [[चैत्र मास]] के [[शुक्ल पक्ष]] की नवमी तिथि को हुआ था।<ref> ''नवमी तिथि मधुमास पुनीता। सुकल पच्छ अभिजित हरिप्रीता।। मध्य दिवस अति सीत न घामा। पावन काल लोक बिश्रामा।।'' श्रीरामचरितमानस, बालकांड-१९०-१.</ref> इसलिए हर वर्ष चैत्र मास के शुक्ल पक्ष की नवमी तिथि को श्रीराम जन्मोत्सव या [[रामनवमी]] का पर्व मनाया जाता है। === जन्म-समय === कुछ हिंदू ग्रंथों में, राम के बारे में कहा गया है कि वे त्रेता युग में रहते थे। उनके लेखकों का अनुमान है कि उनका समय लगभग 5,000 ईसा पूर्व था। कुछ अन्य शोधकर्ता राम को कुरु और वृष्णि नेताओं की सूचियों के आधार पर 1250 ईसा पूर्व,<ref>{{cite web|url=https://mumbaimirror.indiatimes.com/news/india/was-ram-born-in-ayodhya/articleshow/77380259.cms|title=Was Ram born in Ayodhya|first=Devdutt|last=Pattanaik|website=mumbaimirror| date=8 August 2020}}</ref> के आसपास मानते हैं। एक भारतीय पुरातत्वविद् [[हंसमुख धीरजलाल सांकलिया]] के अनुसार, ये सब "शुद्ध अटकलें" हैं। ====पौराणिक शोध ==== रामकथा से सम्बद्ध सर्वाधिक प्रमाणभूत ग्रन्थ आदिकाव्य वाल्मीकीय रामायण में श्रीराम के जन्म के सम्बन्ध में निम्नलिखित वर्णन उपलब्ध है: :''चैत्रे नावमिके तिथौ।।'' :''नक्षत्रेऽदितिदैवत्ये स्वोच्चसंस्थेषु पञ्चसु। :ग्रहेषु कर्कटे लग्ने वाक्पताविन्दुना सह।।''<ref>श्रीमद्वाल्मीकीय रामायण (सटीक), प्रथम भाग, बालकाण्ड-18-8,9; गीताप्रेस गोरखपुर, संस्करण-1996 ई०, पृष्ठ-69.</ref> [[त्रेता]] [[युग]] में [[चैत्र]] मास की नवमी तिथि में जब [[चन्द्रमा]] [[कर्क राशि]] के [[पुनर्वसु नक्षत्र]] में, [[सूर्य]] [[मेष राशि]] में, [[मंगल (ग्रह)|मंगल]] [[मकर राशि]] में, [[शनि (ग्रह)|शनि]] [[तुला राशि]] में, [[बृहस्पति (ग्रह)|बृहस्पति]] [[कर्क राशि]] में तथा [[शुक (ग्रह)|शुक]] [[मीन राशि]] में (पांचों ग्रह उच्च में) स्थित थे, राम का जन्म हुआ।<ref>{{cite web|url=https://sacred-texts.com/hin/rama/ry021.htm|quote=Sun in Aries, Mars in Capricorn, Saturn in Libra, Jupiter in Cancer, Venus in Pisces|website=Sacred Texts|title=CANTO XIX.: THE BIRTH OF THE PRINCES.}}</ref> [[पौराणिक साहित्य]] में उपलब्ध आंकड़ों के अनुसार एक चतुर्युग में 43,20,000 वर्ष होते हैं, जिनमें [[कलियुग]] के 4,32,000 वर्ष तथा द्वापर के 8,64,000 वर्ष होते हैं। राम का जन्म त्रेता युग में अर्थात द्वापर युग से पहले हुआ था। चूंकि कलियुग का अभी प्रारंभ ही हुआ है (लगभग 5,500 वर्ष ही बीते हैं) और श्रीराम का जन्म त्रेता के अंत में हुआ तथा अवतार लेकर धरती पर उनके वर्तमान रहने का समय परंपरागत रूप से 11,000 वर्ष माना गया है।<ref>श्रीमद्वाल्मीकीय रामायण, पूर्ववत्,1.15.29; पृ०-64.</ref> अतः द्वापर युग के 8,64,000 वर्ष + राम की वर्तमानता के 11,000 वर्ष + द्वापर युग के अंत से अबतक बीते 5,100 वर्ष = कुल 8,80,100 वर्ष। अतएव परंपरागत रूप से श्रीराम का जन्म आज से लगभग 8,80,100 वर्ष पहले माना जाता है। प्रख्यात मराठी शोधकर्ता विद्वान डॉ॰ [[पद्माकर विष्णु वर्तक]] ने एक दृष्टि से इस समय को संभाव्य माना है। उनका कहना है कि वाल्मीकीय रामायण में एक स्थल पर [[विन्ध्याचल]] तथा [[हिमालय]] की ऊँचाई को समान बताया गया है। विन्ध्याचल की ऊंचाई 5,000 फीट है तथा यह प्रायः स्थिर है, जबकि हिमालय की ऊँचाई वर्तमान में 29,029 फीट है तथा यह निरंतर वर्धनशील है। दोनों की ऊँचाई का अंतर 24,029 फीट है। विशेषज्ञों की मान्यता के अनुसार हिमालय 100 वर्षों में 3 फीट बढ़ता है। अतः 24,029 फीट बढ़ने में हिमालय को करीब 8,01,000 वर्ष लगे होंगे। अतः अभी से करीब 8,01,000 वर्ष पहले हिमालय की ऊँचाई विन्ध्याचल के समान रही होगी, जिसका उल्लेख वाल्मीकीय रामायण में वर्तमानकालिक रूप में हुआ है। इस तरह डाॅ॰ वर्तक को एक दृष्टि से यह समय संभव लगता है, परंतु उनका स्वयं मानना है कि वे किसी अन्य स्रोत से इस समय की पुष्टि नहीं कर सकते हैं।<ref>A REALISTIC APPROACH TO THE VALMIKI RAMAYANA (Translation of the Original Book ‘VASTAVA RAMAYANA’ in Marathi), Dr. Padmakar Vishnu Vartak, English Translation by Vidyakar Vasudev Bhide, Blue Bird (India) Limited, Pune, First Edition-2008, p.282.</ref> अपने सुविख्यात ग्रंथ 'वास्तव रामायण' में डॉ॰ वर्तक ने मुख्यतः ग्रहगतियों के आधार पर गणित करके<ref>A REALISTIC APPROACH TO THE VALMIKI RAMAYANA, ibid, p.290-300.</ref> वाल्मीकीय रामायण में उल्लिखित ग्रहस्थिति के अनुसार श्रीराम की वास्तविक जन्म-तिथि 4 दिसंबर 7323 ईसापूर्व को सुनिश्चित किया है। उनके अनुसार इसी तिथि को दिन में 1:30 से 3:00 बजे के बीच श्री राम का जन्म हुआ होगा।<ref>A REALISTIC APPROACH TO THE VALMIKI RAMAYANA, ibid, p.300.</ref> डॉ॰ पी॰ वी॰ वर्तक के शोध के अनेक वर्षों के बाद<ref>डॉ॰ पी॰ वी॰ वर्तक की पुस्तक 'वास्तविक रामायण' (मराठी) का चतुर्थ संस्करण 1993 में निकल चुका था</ref> (2004 ईस्वी से) 'आई-सर्व' के एक शोध दल ने 'प्लेनेटेरियम गोल्ड' सॉफ्टवेयर का प्रयोग करके रामजी का जन्म 10 जनवरी 5114 ईसापूर्व में सिद्ध किया। डॉ° यज्ञदत्त शर्मा ने भी इस पर कई शोध किए और उनकी गणना भी इसको समर्थन करती हैं। प्लेनेटेरियम गोल्ड' सॉफ्टवेयर के प्रयोग में भी डॉ यज्ञदत्त शर्मा की महत्वपूर्ण भूमिका थी।<ref>{{Citation|last=Moriarty|first=Beverley|title=Getting started: From research problem to research question|date=2020-07-16|url=https://doi.org/10.4324/9781003117124-2|work=Research Skills for Teachers|pages=11–35|publisher=Routledge|isbn=978-1-003-11712-4|access-date=2024-12-09}}</ref>उनका मानना था कि इस तिथि को ग्रहों की वही स्थिति थी जिसका वर्णन वाल्मीकीय रामायण में है। परंतु यह समय काफी संदेहास्पद हो गया है। 'आई-सर्व' के शोध दल ने जिस 'प्लेनेटेरियम गोल्ड' सॉफ्टवेयर का प्रयोग किया वह वास्तव में ईसा पूर्व 3000 से पहले का सही ग्रह-गणित करने में सक्षम नहीं है।<ref>इतिहास का उपहास (राम की जन्मतिथि एवं जन्मकुण्डली की भ्रामक व्याख्या का निराकरण), विनय झा, अखिल भारतीय विद्वत् परिषद्, वाराणसी, संस्करण-2015, पृष्ठ-10-11.</ref> वस्तुतः 2013 ईस्वी से पहले इतने पहले का ग्रह-गणित करने हेतु सक्षम सॉफ्टवेयर उपलब्ध ही नहीं था।<ref>इतिहास का उपहास, पूर्ववत्, पृष्ठ-10 तथा 30.</ref> इस गणना द्वारा प्राप्त ग्रह-स्थिति में शनि वृश्चिक में था अर्थात् उच्च (तुला) में नहीं था। चन्द्रमा पुनर्वसु नक्षत्र में न होकर पुष्य के द्वितीय चरण में ही था तथा तिथि भी अष्टमी ही थी।<ref>इतिहास का उपहास, पूर्ववत्, पृष्ठ-29.</ref> बाद में अन्य विशेषज्ञ द्वारा "ejplde431" सॉफ्टवेयर द्वारा की गयी सही गणना में तिथि तो नवमी हो जाती है परन्तु शनि वृश्चिक में ही आता है तथा [[चन्द्रमा]] पुष्य के चतुर्थ चरण में।<ref>इतिहास का उपहास, पूर्ववत्, पृष्ठ-37.</ref> अतः 10 जनवरी 5114 ईसापूर्व की तिथि वस्तुतः श्रीराम की जन्म-तिथि सिद्ध नहीं हो पाती है। ऐसी स्थिति में अब यदि डॉ० पी० वी० वर्तक द्वारा पहले ही परिशोधित तिथि सॉफ्टवेयर द्वारा प्रमाणित हो जाए तभी श्रीराम का वास्तविक समय प्रायः सर्वमान्य हो पाएगा अथवा प्रमाणित न हो पाने की स्थिति में नवीन तिथि के शोध का रास्ता खुलेगा। == बालपन और सीता-स्वयंवर == [[File:PM at the Pran Pratishtha ceremony of Shree Ram Janmaboomi Temple in Ayodhya, Uttar Pradesh on January 22, 2024 (cropped).jpg|thumb|भगवान श्री राम के बाल रूप (रामलला) का विग्रह]] भगवान राम बचपन से ही शान्‍त स्‍वभाव के वीर पुरूष थे। धर्म के मार्ग पर चलने वाले राम ने अपने तीनों भाइयों के साथ गुरू वशिष्‍ठ से शिक्षा प्राप्‍त की। किशोरावस्था में गुरु [[विश्वामित्र]] उन्‍हें वन में राक्षसों द्वारा मचाए जा रहे उत्पात को समाप्त करने के लिए साथ ले गये। राम के साथ उनके छोटे भाई लक्ष्मण भी इस कार्य में उनके साथ थे। कालांतर में [[विश्वामित्र]] जी की तपोभूमि राक्षसों से आक्रांत हो गई। [[ताड़का]] नामक राक्षसी विश्वामित्रजी की तपोभूमि में निवास करने लगी थी तथा अपनी राक्षसी सेना के साथ बक्सर के लोगों को कष्ट दिया करती थी। समय आने पर विश्वामित्रजी के निर्देशन प्रभु श्री राम के द्वारा वहीं पर उसका वध हुआ। राम ने उस समय [[ताड़का]] नामक राक्षसी को मारा तथा [[मारीच]] को पलायन के लिए मजबूर किया। इस दौरान ही गुरु विश्‍वामित्र उन्हें नेपाल ले गये। वहां के विदेह राजा [[जनक]] ने अपनी पुत्री [[सीता]] के विवाह के लिए एक स्वयंवर समारोह आयोजित किया था। जहां भगवान [[शिव]] का एक धनुष था जिसकी प्रत्‍यंचा चढ़ाने वाले शूरवीर से सीता जी का विवाह किया जाना था। बहुत सारे राजा महाराजा उस समारोह में पधारे थे। जब बहुत से राजा प्रयत्न करने के बाद भी धनुष पर प्रत्‍यंचा चढ़ाना तो दूर उसे उठा तक नहीं सके, तब विश्‍वामित्र जी की आज्ञा पाकर श्री राम ने धनुष उठा कर प्रत्‍यंचा चढ़ाने का प्रयत्न किया। उनकी प्रत्‍यंचा चढ़ाने के प्रयत्न में वह महान धनुष घोर ध्‍‍वनि करते हुए टूट गया। महर्षि [[परशुराम]] ने जब इस घोर ध्‍वनि को सुना तो वे वहां आ गये और अपने गुरू (शिव) का धनुष टूटने पर रोष व्‍यक्‍त करने लगे। लक्ष्‍मण जी उग्र स्‍वभाव राजपुत्र थे। उनका विवाद परशुराम जी से हुआ। (वाल्मिकी रामायण में ऐसा प्रसंग नहीं मिलता है।) तब श्री राम ने बीच-बचाव किया। इस प्रकार सीता का विवाह राम से हुआ और परशुराम सहित समस्‍त लोगों ने आशीर्वाद दिया। अयोध्या में राम सीता बारह (१२) वर्ष तक सुखपूर्वक रहे। भगवान राम के बचपन का विस्तार-पूर्वक विवरण स्वामी तुलसीदास की [[श्रीरामचरितमानस|रामचरितमानस]] के [[बालकाण्ड]] से मिलती है। == वनवास == श्री राम के पिता [[दशरथ]] ने उनकी सौतेली माता [[कैकेयी]] को उनकी किन्हीं दो इच्छाओं को पूरा करने का वचन (वर) दिया था। [[कैकेयी]] ने दासी [[मन्थरा]] के बहकावे में आकर इन वरों के रूप में राजा [[दशरथ]] से अपने पुत्र [[भरत]] के लिए [[अयोध्या]] का राजसिंहासन और राम के लिए चौदह वर्ष का [[वनवास]] मांगा। पिता के वचन की रक्षा के लिए राम ने खुशी से चौदह वर्ष का वनवास स्वीकार किया। पत्नी [[सीता]] ने आदर्श पत्नी का उदाहरण देते हुए पति के साथ वन (वनवास) जाना उचित समझा। भाई [[लक्ष्मण]] ने भी राम के साथ चौदह वर्ष वन में बिताए। भरत ने न्याय के लिए माता का आदेश ठुकराया और बड़े भाई राम के पास वन जाकर उनकी चरणपादुका (खड़ाऊँ) ले आए। फिर इसे ही राज गद्दी पर रख कर राजकाज किया। == सीता अपहरण == [[चित्र:Rama Meets Sugreeva.jpg|thumb| श्री राम एवं [[सुग्रीव]] का मिलन।]] रामायण के अनुसार, जब राम, सीता और लक्ष्मण कुटिया में थे तब एक स्वर्णिम हिरण की वाणी सुनकर, पर्णकुटी के निकट उस स्वर्ण मृग को देखकर देवी सीता व्याकुल हो गयीं। देवी सीता ने जैसे ही उस सुन्दर हिरण को पकड़ना चाहा वह हिरण या मृग घनघोर वन की ओर भाग गया। *वास्तविकता में यह असुरों द्वारा किया जा रहा एक षडयंत्र था ताकि देवी सीता का अपहरण हो सके। वह स्वर्णमृग या सुनहरा हिरण राक्षसराज रावण का मामा [[मारीच]] था। उसने रावण के कहने पर ही सुनहरे हिरण का रूप धारण किया था ताकि वो योजना अनुसार राम - लक्ष्मण को सीता जी से दूर कर सकें और सीता जी का अपहरण हो सके। उधर षडयन्त्र से अनजान सीता जी उसे देख कर मोहित हो गईं और रामचंद्र जी से उस स्वर्ण हिरण को जीवित एवं सुरक्षित पकड़ने करने का अनुरोध किया ताकि उस अद्भुत सुन्दर हिरण को अयोध्या लौटने पर वहां ले जा कर पाल सकें । *रामचन्द्र जी अपनी भार्या की इच्छा पूरी करने चल पड़े और लक्ष्मण जी से सीता की रक्षा करने को कहा। कपटी मारीच राम जी को बहुत दूर ले गया। श्री राम को दूर ले जाकर मारीच ने ज़ोर से "हे सीता ! हे लक्ष्मण !" की आवाज़ लगानी प्रारंभ कर दी ताकि उस आवाज़ को सुन कर सीता जी चिन्तित हो जाएं और लक्ष्मण को राम के पास जाने को कहें, जिससे रावण सीता जी का हरण सरलता पूर्वक कर सके । इस प्रकार छल या धोखे का अनुमान लगते ही अवसर पाकर श्री राम ने तीर चलाया और उस स्वर्णिम हिरण का रूप धरे राक्षस मारीच का वध कर दिया । *दूसरी ओर सीता जी मारीच द्वारा लगाए अपने तथा लक्ष्मण के नाम के ध्वनियों को सुन कर अत्यंत चिन्तित हो गईं तथा किसी प्रकार के अनहोनी को समीप जानकर लक्ष्मण जी को श्री राम के पास जाने को कहने लगीं। लक्ष्मण जी राक्षसों के छल - कपट को समझते थे इसलिए लक्ष्मण जी देवी सीता को असुरक्षित अकेला छोड़कर जाना नहीं चाहते थे, पर देवी सीता द्वारा बलपूर्वक अनुरोध करने पर लक्ष्मण जी अपनी भाभी की बातों को अस्वीकार नहीं कर सके। *वन में जाने से पहले सीता जी की रक्षा के लिए लक्ष्मण जी ने अपने बाण से एक रेखा खींची तथा सीता जी से निवेदन किया कि वे किसी भी परिस्थिति में इस रेखा का उल्लंघन नहीं करें, यह रेखा मंत्र के उच्चारण पूर्वक खिंची गई है इसलिए इस रेखा को लांघ कर कोई भी इसके अन्दर नहीं आ पाएगा। लक्ष्मण जी ने देवी सीता की रक्षा के लिए जो अभिमंत्रित रेखा अपने बाण के द्वारा खिंची थी वह [[लक्ष्मण रेखा]] के नाम से प्रसिद्ध है। *लक्ष्मण जी के घोर वन में प्रवेश करते ही तथा देवी सीता को अकेला पाकर पहले से षडयंत्र पूर्वक घात लगाकर बैठे रावण को सीता जी के अपहरण का सुनहरा अवसर प्राप्त हो गया। रावण शीघ्र ही राम - लक्ष्मण - सीता के निवास स्थान उस पर्णकुटी या कुटिया में जहां परिस्थिति वश देवी सीता इस समय अकेली थीं, आ गया। उसने साधु का वेष धारण कर रखा था । पहले तो उसने उस सुरक्षित कुटिया में सीधे घुसने का प्रयास किया लेकिन [[लक्ष्मण रेखा]] खींचे होने के कारण वह कुटिया के अंदर जहां देवी सीता विद्यमान थीं, नहीं घुस सका। *तब उसने दूसरा उपाय अपनाया, साधु का वेष तो उसने धारण किया हुआ ही था, सो वह कुटिया बाहरी द्वार पर खड़े होकर "भिक्षाम् देही - भिक्षाम् देही" का उद्घोष करने लगा। इस वाणी को सुन कर देवी सीता कुटिया के बाहर निकलीं (लक्ष्मण रेखा के उल्लंघन किए बिना)। द्वार पर साधु को आया देख कर वो कुटिया के चौखट से ही (लक्ष्मण रेखा के भीतर से ही) उसे अन्न - फल आदि का दान देने लगीं। तब धूर्त रावण ने सीता जी को [[लक्ष्मण रेखा]] से बाहर लाने के लिए स्वयं के भूखे - प्यासे होने की बात बोल कर भोजन की मांग की। *आर्यावर्त की परंपरा के अनुसार द्वार पर आये भिक्षुक एवं भूखे को खाली हाथ नहीं लौटाने की बात सोच कर वो भोजन - जल आदि लेकर भूल वश लक्ष्मण रेखा के बाहर निकल गई। जैसे ही सीता जी लक्ष्मण रेखा के बाहर हुई, घात लगाए रावण ने झटपट उनका अपहरण कर लिया। रावण सीता जी को पुष्पक विमान में बल पूर्वक बैठाकर ले जाने लगा। *पुष्पक विमान में अपहृत होकर जाते समय सीता जी ने अत्यन्त उच्च स्वर में श्री राम और लक्ष्मण जी को पुकारा तथा अपनी सुरक्षा की गुहार लगायी। इस ऊंचे ध्वनि को सुनकर जटायु नामक एक विशाल गिद्ध पक्षी जो मनुष्यों के समान स्पष्ट वाणी में बोल सकता था तथा पूर्व काल में राजा दशरथ का परम मित्र था, वन प्रदेश को छोड़कर आकाश मार्ग में उड़ कर पहुंचा। जटायु देखता है कि अधर्मी रावण एक सुन्दर युवती को अपहरण कर लेकर जा रहा है तथा वह युवती अपनी सुरक्षा की गुहार लगा रही है। *यह अन्याय देख कर जटायु रावण को चुनौती देता है तथा उस युवती को छोड़ देने की चेतावनी देता है लेकिन अहंकारी रावण भला कहां मानने वाला था सो रावण और जटायु में आकाश मार्ग में ही युद्ध छिड़ जाता है। बलशाली रावण अपने अमोघ खड्ग से जटायु के दोनों पंख काट देता है जिससे जटायु नि:सहाय हो कर पृथ्वी पर गिर जाता है। रावण पुष्पक विमान में सीता जी को लेकर आगे बढ़ने लगता है। *सीता जी ने जब देखा कि उनकी रक्षा करने के लिए आए विशाल गिद्ध पक्षी जो मनुष्यों की भांति बोल सकता था, रावण के खड्ग प्रहार करने से धराशायी हो गया है तब पुष्पक विमान में आकाशमार्ग अथवा वायुमार्ग से जाते समय सीता जी अपने आभूषण / गहने को उतार कर नीचे धरती पर फेंकने लगीं। * भगवान राम, अपने भाई [[लक्ष्मण]] के साथ [[सीता]] की खोज में दर-दर भटक रहे थे। तब वे एक वानर साम्राज्य में [[हनुमान]] और [[सुग्रीव]] से मिले। == रावण का वध == [[चित्र:Killing of Rawana Painting by Balasaheb Pant Pratinidhi.jpg|thumb|left|भवानराव बाळासाहेब पंतप्रतिनिधी कृत ''रावण-वध''।]] रामायण में [[सीता]] के खोज में [[सीलोन]] या [[लंका]] या [[श्रीलंका]] जाने के लिए 48 किलोमीटर लम्बे 3 किलोमीटर चोड़े पत्थर के सेतु का निर्माण करने का उल्लेख प्राप्त होता है, जिसको [[रामसेतु]] कहते हैं। सीता को को पुनः प्राप्त करने के लिए राम ने हनुमान, विभीषण और वानर सेना की सहायता से रावण के सभी बंधु-बांधवों और उसके वंशजों को पराजित किया तथा लौटते समय विभीषण को लंका का राजा बनाकर अच्छे शासक बनने के लिए मार्गदर्शन किया। == अयोध्या वापसी == [[चित्र:Rama Returns to Ayodhya.jpg|thumb|[[अयोध्या]]-वापसी।]] [[Image:Rama-Sita coronation.jpg|thumb|300px|left|श्री राम का राज्याभिषेक]] राम ने रावण को युद्ध में परास्त किया और उसके छोटे भाई विभीषण को लंका का राजा बना दिया। राम, सीता, लक्षमण और कुछ वानर जन पुष्पक विमान से अयोध्या की ओर प्रस्थान किये । वहां सबसे मिलने के बाद राम और सीता का अयोध्या में राज्याभिषेक हुआ। पूरा राज्य कुशल समय व्यतीत करने लगा। {{-}} [[File:RamDarbar 1100qtrs temple Bhopal.jpg|thumb|राम दरबार|श्रीराम सभा]] ==दैहिक त्याग== [[File:Rama meet Brahma at heaven.jpg |thumb| ब्रह्मा द्वारा राम का स्वर्ग मे स्वागत]] जब रामचन्द्र जी का जीवन पूर्ण हो गया, तब वे यमराज की सहमति से सरयू नदी के तट पर गुप्तार घाट में देह त्याग कर पुनः बैकुंठ धाम में विष्णु रूप में विराजमान हो गये। = साहित्य = {{further|रामकथा : उत्पत्ति और विकास}} * महर्षि [[वाल्मीकि]] ने संस्कृत भाषा का प्रथम महाकाव्य '''रामायण''' की रचना की। * महाकवि गोस्वामी [[तुलसीदास]] ने भी उनके जीवन पर केन्द्रित भक्तिभाव पूर्ण सुप्रसिद्ध महाकाव्य [[श्रीरामचरितमानस|रामचरितमानस]] की रचना की, जो कि अवधी भाषा की श्रेष्ठ एवं वृहत्तम रचना है। * संप्रति, यह अत्यंत प्रसिद्ध है। इसे एक धर्मग्रन्थ की संज्ञा दी गयी है। * स्वामी करपात्री ने रामायण मीमांसा में विश्व की समस्त रामायणों का उल्लेख किया है। * दक्षिण के क्रांतिकारी पेरियार रामास्वामी व ललई सिंह की '''सच्ची रामायण''' राम कथा का समालोचनात्मक विवरण प्रस्तुत करती है। * [[दसरथ रामायण]] - विश्व के कई देशों मे बौधिसत्व राम पण्डित आदर्श के रूप में पूजे जाते हैं, जैसे [[नेपाल]], [[थाईलैण्ड]], [[इण्डोनेशिया]] आदि। * [[जैन ग्रंथ|जैन ग्रन्थों]] में ६३ [[शलाकापुरुष|शलाकापुरुषों]] में से एक हैं राम। यहाँ वे [[वलभद्र]] हैं जो अन्त समय में [[दीक्षा]] ग्रहण कर सिद्धक्षेत्र (माँगी तुंगि, महाराष्ट्र, भारत) से मोक्ष को प्राप्त हुए।{{sfn|Jain|2000|p=5}}{{sfn|Iyengar|2005|pp=58-59}} जैन धर्म में भगवान राम को बहुत उच्च स्थान दिया गया है। भगवान राम [[जैन रामायण]] के नायक हैं जहां उन्हें [[अहिंसा]] की प्रतिमूर्ति के रूप में चित्रित किया गया है। जैन मान्यतानुसार प्रत्येक मोक्ष प्राप्त आत्मसिद्ध कहलाता है। {{main|राम की प्रतिमा}} =सन्दर्भ= {{टिप्पणीसूची|२४}}bhavan shri raam ka ayodhya aagman https://umesh4you.in/%e0%a4%ad%e0%a4%97%e0%a4%b5%e0%a4%be%e0%a4%a8-%e0%a4%b0%e0%a4%be%e0%a4%ae-%e0%a4%95%e0%a4%be-%e0%a4%85%e0%a4%af%e0%a5%8b%e0%a4%a7%e0%a5%8d%e0%a4%af%e0%a4%be-%e0%a4%ae%e0%a5%87%e0%a4%82-%e0%a4%b8.html#more-2863{{Dead link|date=जून 2025 |bot=InternetArchiveBot }} = बाहरी कड़ियाँ = {{Commonscat|Rama|राम}} * [https://web.archive.org/web/20150204153233/http://www.ramhanuman.in/shri-ram/about-lord-ram.html श्री राम जी पर आधारित वेबसाइट] {{श्री राम चरित मानस}} {{दशावतार}} {{हिन्दू देवी देवता}} {{Authority control}} [[श्रेणी:हिन्दू धर्म]] [[श्रेणी:राम]] [[श्रेणी:अयोध्याकुल]] [[श्रेणी:विष्णु अवतार]] [[श्रेणी:रामायण के पात्र]] 4moj9vwap426gp1v3c2wk3gsdl3n9xd 6446854 6446828 2025-06-30T17:32:30Z चाहर धर्मेंद्र 703114 6446854 wikitext text/x-wiki {{further|रामायण}} '''राम''' हिंदू धर्मके एक प्रसिद्ध देवता हैं, जिन्हें [[परब्रह्म]] का सातवां तथा सर्वश्रेष्ठ,लोकप्रिय अवतार माना जाता हैं। उनका उच्च धर्मयुक्त निष्कलंक जीवन एक आदर्श होने के कारण उन्हें ''' मर्यादा पुरुषोत्तम ''' भी कहा जाता है। [[वैष्णव]] परंपराओं में उनको सर्वोपरि भगवान के रुपमे पूजा जाता है। उनके जीवन पर आधारित [[रामायण]] महाकाव्य ऐतिहासिक रूपसे लोकप्रिय है। राम को भारत तथा संपूर्ण दक्षिण एशिया में व्यापक तौर पर पूजा जाता है। {{Infobox deity | type = Hindu | image = Lord Rama with arrows.jpg | caption = धनुष और बाण लेकर खड़े हुए श्याम वर्ण राम | name = राम | symbol = कोदंड/ सारंग [[धनुष]] <br> [[बाण]] <br> [[शंख]] <br> [[कमल]] | Devanagari = राम | Sanskrit_transliteration = {{IAST|Rāma}} | member_of = [[दशावतार]] | other_names = <!--Only significant and notable names should be included.-->परमपुरुष,सनातन पुरुष,वैकर्तन , राघव, श्रीरामचंद्र, श्रीदशरथसुत, श्रीकौशल्यानंदन, श्रीसीतावल्लभ, श्रीरघुनन्दन, श्रीरघुवर, श्रीरघुनाथ, काकुत्स्थ, श्रीरामचन्द्र, श्रीराम, राम पण्डित , ककुत्स्थकुलनंदन, जानकीवल्लभ , सीतापती, मायापति आदि। | god_of = {{hlist|मर्यादा पुरुषोत्तम<br> धर्म, मर्यादा, पराक्रम, विद्या, मोक्ष के ईश्वर<br> [[विष्णु]] के सातवें तथा सर्वश्रेष्ठ अवतार<br> [[परब्रह्म]] पुरुषोत्तम नारायण }} | affiliation = भगवान के सातवें तथा सर्वश्रेष्ठ अवतार, सर्वोच्च भगवान | day = [[गुरुवार]] | parents = {{unbulleted list|[[दशरथ]] (father)|[[कौशल्या]] (mother)|[[कैकयी]] (step-mother)|[[सुमित्रा]] (step-mother)}} | spouse = [[सीता|सीताजी]]{{sfn|James G. Lochtefeld|2002|p=555}} | abode = {{hlist|[[अयोध्या]]|[[साकेत]]|[[वैकुंठ]]}} | weapon = कोदंड धनुष्य तथा बाण, कौमुदी [[गदा]], तलवार | texts = [[वाल्मीकि रामायण]]<br>[[रामचरितमानस]]<br>[[विष्णु पुराण]]<br>[[भागवत पुराण]]<br>[[अध्यात्म रामायण]]<br>[[अद्भुत रामायण|अदभुत रामायण]]<br>[[दशरथ जातक]]<br>[[पद्मपुराण]] | siblings = {{unbulleted list|[[लक्ष्मण]] (half-brother)|[[भरत]] (half-brother)|[[शत्रुघ्न|शत्रुध्न]] (half-brother)}} | festivals = {{hlist|[[राम नवमी]]|[[विहार पंचमी|विवाह पंचमी]]|[[दिवाली]]|[[विजयादशमी]]|[[वसंतोत्सव]]}} | avatar_birth = [[Ayodhya (Ramayana)|Ayodhya]], [[Kosala]] (present-day [[Uttar Pradesh]], [[India]]) | avatar_end = [[Ghaghara|Sarayu River]], Ayodhya, Kosala (present-day Uttar Pradesh, India) | children = {{unbulleted list|[[लव]] (son)|[[कुश]] (son)}} | dynasty = [[Raghuvaṃśa (dynasty)|Raghuvamsha]]-[[Solar Dynasty|Suryavamsha]] | predecessor = [[Dasharatha]] | gender = Male | successor = [[Lava (Ramayana)|Lava]] (North Kosala) [[Kusha (Ramayana)|Kusha]] (South Kosala) | mantra = [[जय श्री राम]]<br/>जय सियाराम<br>ॐ श्रीरामचंद्राय नमः ।।<br>ॐ जानकीवल्लभाय नमः । <br> हरे राम <br> [[सीताराम]] repetition | weapons = | army = वानर सेना<br>वैष्णवी सेना | venerated_in = [[Ramanandi Sampradaya]]<br>[[Sri Vaishnavism]]<br/>[[Smartism]] }} {{Infobox royalty | name = दशावतार क्रमांक | predecessor = [[परशुराम]] | successor = [[कृष्ण]] }} रामायण के अनुसार, उनका जन्म [[रामनवमी]] के दिन [[अयोध्या]] में राजा [[दशरथ]], माता [[कौशल्या]] के यहां हुआ था। उनके लक्ष्मण आदि चार भाई थे, राम तथा उनके अन्य भाइयों ने किशोरावस्था में ऋषियों से शिक्षा प्राप्त कर उनके साथ विचरण किया,साथ ही शिवधनुष्य भंग कर [[जनक]]नंदिनी [[सीता]] से विवाह किया। बाद में दशरथ ने उन्हें राजा बनाना चाहा लेकिन सौतेली मां [[कैकेयी]] के कारण दशरथ ने राम को १४ वर्षका वनवास दिया । राम, पतिव्रता [[सीता]], भ्रातृभक्त [[लक्ष्मण]]ने पिता की आज्ञा का पालन कर राज्य के बजाय जंगल को चुन धर्म और मूल्यों की मिसाल पेश की। कठिन वनवास के अंतमें राक्षसराज [[रावण]] ने श्रीराम की सुंदर पत्नी सीता का अपहरण किया, रामने मुसीबतों का सामना करके हनुमान आदि की वानर सेनाके साथ [[कुंभकर्ण]], [[इंद्रजीत]], [[रावण]] आदि पराक्रमी रक्षकों का अंत कर, पुनः अयोध्या के राज्य संभाला और अंत में वैकुंठगमन किया। उनके जीवन और कार्य को असत्य पर सत्य की विजय के तौर पर देखा जाता हैं। राम को हिन्दू धर्म के साथ ही [[जैन धर्म]], [[बौद्ध धम्म]], और [[सिख धर्म]]मे भी पूजा जाता हैं। उनका जीवन और उसपर आधारित रामायण महाकाव्य सदियों से अनेक संस्कृति को प्रभावित करता आरहा है। == नाम-व्युत्पत्ति एवं अर्थ == राम का नामकरण, संत [[वसिष्ठ]] ने जन्म के १२वें दिन किया।<ref>{{cite web|url=https://sacred-texts.com/hin/rama/ry021.htm|quote=Soon as each babe was twelve days old 'Twas time the naming rite to hold. When Saint Vas'ishtha, rapt with joy, Assigned a name to every boy.|website=Sacred Texts|title=CANTO XIX.: THE BIRTH OF THE PRINCES.}}</ref> 'रम्' धातु में 'घञ्' प्रत्यय के योग से 'राम' शब्द निष्पन्न होता है।<ref>संस्कृत-हिन्दी कोश, वामन शिवराम आप्टे।</ref> 'रम्' धातु का अर्थ रमण (निवास, विहार) करने से सम्बद्ध ह''। राम का आध्यात्मिक अर्थ "जगत को शांति तथा आनंद प्रदान करने वाला" होता है।''<ref name=":0">श्रीविष्णुसहस्रनाम, सानुवाद शांकर भाष्य सहित, गीताप्रेस गोरखपुर, संस्करण-1999, पृष्ठ-143.</ref> == श्रीराम का स्वरूप तथा व्यक्तित्व == वाल्मीकि रामायण में अनेक स्थानों पर श्रीराम के भौतिक रूप तथा स्वभाव का वर्णन दिया गया है। <blockquote> उनका स्वभाव कामधेनु की तरह शांत और पुलकित है। उनकी चाल [[सिंह]] के समान, पराक्रम [[विष्णु|महाविष्णु]] के समान हैं। वे भूदेवी के समान करूणावान है, उनका चरित्र [[गंगा]] के समान निर्मल है। उनके चौड़े कंधे, बलिष्ठ भुजाएँ, शंख के आकार की गर्दन, मनोहर मुख और ताँबे के समान नेत्र हैं; उनकी हंसली छिपी हुई है और लोग उन्हें श्रीराम के नाम से जानते हैं। उनका स्वर [[ढोल]] की तरह है और त्वचा चमकदार है, वे यश से भरपूर हैं, उनका शरीर चौकोर है, उनके अंग सुडौल हैं और उनका रंग घने बादलों की भाती गहरा भूरा है। उनका मुखमंडल [[शिव]] के समान सुंदर तथा तेजोमय है। वे तीन अंगों से सदैव कठोर, तीन में लम्बे, तीन में एक समान, तीन में ऊंचे, तीन में ताँबे के समान, तीन में कोमल और तीन में गहरे हैं। उनकी गर्दन और पेट की त्वचा में तीन तहें हैं, तीन जगह से वे दबी हुई हैं, चार जगह से छोटी हैं, सिर के बालों में तीन कुंडल हैं, अंगूठों के मूल में चार रेखाएँ हैं, माथे पर चार रेखाएँ हैं, वे चार हाथ ऊँचे हैं और उनके चार जोड़े अंग हैं, जो एक जैसे हैं। उनके चौदह जोड़े अंग एक जैसे हैं। उनके ऊपर और नीचे के जबड़े के दोनों सिरे चार बड़े दाँत हैं जो बहुत तीखे हैं। श्रीराम की छाती पर श्रीवत्स चिन्ह है, वे अजानबाहु है, तथा सदैव [[धनुषबाण]] धारण करते हैं, वे सदैव निजानंद में लिन रहते है, उनका हास्य त्रिलोक में न्यारा है। संदर्भ : [[रामायण|वाल्मिकी रामायण]], [[सुंदरकांड]], सर्ग ३५</blockquote> == साहित्य में उल्लेख == * '''[[वेद]]''' ::[[ऋग्वेद]]<ref>ऋग्वेदसंहिता (श्रीसायणाचार्यकृत भाष्य एवं भाष्यानुवाद सहित) भाग-5, चौखम्बा कृष्णदास अकादमी, वाराणसी, संस्करण-2013, पृष्ठ-4406.</ref> :::श्लोक संख्या १०-३-३ तथा १०-९३-१४।<ref>ऋग्वेद पदानां अकारादि वर्णक्रमानुक्रमणिका, संपादक- [[स्वामी विश्वेश्वरानन्द]] एवं [[स्वामी नित्यानन्द]], [[निर्णय सागर प्रेस, मुंबई]], संस्करण-1908, पृ०-348.</ref> :::काले रंग (रात के अंधकार) के अर्थ में।<ref>[[ऋग्वेदसंहिता]] (श्रीसायणाचार्यकृत भाष्य एवं भाष्यानुवाद सहित) भाग-5, चौखम्बा कृष्णदास अकादमी, वाराणसी, संस्करण-2013, पृष्ठ-3892.</ref> * '''[[उपनिषद]]''' ::उपनिषद में उनके अवतारी पुरुष/परम पुरुष/सनातन पुरुष/परमात्मा के रूप में वर्णन मिलता है। * '''[[रामायण]]''' ::'राम' का सर्वप्रथम उल्लेख [[वाल्मीकि रामायण]] में मिलता है * '''[[दसरथ जातक]]''' ::दसरथ जातक बौद्ध ग्रंथ में [[बुद्ध]] - बोधिसत्व राम का वर्णन है। <ref>{{Citation|title=Dasaratha Jataka|date=2024-08-06|url=https://en.m.wikipedia.org/wiki/Dasaratha_Jataka|work=Wikipedia|language=en|access-date=2024-09-28}}</ref><ref>दसरथ जातक को सबसे प्राचीन राम कथा माना जाता है [https://hindi.news18.com/photogallery/knowledge/baudh-7965934.html News18]</ref> = जीवन = == जन्म == रामायण के अनुसार दशरथ के मन में, नौ हजार वर्ष की आयु में<ref>{{cite web|url=https://sacred-texts.com/hin/rama/ry024.htm|quote=Nine thousand circling years have fled With all their seasons o'er my head, And as a hard-won boon, O sage, These sons have come to cheer mine age.|website=Sacred Texts|title=CANTO XXII.: DAS'ARATHA'S SPEECH.}}</ref> पुत्र का आभाव होने की ग्लानि हुई।<ref>''एक बार भूपति मन माहीं। भै गलानि मोरें सुत नाहीं।।''</ref> तदुपरांत सम्राट दशरथ ने पुत्रेष्टि [[यज्ञ]] (पुत्र प्राप्ति यज्ञ) कराया। रानी कौशल्या ने आकर बड़ी प्रसन्नता के साथ श्रद्धापूर्वक घोड़े की परिक्रमा की और घोड़े को त्रि कृपाण से मारा <ref>कौसल्या तं हयं तत्र परिचर्य समंततः |कृपाणैर्विशशासैनं त्रिभिः परमया मुदा || [https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm — वाल्मीकि रामायण १-१४-३३] '''tatra''' = in that ritual; '''kausalyaa''' = Queen Kausalya; '''tam hayam''' = that, horse; samantataH; '''paricharya''' = on making circumambulations all around; '''paramayaa mudaa''' = with great, delight; '''tribhiH kR^ipaaNaiH''' = with three, knives; '''vishashaasa enam''' = killed, that one - the horse.[https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm] With great delight coming on her Queen Kausalya reverently made circumambulations to the horse, and  killed the horse with three knives. [1-14-33]</ref> रानी कौशल्या ने अनुष्ठान के परिणामों की इच्छा रखते हुए एक रात उस घोड़े के साथ बितायी जो पक्षी की तरह उड़ता था| <ref>'''Queen Kausalya desiring the results of ritual disconcertedly resided one night with that horse that flew away like a bird. [https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm वाल्मीकि रामायण 1-14-34]''' </ref> तब पुजारी एक नियंत्रित इंद्रियों के साथ घोड़े की चर्बी ली और उसे शास्त्रों के अनुसार पकाया, फिर आग की वेदी में गिराकर भोजन के रूप में सेंकने लगे<ref>{{Cite web|url=https://www.valmikiramayan.net/utf8/baala/sarga14/bala_14_frame.htm|title=Valmiki Ramayana - Baala Kanda - Sarga 14 |website=www.valmikiramayan.net|access-date=2024-09-29}}</ref> यज्ञ के फलस्वरूप उनके पुत्रों का जन्म हुआ। श्रीराम चारों भाइयों में सबसे बड़े थे। एक मान्यता के अनुसार उनकी एक बहन भी थी जिसका नाम [[शांता]] था, हालाँकि वाल्मीकीय रामायण, अध्यात्म रामायण एवं श्रीरामचरितमानस जैसे सर्वमान्य ग्रन्थों में कहीं शांता का उल्लेख नहीं है। [[महाभारत]] के अनुसार शांता महाराज दशरथ के मित्र<ref>महाभारत, वनपर्व-११०-४१; गीताप्रेस, गोरखपुर, भाग-२, पृष्ठ-१२६३.</ref> लोमपाद की पुत्री थी जिनका विवाह ऋष्यशृङ्ग (शृंगी ऋषि) से हुआ था।<ref>महाभारत, वनपर्व-११३-११; गीताप्रेस, गोरखपुर, भाग-२, पृष्ठ-१२७१.</ref> श्रीराम का जन्म [[चैत्र मास]] के [[शुक्ल पक्ष]] की नवमी तिथि को हुआ था।<ref> ''नवमी तिथि मधुमास पुनीता। सुकल पच्छ अभिजित हरिप्रीता।। मध्य दिवस अति सीत न घामा। पावन काल लोक बिश्रामा।।'' श्रीरामचरितमानस, बालकांड-१९०-१.</ref> इसलिए हर वर्ष चैत्र मास के शुक्ल पक्ष की नवमी तिथि को श्रीराम जन्मोत्सव या [[रामनवमी]] का पर्व मनाया जाता है। === जन्म-समय === कुछ हिंदू ग्रंथों में, राम के बारे में कहा गया है कि वे त्रेता युग में रहते थे। उनके लेखकों का अनुमान है कि उनका समय लगभग 5,000 ईसा पूर्व था। कुछ अन्य शोधकर्ता राम को कुरु और वृष्णि नेताओं की सूचियों के आधार पर 1250 ईसा पूर्व,<ref>{{cite web|url=https://mumbaimirror.indiatimes.com/news/india/was-ram-born-in-ayodhya/articleshow/77380259.cms|title=Was Ram born in Ayodhya|first=Devdutt|last=Pattanaik|website=mumbaimirror| date=8 August 2020}}</ref> के आसपास मानते हैं। एक भारतीय पुरातत्वविद् [[हंसमुख धीरजलाल सांकलिया]] के अनुसार, ये सब "शुद्ध अटकलें" हैं। ====पौराणिक शोध ==== रामकथा से सम्बद्ध सर्वाधिक प्रमाणभूत ग्रन्थ आदिकाव्य वाल्मीकीय रामायण में श्रीराम के जन्म के सम्बन्ध में निम्नलिखित वर्णन उपलब्ध है: :''चैत्रे नावमिके तिथौ।।'' :''नक्षत्रेऽदितिदैवत्ये स्वोच्चसंस्थेषु पञ्चसु। :ग्रहेषु कर्कटे लग्ने वाक्पताविन्दुना सह।।''<ref>श्रीमद्वाल्मीकीय रामायण (सटीक), प्रथम भाग, बालकाण्ड-18-8,9; गीताप्रेस गोरखपुर, संस्करण-1996 ई०, पृष्ठ-69.</ref> [[त्रेता]] [[युग]] में [[चैत्र]] मास की नवमी तिथि में जब [[चन्द्रमा]] [[कर्क राशि]] के [[पुनर्वसु नक्षत्र]] में, [[सूर्य]] [[मेष राशि]] में, [[मंगल (ग्रह)|मंगल]] [[मकर राशि]] में, [[शनि (ग्रह)|शनि]] [[तुला राशि]] में, [[बृहस्पति (ग्रह)|बृहस्पति]] [[कर्क राशि]] में तथा [[शुक (ग्रह)|शुक]] [[मीन राशि]] में (पांचों ग्रह उच्च में) स्थित थे, राम का जन्म हुआ।<ref>{{cite web|url=https://sacred-texts.com/hin/rama/ry021.htm|quote=Sun in Aries, Mars in Capricorn, Saturn in Libra, Jupiter in Cancer, Venus in Pisces|website=Sacred Texts|title=CANTO XIX.: THE BIRTH OF THE PRINCES.}}</ref> [[पौराणिक साहित्य]] में उपलब्ध आंकड़ों के अनुसार एक चतुर्युग में 43,20,000 वर्ष होते हैं, जिनमें [[कलियुग]] के 4,32,000 वर्ष तथा द्वापर के 8,64,000 वर्ष होते हैं। राम का जन्म त्रेता युग में अर्थात द्वापर युग से पहले हुआ था। चूंकि कलियुग का अभी प्रारंभ ही हुआ है (लगभग 5,500 वर्ष ही बीते हैं) और श्रीराम का जन्म त्रेता के अंत में हुआ तथा अवतार लेकर धरती पर उनके वर्तमान रहने का समय परंपरागत रूप से 11,000 वर्ष माना गया है।<ref>श्रीमद्वाल्मीकीय रामायण, पूर्ववत्,1.15.29; पृ०-64.</ref> अतः द्वापर युग के 8,64,000 वर्ष + राम की वर्तमानता के 11,000 वर्ष + द्वापर युग के अंत से अबतक बीते 5,100 वर्ष = कुल 8,80,100 वर्ष। अतएव परंपरागत रूप से श्रीराम का जन्म आज से लगभग 8,80,100 वर्ष पहले माना जाता है। प्रख्यात मराठी शोधकर्ता विद्वान डॉ॰ [[पद्माकर विष्णु वर्तक]] ने एक दृष्टि से इस समय को संभाव्य माना है। उनका कहना है कि वाल्मीकीय रामायण में एक स्थल पर [[विन्ध्याचल]] तथा [[हिमालय]] की ऊँचाई को समान बताया गया है। विन्ध्याचल की ऊंचाई 5,000 फीट है तथा यह प्रायः स्थिर है, जबकि हिमालय की ऊँचाई वर्तमान में 29,029 फीट है तथा यह निरंतर वर्धनशील है। दोनों की ऊँचाई का अंतर 24,029 फीट है। विशेषज्ञों की मान्यता के अनुसार हिमालय 100 वर्षों में 3 फीट बढ़ता है। अतः 24,029 फीट बढ़ने में हिमालय को करीब 8,01,000 वर्ष लगे होंगे। अतः अभी से करीब 8,01,000 वर्ष पहले हिमालय की ऊँचाई विन्ध्याचल के समान रही होगी, जिसका उल्लेख वाल्मीकीय रामायण में वर्तमानकालिक रूप में हुआ है। इस तरह डाॅ॰ वर्तक को एक दृष्टि से यह समय संभव लगता है, परंतु उनका स्वयं मानना है कि वे किसी अन्य स्रोत से इस समय की पुष्टि नहीं कर सकते हैं।<ref>A REALISTIC APPROACH TO THE VALMIKI RAMAYANA (Translation of the Original Book ‘VASTAVA RAMAYANA’ in Marathi), Dr. Padmakar Vishnu Vartak, English Translation by Vidyakar Vasudev Bhide, Blue Bird (India) Limited, Pune, First Edition-2008, p.282.</ref> अपने सुविख्यात ग्रंथ 'वास्तव रामायण' में डॉ॰ वर्तक ने मुख्यतः ग्रहगतियों के आधार पर गणित करके<ref>A REALISTIC APPROACH TO THE VALMIKI RAMAYANA, ibid, p.290-300.</ref> वाल्मीकीय रामायण में उल्लिखित ग्रहस्थिति के अनुसार श्रीराम की वास्तविक जन्म-तिथि 4 दिसंबर 7323 ईसापूर्व को सुनिश्चित किया है। उनके अनुसार इसी तिथि को दिन में 1:30 से 3:00 बजे के बीच श्री राम का जन्म हुआ होगा।<ref>A REALISTIC APPROACH TO THE VALMIKI RAMAYANA, ibid, p.300.</ref> डॉ॰ पी॰ वी॰ वर्तक के शोध के अनेक वर्षों के बाद<ref>डॉ॰ पी॰ वी॰ वर्तक की पुस्तक 'वास्तविक रामायण' (मराठी) का चतुर्थ संस्करण 1993 में निकल चुका था</ref> (2004 ईस्वी से) 'आई-सर्व' के एक शोध दल ने 'प्लेनेटेरियम गोल्ड' सॉफ्टवेयर का प्रयोग करके रामजी का जन्म 10 जनवरी 5114 ईसापूर्व में सिद्ध किया। डॉ° यज्ञदत्त शर्मा ने भी इस पर कई शोध किए और उनकी गणना भी इसको समर्थन करती हैं। प्लेनेटेरियम गोल्ड' सॉफ्टवेयर के प्रयोग में भी डॉ यज्ञदत्त शर्मा की महत्वपूर्ण भूमिका थी।<ref>{{Citation|last=Moriarty|first=Beverley|title=Getting started: From research problem to research question|date=2020-07-16|url=https://doi.org/10.4324/9781003117124-2|work=Research Skills for Teachers|pages=11–35|publisher=Routledge|isbn=978-1-003-11712-4|access-date=2024-12-09}}</ref>उनका मानना था कि इस तिथि को ग्रहों की वही स्थिति थी जिसका वर्णन वाल्मीकीय रामायण में है। परंतु यह समय काफी संदेहास्पद हो गया है। 'आई-सर्व' के शोध दल ने जिस 'प्लेनेटेरियम गोल्ड' सॉफ्टवेयर का प्रयोग किया वह वास्तव में ईसा पूर्व 3000 से पहले का सही ग्रह-गणित करने में सक्षम नहीं है।<ref>इतिहास का उपहास (राम की जन्मतिथि एवं जन्मकुण्डली की भ्रामक व्याख्या का निराकरण), विनय झा, अखिल भारतीय विद्वत् परिषद्, वाराणसी, संस्करण-2015, पृष्ठ-10-11.</ref> वस्तुतः 2013 ईस्वी से पहले इतने पहले का ग्रह-गणित करने हेतु सक्षम सॉफ्टवेयर उपलब्ध ही नहीं था।<ref>इतिहास का उपहास, पूर्ववत्, पृष्ठ-10 तथा 30.</ref> इस गणना द्वारा प्राप्त ग्रह-स्थिति में शनि वृश्चिक में था अर्थात् उच्च (तुला) में नहीं था। चन्द्रमा पुनर्वसु नक्षत्र में न होकर पुष्य के द्वितीय चरण में ही था तथा तिथि भी अष्टमी ही थी।<ref>इतिहास का उपहास, पूर्ववत्, पृष्ठ-29.</ref> बाद में अन्य विशेषज्ञ द्वारा "ejplde431" सॉफ्टवेयर द्वारा की गयी सही गणना में तिथि तो नवमी हो जाती है परन्तु शनि वृश्चिक में ही आता है तथा [[चन्द्रमा]] पुष्य के चतुर्थ चरण में।<ref>इतिहास का उपहास, पूर्ववत्, पृष्ठ-37.</ref> अतः 10 जनवरी 5114 ईसापूर्व की तिथि वस्तुतः श्रीराम की जन्म-तिथि सिद्ध नहीं हो पाती है। ऐसी स्थिति में अब यदि डॉ० पी० वी० वर्तक द्वारा पहले ही परिशोधित तिथि सॉफ्टवेयर द्वारा प्रमाणित हो जाए तभी श्रीराम का वास्तविक समय प्रायः सर्वमान्य हो पाएगा अथवा प्रमाणित न हो पाने की स्थिति में नवीन तिथि के शोध का रास्ता खुलेगा। == बालपन और सीता-स्वयंवर == [[File:PM at the Pran Pratishtha ceremony of Shree Ram Janmaboomi Temple in Ayodhya, Uttar Pradesh on January 22, 2024 (cropped).jpg|thumb|भगवान श्री राम के बाल रूप (रामलला) का विग्रह]] भगवान राम बचपन से ही शान्‍त स्‍वभाव के वीर पुरूष थे। धर्म के मार्ग पर चलने वाले राम ने अपने तीनों भाइयों के साथ गुरू वशिष्‍ठ से शिक्षा प्राप्‍त की। किशोरावस्था में गुरु [[विश्वामित्र]] उन्‍हें वन में राक्षसों द्वारा मचाए जा रहे उत्पात को समाप्त करने के लिए साथ ले गये। राम के साथ उनके छोटे भाई लक्ष्मण भी इस कार्य में उनके साथ थे। कालांतर में [[विश्वामित्र]] जी की तपोभूमि राक्षसों से आक्रांत हो गई। [[ताड़का]] नामक राक्षसी विश्वामित्रजी की तपोभूमि में निवास करने लगी थी तथा अपनी राक्षसी सेना के साथ बक्सर के लोगों को कष्ट दिया करती थी। समय आने पर विश्वामित्रजी के निर्देशन प्रभु श्री राम के द्वारा वहीं पर उसका वध हुआ। राम ने उस समय [[ताड़का]] नामक राक्षसी को मारा तथा [[मारीच]] को पलायन के लिए मजबूर किया। इस दौरान ही गुरु विश्‍वामित्र उन्हें नेपाल ले गये। वहां के विदेह राजा [[जनक]] ने अपनी पुत्री [[सीता]] के विवाह के लिए एक स्वयंवर समारोह आयोजित किया था। जहां भगवान [[शिव]] का एक धनुष था जिसकी प्रत्‍यंचा चढ़ाने वाले शूरवीर से सीता जी का विवाह किया जाना था। बहुत सारे राजा महाराजा उस समारोह में पधारे थे। जब बहुत से राजा प्रयत्न करने के बाद भी धनुष पर प्रत्‍यंचा चढ़ाना तो दूर उसे उठा तक नहीं सके, तब विश्‍वामित्र जी की आज्ञा पाकर श्री राम ने धनुष उठा कर प्रत्‍यंचा चढ़ाने का प्रयत्न किया। उनकी प्रत्‍यंचा चढ़ाने के प्रयत्न में वह महान धनुष घोर ध्‍‍वनि करते हुए टूट गया। महर्षि [[परशुराम]] ने जब इस घोर ध्‍वनि को सुना तो वे वहां आ गये और अपने गुरू (शिव) का धनुष टूटने पर रोष व्‍यक्‍त करने लगे। लक्ष्‍मण जी उग्र स्‍वभाव राजपुत्र थे। उनका विवाद परशुराम जी से हुआ। (वाल्मिकी रामायण में ऐसा प्रसंग नहीं मिलता है।) तब श्री राम ने बीच-बचाव किया। इस प्रकार सीता का विवाह राम से हुआ और परशुराम सहित समस्‍त लोगों ने आशीर्वाद दिया। अयोध्या में राम सीता बारह (१२) वर्ष तक सुखपूर्वक रहे। भगवान राम के बचपन का विस्तार-पूर्वक विवरण स्वामी तुलसीदास की [[श्रीरामचरितमानस|रामचरितमानस]] के [[बालकाण्ड]] से मिलती है। == वनवास == श्री राम के पिता [[दशरथ]] ने उनकी सौतेली माता [[कैकेयी]] को उनकी किन्हीं दो इच्छाओं को पूरा करने का वचन (वर) दिया था। [[कैकेयी]] ने दासी [[मन्थरा]] के बहकावे में आकर इन वरों के रूप में राजा [[दशरथ]] से अपने पुत्र [[भरत]] के लिए [[अयोध्या]] का राजसिंहासन और राम के लिए चौदह वर्ष का [[वनवास]] मांगा। पिता के वचन की रक्षा के लिए राम ने खुशी से चौदह वर्ष का वनवास स्वीकार किया। पत्नी [[सीता]] ने आदर्श पत्नी का उदाहरण देते हुए पति के साथ वन (वनवास) जाना उचित समझा। भाई [[लक्ष्मण]] ने भी राम के साथ चौदह वर्ष वन में बिताए। भरत ने न्याय के लिए माता का आदेश ठुकराया और बड़े भाई राम के पास वन जाकर उनकी चरणपादुका (खड़ाऊँ) ले आए। फिर इसे ही राज गद्दी पर रख कर राजकाज किया। == सीता अपहरण == [[चित्र:Rama Meets Sugreeva.jpg|thumb| श्री राम एवं [[सुग्रीव]] का मिलन।]] रामायण के अनुसार, जब राम, सीता और लक्ष्मण कुटिया में थे तब एक स्वर्णिम हिरण की वाणी सुनकर, पर्णकुटी के निकट उस स्वर्ण मृग को देखकर देवी सीता व्याकुल हो गयीं। देवी सीता ने जैसे ही उस सुन्दर हिरण को पकड़ना चाहा वह हिरण या मृग घनघोर वन की ओर भाग गया। *वास्तविकता में यह असुरों द्वारा किया जा रहा एक षडयंत्र था ताकि देवी सीता का अपहरण हो सके। वह स्वर्णमृग या सुनहरा हिरण राक्षसराज रावण का मामा [[मारीच]] था। उसने रावण के कहने पर ही सुनहरे हिरण का रूप धारण किया था ताकि वो योजना अनुसार राम - लक्ष्मण को सीता जी से दूर कर सकें और सीता जी का अपहरण हो सके। उधर षडयन्त्र से अनजान सीता जी उसे देख कर मोहित हो गईं और रामचंद्र जी से उस स्वर्ण हिरण को जीवित एवं सुरक्षित पकड़ने करने का अनुरोध किया ताकि उस अद्भुत सुन्दर हिरण को अयोध्या लौटने पर वहां ले जा कर पाल सकें । *रामचन्द्र जी अपनी भार्या की इच्छा पूरी करने चल पड़े और लक्ष्मण जी से सीता की रक्षा करने को कहा। कपटी मारीच राम जी को बहुत दूर ले गया। श्री राम को दूर ले जाकर मारीच ने ज़ोर से "हे सीता ! हे लक्ष्मण !" की आवाज़ लगानी प्रारंभ कर दी ताकि उस आवाज़ को सुन कर सीता जी चिन्तित हो जाएं और लक्ष्मण को राम के पास जाने को कहें, जिससे रावण सीता जी का हरण सरलता पूर्वक कर सके । इस प्रकार छल या धोखे का अनुमान लगते ही अवसर पाकर श्री राम ने तीर चलाया और उस स्वर्णिम हिरण का रूप धरे राक्षस मारीच का वध कर दिया । *दूसरी ओर सीता जी मारीच द्वारा लगाए अपने तथा लक्ष्मण के नाम के ध्वनियों को सुन कर अत्यंत चिन्तित हो गईं तथा किसी प्रकार के अनहोनी को समीप जानकर लक्ष्मण जी को श्री राम के पास जाने को कहने लगीं। लक्ष्मण जी राक्षसों के छल - कपट को समझते थे इसलिए लक्ष्मण जी देवी सीता को असुरक्षित अकेला छोड़कर जाना नहीं चाहते थे, पर देवी सीता द्वारा बलपूर्वक अनुरोध करने पर लक्ष्मण जी अपनी भाभी की बातों को अस्वीकार नहीं कर सके। *वन में जाने से पहले सीता जी की रक्षा के लिए लक्ष्मण जी ने अपने बाण से एक रेखा खींची तथा सीता जी से निवेदन किया कि वे किसी भी परिस्थिति में इस रेखा का उल्लंघन नहीं करें, यह रेखा मंत्र के उच्चारण पूर्वक खिंची गई है इसलिए इस रेखा को लांघ कर कोई भी इसके अन्दर नहीं आ पाएगा। लक्ष्मण जी ने देवी सीता की रक्षा के लिए जो अभिमंत्रित रेखा अपने बाण के द्वारा खिंची थी वह [[लक्ष्मण रेखा]] के नाम से प्रसिद्ध है। *लक्ष्मण जी के घोर वन में प्रवेश करते ही तथा देवी सीता को अकेला पाकर पहले से षडयंत्र पूर्वक घात लगाकर बैठे रावण को सीता जी के अपहरण का सुनहरा अवसर प्राप्त हो गया। रावण शीघ्र ही राम - लक्ष्मण - सीता के निवास स्थान उस पर्णकुटी या कुटिया में जहां परिस्थिति वश देवी सीता इस समय अकेली थीं, आ गया। उसने साधु का वेष धारण कर रखा था । पहले तो उसने उस सुरक्षित कुटिया में सीधे घुसने का प्रयास किया लेकिन [[लक्ष्मण रेखा]] खींचे होने के कारण वह कुटिया के अंदर जहां देवी सीता विद्यमान थीं, नहीं घुस सका। *तब उसने दूसरा उपाय अपनाया, साधु का वेष तो उसने धारण किया हुआ ही था, सो वह कुटिया बाहरी द्वार पर खड़े होकर "भिक्षाम् देही - भिक्षाम् देही" का उद्घोष करने लगा। इस वाणी को सुन कर देवी सीता कुटिया के बाहर निकलीं (लक्ष्मण रेखा के उल्लंघन किए बिना)। द्वार पर साधु को आया देख कर वो कुटिया के चौखट से ही (लक्ष्मण रेखा के भीतर से ही) उसे अन्न - फल आदि का दान देने लगीं। तब धूर्त रावण ने सीता जी को [[लक्ष्मण रेखा]] से बाहर लाने के लिए स्वयं के भूखे - प्यासे होने की बात बोल कर भोजन की मांग की। *आर्यावर्त की परंपरा के अनुसार द्वार पर आये भिक्षुक एवं भूखे को खाली हाथ नहीं लौटाने की बात सोच कर वो भोजन - जल आदि लेकर भूल वश लक्ष्मण रेखा के बाहर निकल गई। जैसे ही सीता जी लक्ष्मण रेखा के बाहर हुई, घात लगाए रावण ने झटपट उनका अपहरण कर लिया। रावण सीता जी को पुष्पक विमान में बल पूर्वक बैठाकर ले जाने लगा। *पुष्पक विमान में अपहृत होकर जाते समय सीता जी ने अत्यन्त उच्च स्वर में श्री राम और लक्ष्मण जी को पुकारा तथा अपनी सुरक्षा की गुहार लगायी। इस ऊंचे ध्वनि को सुनकर जटायु नामक एक विशाल गिद्ध पक्षी जो मनुष्यों के समान स्पष्ट वाणी में बोल सकता था तथा पूर्व काल में राजा दशरथ का परम मित्र था, वन प्रदेश को छोड़कर आकाश मार्ग में उड़ कर पहुंचा। जटायु देखता है कि अधर्मी रावण एक सुन्दर युवती को अपहरण कर लेकर जा रहा है तथा वह युवती अपनी सुरक्षा की गुहार लगा रही है। *यह अन्याय देख कर जटायु रावण को चुनौती देता है तथा उस युवती को छोड़ देने की चेतावनी देता है लेकिन अहंकारी रावण भला कहां मानने वाला था सो रावण और जटायु में आकाश मार्ग में ही युद्ध छिड़ जाता है। बलशाली रावण अपने अमोघ खड्ग से जटायु के दोनों पंख काट देता है जिससे जटायु नि:सहाय हो कर पृथ्वी पर गिर जाता है। रावण पुष्पक विमान में सीता जी को लेकर आगे बढ़ने लगता है। *सीता जी ने जब देखा कि उनकी रक्षा करने के लिए आए विशाल गिद्ध पक्षी जो मनुष्यों की भांति बोल सकता था, रावण के खड्ग प्रहार करने से धराशायी हो गया है तब पुष्पक विमान में आकाशमार्ग अथवा वायुमार्ग से जाते समय सीता जी अपने आभूषण / गहने को उतार कर नीचे धरती पर फेंकने लगीं। * भगवान राम, अपने भाई [[लक्ष्मण]] के साथ [[सीता]] की खोज में दर-दर भटक रहे थे। तब वे एक वानर साम्राज्य में [[हनुमान]] और [[सुग्रीव]] से मिले। == रावण का वध == [[चित्र:Killing of Rawana Painting by Balasaheb Pant Pratinidhi.jpg|thumb|left|भवानराव बाळासाहेब पंतप्रतिनिधी कृत ''रावण-वध''।]] रामायण में [[सीता]] के खोज में [[सीलोन]] या [[लंका]] या [[श्रीलंका]] जाने के लिए 48 किलोमीटर लम्बे 3 किलोमीटर चोड़े पत्थर के सेतु का निर्माण करने का उल्लेख प्राप्त होता है, जिसको [[रामसेतु]] कहते हैं। सीता को को पुनः प्राप्त करने के लिए राम ने हनुमान, विभीषण और वानर सेना की सहायता से रावण के सभी बंधु-बांधवों और उसके वंशजों को पराजित किया तथा लौटते समय विभीषण को लंका का राजा बनाकर अच्छे शासक बनने के लिए मार्गदर्शन किया। == अयोध्या वापसी == [[चित्र:Rama Returns to Ayodhya.jpg|thumb|[[अयोध्या]]-वापसी।]] [[Image:Rama-Sita coronation.jpg|thumb|300px|left|श्री राम का राज्याभिषेक]] राम ने रावण को युद्ध में परास्त किया और उसके छोटे भाई विभीषण को लंका का राजा बना दिया। राम, सीता, लक्षमण और कुछ वानर जन पुष्पक विमान से अयोध्या की ओर प्रस्थान किये । वहां सबसे मिलने के बाद राम और सीता का अयोध्या में राज्याभिषेक हुआ। पूरा राज्य कुशल समय व्यतीत करने लगा। {{-}} [[File:RamDarbar 1100qtrs temple Bhopal.jpg|thumb|राम दरबार|श्रीराम सभा]] ==दैहिक त्याग== [[File:Rama meet Brahma at heaven.jpg |thumb| ब्रह्मा द्वारा राम का स्वर्ग मे स्वागत]] जब रामचन्द्र जी का जीवन पूर्ण हो गया, तब वे यमराज की सहमति से सरयू नदी के तट पर गुप्तार घाट में देह त्याग कर पुनः बैकुंठ धाम में विष्णु रूप में विराजमान हो गये। = साहित्य = {{further|रामकथा : उत्पत्ति और विकास}} * महर्षि [[वाल्मीकि]] ने संस्कृत भाषा का प्रथम महाकाव्य '''रामायण''' की रचना की। * महाकवि गोस्वामी [[तुलसीदास]] ने भी उनके जीवन पर केन्द्रित भक्तिभाव पूर्ण सुप्रसिद्ध महाकाव्य [[श्रीरामचरितमानस|रामचरितमानस]] की रचना की, जो कि अवधी भाषा की श्रेष्ठ एवं वृहत्तम रचना है। * संप्रति, यह अत्यंत प्रसिद्ध है। इसे एक धर्मग्रन्थ की संज्ञा दी गयी है। * स्वामी करपात्री ने रामायण मीमांसा में विश्व की समस्त रामायणों का उल्लेख किया है। * दक्षिण के क्रांतिकारी पेरियार रामास्वामी व ललई सिंह की '''सच्ची रामायण''' राम कथा का समालोचनात्मक विवरण प्रस्तुत करती है। * [[दसरथ रामायण]] - विश्व के कई देशों मे बौधिसत्व राम पण्डित आदर्श के रूप में पूजे जाते हैं, जैसे [[नेपाल]], [[थाईलैण्ड]], [[इण्डोनेशिया]] आदि। * [[जैन ग्रंथ|जैन ग्रन्थों]] में ६३ [[शलाकापुरुष|शलाकापुरुषों]] में से एक हैं राम। यहाँ वे [[वलभद्र]] हैं जो अन्त समय में [[दीक्षा]] ग्रहण कर सिद्धक्षेत्र (माँगी तुंगि, महाराष्ट्र, भारत) से मोक्ष को प्राप्त हुए।{{sfn|Jain|2000|p=5}}{{sfn|Iyengar|2005|pp=58-59}} जैन धर्म में भगवान राम को बहुत उच्च स्थान दिया गया है। भगवान राम [[जैन रामायण]] के नायक हैं जहां उन्हें [[अहिंसा]] की प्रतिमूर्ति के रूप में चित्रित किया गया है। जैन मान्यतानुसार प्रत्येक मोक्ष प्राप्त आत्मसिद्ध कहलाता है। {{main|राम की प्रतिमा}} =सन्दर्भ= {{टिप्पणीसूची|२४}}bhavan shri raam ka ayodhya aagman https://umesh4you.in/%e0%a4%ad%e0%a4%97%e0%a4%b5%e0%a4%be%e0%a4%a8-%e0%a4%b0%e0%a4%be%e0%a4%ae-%e0%a4%95%e0%a4%be-%e0%a4%85%e0%a4%af%e0%a5%8b%e0%a4%a7%e0%a5%8d%e0%a4%af%e0%a4%be-%e0%a4%ae%e0%a5%87%e0%a4%82-%e0%a4%b8.html#more-2863{{Dead link|date=जून 2025 |bot=InternetArchiveBot }} = बाहरी कड़ियाँ = {{Commonscat|Rama|राम}} * [https://web.archive.org/web/20150204153233/http://www.ramhanuman.in/shri-ram/about-lord-ram.html श्री राम जी पर आधारित वेबसाइट] {{श्री राम चरित मानस}} {{दशावतार}} {{हिन्दू देवी देवता}} {{Authority control}} [[श्रेणी:हिन्दू धर्म]] [[श्रेणी:राम]] [[श्रेणी:अयोध्याकुल]] [[श्रेणी:विष्णु अवतार]] [[श्रेणी:रामायण के पात्र]] 3jsf6ebgql4phlmk4iyq2wy32ypiidk मालवा 0 4417 6446888 6052615 2025-06-30T18:53:05Z DrRameshYog 875897 6446888 wikitext text/x-wiki {{स्रोतहीन|date=मई 2015}} [[चित्र:Malwa Map.jpg|right|thumb|1760 में मालवा को दिखाया गया है।]] [[चित्र:Mhow2 coolspark.jpg|right|thumb| [[विन्ध्याचल|विंध्याचल]] का दृश्य, यह मालवा की दक्षिणी सीमा को निर्धारित करता है। इससे इस क्षेत्र की कई नदियां निकली हैं।]] '''मालवा''', [[ज्वालामुखी]] के उद्गार से बना पश्चिमी [[भारत]] का एक अंचल है। [[मध्य प्रदेश]] के पश्चिमी भाग तथा [[राजस्थान]] के दक्षिणी-पूर्वी भाग से गठित यह क्षेत्र प्राचीन काल से ही एक स्वतंत्र राजनीतिक इकाई रहा है। मालवा का अधिकांश भाग [[चंबल नदी]] तथा इसकी शाखाओं द्वारा संचित है, पश्चिमी भाग [[मही नदी|माही नदी]] द्वारा संचित है। यद्यपि इसकी राजनीतिक सीमाएँ समय-समय पर थोड़ी परिवर्तित होती रही तथापि इस क्षेत्र में अपनी विशिष्ट सभ्यता, संस्कृति एवं भाषा का विकास हुआ है। मालवा के अधिकांश भाग का गठन जिस [[पठार]] द्वारा हुआ है उसका नाम भी इसी अंचल के नाम से '''[[मालवा का पठार]]''' है। इसे प्राचीनकाल में 'मालवा' या 'मालव' के नाम से जाना जाता था। वर्तमान में [[मध्य प्रदेश|मध्यप्रदेश]] प्रांत के पश्चिमी भाग में स्थित है। समुद्र तल से इसकी औसत ऊँचाई 496 मी॰ है। == मालवा का नामकरण == मालवा का उक्त नाम '[[मालवगण|मालव]]' नामक जनजाति के आधार पर पड़ा। == इतिहास == मालव जनजाति का उल्लेख सर्वप्रथम ई. पू. चौथी सदी में मिलता है, जब यह जाति सिकंदर से युद्ध में पराजित हुई थी। ये मालव प्रारंभ में [[पंजाब क्षेत्र|पंजाब]] तथा [[राजपुताना|राजपूताना]] क्षेत्रों के निवासी थी, लेकिन सिकंदर से पराजित होकर वे [[अवन्ति]] (वर्तमान [[उज्जैन]]) व उसके आस-पास के क्षेत्रों में बस गये । उन्होंने आकर (दशार्ण) तथा अवन्ति को अपनी राजनीतिक गतिविधियों का केंद्र बनाया। दशार्ण की राजधानी [[विदिशा]] थी तथा अवन्ति की राजधानी उज्जयिनी थी। कालांतर में यही दोनों प्रदेश मिलकर मालवा कहलाये। इस प्रकार एक भौगोलिक घटक के रूप में 'मालवा' का नाम लगभग प्रथम ईस्वी सदी में मिलता है। मालवा पर करिब 547 वर्षो तक [[भील]] राजाओ का शासन रहा,जिनमें [[राजा धन्ना भील]] प्रमुख रहे ।<ref>{{cite web|url=https://hindi.indiawaterportal.org/node/50009|title=संस्कृति के बंधन, गठबंधन और बाँध|access-date=13 जुलाई 2019|archive-date=4 जून 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190604114117/https://hindi.indiawaterportal.org/node/50009|url-status=dead}}</ref>। राजा धन्ना भील के ही एक उत्तराधिकारी ने 730 ईसा पूर्व में दिल्ली के सम्राट को चुनौती दी थी , इस प्रकार मालवा उस समय एक शक्तिशाली साम्राज्य था <ref>{{cite web|url=http://shodhganga.inflibnet.ac.in}}</ref>। मौर्य शासक [[ चंद्रगुप्त मौर्य ]] के समय के शासक राजा गरिमध्वज भील थे , वे अपनी बहादुरी और शौर्य के लिए जाने जाते थे , चन्द्रगुप्त मौर्य के मालवा आक्रमण के दौरान उनका सामना भील राजा से हुआ , लेकिन चाणक्य की नीति के फलस्वरूप दोनों राजाओं में मित्रता हो गई <ref>{{cite book|title=Cāṇakya|author=Bhagwati Charan Verma|url=https://books.google.co.in/books?id=UqVjAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BE+%E0%A4%AE%E0%A4%97%E0%A4%A7&dq=%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BE+%E0%A4%AE%E0%A4%97%E0%A4%A7&hl=hi&sa=X&ved=2ahUKEwiizP78n6rrAhXkjuYKHRM3ClE4ChDoATAGegQIAxAB}}</ref> और दोनों ने मिलकर मगध साम्राज्य के विरुद्ध युद्ध किया <ref>{{cite book| title= Cāṇakya, aitihāsika upanyāsa|page= 101|| url=https://books.google.co.in/books?id=xP0bAAAAIAAJ&q=Magadh+bhil&dq=Magadh+bhil&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwivr5HIjrP1AhXfk1YBHWjeCmc4ChDoAXoECAUQAw }}</ref>। == मालवा का विस्तार == भारत के अन्य राज्यों की भाँति मालवा की भी राजनीतिक सीमाएं राजनीतिक गतिविधियों व प्रशासनिक कारणों से परिवर्तित होती रही है। अनेक ऐतिहासिक साक्ष्यों एवं भौगोलिक स्थिति के आधार पर प्राचीन मालवा के भौगोलिक विस्तार के संदर्भ में विभिन्न विद्वानों के अलग-अलग मत हैं। व्यापक अर्थ में यह उत्तर में [[ग्वालियर]] की दक्षिणी सीमा से लेकर दक्षिण में [[नर्मदा नदी|नर्मदा]] घाटी के उत्तरी तट से संलग्न महान विंध्य क्षेत्रों तक तथा पूर्व में विदिशा से लेकर राजपूताना की सीमा के मध्य फैले हुए भू-भाग का प्रतिनिधित्व करता है। इस प्रकार स्थूल रूप से यह पश्चिम में मेही नदी से लेकर पूर्व में धसान नदी तक तथा दक्षिण में निर्माड़ तथा सतपुड़ा तक फैली हुई है। [[दिनेश चंद्र सरकार]] के अनुसार 'मालवा', जो आकर-दशार्ण तथा अवन्ति प्रदेश का द्योतक है -- पश्चिम में अरावली पर्वतमाला, दक्षिण में विंध्य श्रेणी, पूर्व में बुंदेलखण्ड और उत्तर- पूर्व में गंगा- घाट से घिरा हुआ प्रदेश था, जिसमें मध्य भारत के आधुनिक [[इन्दौर|इंदौर]], [[धार]], [[ग्वालियर]], [[भोपाल]], [[रतलाम]], [[गुना]] तथा [[सागर]] जिले के कुछ भाग सम्मिलित थे। डी. सी. गांगुली का मत है कि मालवा प्रदेश पूर्व में भिलसा (विदिशा) से लेकर पश्चिम में माही नदी तक तथा उत्तर में कोटा राज्य से लेकर दक्षिण में ताप्ती नदी तक फैला हुआ था। बी. पी. सिन्हा के अनुसार मालवा प्रदेश पश्चिम में चंबल नदी से लेकर पूर्व में एरण तक, दक्षिण में विंध्य श्रेणी से लेकर उत्तर में चंबल के उत्तरी मोड़ तक विस्तृत था। मैलकम द्वारा मालवा की सीमा उत्तर दक्षिण में विंध्याचल से मुकुन्दरा तक तथा पूर्व से पश्चिम में नर्मदा से निमाड़ तक बतलाई गयी है। ओ. एच. के स्पेट के अनुसार मालवा प्रदेश त्रिभुजाकार में विंध्य श्रेणी पर आधारित है, जो उत्तर-पश्चिम में अरावली पर्वत से तथा पूर्व में बुंदेलखण्ड से घिरा हुआ है। कैलाश चंद्र जैन का मत है कि मालवा प्रदेश के अंतर्गत संपूर्ण पश्चिमी मध्य प्रदेश का विस्तृत भू-भाग आता है, जो दक्षिण में विंध्य श्रेणी, पूर्व में सागर-दमाई पठार और बुंदेलखण्ड, उत्तर में गुना-शिवपुरी क्षेत्र और राजस्थान तथा पश्चिम में गुजरात और अरावली पर्वतमाला से घिरा हुआ है। वर्त्तमान में यह लगभग ४७,७६० वर्ग किलोमीटर क्षेत्र में फैला हुआ है तथा इसके अंतर्गत धार, झाबुआ, रतलाम, देवास, इंदौर, उज्जैन, मंदसौर, सीहोर, शाजापुर, रायसेन, राजगढ़ तथा विदिशा जिले आते हैं। == मिट्टी == प्राकृतिक रूप से मालवा क्षेत्र उच्चभूमि माना जा सकता है, जिसकी समतल भूमि थोड़ा झुकाव लिये हुए हैं। अंदर का अधिकांश भाग खुला है। काली मिट्टी की परत होने के कारण भूमि उपजाऊ है। छोटे पठार, जंगल व जल के प्राकृतिक स्रोत मिल जाते हैं। == भौतिक भूगोल == मालवा क्षेत्र पश्चिमी मध्य प्रदेश और दक्षिण-पूर्वी राजस्थान में स्थित एक पठार है <ref>https://www.newworldencyclopedia.org/entry/Malwa_(Madhya_Pradesh)</ref>(21°10′N 73°45′E / 21.167°N 73.750°E और 25°10′N 79°14′E / 25.167°N 79.233°E के बीच), जो पश्चिम में गुजरात से घिरा है। इस क्षेत्र में मध्य प्रदेश के आगरा, देवास, धार, इंदौर, झाबुआ, मंदसौर, नीमच, राजगढ़, रतलाम, शाजापुर, उज्जैन और गुन एवं सेhore के कुछ हिस्से शामिल हैं, और राजस्थान के झालावाड़ तथा कोटा, बांसवाड़ा और प्रतापगढ़ के कुछ हिस्से भी शामिल हैं <ref>https://www.journalijar.com/article/42494/deccan-volcanic-of-malwa,-stratigraphy-and-correlation-of-basaltic-lava-flows-using-megacryst-bearing-horizon-as-tool,-parts-of-western-m.p.-india/</ref> == मालवा के चार भाग == प्राकृतिक बनावट के आधार पर संपूर्ण मालवा क्षेत्र को चार भागों में बाँटा जा सकता है -- * उत्तर- पूर्वी पठार क्षेत्र (दशार्ण क्षेत्र) * केंद्रीय पठार क्षेत्र * उत्तर- पश्चिमी पठार क्षेत्र तथा * नर्मदा की घाटी (निमाड़ की समतल भूमि) === उत्तर-पूर्वी पठार क्षेत्र (दशार्ण क्षेत्र) === इस क्षेत्र के अंतर्गत विदिशा तथा उसके आस- पास का क्षेत्र आता है, जिसका प्राचीन नाम आकर व दशार्ण था। मध्य मालवा पठार का संकीर्ण विस्तार यह क्षेत्र पूरब, उत्तर तथा दक्षिण की ओर से विंध्याचल की पर्वतश्रेणियों से घिरा हुआ है। पूरब की तरफ स्थित [[गंगा नदी|गंगा]] के उपजाऊ समतल मैदान को छूता हुआ, यह क्षेत्र एक समय समृद्धशाली व संपन्न था। === केन्द्रीय पठार क्षेत्र === यह क्षेत्र दक्षिण में विंध्य श्रेणी, पूर्व में [[भोपाल]] से चंदेरी तक विस्तृत विंध्य श्रेणी की एक शाखा से, पश्चिम में अमक्षेरा से चित्तौड़ तक विस्तृत उसी पर्वत की शाखा से तथा उत्तर में चित्तौड़ से चंदेरी तक विस्तृत मुकुंदवाड़ा श्रेणी से घिरा हुआ है। इसमें आधुनिक मध्य प्रदेश के राजगढ़, सीहोर, शाजापुर, देवास, इंदौर, रतलाम और धार जिले सम्मलित थे। === उत्तर-पश्चिमी पठार क्षेत्र === [[मेवाड़]] को छूता हुआ यह क्षेत्र के अंतर्गत वर्तमान का संपूर्ण मंदसौर व रतलाम जिला का कुछ हिस्सा आता है। इस क्षेत्र के पहाड़ी व उबर - खाबर होने के कारण सैन्य- जीवन से जुड़े गतिविधियों का अत्यधिक विकास हुआ। मालव व औलिकर राजाओं ने, जिन्होंने इस क्षेत्र पर शासन किया, अपने वीरतापूर्ण कृत्यों के लिए जाने जाते हैं। पत्थरों की प्रचुर उपलब्धि के कारण यहाँ के ज्यादातर भवन पत्थरों के ही बने। दशपुर (मंदसौर) इस क्षेत्र का महत्वपूर्ण नगर था। === नर्मदा की घाटी (निमाड़ की समतल भूमि) === प्राचीन काल में यह क्षेत्र "अनुप' क्षेत्र के रूप से प्रसिद्ध यह क्षेत्र उत्तर में विंध्य व दक्षिण में सतपुरा से घिरी नर्मदा की निम्न संकीर्ण घाटी है। विंध्य की तरह यह चौड़ी होती गई है। पूरा क्षेत्र समतल व उपजाऊ है। [[नर्मदा नदी|नर्मदा]] के निकट होने के कारण संपूर्ण भाग में दूर तक सिंचाई की सुविधा है। लकड़ियों में सागौन बहुतायक में मिलता है। लेकिन यहाँ की जलवायु उत्तर के पठारी भागों की तरह सहज नहीं है। नर्मदा के किनारे स्थित नगर महिष्मती (महेश्वर) मध्यभारत का सबसे प्राचीन नगर माना जाता है। == प्रमुख स्थान एवं नगर == उपरोक्त भौगोलिक क्षेत्रों के अंतर्गत आने वाले मुख्य नगरों अन्य स्थानों का विवरण इस प्रकार है -- ; उत्तर-पूर्वी मालवा पठारी क्षेत्र (दशार्ण क्षेत्र) ; *१. विदिशा (भिलसा) *२. बेसनगर *३. उदयगिरि *४. उदयपुर *५. ग्यारसपुर *६. बादोह-पठारी ; मध्य पठारी क्षेत्र *१. उज्जैन *२. धार *३. मांडू *४.रतलाम ; उत्तर- पश्चिमी मालवा पठारी क्षेत्र (मंदसौर जिला) *१. मंदसौर (दशपुर) *२. खोर *३. धमनार ; नर्मदा की घाटी (निमाड़ की समतल भूमि) *१. बाघ *२. महेश्वर *३. ऊँन *४. नेमावर ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} ==इन्हें भी देखें== *[[मालवगण]] *[[मध्य प्रदेश]] *[[मालवी]] बोली *[[मालवा का पठार]] * [[टीन का पुरा]] *[[इन्दौर]] *[[मालवा (पंजाब)]] *[[ मालवा भील कॉर्प ]] == बाहरी कड़ियाँ == * [https://web.archive.org/web/20070606220828/http://tdil.mit.gov.in/coilnet/ignca/mw.htm मालवा] * [https://web.archive.org/web/20140903062327/http://www.kanhaiya.com/infovinity/?p=42 इंदौर (मध्यप्रदेश) की यादें!!] [[श्रेणी:भारत के क्षेत्र]] [[श्रेणी:मालवा|*]] brsme6im8f239ut5w9mti3toszw1muh 6447078 6446888 2025-07-01T09:26:35Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 28. जनवरी २०२४ 15:36:00 पर Gurjar Shivam Singh के 6052615 अवतरण में बदला 6447078 wikitext text/x-wiki {{स्रोतहीन|date=मई 2015}} [[चित्र:Malwa Map.jpg|right|thumb|1760 में मालवा को दिखाया गया है।]] [[चित्र:Mhow2 coolspark.jpg|right|thumb| [[विन्ध्याचल|विंध्याचल]] का दृश्य, यह मालवा की दक्षिणी सीमा को निर्धारित करता है। इससे इस क्षेत्र की कई नदियां निकली हैं।]] '''मालवा''', [[ज्वालामुखी]] के उद्गार से बना पश्चिमी [[भारत]] का एक अंचल है। [[मध्य प्रदेश]] के पश्चिमी भाग तथा [[राजस्थान]] के दक्षिणी-पूर्वी भाग से गठित यह क्षेत्र प्राचीन काल से ही एक स्वतंत्र राजनीतिक इकाई रहा है। मालवा का अधिकांश भाग [[चंबल नदी]] तथा इसकी शाखाओं द्वारा संचित है, पश्चिमी भाग [[मही नदी|माही नदी]] द्वारा संचित है। यद्यपि इसकी राजनीतिक सीमाएँ समय-समय पर थोड़ी परिवर्तित होती रही तथापि इस क्षेत्र में अपनी विशिष्ट सभ्यता, संस्कृति एवं भाषा का विकास हुआ है। मालवा के अधिकांश भाग का गठन जिस [[पठार]] द्वारा हुआ है उसका नाम भी इसी अंचल के नाम से '''[[मालवा का पठार]]''' है। इसे प्राचीनकाल में 'मालवा' या 'मालव' के नाम से जाना जाता था। वर्तमान में [[मध्य प्रदेश|मध्यप्रदेश]] प्रांत के पश्चिमी भाग में स्थित है। समुद्र तल से इसकी औसत ऊँचाई 496 मी॰ है। == मालवा का नामकरण == मालवा का उक्त नाम '[[मालवगण|मालव]]' नामक जनजाति के आधार पर पड़ा। == इतिहास == मालव जनजाति का उल्लेख सर्वप्रथम ई. पू. चौथी सदी में मिलता है, जब यह जाति सिकंदर से युद्ध में पराजित हुई थी। ये मालव प्रारंभ में [[पंजाब क्षेत्र|पंजाब]] तथा [[राजपुताना|राजपूताना]] क्षेत्रों के निवासी थी, लेकिन सिकंदर से पराजित होकर वे [[अवन्ति]] (वर्तमान [[उज्जैन]]) व उसके आस-पास के क्षेत्रों में बस गये । उन्होंने आकर (दशार्ण) तथा अवन्ति को अपनी राजनीतिक गतिविधियों का केंद्र बनाया। दशार्ण की राजधानी [[विदिशा]] थी तथा अवन्ति की राजधानी उज्जयिनी थी। कालांतर में यही दोनों प्रदेश मिलकर मालवा कहलाये। इस प्रकार एक भौगोलिक घटक के रूप में 'मालवा' का नाम लगभग प्रथम ईस्वी सदी में मिलता है। मालवा पर करिब 547 वर्षो तक [[भील]] राजाओ का शासन रहा,जिनमें [[राजा धन्ना भील]] प्रमुख रहे ।<ref>{{cite web|url=https://hindi.indiawaterportal.org/node/50009|title=संस्कृति के बंधन, गठबंधन और बाँध|access-date=13 जुलाई 2019|archive-date=4 जून 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190604114117/https://hindi.indiawaterportal.org/node/50009|url-status=dead}}</ref>। राजा धन्ना भील के ही एक उत्तराधिकारी ने 730 ईसा पूर्व में दिल्ली के सम्राट को चुनौती दी थी , इस प्रकार मालवा उस समय एक शक्तिशाली साम्राज्य था <ref>{{cite web|url=http://shodhganga.inflibnet.ac.in}}</ref>। मौर्य शासक [[ चंद्रगुप्त मौर्य ]] के समय के शासक राजा गरिमध्वज भील थे , वे अपनी बहादुरी और शौर्य के लिए जाने जाते थे , चन्द्रगुप्त मौर्य के मालवा आक्रमण के दौरान उनका सामना भील राजा से हुआ , लेकिन चाणक्य की नीति के फलस्वरूप दोनों राजाओं में मित्रता हो गई <ref>{{cite book|title=Cāṇakya|author=Bhagwati Charan Verma|url=https://books.google.co.in/books?id=UqVjAAAAMAAJ&q=%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BE+%E0%A4%AE%E0%A4%97%E0%A4%A7&dq=%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%B2+%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BE+%E0%A4%AE%E0%A4%97%E0%A4%A7&hl=hi&sa=X&ved=2ahUKEwiizP78n6rrAhXkjuYKHRM3ClE4ChDoATAGegQIAxAB}}</ref> और दोनों ने मिलकर मगध साम्राज्य के विरुद्ध युद्ध किया <ref>{{cite book| title= Cāṇakya, aitihāsika upanyāsa|page= 101|| url=https://books.google.co.in/books?id=xP0bAAAAIAAJ&q=Magadh+bhil&dq=Magadh+bhil&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwivr5HIjrP1AhXfk1YBHWjeCmc4ChDoAXoECAUQAw }}</ref>। == मालवा का विस्तार == भारत के अन्य राज्यों की भाँति मालवा की भी राजनीतिक सीमाएं राजनीतिक गतिविधियों व प्रशासनिक कारणों से परिवर्तित होती रही है। अनेक ऐतिहासिक साक्ष्यों एवं भौगोलिक स्थिति के आधार पर प्राचीन मालवा के भौगोलिक विस्तार के संदर्भ में विभिन्न विद्वानों के अलग-अलग मत हैं। व्यापक अर्थ में यह उत्तर में [[ग्वालियर]] की दक्षिणी सीमा से लेकर दक्षिण में [[नर्मदा नदी|नर्मदा]] घाटी के उत्तरी तट से संलग्न महान विंध्य क्षेत्रों तक तथा पूर्व में विदिशा से लेकर राजपूताना की सीमा के मध्य फैले हुए भू-भाग का प्रतिनिधित्व करता है। इस प्रकार स्थूल रूप से यह पश्चिम में मेही नदी से लेकर पूर्व में धसान नदी तक तथा दक्षिण में निर्माड़ तथा सतपुड़ा तक फैली हुई है। [[दिनेश चंद्र सरकार]] के अनुसार 'मालवा', जो आकर-दशार्ण तथा अवन्ति प्रदेश का द्योतक है -- पश्चिम में अरावली पर्वतमाला, दक्षिण में विंध्य श्रेणी, पूर्व में बुंदेलखण्ड और उत्तर- पूर्व में गंगा- घाट से घिरा हुआ प्रदेश था, जिसमें मध्य भारत के आधुनिक [[इन्दौर|इंदौर]], [[धार]], [[ग्वालियर]], [[भोपाल]], [[रतलाम]], [[गुना]] तथा [[सागर]] जिले के कुछ भाग सम्मिलित थे। डी. सी. गांगुली का मत है कि मालवा प्रदेश पूर्व में भिलसा (विदिशा) से लेकर पश्चिम में माही नदी तक तथा उत्तर में कोटा राज्य से लेकर दक्षिण में ताप्ती नदी तक फैला हुआ था। बी. पी. सिन्हा के अनुसार मालवा प्रदेश पश्चिम में चंबल नदी से लेकर पूर्व में एरण तक, दक्षिण में विंध्य श्रेणी से लेकर उत्तर में चंबल के उत्तरी मोड़ तक विस्तृत था। मैलकम द्वारा मालवा की सीमा उत्तर दक्षिण में विंध्याचल से मुकुन्दरा तक तथा पूर्व से पश्चिम में नर्मदा से निमाड़ तक बतलाई गयी है। ओ. एच. के स्पेट के अनुसार मालवा प्रदेश त्रिभुजाकार में विंध्य श्रेणी पर आधारित है, जो उत्तर-पश्चिम में अरावली पर्वत से तथा पूर्व में बुंदेलखण्ड से घिरा हुआ है। कैलाश चंद्र जैन का मत है कि मालवा प्रदेश के अंतर्गत संपूर्ण पश्चिमी मध्य प्रदेश का विस्तृत भू-भाग आता है, जो दक्षिण में विंध्य श्रेणी, पूर्व में सागर-दमाई पठार और बुंदेलखण्ड, उत्तर में गुना-शिवपुरी क्षेत्र और राजस्थान तथा पश्चिम में गुजरात और अरावली पर्वतमाला से घिरा हुआ है। वर्त्तमान में यह लगभग ४७,७६० वर्ग किलोमीटर क्षेत्र में फैला हुआ है तथा इसके अंतर्गत धार, झाबुआ, रतलाम, देवास, इंदौर, उज्जैन, मंदसौर, सीहोर, शाजापुर, रायसेन, राजगढ़ तथा विदिशा जिले आते हैं। == मिट्टी == प्राकृतिक रूप से मालवा क्षेत्र उच्चभूमि माना जा सकता है, जिसकी समतल भूमि थोड़ा झुकाव लिये हुए हैं। अंदर का अधिकांश भाग खुला है। काली मिट्टी की परत होने के कारण भूमि उपजाऊ है। छोटे पठार, जंगल व जल के प्राकृतिक स्रोत मिल जाते हैं। == मालवा के चार भाग == प्राकृतिक बनावट के आधार पर संपूर्ण मालवा क्षेत्र को चार भागों में बाँटा जा सकता है -- * उत्तर- पूर्वी पठार क्षेत्र (दशार्ण क्षेत्र) * केंद्रीय पठार क्षेत्र * उत्तर- पश्चिमी पठार क्षेत्र तथा * नर्मदा की घाटी (निमाड़ की समतल भूमि) === उत्तर-पूर्वी पठार क्षेत्र (दशार्ण क्षेत्र) === इस क्षेत्र के अंतर्गत विदिशा तथा उसके आस- पास का क्षेत्र आता है, जिसका प्राचीन नाम आकर व दशार्ण था। मध्य मालवा पठार का संकीर्ण विस्तार यह क्षेत्र पूरब, उत्तर तथा दक्षिण की ओर से विंध्याचल की पर्वतश्रेणियों से घिरा हुआ है। पूरब की तरफ स्थित [[गंगा नदी|गंगा]] के उपजाऊ समतल मैदान को छूता हुआ, यह क्षेत्र एक समय समृद्धशाली व संपन्न था। === केन्द्रीय पठार क्षेत्र === यह क्षेत्र दक्षिण में विंध्य श्रेणी, पूर्व में [[भोपाल]] से चंदेरी तक विस्तृत विंध्य श्रेणी की एक शाखा से, पश्चिम में अमक्षेरा से चित्तौड़ तक विस्तृत उसी पर्वत की शाखा से तथा उत्तर में चित्तौड़ से चंदेरी तक विस्तृत मुकुंदवाड़ा श्रेणी से घिरा हुआ है। इसमें आधुनिक मध्य प्रदेश के राजगढ़, सीहोर, शाजापुर, देवास, इंदौर, रतलाम और धार जिले सम्मलित थे। === उत्तर-पश्चिमी पठार क्षेत्र === [[मेवाड़]] को छूता हुआ यह क्षेत्र के अंतर्गत वर्तमान का संपूर्ण मंदसौर व रतलाम जिला का कुछ हिस्सा आता है। इस क्षेत्र के पहाड़ी व उबर - खाबर होने के कारण सैन्य- जीवन से जुड़े गतिविधियों का अत्यधिक विकास हुआ। मालव व औलिकर राजाओं ने, जिन्होंने इस क्षेत्र पर शासन किया, अपने वीरतापूर्ण कृत्यों के लिए जाने जाते हैं। पत्थरों की प्रचुर उपलब्धि के कारण यहाँ के ज्यादातर भवन पत्थरों के ही बने। दशपुर (मंदसौर) इस क्षेत्र का महत्वपूर्ण नगर था। === नर्मदा की घाटी (निमाड़ की समतल भूमि) === प्राचीन काल में यह क्षेत्र "अनुप' क्षेत्र के रूप से प्रसिद्ध यह क्षेत्र उत्तर में विंध्य व दक्षिण में सतपुरा से घिरी नर्मदा की निम्न संकीर्ण घाटी है। विंध्य की तरह यह चौड़ी होती गई है। पूरा क्षेत्र समतल व उपजाऊ है। [[नर्मदा नदी|नर्मदा]] के निकट होने के कारण संपूर्ण भाग में दूर तक सिंचाई की सुविधा है। लकड़ियों में सागौन बहुतायक में मिलता है। लेकिन यहाँ की जलवायु उत्तर के पठारी भागों की तरह सहज नहीं है। नर्मदा के किनारे स्थित नगर महिष्मती (महेश्वर) मध्यभारत का सबसे प्राचीन नगर माना जाता है। == प्रमुख स्थान एवं नगर == उपरोक्त भौगोलिक क्षेत्रों के अंतर्गत आने वाले मुख्य नगरों अन्य स्थानों का विवरण इस प्रकार है -- ; उत्तर-पूर्वी मालवा पठारी क्षेत्र (दशार्ण क्षेत्र) ; *१. विदिशा (भिलसा) *२. बेसनगर *३. उदयगिरि *४. उदयपुर *५. ग्यारसपुर *६. बादोह-पठारी ; मध्य पठारी क्षेत्र *१. उज्जैन *२. धार *३. मांडू *४.रतलाम ; उत्तर- पश्चिमी मालवा पठारी क्षेत्र (मंदसौर जिला) *१. मंदसौर (दशपुर) *२. खोर *३. धमनार ; नर्मदा की घाटी (निमाड़ की समतल भूमि) *१. बाघ *२. महेश्वर *३. ऊँन *४. नेमावर ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} ==इन्हें भी देखें== *[[मालवगण]] *[[मध्य प्रदेश]] *[[मालवी]] बोली *[[मालवा का पठार]] * [[टीन का पुरा]] *[[इन्दौर]] *[[मालवा (पंजाब)]] *[[ मालवा भील कॉर्प ]] == बाहरी कड़ियाँ == * [https://web.archive.org/web/20070606220828/http://tdil.mit.gov.in/coilnet/ignca/mw.htm मालवा] * [https://web.archive.org/web/20140903062327/http://www.kanhaiya.com/infovinity/?p=42 इंदौर (मध्यप्रदेश) की यादें!!] [[श्रेणी:भारत के क्षेत्र]] [[श्रेणी:मालवा|*]] abj23o61jwij4z14kvz14ba3itivibp खाटूश्यामजी 0 4718 6447021 6425141 2025-07-01T07:48:09Z ~2025-105537 875980 /* इतिहास */ 6447021 wikitext text/x-wiki {{Infobox temple | name = खाटू श्याम जी मंदिर | image = Khatu Shyam Temple.jpg | caption = मंदिर के गर्भगृह में श्याम बाबा का विग्रह | country = [[भारत]] | state = [[राजस्थान]] | district = [[सीकर]] | location = [[खाटूश्यामजी, राजस्थान|खाटू गांव]] | map_type = India Rajasthan#India | map_caption = Location in Rajasthan##Location in India | coordinates = {{coord|27.364639361600112|75.40331414812842|display=inline,title}} | creator = राजा रूप सिंह चौहान (माना जाता है) | year_completed = 1027 ईस्वी (अनुमानित) | website = }} '''खाटू श्याम जी मंदिर''' [[भारत]] के [[राजस्थान]] राज्य के [[सीकर जिला|सीकर जिले]] के खाटू गांव में स्थित एक प्रसिद्ध [[हिंदू धर्म|हिंदू]] मंदिर है। यह मंदिर [[महाभारत]] के एक महत्वपूर्ण पात्र बर्बरीक को समर्पित है, जिन्हें [[भगवान कृष्ण]] द्वारा [[कलियुग]] में श्याम नाम से पूजे जाने का वरदान प्राप्त था।<ref name="toi">{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/soul-search/khatu-shyam-ji-birthday-the-legend-of-khatu-shyam-and-why-he-is-the-most-revered-form-of-krishna/articleshow/115201126.cms|title=Khatu Shyam Ji Birthday: The legend of Khatu Shyam and why he is the most revered form of Krishna|access-date=2023-10-20|work=The Times of India|language=en}}</ref><ref name="patrika">{{cite web|url=https://www.patrika.com/dharma-karma/know-the-mysterious-story-of-barbarik-becoming-khatu-shyam-19143651|title=Know the mysterious story of Barbarik becoming Khatu Shyam|access-date=2023-10-20|work=Patrika|language=hi}}</ref><ref name="nbt">{{cite web|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/travel/religious-trip/khatu-shyam-temple-know-the-interesting-facts-about-it/articleshow/110070430.cms|title=Khatu Shyam Temple: जानें इससे जुड़े रोचक तथ्य|access-date=2023-10-20|work=Navbharat Times|language=hi}}</ref> [[चित्र:Shyam Baba Chulkana Dham.jpg|अंगूठाकार|चुलकाना धाम, पानीपत (माना जाता है कि यहीं बर्बरीक ने श्री कृष्ण को शीश दान किया था)]] == इतिहास == स्थानीय मान्यता के अनुसार, बर्बरीक ने युद्ध में भाग लेने से पहले स्वेच्छा से अपना शीश भगवान श्रीकृष्ण को अर्पित कर दिया था।<ref name="aajtak1">{{cite web|url=https://www.aajtak.in/religion/festivals/story/khatu-wale-shyam-barbreek-sheesh-ka-daan-know-story-mahabharat-lord-krishna-history-ntcpvp-dskc-2177723-2025-02-28|title=Khatu Wale Shyam: बर्बरीक ने क्यों दिया था अपना शीश दान, जानें महाभारत की ये कथा|access-date=2025-04-29|work=Aaj Tak|language=hi}}</ref><ref name="jagran">{{cite web|url=https://www.jagran.com/spiritual/mukhye-dharmik-sthal-khatu-shyam-ji-how-did-barbarik-become-khatu-shyam-know-when-the-birth-anniversary-of-hare-ke-sahara-is-celebrated-23819339.html|title=Khatu Shyam Ji: कैसे बर्बरीक बने खाटू श्याम, जानें कब मनाई जाती है 'हारे के सहारे' की जयंती|access-date=2025-04-29|work=Jagran|language=hi}}</ref> कहा जाता है कि उनका शीश वर्तमान राजस्थान के खाटू गांव में प्रकट हुआ, जहाँ एक गाय प्रतिदिन एक विशेष स्थान पर दूध गिराती थी।<ref name="tv9">{{cite web|url=https://www.tv9hindi.com/webstories/religion/khatu-shyam-baba-ke-chamatkar-why-is-raw-milk-offered-to-khatu-shyam-baba|title=Khatu Shyam Baba Ke Chamatkar: खाटू श्याम बाबा को क्यों चढ़ाया जाता है कच्चा दूध, जानें इसके पीछे की कहानी|access-date=2025-04-29|work=TV9 Hindi|language=hi}}</ref><ref name="aajtak2">{{cite web|url=https://www.aajtak.in/religion/festivals/story/khatu-wale-shyam-baba-seekar-rajasthan-mandir-know-about-history-and-how-baba-mandie-was-build-ntcpvp-dskc-2181681-2025-03-05|title=Khatu Wale Shyam Baba: सीकर, राजस्थान में है खाटू श्याम बाबा का मंदिर, जानें इतिहास और कैसे बना बाबा का मंदिर|access-date=2025-04-29|work=Aaj Tak|language=hi}}</ref> खुदाई के दौरान प्राप्त हुए इस शीश को एक ब्राह्मण को सौंपा गया। मान्यता है कि बाद में खाटू के तत्कालीन शासक को स्वप्न में मंदिर निर्माण कर शीश की स्थापना का निर्देश मिला।<ref name="tv9"/> संवेदना के अनुसार बाबा खाटू सबों के हर मनोकामना को पूर्ण करते हैं। मूल मंदिर का निर्माण 1027 ईस्वी में राजा रूप सिंह चौहान और उनकी पत्नी नर्मदा कँवर द्वारा करवाया गया माना जाता है।<ref name="devasthan">{{cite web|url=https://devasthan.rajasthan.gov.in/images/Sikar/khatushyamji.htm |title=Temple Profile: Mandir Shri Khatu Shyam Ji |language=en|access-date=2023-10-20|publisher=Devasthan Department, Government of Rajasthan}}</ref> 1720 ईस्वी में, ठाकुर के दीवान अभय सिंह ने मंदिर का जीर्णोद्धार करवाया।<ref name="devasthan"/> == धार्मिक महत्त्व == खाटू श्याम जी को [[हिंदू धर्म]] में विशेष रूप से [[राजस्थान]] और [[हरियाणा]] में महत्वपूर्ण देवता के रूप में पूजा जाता है।<ref name="toi"/> उन्हें अक्सर "श्याम बाबा", "हारे का सहारा", और "कलियुग का अवतार" जैसे नामों से संबोधित किया जाता है।<ref name="timesnow">{{cite web|url=https://www.timesnowhindi.com/spirituality/khatu-shyam-ji-birthday-date-2024-khatu-shyam-ji-ka-birthday-kab-hai-khatu-shyam-ji-ke-kahani-in-hindi-article-115069892|title=Khatu Shyam Ji Birthday Date 2024: इस दिन है खाटू श्याम जी का जन्मदिन, जानें उनकी पूरी कहानी|access-date=2025-04-29|work=Times Now Hindi|language=hi}}</ref><ref name="patrika"/><ref name="jagran2">{{cite web|url=https://www.jagran.com/spiritual/mukhye-dharmik-sthal-khatu-shyam-ji-mandir-rajasthan-sikar-district-meaning-of-khatu-shyam-names-23592217.html|title=Khatu Shyam Mandir: राजस्थान के सीकर जिले में है खाटू श्याम मंदिर, जानें बाबा के नामों का अर्थ|access-date=2025-04-29|work=Jagran|language=hi}}</ref> बड़ी संख्या में भक्त उनकी पूजा करते हैं और उनसे आशीर्वाद प्राप्त करने के लिए मंदिर आते हैं। == मेले और उत्सव == खाटू श्याम जी मंदिर में प्रतिवर्ष [[फाल्गुन]] मास की एकादशी को एक बड़ा मेला आयोजित होता है, जिसमें दूर-दूर से लाखों श्रद्धालु एकत्रित होते हैं।<ref name="nbt2">{{cite web|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/astro/religion-rituals/festivals-and-fasts/khatu-shyam-ji-birthday-2024-why-do-we-celebrate-khatu-shyam-baba-birthday-two-times-in-a-year/articleshow/115212612.cms|title=Khatu Shyam Ji Birthday 2024: साल में दो बार क्यों मनाते हैं खाटू श्याम बाबा का जन्मदिन, जानें इसके पीछे की वजह|access-date=2025-04-29|work=Navbharat Times|language=hi}}</ref><ref name="news18">{{cite web|url=https://hindi.news18.com/photogallery/rajasthan/sikar-khatu-shyam-birthday-2024-devuthani-gyaras-ekadasi-khatu-shyam-ka-janmadin-lakshi-mela-kab-hai-sikar-temple-rajasthan-news-8025496.html|title=Khatu Shyam Birthday 2024: खाटू श्याम का जन्मदिन कब है? देवउठनी एकादशी पर लगता है लक्खी मेला|access-date=2025-04-29|work=News18 Hindi|language=hi}}</ref> इसके अतिरिक्त, [[जन्माष्टमी]], [[ग्यारस]], और [[दीपावली]] जैसे महत्वपूर्ण हिंदू त्योहार भी मंदिर में मनाए जाते हैं।<ref name="nbt2"/> खाटू श्याम बाबा का जन्मोत्सव [[देव प्रबोधिनी एकादशी|देवउठनी एकादशी]] को मनाया जाता है, जिसे भक्त उनके प्राकट्य दिवस के रूप में मनाते हैं।<ref name="abplive">{{cite web|url=https://www.abplive.com/lifestyle/religion/hare-ka-sahara-khatu-shyam-baba-birthday-todya-on-dev-uthani-ekadashi-2821741|title=Hare Ka Sahara Khatu Shyam Baba Birthday: आज है 'हारे का सहारा' खाटू श्याम बाबा का जन्मदिन, देवउठनी एकादशी पर ऐसे करें पूजा|access-date=2025-04-29|work=ABP Live|language=hi}}</ref> == सूरजगढ़ का श्याम ध्वज == खाटू श्याम मंदिर के शिखर पर फहराया जाने वाला ध्वज, जिसे निशान भी कहा जाता है, का विशेष धार्मिक महत्व है। यह ध्वज प्रतिवर्ष [[राजस्थान]] के [[झुंझुनू जिला|झुंझुनू जिले]] के सूरजगढ़ कस्बे से लाया जाता है।<ref name="nbt3">{{cite web|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/state/rajasthan/sikar/khatu-shyam-lakhi-mela-2025-read-history-of-flag-nishan-of-temple/articleshow/118814316.cms|title=Khatu Shyam Lakhi Mela 2025: खाटू श्याम लक्खी मेले में सूरजगढ़ के ध्वज का इतिहास|access-date=2025-04-29|work=Navbharat Times|language=hi}}</ref><ref name="news18_2">{{cite web|url=https://hindi.news18.com/photogallery/rajasthan/jhunjhunu-this-nishan-offered-in-khatu-shyam-temple-rajasthan-firstly-placed-at-top-of-mandir-for-12-month-know-history-and-reason-surajmal-king-mughal-rulers-8154779.html|title=Khatu Shyam Temple: खाटू श्याम मंदिर में चढ़ाया जाने वाला यह निशान पहले 12 महीने मंदिर के शिखर पर रहता है, जानें इतिहास और कारण|access-date=2025-04-29|work=News18 Hindi|language=hi}}</ref> सफेद कपड़े पर नीले घोड़े की आकृति वाला यह ध्वज सूरजगढ़ के एक प्राचीन मंदिर में तैयार किया जाता है और फाल्गुन मास के लक्खी मेले के दौरान खाटूधाम लाकर मंदिर के शिखर पर स्थापित किया जाता है।<ref name="nbt3"/><ref name="news18_2"/> == पहुँच मार्ग == खाटू श्याम जी मंदिर [[जयपुर]] से लगभग 80 किलोमीटर की दूरी पर स्थित है।<ref name="nbt"/> नजदीकी रेलवे स्टेशन [[रींगस]] है, जो खाटू से लगभग 17 किलोमीटर दूर है।<ref name="nbt"/> रींगस से खाटू के लिए बस, टैक्सी और अन्य स्थानीय परिवहन के साधन आसानी से उपलब्ध हैं। == श्री श्याम मंदिर कमेटी (रजि.) == श्री श्याम मंदिर कमेटी (रजि.), खाटूश्यामजी मंदिर के प्रबंधन और व्यवस्थापन के लिए जिम्मेदार एक पंजीकृत संस्था है।<ref name="shrishyammandir">{{cite web|url=https://www.shrishyammandir.com/|title=shrishyammandir – Khatu shyam|access-date=2025-04-29|language=hi}}</ref> यह कमेटी मंदिर की दैनिक गतिविधियों, मेले और उत्सवों के आयोजन, और श्रद्धालुओं के लिए सुविधाओं के रखरखाव का कार्य करती है।<ref name="shrishyammandir"/> समय-समय पर कमेटी के चुनाव होते हैं, और वर्तमान में श्री पृथ्वी सिंह चौहान अध्यक्ष हैं, श्री मानवेन्द्र सिंह चौहान मंत्री हैं, और श्री कालू सिंह चौहान कोषाध्यक्ष के पद पर कार्यरत हैं।<ref name="shrishyammandir"/><ref>{{cite web|url=https://rajasthan.ndtv.in/rajasthan-news/elections-of-khatushyamjis-shri-shyam-mandir-committee-reg-completed-pratap-singh-chauhan-became-the-president-second-consecutive-time-6442759|title=श्री श्याम मंदिर कमेटी के चुनाव सम्पन्न, प्रताप सिंह चौहान बने अध्यक्ष|access-date=2025-04-29|work=NDTV Rajasthan|language=hi}}</ref><ref>{{cite web|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/state/rajasthan/sikar/khatu-shyam-temple-to-get-a-grand-redevelopment-8787-crore-rupees-approved/articleshow/119856167.cms|title=खाटू श्याम मंदिर के पुनर्विकास के लिए ₹87.87 करोड़ की योजना स्वीकृत|access-date=2025-04-29|work=Navbharat Times|language=hi}}</ref> == इन्हें भी देखें == * [[सालासर बालाजी]] * [[जीण माता]] * [[रानी सती मन्दिर]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणी सूची}} {{Template group |title = खाटू श्यामजी |list = {{राजस्थान के दर्शनीय स्थल}} {{सीकर}} }} {{राजस्थान के हिन्दू मन्दिर}} [[श्रेणी:महाभारत]] [[श्रेणी:राजस्थान में हिन्दू मन्दिर]] [[श्रेणी:कृष्ण मन्दिर]] e0u7h9hxzcbv6flwui5snhhdbmgmis5 6447114 6447021 2025-07-01T10:31:04Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 6. जून २०२५ 19:11:42 पर संजीव कुमार के 6425141 अवतरण में बदला 6447114 wikitext text/x-wiki {{Infobox temple | name = खाटू श्याम जी मंदिर | image = Khatu Shyam Temple.jpg | caption = मंदिर के गर्भगृह में श्याम बाबा का विग्रह | country = [[भारत]] | state = [[राजस्थान]] | district = [[सीकर]] | location = [[खाटूश्यामजी, राजस्थान|खाटू गांव]] | map_type = India Rajasthan#India | map_caption = Location in Rajasthan##Location in India | coordinates = {{coord|27.364639361600112|75.40331414812842|display=inline,title}} | creator = राजा रूप सिंह चौहान (माना जाता है) | year_completed = 1027 ईस्वी (अनुमानित) | website = }} '''खाटू श्याम जी मंदिर''' [[भारत]] के [[राजस्थान]] राज्य के [[सीकर जिला|सीकर जिले]] के खाटू गांव में स्थित एक प्रसिद्ध [[हिंदू धर्म|हिंदू]] मंदिर है। यह मंदिर [[महाभारत]] के एक महत्वपूर्ण पात्र बर्बरीक को समर्पित है, जिन्हें [[भगवान कृष्ण]] द्वारा [[कलियुग]] में श्याम नाम से पूजे जाने का वरदान प्राप्त था।<ref name="toi">{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/life-style/soul-search/khatu-shyam-ji-birthday-the-legend-of-khatu-shyam-and-why-he-is-the-most-revered-form-of-krishna/articleshow/115201126.cms|title=Khatu Shyam Ji Birthday: The legend of Khatu Shyam and why he is the most revered form of Krishna|access-date=2023-10-20|work=The Times of India|language=en}}</ref><ref name="patrika">{{cite web|url=https://www.patrika.com/dharma-karma/know-the-mysterious-story-of-barbarik-becoming-khatu-shyam-19143651|title=Know the mysterious story of Barbarik becoming Khatu Shyam|access-date=2023-10-20|work=Patrika|language=hi}}</ref><ref name="nbt">{{cite web|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/travel/religious-trip/khatu-shyam-temple-know-the-interesting-facts-about-it/articleshow/110070430.cms|title=Khatu Shyam Temple: जानें इससे जुड़े रोचक तथ्य|access-date=2023-10-20|work=Navbharat Times|language=hi}}</ref> [[चित्र:Shyam Baba Chulkana Dham.jpg|अंगूठाकार|चुलकाना धाम, पानीपत (माना जाता है कि यहीं बर्बरीक ने श्री कृष्ण को शीश दान किया था)]] == इतिहास == स्थानीय मान्यता के अनुसार, बर्बरीक ने युद्ध में भाग लेने से पहले स्वेच्छा से अपना शीश भगवान श्रीकृष्ण को अर्पित कर दिया था।<ref name="aajtak1">{{cite web|url=https://www.aajtak.in/religion/festivals/story/khatu-wale-shyam-barbreek-sheesh-ka-daan-know-story-mahabharat-lord-krishna-history-ntcpvp-dskc-2177723-2025-02-28|title=Khatu Wale Shyam: बर्बरीक ने क्यों दिया था अपना शीश दान, जानें महाभारत की ये कथा|access-date=2025-04-29|work=Aaj Tak|language=hi}}</ref><ref name="jagran">{{cite web|url=https://www.jagran.com/spiritual/mukhye-dharmik-sthal-khatu-shyam-ji-how-did-barbarik-become-khatu-shyam-know-when-the-birth-anniversary-of-hare-ke-sahara-is-celebrated-23819339.html|title=Khatu Shyam Ji: कैसे बर्बरीक बने खाटू श्याम, जानें कब मनाई जाती है 'हारे के सहारे' की जयंती|access-date=2025-04-29|work=Jagran|language=hi}}</ref> कहा जाता है कि उनका शीश वर्तमान राजस्थान के खाटू गांव में प्रकट हुआ, जहाँ एक गाय प्रतिदिन एक विशेष स्थान पर दूध गिराती थी।<ref name="tv9">{{cite web|url=https://www.tv9hindi.com/webstories/religion/khatu-shyam-baba-ke-chamatkar-why-is-raw-milk-offered-to-khatu-shyam-baba|title=Khatu Shyam Baba Ke Chamatkar: खाटू श्याम बाबा को क्यों चढ़ाया जाता है कच्चा दूध, जानें इसके पीछे की कहानी|access-date=2025-04-29|work=TV9 Hindi|language=hi}}</ref><ref name="aajtak2">{{cite web|url=https://www.aajtak.in/religion/festivals/story/khatu-wale-shyam-baba-seekar-rajasthan-mandir-know-about-history-and-how-baba-mandie-was-build-ntcpvp-dskc-2181681-2025-03-05|title=Khatu Wale Shyam Baba: सीकर, राजस्थान में है खाटू श्याम बाबा का मंदिर, जानें इतिहास और कैसे बना बाबा का मंदिर|access-date=2025-04-29|work=Aaj Tak|language=hi}}</ref> खुदाई के दौरान प्राप्त हुए इस शीश को एक ब्राह्मण को सौंपा गया। मान्यता है कि बाद में खाटू के तत्कालीन शासक को स्वप्न में मंदिर निर्माण कर शीश की स्थापना का निर्देश मिला।<ref name="tv9"/> मूल मंदिर का निर्माण 1027 ईस्वी में राजा रूप सिंह चौहान और उनकी पत्नी नर्मदा कँवर द्वारा करवाया गया माना जाता है।<ref name="devasthan">{{cite web|url=https://devasthan.rajasthan.gov.in/images/Sikar/khatushyamji.htm |title=Temple Profile: Mandir Shri Khatu Shyam Ji |language=en|access-date=2023-10-20|publisher=Devasthan Department, Government of Rajasthan}}</ref> 1720 ईस्वी में, ठाकुर के दीवान अभय सिंह ने मंदिर का जीर्णोद्धार करवाया।<ref name="devasthan"/> == धार्मिक महत्त्व == खाटू श्याम जी को [[हिंदू धर्म]] में विशेष रूप से [[राजस्थान]] और [[हरियाणा]] में महत्वपूर्ण देवता के रूप में पूजा जाता है।<ref name="toi"/> उन्हें अक्सर "श्याम बाबा", "हारे का सहारा", और "कलियुग का अवतार" जैसे नामों से संबोधित किया जाता है।<ref name="timesnow">{{cite web|url=https://www.timesnowhindi.com/spirituality/khatu-shyam-ji-birthday-date-2024-khatu-shyam-ji-ka-birthday-kab-hai-khatu-shyam-ji-ke-kahani-in-hindi-article-115069892|title=Khatu Shyam Ji Birthday Date 2024: इस दिन है खाटू श्याम जी का जन्मदिन, जानें उनकी पूरी कहानी|access-date=2025-04-29|work=Times Now Hindi|language=hi}}</ref><ref name="patrika"/><ref name="jagran2">{{cite web|url=https://www.jagran.com/spiritual/mukhye-dharmik-sthal-khatu-shyam-ji-mandir-rajasthan-sikar-district-meaning-of-khatu-shyam-names-23592217.html|title=Khatu Shyam Mandir: राजस्थान के सीकर जिले में है खाटू श्याम मंदिर, जानें बाबा के नामों का अर्थ|access-date=2025-04-29|work=Jagran|language=hi}}</ref> बड़ी संख्या में भक्त उनकी पूजा करते हैं और उनसे आशीर्वाद प्राप्त करने के लिए मंदिर आते हैं। == मेले और उत्सव == खाटू श्याम जी मंदिर में प्रतिवर्ष [[फाल्गुन]] मास की एकादशी को एक बड़ा मेला आयोजित होता है, जिसमें दूर-दूर से लाखों श्रद्धालु एकत्रित होते हैं।<ref name="nbt2">{{cite web|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/astro/religion-rituals/festivals-and-fasts/khatu-shyam-ji-birthday-2024-why-do-we-celebrate-khatu-shyam-baba-birthday-two-times-in-a-year/articleshow/115212612.cms|title=Khatu Shyam Ji Birthday 2024: साल में दो बार क्यों मनाते हैं खाटू श्याम बाबा का जन्मदिन, जानें इसके पीछे की वजह|access-date=2025-04-29|work=Navbharat Times|language=hi}}</ref><ref name="news18">{{cite web|url=https://hindi.news18.com/photogallery/rajasthan/sikar-khatu-shyam-birthday-2024-devuthani-gyaras-ekadasi-khatu-shyam-ka-janmadin-lakshi-mela-kab-hai-sikar-temple-rajasthan-news-8025496.html|title=Khatu Shyam Birthday 2024: खाटू श्याम का जन्मदिन कब है? देवउठनी एकादशी पर लगता है लक्खी मेला|access-date=2025-04-29|work=News18 Hindi|language=hi}}</ref> इसके अतिरिक्त, [[जन्माष्टमी]], [[ग्यारस]], और [[दीपावली]] जैसे महत्वपूर्ण हिंदू त्योहार भी मंदिर में मनाए जाते हैं।<ref name="nbt2"/> खाटू श्याम बाबा का जन्मोत्सव [[देव प्रबोधिनी एकादशी|देवउठनी एकादशी]] को मनाया जाता है, जिसे भक्त उनके प्राकट्य दिवस के रूप में मनाते हैं।<ref name="abplive">{{cite web|url=https://www.abplive.com/lifestyle/religion/hare-ka-sahara-khatu-shyam-baba-birthday-todya-on-dev-uthani-ekadashi-2821741|title=Hare Ka Sahara Khatu Shyam Baba Birthday: आज है 'हारे का सहारा' खाटू श्याम बाबा का जन्मदिन, देवउठनी एकादशी पर ऐसे करें पूजा|access-date=2025-04-29|work=ABP Live|language=hi}}</ref> == सूरजगढ़ का श्याम ध्वज == खाटू श्याम मंदिर के शिखर पर फहराया जाने वाला ध्वज, जिसे निशान भी कहा जाता है, का विशेष धार्मिक महत्व है। यह ध्वज प्रतिवर्ष [[राजस्थान]] के [[झुंझुनू जिला|झुंझुनू जिले]] के सूरजगढ़ कस्बे से लाया जाता है।<ref name="nbt3">{{cite web|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/state/rajasthan/sikar/khatu-shyam-lakhi-mela-2025-read-history-of-flag-nishan-of-temple/articleshow/118814316.cms|title=Khatu Shyam Lakhi Mela 2025: खाटू श्याम लक्खी मेले में सूरजगढ़ के ध्वज का इतिहास|access-date=2025-04-29|work=Navbharat Times|language=hi}}</ref><ref name="news18_2">{{cite web|url=https://hindi.news18.com/photogallery/rajasthan/jhunjhunu-this-nishan-offered-in-khatu-shyam-temple-rajasthan-firstly-placed-at-top-of-mandir-for-12-month-know-history-and-reason-surajmal-king-mughal-rulers-8154779.html|title=Khatu Shyam Temple: खाटू श्याम मंदिर में चढ़ाया जाने वाला यह निशान पहले 12 महीने मंदिर के शिखर पर रहता है, जानें इतिहास और कारण|access-date=2025-04-29|work=News18 Hindi|language=hi}}</ref> सफेद कपड़े पर नीले घोड़े की आकृति वाला यह ध्वज सूरजगढ़ के एक प्राचीन मंदिर में तैयार किया जाता है और फाल्गुन मास के लक्खी मेले के दौरान खाटूधाम लाकर मंदिर के शिखर पर स्थापित किया जाता है।<ref name="nbt3"/><ref name="news18_2"/> == पहुँच मार्ग == खाटू श्याम जी मंदिर [[जयपुर]] से लगभग 80 किलोमीटर की दूरी पर स्थित है।<ref name="nbt"/> नजदीकी रेलवे स्टेशन [[रींगस]] है, जो खाटू से लगभग 17 किलोमीटर दूर है।<ref name="nbt"/> रींगस से खाटू के लिए बस, टैक्सी और अन्य स्थानीय परिवहन के साधन आसानी से उपलब्ध हैं। == श्री श्याम मंदिर कमेटी (रजि.) == श्री श्याम मंदिर कमेटी (रजि.), खाटूश्यामजी मंदिर के प्रबंधन और व्यवस्थापन के लिए जिम्मेदार एक पंजीकृत संस्था है।<ref name="shrishyammandir">{{cite web|url=https://www.shrishyammandir.com/|title=shrishyammandir – Khatu shyam|access-date=2025-04-29|language=hi}}</ref> यह कमेटी मंदिर की दैनिक गतिविधियों, मेले और उत्सवों के आयोजन, और श्रद्धालुओं के लिए सुविधाओं के रखरखाव का कार्य करती है।<ref name="shrishyammandir"/> समय-समय पर कमेटी के चुनाव होते हैं, और वर्तमान में श्री पृथ्वी सिंह चौहान अध्यक्ष हैं, श्री मानवेन्द्र सिंह चौहान मंत्री हैं, और श्री कालू सिंह चौहान कोषाध्यक्ष के पद पर कार्यरत हैं।<ref name="shrishyammandir"/><ref>{{cite web|url=https://rajasthan.ndtv.in/rajasthan-news/elections-of-khatushyamjis-shri-shyam-mandir-committee-reg-completed-pratap-singh-chauhan-became-the-president-second-consecutive-time-6442759|title=श्री श्याम मंदिर कमेटी के चुनाव सम्पन्न, प्रताप सिंह चौहान बने अध्यक्ष|access-date=2025-04-29|work=NDTV Rajasthan|language=hi}}</ref><ref>{{cite web|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/state/rajasthan/sikar/khatu-shyam-temple-to-get-a-grand-redevelopment-8787-crore-rupees-approved/articleshow/119856167.cms|title=खाटू श्याम मंदिर के पुनर्विकास के लिए ₹87.87 करोड़ की योजना स्वीकृत|access-date=2025-04-29|work=Navbharat Times|language=hi}}</ref> == इन्हें भी देखें == * [[सालासर बालाजी]] * [[जीण माता]] * [[रानी सती मन्दिर]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणी सूची}} {{Template group |title = खाटू श्यामजी |list = {{राजस्थान के दर्शनीय स्थल}} {{सीकर}} }} {{राजस्थान के हिन्दू मन्दिर}} [[श्रेणी:महाभारत]] [[श्रेणी:राजस्थान में हिन्दू मन्दिर]] [[श्रेणी:कृष्ण मन्दिर]] qi6571bzjdj8whotomertivkldi4rqf हिन्दी सिनेमा 0 4809 6446838 6445601 2025-06-30T17:06:19Z ~2025-101841 875903 Spelling 6446838 wikitext text/x-wiki {{स्रोतहीन|date=जनवरी 2019}} {{भारतीय फिल्म सूची}} '''हिन्दी सिनेमा''', जिसे '''बॉलीवुड''' के नाम से भी जाना जाता है, हिन्दी भाषा में फ़िल्म बनाने का उद्योग है। बॉलीवुड नाम अंग्रेज़ी सिनेमा उद्योग [[हॉलीवुड]] के तर्ज़ पर रखा गया है। हिन्दी फ़िल्म उद्योग मुख्यतः [[मुम्बई]] शहर में बसा है। ये फ़िल्में हिन्दुस्तान, [[पाकिस्तान]] और विश्व के कई देशों के लोगों के दिलों की धड़कन हैं। अधिकतर फ़िल्मों में कई संगीतमय गाने होते हैं। इन फ़िल्मों में हिन्दी की "[[हिन्दुस्तानी भाषा|हिन्दुस्तानी]]" शैली का चलन है। हिन्दी और [[उर्दू भाषा|उर्दू]] (खड़ीबोली) के साथ साथ [[अवधी]], [[बम्बइया हिन्दी]], [[पंजाबी भाषा|पंजाबी]] जैसी भाषाओं का भी संवाद और गानों में उपयुक्त होते हैं। प्यार, देशभक्ति, परिवार, अपराध, भय, इत्यादि मुख्य विषय होते हैं। ज़्यादातर गाने उर्दू शायरी पर आधारित होते हैं। भारत में सबसे बड़ी फिल्म निर्माताओं में से एक, शुद्ध बॉक्स ऑफिस राजस्व का 43% का प्रतिनिधित्व करता है, जबकि तमिल और तेलुगू सिनेमा 36% का प्रतिनिधित्व करते हैं,क्षेत्रीय सिनेमा के बाकी 2014 के रूप में 21% का गठन है। बॉलीवुड दुनिया में फिल्म निर्माण के सबसे बड़े केंद्रों में से एक है। बॉलीवुड कार्यरत लोगों की संख्या और निर्मित फिल्मों की संख्या के मामले में दुनिया में सबसे बड़ी फिल्म उद्योगों में से एक है। == इतिहास == === भारत में प्रारंभिक सिनेमा === 1895 में लूमियर ब्रदर्स ने पेरिस सैलून सभाभवन में इंजन ट्रेन की पहली फिल्म प्रदर्शित की थी। इन्हीं लूमियर ब्रदर्श ने 7 जुलाई 1896 को [[मुम्बई|बंबई]] के वाटसन होटल में फिल्म का पहला शो भी दिखाया था। एक रुपया प्रति व्यक्ति प्रवेश शुल्क देकर बंबई के संभ्रात वर्ग ने वाह-वाह और करतल ध्वनि के साथ इसका स्वागत किया। उसी दिन भारतीय सिनेमा का जन्म हुआ था। जनसमूह की जोशीली प्रतिक्रियाओं से प्रोत्साहित होकर नावेल्टी थियेटर में इसे फिर प्रदर्शित किया गया और निम्न वर्ग तथा अभिजात्य दोनों वर्गों को लुभाने के लिए टिकट की कई दरें रखी गईं। रूढ़िवादी महिलाओं के लिए जनाना शो भी चलाया गया। सबसे सस्ती सीट चार आने की थी और एक शताब्दी बाद भी यही चवन्नी वाले ही सिनेमा, इनके सितारों, संगीत निर्देशकों और दरअसल भारत के संपूर्ण व्यावसायिक सिनेमा के भाग्य विधाता हैं। 1902 के आसपास अब्दुल्ली इसोफल्ली और जे. एस. मादन जैसे उद्यमी छोटे, खुले मैदानों में घूम-घूमकर तंबुओं में बाइस्कोप का प्रदर्शन करते थे। इन्होंने [[म्यान्मार|बर्मा]] (म्यांमार) से लेकर [[श्रीलंका|सीलोन]](श्रीलंका) तक सिनेमा के वितरण का साम्राज्य खड़ा किया। प्रारंभिक सिनेमा [[पियानो]] अथवा [[हारमोनियम]] वादक पर निर्भर होता था जिनकी आवाज [[प्रोजेक्टर]] की घड़घड़ाहट में खो जाती थी। लेकिन आयातित फिल्मों और डाक्यूमेंट्री फिल्मों के नयेपन का आकर्षण बहुत जल्दी ही दम तोड़ने लगा। फिर फिल्म प्रदर्शकों को अपनी प्रस्तुतियों को आकर्षक बनाने के लिए नृत्यांगनाओं, करतबबाजों और पहलवानों को मंच पर उतारना पड़ा। शुरुआती दिनों में विवेकशील भारतीय दर्शक विदेशी फिल्मों से स्वयं को जुड़ा हुआ नहीं पाते थे। 1901 में एच.एस. भटवाड़ेकर ('सावे दादा' के नाम से विख्यात) ने पहली बार भारतीय विषयवस्तु और न्यूज रीलों की शूटिंग की। इसके तुरंत बाद तमाम यूरोपीय और अमेरिकी कंपनियों ने भारतीय दर्शकों के लिए भारत में शूट की गई भारतीय न्यूज रीलों का लाभ लिया। फरवरी, 1901 में [[कोलकाता|कलकत्ता]] के क्लासिक थियेटर में मंचित ‘अलीबाबा’, ‘बुद्ध’, ‘सीताराम’ नामक नाटकों की पहली बार फोटोग्राफी हीरालाल सेन ने की। यद्यपि भारतीय बाजार यूरोपीय और अमेरिकी फिल्मों से पटा हुआ था, लेकिन बहुत कम दर्शक इन फिल्मों को देखते थे क्योंकि आम दर्शक इनसे अपने को अलग-थलग पाते थे। मई 1912 में आयातित कैमरा, फिल्म स्टॉक और यंत्रों का प्रयोग करके हिंदू संत ‘पुण्डलिक’ पर आधारित एक नाटक का फिल्मांकन आर. जी. टोरनी ने किया जो शायद भारत की पहली फुललेंथ फिल्म है। पहली फिल्म थी [[१९१३|1913]] में [[दादासाहब फालके|दादासाहेब फालके]] द्वारा बनाई गई [[राजा हरिश्चन्द्र (फ़िल्म)|''राजा हरिश्चन्द्र'']]। फिल्म काफी जल्द ही भारत में लोकप्रिय हो गई और वर्ष 1930 तक लगभग 200 फिल्में प्रतिवर्ष बन रही थी। पहली बोलती फिल्म थी [[अर्देशिर ईरानी|अरदेशिर ईरानी]] द्वारा बनाई गई '''[[आलमआरा (1931 फ़िल्म)|आलम]]''' [[आलमआरा (1931 फ़िल्म)|'''आरा''']]। यह फिल्म काफी ज्यादा लोकप्रिय रही। जल्द ही सारी फिल्में, बोलती फिल्में थी। आने वाले वर्षो में भारत में स्वतंत्रता संग्राम, देश विभाजन जैसी ऎतिहासिक घटना हुई। उन दरमान बनी हिंदी फिल्मों में इसका प्रभाव छाया रहा। 1950 के दशक में हिंदी फिल्में श्वेत-श्याम से रंगीन हो गई। फिल्मों का विषय मुख्यतः प्रेम होता था और संगीत फिल्मों का मुख्य अंग होता था। 1960-70 के दशक की फिल्मों में हिंसा का प्रभाव रहा। 1980 और 1990 के दशक से प्रेम आधारित फिल्में वापस लोकप्रिय होने लगी। 1990-2000 के दशक में बनी फिल्में भारत के बाहर भी काफी लोकप्रिय रही। प्रवासी भारतीयो की बढती संख्या भी इसका प्रमुख कारण थी। हिंदी फिल्मों में प्रवासी भारतीयों के विषय लोकप्रिय रहे। == फिल्मी शहर == चर्चित फिल्मकार अविजित मुकुल किशोर<ref>{{Cite web|url=https://vimeo.com/avimuk|title=Avijit Mukul Kishore|website=Vimeo|language=en|access-date=2022-11-23}}</ref> की फिल्में बदलते शहर, कस्बे और उनमें रहने वाले लोगों और जगहों की बात करती हैं। अपने कैमरे के ज़रिए वे यहां होने वाले बदलाव को बहुत ही खूबसूरती से कैद करते हैं। ‘फिल्मी शहर’ ऑनलाइन मास्टरक्लास में अविजित मुकुल किशोर<ref>{{Cite web|url=https://vimeo.com/avimuk|title=Avijit Mukul Kishore|website=Vimeo|language=en|access-date=2022-11-23}}</ref> के साथ मिलकर सिनेमा की भाषा एवं उसके नज़रिए की पड़ताल की गई है। द थर्ड आई<ref>{{Cite web|url=https://thethirdeyehindi.in/|title=द थर्ड आई - ज्ञान की दुनिया, नारीवादी नज़र से {{!}} निरंतर ट्रस्ट की प्रस्तुति|website=द थर्ड आई|language=en-US|access-date=2022-11-23}}</ref> की ये पहल, कोशिश है हिन्दी भाषा में फिल्मों एवं उनके द्वारा गढ़ी जा रही छवियों पर बात करने की। साथ ही यह पता लगाने की, की हमारा सिनेमा तेज़ी से बदल रहे हमारे गांव और शहर को कैसे देख रहा है। ‘फिल्मी शहर’<ref>{{Cite web|url=https://thethirdeyehindi.in/nirantar-video/filmy-shaher-episode-1-chhota-shaher/|title=फिल्मी शहर एपिसोड 1: छोटा शहर|last=टीम|first=द थर्ड आई|date=2021-11-03|website=द थर्ड आई|language=en-US|access-date=2022-11-23}}</ref> में सिनेमा के भीतर मौजूद वर्ग, जाति<ref>{{Cite web|url=https://thethirdeyehindi.in/nirantar-video/filmy-shehar-caste-aur-cinema-episode-2/|title=फिल्मी शहर एपिसोड 2: जाति और सिनेमा|last=टीम|first=द थर्ड आई|date=2022-03-11|website=द थर्ड आई|language=en-US|access-date=2022-11-23}}</ref>, जेंडर, यौनिकता<ref>{{Cite web|url=https://thethirdeyehindi.in/nirantar-video/filmy-shehar-ep-3-cinema-me-samlengikta/|title=फिल्मी शहर एपिसोड 3: सिनेमा में समलैंगिकता|last=टीम|first=द थर्ड आई|date=2022-07-13|website=द थर्ड आई|language=en-US|access-date=2022-11-23}}</ref> और विभिन्न तरह की असमानताओं की परतें एक के बाद एक खुलती जाती हैं। == भारतीय सिनेमा के प्रवर्तक : ददा साहब फालके == {{मुख्य|दादा साहब फालके}} राजा हरिश्चंद्र (१९१३) भारत में बनी पहली हिंदी फिल्म थी। इसे दादासाहेब फाल्के ने निर्देशित किया था। मूक फिल्मों के दौर में फिल्मों के सीनों का फिल्मांकन दिन में ही पूर्ण कर लिया जाता था क्योंकि कृत्रिम रौशनी का प्रयोग असंभव था। == प्रमुख कलाकार == === प्रमुख अभिनेता === {{columns-list|3| * [[अमिताभ बच्चन]] *[[अभिषेक बच्चन]] *[[अनिल कपूर]] * [[अमरीश पुरी]] * [[अक्षय खन्ना]] *[[अनुपम खेर]] * [[अक्षय कुमार]] *[[अमोल पालेकर]] *[[आमिर ख़ान]] * [[ओम पुरी]] *[[अजय देवगन]] *[[अर्जुन रामपाल]] * [[दिलीप कुमार]] *[[देव आनन्द]] *[[नाना पाटेकर]] * [[नसीरुद्दीन शाह]] *[[राज कपूर]] *[[राज कुमार]] * [[राजेश खन्ना]] *[[राजेन्द्र कुमार]] *[[ऋषि कपूर]] * [[राकेश रोशन]] *[[ऋतिक रोशन|हृथिक रोशन]] *[[शम्मी कपूर]] * [[शशि कपूर]] *[[सुनील दत्त]] *[[संजय दत्त]] * [[संजीव कुमार]] *[[सैफ़ अली ख़ान|सैफ अली खान]] *[[सतीश शाह]] * [[सलमान ख़ान]] *[[शाहरुख़ ख़ान|शाहरुख खान]] *[[सुनील शेट्टी]] * [[सनी देओल|सन्नी देओल]] *[[बॉबी देओल]] *[[जितेन्द्र]] * [[जॉन अब्राहम]] *[[जैकी श्रॉफ]] *[[गोविन्दा]] *[[धर्मेन्द्र]] * [[विवेक ओबेरॉय]] *[[मिथुन चक्रवर्ती]] *[[पंकज त्रिपाठी]] *[[मनोज बाजपेई]] }} === प्रमुख अभिनेत्रियाँ === {{columns-list|3| * [[मीना कुमारी]] *[[मधुबाला]] *[[मौसमी चटर्जी]] * [[माधुरी दीक्षित]] *[[मल्लिका शेरावत]] *[[महिमा चौधरी]] * [[मनीषा कोइराला]] *[[मीनाक्षी शेषाद्रि|मीनाक्षी शेषाद्री]] *[[ममता कुलकर्णी]] * [[नूतन]] *[[आशा पारेख]] * [[अमृता अरोड़ा|अमृता अरोरा]] * [[अमृता सिंह]] * [[अमीषा पटेल]] * [[साधना]] * [[सायरा बानो]] * [[शिल्पा शेट्टी]] * [[शिल्पा शिरोडकर]] * [[स्मिता पाटिल]] * [[सोनाली बेंद्रे|सोनाली बेन्द्रे]] * [[वैजयन्ती माला]] * [[जया बच्चन]] * [[जया बच्चन|जया भादुरी]] * [[जूही चावला]] * [[रेखा]] * [[रवीना टंडन|रवीना टण्डन]] *[[रानी मुखर्जी]] * [[पूजा भट्ट]] * [[करिश्मा कपूर]] *[[करीना कपूर]] * [[काजोल देवगन|काजोल]] * [[उर्मिला मातोंडकर]] *[[डिम्पल कपाड़िया]] * [[दीया मिर्ज़ा]] * [[भूमिका चावला]] * [[ग्रेसी सिंह]] * [[श्रीदेवी]] * [[प्रीति ज़िंटा|प्रीती ज़िंटा]] * [[प्रियंका चोपड़ा]] * [[ऐश्वर्या राय बच्चन|ऐश्वर्या राय]] *[[हेमा मालिनी]] *[[ईशा देओल]] * [[बिपाशा बसु]] *[[उर्मिला मातोंडकर]] *[[दीपिका पादुकोण]] * [[सोनम कपूर]] * [[तनुश्री दत्ता]] *[[कैटरीना कैफ़]] * [[रिया चक्रवर्ती]] }}[[उर्वशी रौतेला|उर्वशी]] [[उर्वशी रौतेला|रौतेला]] === प्रमुख निर्देशक === *[[यश चोपड़ा]] *[[सत्यजित राय]] *[[बिमल राय]] *[[ऋषिकेश मुखर्जी]] *[[करण जौहर]] *[[श्याम बेनेगल]] *[[महबूब ख़ान]] *[[राजेश रोशन]] *[[संजय लीला भंसाली]] *[[मणिरत्नम्]] *[[आदित्य चोपड़ा]] *[[प्रकाश झा]] *[[गुरु दत्त]] === प्रमुख गायक === * [[उदित नारायण]] *[[किशोर कुमार]] *[[कुमार सानु|कुमार शानू]] * [[कुन्दन लाल सहगल]] *[[मन्ना डे]] *[[मुकेश (गायक)|मुकेश]] * [[के॰ जे॰ येशुदास|येसूदास]] *[[मोहम्मद रफ़ी|रफी]] *[[सुरेश वाडकर|सुरेश वाडेकर]] * [[सोनू निगम]] *[[हेमन्त कुमार मुखोपाध्याय|हेमंत कुमार]] *[[अभिजीत भट्टाचार्य]] * [[शान (गायक)]] *[[अरमान मलिक]] *[[अरिजीत सिंह]] *[[के के]] *[[यो यो हनी सिंह]] *[[मीका सिंह]] === प्रमुख गायिका === * [[लता मंगेशकर]] *[[आशा भोसले|आशा भोंसले]] *[[सुमन कल्याणपुर|सुमन कल्यानपुर]] * [[अनुराधा पौडवाल]] *[[अलका याज्ञिक|अलका याज्ञनिक]] *[[कविता कृष्णमूर्ति]] * [[अनुराधा श्रीराम]] *[[सुनिधि चौहान]] * [[श्रेया घोषाल]] *[[नीति मोहन]] *[[नेहा कक्कड़]] *[[प्रितम प्रियदर्शनी ]] === प्रमुख संगीतकार === * [[शंकर-जयकिशन]] *[[नौशाद|नौशाद अली]] *[[मदन मोहन]] * [[हेमन्त कुमार मुखोपाध्याय|हेमंत कुमार]] *[[ओ॰ पी॰ नय्यर|ओपी नैय्यर]] *[[सलिल चौधरी]] * [[लक्ष्मीकांत-प्यारेलाल]] *[[सचिन देव बर्मन]] *[[राहुल देव बर्मन]] * [[बप्पी लाहिड़ी]] *[[नदीम-श्रवण|नदीम श्रवण]] *[[विशाल भारद्वाज]] * [[इस्माइल दरबार]] *[[ए॰ आर॰ रहमान|ए आर रहमान]] *[[जतिन-ललित|जतिन ललित]] * [[हिमेश रेशमिया]] *[[विशाल-शेखर|विशाल शेखर]] *[[प्रीतम]] * [[शंकर-एहसान-लॉय|शंकर एहसान लौय]] *[[अनु मलिक]] *[[आनन्द राज आनन्द]] * [[अदनान सामी]] === प्रमुख गीतकार === * [[नरेन्द्र शर्मा|पंडित नरेन्द्र शर्मा]] *[[प्रदीप (गीतकार)|प्रदीप कवि]] *[[भरत व्यास]] * [[राजेन्द्र कृष्ण]] *[[साहिर लुधियानवी|शाहिर लुधियानवी]] *[[शैलेन्द्र]] * [[हसरत जयपुरी]] *[[जाँनिसार अख्तर|जांनिसार अख्तर]] *[[कैफ़ी आज़मी|कैफी आजमी]] * [[गुलज़ार (गीतकार)|गुलजार]] *[[मजरुह सुल्तानपुरी]] *[[समीर (गीतकार)|समीर]] * [[फैज़ अनवर|फैज अनवर]] == इन्हें भी देखें == * [[हिन्दी फिल्मों की सूची (वर्णक्रमानुसार)]] * [[हिंदी फिल्मों की सूची]] * [[बॉलीवुड फ़िल्मों की सूची]] * [[भारतीय फिल्मों की सूची]] * [[कलाकार (अभिनीत फिल्में)]] * [[हिन्दी सिनेमा|हिंदी सिनेमा (बॉलीवुड)]] * [[भारतीय सिनेमा]] * [[फ़िल्म|सिनेमा(फ़िल्म)]] ==सन्दर्भ== {{reflist}} == बाहरी कड़ियाँ == {{Authority control}} [[श्रेणी:भारतीय फिल्म इंडस्ट्रीज की सूची]] [[श्रेणी:हिन्दी सिनेमा]] [[श्रेणी:बॉलीवुड]] [[श्रेणी:फ़िल्म]] 7ryktppiuwz68th0exurfdnm46f8fd8 6446869 6446838 2025-06-30T18:01:16Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 28. जून २०२५ 11:51:46 पर Sadasyanam के 6445601 अवतरण में बदला 6446869 wikitext text/x-wiki {{स्रोतहीन|date=जनवरी 2019}} {{भारतीय फिल्म सूची}} '''हिन्दी सिनेमा''', जिसे '''बॉलीवुड''' के नाम से भी जाना जाता है, हिन्दी भाषा में फ़िल्म बनाने का उद्योग है। बॉलीवुड नाम अंग्रेज़ी सिनेमा उद्योग [[हॉलीवुड]] के तर्ज़ पर रखा गया है। हिन्दी फ़िल्म उद्योग मुख्यतः [[मुम्बई]] शहर में बसा है। ये फ़िल्में हिन्दुस्तान, [[पाकिस्तान]] और विश्व के कई देशों के लोगों के दिलों की धड़कन हैं। अधिकतर फ़िल्मों में कई संगीतमय गाने होते हैं। इन फ़िल्मों में हिन्दी की "[[हिन्दुस्तानी भाषा|हिन्दुस्तानी]]" शैली का चलन है। हिन्दी और [[उर्दू भाषा|उर्दू]] (खड़ीबोली) के साथ साथ [[अवधी]], [[बम्बइया हिन्दी]], [[पंजाबी भाषा|पंजाबी]] जैसी भाषाओं का भी संवाद और गानों में उपयुक्त होते हैं। प्यार, देशभक्ति, परिवार, अपराध, भय, इत्यादि मुख्य विषय होते हैं। ज़्यादातर गाने उर्दू शायरी पर आधारित होते हैं। भारत में सबसे बड़ी फिल्म निर्माताओं में से एक, शुद्ध बॉक्स ऑफिस राजस्व का 43% का प्रतिनिधित्व करता है, जबकि तमिल और तेलुगू सिनेमा 36% का प्रतिनिधित्व करते हैं,क्षेत्रीय सिनेमा के बाकी 2014 के रूप में 21% का गठन है। बॉलीवुड दुनिया में फिल्म निर्माण के सबसे बड़े केंद्रों में से एक है। बॉलीवुड कार्यरत लोगों की संख्या और निर्मित फिल्मों की संख्या के मामले में दुनिया में सबसे बड़ी फिल्म उद्योगों में से एक है। == इतिहास == === भारत में प्रारंभिक सिनेमा === 1895 में लूमियर ब्रदर्स ने पेरिस सैलून सभाभवन में इंजन ट्रेन की पहली फिल्म प्रदर्शित की थी। इन्हीं लूमियर ब्रदर्श ने 7 जुलाई 1896 को [[मुम्बई|बंबई]] के वाटसन होटल में फिल्म का पहला शो भी दिखाया था। एक रुपया प्रति व्यक्ति प्रवेश शुल्क देकर बंबई के संभ्रात वर्ग ने वाह-वाह और करतल ध्वनि के साथ इसका स्वागत किया। उसी दिन भारतीय सिनेमा का जन्म हुआ था। जनसमूह की जोशीली प्रतिक्रियाओं से प्रोत्साहित होकर नावेल्टी थियेटर में इसे फिर प्रदर्शित किया गया और निम्न वर्ग तथा अभिजात्य दोनों वर्गों को लुभाने के लिए टिकट की कई दरें रखी गईं। रूढ़िवादी महिलाओं के लिए जनाना शो भी चलाया गया। सबसे सस्ती सीट चार आने की थी और एक शताब्दी बाद भी यही चवन्नी वाले ही सिनेमा, इनके सितारों, संगीत निर्देशकों और दरअसल भारत के संपूर्ण व्यावसायिक सिनेमा के भाग्य विधाता हैं। 1902 के आसपास अब्दुल्ली इसोफल्ली और जे. एस. मादन जैसे उद्यमी छोटे, खुले मैदानों में घूम-घूमकर तंबुओं में बाइस्कोप का प्रदर्शन करते थे। इन्होंने [[म्यान्मार|बर्मा]] (म्यांमार) से लेकर [[श्रीलंका|सीलोन]](श्रीलंका) तक सिनेमा के वितरण का साम्राज्य खड़ा किया। प्रारंभिक सिनेमा [[पियानो]] अथवा [[हारमोनियम]] वादक पर निर्भर होता था जिनकी आवाज [[प्रोजेक्टर]] की घड़घड़ाहट में खो जाती थी। लेकिन आयातित फिल्मों और डाक्यूमेंट्री फिल्मों के नयेपन का आकर्षण बहुत जल्दी ही दम तोड़ने लगा। फिर फिल्म प्रदर्शकों को अपनी प्रस्तुतियों को आकर्षक बनाने के लिए नृत्यांगनाओं, करतबबाजों और पहलवानों को मंच पर उतारना पड़ा। शुरुआती दिनों में विवेकशील भारतीय दर्शक विदेशी फिल्मों से स्वयं को जुड़ा हुआ नहीं पाते थे। 1901 में एच.एस. भटवाड़ेकर ('सावे दादा' के नाम से विख्यात) ने पहली बार भारतीय विषयवस्तु और न्यूज रीलों की शूटिंग की। इसके तुरंत बाद तमाम यूरोपीय और अमेरिकी कंपनियों ने भारतीय दर्शकों के लिए भारत में शूट की गई भारतीय न्यूज रीलों का लाभ लिया। फरवरी, 1901 में [[कोलकाता|कलकत्ता]] के क्लासिक थियेटर में मंचित ‘अलीबाबा’, ‘बुद्ध’, ‘सीताराम’ नामक नाटकों की पहली बार फोटोग्राफी हीरालाल सेन ने की। यद्यपि भारतीय बाजार यूरोपीय और अमेरिकी फिल्मों से पटा हुआ था, लेकिन बहुत कम दर्शक इन फिल्मों को देखते थे क्योंकि आम दर्शक इनसे अपने को अलग-थलग पाते थे। मई 1912 में आयातित कैमरा, फिल्म स्टॉक और यंत्रों का प्रयोग करके हिंदू संत ‘पुण्डलिक’ पर आधारित एक नाटक का फिल्मांकन आर. जी. टोरनी ने किया जो शायद भारत की पहली फुललेंथ फिल्म है। पहली फिल्म थी [[१९१३|1913]] में [[दादासाहब फालके|दादासाहेब फालके]] द्वारा बनाई गई [[राजा हरिश्चन्द्र (फ़िल्म)|''राजा हरिश्चन्द्र'']]। फिल्म काफी जल्द ही भारत में लोकप्रिय हो गई और वर्ष 1930 तक लगभग 200 फिल्में प्रतिवर्ष बन रही थी। पहली बोलती फिल्म थी [[अर्देशिर ईरानी|अरदेशिर ईरानी]] द्वारा बनाई गई '''[[आलमआरा (1931 फ़िल्म)|आलम]]''' [[आलमआरा (1931 फ़िल्म)|'''आरा''']]। यह फिल्म काफी ज्यादा लोकप्रिय रही। जल्द ही सारी फिल्में, बोलती फिल्में थी। आने वाले वर्षो में भारत में स्वतंत्रता संग्राम, देश विभाजन जैसी ऎतिहासिक घटना हुई। उन दरमान बनी हिंदी फिल्मों में इसका प्रभाव छाया रहा। 1950 के दशक में हिंदी फिल्में श्वेत-श्याम से रंगीन हो गई। फिल्मों का विषय मुख्यतः प्रेम होता था और संगीत फिल्मों का मुख्य अंग होता था। 1960-70 के दशक की फिल्मों में हिंसा का प्रभाव रहा। 1980 और 1990 के दशक से प्रेम आधारित फिल्में वापस लोकप्रिय होने लगी। 1990-2000 के दशक में बनी फिल्में भारत के बाहर भी काफी लोकप्रिय रही। प्रवासी भारतीयो की बढती संख्या भी इसका प्रमुख कारण थी। हिंदी फिल्मों में प्रवासी भारतीयों के विषय लोकप्रिय रहे। == फिल्मी शहर == चर्चित फिल्मकार अविजित मुकुल किशोर<ref>{{Cite web|url=https://vimeo.com/avimuk|title=Avijit Mukul Kishore|website=Vimeo|language=en|access-date=2022-11-23}}</ref> की फिल्में बदलते शहर, कस्बे और उनमें रहने वाले लोगों और जगहों की बात करती हैं। अपने कैमरे के ज़रिए वे यहां होने वाले बदलाव को बहुत ही खूबसूरती से कैद करते हैं। ‘फिल्मी शहर’ ऑनलाइन मास्टरक्लास में अविजित मुकुल किशोर<ref>{{Cite web|url=https://vimeo.com/avimuk|title=Avijit Mukul Kishore|website=Vimeo|language=en|access-date=2022-11-23}}</ref> के साथ मिलकर सिनेमा की भाषा एवं उसके नज़रिए की पड़ताल की गई है। द थर्ड आई<ref>{{Cite web|url=https://thethirdeyehindi.in/|title=द थर्ड आई - ज्ञान की दुनिया, नारीवादी नज़र से {{!}} निरंतर ट्रस्ट की प्रस्तुति|website=द थर्ड आई|language=en-US|access-date=2022-11-23}}</ref> की ये पहल, कोशिश है हिन्दी भाषा में फिल्मों एवं उनके द्वारा गढ़ी जा रही छवियों पर बात करने की। साथ ही यह पता लगाने की, की हमारा सिनेमा तेज़ी से बदल रहे हमारे गांव और शहर को कैसे देख रहा है। ‘फिल्मी शहर’<ref>{{Cite web|url=https://thethirdeyehindi.in/nirantar-video/filmy-shaher-episode-1-chhota-shaher/|title=फिल्मी शहर एपिसोड 1: छोटा शहर|last=टीम|first=द थर्ड आई|date=2021-11-03|website=द थर्ड आई|language=en-US|access-date=2022-11-23}}</ref> में सिनेमा के भीतर मौजूद वर्ग, जाति<ref>{{Cite web|url=https://thethirdeyehindi.in/nirantar-video/filmy-shehar-caste-aur-cinema-episode-2/|title=फिल्मी शहर एपिसोड 2: जाति और सिनेमा|last=टीम|first=द थर्ड आई|date=2022-03-11|website=द थर्ड आई|language=en-US|access-date=2022-11-23}}</ref>, जेंडर, यौनिकता<ref>{{Cite web|url=https://thethirdeyehindi.in/nirantar-video/filmy-shehar-ep-3-cinema-me-samlengikta/|title=फिल्मी शहर एपिसोड 3: सिनेमा में समलैंगिकता|last=टीम|first=द थर्ड आई|date=2022-07-13|website=द थर्ड आई|language=en-US|access-date=2022-11-23}}</ref> और विभिन्न तरह की असमानताओं की परतें एक के बाद एक खुलती जाती हैं। == भारतीय सिनेमा के प्रवर्तक : दादा साहब फालके == {{मुख्य|दादा साहब फालके}} राजा हरिश्चंद्र (१९१३) भारत में बनी पहली हिंदी फिल्म थी। इसे दादासाहेब फाल्के ने निर्देशित किया था। मूक फिल्मों के दौर में फिल्मों के सीनों का फिल्मांकन दिन में ही पूर्ण कर लिया जाता था क्योंकि कृत्रिम रौशनी का प्रयोग असंभव था। == प्रमुख कलाकार == === प्रमुख अभिनेता === {{columns-list|3| * [[अमिताभ बच्चन]] *[[अभिषेक बच्चन]] *[[अनिल कपूर]] * [[अमरीश पुरी]] * [[अक्षय खन्ना]] *[[अनुपम खेर]] * [[अक्षय कुमार]] *[[अमोल पालेकर]] *[[आमिर ख़ान]] * [[ओम पुरी]] *[[अजय देवगन]] *[[अर्जुन रामपाल]] * [[दिलीप कुमार]] *[[देव आनन्द]] *[[नाना पाटेकर]] * [[नसीरुद्दीन शाह]] *[[राज कपूर]] *[[राज कुमार]] * [[राजेश खन्ना]] *[[राजेन्द्र कुमार]] *[[ऋषि कपूर]] * [[राकेश रोशन]] *[[ऋतिक रोशन|हृथिक रोशन]] *[[शम्मी कपूर]] * [[शशि कपूर]] *[[सुनील दत्त]] *[[संजय दत्त]] * [[संजीव कुमार]] *[[सैफ़ अली ख़ान|सैफ अली खान]] *[[सतीश शाह]] * [[सलमान ख़ान]] *[[शाहरुख़ ख़ान|शाहरुख खान]] *[[सुनील शेट्टी]] * [[सनी देओल|सन्नी देओल]] *[[बॉबी देओल]] *[[जितेन्द्र]] * [[जॉन अब्राहम]] *[[जैकी श्रॉफ]] *[[गोविन्दा]] *[[धर्मेन्द्र]] * [[विवेक ओबेरॉय]] *[[मिथुन चक्रवर्ती]] *[[पंकज त्रिपाठी]] *[[मनोज बाजपेई]] }} === प्रमुख अभिनेत्रियाँ === {{columns-list|3| * [[मीना कुमारी]] *[[मधुबाला]] *[[मौसमी चटर्जी]] * [[माधुरी दीक्षित]] *[[मल्लिका शेरावत]] *[[महिमा चौधरी]] * [[मनीषा कोइराला]] *[[मीनाक्षी शेषाद्रि|मीनाक्षी शेषाद्री]] *[[ममता कुलकर्णी]] * [[नूतन]] *[[आशा पारेख]] * [[अमृता अरोड़ा|अमृता अरोरा]] * [[अमृता सिंह]] * [[अमीषा पटेल]] * [[साधना]] * [[सायरा बानो]] * [[शिल्पा शेट्टी]] * [[शिल्पा शिरोडकर]] * [[स्मिता पाटिल]] * [[सोनाली बेंद्रे|सोनाली बेन्द्रे]] * [[वैजयन्ती माला]] * [[जया बच्चन]] * [[जया बच्चन|जया भादुरी]] * [[जूही चावला]] * [[रेखा]] * [[रवीना टंडन|रवीना टण्डन]] *[[रानी मुखर्जी]] * [[पूजा भट्ट]] * [[करिश्मा कपूर]] *[[करीना कपूर]] * [[काजोल देवगन|काजोल]] * [[उर्मिला मातोंडकर]] *[[डिम्पल कपाड़िया]] * [[दीया मिर्ज़ा]] * [[भूमिका चावला]] * [[ग्रेसी सिंह]] * [[श्रीदेवी]] * [[प्रीति ज़िंटा|प्रीती ज़िंटा]] * [[प्रियंका चोपड़ा]] * [[ऐश्वर्या राय बच्चन|ऐश्वर्या राय]] *[[हेमा मालिनी]] *[[ईशा देओल]] * [[बिपाशा बसु]] *[[उर्मिला मातोंडकर]] *[[दीपिका पादुकोण]] * [[सोनम कपूर]] * [[तनुश्री दत्ता]] *[[कैटरीना कैफ़]] * [[रिया चक्रवर्ती]] }}[[उर्वशी रौतेला|उर्वशी]] [[उर्वशी रौतेला|रौतेला]] === प्रमुख निर्देशक === *[[यश चोपड़ा]] *[[सत्यजित राय]] *[[बिमल राय]] *[[ऋषिकेश मुखर्जी]] *[[करण जौहर]] *[[श्याम बेनेगल]] *[[महबूब ख़ान]] *[[राजेश रोशन]] *[[संजय लीला भंसाली]] *[[मणिरत्नम्]] *[[आदित्य चोपड़ा]] *[[प्रकाश झा]] *[[गुरु दत्त]] === प्रमुख गायक === * [[उदित नारायण]] *[[किशोर कुमार]] *[[कुमार सानु|कुमार शानू]] * [[कुन्दन लाल सहगल]] *[[मन्ना डे]] *[[मुकेश (गायक)|मुकेश]] * [[के॰ जे॰ येशुदास|येसूदास]] *[[मोहम्मद रफ़ी|रफी]] *[[सुरेश वाडकर|सुरेश वाडेकर]] * [[सोनू निगम]] *[[हेमन्त कुमार मुखोपाध्याय|हेमंत कुमार]] *[[अभिजीत भट्टाचार्य]] * [[शान (गायक)]] *[[अरमान मलिक]] *[[अरिजीत सिंह]] *[[के के]] *[[यो यो हनी सिंह]] *[[मीका सिंह]] === प्रमुख गायिका === * [[लता मंगेशकर]] *[[आशा भोसले|आशा भोंसले]] *[[सुमन कल्याणपुर|सुमन कल्यानपुर]] * [[अनुराधा पौडवाल]] *[[अलका याज्ञिक|अलका याज्ञनिक]] *[[कविता कृष्णमूर्ति]] * [[अनुराधा श्रीराम]] *[[सुनिधि चौहान]] * [[श्रेया घोषाल]] *[[नीति मोहन]] *[[नेहा कक्कड़]] *[[प्रितम प्रियदर्शनी ]] === प्रमुख संगीतकार === * [[शंकर-जयकिशन]] *[[नौशाद|नौशाद अली]] *[[मदन मोहन]] * [[हेमन्त कुमार मुखोपाध्याय|हेमंत कुमार]] *[[ओ॰ पी॰ नय्यर|ओपी नैय्यर]] *[[सलिल चौधरी]] * [[लक्ष्मीकांत-प्यारेलाल]] *[[सचिन देव बर्मन]] *[[राहुल देव बर्मन]] * [[बप्पी लाहिड़ी]] *[[नदीम-श्रवण|नदीम श्रवण]] *[[विशाल भारद्वाज]] * [[इस्माइल दरबार]] *[[ए॰ आर॰ रहमान|ए आर रहमान]] *[[जतिन-ललित|जतिन ललित]] * [[हिमेश रेशमिया]] *[[विशाल-शेखर|विशाल शेखर]] *[[प्रीतम]] * [[शंकर-एहसान-लॉय|शंकर एहसान लौय]] *[[अनु मलिक]] *[[आनन्द राज आनन्द]] * [[अदनान सामी]] === प्रमुख गीतकार === * [[नरेन्द्र शर्मा|पंडित नरेन्द्र शर्मा]] *[[प्रदीप (गीतकार)|प्रदीप कवि]] *[[भरत व्यास]] * [[राजेन्द्र कृष्ण]] *[[साहिर लुधियानवी|शाहिर लुधियानवी]] *[[शैलेन्द्र]] * [[हसरत जयपुरी]] *[[जाँनिसार अख्तर|जांनिसार अख्तर]] *[[कैफ़ी आज़मी|कैफी आजमी]] * [[गुलज़ार (गीतकार)|गुलजार]] *[[मजरुह सुल्तानपुरी]] *[[समीर (गीतकार)|समीर]] * [[फैज़ अनवर|फैज अनवर]] == इन्हें भी देखें == * [[हिन्दी फिल्मों की सूची (वर्णक्रमानुसार)]] * [[हिंदी फिल्मों की सूची]] * [[बॉलीवुड फ़िल्मों की सूची]] * [[भारतीय फिल्मों की सूची]] * [[कलाकार (अभिनीत फिल्में)]] * [[हिन्दी सिनेमा|हिंदी सिनेमा (बॉलीवुड)]] * [[भारतीय सिनेमा]] * [[फ़िल्म|सिनेमा(फ़िल्म)]] ==सन्दर्भ== {{reflist}} == बाहरी कड़ियाँ == {{Authority control}} [[श्रेणी:भारतीय फिल्म इंडस्ट्रीज की सूची]] [[श्रेणी:हिन्दी सिनेमा]] [[श्रेणी:बॉलीवुड]] [[श्रेणी:फ़िल्म]] 0avb40q67wx4cgl66sa0jvrijrjdsdu सांख्य दर्शन 0 5787 6446771 5871327 2025-06-30T14:41:03Z Tanmay Subhedar 463679 6446771 wikitext text/x-wiki [[भारतीय दर्शन]] के छः प्रकारों में से '''सांख्य''' (साङ्ख्य) भी एक है जो प्राचीनकाल में अत्यन्त लोकप्रिय तथा प्रथित हुआ था। यह [[अद्वैत वेदान्त|अद्वैत]] [[वेदान्त दर्शन|वेदान्त]] से सर्वथा विपरीत मान्यताएँ रखने वाला [[दर्शनशास्त्र|दर्शन]] है। इसकी स्थापना करने वाले मूल व्यक्ति [[कपिल]] कहे जाते हैं। 'सांख्य' का शाब्दिक अर्थ है - 'संख्या सम्बंधी' या विश्लेषण। इसकी सबसे प्रमुख धारणा सृष्टि के प्रकृति-पुरुष से बनी होने की है, यहाँ [[प्रकृति]] (यानि [[पञ्चतत्त्व|पंचमहाभूतों]] से बनी) जड़ है और [[पुरुष]] (यानि जीवात्मा) चेतन। [[योग]] शास्त्रों के ऊर्जा स्रोत ([[ईड़ा|ईडा-]][[पिंगला]]), [[शाक्त सम्प्रदाय|शाक्तों]] के [[अर्धनारीश्वर|शिव-शक्ति]] के सिद्धांत इसके समानान्तर दीखते हैं। किसी समय [[भारत की संस्कृति|भारतीय संस्कृति]] में सांख्य दर्शन का स्थान अत्यन्त ऊँचा था। देश के उदात्त मस्तिष्क सांख्य की विचार पद्धति से सोचते थे। [[वेदव्यास|महाभारतकार]] ने यहाँ तक कहा है कि इस लोक में जो भी ज्ञान है वह सांख्य से आया है। ( ''ज्ञानं च लोके यदिहास्ति किञ्चित् साङ्ख्यागतं तच्च महन्महात्मन्'' (शांति पर्व 301.109))। वस्तुतः [[महाभारत]] में दार्शनिक विचारों की जो पृष्ठभूमि है, उसमें सांख्यशास्त्र का महत्वपूर्ण स्थान है। [[शांतिपर्व|शान्ति पर्व]] के कई स्थलों पर सांख्य दर्शन के विचारों का बड़े काव्यमय और रोचक ढंग से उल्लेख किया गया है। सांख्य दर्शन का प्रभाव [[श्रीमद्भगवद्गीता|गीता]] में प्रतिपादित दार्शनिक पृष्ठभूमि पर पर्याप्त रूप से विद्यमान है। इसकी लोकप्रियता का कारण एक यह अवश्य रहा है कि इस दर्शन ने जीवन में दिखाई पड़ने वाले वैषम्य का समाधान त्रिगुणात्मक प्रकृति की सर्वकारण रूप में प्रतिष्ठा करके बड़े सुंदर ढंग से किया। सांख्याचार्यों के इस प्रकृति-कारण-वाद का महान गुण यह है कि पृथक्-पृथक् धर्म वाले [[वास्तविकता|सत्]], [[रजस्]] तथा [[तमस्]] तत्वों के आधार पर जगत् की विषमता का किया गया समाधान बड़ा बुद्धिगम्य प्रतीत होता है। किसी लौकिक समस्या को ईश्वर का नियम न मानकर इन प्रकृतियों के तालमेल बिगड़ने और जीवों के पुरुषार्थ न करने को कारण बताया गया है। यानि, सांख्य दर्शन की सबसे बड़ी महानता यह है कि इसमें [[सृष्टि]] की उत्पत्ति ''भगवान'' के द्वारा नहीं मानी गयी है बल्कि इसे एक विकासात्मक प्रक्रिया के रूप में समझा गया है और माना गया है कि सृष्टि अनेक अनेक अवस्थाओं (phases) से होकर गुजरने के बाद अपने वर्तमान स्वरूप को प्राप्त हुई है। कपिलाचार्य को कई अनीश्वरवादी मानते हैं पर भगवद्गीता और [[सत्यार्थ प्रकाश]] जैसे ग्रंथों में इस धारणा का निषेध किया गया है। == सांख्य के प्रमुख सिद्धान्त == * सांख्य दृश्यमान विश्व को [[प्रकृति]]-[[पुरुष]] मूलक मानता है। उसकी दृष्टि से केवल चेतन या केवल अचेतन पदार्थ के आधार पर इस चिदविदात्मक जगत् की संतोषप्रद व्याख्या नहीं की जा सकती। इसीलिए लौकायतिक आदि जड़वादी दर्शनों की भाँति सांख्य न केवल जड़ पदार्थ ही मानता है और न अनेक वेदांत संप्रदायों की भाँति वह केवल चिन्मात्र ब्रह्म या आत्मा को ही जगत् का मूल मानता है। अपितु जीवन या जगत् में प्राप्त होने वाले जड़ एवं चेतन, दोनों ही रूपों के मूल रूप से जड़ प्रकृति, एवं चिन्मात्र पुरुष इन दो तत्वों की सत्ता मानता है। * जड़ प्रकृति '''सत्व''', '''रजस''' एवं '''तमस्''' - इन तीनों गुणों की साम्यावस्था का नाम है। ये गुण "बल च गुणवृत्तम्" [[न्याय]] के अनुसार प्रति क्षण परिगामी हैं। इस प्रकार सांख्य के अनुसार सारा विश्व त्रिगुणात्मक प्रकृति का वास्तविक परिणाम है। शंकराचार्य के वेदांत की भाँति भगवन्माय: का विवर्त, अर्थात् असत् कार्य अथवा मिथ्या विलास नहीं है। इस प्रकार प्रकृति को पुरुष की ही भाँति अज और नित्य मानने तथा विश्व को प्रकृति का वास्तविक परिणाम सत् कार्य मानने के कारण सांख्य सच्चे अर्थों में बाह्यथार्थवादी या वस्तुवादी दर्शन हैं। किंतु जड़ बाह्यथार्थवाद भोग्य होने के कारण किसी चेतन भोक्ता के अभाव में अपार्थक या अर्थशून्य अथवा निष्प्रयोजन है, अत: उसकी सार्थकता के लिए सांख्य चेतन पुरुष या आत्मा को भी मानने के कारण अध्यात्मवादी दर्शन है। * मूलत: दो तत्व मानने पर भी सांख्य परिणामिनी प्रकृति के परिणामस्वरूप तेईस अवांतर तत्व भी मानता है। तत्व का अर्थ है 'सत्य ज्ञान'। इसके अनुसार प्रकृति से महत् या बुद्धि, उससे अहंकार, तामस, अहंकार से पंच-तन्मात्र (शब्द, स्पर्श, रूप, रस तथा गंध) एवं सात्विक अहंकार से ग्यारह इंद्रिय (पंच ज्ञानेंद्रिय, पंच कर्मेंद्रिय तथा उभयात्मक मन) और अंत में पंच तन्मात्रों से क्रमश: आकाश, वायु, तेजस्, जल तथा पृथ्वी नामक पंच महाभूत, इस प्रकार तेईस तत्व क्रमश: उत्पन्न होते हैं। इस प्रकार मुख्यामुख्य भेद से सांख्य दर्शन 25 तत्व मानता है। जैसा पहले संकेत कर चुके हैं, प्राचीनतम सांख्य ईश्वर को 26वाँ तत्व मानता रहा होगा। इसके साक्ष्य महाभारत, भागवत इत्यादि प्राचीन साहित्य में प्राप्त होते हैं। यदि यह अनुमान यथार्थ हो तो सांख्य को मूलत: ईश्वरवादी दर्शन मानना होगा। परंतु परवर्ती सांख्य ईश्वर को कोई स्थान नहीं देता। इसी से परवर्ती साहित्य में वह निरीश्वरवादी दर्शन के रूप में ही उल्लिखित मिलता है। * '''सांख्य दर्शन के २५ तत्व ''' :'''आत्मा''' ([[पुरुष]]) :'''तत्व''' ([[प्रकृति]]) :'''अंतःकरण''' (3) : मन, बुद्धि, अहंकार :'''ज्ञानेन्द्रियाँ''' (5) : नासिका, जिह्वा, नेत्र, त्वचा, कर्ण :'''कर्मेन्द्रियाँ''' (5) : पाद, हस्त, उपस्थ, पायु, वाक् :'''तन्मात्रायें''' (5) : गन्ध, रस, रूप, स्पर्श, शब्द :'''महाभूत''' (5) : पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु, आकाश == सत्कार्यवाद == '''{{main|सत्कार्यवाद}}''' सांख्य-दर्शन का मुख्य आधार सत्कार्यवाद है। इस सिद्धान्त के अनुसार, बिना कारण के कार्य की उत्पत्ति नहीं हो सकती। कार्य, अपनी उत्पत्ति के पूर्व कारण में विद्यमान रहता है। कार्य अपने कारण का सार है। कार्य तथा कारण वस्तुतः समान प्रक्रिया के व्यक्त-अव्यक्त रूप हैं। सत्कार्यवाद के दो भेद हैं- परिणामवाद तथा विवर्तवाद। '''परिणामवाद''' से तात्पर्य है कि कारण वास्तविक रूप में कार्य में परिवर्तित हो जाता है। जैसे तिल तेल में, दूध दही में रूपान्तरित होता है। '''विवर्तवाद''' के अनुसार परिवर्तन वास्तविक न होकर आभास मात्र होता है। जैसे-रस्सी में सर्प का आभास होना।वस्तुतः विवर्तवाद अद्वैत वेदांत की मान्यता है। == सांख्य दर्शन की लोकप्रियता एवं प्रभाव == सांख्य दर्शन प्राचीनकाल में अत्यंत लोकप्रिय तथा प्रथित हुआ था। भारतीय संस्कृति में किसी समय सांख्य दर्शन का अत्यंत ऊँचा स्थान था। देश के उदात्त मस्तिष्क सांख्य की विचार पद्धति से सोचते थे। महाभारतकार ने यहाँ तक कहा है कि ''ज्ञानं च लोके यदिहास्ति किंचित् सांख्यागतं तच्च महन्महात्मन्'' (शांति पर्व 301.109)। वस्तुत: महाभारत में दार्शनिक विचारों की जो पृष्ठभूमि है, उसमें सांख्यशास्त्र का महत्वपूर्ण स्थान है। शांति पर्व के कई स्थलों पर सांख्य दर्शन के विचारों का बड़े काव्यमय और रोचक ढंग से उल्लेख किया गया है। सांख्य दर्शन का प्रभाव गीता में प्रतिपादित दार्शनिक पृष्ठभूमि पर पर्याप्त रूप से विद्यमान है। वस्तुत: सांख्य दर्शन किसी समय अत्यंत लोकप्रिय हो गया था। इसकी लोकप्रियता के और चाहे जो भी कारण हों पर एक तो यह अवश्य रहा प्रतीत होता है कि इस दर्शन ने जीवन में दिखाई पड़ने वाले वैषम्य का समाधान त्रिगुणात्मक प्रकृति की सर्वकारण रूप में प्रतिष्ठा करके बड़े सुंदर ढंग से किया। सांख्याचार्यों के इस प्रकृति-कारण-वाद का महान गुण यह है कि पृथक्-पृथक् धर्म वाले सत्वों, रजस् तथा तमस् तत्वों के आधार पर जगत् के वैषम्य का किया गया समाधान बड़ा न्याययुक्त तथा बुद्धिगम्य प्रतीत होता है। == सांख्य नाम की मीमांसा == "सांख्य" शब्द की निष्पत्ति "संख्या" शब्द के आगे अणु प्रत्यय जोड़ने से होती है और संख्या शब्द की व्युत्पत्ति समअचक्ष्ं धातु ख्यान् दर्शनअअं प्रत्यय टाप है, जिसके अनुसार इसका अर्थ सम्यक् ख्याति, साधु दर्शन अथवा सत्य ज्ञान है। सांख्याचार्यों की यह सम्यक् ख्याति, उनका यह सत्य ज्ञान व्यक्ताव्यक्त रूप द्विविध अचित् तत्व से पुरुष रूप चित् तत्व को पृथक् जान लेने में निहित है। ऊपर-ऊपर से प्रपंच में सना हुआ दिखाई पड़ने पर भी पुरुष वस्तुत: उससे अछूता रहता है। उसमें आसक्त या लिप्त दिखाई पड़ने पर भी वस्तुत: अनासक्त या निर्लिप्त रहता है--सांख्याचार्यों की यह सबसे बड़ी दार्शनिक खोज उन्हीं के शब्दों में सत्वपुरुषान्यताख्याति, विवेक ख्याति, व्यक्ताव्यक्तज्ञविज्ञान, आदि नामों से व्यवहृत होती है। इसी विवेक ज्ञान से मानव जीवन के परम पुरुषार्थ या लक्ष्य की सिद्धि मानते हैं। इस प्रकार "संख्या", शब्द सांख्याचार्यों की सबसे बड़ी दार्शनिक खोज का वास्तविक स्वरूप प्रकट करने वाला संक्षिप्त नाम है जिसके सर्वप्रथम व्याख्याता होने के कारण उनकी विचारधारा अत्यंत प्राचीन काल में "सांख्य" नाम से अभिहित हुई। गणनार्थक "संख्या" शब्द से भी "सांख्य" शब्द की निष्पत्ति मानी जाती है। महाभारत में सांख्य के विषय में आए हुए एक श्लोक में ये दोनों ही प्रकार के भाव प्रकट किए गए हैं। वह इस प्रकार है- ''संख्यां प्रकुर्वते चैव प्रकृतिं च प्रचक्षते। तत्त्वानि च चतुविंशद् तेन सांख्या: प्रकीर्तिता:''<ref> महाभा. 12। 311। 42 </ref>। इसका शब्दार्थ यह है कि जो संख्या अर्थात् प्रकृति और पुरुष के विवेक ज्ञान का उपदेश करते हैं, जो प्रकृति का प्रभाव प्रतिपादन करते हैं तथा जो तत्वों की संख्या चौबीस निर्धारित करते हैं, वे सांख्य कहे जाते हैं। कुछ लोगों की ऐसी धारणा है कि ज्ञानार्थक "संख्या" शब्द से की जाने वाली गौण सांख्य में प्रकृति एवं पुरुष के विवेक ज्ञान से ही जीवन के परम लक्ष्य [[कैवल्य]] या मोक्ष की सिद्धि मानी गई है, अत: उस ज्ञान की प्राप्ति ही मुख्य है और इस कारण से उसी पर सांख्य का सारा बल है। सांख्य (पुरुष के अतिरिक्त) चौबीस तत्व मानता है, यह तो एक सामान्य तथ्य का कथन मात्र है, अत: गौण है। [[उदयवीर शास्त्री]] ने अपने "सांख्य दर्शन का इतिहास" नामक ग्रंथ में<ref> (सांख्य दर्शन का इतिहास, पृष्ठ 6) </ref> सांख्य शास्त्र के कपिल द्वारा प्रणीत होने में भागवत 3-25-1 पर श्रीधर स्वामी की व्याख्या को उद्धृत करते हुए इस प्रकार लिखा है- अंतिम श्लोक की व्याख्या करते हुए व्याख्याकार ने स्पष्ट लिखा है- तत्वानां संख्याता गणक: सांख्य-प्रवर्तक इत्यर्थ:। इससे निश्चित हो जाता है कि यही [[कपिल]] सांख्य का प्रर्वतक या प्रणेता है। श्रीधर स्वामी के गणक: शब्द पर शास्त्री जी ने नीचे दिए गए फुटनोट में इस प्रकार लिखा है- मध्य काल के कुछ व्याख्याकारों ने "सांख्य" पद में "संख्य" शब्द को गणनापरक समझकर इस प्रकार के व्याख्यान किए हैं। वस्तुत: इसका अर्थ तत्व ज्ञान है। परंतु गहराई से विचार करने पर यह बात उतनी सामान्य या गौण नहीं है जितनी आपातत: प्रतीत होती है। ऐसा प्रतीत होता है कि बहुत प्राचीन काल में दार्शनिक विकास की प्रारंभिक अवस्था में जब तत्वों की संख्या निश्चित नहीं हो पाई थी, तब सांख्य ने सर्वप्रथम इस दृश्यमान भौतिक जगत् की सूक्ष्म मीमांसा का प्रयास किया था जिसके फलस्वरूप उसके मूल में वर्तमान तत्वों की संख्या सामान्यत: चौबीस निर्धारित की थी। इनमें भी प्रथम तत्व जिसे उन्होंने "प्रकृति" या "प्रधान" नाम दिया, शेष तेईस का मूल सिद्ध किया गया। चित् पुरुष के सान्निध्य से इसी एक तत्व "प्रकृति" को क्रमश: तेईस अवांतर तत्वों में परिणत होकर समस्त जड़ जगत् को उत्पन्न करती हुई माना था। इस प्रकार तत्व संख्या के निर्धारण के पीछे सांख्यों की बहुत बड़ी बौद्धिक साधना छिपी हुई प्रतीत होती है। आखिर सूक्ष्म बुद्धि के द्वारा दीर्घ काल तक बिना चिंतन और विश्लेषण किए तत्वों की संख्या का निर्धारण कैसे संभव हुआ होगा? उपर्युक्त विवेचन से ऐसा निश्चय होता है कि सांख्य दर्शन का "सांख्य" नाम दोनों ही प्रकारों से उसके बुद्धिवादी तर्कप्रधान होने का सूचक है। सांख्यों का अचित् प्रकृति तथा चित् पुरुष, दोनों ही मूलभूत तत्वों को आगम या श्रुति प्रमाण से सिद्ध मानते हुए भी मुख्यत: अनुमान प्रमाण के आधार पर सिद्ध करना भी इसी बात का परिचायक है। आज कल उपलब्ध सांख्य प्रवचन सूत्र एवं सांख्यकारिक, इन दोनों ही मौलिक सांख्य ग्रंथों को देखने से स्पष्ट ज्ञात होता है कि इनमें सांख्य के दोनों ही मौलिक तत्वों- प्रकृति एवं पुरुष की सत्ता हेतुओं के आधार पर अनुमान द्वारा ही सिद्ध की गई है<ref> (सां. सू. 1। 130-137, 140-144, एवं सांख्यकारिका 15 तथा 17)</ref>। पुरुष की अनेकता में भी युक्तियाँ ही दी गई हैं<ref> (सां. सू. 1। 149; तथा सांख्यकारिका 18) </ref>। सत्कार्यवाद की स्थापना भी तर्कों के ही आधार पर की गई है। (सां. सू. 1। 114-121, 6। 53; तथा सांख्यकारिका 9)। इस प्रकार सांख्या शास्त्र का श्रवण, जो विवेक ज्ञान का मूलाधार है, तर्क प्रधान है। मनन, अनुकाल तर्कों द्वारा शास्त्रोक्त तथ्यों तथा सिद्धांतों का चिंतन है ही। इस प्रकार जिस संख्या या विवेक ज्ञान के कारण सांख्य दर्शन का "सांख्य" नाम पड़ा, उसका विशेष संबंध तर्क और बुद्धिवादिता से है। इस बुद्धिवाद के कारण अवांतर काल में सांख्य दर्शन के कुछ सिद्धांत वैदिक संप्रदाय से बहुत कुछ स्वतंत्र रूप से विकसित हुए जिसके कारण बादरायण व्यास तथा शंकराचार्य आदि आचार्यों ने इसका खंडन करते हुए अवैदिक संप्रदाय, तक कह डाला। यह संप्रदाय अपने मूल में तो अवैदिक नहीं प्रतीत होता और अपने परवर्ती रूप में भी सर्वथा अवैदिक नहीं है। प्रसिद्ध भाष्यकार [[विज्ञानभिक्षु]] ने भी सांख्य को आगम या श्रुति का सत् तर्कों द्वारा किया जाने वाला मनन ही माना है। उन्होंने अपने सांख्य प्रवचन-सूत्र-भाष्य की अवतरणिका में यही बात इस प्रकार कही है- जो "एकोऽद्वितीय:" इत्यादि पुरुष विषयक वेद वचन जीव का सारा अभिमान दूर करके उसे मुक्त कराने के लिए उस पुरुष को सर्व प्रकार के वैषम्र्य- रूपभेद से रहित बताते हैं उन्हीं वेद वचनों के अर्थ के मनन के लिए अपेक्षित सद् युक्तियों का उपदेश करने के लिए सांख्यकर्ता नारायणावतार भगवान कपिल आविर्भूत हुए थे। == सांख्य दर्शन की वेदमूलकता == विज्ञान भिक्षु के पूर्व प्रवचनों से स्पष्ट है कि वे सांख्य शास्त्र को वेदानुसारी मानते हैं। उनका स्पष्ट मत है कि "एकोऽद्वितीयः" इत्यादि वेद वचनों के अर्थ का ही वह सद् युक्तियों एवं तर्कों द्वारा समर्थन करता है, उसका प्रतिपादन और विवेचन करके उसे बोधगम्य बनाता है। [[विज्ञानभिक्षु]] ने वस्तुत: लोक में प्रचलित पूर्व परंपरा का ही अनुसरण करते हुए अपना पूर्वोक्त मत प्रकट किया है। अत्यंत प्राचीन काल से ही [[महाभारत]], [[श्रीमद्भगवद्गीता|गीता]], [[रामायण]], [[स्मृति]]यों तथा [[पुराण|पुराणों]] में सर्वत्र सांख्य का न केवल उच्च ज्ञान के रूप में उल्लेख भर हुआ है, अपितु उसके सिद्धांतों का यत्र-तत्र विस्तृत विवरण भी हुआ है। गीता में भी सांख्य दर्शन के त्रिगुणात्मक सिद्धांत को बड़ी सुंदर रीति से अपनाया गया है। "त्रिगुणात्मिका प्रकृति नित्य परिणामिनी है। उसके तीनों गुण ही सदा कुछ न कुछ परिणाम उत्पन्न करते रहते हैं, पुरुष अकर्ता है" -सांख्य का यह सिद्धांत गीता के निष्काम कर्मयोग का आवश्यक अंग बन गया है (गीता 13/27, 29 आदि)। इसी प्रकार अन्यत्र भी सांख्य दर्शन के अनेक सिद्धांत अन्य दर्शनों के सिद्धांतों के पूरक रूप से प्राचीन संस्कृत वाड्मय में दृष्टिगोचर होते हैं। इन सब बातों से ऐसा प्रतीत होता है कि यह दर्शन अपने मूल में वैदिक ही रहा है, अवैदिक नहीं, क्योंकि यदि सत्य इससे विपरीत होता तो वेदप्राण इस देश में सांख्य के इतने अधिक प्रचार-प्रसार के लिए उपर्युक्त क्षेत्र न मिलता। इस अनीश्वरवाद, प्रकृति पुरुष द्वैतवाद, (प्रकृति) परिणामवाद आदि तथाकथित वेद विरुद्ध सिद्धांतों के कारण [[वेद]]बाह्य कहकर इसका खंडन करने वाले वेदांत भाष्यकार [[शंकराचार्य]] को भी [[ब्रह्मसूत्र]] 2.1.3 के भाष्य में लिखना ही पड़ा कि "अध्यात्मविषयक अनेक स्मृतियों के होने पर भी सांख्य योग स्मृतियों के ही निराकरण में प्रयत्न किया गया। क्योंकि ये दोनों लोक में परम पुरुषार्थ के साधन रूप में प्रसिद्ध हैं, शिष्ट महापुरुषों द्वारा गृहीत हैं तथा "तत्कारणं सांख्य योगाभिषन्नं ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशै: या (श्वेता. 6.13) इत्यादि श्रोत लिंगों से युक्त हैं।" स्वयं भाष्यकार के अपने साक्ष्य से भी स्पष्ट है कि उनके पूर्ववर्ती सूत्रकार के समय में भी अनेक शिष्ट पुरुष सांख्य दर्शन को वैदिक दर्शन मानते थे तथा परम पुरुषार्थ का साधन मानकर उसका अनुसरण करते थे। इन सब तथ्यों के आधार पर सांख्य दर्शन को मूलत: वैदिक ही मानना समीचीन है। हाँ, अपने परवर्ती विकास में यह अवश्य ही कुछ मूलभूत सिद्धांतों में वेद विरुद्ध हो गया है जैसे उत्तरवर्ती सांख्य वैदिक परंपरा के विरुद्ध निरीश्वर है, उसकी प्रकृति स्वतंत्र रूप से स्वत: समस्त विश्व की सृष्टि करती है। परंतु इस दर्शन का मूल प्राचीनतम छांदोग्य एवं वृहदारण्यक उपनिषदों में प्राप्त होता है। इसी से इसकी प्राचीनता सुस्पष्ट है। == सांख्य सम्प्रदाय == साङ्ख्य दर्शन के दो ही मौलिक ग्रन्थ आज उपलब्ध हैं- पहला छह अध्यायों वाला "[[सांख्यसूत्र|सांख्य-प्रवचन-सूत्र]]" और दूसरा सत्तर कारिकाओं वाला "[[सांख्यकारिका]]"। इन दो के अतिरिक्त एक अत्यन्त लघुकाय [[सूत्र]]ग्रंथ भी है जो "तत्व समास" के नाम से प्रसिद्ध है। शेष समस्त सांख्य वाङ्मय इन्हीं तीनों की टीका और उपटीका मात्र है। इनमें सांख्य सूत्रों के उपदेष्टा परम्परा से कपिल मुनि माने जाते हैं। कई कारणों से उपलब्ध सांख्य-प्रवचन-सूत्रों को विद्वान लोग कपिलकृत नहीं मानते। इतनी बात अवश्य ही निश्चित है कि इन सूत्रों को कपिलोपदिष्ट मानने पर भी इसके अनेक स्थलों को स्वयं सूत्रों के ही अंतःसाक्ष्य के बल पर प्रक्षिप्त मानना पड़ेगा। सांख्याकारिकाएँ, [[ईश्वरकृष्ण]] द्वारा रचित हैं, जिनका समय बहुमत से ई.पू. तृतीय शताब्दी का मध्य माना जाता है। वस्तुतः इनका समय इससे पर्याप्त पूर्व का प्रतीत होता है। कपिल के शिष्य आसुरि का कोई ग्रंथ नहीं बताया जाता, परन्तु इनके प्रथित शिष्य आचार्य पंचशिख के नाम से अनेक सूत्रों के व्यासकृत योगभाष्य आदि प्राचीन ग्रंथों में उद्धृत होने से स्पष्ट प्रतीत होता है कि इनके द्वारा रचित कोई सूत्रग्रंथ अति प्राचीन काल में प्रसिद्ध था। अनेक विद्वानों के मत से यह प्रसिद्ध ग्रंथ षष्ठितंत्र ही था। उदयवीर शास्त्री के मत से वर्तमान काल में उपलब्ध षडध्यायी सांख्य-प्रवचन-सूत्र ही षष्ठि (साठ) पदार्थों का निरूपण करने के कारण "षष्ठितंत्र" के नाम से भी ज्ञात था। उनके मत से संभवतः कपिल मुनि के प्रशिष्य पंचशिखाचार्य ने उस पर व्याख्या लिखी थी और वह भी मूलग्रंथ के ही नाम पर षष्ठितंत्र कही जाती थी। कुछ विद्वानों के मत से "षष्ठि तंत्र" प्रसिद्ध सांख्याचार्य वार्षगण्य का लिखा हुआ है। जैगीषध्य, देवल, असित इत्यादि अन्य अनेक प्राचीन सांख्याचार्यों के विषय में आज कुछ विशेष ज्ञान नहीं है। ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} ==इन्हें भी देखें== *[[सांख्यकारिका]] *[[सांख्यसूत्र]] *[[पञ्चतत्त्व|पंचमहाभूत]] == बाहरी कड़ियाँ == * [https://web.archive.org/web/20080827165418/http://sa.wikibooks.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0#.E0.A4.B5.E0.A5.88.E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.97.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.A7.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.AF: सांख्यसूत्र का सम्पूर्ण पाठ] (देवनागरी में) * [http://books.google.co.in/books?id=xrEyt91GTgIC&pg=PT414&lpg=PT414&dq=न्यायभाष्य&source=bl&ots=bfXOhXyHTI&sig=ZUAc8YNliME65Q8ymn5nAGKyPFk&hl=en&ei=WFPVStCZHcfHlAeG9a2dCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=8&ved=0CC0Q6AEwBw#v=onepage&q=न्यायभाष्य&f=false सांख्यतत्व कौमुदी] (रमाशंकर भट्टाचार्य) * [https://web.archive.org/web/20121025084634/http://panchjanya.com/arch/2005/11/20/File21.htm सांख्य-दर्शन] * [https://web.archive.org/web/20111219162618/http://satyagi.blogspot.com/2009/10/blog-post_10.html सांख्य दर्शन] (सौरभ आत्रेय) * [https://web.archive.org/web/20041023062627/http://www.philo.demon.co.uk/enumerat.htm Sankhya philosophy (archive)] * [https://web.archive.org/web/20181122182043/https://arxiv.org/abs/physics/0303001 Comparison between Indian and Greek cosmology] * [https://web.archive.org/web/20160303170453/http://www.indology.net/article71.html Maharshi Vyasa and Sankhya Shastra] * [https://web.archive.org/web/20081217135225/http://sanskritdocuments.org/all_pdf/IshvarakRiShNasAnkyakArikA.pdf PDF file of Ishwarkrishna's sankhyakarikaa - 200BC (in Sanskrit) available for research purposes only] * [https://web.archive.org/web/20080612145528/http://www.worldteachertrust.org/bk/sankhya/index.html Sankya - The Sacred Doctrine] * [https://web.archive.org/web/20110920144819/http://anvarat.blogspot.com/2009/08/blog-post_07.html सांख्य का सार] (दिनेशराय द्विवेदी) * [https://web.archive.org/web/20110922172842/http://anvarat.blogspot.com/2009/08/blog-post.html परवर्ती साँख्य में 25वें तत्व 'पुरुष' का प्रवेश] *[https://panini-sanskrit.blogspot.com/2019/05/ वाचस्पतिमिश्रकृत सांख्यतत्त्व कौमुदी] (हिन्दी व्याख्या) [[श्रेणी:हिन्दू धर्म]] [[श्रेणी:दर्शन]] 2nkvdvxjvp6qjufe42u1j0dxigfalz0 6447025 6446771 2025-07-01T07:56:50Z Tanmay Subhedar 463679 सच / वास्तविकता तथा त्रिगुण दोनों भिन्न हैं 6447025 wikitext text/x-wiki [[भारतीय दर्शन]] के छः प्रकारों में से '''सांख्य''' (साङ्ख्य) भी एक है जो प्राचीनकाल में अत्यन्त लोकप्रिय तथा प्रथित हुआ था। यह [[अद्वैत वेदान्त|अद्वैत]] [[वेदान्त दर्शन|वेदान्त]] से सर्वथा विपरीत मान्यताएँ रखने वाला [[दर्शनशास्त्र|दर्शन]] है। इसकी स्थापना करने वाले मूल व्यक्ति [[कपिल]] कहे जाते हैं। 'सांख्य' का शाब्दिक अर्थ है - 'संख्या सम्बंधी' या विश्लेषण। इसकी सबसे प्रमुख धारणा सृष्टि के प्रकृति-पुरुष से बनी होने की है, यहाँ [[प्रकृति]] (यानि [[पञ्चतत्त्व|पंचमहाभूतों]] से बनी) जड़ है और [[पुरुष]] (यानि जीवात्मा) चेतन। [[योग]] शास्त्रों के ऊर्जा स्रोत ([[ईड़ा|ईडा-]][[पिंगला]]), [[शाक्त सम्प्रदाय|शाक्तों]] के [[अर्धनारीश्वर|शिव-शक्ति]] के सिद्धांत इसके समानान्तर दीखते हैं। किसी समय [[भारत की संस्कृति|भारतीय संस्कृति]] में सांख्य दर्शन का स्थान अत्यन्त ऊँचा था। देश के उदात्त मस्तिष्क सांख्य की विचार पद्धति से सोचते थे। [[वेदव्यास|महाभारतकार]] ने यहाँ तक कहा है कि इस लोक में जो भी ज्ञान है वह सांख्य से आया है। ( ''ज्ञानं च लोके यदिहास्ति किञ्चित् साङ्ख्यागतं तच्च महन्महात्मन्'' (शांति पर्व 301.109))। वस्तुतः [[महाभारत]] में दार्शनिक विचारों की जो पृष्ठभूमि है, उसमें सांख्यशास्त्र का महत्वपूर्ण स्थान है। [[शांतिपर्व|शान्ति पर्व]] के कई स्थलों पर सांख्य दर्शन के विचारों का बड़े काव्यमय और रोचक ढंग से उल्लेख किया गया है। सांख्य दर्शन का प्रभाव [[श्रीमद्भगवद्गीता|गीता]] में प्रतिपादित दार्शनिक पृष्ठभूमि पर पर्याप्त रूप से विद्यमान है। इसकी लोकप्रियता का कारण एक यह अवश्य रहा है कि इस दर्शन ने जीवन में दिखाई पड़ने वाले वैषम्य का समाधान त्रिगुणात्मक प्रकृति की सर्वकारण रूप में प्रतिष्ठा करके बड़े सुंदर ढंग से किया। सांख्याचार्यों के इस प्रकृति-कारण-वाद का महान गुण यह है कि पृथक्-पृथक् धर्म वाले [[सत्त्व]], [[रजस्]] तथा [[तमस्]] तत्वों के आधार पर जगत् की विषमता का किया गया समाधान बड़ा बुद्धिगम्य प्रतीत होता है। किसी लौकिक समस्या को ईश्वर का नियम न मानकर इन प्रकृतियों के तालमेल बिगड़ने और जीवों के पुरुषार्थ न करने को कारण बताया गया है। यानि, सांख्य दर्शन की सबसे बड़ी महानता यह है कि इसमें [[सृष्टि]] की उत्पत्ति ''भगवान'' के द्वारा नहीं मानी गयी है बल्कि इसे एक विकासात्मक प्रक्रिया के रूप में समझा गया है और माना गया है कि सृष्टि अनेक अनेक अवस्थाओं (phases) से होकर गुजरने के बाद अपने वर्तमान स्वरूप को प्राप्त हुई है। कपिलाचार्य को कई अनीश्वरवादी मानते हैं पर भगवद्गीता और [[सत्यार्थ प्रकाश]] जैसे ग्रंथों में इस धारणा का निषेध किया गया है। == सांख्य के प्रमुख सिद्धान्त == * सांख्य दृश्यमान विश्व को [[प्रकृति]]-[[पुरुष]] मूलक मानता है। उसकी दृष्टि से केवल चेतन या केवल अचेतन पदार्थ के आधार पर इस चिदविदात्मक जगत् की संतोषप्रद व्याख्या नहीं की जा सकती। इसीलिए लौकायतिक आदि जड़वादी दर्शनों की भाँति सांख्य न केवल जड़ पदार्थ ही मानता है और न अनेक वेदांत संप्रदायों की भाँति वह केवल चिन्मात्र ब्रह्म या आत्मा को ही जगत् का मूल मानता है। अपितु जीवन या जगत् में प्राप्त होने वाले जड़ एवं चेतन, दोनों ही रूपों के मूल रूप से जड़ प्रकृति, एवं चिन्मात्र पुरुष इन दो तत्वों की सत्ता मानता है। * जड़ प्रकृति '''सत्व''', '''रजस''' एवं '''तमस्''' - इन तीनों गुणों की साम्यावस्था का नाम है। ये गुण "बल च गुणवृत्तम्" [[न्याय]] के अनुसार प्रति क्षण परिगामी हैं। इस प्रकार सांख्य के अनुसार सारा विश्व त्रिगुणात्मक प्रकृति का वास्तविक परिणाम है। शंकराचार्य के वेदांत की भाँति भगवन्माय: का विवर्त, अर्थात् असत् कार्य अथवा मिथ्या विलास नहीं है। इस प्रकार प्रकृति को पुरुष की ही भाँति अज और नित्य मानने तथा विश्व को प्रकृति का वास्तविक परिणाम सत् कार्य मानने के कारण सांख्य सच्चे अर्थों में बाह्यथार्थवादी या वस्तुवादी दर्शन हैं। किंतु जड़ बाह्यथार्थवाद भोग्य होने के कारण किसी चेतन भोक्ता के अभाव में अपार्थक या अर्थशून्य अथवा निष्प्रयोजन है, अत: उसकी सार्थकता के लिए सांख्य चेतन पुरुष या आत्मा को भी मानने के कारण अध्यात्मवादी दर्शन है। * मूलत: दो तत्व मानने पर भी सांख्य परिणामिनी प्रकृति के परिणामस्वरूप तेईस अवांतर तत्व भी मानता है। तत्व का अर्थ है 'सत्य ज्ञान'। इसके अनुसार प्रकृति से महत् या बुद्धि, उससे अहंकार, तामस, अहंकार से पंच-तन्मात्र (शब्द, स्पर्श, रूप, रस तथा गंध) एवं सात्विक अहंकार से ग्यारह इंद्रिय (पंच ज्ञानेंद्रिय, पंच कर्मेंद्रिय तथा उभयात्मक मन) और अंत में पंच तन्मात्रों से क्रमश: आकाश, वायु, तेजस्, जल तथा पृथ्वी नामक पंच महाभूत, इस प्रकार तेईस तत्व क्रमश: उत्पन्न होते हैं। इस प्रकार मुख्यामुख्य भेद से सांख्य दर्शन 25 तत्व मानता है। जैसा पहले संकेत कर चुके हैं, प्राचीनतम सांख्य ईश्वर को 26वाँ तत्व मानता रहा होगा। इसके साक्ष्य महाभारत, भागवत इत्यादि प्राचीन साहित्य में प्राप्त होते हैं। यदि यह अनुमान यथार्थ हो तो सांख्य को मूलत: ईश्वरवादी दर्शन मानना होगा। परंतु परवर्ती सांख्य ईश्वर को कोई स्थान नहीं देता। इसी से परवर्ती साहित्य में वह निरीश्वरवादी दर्शन के रूप में ही उल्लिखित मिलता है। * '''सांख्य दर्शन के २५ तत्व ''' :'''आत्मा''' ([[पुरुष]]) :'''तत्व''' ([[प्रकृति]]) :'''अंतःकरण''' (3) : मन, बुद्धि, अहंकार :'''ज्ञानेन्द्रियाँ''' (5) : नासिका, जिह्वा, नेत्र, त्वचा, कर्ण :'''कर्मेन्द्रियाँ''' (5) : पाद, हस्त, उपस्थ, पायु, वाक् :'''तन्मात्रायें''' (5) : गन्ध, रस, रूप, स्पर्श, शब्द :'''महाभूत''' (5) : पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु, आकाश == सत्कार्यवाद == '''{{main|सत्कार्यवाद}}''' सांख्य-दर्शन का मुख्य आधार सत्कार्यवाद है। इस सिद्धान्त के अनुसार, बिना कारण के कार्य की उत्पत्ति नहीं हो सकती। कार्य, अपनी उत्पत्ति के पूर्व कारण में विद्यमान रहता है। कार्य अपने कारण का सार है। कार्य तथा कारण वस्तुतः समान प्रक्रिया के व्यक्त-अव्यक्त रूप हैं। सत्कार्यवाद के दो भेद हैं- परिणामवाद तथा विवर्तवाद। '''परिणामवाद''' से तात्पर्य है कि कारण वास्तविक रूप में कार्य में परिवर्तित हो जाता है। जैसे तिल तेल में, दूध दही में रूपान्तरित होता है। '''विवर्तवाद''' के अनुसार परिवर्तन वास्तविक न होकर आभास मात्र होता है। जैसे-रस्सी में सर्प का आभास होना।वस्तुतः विवर्तवाद अद्वैत वेदांत की मान्यता है। == सांख्य दर्शन की लोकप्रियता एवं प्रभाव == सांख्य दर्शन प्राचीनकाल में अत्यंत लोकप्रिय तथा प्रथित हुआ था। भारतीय संस्कृति में किसी समय सांख्य दर्शन का अत्यंत ऊँचा स्थान था। देश के उदात्त मस्तिष्क सांख्य की विचार पद्धति से सोचते थे। महाभारतकार ने यहाँ तक कहा है कि ''ज्ञानं च लोके यदिहास्ति किंचित् सांख्यागतं तच्च महन्महात्मन्'' (शांति पर्व 301.109)। वस्तुत: महाभारत में दार्शनिक विचारों की जो पृष्ठभूमि है, उसमें सांख्यशास्त्र का महत्वपूर्ण स्थान है। शांति पर्व के कई स्थलों पर सांख्य दर्शन के विचारों का बड़े काव्यमय और रोचक ढंग से उल्लेख किया गया है। सांख्य दर्शन का प्रभाव गीता में प्रतिपादित दार्शनिक पृष्ठभूमि पर पर्याप्त रूप से विद्यमान है। वस्तुत: सांख्य दर्शन किसी समय अत्यंत लोकप्रिय हो गया था। इसकी लोकप्रियता के और चाहे जो भी कारण हों पर एक तो यह अवश्य रहा प्रतीत होता है कि इस दर्शन ने जीवन में दिखाई पड़ने वाले वैषम्य का समाधान त्रिगुणात्मक प्रकृति की सर्वकारण रूप में प्रतिष्ठा करके बड़े सुंदर ढंग से किया। सांख्याचार्यों के इस प्रकृति-कारण-वाद का महान गुण यह है कि पृथक्-पृथक् धर्म वाले सत्वों, रजस् तथा तमस् तत्वों के आधार पर जगत् के वैषम्य का किया गया समाधान बड़ा न्याययुक्त तथा बुद्धिगम्य प्रतीत होता है। == सांख्य नाम की मीमांसा == "सांख्य" शब्द की निष्पत्ति "संख्या" शब्द के आगे अणु प्रत्यय जोड़ने से होती है और संख्या शब्द की व्युत्पत्ति समअचक्ष्ं धातु ख्यान् दर्शनअअं प्रत्यय टाप है, जिसके अनुसार इसका अर्थ सम्यक् ख्याति, साधु दर्शन अथवा सत्य ज्ञान है। सांख्याचार्यों की यह सम्यक् ख्याति, उनका यह सत्य ज्ञान व्यक्ताव्यक्त रूप द्विविध अचित् तत्व से पुरुष रूप चित् तत्व को पृथक् जान लेने में निहित है। ऊपर-ऊपर से प्रपंच में सना हुआ दिखाई पड़ने पर भी पुरुष वस्तुत: उससे अछूता रहता है। उसमें आसक्त या लिप्त दिखाई पड़ने पर भी वस्तुत: अनासक्त या निर्लिप्त रहता है--सांख्याचार्यों की यह सबसे बड़ी दार्शनिक खोज उन्हीं के शब्दों में सत्वपुरुषान्यताख्याति, विवेक ख्याति, व्यक्ताव्यक्तज्ञविज्ञान, आदि नामों से व्यवहृत होती है। इसी विवेक ज्ञान से मानव जीवन के परम पुरुषार्थ या लक्ष्य की सिद्धि मानते हैं। इस प्रकार "संख्या", शब्द सांख्याचार्यों की सबसे बड़ी दार्शनिक खोज का वास्तविक स्वरूप प्रकट करने वाला संक्षिप्त नाम है जिसके सर्वप्रथम व्याख्याता होने के कारण उनकी विचारधारा अत्यंत प्राचीन काल में "सांख्य" नाम से अभिहित हुई। गणनार्थक "संख्या" शब्द से भी "सांख्य" शब्द की निष्पत्ति मानी जाती है। महाभारत में सांख्य के विषय में आए हुए एक श्लोक में ये दोनों ही प्रकार के भाव प्रकट किए गए हैं। वह इस प्रकार है- ''संख्यां प्रकुर्वते चैव प्रकृतिं च प्रचक्षते। तत्त्वानि च चतुविंशद् तेन सांख्या: प्रकीर्तिता:''<ref> महाभा. 12। 311। 42 </ref>। इसका शब्दार्थ यह है कि जो संख्या अर्थात् प्रकृति और पुरुष के विवेक ज्ञान का उपदेश करते हैं, जो प्रकृति का प्रभाव प्रतिपादन करते हैं तथा जो तत्वों की संख्या चौबीस निर्धारित करते हैं, वे सांख्य कहे जाते हैं। कुछ लोगों की ऐसी धारणा है कि ज्ञानार्थक "संख्या" शब्द से की जाने वाली गौण सांख्य में प्रकृति एवं पुरुष के विवेक ज्ञान से ही जीवन के परम लक्ष्य [[कैवल्य]] या मोक्ष की सिद्धि मानी गई है, अत: उस ज्ञान की प्राप्ति ही मुख्य है और इस कारण से उसी पर सांख्य का सारा बल है। सांख्य (पुरुष के अतिरिक्त) चौबीस तत्व मानता है, यह तो एक सामान्य तथ्य का कथन मात्र है, अत: गौण है। [[उदयवीर शास्त्री]] ने अपने "सांख्य दर्शन का इतिहास" नामक ग्रंथ में<ref> (सांख्य दर्शन का इतिहास, पृष्ठ 6) </ref> सांख्य शास्त्र के कपिल द्वारा प्रणीत होने में भागवत 3-25-1 पर श्रीधर स्वामी की व्याख्या को उद्धृत करते हुए इस प्रकार लिखा है- अंतिम श्लोक की व्याख्या करते हुए व्याख्याकार ने स्पष्ट लिखा है- तत्वानां संख्याता गणक: सांख्य-प्रवर्तक इत्यर्थ:। इससे निश्चित हो जाता है कि यही [[कपिल]] सांख्य का प्रर्वतक या प्रणेता है। श्रीधर स्वामी के गणक: शब्द पर शास्त्री जी ने नीचे दिए गए फुटनोट में इस प्रकार लिखा है- मध्य काल के कुछ व्याख्याकारों ने "सांख्य" पद में "संख्य" शब्द को गणनापरक समझकर इस प्रकार के व्याख्यान किए हैं। वस्तुत: इसका अर्थ तत्व ज्ञान है। परंतु गहराई से विचार करने पर यह बात उतनी सामान्य या गौण नहीं है जितनी आपातत: प्रतीत होती है। ऐसा प्रतीत होता है कि बहुत प्राचीन काल में दार्शनिक विकास की प्रारंभिक अवस्था में जब तत्वों की संख्या निश्चित नहीं हो पाई थी, तब सांख्य ने सर्वप्रथम इस दृश्यमान भौतिक जगत् की सूक्ष्म मीमांसा का प्रयास किया था जिसके फलस्वरूप उसके मूल में वर्तमान तत्वों की संख्या सामान्यत: चौबीस निर्धारित की थी। इनमें भी प्रथम तत्व जिसे उन्होंने "प्रकृति" या "प्रधान" नाम दिया, शेष तेईस का मूल सिद्ध किया गया। चित् पुरुष के सान्निध्य से इसी एक तत्व "प्रकृति" को क्रमश: तेईस अवांतर तत्वों में परिणत होकर समस्त जड़ जगत् को उत्पन्न करती हुई माना था। इस प्रकार तत्व संख्या के निर्धारण के पीछे सांख्यों की बहुत बड़ी बौद्धिक साधना छिपी हुई प्रतीत होती है। आखिर सूक्ष्म बुद्धि के द्वारा दीर्घ काल तक बिना चिंतन और विश्लेषण किए तत्वों की संख्या का निर्धारण कैसे संभव हुआ होगा? उपर्युक्त विवेचन से ऐसा निश्चय होता है कि सांख्य दर्शन का "सांख्य" नाम दोनों ही प्रकारों से उसके बुद्धिवादी तर्कप्रधान होने का सूचक है। सांख्यों का अचित् प्रकृति तथा चित् पुरुष, दोनों ही मूलभूत तत्वों को आगम या श्रुति प्रमाण से सिद्ध मानते हुए भी मुख्यत: अनुमान प्रमाण के आधार पर सिद्ध करना भी इसी बात का परिचायक है। आज कल उपलब्ध सांख्य प्रवचन सूत्र एवं सांख्यकारिक, इन दोनों ही मौलिक सांख्य ग्रंथों को देखने से स्पष्ट ज्ञात होता है कि इनमें सांख्य के दोनों ही मौलिक तत्वों- प्रकृति एवं पुरुष की सत्ता हेतुओं के आधार पर अनुमान द्वारा ही सिद्ध की गई है<ref> (सां. सू. 1। 130-137, 140-144, एवं सांख्यकारिका 15 तथा 17)</ref>। पुरुष की अनेकता में भी युक्तियाँ ही दी गई हैं<ref> (सां. सू. 1। 149; तथा सांख्यकारिका 18) </ref>। सत्कार्यवाद की स्थापना भी तर्कों के ही आधार पर की गई है। (सां. सू. 1। 114-121, 6। 53; तथा सांख्यकारिका 9)। इस प्रकार सांख्या शास्त्र का श्रवण, जो विवेक ज्ञान का मूलाधार है, तर्क प्रधान है। मनन, अनुकाल तर्कों द्वारा शास्त्रोक्त तथ्यों तथा सिद्धांतों का चिंतन है ही। इस प्रकार जिस संख्या या विवेक ज्ञान के कारण सांख्य दर्शन का "सांख्य" नाम पड़ा, उसका विशेष संबंध तर्क और बुद्धिवादिता से है। इस बुद्धिवाद के कारण अवांतर काल में सांख्य दर्शन के कुछ सिद्धांत वैदिक संप्रदाय से बहुत कुछ स्वतंत्र रूप से विकसित हुए जिसके कारण बादरायण व्यास तथा शंकराचार्य आदि आचार्यों ने इसका खंडन करते हुए अवैदिक संप्रदाय, तक कह डाला। यह संप्रदाय अपने मूल में तो अवैदिक नहीं प्रतीत होता और अपने परवर्ती रूप में भी सर्वथा अवैदिक नहीं है। प्रसिद्ध भाष्यकार [[विज्ञानभिक्षु]] ने भी सांख्य को आगम या श्रुति का सत् तर्कों द्वारा किया जाने वाला मनन ही माना है। उन्होंने अपने सांख्य प्रवचन-सूत्र-भाष्य की अवतरणिका में यही बात इस प्रकार कही है- जो "एकोऽद्वितीय:" इत्यादि पुरुष विषयक वेद वचन जीव का सारा अभिमान दूर करके उसे मुक्त कराने के लिए उस पुरुष को सर्व प्रकार के वैषम्र्य- रूपभेद से रहित बताते हैं उन्हीं वेद वचनों के अर्थ के मनन के लिए अपेक्षित सद् युक्तियों का उपदेश करने के लिए सांख्यकर्ता नारायणावतार भगवान कपिल आविर्भूत हुए थे। == सांख्य दर्शन की वेदमूलकता == विज्ञान भिक्षु के पूर्व प्रवचनों से स्पष्ट है कि वे सांख्य शास्त्र को वेदानुसारी मानते हैं। उनका स्पष्ट मत है कि "एकोऽद्वितीयः" इत्यादि वेद वचनों के अर्थ का ही वह सद् युक्तियों एवं तर्कों द्वारा समर्थन करता है, उसका प्रतिपादन और विवेचन करके उसे बोधगम्य बनाता है। [[विज्ञानभिक्षु]] ने वस्तुत: लोक में प्रचलित पूर्व परंपरा का ही अनुसरण करते हुए अपना पूर्वोक्त मत प्रकट किया है। अत्यंत प्राचीन काल से ही [[महाभारत]], [[श्रीमद्भगवद्गीता|गीता]], [[रामायण]], [[स्मृति]]यों तथा [[पुराण|पुराणों]] में सर्वत्र सांख्य का न केवल उच्च ज्ञान के रूप में उल्लेख भर हुआ है, अपितु उसके सिद्धांतों का यत्र-तत्र विस्तृत विवरण भी हुआ है। गीता में भी सांख्य दर्शन के त्रिगुणात्मक सिद्धांत को बड़ी सुंदर रीति से अपनाया गया है। "त्रिगुणात्मिका प्रकृति नित्य परिणामिनी है। उसके तीनों गुण ही सदा कुछ न कुछ परिणाम उत्पन्न करते रहते हैं, पुरुष अकर्ता है" -सांख्य का यह सिद्धांत गीता के निष्काम कर्मयोग का आवश्यक अंग बन गया है (गीता 13/27, 29 आदि)। इसी प्रकार अन्यत्र भी सांख्य दर्शन के अनेक सिद्धांत अन्य दर्शनों के सिद्धांतों के पूरक रूप से प्राचीन संस्कृत वाड्मय में दृष्टिगोचर होते हैं। इन सब बातों से ऐसा प्रतीत होता है कि यह दर्शन अपने मूल में वैदिक ही रहा है, अवैदिक नहीं, क्योंकि यदि सत्य इससे विपरीत होता तो वेदप्राण इस देश में सांख्य के इतने अधिक प्रचार-प्रसार के लिए उपर्युक्त क्षेत्र न मिलता। इस अनीश्वरवाद, प्रकृति पुरुष द्वैतवाद, (प्रकृति) परिणामवाद आदि तथाकथित वेद विरुद्ध सिद्धांतों के कारण [[वेद]]बाह्य कहकर इसका खंडन करने वाले वेदांत भाष्यकार [[शंकराचार्य]] को भी [[ब्रह्मसूत्र]] 2.1.3 के भाष्य में लिखना ही पड़ा कि "अध्यात्मविषयक अनेक स्मृतियों के होने पर भी सांख्य योग स्मृतियों के ही निराकरण में प्रयत्न किया गया। क्योंकि ये दोनों लोक में परम पुरुषार्थ के साधन रूप में प्रसिद्ध हैं, शिष्ट महापुरुषों द्वारा गृहीत हैं तथा "तत्कारणं सांख्य योगाभिषन्नं ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशै: या (श्वेता. 6.13) इत्यादि श्रोत लिंगों से युक्त हैं।" स्वयं भाष्यकार के अपने साक्ष्य से भी स्पष्ट है कि उनके पूर्ववर्ती सूत्रकार के समय में भी अनेक शिष्ट पुरुष सांख्य दर्शन को वैदिक दर्शन मानते थे तथा परम पुरुषार्थ का साधन मानकर उसका अनुसरण करते थे। इन सब तथ्यों के आधार पर सांख्य दर्शन को मूलत: वैदिक ही मानना समीचीन है। हाँ, अपने परवर्ती विकास में यह अवश्य ही कुछ मूलभूत सिद्धांतों में वेद विरुद्ध हो गया है जैसे उत्तरवर्ती सांख्य वैदिक परंपरा के विरुद्ध निरीश्वर है, उसकी प्रकृति स्वतंत्र रूप से स्वत: समस्त विश्व की सृष्टि करती है। परंतु इस दर्शन का मूल प्राचीनतम छांदोग्य एवं वृहदारण्यक उपनिषदों में प्राप्त होता है। इसी से इसकी प्राचीनता सुस्पष्ट है। == सांख्य सम्प्रदाय == साङ्ख्य दर्शन के दो ही मौलिक ग्रन्थ आज उपलब्ध हैं- पहला छह अध्यायों वाला "[[सांख्यसूत्र|सांख्य-प्रवचन-सूत्र]]" और दूसरा सत्तर कारिकाओं वाला "[[सांख्यकारिका]]"। इन दो के अतिरिक्त एक अत्यन्त लघुकाय [[सूत्र]]ग्रंथ भी है जो "तत्व समास" के नाम से प्रसिद्ध है। शेष समस्त सांख्य वाङ्मय इन्हीं तीनों की टीका और उपटीका मात्र है। इनमें सांख्य सूत्रों के उपदेष्टा परम्परा से कपिल मुनि माने जाते हैं। कई कारणों से उपलब्ध सांख्य-प्रवचन-सूत्रों को विद्वान लोग कपिलकृत नहीं मानते। इतनी बात अवश्य ही निश्चित है कि इन सूत्रों को कपिलोपदिष्ट मानने पर भी इसके अनेक स्थलों को स्वयं सूत्रों के ही अंतःसाक्ष्य के बल पर प्रक्षिप्त मानना पड़ेगा। सांख्याकारिकाएँ, [[ईश्वरकृष्ण]] द्वारा रचित हैं, जिनका समय बहुमत से ई.पू. तृतीय शताब्दी का मध्य माना जाता है। वस्तुतः इनका समय इससे पर्याप्त पूर्व का प्रतीत होता है। कपिल के शिष्य आसुरि का कोई ग्रंथ नहीं बताया जाता, परन्तु इनके प्रथित शिष्य आचार्य पंचशिख के नाम से अनेक सूत्रों के व्यासकृत योगभाष्य आदि प्राचीन ग्रंथों में उद्धृत होने से स्पष्ट प्रतीत होता है कि इनके द्वारा रचित कोई सूत्रग्रंथ अति प्राचीन काल में प्रसिद्ध था। अनेक विद्वानों के मत से यह प्रसिद्ध ग्रंथ षष्ठितंत्र ही था। उदयवीर शास्त्री के मत से वर्तमान काल में उपलब्ध षडध्यायी सांख्य-प्रवचन-सूत्र ही षष्ठि (साठ) पदार्थों का निरूपण करने के कारण "षष्ठितंत्र" के नाम से भी ज्ञात था। उनके मत से संभवतः कपिल मुनि के प्रशिष्य पंचशिखाचार्य ने उस पर व्याख्या लिखी थी और वह भी मूलग्रंथ के ही नाम पर षष्ठितंत्र कही जाती थी। कुछ विद्वानों के मत से "षष्ठि तंत्र" प्रसिद्ध सांख्याचार्य वार्षगण्य का लिखा हुआ है। जैगीषध्य, देवल, असित इत्यादि अन्य अनेक प्राचीन सांख्याचार्यों के विषय में आज कुछ विशेष ज्ञान नहीं है। ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} ==इन्हें भी देखें== *[[सांख्यकारिका]] *[[सांख्यसूत्र]] *[[पञ्चतत्त्व|पंचमहाभूत]] == बाहरी कड़ियाँ == * [https://web.archive.org/web/20080827165418/http://sa.wikibooks.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0#.E0.A4.B5.E0.A5.88.E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.97.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.A7.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.AF: सांख्यसूत्र का सम्पूर्ण पाठ] (देवनागरी में) * [http://books.google.co.in/books?id=xrEyt91GTgIC&pg=PT414&lpg=PT414&dq=न्यायभाष्य&source=bl&ots=bfXOhXyHTI&sig=ZUAc8YNliME65Q8ymn5nAGKyPFk&hl=en&ei=WFPVStCZHcfHlAeG9a2dCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=8&ved=0CC0Q6AEwBw#v=onepage&q=न्यायभाष्य&f=false सांख्यतत्व कौमुदी] (रमाशंकर भट्टाचार्य) * [https://web.archive.org/web/20121025084634/http://panchjanya.com/arch/2005/11/20/File21.htm सांख्य-दर्शन] * [https://web.archive.org/web/20111219162618/http://satyagi.blogspot.com/2009/10/blog-post_10.html सांख्य दर्शन] (सौरभ आत्रेय) * [https://web.archive.org/web/20041023062627/http://www.philo.demon.co.uk/enumerat.htm Sankhya philosophy (archive)] * [https://web.archive.org/web/20181122182043/https://arxiv.org/abs/physics/0303001 Comparison between Indian and Greek cosmology] * [https://web.archive.org/web/20160303170453/http://www.indology.net/article71.html Maharshi Vyasa and Sankhya Shastra] * [https://web.archive.org/web/20081217135225/http://sanskritdocuments.org/all_pdf/IshvarakRiShNasAnkyakArikA.pdf PDF file of Ishwarkrishna's sankhyakarikaa - 200BC (in Sanskrit) available for research purposes only] * [https://web.archive.org/web/20080612145528/http://www.worldteachertrust.org/bk/sankhya/index.html Sankya - The Sacred Doctrine] * [https://web.archive.org/web/20110920144819/http://anvarat.blogspot.com/2009/08/blog-post_07.html सांख्य का सार] (दिनेशराय द्विवेदी) * [https://web.archive.org/web/20110922172842/http://anvarat.blogspot.com/2009/08/blog-post.html परवर्ती साँख्य में 25वें तत्व 'पुरुष' का प्रवेश] *[https://panini-sanskrit.blogspot.com/2019/05/ वाचस्पतिमिश्रकृत सांख्यतत्त्व कौमुदी] (हिन्दी व्याख्या) [[श्रेणी:हिन्दू धर्म]] [[श्रेणी:दर्शन]] odyg4nfjogcflgw66qr39tmdlj76fe9 बिधान चंद्र राय 0 6023 6446985 6446530 2025-07-01T04:31:16Z ~2025-106725 875958 6446985 wikitext text/x-wiki {{स्रोत कम|date=सितंबर 2021}} {{Infobox Indian politician | name = बिधान चंद्र राय | native_name_lang = bn | image = Dr. Bidhan Chandra Roy in 1943 (cropped).jpg | image_size = 250px | caption = 1943 की तस्वीर | honorific-suffix = ''MD DSc MRCP FRCS'' | alt = Portrait of Bidhan Chandra Roy | office = [[पश्चिम बंगाल के मुख्यमंत्री|पश्चिम बंगाल के मुख्य मंत्री ]] | term_start = 23 जनवरी 1948 | term_end = 1 जुलाई 1962 | predecessor = [[प्रफुल्ल चंद्र घोष]] | successor = [[प्रफुल्ल चंद्र सेन]] | office1 = [[विधायक]] | term2 = 1962–1962 | constituency2 = [[चौरंगी (विधानसभा चुनाव क्षेत्र)|चौरंगी]] | predecessor2 = बिजय सिंह नहार | successor2 = [[सिद्धार्थ शंकर राय]] | term1 = 1952–1962 | constituency1 = [[पश्चिम बंगाल विधानसभा|बऊबाज़ार]] | predecessor1 = ''प्रथम धारक'' | successor1 = बिजय सिंह नहार | office3 = [[कलकत्ता]] के [[महापौर]] | term_start3 = 5 अप्रैल 1931 | term_end3 = 9 अप्रैल 1933 | birth_date = {{Birth date|df=yes|1882|7|1}} | birth_place = [[बंकीपुर]], [[बंगाल प्रेसीडेंसी]], [[ब्रिटिश भारत]] | death_date = {{death date and age|df=yes|1962|7|1|1882|7|1}} | death_place = [[कोलकाता]], [[पश्चिम बंगाल]], [[भारत]] | party = [[भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेस]] | residence = [[कोलकाता]], पश्चिमबंगाल | parents = अघोर कामिनी देवी<br>प्रकाश चंद्र राय | alma_mater = [[प्रसिडेंसीय कॉलेज, कलकत्ता]]<br />[[पटना विश्वविद्यालय]] ([[कला स्नातक]])<br/>[[कलकत्ता मेडिकल कॉलेज]] ([[एमबीबीएस]], एमडी)<br>रॉयल कॉलेज ऑफ़ फिज़िशियन्स (MRCP)<br>रॉयल कॉलेज ऑफ़ सर्जन्स (FRCS) | profession = {{hlist|[[चिकित्सक]]|[[राजनेता]]|[[शिक्षाविद]]}} | awards = [[भारत रत्न|भारतरत्न]] (1961) | signature = | website = | footnotes = }} '''डॉ॰ बिधान चंद्र राय''' (१ जुलाई १८८२ - २३ जनवरी १९६२) एक चिकित्सक तथा स्वतंत्रता सेनानी थे। वे [[पश्चिम बंगाल]] के द्वितीय मुख्यमंत्री थे, २३ जनवरी १९६२ से उनकी मृत्यु तक १४ वर्ष तक वे इस पद पर थे। बिधान रॉय को आधुनिक [[पश्चिम बंगाल]] का निर्माता माना जाता है।<ref>{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/opinion/open-page/a-doctor-par-excellence/article2153732.ece|title=A doctor par excellence|last=Kalra|first=R. N.|date=3 July 2011|work=The Hindu|access-date=27 August 2018|issn=0971-751X}}</ref> उनके जन्मदिन एवं मृत्युदिन [[१ जुलाई]] को [[भारत]] मे '[[चिकित्सक दिवस]]' के रूप मे मनाया जाता है। उन्हे वर्ष [[१९६१]] में [[भारत रत्‍न|भारत रत्न]] से सम्मानित किया गया।<ref>[http://news.in.msn.com/gallery.aspx?cp-documentid=3433120&page=4 Dr Bidhan Chandra Roy: Vision for young India – The 15 'Gods' India draws inspiration from] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091126040807/http://news.in.msn.com/gallery.aspx?cp-documentid=3433120&page=4 |date=26 November 2009 }}. News.in.msn.com (20 November 2009). Retrieved on 9 October 2013.</ref> == जीवनी == ===प्रारंभिक जीवन व शिक्षा=== उनका जन्म खजान्ची रोड [[बांकीपुर]], [[पटना]], [[बिहार]] मे एक प्रवासी बंगाली कायस्थ परिवार में हुआ था। उनके जन्म स्थान को वर्तमान मे [[अघोर प्रकाश शिशु सदन]] नामक विद्यालय मे परिवर्तित कर दिया गया है। माता-पिता के [[ब्रह्म समाज|ब्रह्मसमाजी]] होने से डाक्टर राय पर ब्रह्मसमाज का बाल्यावस्था से ही अमिट प्रभाव पड़ा था। उनके पिता प्रकाशचंद्र राय डिप्टी मजिस्ट्रेट थे, पर अपनी दानशीलता एवं धार्मिक वृत्ति के कारण कभी अर्थसंचय न कर सके। अत: विधानचंद्र राय का प्रारंभिक जीवन अभावों के मध्य ही बीता। बी. ए. परीक्षा उत्तीर्ण कर वे सन् १९०१ में कलकत्ता चले गए। वहाँ से उन्होंने एम. डी. की परीक्षा उत्तीर्ण की। उन्हें अपने अध्ययन का व्यय भार स्वयं वहन करना पड़ता था। योग्यताछात्रवृत्ति के अतिरिक्त अस्पताल में नर्स कार्य करके वे अपना निर्वाह करते थे। अर्थाभाव के कारण डाक्टर विधानचंद्र राय ने कलकत्ता के अपने पाँच वर्ष के अध्ययनकाल में पाँच रुपए मूल्य की मात्र एक पुस्तक खरीदी थी। मेधावी इतने थे कि एल.एम.पी. के बाद एम.डी. परीक्षा दो वर्षों की अल्पावधि में उत्तीर्ण कर कीर्तिमान स्थापित किया। फिर उच्च अध्ययन के निमित्त [[इंग्लैण्ड|इंग्लैंड]] गए। विद्रोही बंगाल का निवासी होने के कारण प्रवेश के लिए उनका आवेदनपत्र अनेक बार अस्वीकृत हुआ। बड़ी कठिनाई से वे प्रवेश पा सके। दो वर्षों में ही उन्होंने एम. आर. सी. पी. तथा एफ. आर. सी. एस. परीक्षाएँ उत्तीर्ण कर लीं। कष्टमय एवं साधनामय विद्यार्थीजीवन की नींव पर ही उनके महान् व्यक्तित्व का निर्माण हुआ। ===राजनीति में प्रवेश=== स्वदेश लौटने के पश्चात् डाक्टर राय ने [[सियालदह जंक्शन|सियालदह]] में अपना निजी चिकित्सालय खोला और सरकारी नौकरी भी कर ली। लेकिन अपने इस सीमित जीवनक्रम से वे संतुष्ट नहीं थे। सन् १९२३ में वे सर [[सुरेंद्रनाथ बैनर्जी|सुरेन्द्रनाथ बनर्जी]] जैसे दिग्गज राजनीतिज्ञ और तत्कालीन मंत्री के विरुद्ध बंगाल-विधान-परिषद् के चुनाव में खड़े हुए और [[स्वराज पार्टी|स्वराज्य पार्टी]] की सहायता से उन्हें पराजित करने में सफल हुए। यहीं से इनका राजनीति में प्रवेश हुआ। डाक्टर राय, देशबंधु [[चितरंजन दास|चित्तरंजन दास]] के प्रमुख सहायक बने और अल्पावधि में ही उन्होंने बंगाल की राजनीति में प्रमुख स्थान बना लिया। सन् १९२८ में [[मोतीलाल नेहरू]] की अध्यक्षता में हुए [[भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस]] के कलकत्ता अधिवेशन की स्वागतसमिति के वे महामंत्री थे। डा. राय राजनीति में उग्र राष्ट्रवादी नहीं वरन् मध्यम मार्गी थे। लेकिन [[सुभाष चन्द्र बोस|सुभाषचंद्र बोस]] और [[यतीन्द्र मोहन सेनगुप्त|यतीन्द्रमोहन सेनगुप्त]] की राजनीतिक प्रतिस्पर्धा में वे सुभाष बाबू के साथ थे। वे विधानसभाओं के माध्यम से राष्ट्रीय हितों के लिए संघर्ष करने में विश्वास करते थे। इसीलिए उन्होंने 'गवर्नमेंट ऑव इंडिया ऐक्ट' के बनने के बाद स्वराज्य पार्टी को पुन: सक्रिय करने का प्रयास किया। सन् १९३४ में डाक्टर अंसारी की अध्यक्षता में गठित पार्लमेंटरी बोर्ड के डा. राय प्रथम महामंत्री बनाए गए। महानिर्वाचन में कांग्रेस देश के सात प्रदेशों में शासनारूढ़ हुई। यह उनके महामंत्रित्व की महान् सफलता थी। ===व्यावसायिक जीवन=== विश्व के डाक्टरों में डाक्टर राय का प्रमुख स्थान था। प्रारंभ में देश में उन्होंने अखिल भारतीय ख्याति पं. मोतीलाल नेहरू, महात्मा गांधी प्रभृति नेताओं के चिकित्सक के रूप में ही अर्जित की। वे रोगी का चेहरा देखकर ही रोग का निदान और उपचार बता देते थे। अपनी मौलिक योग्यता के कारण वे सन् १९०९ में 'रॉयल सोसायटी ऑव मेडिसिन', सन् १९२५ में 'रॉयल सोसायटी ऑव ट्रापिककल मेडिसिन' तथा १९४० में 'अमरीकन सोसायटी ऑव चेस्ट फ़िजीशियन' के फेलो चुने गए। डा. राय ने सन् १९२३ में 'यादवपुर राजयक्ष्मा अस्पताल' की स्थापना की तथा 'चित्तरंजन सेवासदन' की स्थापना में भी उनका प्रमुख हाथ था। कारमाइकेल मेडिकल कालेज को वर्तमान विकसित स्वरूप प्रदान करने का श्रेय डा. राय को ही है। वे इस कालेज के अध्यक्ष एवं जीवन पर्यंत 'प्रोफेसर ऑव मेडिसिन' रहे। कलकत्ता एवं इलाहबाद विश्वविद्यालयों ने डा. राय को डी. एस-सी. की सम्मानित उपाधि प्रदान की थी। वे सन् १९३९ से ४५ तक 'ऑल इंडिया मेडिकल काउंसिल' के अध्यक्ष रहे। इसके अतिरिक्त वे 'कलकत्ता मेडिकल क्लब', 'इंडियन मेडिकल एसोसिएशन,' 'जादवपुर टेक्निकल कालेज', 'राष्ट्रीय शिक्षा परिषद्', भारत सरकार के 'हायर इंस्टीट्यूट ऑव टेक्नालाजी', 'ऑल इंडिया बोर्ड ऑव वायोफिज़िक्स', तथा यादवपुर विश्वविद्यालय के अध्यक्ष एवं अन्यान्य राष्ट्रीय स्तर को संस्थाओं के सदस्य रहे। चिकित्सक के रूप में उन्होंने पर्याप्त यश एवं धन अर्जित किया और लोकहित के कार्यों में उदारतापूर्वक मुक्तहस्त दान दिया। बंगाल के अकाल के समय आपके द्वारा की गई जनता की सेवाएँ अविस्मरणीय हैं। ===राष्ट्रिय राजनीती में भूमिका=== डाक्टर विधानचंद्र राय वर्षों तक कलकत्ता कारपोरेशन के सदस्य रहे तथा अपनी कार्यकुशलता के कारण दो बार मेयर चुने गए। उन्होंने कांग्रेस वकिंग कमेटी के सदस्य के रूप में सविनय अवज्ञा आंदोलन में सन् १९३० और १९३२ में जेलयात्रा की। वे सन् १९४२ से सन् १९४४ तक कलकत्ता विश्वविद्यालय के उपकुलपति रहे तथा विश्वविद्यालयों की समस्याओं के समाधान में सदैव सक्रिय योग देते रहे। १५ अगस्त, सन् १९४७ को उन्हें [[उत्तर प्रदेश]] का राज्यपाल नियुक्त किया गया पर उन्होंने स्वीकार नहीं किया। प्रदेश की राजनीति में ही रहना अधिक उपयुक्त समझा। वे बंगाल के स्वास्थ्यमंत्री नियुक्त हुए। सन् १९४८ में डा. [[प्रफुल्लचंद्र घोष]] के त्यागपत्र देने पर प्रदेश के मुख्यमंत्री निर्वाचित हुए और जीवन पर्यत इस पद पर बने रहे। विभाजन से त्रस्त तथा शरणार्थी समस्या से ग्रस्त समस्याप्रधान प्रदेश के सफल संचालन में उन्होंने अपूर्व राजनीतिक कुशलता एवं दूरदर्शिता का परिचय दिया। उनके जीवनकाल में वामपंथी अपने गढ़ बंगाल में सदैव विफलमनोरथ रहे। बंगाल के औद्योगिक विकास के लिए वे सतत प्रयत्नशील रहे। [[दामोदर घाटी निगम]] और इस्पात नगरी [[दुर्गापुर]] बंगाल को डाक्टर राय की महती देन हैं। ===निजी जीवन और निधन=== ३५ वर्ष की यौवनावस्था में ही स्वेच्छा ब्रह्मचर्य व्रत धारण करनेवाली माँ अधोरकामिनी राय के सुपुत्र डाक्टर विधानचंद्र राय आजीवन अविवाहित रहे। उनमें कार्य करने की अद्भुत क्षमता, उत्साह और शक्ति थी। वे निष्काम कर्मयोगी थे। उनकी महत्वाकांक्षी और समत्व प्रवृत्ति के कारण उनमें ८० वर्ष की आयु में भी युवकों का सा-साहस और उत्साह बना रहा। रोग की नाड़ी की भाँति ही उन्हें देश की नाड़ी का भी ज्ञान था। राष्ट्रीय जीवन के विभिन्न क्षेत्रों में उनकी बहुमुखी सेवाएँ थीं। देश के औद्योगिक विकास, चिकित्साशास्त्र में महत्वपूर्ण अनुसंधान कार्य तथा शिक्षा की उन्नति में उनका प्रमुख कृतित्व था। संघर्षमय जीवन को उनकी राजनीति और चिकित्सा के क्षेत्र में महान् उपलब्धियों एवं देश को प्रदत्त महती सेवाओं के लिए उन्हें सन् १९६१ में राष्ट्र के सर्वोत्तम अलंकरण 'भारतरत्न' से विभूषित किया गया। डाक्टर राय बंगाल प्रदेश कांग्रेस के प्राण और कांग्रेस कार्यसमिति के प्रभावशाली सदस्य रहे। [[पुरुषोत्तम दास टंडन|राजर्षि टंडन]] और [[जवाहरलाल नेहरू]] के मध्य तथा बाद में नेहरू जी और [[रफी अहमद किदवई]] के मध्य समझौता कराने में आपका प्रमुख हाथ रहा। ==विरासत== [[चित्र:Bidhan Chandra Roy - Wikimedia Photowalk Kolkata 20111218 IMG 4575.jpg|right|thumb|250px|[[कलकत्ता]] में [[विधानसभा]] के बहार बिधान चन्द्र राय की [[प्रतिमा]]]] बिधानचंद्र राय एक महान विभूति थे। एक वरिष्ठ चिकित्सक, शिक्षाशास्त्री, स्वतंत्रता सेनानी, भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस के महत्वपूर्ण नेता और आजाद हिन्दुस्तान में पश्चिम बंगाल के मुख्यमंत्री के रूप में एक नामचीन हस्ताक्षर हैं। डॉ राय ने बिहार में जन्म लेकर २० वर्ष की आयु तक वहीं शिक्षा पाई, फिर अधिकतर बंगाल में रहते हुए और काम करते हुए वे समयसमय पर असम भी गए। इस तरह डॉ राय खुद को तीनों प्रांतों का मानते थे। वे गर्व से स्वीकारते कि जैसे वे आज हैं, इसलिए हैं, क्योंकि तीनों प्रांतों के लोगों के बीच समान रूप से रहे हैं और उन्हें समान रूप से भलीभांति जानते हैं। उनका स्पष्ट विचार था कि वास्तव में अंतर्प्रांतीय विवादों का कोई वास्तविक आधार नहीं है। उन्होंने साबित कर दिया कि व्यक्ति वंश, जात, रंग, रूप आदि से चलते नहीं, बल्कि अपने गुणों के चलते आदर पाता है। संस्कृत के कवि ने ठीक ही लिखा है ‘गुणः सर्वत्र पूजयन्ते’ मेरी मान्यता है कि आदमी मुफलिसी में भी महान बन सकता है। सिर्फ शर्त यही है कि वह सद्‌गुणों के विकास के लिए सतत्‌ प्रयत्नशील रहे। बिधान भी ऐसे ही महान इंसान थे। गरीबी और बीमारी के साथ जीवन भर संघर्ष करते हुए वह कभी निराश या उदास नहीं हुए। उनका जन्म १ जुलाई सन्‌ १८८२ को [[बिहार]] के [[पटना]] जिले के बांकीपुर में हुआ था। अपने घर में पांच भाईबहनों में वे सबसे छोटे थे। उन्होंने [[पटना विश्वविद्यालय]] से [[गणित]] में स्नातक परीक्षा उत्तीर्ण की। इसके बाद [[कलकत्ता मेडिकल कॉलेज]] में प्रवेश लिया। यहां प्रथम वर्ष निर्बाध बीता, किंतु कष्टों से रहित नहीं रहा। कॉलेज के पांच वर्ष में केवल पांच रुपये की किताब ही खरीद पाए। सन्‌ १९०४ में जब बंगाल विभाजन की घोषणा हुई तब बिधान मेडिकल कॉलेज में थे। बंगाल में अरविंद घोष, बाल गंगाधर तिलक, लाला लाजपत राय तथा बिपिनचंद्र पाल की रहनुमाई में राष्ट्रीय आंदोलन मूर्त रूप ले रहा था। आंदोलन से प्रभावित बिधान ने हृदय में उठने वाली भावनाओं को काबू किया। उन्हें आभास था कि व्यावसायिक योग्यता प्राप्त करके वे राष्ट्र की बेहतर सेवा कर सकेंगे। स्नातक होने के तुरंत बाद प्रांतीय स्वास्थ्य सेवा में उन्हें नौकरी मिल गई। कठोर परिश्रम और अटूट लगन से उन्होंने एमडी की प़ढाई पूरी की, फिर आगे प़ढने के लिए इंग्लैंड जाने का इरादा किया। इरादा नेक था, पर दरिद्रता ने अभी उनका दामन नहीं छ़ोडा था। उन्होंने दो साल तीन माह का अवकाश लेकर और अपनी अल्प आय में से बचाए गए १२०० रुपये लेकर फरवरी १९०९ में वे इंग्लैंड के लिए रवाना हुए। दो साल तीन महीने में ही सेंट बार्थोलोम्यूस से एमआरसीपी और एफआरसी एस की परीक्षा उत्तीर्ण की। सन्‌ १९११ में [[इंग्लैण्ड|इंग्लैंड]] से लौटकर डॉ राय ने पहले कलकत्ता मेडिकल कॉलेज में और फिर कैम्पबैल मेडिकल स्कूल तथा पुनः कारमाइकेल मेडिकल कॉलेज में अध्यापन किया। बाद में दोस्तों से पैसे उधार लेकर मामूली स्तर पर डॉक्टरी करना शुरू किया। प्रेक्टिस करते हुए यहां जनता की दुर्दशा, गरीबी और अभावों से उनका साक्षात्कार हुआ। देशवासियों की दयनीय दशा देखकर उनका हृदय हिल गया। उनकी हर मुमकिन मदद करने की धुन ही उनके जीवन का मकसद बन गया। चिकित्सा शास्त्र की शिक्षा की व्यवस्था में डॉ राय का योगदान सर्वविदित है। उनका कहना था कि ‘जब तक लोग शरीर व मन से स्वस्थ व सशक्त नहीं होंगे, तब तक स्वराज स्वप्न ही रहेगा। यह तब तक नहीं होगा, जब तक माताओं के पास बच्चों की देखभाल करने के लिए अच्छा स्वास्थ्य और बुद्धिमत्ता नहीं होगी।’ सन्‌ १९२६ में महिलाओं और बच्चों के लिए चित्तरंजन सेवा सदन खोला गया। सन्‌ १९२२ से १९२९ तक संपादक व बोर्ड के सदस्य के रूप में कलकत्ता मेडिकल जर्नल के लिए काम करते रहे। वे सन्‌ १९२९ में अखिल भारतीय मेडिकल कांफ्रेंस के अध्यक्ष थे और सन्‌ १९४३ में मेडिकल काउंसिल ऑफ इंडिया के प्रथम अशासकीय अध्यक्ष बने। स्वास्थ्य और चिकित्सा सुविधा की समस्याओं को सुलझाने में उन्होंने अमूल्य योगदान दिया। राजनीति में आने के बहुत पहले से ही डॉ राय को शिक्षा के प्रति लगाव था। वे सन्‌ १९१६ में कलकत्ता विश्वविद्यालय के फैलो चुने गए। इससे उनका संबंध जीवनपर्यंत बना रहा। सन्‌ १९३० में छात्रों के सविनय अवज्ञा आंदोलन में शामिल होने पर पाबंदी लगाने के चलते कुछ समय के लिए अलग हो गए थे। सन्‌ १९२३ में बंगाल विधानसभा के लिए चुनाव ल़डा। सन्‌ १९४२ में वे राष्ट्रीय शैक्षिक परिषद के अध्यक्ष बने। १६ सितंबर १९५५ को उन्होंने जादवपुर विश्वविद्यालय प्रस्ताव पेश किया। ख़डगपुर में आईआईटी की स्थापना में उन्होंने सहयोग दिया। रवींद्र भारती विश्वविद्यालय की स्थापना में सहायक बने। डॉ राय व्यावसायिक प्रशिक्षण, ग्राम विकास तथा ग्रामीण प्रदेशों में उच्च शिक्षा के लिए ग्रामीण विश्वविद्यालयों की श्रृंखला की स्थापना के हिमायती थे। सांस्कृतिक मूल्यों के साथसाथ वैज्ञानिक उन्नति और आर्थिक विकास में अटल आस्था होने के कारण डॉ राय ने विज्ञान, तकनीकी, कृषि, मानविकी और नृत्य आदि अन्य कलाओं के लिए एकएक नए विश्वविद्यालय की स्थापना की। उन्होंने संस्कृत का अनिवार्य विषय के रूप में अध्ययन का समर्थन किया। वह मानते थे कि यह छात्रों को राष्ट्रीय विचारधारा एवं संस्कृत से अवगत कराने में सफल होगा। डॉ राय सन्‌ १९४२ में कलकत्ता विश्वविद्यालय के उपकुलपति नियुक्त हुए। सन्‌ १९४४ में उनको डॉक्टर ऑफ साइंस की उपाधि दी गई। जनवरी १९५७ में उन्हें भारतीय विज्ञान कांग्रेस का अध्यक्ष चुना गया। मई सन्‌ १९२७ में जब नेताजी सुभाषचंद्र बोस बर्मा के मांडले जेल में कारावास के बाद कलकत्ता लौटे तो डॉ राय से उनका निकट संपर्क हुआ। सुभाष के सिद्धांत, ‘स्वतंत्रता जीवन है’, की उन पर गहरी छाप प़डी। वे मानते थे कि यदि राजनैतिक स्वतंत्रता पाकर भी आर्थिक दासता और आत्मघाती पारस्परिक घृणा से लोग मुक्त नहीं हो पाते तो उनके लिए पराधीन रहना बेहतर है। डॉ राय का मत है कि भारतवासियों को समस्त संकीर्णता त्यागकर सभी मोचा पर भारत की विजय के लिए द़ृढता से आगे ब़ढना चाहिए। बीस के दशक के आरंभिक वषा में डॉ राय नेहरू परिवार के नजदीक होकर उनके सदस्य जैसे बन गए। पंडित जवाहरलाल नेहरू को रसगुल्लों का बहुत शौक था। जब भी वे कलकत्ता आते, डॉराय उन्हें कुछ रसगुल्ले अवश्य भेजते। उनकी मित्रता विनोदपूर्ण प्रणों से भरपूर थी। परिहास और प्रसन्न मुद्रा के कारण उनकी बातचीत ब़डी मनोहर होती थी। देशबंधु चित्तरंजन दास की प्रेरणा से फारवर्ड समूह के अखबारों में रुचि लेने लगे और सन्‌ १९३४ में फारवर्ड के अध्यक्ष भी बने। इनके नेतृत्व में इसने कांग्रेस तथा बंगाल के क्रांतिकारी आंदोलन का निडरता से समर्थन किया। पत्रकारिता में डॉ राय की रुचि अखबारों और समाचार एजेंसियों को प्रोत्साहन देने तक सीमित नहीं थी। उनके उपकुलपति काल में ही सन्‌ १९५१ में पत्रकारिता की पाठ्‌यक्रम के रूप में शुरुआत हुई। वे भारतीय पत्रकार संघ के अध्यक्ष थे और मुख्यमंत्री बनकर भी उन्होंने अपनी यह सदस्यता जारी रखी। ==विचारधारा== डॉ राय विचारधारा से आजीवन कांग्रेसी और [[गांधीवादी]] रहे। सन्‌ १९२५ में [[दार्जिलिंग]] में गांधीजी से डॉ राय की भेंट हुई तो दोनों में तुरंत दोस्ती हो गई। उन्हें गांधीजी से वैसा ही आध्यात्मिक मार्गदर्शन मिला, जैसा उन्हें अपने मातापिता से मिला था। जब सन्‌ १९३३ में पुणे में पर्णकुटी में गांधीजी उपवास कर रहे थे, तब डॉ राय उनके साथ थे। बाद में गांधीजी ने सन्‌ १९४३ में ‘भारत छ़ोडो आंदोलन’ में बंदी बनाए जाने के बाद पुणे में २१ दिवसीय ‘यथासामर्थ्य’ उपवास किया तो उन्होंने डॉ राय से अपनी देखभाल करने को कहा। आगामी वषा में डॉ राय गांधीजी के घनिष्ठ मित्र और निजी चिकित्सक बन गए पर उन्होंने कभी उनका अंधानुकरण नहीं किया। जब भी वे उनके सिद्धांत या दर्शन से असहमत होते तो उनसे बहस करते। सन्‌ १९२५ में राजनीति में प्रवेश किया और ४२ वर्ष की आयु में बंगाल के राजनैतिक मंच के एक महत्वपूर्ण व्यक्ति बन गए। शुरू में उन्होंने किसी सियासी चर्चा में भाग नहीं लिया। उनकी सबसे ज्यादा रुचि शिक्षा और चिकित्सा की समस्याओं में थी। उन्होंने हुगली के प्रदूषण के कारणों और भविष्य में इसकी रोकथाम के तरीकों की जांच के लिए समिति गठन का प्रस्ताव पेश किया। उन्होंने २४ फ़रवरी १९२६ को सभा में पहला राजनीतिक भाषण दिया। धीरेधीरे मगर द़ृढता से वे एक उत्कृष्ट विधायक संसदविद्‌ बन गए। देशबंधु की मृत्यु के बाद सन्‌ १९२७ में दल के उपनेता बनाए गए। उनके नेतृत्व की योग्यता सिद्ध हो जाने के बाद उनका मेयर चुना जाना भी तय था, लिहाजा सन्‌ १९३१ में सर्वसम्मति से उनका चुनाव हुआ। उनके नेतृत्व में महापालिका ने निःशुल्क शिक्षा, निःशुल्क चिकित्सा, स़डकों और रोशनी की बेहतरी और जल वितरण की सुविधा ब़ढाने के लिए अधिकाधिक प्रयास किया। अस्पतालों और धर्मार्थ दवाखानों को आर्थिक सहायता देने के नियम बनाने का श्रेय उन्हीं को जाता है। उन्होंने देशबंधु के मानवतावादी दर्शन के साथ विशेष निजी योगदान भी दिया। डॉ राय सन्‌ १९२८ में अखिल भारतीय कांग्रेस समिति के सदस्य चुने गए थे। विरोध तथा संघर्ष से स्वयं को अलग रखते हुए सभी नेताओं को अपनी गंभीरता, व्यवहार कुशलता और दलीय निष्पक्षता द्वारा गहराई तक प्रभावित किया। सन्‌ १९२९ में बंगाल में सविनय अवज्ञा आंदोलन का संचालन किया। अक्टूबर सन्‌ १९३४ में वे बंगाल कांग्रेस समिति के अध्यक्ष चुने गए। अप्रैल १९३९ में सुभाष बाबू का भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस के अध्यक्ष पद से इस्तीफा देेने के बाद गांधीजी की मंशा थी कि डॉ राय कार्यकारिणी समिति में शामिल हों। पर भीतरी गुटबाजी के चलते यह मुमकिन नहीं हो सका। द्वितीय महायुद्ध शुरू होने पर डॉ राय का कांग्रेस से मतभेद हो गया। उन्होंने सन्‌ १९४०-४१ में कार्यकारिणी समिति से बाहर रहने का स्वयं का आग्रह किया। दरअसल वह सियासी अख़ाडे में शामिल होने के बजाय डॉक्टरी में अपना समय देना चाहते थे। १८ जनवरी १९४८ को गांधीजी का एक और उपवास समाप्त हुआ तो बंगाल विधायक दल का निर्णय गांधीजी को बताया और मंत्रिमंडल बनाने में अपनी हिचकिचाहट भी प्रकट की। गांधीजी ने सलाह दी कि यदि विधानसभा में कांग्रेस सदस्यों की उनकी आवश्यकता है, तो इसे स्वीकार करना उनका कर्तव्य है। डॉ राय ने जोर देकर कहा कि ‘मैं ऐसा तभी करुंगा, यदि दल का हस्तक्षेप नहीं हो। दल की सदस्यता के आधार पर नहीं, योग्यता और निपुणता के आधार पर मंत्री चुनने को मैं स्वतंत्र रहूं।’ जब कांग्रेस विधायक दल तथा कांग्रेस समिति इस बात को मान गई तब कहीं जाकर उन्होंने मुख्यमंत्री का दायित्व संभाला। राज्यपाल सी गोपालाचारी ने २३ जनवरी १९४८ को उन्हें पद की शपथ दिलाई। पद स्वीकार करके डॉराय संकटों और विरोधियों से डरे नहीं, बल्कि अडिग रहे और डटकर सामना किया। शांत और गंभीर रहकर हर संकट का सामना करने का दृढ निश्चय करके तीन साल में ही वे अराजकता मिटाने में कामयाब हो गए, साथ ही अपने प्रशासन की प्रतिष्ठा और सम्मान को भी बरकरार रखा। ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} ==बाहरी कड़ियाँ== {{भारत रत्न सम्मानित}} [[श्रेणी:1882 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:१९६२ में निधन]] [[श्रेणी:भारत रत्न सम्मान प्राप्तकर्ता]] df3bf6l2pvawrdqs2qik8nxj9a4fhyj 6447098 6446985 2025-07-01T09:57:24Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 30. जून २०२५ 06:35:20 पर ~2025-99821 के 6446530 अवतरण में बदला 6447098 wikitext text/x-wiki {{स्रोत कम|date=सितंबर 2021}} {{Infobox Indian politician | name = बिधान चंद्र राय | native_name_lang = bn | image = Dr. Bidhan Chandra Roy in 1943 (cropped).jpg | image_size = 250px | caption = 1943 की तस्वीर | honorific-suffix = ''MD DSc MRCP FRCS'' | alt = Portrait of Bidhan Chandra Roy | office = [[पश्चिम बंगाल के मुख्यमंत्री|पश्चिम बंगाल के मुख्य मंत्री ]] | term_start = 23 जनवरी 1948 | term_end = 1 जुलाई 1962 | predecessor = [[प्रफुल्ल चंद्र घोष]] | successor = [[प्रफुल्ल चंद्र सेन]] | office1 = [[विधायक]] | term2 = 1962–1962 | constituency2 = [[चौरंगी (विधानसभा चुनाव क्षेत्र)|चौरंगी]] | predecessor2 = बिजय सिंह नहार | successor2 = [[सिद्धार्थ शंकर राय]] | term1 = 1952–1962 | constituency1 = [[पश्चिम बंगाल विधानसभा|बऊबाज़ार]] | predecessor1 = ''प्रथम धारक'' | successor1 = बिजय सिंह नहार | office3 = [[कलकत्ता]] के [[महापौर]] | term_start3 = 5 अप्रैल 1931 | term_end3 = 9 अप्रैल 1933 | birth_date = {{Birth date|df=yes|1882|7|1}} | birth_place = [[बंकीपुर]], [[बंगाल प्रेसीडेंसी]], [[ब्रिटिश भारत]] | death_date = {{death date and age|df=yes|1962|7|1|1882|7|1}} | death_place = [[कोलकाता]], [[पश्चिम बंगाल]], [[भारत]] | party = [[भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेस]] | residence = [[कोलकाता]], पश्चिमबंगाल | parents = अघोर कामिनी देवी<br>प्रकाश चंद्र राय | alma_mater = [[प्रसिडेंसीय कॉलेज, कलकत्ता]]<br />[[पटना विश्वविद्यालय]] ([[कला स्नातक]])<br/>[[कलकत्ता मेडिकल कॉलेज]] ([[एमबीबीएस]], एमडी)<br>रॉयल कॉलेज ऑफ़ फिज़िशियन्स (MRCP)<br>रॉयल कॉलेज ऑफ़ सर्जन्स (FRCS) | profession = {{hlist|[[चिकित्सक]]|[[राजनेता]]|[[शिक्षाविद]]}} | awards = [[भारत रत्न|भारतरत्न]] (1961) | signature = | website = | footnotes = }} '''डॉ॰ बिधान चंद्र राय''' (१ जुलाई १८८२ - १ जुलाई १९६२) एक चिकित्सक तथा स्वतंत्रता सेनानी थे। वे [[पश्चिम बंगाल]] के द्वितीय मुख्यमंत्री थे, २३ जनवरी १९४८ से उनकी मृत्यु तक १४ वर्ष तक वे इस पद पर थे। बिधान रॉय को आधुनिक [[पश्चिम बंगाल]] का निर्माता माना जाता है।<ref>{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/opinion/open-page/a-doctor-par-excellence/article2153732.ece|title=A doctor par excellence|last=Kalra|first=R. N.|date=3 July 2011|work=The Hindu|access-date=27 August 2018|issn=0971-751X}}</ref> उनके जन्मदिन एवं मृत्युदिन [[१ जुलाई]] को [[भारत]] मे '[[चिकित्सक दिवस]]' के रूप मे मनाया जाता है। उन्हे वर्ष [[१९६१]] में [[भारत रत्‍न|भारत रत्न]] से सम्मानित किया गया।<ref>[http://news.in.msn.com/gallery.aspx?cp-documentid=3433120&page=4 Dr Bidhan Chandra Roy: Vision for young India – The 15 'Gods' India draws inspiration from] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091126040807/http://news.in.msn.com/gallery.aspx?cp-documentid=3433120&page=4 |date=26 November 2009 }}. News.in.msn.com (20 November 2009). Retrieved on 9 October 2013.</ref> == जीवनी == ===प्रारंभिक जीवन व शिक्षा=== उनका जन्म खजान्ची रोड [[बांकीपुर]], [[पटना]], [[बिहार]] मे एक प्रवासी बंगाली कायस्थ परिवार में हुआ था। उनके जन्म स्थान को वर्तमान मे [[अघोर प्रकाश शिशु सदन]] नामक विद्यालय मे परिवर्तित कर दिया गया है। माता-पिता के [[ब्रह्म समाज|ब्रह्मसमाजी]] होने से डाक्टर राय पर ब्रह्मसमाज का बाल्यावस्था से ही अमिट प्रभाव पड़ा था। उनके पिता प्रकाशचंद्र राय डिप्टी मजिस्ट्रेट थे, पर अपनी दानशीलता एवं धार्मिक वृत्ति के कारण कभी अर्थसंचय न कर सके। अत: विधानचंद्र राय का प्रारंभिक जीवन अभावों के मध्य ही बीता। बी. ए. परीक्षा उत्तीर्ण कर वे सन् १९०१ में कलकत्ता चले गए। वहाँ से उन्होंने एम. डी. की परीक्षा उत्तीर्ण की। उन्हें अपने अध्ययन का व्यय भार स्वयं वहन करना पड़ता था। योग्यताछात्रवृत्ति के अतिरिक्त अस्पताल में नर्स कार्य करके वे अपना निर्वाह करते थे। अर्थाभाव के कारण डाक्टर विधानचंद्र राय ने कलकत्ता के अपने पाँच वर्ष के अध्ययनकाल में पाँच रुपए मूल्य की मात्र एक पुस्तक खरीदी थी। मेधावी इतने थे कि एल.एम.पी. के बाद एम.डी. परीक्षा दो वर्षों की अल्पावधि में उत्तीर्ण कर कीर्तिमान स्थापित किया। फिर उच्च अध्ययन के निमित्त [[इंग्लैण्ड|इंग्लैंड]] गए। विद्रोही बंगाल का निवासी होने के कारण प्रवेश के लिए उनका आवेदनपत्र अनेक बार अस्वीकृत हुआ। बड़ी कठिनाई से वे प्रवेश पा सके। दो वर्षों में ही उन्होंने एम. आर. सी. पी. तथा एफ. आर. सी. एस. परीक्षाएँ उत्तीर्ण कर लीं। कष्टमय एवं साधनामय विद्यार्थीजीवन की नींव पर ही उनके महान् व्यक्तित्व का निर्माण हुआ। ===राजनीति में प्रवेश=== स्वदेश लौटने के पश्चात् डाक्टर राय ने [[सियालदह जंक्शन|सियालदह]] में अपना निजी चिकित्सालय खोला और सरकारी नौकरी भी कर ली। लेकिन अपने इस सीमित जीवनक्रम से वे संतुष्ट नहीं थे। सन् १९२३ में वे सर [[सुरेंद्रनाथ बैनर्जी|सुरेन्द्रनाथ बनर्जी]] जैसे दिग्गज राजनीतिज्ञ और तत्कालीन मंत्री के विरुद्ध बंगाल-विधान-परिषद् के चुनाव में खड़े हुए और [[स्वराज पार्टी|स्वराज्य पार्टी]] की सहायता से उन्हें पराजित करने में सफल हुए। यहीं से इनका राजनीति में प्रवेश हुआ। डाक्टर राय, देशबंधु [[चितरंजन दास|चित्तरंजन दास]] के प्रमुख सहायक बने और अल्पावधि में ही उन्होंने बंगाल की राजनीति में प्रमुख स्थान बना लिया। सन् १९२८ में [[मोतीलाल नेहरू]] की अध्यक्षता में हुए [[भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस]] के कलकत्ता अधिवेशन की स्वागतसमिति के वे महामंत्री थे। डा. राय राजनीति में उग्र राष्ट्रवादी नहीं वरन् मध्यम मार्गी थे। लेकिन [[सुभाष चन्द्र बोस|सुभाषचंद्र बोस]] और [[यतीन्द्र मोहन सेनगुप्त|यतीन्द्रमोहन सेनगुप्त]] की राजनीतिक प्रतिस्पर्धा में वे सुभाष बाबू के साथ थे। वे विधानसभाओं के माध्यम से राष्ट्रीय हितों के लिए संघर्ष करने में विश्वास करते थे। इसीलिए उन्होंने 'गवर्नमेंट ऑव इंडिया ऐक्ट' के बनने के बाद स्वराज्य पार्टी को पुन: सक्रिय करने का प्रयास किया। सन् १९३४ में डाक्टर अंसारी की अध्यक्षता में गठित पार्लमेंटरी बोर्ड के डा. राय प्रथम महामंत्री बनाए गए। महानिर्वाचन में कांग्रेस देश के सात प्रदेशों में शासनारूढ़ हुई। यह उनके महामंत्रित्व की महान् सफलता थी। ===व्यावसायिक जीवन=== विश्व के डाक्टरों में डाक्टर राय का प्रमुख स्थान था। प्रारंभ में देश में उन्होंने अखिल भारतीय ख्याति पं. मोतीलाल नेहरू, महात्मा गांधी प्रभृति नेताओं के चिकित्सक के रूप में ही अर्जित की। वे रोगी का चेहरा देखकर ही रोग का निदान और उपचार बता देते थे। अपनी मौलिक योग्यता के कारण वे सन् १९०९ में 'रॉयल सोसायटी ऑव मेडिसिन', सन् १९२५ में 'रॉयल सोसायटी ऑव ट्रापिककल मेडिसिन' तथा १९४० में 'अमरीकन सोसायटी ऑव चेस्ट फ़िजीशियन' के फेलो चुने गए। डा. राय ने सन् १९२३ में 'यादवपुर राजयक्ष्मा अस्पताल' की स्थापना की तथा 'चित्तरंजन सेवासदन' की स्थापना में भी उनका प्रमुख हाथ था। कारमाइकेल मेडिकल कालेज को वर्तमान विकसित स्वरूप प्रदान करने का श्रेय डा. राय को ही है। वे इस कालेज के अध्यक्ष एवं जीवन पर्यंत 'प्रोफेसर ऑव मेडिसिन' रहे। कलकत्ता एवं इलाहबाद विश्वविद्यालयों ने डा. राय को डी. एस-सी. की सम्मानित उपाधि प्रदान की थी। वे सन् १९३९ से ४५ तक 'ऑल इंडिया मेडिकल काउंसिल' के अध्यक्ष रहे। इसके अतिरिक्त वे 'कलकत्ता मेडिकल क्लब', 'इंडियन मेडिकल एसोसिएशन,' 'जादवपुर टेक्निकल कालेज', 'राष्ट्रीय शिक्षा परिषद्', भारत सरकार के 'हायर इंस्टीट्यूट ऑव टेक्नालाजी', 'ऑल इंडिया बोर्ड ऑव वायोफिज़िक्स', तथा यादवपुर विश्वविद्यालय के अध्यक्ष एवं अन्यान्य राष्ट्रीय स्तर को संस्थाओं के सदस्य रहे। चिकित्सक के रूप में उन्होंने पर्याप्त यश एवं धन अर्जित किया और लोकहित के कार्यों में उदारतापूर्वक मुक्तहस्त दान दिया। बंगाल के अकाल के समय आपके द्वारा की गई जनता की सेवाएँ अविस्मरणीय हैं। ===राष्ट्रिय राजनीती में भूमिका=== डाक्टर विधानचंद्र राय वर्षों तक कलकत्ता कारपोरेशन के सदस्य रहे तथा अपनी कार्यकुशलता के कारण दो बार मेयर चुने गए। उन्होंने कांग्रेस वकिंग कमेटी के सदस्य के रूप में सविनय अवज्ञा आंदोलन में सन् १९३० और १९३२ में जेलयात्रा की। वे सन् १९४२ से सन् १९४४ तक कलकत्ता विश्वविद्यालय के उपकुलपति रहे तथा विश्वविद्यालयों की समस्याओं के समाधान में सदैव सक्रिय योग देते रहे। १५ अगस्त, सन् १९४७ को उन्हें [[उत्तर प्रदेश]] का राज्यपाल नियुक्त किया गया पर उन्होंने स्वीकार नहीं किया। प्रदेश की राजनीति में ही रहना अधिक उपयुक्त समझा। वे बंगाल के स्वास्थ्यमंत्री नियुक्त हुए। सन् १९४८ में डा. [[प्रफुल्लचंद्र घोष]] के त्यागपत्र देने पर प्रदेश के मुख्यमंत्री निर्वाचित हुए और जीवन पर्यत इस पद पर बने रहे। विभाजन से त्रस्त तथा शरणार्थी समस्या से ग्रस्त समस्याप्रधान प्रदेश के सफल संचालन में उन्होंने अपूर्व राजनीतिक कुशलता एवं दूरदर्शिता का परिचय दिया। उनके जीवनकाल में वामपंथी अपने गढ़ बंगाल में सदैव विफलमनोरथ रहे। बंगाल के औद्योगिक विकास के लिए वे सतत प्रयत्नशील रहे। [[दामोदर घाटी निगम]] और इस्पात नगरी [[दुर्गापुर]] बंगाल को डाक्टर राय की महती देन हैं। ===निजी जीवन और निधन=== ३५ वर्ष की यौवनावस्था में ही स्वेच्छा ब्रह्मचर्य व्रत धारण करनेवाली माँ अधोरकामिनी राय के सुपुत्र डाक्टर विधानचंद्र राय आजीवन अविवाहित रहे। उनमें कार्य करने की अद्भुत क्षमता, उत्साह और शक्ति थी। वे निष्काम कर्मयोगी थे। उनकी महत्वाकांक्षी और समत्व प्रवृत्ति के कारण उनमें ८० वर्ष की आयु में भी युवकों का सा-साहस और उत्साह बना रहा। रोग की नाड़ी की भाँति ही उन्हें देश की नाड़ी का भी ज्ञान था। राष्ट्रीय जीवन के विभिन्न क्षेत्रों में उनकी बहुमुखी सेवाएँ थीं। देश के औद्योगिक विकास, चिकित्साशास्त्र में महत्वपूर्ण अनुसंधान कार्य तथा शिक्षा की उन्नति में उनका प्रमुख कृतित्व था। संघर्षमय जीवन को उनकी राजनीति और चिकित्सा के क्षेत्र में महान् उपलब्धियों एवं देश को प्रदत्त महती सेवाओं के लिए उन्हें सन् १९६१ में राष्ट्र के सर्वोत्तम अलंकरण 'भारतरत्न' से विभूषित किया गया। डाक्टर राय बंगाल प्रदेश कांग्रेस के प्राण और कांग्रेस कार्यसमिति के प्रभावशाली सदस्य रहे। [[पुरुषोत्तम दास टंडन|राजर्षि टंडन]] और [[जवाहरलाल नेहरू]] के मध्य तथा बाद में नेहरू जी और [[रफी अहमद किदवई]] के मध्य समझौता कराने में आपका प्रमुख हाथ रहा। ==विरासत== [[चित्र:Bidhan Chandra Roy - Wikimedia Photowalk Kolkata 20111218 IMG 4575.jpg|right|thumb|250px|[[कलकत्ता]] में [[विधानसभा]] के बहार बिधान चन्द्र राय की [[प्रतिमा]]]] बिधानचंद्र राय एक महान विभूति थे। एक वरिष्ठ चिकित्सक, शिक्षाशास्त्री, स्वतंत्रता सेनानी, भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस के महत्वपूर्ण नेता और आजाद हिन्दुस्तान में पश्चिम बंगाल के मुख्यमंत्री के रूप में एक नामचीन हस्ताक्षर हैं। डॉ राय ने बिहार में जन्म लेकर २० वर्ष की आयु तक वहीं शिक्षा पाई, फिर अधिकतर बंगाल में रहते हुए और काम करते हुए वे समयसमय पर असम भी गए। इस तरह डॉ राय खुद को तीनों प्रांतों का मानते थे। वे गर्व से स्वीकारते कि जैसे वे आज हैं, इसलिए हैं, क्योंकि तीनों प्रांतों के लोगों के बीच समान रूप से रहे हैं और उन्हें समान रूप से भलीभांति जानते हैं। उनका स्पष्ट विचार था कि वास्तव में अंतर्प्रांतीय विवादों का कोई वास्तविक आधार नहीं है। उन्होंने साबित कर दिया कि व्यक्ति वंश, जात, रंग, रूप आदि से चलते नहीं, बल्कि अपने गुणों के चलते आदर पाता है। संस्कृत के कवि ने ठीक ही लिखा है ‘गुणः सर्वत्र पूजयन्ते’ मेरी मान्यता है कि आदमी मुफलिसी में भी महान बन सकता है। सिर्फ शर्त यही है कि वह सद्‌गुणों के विकास के लिए सतत्‌ प्रयत्नशील रहे। बिधान भी ऐसे ही महान इंसान थे। गरीबी और बीमारी के साथ जीवन भर संघर्ष करते हुए वह कभी निराश या उदास नहीं हुए। उनका जन्म १ जुलाई सन्‌ १८८२ को [[बिहार]] के [[पटना]] जिले के बांकीपुर में हुआ था। अपने घर में पांच भाईबहनों में वे सबसे छोटे थे। उन्होंने [[पटना विश्वविद्यालय]] से [[गणित]] में स्नातक परीक्षा उत्तीर्ण की। इसके बाद [[कलकत्ता मेडिकल कॉलेज]] में प्रवेश लिया। यहां प्रथम वर्ष निर्बाध बीता, किंतु कष्टों से रहित नहीं रहा। कॉलेज के पांच वर्ष में केवल पांच रुपये की किताब ही खरीद पाए। सन्‌ १९०४ में जब बंगाल विभाजन की घोषणा हुई तब बिधान मेडिकल कॉलेज में थे। बंगाल में अरविंद घोष, बाल गंगाधर तिलक, लाला लाजपत राय तथा बिपिनचंद्र पाल की रहनुमाई में राष्ट्रीय आंदोलन मूर्त रूप ले रहा था। आंदोलन से प्रभावित बिधान ने हृदय में उठने वाली भावनाओं को काबू किया। उन्हें आभास था कि व्यावसायिक योग्यता प्राप्त करके वे राष्ट्र की बेहतर सेवा कर सकेंगे। स्नातक होने के तुरंत बाद प्रांतीय स्वास्थ्य सेवा में उन्हें नौकरी मिल गई। कठोर परिश्रम और अटूट लगन से उन्होंने एमडी की प़ढाई पूरी की, फिर आगे प़ढने के लिए इंग्लैंड जाने का इरादा किया। इरादा नेक था, पर दरिद्रता ने अभी उनका दामन नहीं छ़ोडा था। उन्होंने दो साल तीन माह का अवकाश लेकर और अपनी अल्प आय में से बचाए गए १२०० रुपये लेकर फरवरी १९०९ में वे इंग्लैंड के लिए रवाना हुए। दो साल तीन महीने में ही सेंट बार्थोलोम्यूस से एमआरसीपी और एफआरसी एस की परीक्षा उत्तीर्ण की। सन्‌ १९११ में [[इंग्लैण्ड|इंग्लैंड]] से लौटकर डॉ राय ने पहले कलकत्ता मेडिकल कॉलेज में और फिर कैम्पबैल मेडिकल स्कूल तथा पुनः कारमाइकेल मेडिकल कॉलेज में अध्यापन किया। बाद में दोस्तों से पैसे उधार लेकर मामूली स्तर पर डॉक्टरी करना शुरू किया। प्रेक्टिस करते हुए यहां जनता की दुर्दशा, गरीबी और अभावों से उनका साक्षात्कार हुआ। देशवासियों की दयनीय दशा देखकर उनका हृदय हिल गया। उनकी हर मुमकिन मदद करने की धुन ही उनके जीवन का मकसद बन गया। चिकित्सा शास्त्र की शिक्षा की व्यवस्था में डॉ राय का योगदान सर्वविदित है। उनका कहना था कि ‘जब तक लोग शरीर व मन से स्वस्थ व सशक्त नहीं होंगे, तब तक स्वराज स्वप्न ही रहेगा। यह तब तक नहीं होगा, जब तक माताओं के पास बच्चों की देखभाल करने के लिए अच्छा स्वास्थ्य और बुद्धिमत्ता नहीं होगी।’ सन्‌ १९२६ में महिलाओं और बच्चों के लिए चित्तरंजन सेवा सदन खोला गया। सन्‌ १९२२ से १९२९ तक संपादक व बोर्ड के सदस्य के रूप में कलकत्ता मेडिकल जर्नल के लिए काम करते रहे। वे सन्‌ १९२९ में अखिल भारतीय मेडिकल कांफ्रेंस के अध्यक्ष थे और सन्‌ १९४३ में मेडिकल काउंसिल ऑफ इंडिया के प्रथम अशासकीय अध्यक्ष बने। स्वास्थ्य और चिकित्सा सुविधा की समस्याओं को सुलझाने में उन्होंने अमूल्य योगदान दिया। राजनीति में आने के बहुत पहले से ही डॉ राय को शिक्षा के प्रति लगाव था। वे सन्‌ १९१६ में कलकत्ता विश्वविद्यालय के फैलो चुने गए। इससे उनका संबंध जीवनपर्यंत बना रहा। सन्‌ १९३० में छात्रों के सविनय अवज्ञा आंदोलन में शामिल होने पर पाबंदी लगाने के चलते कुछ समय के लिए अलग हो गए थे। सन्‌ १९२३ में बंगाल विधानसभा के लिए चुनाव ल़डा। सन्‌ १९४२ में वे राष्ट्रीय शैक्षिक परिषद के अध्यक्ष बने। १६ सितंबर १९५५ को उन्होंने जादवपुर विश्वविद्यालय प्रस्ताव पेश किया। ख़डगपुर में आईआईटी की स्थापना में उन्होंने सहयोग दिया। रवींद्र भारती विश्वविद्यालय की स्थापना में सहायक बने। डॉ राय व्यावसायिक प्रशिक्षण, ग्राम विकास तथा ग्रामीण प्रदेशों में उच्च शिक्षा के लिए ग्रामीण विश्वविद्यालयों की श्रृंखला की स्थापना के हिमायती थे। सांस्कृतिक मूल्यों के साथसाथ वैज्ञानिक उन्नति और आर्थिक विकास में अटल आस्था होने के कारण डॉ राय ने विज्ञान, तकनीकी, कृषि, मानविकी और नृत्य आदि अन्य कलाओं के लिए एकएक नए विश्वविद्यालय की स्थापना की। उन्होंने संस्कृत का अनिवार्य विषय के रूप में अध्ययन का समर्थन किया। वह मानते थे कि यह छात्रों को राष्ट्रीय विचारधारा एवं संस्कृत से अवगत कराने में सफल होगा। डॉ राय सन्‌ १९४२ में कलकत्ता विश्वविद्यालय के उपकुलपति नियुक्त हुए। सन्‌ १९४४ में उनको डॉक्टर ऑफ साइंस की उपाधि दी गई। जनवरी १९५७ में उन्हें भारतीय विज्ञान कांग्रेस का अध्यक्ष चुना गया। मई सन्‌ १९२७ में जब नेताजी सुभाषचंद्र बोस बर्मा के मांडले जेल में कारावास के बाद कलकत्ता लौटे तो डॉ राय से उनका निकट संपर्क हुआ। सुभाष के सिद्धांत, ‘स्वतंत्रता जीवन है’, की उन पर गहरी छाप प़डी। वे मानते थे कि यदि राजनैतिक स्वतंत्रता पाकर भी आर्थिक दासता और आत्मघाती पारस्परिक घृणा से लोग मुक्त नहीं हो पाते तो उनके लिए पराधीन रहना बेहतर है। डॉ राय का मत है कि भारतवासियों को समस्त संकीर्णता त्यागकर सभी मोचा पर भारत की विजय के लिए द़ृढता से आगे ब़ढना चाहिए। बीस के दशक के आरंभिक वषा में डॉ राय नेहरू परिवार के नजदीक होकर उनके सदस्य जैसे बन गए। पंडित जवाहरलाल नेहरू को रसगुल्लों का बहुत शौक था। जब भी वे कलकत्ता आते, डॉराय उन्हें कुछ रसगुल्ले अवश्य भेजते। उनकी मित्रता विनोदपूर्ण प्रणों से भरपूर थी। परिहास और प्रसन्न मुद्रा के कारण उनकी बातचीत ब़डी मनोहर होती थी। देशबंधु चित्तरंजन दास की प्रेरणा से फारवर्ड समूह के अखबारों में रुचि लेने लगे और सन्‌ १९३४ में फारवर्ड के अध्यक्ष भी बने। इनके नेतृत्व में इसने कांग्रेस तथा बंगाल के क्रांतिकारी आंदोलन का निडरता से समर्थन किया। पत्रकारिता में डॉ राय की रुचि अखबारों और समाचार एजेंसियों को प्रोत्साहन देने तक सीमित नहीं थी। उनके उपकुलपति काल में ही सन्‌ १९५१ में पत्रकारिता की पाठ्‌यक्रम के रूप में शुरुआत हुई। वे भारतीय पत्रकार संघ के अध्यक्ष थे और मुख्यमंत्री बनकर भी उन्होंने अपनी यह सदस्यता जारी रखी। ==विचारधारा== डॉ राय विचारधारा से आजीवन कांग्रेसी और [[गांधीवादी]] रहे। सन्‌ १९२५ में [[दार्जिलिंग]] में गांधीजी से डॉ राय की भेंट हुई तो दोनों में तुरंत दोस्ती हो गई। उन्हें गांधीजी से वैसा ही आध्यात्मिक मार्गदर्शन मिला, जैसा उन्हें अपने मातापिता से मिला था। जब सन्‌ १९३३ में पुणे में पर्णकुटी में गांधीजी उपवास कर रहे थे, तब डॉ राय उनके साथ थे। बाद में गांधीजी ने सन्‌ १९४३ में ‘भारत छ़ोडो आंदोलन’ में बंदी बनाए जाने के बाद पुणे में २१ दिवसीय ‘यथासामर्थ्य’ उपवास किया तो उन्होंने डॉ राय से अपनी देखभाल करने को कहा। आगामी वषा में डॉ राय गांधीजी के घनिष्ठ मित्र और निजी चिकित्सक बन गए पर उन्होंने कभी उनका अंधानुकरण नहीं किया। जब भी वे उनके सिद्धांत या दर्शन से असहमत होते तो उनसे बहस करते। सन्‌ १९२५ में राजनीति में प्रवेश किया और ४२ वर्ष की आयु में बंगाल के राजनैतिक मंच के एक महत्वपूर्ण व्यक्ति बन गए। शुरू में उन्होंने किसी सियासी चर्चा में भाग नहीं लिया। उनकी सबसे ज्यादा रुचि शिक्षा और चिकित्सा की समस्याओं में थी। उन्होंने हुगली के प्रदूषण के कारणों और भविष्य में इसकी रोकथाम के तरीकों की जांच के लिए समिति गठन का प्रस्ताव पेश किया। उन्होंने २४ फ़रवरी १९२६ को सभा में पहला राजनीतिक भाषण दिया। धीरेधीरे मगर द़ृढता से वे एक उत्कृष्ट विधायक संसदविद्‌ बन गए। देशबंधु की मृत्यु के बाद सन्‌ १९२७ में दल के उपनेता बनाए गए। उनके नेतृत्व की योग्यता सिद्ध हो जाने के बाद उनका मेयर चुना जाना भी तय था, लिहाजा सन्‌ १९३१ में सर्वसम्मति से उनका चुनाव हुआ। उनके नेतृत्व में महापालिका ने निःशुल्क शिक्षा, निःशुल्क चिकित्सा, स़डकों और रोशनी की बेहतरी और जल वितरण की सुविधा ब़ढाने के लिए अधिकाधिक प्रयास किया। अस्पतालों और धर्मार्थ दवाखानों को आर्थिक सहायता देने के नियम बनाने का श्रेय उन्हीं को जाता है। उन्होंने देशबंधु के मानवतावादी दर्शन के साथ विशेष निजी योगदान भी दिया। डॉ राय सन्‌ १९२८ में अखिल भारतीय कांग्रेस समिति के सदस्य चुने गए थे। विरोध तथा संघर्ष से स्वयं को अलग रखते हुए सभी नेताओं को अपनी गंभीरता, व्यवहार कुशलता और दलीय निष्पक्षता द्वारा गहराई तक प्रभावित किया। सन्‌ १९२९ में बंगाल में सविनय अवज्ञा आंदोलन का संचालन किया। अक्टूबर सन्‌ १९३४ में वे बंगाल कांग्रेस समिति के अध्यक्ष चुने गए। अप्रैल १९३९ में सुभाष बाबू का भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस के अध्यक्ष पद से इस्तीफा देेने के बाद गांधीजी की मंशा थी कि डॉ राय कार्यकारिणी समिति में शामिल हों। पर भीतरी गुटबाजी के चलते यह मुमकिन नहीं हो सका। द्वितीय महायुद्ध शुरू होने पर डॉ राय का कांग्रेस से मतभेद हो गया। उन्होंने सन्‌ १९४०-४१ में कार्यकारिणी समिति से बाहर रहने का स्वयं का आग्रह किया। दरअसल वह सियासी अख़ाडे में शामिल होने के बजाय डॉक्टरी में अपना समय देना चाहते थे। १८ जनवरी १९४८ को गांधीजी का एक और उपवास समाप्त हुआ तो बंगाल विधायक दल का निर्णय गांधीजी को बताया और मंत्रिमंडल बनाने में अपनी हिचकिचाहट भी प्रकट की। गांधीजी ने सलाह दी कि यदि विधानसभा में कांग्रेस सदस्यों की उनकी आवश्यकता है, तो इसे स्वीकार करना उनका कर्तव्य है। डॉ राय ने जोर देकर कहा कि ‘मैं ऐसा तभी करुंगा, यदि दल का हस्तक्षेप नहीं हो। दल की सदस्यता के आधार पर नहीं, योग्यता और निपुणता के आधार पर मंत्री चुनने को मैं स्वतंत्र रहूं।’ जब कांग्रेस विधायक दल तथा कांग्रेस समिति इस बात को मान गई तब कहीं जाकर उन्होंने मुख्यमंत्री का दायित्व संभाला। राज्यपाल सी गोपालाचारी ने २३ जनवरी १९४८ को उन्हें पद की शपथ दिलाई। पद स्वीकार करके डॉराय संकटों और विरोधियों से डरे नहीं, बल्कि अडिग रहे और डटकर सामना किया। शांत और गंभीर रहकर हर संकट का सामना करने का दृढ निश्चय करके तीन साल में ही वे अराजकता मिटाने में कामयाब हो गए, साथ ही अपने प्रशासन की प्रतिष्ठा और सम्मान को भी बरकरार रखा। ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} ==बाहरी कड़ियाँ== {{भारत रत्न सम्मानित}} [[श्रेणी:1882 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:१९६२ में निधन]] [[श्रेणी:भारत रत्न सम्मान प्राप्तकर्ता]] 5mecerywffu7bpu2cou2ggdf7p4iy3k बेगूसराय जिला 0 7068 6446716 6345336 2025-06-30T12:55:55Z Utkarsh952348 865317 6446716 wikitext text/x-wiki {{ज्ञानसन्दूक प्रांत |province_name = बेगूसराय <br /><small>जिला</small> |loc_map = Bihar district location map Begusarai.svg |capital = [[बेगूसराय]] |area = 1,918 |pop = 2,970,541 |pop_year = 2011 |pop_density = 1500 |sub_province_title = ब्लॉक |sub_provinces = 18 |languages= [[हिन्दी]], [[मगही]],[[अंगिका]] |image={{multiple image | border = infobox | total_width = 300 | image_style = | perrow = 1/2/2/2/2/2/1 | image1 = Barauni Refinery.jpg | caption1 = [[Barauni Refinery]] | image2 = HURL Barauni.jpg | caption2 = HURL barauni | image3 = New Rajendra Setu.png | caption3 = New [[Rajendra Setu]] | image4 = Naulakkha Temple Begusarai.jpg | caption4 = Naulakkha Temple | image5 = Jaimangla Garh Temple.jpg | caption5 = [[Jaimangla Garh Temple]] | image6 = Simaria Ghat.jpg | caption6 = [[Simaria Ghat]] | image7 = Begusarai railway station.png | caption7 = [[Begusarai railway station]] | image8 = Kanwar Lake Bird Sanctuary.jpg | caption8 = [[Kanwar Lake Bird Sanctuary]] }}|image_caption=ऊपर बाएं से दक्षिणावर्त: नौलखा मंदिर; [[बरौनी थर्मल पावर स्टेशन|एनटीपीसी, बरौनी]] ;[[राजेन्द्र सेतु]]; [[बरौनी तेल शोधनागार|बरौनी तेल शोधनागार (रिफाइनरी)]]; उर्वरक एचयूआरएल, बरौनी}} '''बेगूसराय ज़िला''' [[भारत]] के [[बिहार]] राज्य का एक ज़िला है। ज़िले का मुख्यालय [[बेगूसराय]] है।<ref>"[https://books.google.com/books?id=dSZ987-0Fb8C Bihar Tourism: Retrospect and Prospect] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170118113423/https://books.google.com/books?id=dSZ987-0Fb8C|date=18 जनवरी 2017}}," Udai Prakash Sinha and Swargesh Kumar, Concept Publishing Company, 2012, ISBN 9788180697999</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=MMmNVZ4mP98C Revenue Administration in India: A Case Study of Bihar]," G. P. Singh, Mittal Publications, 1993, ISBN 9788170993810</ref> बेगूसराय ज़िला [[बिहार]] राज्य का एक प्रमुख ज़िला है जो पूर्वी बिहार में स्थित है। यह बिहार का इकलौता औद्योगिक जिला भी है, इसीलिए बेगूसराय को बिहार का औद्योगिक राजधानी भी कहते हैं। इसका प्रशासनिक मुख्यालय बेगूसराय नगर है। बेगूसराय ज़िला अपनी ऐतिहासिक, सांस्कृतिक और राजनीतिक महत्वपूर्णता के लिए जाना जाता है। इस ज़िले की स्थापना 1972 में हुई थी, यह दो अक्टूबर 1972 को मुंगेर से अलग होकर जिला बना था। बेगूसराय ज़िला का क्षेत्रफल और जनसंख्या के हिसाब से यह बिहार का एक मध्यम आकार का ज़िला है। यहां की आबादी मुख्यत: गाँवों, कस्बों और नगरीय क्षेत्र में बसी हुई है और कृषि यहां का मुख्य आधार है। धान, गेहूँ, मक्का और चावल यहां की प्रमुख खेती की जाने वाली फसलें हैं। बेगूसराय ज़िला में कई प्राचीन मंदिर, ममस्जिद और सांस्कृतिक स्थल हैं, जो इसकी ऐतिहासिक धरोहर को दर्शाते हैं। शहर का नौलखा मंदिर, मंझौल का जयमंगला मंदिर, बीहट स्थित सिद्ध पीठ बड़ी दुर्गा माता का मंदिर, सिमरिया धाम, झमटिया धाम, मंसूरचक मस्जिद, नूरपुर मस्जिद, रिफाइनरी टाउनशिप गुरुद्वारा, पादरी चर्च सुशीलनगर प्रमुख स्थल हैं। बेगूसराय ज़िला अपने विकासशील गाँवों, प्राचीन सांस्कृतिक विरासत, और प्राकृतिक सौंदर्य के लिए प्रसिद्ध है। इसका सांस्कृतिक विरासत और ऐतिहासिक महत्व इसे एक पर्यटन स्थल बनाते हैं। == बेगूसराय जिले में रचियाही देश का पहला बूथ कैप्चरिंग हुआ था। == * [[बेगूसराय]] * [[बिहार]] * [[बिहार के जिले]] == बाहरी कड़ियाँ == * [https://www.prabhatkhabar.com/state/bihar/begusarai बेगूसराय ज़िला की ताज़ा खबर] * [https://www.prabhatkhabar.com/state/bihar बिहार का समाचार] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{बिहार के जिले}} [[श्रेणी:बिहार के जिले]] [[श्रेणी:बेगूसराय जिला|*]] qtvlglmfu4wlpr9zgiw6n12q4q8poaw 6446793 6446716 2025-06-30T15:39:45Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 21. जनवरी २०२५ 12:53:54 पर 2401:4900:120D:E14A:1:2:63BF:D के 6345336 अवतरण में बदला 6446793 wikitext text/x-wiki {{ज्ञानसन्दूक प्रांत |province_name = बेगूसराय <br /><small>जिला</small> |loc_map = Bihar district location map Begusarai.svg |capital = [[बेगूसराय]] |area = 1,918 |pop = 2,970,541 |pop_year = 2011 |pop_density = 1500 |sub_province_title = ब्लॉक |sub_provinces = 18 |languages= [[हिन्दी]], [[मगही]],[[अंगिका]] |image=Begusarai district skyline.jpg|image_caption=ऊपर बाएं से दक्षिणावर्त: नौलखा मंदिर; [[बरौनी थर्मल पावर स्टेशन|एनटीपीसी, बरौनी]] ;[[राजेन्द्र सेतु]]; [[बरौनी तेल शोधनागार|बरौनी तेल शोधनागार (रिफाइनरी)]]; उर्वरक एचयूआरएल, बरौनी}} '''बेगूसराय ज़िला''' [[भारत]] के [[बिहार]] राज्य का एक ज़िला है। ज़िले का मुख्यालय [[बेगूसराय]] है।<ref>"[https://books.google.com/books?id=dSZ987-0Fb8C Bihar Tourism: Retrospect and Prospect] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170118113423/https://books.google.com/books?id=dSZ987-0Fb8C|date=18 जनवरी 2017}}," Udai Prakash Sinha and Swargesh Kumar, Concept Publishing Company, 2012, ISBN 9788180697999</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=MMmNVZ4mP98C Revenue Administration in India: A Case Study of Bihar]," G. P. Singh, Mittal Publications, 1993, ISBN 9788170993810</ref> बेगूसराय ज़िला [[बिहार]] राज्य का एक प्रमुख ज़िला है जो पूर्वी बिहार में स्थित है। यह बिहार का इकलौता औद्योगिक जिला भी है, इसीलिए बेगूसराय को बिहार का औद्योगिक राजधानी भी कहते हैं। इसका प्रशासनिक मुख्यालय बेगूसराय नगर है। बेगूसराय ज़िला अपनी ऐतिहासिक, सांस्कृतिक और राजनीतिक महत्वपूर्णता के लिए जाना जाता है। इस ज़िले की स्थापना 1972 में हुई थी, यह दो अक्टूबर 1972 को मुंगेर से अलग होकर जिला बना था। बेगूसराय ज़िला का क्षेत्रफल और जनसंख्या के हिसाब से यह बिहार का एक मध्यम आकार का ज़िला है। यहां की आबादी मुख्यत: गाँवों, कस्बों और नगरीय क्षेत्र में बसी हुई है और कृषि यहां का मुख्य आधार है। धान, गेहूँ, मक्का और चावल यहां की प्रमुख खेती की जाने वाली फसलें हैं। बेगूसराय ज़िला में कई प्राचीन मंदिर, ममस्जिद और सांस्कृतिक स्थल हैं, जो इसकी ऐतिहासिक धरोहर को दर्शाते हैं। शहर का नौलखा मंदिर, मंझौल का जयमंगला मंदिर, बीहट स्थित सिद्ध पीठ बड़ी दुर्गा माता का मंदिर, सिमरिया धाम, झमटिया धाम, मंसूरचक मस्जिद, नूरपुर मस्जिद, रिफाइनरी टाउनशिप गुरुद्वारा, पादरी चर्च सुशीलनगर प्रमुख स्थल हैं। बेगूसराय ज़िला अपने विकासशील गाँवों, प्राचीन सांस्कृतिक विरासत, और प्राकृतिक सौंदर्य के लिए प्रसिद्ध है। इसका सांस्कृतिक विरासत और ऐतिहासिक महत्व इसे एक पर्यटन स्थल बनाते हैं। == बेगूसराय जिले में रचियाही देश का पहला बूथ कैप्चरिंग हुआ था। == * [[बेगूसराय]] * [[बिहार]] * [[बिहार के जिले]] == बाहरी कड़ियाँ == * [https://www.prabhatkhabar.com/state/bihar/begusarai बेगूसराय ज़िला की ताज़ा खबर] * [https://www.prabhatkhabar.com/state/bihar बिहार का समाचार] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{बिहार के जिले}} [[श्रेणी:बिहार के जिले]] [[श्रेणी:बेगूसराय जिला|*]] 6t5qqieijd6kltdygdjaibmbp85e6u3 लखीसराय जिला 0 7079 6446710 6445963 2025-06-30T12:45:11Z Utkarsh952348 865317 Added more information 6446710 wikitext text/x-wiki {{About|the district|its eponymous headquarters|Lakhisarai}} {{Use Indian English|date=January 2024}} {{Use dmy dates|date=January 2024}} {{Infobox settlement | name = Lakhisarai district | settlement_type = [[List of districts of Bihar|District]] of [[Bihar]] | total_type = | native_name = | image_skyline = {{multiple image | border = infobox | total_width = 300 | image_style = | perrow = 1/2/2/2/2/2/1 | image1 = Ashok Dham Lakhisarai 01.jpg | caption1 = [[Ashokdham Temple]] [[Lakhisarai]] | image2 = Sangrahalaya Lakhisarai.jpg | caption2 = Sangrahalaya Lakhisarai | image3 = Lakhisarai4.webp | caption3 = [[Sringri Rishi Dham]] | image4 = Shringi Rishi Dam.png | Caption4 = Shringi Rishi Dam }} | image_map = Bihar district location map Lakhisarai.svg | map_caption = Location of Lakhisarai district in Bihar | coordinates = | coor_pinpoint = Lakhisarai | subdivision_type = Country | subdivision_name = {{flag|India}} | subdivision_type1 = [[States and union territories of India|State]] | subdivision_name1 = {{flagicon image|Bihar Government Banner.png}} [[Bihar]] | subdivision_type2 = [[Administrative divisions of India|Division]] | subdivision_name2 = [[Munger division|Munger]] | established_title = Established | established_date = | seat_type = Headquarters | seat = [[Lakhisarai]] | parts_type = [[Tehsils of India|Tehsils]] | parts_style = para | p1 = | area_total_km2 = 1228 | area_footnotes = | population_as_of = 2011 | population_total = 1,000,912 | population_footnotes = | population_urban = | population_density_km2 = auto | demographics_type1 = Demographics | demographics1_title1 = [[Literacy in India|Literacy]] | demographics1_info1 = 64.95 per cent | demographics1_title2 = Sex ratio | demographics1_info2 = 900 | leader_title = | leader_name = | leader_title1 = [[Lok Sabha|Lok Sabha constituencies]] | leader_name1 = [[Munger Lok Sabha constituency|Munger]] | timezone1 = [[Indian Standard Time|IST]] | utc_offset1 = +05:30 | registration_plate = | blank_name_sec2 = | blank_info_sec2 = | website = {{URL|http://lakhisarai.bih.nic.in/}} | official_name = }} '''लखीसराय ज़िला''' [[भारत]] के [[बिहार]] राज्य का एक ज़िला है। ज़िले का मुख्यालय [[लखीसराय]] है। यह जिला 3 जुलाई 1994 को स्थापित किया गया था। एक नए जिले के रूप में अस्तित्व में आने से पहले, लखिसराय [[मुंगेर]] जिले में एक उप-खंड था।<ref>"[https://books.google.com/books?id=dSZ987-0Fb8C Bihar Tourism: Retrospect and Prospect] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170118113423/https://books.google.com/books?id=dSZ987-0Fb8C|date=18 जनवरी 2017}}," Udai Prakash Sinha and Swargesh Kumar, Concept Publishing Company, 2012, ISBN 9788180697999</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=MMmNVZ4mP98C Revenue Administration in India: A Case Study of Bihar]," G. P. Singh, Mittal Publications, 1993, ISBN 9788170993810</ref>मुख्य भाषा - मगही, हिन्दी लखीसराय ज़िला अपनी सांस्कृतिक और ऐतिहासिक विरासत के लिए प्रसिद्ध है, और यहां कई प्रमुख स्थल हैं जो इसे महत्वपूर्ण बनाते हैं। लखीसराय ज़िले की स्थापना 1994 में हुई थी, जब यह मुँगेर ज़िले से अलग होकर एक नए ज़िले का दर्जा प्राप्त करा। यह ज़िला भूमि और जलवायु के लिए उच्चतम रूप से उपयुक्त है और यहां की आबादी मुख्यत: गाँवों में बसी हुई है। लखीसराय ज़िला मुख्य रूप से कृषि पर निर्भर है, और यहां मुख्य रूप से धान, गेहूँ, मक्का, और तिल की खेती होती है। यहां की जलवायु और भूमि कृषि के लिए उपयुक्त हैं और इसे एक सुखद और पैदावार ज़िला बनाते हैं। == धर्म स्थल == लखीसराय ज़िला में कई प्राचीन मंदिर, किले, और सांस्कृतिक स्थल हैं, जैसे कि बरारी किला, अक्षयवट मंदिर, और सुर्यगढ़ गढ़। इन स्थलों का दौरा करके आप ज़िले की ऐतिहासिक और सांस्कृतिक धरोहर को समझ सकते हैं और इसे पर्यटन स्थल के रूप में भी देख सकते हैं। अशोकधाम मंदिर, माँ बाला त्रिपुर सुंदरी (महारानी स्थान), बड़हिया तथा विषहरी महारानी स्थान (अभयपुर) यहाँ का प्रसिद्ध धार्मिक स्थल है। == इन्हें भी देखें == * [[लखीसराय]] * [[बिहार]] * [[बिहार के जिले]] == बाहरी कड़ियाँ == * [https://www.prabhatkhabar.com/state/bihar/lakhisarai लखीसराय जिला का ब्रेकिंग न्यूज़] * [https://www.prabhatkhabar.com/state/bihar बिहार का समाचार] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{बिहार के जिले}} [[श्रेणी:बिहार के जिले]] [[श्रेणी:लखीसराय जिला|*]] n52ysb2fj8tftvtkum6yt4ofaipeue6 6446794 6446710 2025-06-30T15:39:55Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 29. जून २०२५ 06:04:37 पर Sanjeev bot के 6445963 अवतरण में बदला 6446794 wikitext text/x-wiki '''लखीसराय ज़िला''' [[भारत]] के [[बिहार]] राज्य का एक ज़िला है। ज़िले का मुख्यालय [[लखीसराय]] है। यह जिला 3 जुलाई 1994 को स्थापित किया गया था। एक नए जिले के रूप में अस्तित्व में आने से पहले, लखिसराय [[मुंगेर]] जिले में एक उप-खंड था।<ref>"[https://books.google.com/books?id=dSZ987-0Fb8C Bihar Tourism: Retrospect and Prospect] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170118113423/https://books.google.com/books?id=dSZ987-0Fb8C|date=18 जनवरी 2017}}," Udai Prakash Sinha and Swargesh Kumar, Concept Publishing Company, 2012, ISBN 9788180697999</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=MMmNVZ4mP98C Revenue Administration in India: A Case Study of Bihar]," G. P. Singh, Mittal Publications, 1993, ISBN 9788170993810</ref>मुख्य भाषा - मगही, हिन्दी लखीसराय ज़िला अपनी सांस्कृतिक और ऐतिहासिक विरासत के लिए प्रसिद्ध है, और यहां कई प्रमुख स्थल हैं जो इसे महत्वपूर्ण बनाते हैं। लखीसराय ज़िले की स्थापना 1994 में हुई थी, जब यह मुँगेर ज़िले से अलग होकर एक नए ज़िले का दर्जा प्राप्त करा। यह ज़िला भूमि और जलवायु के लिए उच्चतम रूप से उपयुक्त है और यहां की आबादी मुख्यत: गाँवों में बसी हुई है। लखीसराय ज़िला मुख्य रूप से कृषि पर निर्भर है, और यहां मुख्य रूप से धान, गेहूँ, मक्का, और तिल की खेती होती है। यहां की जलवायु और भूमि कृषि के लिए उपयुक्त हैं और इसे एक सुखद और पैदावार ज़िला बनाते हैं। == धर्म स्थल == लखीसराय ज़िला में कई प्राचीन मंदिर, किले, और सांस्कृतिक स्थल हैं, जैसे कि बरारी किला, अक्षयवट मंदिर, और सुर्यगढ़ गढ़। इन स्थलों का दौरा करके आप ज़िले की ऐतिहासिक और सांस्कृतिक धरोहर को समझ सकते हैं और इसे पर्यटन स्थल के रूप में भी देख सकते हैं। अशोकधाम मंदिर, माँ बाला त्रिपुर सुंदरी (महारानी स्थान), बड़हिया तथा विषहरी महारानी स्थान (अभयपुर) यहाँ का प्रसिद्ध धार्मिक स्थल है। == इन्हें भी देखें == * [[लखीसराय]] * [[बिहार]] * [[बिहार के जिले]] == बाहरी कड़ियाँ == * [https://www.prabhatkhabar.com/state/bihar/lakhisarai लखीसराय जिला का ब्रेकिंग न्यूज़] * [https://www.prabhatkhabar.com/state/bihar बिहार का समाचार] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{बिहार के जिले}} [[श्रेणी:बिहार के जिले]] [[श्रेणी:लखीसराय जिला|*]] mc5byhf22q3p06vogzhnvb0tni7jd0l दक्षिण भारत 0 7707 6446871 6418200 2025-06-30T18:02:16Z CommonsDelinker 743 "UB_CITY_Skyline.jpg" को हटाया। इसे कॉमन्स से [[commons:User:Josve05a|Josve05a]] ने हटा दिया है। कारण: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:UB CITY Skyline.jpg|]] 6446871 wikitext text/x-wiki {{ज्ञानसन्दूक अवस्थापन | name = दक्षिणी भारत | image_skyline = {{multiple image |border =infobox |total_width =300 |image_style = |perrow =1/2/2/2 |caption_align=center |image1=Tirumala 090615.jpg{{!}}Venkateswara Temple |caption1=[[तिरुपति वेंकटेश्वर मन्दिर]] |image2=MysorePalace-LeftAngle.jpg{{!}} |caption2=[[अम्बा विलास महल]] |image3=Alappuzha Boat Beauty W.jpg{{!}} |caption3=[[आलाप्पुड़ा]] |image4=Bangaram Island, Lakshadweep 20160325- DSC1780.jpg{{!}} |caption4=[[बंगाराम]] |image5=Matrimandir, Soul of the Auroville, near Pondicherry.JPG{{!}} |caption5=[[मातृमंदिर]] |image6=Statue of Thiruvalluvar.jpg{{!}} |caption6=[[तिरुवल्लुवर प्रतिमा]] |image7=4rminar.jpg{{!}} |caption7=[[चारमीनार]] }} | image_map = South India.svg | map_alt = | map_caption = दक्षिण भारत के [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश]] | coordinates_footnotes = | subdivision_type = [[देश]] | subdivision_name = {{flagu|भारत}} | subdivision_type1 = [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश]] | subdivision_name1 = {{plainlist| *[[तेलंगाना]] *[[कर्नाटक]] *[[आंध्र प्रदेश]] *[[पुदुच्चेरी]] *[[लक्षद्वीप]] *[[तमिल नाडु]] *[[केरल]] }} | subdivision_type2 = सर्वाधिक जनसंख्यायुक्त शहर | subdivision_name2 = [[बेंगलुरु]] | blank_name_sec1 = [[भारत की आधिकारिक भाषाएँ|आधिकारिक भाषाएँ]] | blank_info_sec1 = {{plainlist| * [[तेलुगू भाषा|तेलुगू]] * [[कन्नड भाषा|कन्नड]] * [[तमिल भाषा|तमिल]] * [[मलयालम भाषा|मलयालम]] * [[अंग्रेज़ी]]<ref>{{Cite web|url=https://www.deccanchronicle.com/nation/current-affairs/090619/in-the-land-of-many-tongues-hindi-cant-be-lingua-franca.html|title=In the land of many tongues, Hindi can't be lingua franca|date=9 June 2019|website=Deccan Chronicle}}</ref> }} | unit_pref = Metric <!-- ALL fields with measurements have automatic unit conversion --> <!-- for references: use <ref> tags -->| area_footnotes = | area_note = | area_water_percent = | area_rank = | area_total_km2 = 635,780 | area_land_km2 = | area_water_km2 = | elevation_footnotes = | elevation_m = | elevation_max_m = 2695 | elevation_max_point = <!-- for denoting the measurement point --> [[आनमुडि]] | elevation_min_m = −2.2 | elevation_min_point = <!-- for denoting the measurement point --> [[कुट्टनाड़]] | population_total = 253,051,953 | population_as_of = 2011 | population_density_km2 = 400 | population_demonym = दक्षिण भारतीय | timezone1 = [[भारतीय मानक समय|IST]] | utc_offset1 = +5:30 | timezone1_DST = | utc_offset1_DST = | population_density_sq_mi = | other_name = | blank_info_sec2 = {{plainlist| * [[बदगा भाषा]] * [[गोण्डी भाषा]] * [[मराठी]] * [[कोडवा भाषा]] * [[कोंकणी]] *[[तोडा भाषा]] * [[तुलु]] }} | blank_name_sec2 = [[भारत की आधिकारिक भाषाएँ|अल्पसंख्यक भाषाएँ]] | blank1_name_sec1 = [[मानव विकास सूचकांक]] {{nobold|(2019)}} | blank1_info_sec1 = {{increase}} 0.755 ({{color|green|उच्च}}) | blank2_name_sec1 = [[साक्षरता]] {{nobold|(2011)}} | blank2_info_sec1 = 81.09%<ref name="Literacy survey_2018">{{cite web |title=Literacy Survey, India (2017–18) |date=8 September 2020 |url=https://www.firstpost.com/india/at-96-2-kerala-tops-indias-literacy-rate-chart-again-andhra-pradesh-ranks-lowest-with-66-4-8796401.html |publisher=Firstpost |access-date=9 September 2020}}</ref> | blank3_name_sec1 = [[लिंगानुपात]] {{nobold|(2011)}} | blank3_info_sec1 = 986 [[महिला|♀]]/1000 [[पुरुष|♂]]<ref name="pc-census2011">{{cite web |title=Census 2011 (Final Data) – Demographic details, Literate Population (Total, Rural & Urban) |url=https://planningcommission.gov.in/data/datatable/data_2312/DatabookDec2014%20307.pdf |website=planningcommission.gov.in |publisher=Planning Commission, Government of India |access-date=3 October 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180127163347/https://planningcommission.gov.in/data/datatable/data_2312/DatabookDec2014%20307.pdf |archive-date=27 January 2018 |url-status=dead}}</ref> | native_name = {{nobold|Southern India}} }} '''दक्षिण भारत''' [[भारत]] में [[प्रायद्वीप]] [[दक्कन का पठार|दक्कन पठार]] का दक्षिणी भाग को कहा जाता है। इसमें भारतीय राज्य [[आन्ध्र प्रदेश]], [[कर्नाटक]], [[केरल]], [[तमिल नाडु]] और [[तेलंगाना]] के साथ-साथ [[केन्द्र-शासित प्रदेश]] [[लक्षद्वीप]] और [[पुदुचेरी (नगर)|पुदुचेरी]] शामिल हैं। इसे [[प्रायद्वीप]] भारत के रूप में भी जाना जाता है। इसमें भारत के कुल क्षेत्रफल का 19.31% ({{convert|635,780|km2|sqmi|abbr=on|disp=or}}) भूभाग शामिल है। इसमें देश की 20% जनसंख्या को निवास करती है। यह पूर्व में [[बंगाल की खाड़ी]], पश्चिम में [[अरब सागर]] और दक्षिण में [[हिन्द महासागर]] से घिरा है। इस क्षेत्र का भूगोल विविध है जिसमें दो पर्वत शृंखलायें शामिल हैं। इसकी मुख्य पठारी भूमि की सीमा [[पश्चिमी घाट|पश्चिमी]] और [[पूर्वी घाट]] से लगती हैं। यहाँ जल के गैर-बारहमासी स्रोत के रूप में [[गोदावरी नदी|गोदावरी]], [[कृष्णा नदी|कृष्णा]], [[कावेरी नदी|कावेरी]], [[तुंगभद्रा नदी|तुंगभद्रा]] और [[वैगई नदी|वैगई]] नदियाँ हैं। इस क्षेत्र के सबसे बड़े शहरी क्षेत्र [[चेन्नई]], [[बंगलौर|बैंगलोर]], [[हैदराबाद]], [[कोयंबतूर]], [[कोच्चि]] और [[विशाखपटनम]] हैं। दक्षिण भारत के अधिकांश लोग चार प्रमुख [[द्रविड़ भाषाएं|द्रविड़ भाषाओं]] में से कम से कम एक भाषा बोलते हैं: [[तेलुगू भाषा|तेलुगु]], [[तमिल भाषा|तमिल]], [[कन्नड़ भाषा|कन्नड़]] और [[मलयालम भाषा|मलयालम]]। इसके इतिहास के दौरान, कई राजवंशीय राज्यों ने दक्षिण भारत के कुछ हिस्सों पर शासन किया। [[भारतीय उपमहाद्वीप का इस्लामी इतिहास|मुस्लिम आक्रांताओं के भारतीय उपमहाद्वीप पर आक्रमणों]] ने [[दक्षिण एशिया|दक्षिण]] और [[दक्षिण पूर्व एशिया]] ने इस क्षेत्र के इतिहास और संस्कृति को प्रभावित किया। दक्षिण भारत में स्थापित प्रमुख राजवंशों में [[चेर राजवंश|चेर]], [[चोल राजवंश|चोल]], [[पाण्ड्य राजवंश|पाण्ड्य]], [[पल्लव राजवंश|पल्लव]], [[सातवाहन]], [[चालुक्य राजवंश|चालुक्य]], [[होयसल राजवंश|होयसल]], [[राष्ट्रकूट राजवंश|राष्ट्रकूट]] और [[विजयनगर साम्राज्य|विजयनगर]] शामिल हैं। यूरोपीय देशों ने केरल के तटों से भारत में प्रवेश किया और इस क्षेत्र को [[ईस्ट इण्डिया कम्पनी|ब्रिटेन]], [[पुर्तगाली भारत|पुर्तगाल]] और [[फ्रांसीसी भारत|फ्रांस]] द्वारा [[उपनिवेशवाद|उपनिवेश]] बनाया गया। [[भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलन|भारत की स्वतन्त्रता]] के तुरंत बाद के दशकों में इस क्षेत्र की अर्थव्यवस्था में काफी उतार-चढ़ाव देखने को मिले लेकिन इन दक्षिण भारतीय राज्यों की अर्थव्यवस्थाओं ने पिछले तीन दशकों में राष्ट्रीय-औसत से अधिक की निरंतर वृद्धि दर्ज की है। भारत के अन्य क्षेत्रों की तुलना में दक्षिण भारत का संयुक्त रूप से [[अर्थव्यवस्था के आकार के आधार पर भारत के राज्य|सबसे बड़ा सकल घरेलू उत्पादक]] स्थल है। दक्षिण भारतीय राज्यों की अर्थव्यवस्था में उत्तर भारत के राज्यों की तुलना में तेजी से वृद्धि के कारण यहाँ उच्च [[मानव विकास सूचकांक]] के साथ यह क्षेत्र [[सामाजिक अर्थशास्त्र]] में अग्रणी हैं। वर्ष 2011 तक दक्षिणी राज्यों में [[भारत में साक्षरता|साक्षरता दर]] राष्ट्रीय औसत 76% से अधिक है। दक्षिण भारत में प्रजनन दर 1.9 है, जो भारत के सभी क्षेत्रों में सबसे कम है। == शब्द-साधन == "साउथ इंडिया" नाम दो [[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेजी]] शब्दों से मिलकर बना है: ''साउथ'' मुख्य [[दिशा]] को दर्शाता है और इंडिया [[देश]] के नाम से लिया गया है जिसका शाब्दिक अर्थ भारत का दक्षिणी भाग है। इसे "प्रायद्वीपीय भारत" के रूप में भी जाना जाता है जो तीन तरफ से पानी से घिरे [[प्रायद्वीप]] में इसके स्थान को दर्शाता है।<ref>{{Cite book|year=2004|title=Word Histories and Mysteries: From Abracadabra to Zeus|publisher=Houghton Mifflin Harcourt|isbn=978-0547350271|oclc=55746553|page=216|url=https://books.google.com/books?id=cZ88p_bSt1EC&pg=PA216}}</ref> शब्द "दक्कन", [[दक्कन का पठार|दक्कन के पठार]] द्वारा आवरण किए गए क्षेत्र को संदर्भित करता है जो तटीय क्षेत्रों को छोड़कर अधिकांश प्रायद्वीपीय भारत को आवरण करता है, यह [[प्राकृत]] शब्द ''दक्खिना'' का एक अंग्रेजी रूप है जो [[संस्कृत भाषा|संस्कृत]] शब्द ''दक्षिणा'' से लिया गया है जिसका अर्थ दक्षिण है।<ref name="HobsonJobson2013">{{Cite book|title=Hobson-Jobson:The Definitive Glossary of British India|first1=Henry|last1=Yule|first2=A. C.|last2=Burnell|date=13 June 2013|publisher=Oxford|isbn=978-0-1916-4583-9|page=199|location=London}}</ref> ''कर्नाटक'', जो ''"कर्णः"'' या ''"करुणः"'' से बना है, जिसका अर्थ है ऊँचा देश, दक्षिण भारत से भी जुड़ा हुआ है।<ref name="hobsons">{{cite web|url=https://dsal.uchicago.edu/cgi-bin/philologic/getobject.pl?c.0:1:415.hobson|archive-url=https://archive.today/20120714033828/http://dsal.uchicago.edu/cgi-bin/philologic/getobject.pl?c.0:1:415.hobson|url-status=dead|archive-date=14 July 2012|title=Origins of the word 'Carnatic' in the Hobson Jobson Dictionary|publisher=University of Chicago|access-date=15 September 2006|location=Chicago}}</ref> == इतिहास == {{Main|दक्षिण भारत का इतिहास}} === प्राचीन एवं मध्यकालीन युग === {{See also|मसाला व्यापार}} [[File:Rajendra map new.svg|thumb|राजेंद्र चोल प्रथम के दौरान चोल साम्राज्य, सी. 1030]] [[कार्बन डेटिंग]] से पता चलता है कि दक्षिण भारत में [[नवपाषाण युग|नवपाषाणिक]] संस्कृतियों से जुड़े राख के ढेर 8000 ईसा पूर्व के हैं। 1000 ईसा पूर्व की शुरुआत में, लौह प्रौद्योगिकी पूरे क्षेत्र में फैल गई; हालाँकि, ऐसा प्रतीत नहीं होता है कि दक्षिण भारत में [[लौह युग]] से पहले कोई पूर्ण विकसित [[कांस्य युग]] था।<ref name="prehistory">{{cite book|last=Agarwal|first=D.P|url=https://www.arkeologi.uu.se/digitalAssets/483/c_483244-l_3-k_agrawal.pdf|title=Urban Origins in India|year=2006|publisher=Uppsala University|access-date=30 August 2023|page=3|archive-date=30 मई 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230530150947/https://www.arkeologi.uu.se/digitalAssets/483/c_483244-l_3-k_agrawal.pdf|url-status=dead}}</ref> यह क्षेत्र एक [[व्यापार मार्ग]] के मध्य में था जो [[भूमध्य सागर]] को [[पूर्वी एशिया]] से जोड़ने वाले मुज़िरिस से [[अरिकमेडु]] तक फैला हुआ था।<ref>{{cite book|title=The Periplus of the Erythraean Sea: Travel And Trade In The Indian Ocean By A Merchant Of The First Century |first=Wilfred|last=Schoff|year=1912|publisher=South Asia Books|isbn=978-8-1215-0699-1}}</ref><ref>{{cite book|first=Miller|last=J. Innes|orig-date=1969|title=The Spice Trade of The Roman Empire: 29 B.C. to A.D. 641|publisher=Oxford University Press|year=1998|isbn=978-0-1981-4264-5}}</ref> [[फ़ोनीशिया|फोनीशियन]], [[प्राचीन रोम|रोमन]], यूनानी, [[अरब लोग|अरब]], [[सीरिया की जनसांख्यिकी|सीरियाई]], [[यहूदी]] और [[चीनी (चीन के निवासी)|चीनियों]] के साथ व्यापार [[संगम काल]] (सी. तीसरी शताब्दी ईसा पूर्व से चौथी शताब्दी सी.ई.) के दौरान शुरू हुआ।<ref>{{Cite book|first=Bjorn|last=Landstrom|title=The Quest for India|publisher=Allwin and Unwin|year=1964|isbn=978-0-0491-0016-9}}</ref> यह क्षेत्र पूर्व को पश्चिम से जोड़ने वाले प्राचीन [[रेशम मार्ग]] का हिस्सा था।<ref>{{cite book |last=Elisseeff|first=Vadime|title=The Silk Roads: Highways of Culture and Commerce|publisher=[[UNESCO]] Publishing / Berghahn Books|year=2001|isbn=978-9-2310-3652-1}}</ref> [[File:गुप्त और मौर्य साम्राज्य.jpg|thumb|200px|प्राचीन भारतीय इतिहास में , दक्षिण भारत में स्तिथ दक्षिणपथ प्रान्त]] कई राजवंश जैसे [[करूर|करुवुर]] के [[चेर राजवंश|चेर]], [[मदुरई]] के [[पाण्ड्य राजवंश|पाण्ड्य]], [[तंजावूर]] के [[चोल राजवंश|चोल]], [[कोड़िकोड]] के [[ज़ामोरिन]], [[अमरावती, आन्ध्र प्रदेश|अमरावती]] के [[सातवाहन]], [[कांचीपुरम|कांची]] के [[पल्लव राजवंश|पल्लव]], [[बनवासी, कर्नाटक|बनवासी]] के [[कदंब राजवंश|कदम्ब]], [[कोलार]] के [[पश्चिम गंग वंश|पश्चिमी गंगा]], [[मलखेड|मान्यखेता]] के [[राष्ट्रकूट राजवंश|राष्ट्रकूट]], [[बादामी, कर्नाटक|बादामी]] के [[चालुक्य राजवंश|चालुक्यों]], [[बेलूर]] के [[होयसल राजवंश|होयसलों]] और [[वरंगल|ओरुगल्लू]] के [[काकतीय वंश|काकतीयओं]] ने 6वीं शताब्दी ईसा पूर्व से 14वीं शताब्दी ई.पू. तक इस क्षेत्र पर शासन किया। 15वीं शताब्दी में, [[विजयनगर साम्राज्य]] संपूर्ण दक्षिणी भारत पर विजय प्राप्त करने वाला अंतिम साम्राज्य था।<ref>{{cite book|language=en|title=A History of South India from Prehistoric Times to the Fall of Vijayanagar|url=https://archive.org/details/historyofsouthin0000sast|isbn=978-0-1956-0686-7|publisher=Oxford University Press|first=Nilakanta|last=Sastri|year=1976|pages=[https://archive.org/details/historyofsouthin0000sast/page/n122 7],69,179,199,214,239}}</ref> [[दिल्ली सल्तनत]] के बार-बार आक्रमण के बाद, 1646 में विजयनगर साम्राज्य गिर गया और इस क्षेत्र पर तत्कालीन विजयनगर साम्राज्य के विभिन्न [[दक्खिन के सल्तनत]], पॉलीगारों और [[नायक राजवंश|नायक]] गवर्नरों का शासन था जिन्होंने स्वतंत्रता की घोषणा की थी।<ref>{{cite book|title=Rise and Fall of the Poligars of Tamilnadu|first=K.|last=Rajayyan|year=1974|publisher=University of Madras|page=2}}</ref> === औपनिवेशिक युग === [[File:Madras Prov South 1909.jpg|thumb|right|ब्रिटिश राज के दौरान दक्षिण भारत का मानचित्र]] 15वीं शताब्दी में यूरोपीय आये; और 18वीं शताब्दी के मध्य तक, [[फ्रांसीसी ईस्ट इंडिया कंपनी|फ्रांसीसी]] और [[ईस्ट इण्डिया कम्पनी|ब्रिटिश]] दक्षिण भारत पर सैन्य नियंत्रण के लिए एक लंबे संघर्ष में शामिल थे। 1799 में [[चौथा आंग्ल-मैसूर युद्ध|चौथे आंग्ल-मैसूर युद्ध]] में [[टीपू सुल्तान]] की हार और 1806 में [[वेल्लोर विद्रोह]] की समाप्ति के बाद, अंग्रेजों ने [[पुदुचेरी ज़िला|फ्रांसीसी पुदुचेरी]] को छोड़कर, वर्तमान दक्षिण भारत के अधिकांश हिस्से पर अपनी शक्ति मजबूत कर ली। 1857 में [[ब्रिटिश साम्राज्य]] ने ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी से इस क्षेत्र का नियंत्रण अपने हाथ में ले लिया।<ref>{{cite book|title=Great Mutiny: India 1857|first=Christopher|last=Hibbert |date=1 March 2000|publisher=Penguin|page=221|isbn=978-0-1400-4752-3}}</ref> ब्रिटिश औपनिवेशिक शासन के दौरान, इस क्षेत्र को [[मद्रास प्रैज़िडन्सी]] (बाद में, मद्रास प्रांत), [[हैदराबाद प्रांत]], [[मैसूर]] और मद्रास स्टेट्स एजेंसी ([[त्रवनकोर|त्रावणकोर]], कोचीन, जेपोर और कई अन्य [[ब्रिटिश भारत में रियासतें|छोटी रियासतों]] से बना) में विभाजित किया गया था। इस क्षेत्र ने भारतीय स्वतंत्रता आंदोलन में एक प्रमुख भूमिका निभाई। दिसंबर 1885 में बंबई में [[भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस]] के पहले सत्र में भाग लेने वाले 72 प्रतिनिधियों में से 22 दक्षिण भारत से थे।<ref>{{cite book|title=Indian National Evolution: A Brief Survey of the Origin and Progress of the Indian National Congress and the Growth of Indian Nationalism |page=59|publisher=Cornell University Press|date=22 September 2009|isbn=978-1-1124-5184-3}}</ref> === स्वतंत्रता के बाद === 1947 में [[भारतीय स्वतंत्रता अधिनियम १९४७|भारतीय स्वतंत्रता]] के बाद, इस क्षेत्र को चार राज्यों [[मद्रास स्टेट|मद्रास राज्य]], मैसूर राज्य, हैदराबाद राज्य और [[त्रावणकोर-कोचीन]] में संगठित किया गया था।<ref>{{cite book|title=Constitution of India|chapter=Article 1|url=http://lawmin.nic.in/olwing/coi/coi-english/coi-indexenglish.htm|publisher=Ministry of Law and Justice, Government of India|access-date=31 December 2015|archive-date=2 अप्रैल 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120402064301/http://lawmin.nic.in/olwing/coi/coi-english/coi-indexenglish.htm|url-status=dead}}</ref> द्रविड़ नाडु दक्षिण भारत में [[द्रविड़ भाषा-परिवार|द्रविड़ भाषा]] बोलने वालों के लिए एक अलग संप्रभु राज्य का प्रस्ताव था। प्रारंभ में, द्रविड़ नाडु समर्थकों की मांग [[तमिल भाषा|तमिल]] भाषी क्षेत्रों तक ही सीमित थी, लेकिन बाद में इसका विस्तार अन्य भारतीय राज्यों को भी इसमें शामिल करने के लिए किया गया, जहां इस क्षेत्र में अधिकांश द्रविड़ भाषी लोग थे।<ref>{{Cite book|last=Taylor|first=Richard Warren|title=Religion and Society: The First Twenty-five Years, 1953–1978|publisher=Christian Literature Society|year=1982|oclc=9007066|page=242}}</ref> [[राज्य पुनर्गठन अधिनियम १९५६|राज्य पुनर्गठन अधिनियम 1956]], जिसने भाषाई राज्यों का निर्माण किया, ने एक अलग संप्रभु राज्य की मांग को कमज़ोर कर दिया।<ref>{{Cite book|last=Thapar|first=Romesh|author-link=Romesh Thapar|title=Change and Conflict in India|publisher=Macmillan|year=1978|isbn=978-0-8364-0222-3|page=75}}</ref><ref>{{Cite book|last=Rao|first=C Rajeswara|title=Defeat Separatist Conspiracy in Andhra|publisher=Communist Party of India|year=1973|oclc=814926|page=28}}</ref> 1956 के [[राज्य पुनर्गठन अधिनियम १९५६|राज्य पुनर्गठन अधिनियम]] ने भाषाई आधार पर राज्यों का पुनर्गठन किया जिसके परिणामस्वरूप [[आन्ध्र प्रदेश]], [[कर्नाटक]], [[केरल]] और [[तमिल नाडु]] के नए राज्यों का निर्माण हुआ।<ref name="ROS"/><ref>{{cite web|url=https://www.india.gov.in/my-government/constitution-india/amendments/constitution-india-seventh-amendment-act-1956|title=Seventh Amendment|publisher=[[Government of India]]|access-date=19 August 2023}}</ref> इस अधिनियम के परिणामस्वरूप, [[मद्रास स्टेट|मद्रास राज्य]] ने [[त्रावणकोर-कोचीन]] से [[कन्याकुमारी जिला|कन्याकुमारी जिले]] को जोड़कर अपना नाम बरकरार रखा। इसके पश्चात 1968 में राज्य का नाम बदलकर [[तमिल नाडु]] कर दिया गया।<ref>{{cite report|url=https://dgfasli.gov.in/en/book-page/background-information-1|title=Background information on state of Tamil Nadu|publisher=[[Ministry of Labour and Employment (India)|Ministry of Labour and Employment]], [[Government of India]]|access-date=16 September 2023}}</ref> [[आन्ध्र प्रदेश]] का निर्माण 1956 में [[हैदराबाद प्रांत|हैदराबाद राज्य]] के तेलुगु भाषी जिलों के साथ आंध्र राज्य के विलय के साथ हुआ था। [[केरल]] का निर्माण [[मालाबार|मालाबार जिले]] और [[मद्रास स्टेट|मद्रास राज्य]] के दक्षिण केनरा जिलों के कासरगोड तालुक के [[त्रावणकोर-कोचीन]] के साथ विलय के साथ हुआ था। मैसूर राज्य को बेल्लारी और दक्षिण केनरा (कासरगोड तालुक को छोड़कर) और मद्रास राज्य से [[कोयम्बतूर जिला|कोयम्बतूर जिले]] के [[कोल्लेगाल]] तालुक, [[बॉम्बे राज्य]] से [[बेलगाम]], [[बीजापुर जिला, कर्नाटक|बीजापुर]], उत्तरी केनरा और [[धारवाड़ जिला|धारवाड़ जिलों]], हैदराबाद राज्य और [[कोडगु जिला|कूर्ग]] प्रांत के कन्नड़-बहुल ज़िले [[बीदर]], [[रायचूर जिला|रायचूर]] और [[गुलबर्ग|गुलबर्गा]] को शामिल करके पुनर्गठित किया गया था।<ref name="1956act">{{cite report|url=https://thc.nic.in/Central%20Governmental%20Acts/States%20Re-Organisation%20Act,%201956.pdf|title=States Reorganisation Act, 1956|publisher=High Court of Tripura|access-date=16 September 2023}}</ref> 1973 में मैसूर राज्य का नाम बदलकर [[कर्नाटक]] कर दिया गया।<ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/1972/07/30/archives/mysore-an-indian-state-is-renamed-as-karnataka.html|title=Mysore, an Indian State, Is Renamed as Karnataka|newspaper=[[The New York Times]]|date=30 July 1972|access-date=24 July 2023}}</ref> [[पुदुच्चेरी (केन्द्र-शासित प्रदेश)|पुदुच्चेरी]] का केंद्र शासित प्रदेश 1954 में बनाया गया था जिसमें [[पुदुचेरी ज़िला|पुदुचेरी]], [[कारईकाल|कराईकल]], यानम और [[माहे]] के पिछले [[फ्रांसीसी भारत|फ्रांसीसी]] परिक्षेत्र शामिल थे।<ref name="ROS"/> लैकाडिव द्वीप समूह, जो मद्रास राज्य के दक्षिण केनरा और मालाबार जिलों के बीच विभाजित थे, एकजुट होकर [[लक्षद्वीप]] के केंद्र शासित प्रदेश में संगठित हो गए।<ref name="ROS">{{cite report|url=http://www.epw.in/system/files/pdf/1955_7/42/reorganisation_of_statesthe_approach_and_arrangements.pdf|title=Reorganisation of states|date=15 October 1955|publisher=Economic Weekly|access-date=31 December 2015}}</ref> [[तेलंगाना]] का गठन 2 जून 2014 को [[आन्ध्र प्रदेश]] को विभाजित करके किया गया था और इसमें उत्तर-पश्चिमी आन्ध्र प्रदेश के दस जिले शामिल हैं।<ref>{{cite report|title=The Andhra Pradesh Reorganisation Act, 2014|url=https://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/APRegACT2014_0.pdf|publisher=Ministry of law and Justice, Government of India|access-date=3 March 2014|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160108223043/https://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/APRegACT2014_0.pdf|archive-date=8 January 2016|df=dmy-all}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160108223043/https://www.mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/APRegACT2014_0.pdf |date=8 जनवरी 2016 }}</ref><ref>{{cite news |title=Telangana bill passed by upper house|url=https://timesofindia.indiatimes.com/telangana-bill-in-rajya-sabha/liveblog/30712218.cms |newspaper=[[द टाइम्स ऑफ़ इण्डिया]]|access-date=20 March 2016|date=20 February 2014|lang=en}}</ref> ====विध्वंसक घटनाएं==== * [[2015 दक्षिण भारतीय बाढ़]] == भूगोल == === तलरूप === [[File:South India satellite.jpg|thumb|200px|दक्षिण भारत की उपग्रह छवि] दक्षिण भारत एक उल्टे त्रिकोण के आकार का [[प्रायद्वीप]] है जो दक्षिण में [[हिन्द महासागर]], पश्चिम में [[अरब सागर]], पूर्व में [[बंगाल की खाड़ी]] और उत्तर में [[विन्ध्याचल पर्वत शृंखला|विंध्य]] और [[सतपुड़ा पर्वतमाला|सतपुड़ा]] पर्वतमालाओं से घिरा है।<ref>{{cite book|title=Chambers's Concise Gazetteer of the World|page=353|year=1907|publisher=W.& R.Chambers|lang=en|first=David|last=Patrick}}</ref> [[नर्मदा नदी]] विंध्य और सतपुड़ा पर्वतमाला के बीच अवसाद में पश्चिम की ओर बहती है, जो [[दक्कन का पठार|दक्कन पठार]] के उत्तरी विस्तार को परिभाषित करती है।<ref>{{cite book|title= Toward Sustainable Development? Struggling Over India's Narmada River|first=William|last=Fisher |year=1995|isbn=978-1-5632-4525-1|page=51 |lang=en|publisher=[[M. E. Sharpe]]|location=New York}}</ref> [[लक्षद्वीप]] के नीचे [[मूँगा (जीव)|मूँगा]] द्वीप भारत के दक्षिण-पश्चिमी तट पर स्थित हैं और [[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह|अण्डमान और निकोबार]] द्वीप पूर्वी तट से काफी दूर स्थित हैं। [[पाक जलसंधि]] और कम रेतीली चट्टानों और द्वीपों की श्रृंखला है जिसे [[रामसेतु]] के नाम से जाना जाता है, इस क्षेत्र को [[श्रीलंका]] से अलग करती है, जो दक्षिणपूर्वी तट पर स्थित है।<ref>{{cite encyclopedia|title= Adam's bridge|url=https://www.britannica.com/eb/article-9003680|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]]|year=2007|access-date=1 January 2016}}</ref><ref>{{cite web|url= https://www.un.org/Depts/Cartographic/map/profile/srilanka.pdf|title=Map of Sri Lanka with Palk Strait and Palk Bay |publisher=UN|access-date=1 January 2016}}</ref> भारत की मुख्य भूमि का सबसे दक्षिणी छोर [[कन्याकुमारी]] में है जहाँ हिंद महासागर बंगाल की खाड़ी और अरब सागर से मिलता है।<ref>{{cite web|url=https://www.lonelyplanet.com/india/tamil-nadu/kanyakumari-cape-comorin|title=Kanyakumari alias Cape Comorin|publisher=Lonely Planet|access-date=1 January 2016}}</ref> [[File:AnaimudiPeak DSC 4834.jpg|thumb|200px|अनामुडी शिखर दक्षिण भारत का सबसे ऊँचा शिखर है]] [[पश्चिमी घाट]] [[ताप्ती नदी]] के दक्षिण से कन्याकुमारी तक पश्चिमी तट के साथ दक्षिण में चलता है और अरब सागर के साथ भूमि की एक संकीर्ण पट्टी बनाता है जिसे [[कोंकण]] क्षेत्र कहा जाता है।<ref>{{cite journal|url=https://www.nature.com/nature/journal/v403/n6772/fig_tab/403853a0_T6.html|title=Biodiversity hotspots for conservation priorities|journal=Nature|year=2000|doi=10.1038/35002501|access-date=16 November 2013|last1=Myers|first1=Norman|last2=Mittermeier|first2=Russell A.|last3=Mittermeier|first3=Cristina G.|last4=Da Fonseca|first4=Gustavo A. B.|last5=Kent|first5=Jennifer|volume=403|issue=6772|pages=853–858|pmid=10706275|bibcode=2000Natur.403..853M|s2cid=4414279| issn=0028-0836}}</ref> [[अनाइमुडी]] {{convert|2695|m|ft|0|abbr=on}} [[आनेमलई की पहाड़ियाँ|आनेमलई पहाड़ियों]] में दक्षिण भारत की सबसे ऊंची चोटी है।<ref>{{Cite book |url=https://www.worldcat.org/oclc/58540809|title=Southern India: its history, people, commerce, and industrial resources|last1=Playne |first1=Somerset|last2=Bond|first2=J. W|last3=Wright|first3=Arnold|year=2004|publisher=Asian Educational Service |lang=en|oclc=58540809|access-date=30 August 2023|page=417}}</ref> [[पूर्वी घाट]] पूर्वी तट के साथ-साथ बंगाल की खाड़ी के समानांतर चलते हैं और उनके बीच की भूमि की पट्टी [[कोरोमंडल तट|कोरोमंडल]] क्षेत्र बनाती है।<ref>{{cite web |url = https://www.portal.gsi.gov.in/pls/portal/url/page/GSI_STATIC/GSI_STAT_GEO_TOURISM_MONUMENTS |title=Eparchaean Unconformity, Tirumala Ghat section |access-date=20 September 2009 |publisher=Geological Survey of India|url-status=dead|archive-url = https://archive.today/20130419091251/http://www.portal.gsi.gov.in/pls/portal/url/page/GSI_STATIC/GSI_STAT_GEO_TOURISM_MONUMENTS |archive-date=19 April 2013 |df=dmy-all }}</ref> वे पहाड़ों की एक असंतत श्रृंखला हैं, जो दक्षिणी भारत की चार प्रमुख नदियों, [[गोदावरी नदी|गोदावरी]], [[महानदी]], [[कृष्णा नदी|कृष्णा]] और [[कावेरी नदी|कावेरी]] द्वारा नष्ट और चतुष्कोणित हो गई हैं।<ref>{{cite book|title=Encyclopedia of the World's Biomes|year=2020|isbn=978-0-1281-6097-8|publisher=Elsevier Science|lang=en|first1=Dominick A.|last1=DellaSala|first2=Michael I.|last2=Goldstei|page=546|location=Amsterdam}}</ref> दोनों पर्वत श्रृंखलाएं [[नीलगिरि (पर्वत)|नीलगिरि]] पर्वतों पर मिलती हैं, जो लगभग उत्तरी केरल और कर्नाटक के साथ तमिलनाडु की सीमाओं पर अर्धचंद्राकार रूप में फैली हुई हैं, जो [[पालक्काड़ ज़िला|पालक्काड़]] और [[वायनाड जिला|वायनाड]] पहाड़ियों और [[सत्यमंगलम वन्य अभयारण्य|सत्यमंगलम]] पर्वतमालाओं को घेरती हैं, जो पूर्वी घाट की अपेक्षाकृत निचली पहाड़ियों तक फैली हुई हैं। तमिलनाडु-आंध्र प्रदेश सीमा का पश्चिमी भाग, जो [[तिरुपति वेंकटेश्वर मन्दिर|तिरूपति]] और [[अन्नामलई पहाड़|अन्नामलाई पहाड़ियों]] का निर्माण करता है।<ref>{{cite book|last=Eagan|first=J. S. C|title=The Nilgiri Guide And Directory|url=https://archive.org/details/nilgiriguideandd031416mbp|publisher=S.P.C.K. Press|location=Chennai|isbn=978-1-1494-8220-9|year=1916|page=30}}</ref> [[दक्कन का पठार]] पर्वत श्रृंखलाओं से घिरा ऊंचा क्षेत्र है।<ref>{{cite book |last=Dr. Jadoan|first=Atar Singh|title=Military Geography of South-East Asia|publisher=Anmol Publications|location=India|date=September 2001|isbn=978-8-1261-1008-7|lang=en}}</ref> यह पठार उत्तर में {{convert|100|m}} और दक्षिण में {{convert|1|km}} से भी अधिक ऊंचा है, जिससे [[भारतीय उपमहाद्वीप]] के समुद्र तट के नीचे की ओर इशारा करते हुए त्रिकोण के भीतर एक उभरा हुआ त्रिकोण बनता है।<ref>{{cite web|url=https://www.sanctuaryasia.com/resources/biogeozones/decpen.php |title=The Deccan Peninsula |publisher=Sanctuary Asia|date=5 January 2001 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20061017150254/https://www.sanctuaryasia.com/resources/biogeozones/decpen.php |archive-date=17 October 2006}}</ref> यह पश्चिम से पूर्व की ओर धीरे-धीरे ढलान पर है जिसके परिणामस्वरूप प्रमुख नदियाँ पश्चिमी घाट से निकलती हैं और पूर्व में बंगाल की खाड़ी में बहती हैं।<ref>{{cite web|url=https://www.panda.org/about_wwf/where_we_work/ecoregions/edeccan_plateau_moist_forests.cfm |title=Eastern Deccan Plateau Moist Forests|publisher=World Wildlife Fund |access-date=5 January 2007 }}</ref> दक्कन के ज्वालामुखीय [[बेसाल्ट]] बिस्तर विशाल [[दक्कन उद्भेदन]] विस्फोट में बिछाए गए थे, जो 67 से 66 मिलियन वर्ष पहले [[चाकमय कल्प]] के अंत में हुआ था।<ref>{{cite web |url=https://newsoffice.mit.edu/2014/volcanic-eruption-dinosaur-extinction-1211|title=What really killed the dinosaurs?|publisher=MIT|first1=Jennifer|last1=Chu|date=11 December 2014|access-date=28 August 2023}}</ref> कई वर्षों तक चली ज्वालामुखी गतिविधि से परत दर परत बनती गई और जब ज्वालामुखी विलुप्त हो गए, तो उन्होंने ऊंचे इलाकों का एक क्षेत्र छोड़ दिया, जिसके शीर्ष पर आमतौर पर एक मेज की तरह समतल क्षेत्रों का विशाल विस्तार था।<ref>{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/EBchecked/topic/154969/Deccan|title=Deccan Plateau|encyclopedia=Britannica|access-date=1 January 2016 }}</ref> पठार को पूर्व की ओर बहने वाली [[गोदावरी नदी|गोदावरी]], [[कृष्णा नदी|कृष्णा]], [[कावेरी नदी|कावेरी]] और [[वैगई नदी|वैगई]] नदियों और उनकी सहायक नदियों द्वारा पानी मिलता है।<ref>{{cite book|title=Indian Journal of Earth Sciences|publisher=Indian Journal of Earth Sciences|first=Mihir|last=Bose|year=1977|page=21|lang=en}}</ref> अन्य प्रमुख विशेषताओं में [[मन्नार की खाड़ी]], [[पाक जलसंधि]] शामिल है, जो भारत को श्रीलंका से अलग करती है; [[दस डिग्री जलसन्धि]], जो अंडमान को निकोबार द्वीप समूह से अलग करता है; और आठ डिग्री चैनल, जो लैकाडिव और अमिनदीवी द्वीपों को मिनिकॉय द्वीप से दक्षिण में अलग करता है।<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=XwVX-85oI0EC&pg=PA10|page=10|title=Environment impact assessment|author1=J. Sacratees|author2=R. Karthigarani|publisher=APH Publishing|year=2008|isbn=978-8-1313-0407-5}}</ref> [[लक्षद्वीप सागर]] एक छोटा समुद्र है।<ref>{{cite web|url=https://iho.int/uploads/user/pubs/standards/s-23/S-23_Ed3_1953_EN.pdf|title=Limits of Oceans and Seas, 3rd edition|year=1953|publisher=International Hydrographic Organization|page=21|access-date=28 December 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20111008191433/http://www.iho.int/iho_pubs/standard/S-23/S-23_Ed3_1953_EN.pdf|archive-date=8 October 2011}}</ref> मन्नार की खाड़ी और लक्षद्वीप द्वीपों में [[प्रवाल शैल-श्रेणी]] स्थित हैं। बड़ी झीलों में [[वेम्बनाड झील]] और [[पुलिकट झील]] शामिल हैं।<ref>{{cite book|title=Fisheries Development and Management in India, 1785-1986|page=37|isbn=978-8-1851-1960-1|year=1989|publisher=Northern Book Centre|lang=en|first=Nune|last=Subba Rao}}</ref> === जलवायु === [[File:Koppen-Geiger Map IND present.svg|thumb|200px|जलवायु क्षेत्र]] [[File:India southwest summer monsoon onset map en.svg|thumb|200px|मानसून का आगमन]] इस क्षेत्र की [[उष्णकटिबन्धीय जलवायु]] है और वर्षा के लिए मानसून पर निर्भर है। [[कोपेन जलवायु वर्गीकरण]] के अनुसार, इसकी जलवायु गैर-शुष्क है और न्यूनतम औसत तापमान {{Convert|18|C|F}} है।<ref>{{cite book|last1=McKnight|first1=Tom L|last2=Hess|first2=Darrel|year=2000|chapter=Climate Zones and Types: The Köppen System|title=Physical Geography: A Landscape Appreciation|pages=[https://archive.org/details/physicalgeographmckn/page/205 205–211]|location=Upper Saddle River, NJ|publisher=Prentice Hall|isbn=978-0-1302-0263-5|chapter-url=https://archive.org/details/physicalgeographmckn|url=https://archive.org/details/physicalgeographmckn/page/205}}</ref> सबसे अधिक आर्द्र उष्णकटिबंधीय मानसून जलवायु है, जिसमें साल भर मध्यम से उच्च तापमान और प्रति वर्ष {{Convert|2000|mm|in|0|abbr=on}} से अधिक मौसमी भारी वर्षा होती है। [[मालाबार सागरतट|मालाबार तट]], पश्चिमी घाट और लक्षद्वीप द्वीपों से सटे दक्षिण-पश्चिमी निचले इलाकों की एक पट्टी में उष्णकटिबंधीय जलवायु का अनुभव किया जाता है।<ref>{{cite book|last=Chouhan|first=T. S.|year=1992|title=Desertification in the World and Its Control|publisher=Scientific Publishers|isbn=978-8-1723-3043-9}}</ref> एक [[उष्णकटिबन्धीय सवाना जलवायु|उष्णकटिबंधीय आर्द्र और शुष्क जलवायु]], उष्णकटिबंधीय मानसून जलवायु वाले क्षेत्रों की तुलना में शुष्क, पश्चिमी घाट के पूर्व में अर्ध-शुष्क [[वृष्टिछाया क्षेत्र|वृष्टिछाया]] क्षेत्र को छोड़कर, अधिकांश अंतर्देशीय प्रायद्वीपीय क्षेत्र पर हावी है। सर्दी और गर्मियों की शुरुआत लंबी शुष्क अवधि होती है, जिसमें औसत तापमान {{Convert|18|°C|°F|0}} से ऊपर होता है; गर्मियों में अत्यधिक गर्मी होती है और निचले इलाकों में तापमान {{Convert|50|°C|°F|0}} से अधिक होता है; और बरसात का मौसम जून से सितंबर तक रहता है, पूरे क्षेत्र में औसत वार्षिक वर्षा {{Convert|750|and|1500|mm|in|0|abbr=on}} के बीच होती है। एक बार जब सितंबर में शुष्क पूर्वोत्तर मानसून शुरू हो जाता है, तो भारत में सबसे अधिक वर्षा तमिलनाडु में होती है, जिससे अन्य राज्य तुलनात्मक रूप से शुष्क हो जाते हैं।<ref>{{Cite news|url=https://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/1994174.stm|title=India's heatwave tragedy|work=[[बीबीसी न्यूज़]]|date=17 May 2002|access-date=20 March 2016}}</ref> पश्चिमी घाट और [[इलायची पहाड़ियाँ|इलायची पहाड़ियों]] के पूर्व की भूमि में गर्म अर्ध-शुष्क जलवायु व्याप्त है। इस क्षेत्र - जिसमें कर्नाटक, अंतर्देशीय तमिलनाडु और पश्चिमी आंध्र प्रदेश शामिल हैं - में सालाना {{Convert|400|and|750|mm|1}} के बीच वर्षा होती है, गर्म ग्रीष्मकाल और शुष्क सर्दियों के साथ तापमान {{Convert|20|–|24|C|F}} के आसपास होता है। मार्च और मई के बीच के महीने गर्म और शुष्क होते हैं, औसत मासिक तापमान {{Convert|32|C|F}} के आसपास रहता है, और {{Convert|320|mm|in|0}} वर्षा होती है। कृत्रिम सिंचाई के बिना यह क्षेत्र कृषि के लिए उपयुक्त नहीं है।<ref>{{Cite book|last=Caviedes|first=C. N.|title=El Niño in History: Storming Through the Ages|url=https://archive.org/details/elnioinhistoryst0000cavi|edition=1st|publisher=University Press of Florida|date=18 September 2001|isbn=978-0-8130-2099-0}}</ref> जून से सितंबर तक [[मानसून|दक्षिण-पश्चिम मानसून]] से क्षेत्र में अधिकांश वर्षा होती है। दक्षिण पश्चिम मानसून की अरब सागर शाखा केरल के तटीय राज्य के साथ पश्चिमी घाट से टकराती है और [[कोंकण तट]] के साथ उत्तर की ओर बढ़ती है, जिससे पश्चिमी घाट के पश्चिम के तटीय क्षेत्रों में वर्षा होती है। ऊँचे पश्चिमी घाट हवाओं को दक्कन के पठार तक पहुँचने से रोकते हैं; इसलिए, लीवार्ड क्षेत्र (हवाओं से वंचित क्षेत्र) में बहुत कम वर्षा होती है।<ref>{{NatGeo ecoregion|id=im0209|name=South Deccan Plateau dry deciduous forests|access-date=5 January 2005}}</ref><ref>{{WWF ecoregion|id=im0209|name=South Deccan Plateau dry deciduous forests|access-date=5 January 2005}}</ref> दक्षिण-पश्चिम मानसून की बंगाल की खाड़ी की शाखा बंगाल की खाड़ी से नमी लेते हुए उत्तर-पूर्व भारत की ओर बढ़ती है। भूमि के आकार के कारण, [[कोरोमंडल तट]] पर दक्षिण-पश्चिम मानसून से अधिक वर्षा नहीं होती है। [[तमिल नाडु]] और दक्षिणपूर्व [[आन्ध्र प्रदेश|आन्द्र प्रदेश]] में उत्तरपूर्वी मानसून से बारिश होती है।<ref>{{cite web|url=https://www.imdchennai.gov.in/northeast_monsoon.htm|title=North East Monsoon|publisher=IMD|access-date=1 January 2016}}</ref> उत्तरपूर्वी मानसून नवंबर से मार्च की शुरुआत तक होता है, जब सतह पर [[उच्च दाब क्षेत्र|उच्च दबाव प्रणाली]] सबसे मजबूत होती है।<ref>{{cite book|title=Climatology|first1=Robert V.|last1=Rohli|first2=Anthony J.|last2=Vega|page=204|publisher=Jones & Bartlett Publishers|year=2007|isbn=978-0-7637-3828-0}}</ref> उत्तर हिंद महासागर में उष्णकटिबंधीय चक्रवात पूरे वर्ष बंगाल की खाड़ी और अरब सागर में आते हैं, जिससे विनाशकारी हवाएँ और भारी वर्षा होती है।<ref>{{cite report|url=https://www.imd.gov.in/section/nhac/dynamic/ANNUAL_FREQ_CYCLONIC_DISTURBANCES.pdf |title=Annual frequency of cyclonic disturbances over the Bay of Bengal (BOB), Arabian Sea (AS) and land surface of India |publisher=India Meteorological Department |access-date=1 January 2016 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110805212718/https://www.imd.gov.in/section/nhac/dynamic/ANNUAL_FREQ_CYCLONIC_DISTURBANCES.pdf |archive-date=5 August 2011}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.oxforddictionaries.com/us/definition/english/hurricane#hurricane|archive-url=https://web.archive.org/web/20140302095537/http://www.oxforddictionaries.com/us/definition/english/hurricane?#hurricane|url-status=dead|archive-date=2 March 2014|title=hurricane|publisher=Oxford dictionary |access-date=1 October 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=https://oceanservice.noaa.gov/facts/cyclone.html|title=The only difference between a hurricane, a cyclone, and a typhoon is the location where the storm occurs|publisher=NOAA|access-date=1 October 2014}}</ref> === वनस्पति और जीव === [[चित्र:Elephas_maximus_(Bandipur).jpg|अंगूठाकार|दक्षिण भारत में एशियाई हाथियों की सबसे बड़ी आबादी है।]] [[चित्र:A_courting_male_in_Eravikulam_NP_AJTJohnsingh_DSCN2997.jpg|अंगूठाकार|200x200पिक्सेल|नीलगिरि तहर, एक लुप्तप्राय जानवर जो केवल नीलगिरि पर्वत में पाया जाता है।]] {{Main|केरल का वन्यजीवन|दक्षिण भारत के पक्षियों की सूची}} यहां की विविध जलवायु और भूगोल के कारण दक्षिण भारत में पौधों और जानवरों की व्यापक विविधता है। [[पतझड़ी|पर्णपाती वन]] पश्चिमी घाट के किनारे पाए जाते हैं जबकि उष्णकटिबंधीय शुष्क वन और झाड़ियाँ भूमि आंतरिक दक्कन पठार में सामान्य हैं। दक्षिणी पश्चिमी घाट में ऊंचाई पर स्थित वर्षा वन हैं जिन्हें दक्षिण पश्चिमी घाट पर्वतीय वर्षा वन कहा जाता है, और मालाबार तट के नम वन तटीय मैदानों पर पाए जाते हैं।<ref>{{cite magazine|url= https://www.nationalgeographic.com/wildworld/profiles/terrestrial_im.html|title=Indo-Malayan Terrestrial Ecoregions|magazine=National Geographic|access-date=15 April 2006}}</ref> पश्चिमी घाट दुनिया के आठ सबसे गर्म [[जैवविविधता हॉटस्पॉट]] और [[विश्व धरोहर|यूनेस्को विश्व धरोहर]] स्थल में से एक है।<ref>{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1342/multiple=1&unique_number=1921|title=Western Ghats|publisher=[[UNESCO]]|access-date=21 February 2014}}</ref><ref>{{cite news|first=Clara|last=Lewis|url=https://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-07-03/mumbai/32523277_1_radhanagari-wildlife-world-heritage-centre-western-ghats|archive-url=https://web.archive.org/web/20120707023508/https://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-07-03/mumbai/32523277_1_radhanagari-wildlife-world-heritage-centre-western-ghats|url-status=dead|archive-date=7 July 2012|title=39 sites in Western Ghats get world heritage status|date=3 July 2007|newspaper=[[The Times of India]]|access-date=21 February 2014}}</ref> दक्षिण भारत के महत्वपूर्ण पारिस्थितिक क्षेत्र [[नीलगिरि पर्वत|नीलगिरि पहाड़ियों]] में [[नीलगिरि संरक्षित जैवमंडल]], [[अगस्त्य मला]]<nowiki/>-[[इलायची पहाड़ियाँ|इलायची पहाड़ियों]] में [[अगसत्यमला संरक्षित जैवमंडल]] और [[मन्नार की खाड़ी]] प्रवाल भित्तियाँ हैं।<ref>{{cite report|url=http://moef.gov.in/wp-content/uploads/2019/03/biosphere.pdf|title=Biosphere Reserves in India |publisher=Ministry of Environment, Forest and Climate Change|date=2019|access-date=5 February 2020}}</ref> [[समुद्री राष्ट्रीय उद्यान, मन्नार की खाड़ी|मन्नार बायोस्फीयर रिज़र्व]] की खाड़ी समुद्र, द्वीपों और प्रवाल भित्तियों, नमक दलदल और मैंग्रोव सहित आसपास के समुद्र तट के {{Convert|10500|km2|abbr=on}} के क्षेत्र को कवर करती है। यह [[सूंस]], [[डूगोंग]], [[ह्वेल]] और समुद्री खीरे सहित [[विलुप्तप्राय जाति|लुप्तप्राय जलीय प्रजातियों]] का घर है।<ref>{{cite book|page=10|title=Environment impact assessment|first1=J.|last1=Sacratees|first2=R.|last2=Karthigarani|publisher=APH Publishing|year=2008|isbn=978-8-1313-0407-5}}</ref><ref>{{cite web |title=Conservation and Sustainable-use of the Gulf of Mannar Biosphere Reserve's Coastal Biodiversity|place=New York|year=1994 |url=https://www.gefweb.org/wprogram/May99/Bio/India_1.doc |format=doc |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070616221152/https://www.gefweb.org/wprogram/May99/Bio/India_1.doc |archive-date=16 June 2007}}</ref> थट्टेकड़, कदलुंडी, वेदानथंगल, रंगनाथिटु, कुमारकोम, नीलापट्टू और पुलिकट सहित पक्षी अभयारण्य कई प्रवासी और स्थानीय पक्षियों का घर हैं।<ref>{{Cite book|title=The birds of southern India, including Madras, Malabar, Travancore, Cochin, Coorg and Mysore|first1=H.R.|last1=Baker|first2=Chas. M.|last2=Inglis|year=1930|publisher=Superintendent, Government Press|place=Chennai}}</ref><ref>{{Cite book|title=Birds of Southern India|first1=Richard|last1=Grimmett|first2=Tim|last2=Inskipp|date=30 November 2005|publisher=A&C Black}}</ref> दक्षिण भारत में लुप्तप्राय [[बंगाल बाघ|बंगाल बाघों]] और [[भारतीय हाथी|भारतीय हाथियों]] की सबसे बड़ी आबादी में से एक है, जो बाघों की एक तिहाई आबादी और हाथियों की आधी से अधिक आबादी का घर है।<ref>{{cite news|url=https://www.deccanchronicle.com/150120/nation-current-affairs/article/tiger-population-rises-2226-2014-1706-2010|title=India's tiger population rises|date=15 January 2015|newspaper=[[Deccan Chronicle]]|access-date=19 March 2016}}</ref><ref>{{cite report|url=https://envfor.nic.in/pe/PE%20Note.pdf|title=Elephant Census 2005|year=2007|publisher=Ministry of Environment and Forests, Government of India|access-date=23 February 2003|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120312060920/https://envfor.nic.in/pe/PE%20Note.pdf|archive-date=12 March 2012}}</ref> यहाँ 14 [[प्रोजेक्ट टाइगर]] [[भारत के बाघ अभयारण्य|रिजर्व]] और 11 परियोजना हाथी रिजर्व स्थित हैं।<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=YdC-wfyZwZEC&pg=PA110|title=Project Tiger: The reserves, the tigers, and their future|last=Panwar|first=H. S.|publisher=Noyes Publications, Park Ridge, N.J.|year=1987|isbn=978-0-8155-1133-5|pages=110–117}}</ref><ref>{{cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/Mysore/Project_elephant_status_for_Bhadra_sanctuary/articleshow/4066438.cms|title=Project Elephant Status|date=2 February 2009|newspaper=[[द टाइम्स ऑफ़ इण्डिया]]|access-date=24 February 2009}}</ref> हाथियों की आबादी इस क्षेत्र के आठ खंडित स्थलों में पाई जाती है: उत्तरी कर्नाटक, पश्चिमी घाट के किनारे, भद्रा-मलनाड, ब्रह्मगिरि-नीलगिरि-पूर्वी घाट, नीलांबुर-साइलेंट वैली-कोयंबटूर, अनामलाई-परम्बिकुलम, पेरियार में- श्रीविल्लिपुथुर, और अगस्त्यमलाई।<ref>{{cite book|last=Sukumar|first=R|year=1993|url=https://books.google.com/books?id=95MoRwdQlcYC|title=The Asian Elephant: Ecology and Management|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-5214-3758-5}}</ref> इस क्षेत्र में पाई जाने वाली अन्य खतरे वाली और लुप्तप्राय प्रजातियों में ग्रिजल्ड विशाल गिलहरी,<ref>{{cite web|url=https://www.forests.tn.nic.in/WildBiodiversity/ws_sgsws.html|title=Grizzled Squirrel Wildlife Sanctuary|year=2007|work=Wild Biodiversity|publisher=TamilNadu Forest Department|access-date=24 February 2009|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20090409230945/https://www.forests.tn.nic.in/WildBiodiversity/ws_sgsws.html|archive-date=9 April 2009|df=dmy-all}}</ref> ग्रे पतला लोरिस,<ref>{{cite book|last1=Singh|first1=M.|last2=Lindburg|first2=D.G.|last3=Udhayan|first3=A.|last4= Kumar|first4=M.A.|last5=Kumara|first5=H.N. |year=1999|title=Status survey of slender loris Loris tardigradus lydekkerianus|publisher=Oryx|pages=31–37}}</ref> [[स्लॉथ रीछ]],<ref>{{Cite book|title=Daroji-an ecological destination|last=Kottur|first=Samad|publisher=Drongo|year=2012|isbn=978-9-3508-7269-7}}</ref> [[नीलगिरि तहर]],<ref>{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/cities/Coimbatore/nilgiri-tahr-population-over-3000-wwfindia/article7717561.ece|newspaper=[[The Hindu]]|title=Nilgiri tahr population over 3,000: WWF-India|date=3 October 2015|access-date=19 March 2016}}</ref> नीलगिरि लंगूर,<ref>{{Cite web |last1=Malviya|first1=M.|last2=Srivastav|first2=A.|last3=Nigam|first3=P.|last4=Tyagi|first4=P.C.|title=Indian National Studbook of Nilgiri Langur (''Trachypithecus johnii'')|url=https://www.cza.nic.in/Nilgiri%20Langur%20studbook.pdf|year=2011|publisher=[[Wildlife Institute of India]], Dehradun and [[Central Zoo Authority]], New Delhi|access-date=19 March 2016}}</ref> [[लायन-टेल्ड मकाक]],<ref>{{cite iucn|author=Singh, M.|author2=Kumar, A.|author3=Kumara, H.N.|date=2020|title=''Macaca silenus''|volume=2020|page=e.T12559A17951402|doi=10.2305/IUCN.UK.2020-2.RLTS.T12559A17951402.en|access-date=12 November 2021}}</ref> और [[भारतीय तेन्दुआ|भारतीय तेंदुआ]]<ref>{{cite iucn|author=Stein, A.B.|author2=Athreya, V.|author3=Gerngross, P.|author4=Balme, G.|author5=Henschel, P.|author6=Karanth, U.|author7=Miquelle, D.|author8=Rostro-Garcia, S.|author9=Kamler, J.F.|author10=Laguardia, A.|author11=Khorozyan, I.|author12=Ghoddousi, A.|date=2020|title=''Panthera pardus''|volume=2020|page=e.T15954A163991139|doi=10.2305/IUCN.UK.2020-1.RLTS.T15954A163991139.en|access-date=12 November 2021}}</ref> शामिल हैं। {| class="sortable wikitable" style="font-size: 85%" |+Symbols of states of South India<ref>{{cite web|url=https://wiienvis.nic.in/KidsCentre/state_symbols_india_8411.aspx|title=State Symbols of India|publisher=Ministry of Environment, Forests & Climate Change, Government of India|access-date=30 August 2023}}</ref> !नाम !पशु !पक्षी !वृक्ष !फल !फूल |- |[[आन्ध्र प्रदेश|आन्द्र प्रदेश]]<ref>{{cite web|url=https://forests.ap.gov.in/statesymbol.php|title=Symbols of AP|publisher=Government of Andhra Pradesh|access-date=15 August 2023}}</ref> |[[कृष्णमृग]] |[[गुलाबी-माला तोता]] |[[नीम]] |[[आम]] |चमेली |- |[[कर्नाटक]]<ref>{{cite web|url=https://www.karnataka.gov.in/Pages/Default.aspx|title=Symbols of Karnataka|publisher=Government of Karnataka|archive-url=https://web.archive.org/web/20131010092942/https://www.karnataka.gov.in/Pages/Default.aspx|archive-date=10 October 2013|access-date=15 October 2013|url-status=dead|df=dmy-all}}</ref> |[[भारतीय हाथी]] |[[नीलकंठ पक्षी]] |[[चन्दन]] |[[आम]] |[[कमल]] |- |[[केरल]]<ref>{{cite web|url=https://www.kerala.gov.in/index.php?option=com_content&view=article&id=2818&Itemid=2263|title=Symbols of Kerala|publisher=Government of Kerala|archive-url=https://web.archive.org/web/20131018033926/https://www.kerala.gov.in/index.php?option=com_content&view=article&id=2818&Itemid=2263|archive-date=18 October 2013|access-date=17 October 2013|url-status=dead}}</ref> |[[भारतीय हाथी]] |[[महाधनेश पक्षी]] |[[नारियल]] |[[कटहल]] |[[अमलतास]] |- |[[लक्षद्वीप]]<ref>{{cite web|url=https://lakshadweep.nic.in/lakkeyindicators07.pdf#page=3|title=Symbols of Lakshadweep|publisher=Government of Lakshadweep|archive-url=https://web.archive.org/web/20131017221721/https://lakshadweep.nic.in/lakkeyindicators07.pdf#page=3|archive-date=17 October 2013|access-date=17 October 2013|url-status=dead|df=dmy-all}}</ref> |[[तितलीमीन]] |नोडी टर्न |[[रोटीफल]] | | |- |[[पुदुचेरी (नगर)|पुदुचेर्री]]<ref>{{cite news|url=https://www.hindu.com/2007/04/21/stories/2007042103560200.htm|title=Puducherry comes out with list of State symbols|date=21 April 2007|newspaper=[[The Hindu]]|access-date=10 February 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20071031012044/https://www.hindu.com/2007/04/21/stories/2007042103560200.htm|archive-date=31 October 2007|url-status=dead}}</ref> |भारतीय पाम गिलहरी |[[कोयल (एशियाई)]] |[[बिल्व]] | | |- |[[तमिल नाडु]]<ref>{{cite web|url=https://tnbb.tn.gov.in/state-symbol.php|title=Symbols of Tamil Nadu|publisher=Government of Tamil Nadu|access-date=12 August 2023|archive-date=31 मार्च 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240331152841/https://tnbb.tn.gov.in/state-symbol.php|url-status=dead}}</ref> |[[नीलगिरि तहर]] |[[पन्ना कबूतर]] |[[ग्रन्थताल]] |[[कटहल]] |[[कलिहारी]] |- |[[तेलंगाना]] <ref>{{cite web|url=https://www.telangana.gov.in/about/state-symbols|title=Telangana symbols|publisher=Government of Telangana|access-date=2 January 2015}}</ref> |[[चीतल]] |[[नीलकंठ पक्षी]] |[[खेजड़ी]] |[[आम]] | |} == राजनीति == दक्षिण भारत की राजनीति क्षेत्रीय और राष्ट्रीय राजनीतिक दलों के मिश्रण की विशेषता है। [[जस्टिस पार्टी]] और [[स्वराज पार्टी]] तत्कालीन मद्रास प्रेसीडेंसी में दो प्रमुख पार्टियाँ थीं।<ref name="encyclopp">{{cite book|title=Encyclopedia of Political Parties|last=Ralhan|first=O.P.|year=2002|publisher=Print House|pages=180–199|isbn=978-8-1748-8287-5}}</ref> जस्टिस पार्टी अंततः 1937 का चुनाव भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस से हार गई और [[चक्रवर्ती राजगोपालाचारी]] मद्रास प्रेसीडेंसी के मुख्यमंत्री बने।<ref name="encyclopp"/> 1920 और 1930 के दशक के दौरान, मद्रास प्रेसीडेंसी में थेगारोया चेट्टी और [[पेरियार|ई. वी. रामास्वामी]] (आमतौर पर पेरियार के नाम से जाना जाता है) के नेतृत्व में आत्म-सम्मान आंदोलन उभरा।<ref>{{cite book|title=Political and Social Conflict in South India; The non-Brahmin movement and Tamil Separatism, 1916–1929|last=Irschick|first=Eugene F.|year=1969|oclc=249254802|publisher=[[University of California Press]]|url=https://history.berkeley.edu/faculty/Irschick/Politics.pdf|access-date=20 March 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304001539/https://history.berkeley.edu/faculty/Irschick/Politics.pdf|archive-date=4 March 2016|url-status=dead|df=dmy-all}}</ref> 1944 में, पेरियार ने पार्टी का नाम बदलकर [[द्रविड़ कड़गम]] रखते हुए इसे एक सामाजिक संगठन में बदल दिया और चुनावी राजनीति से हट गये। प्रारंभिक उद्देश्य भारतीय स्वतंत्रता पर द्रविड़ नाडु को शेष भारत से अलग करना था। स्वतंत्रता के बाद, पेरियार के अनुयायी सी.एन. अन्नादुराई ने 1948 में द्रविड़ मुनेत्र कड़गम (डीएमके) का गठन किया। तमिलनाडु के हिंदी विरोधी आंदोलन के कारण द्रविड़ पार्टियों का उदय हुआ, जिन्होंने 1967 में तमिलनाडु की पहली सरकार बनाई। 1972 में, द्रमुक में विभाजन के परिणामस्वरूप [[मारुतूर गोपालन रामचन्द्रन|एम. जी. रामचन्द्रन]] के नेतृत्व में अखिल भारतीय अन्ना द्रविड़ मुनेत्र कड़गम का गठन हुआ। तमिलनाडु की चुनावी राजनीति में द्रविड़ पार्टियों का दबदबा कायम है, राष्ट्रीय पार्टियाँ आमतौर पर प्रमुख द्रविड़ पार्टियों, अन्नाद्रमुक और द्रमुक के कनिष्ठ साझेदार के रूप में जुड़ती हैं।<ref>{{cite journal|last=Wyatt|first=A.K.J.|title=New Alignments in South Indian Politics: The 2001 Assembly Elections in Tamil Nadu|journal=[[Asian Survey]]|volume=42|issue=5|pages=733–753|publisher=[[University of California Press]]|year=2002|doi=10.1525/as.2002.42.5.733|df=dmy-all|hdl=1983/1811|url=https://research-information.bris.ac.uk/en/publications/new-alignments-in-south-indian-politics-the-2001-assembly-elections-in-tamil-nadu(ccd8e236-7d18-4981-92b0-5a1d63ff695d).html|hdl-access=free}}</ref><ref>{{cite news|last=Hasan|first=Zoya|title=The democratisation of politics|newspaper=[[The Hindu]]|date=2 February 2003|url=https://www.hinduonnet.com/thehindu/lr/2003/02/02/stories/2003020200180300.htm|access-date=19 April 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080307083023/https://www.hinduonnet.com/thehindu/lr/2003/02/02/stories/2003020200180300.htm|archive-date=7 March 2008|url-status=dead|df=dmy-all}}</ref> 1950 और 1960 के दशक में [[के. कामराज]] के नेतृत्व में भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस ने तमिलनाडु के राजनीतिक परिदृश्य पर अपना दबदबा बनाया, जिन्होंने [[जवाहरलाल नेहरू]] की मृत्यु के बाद पार्टी का नेतृत्व किया और प्रधानमंत्री [[लालबहादुर शास्त्री]] और [[इन्दिरा गांधी]] का चयन सुनिश्चित किया।<ref>{{cite book|title=India through the ages|url=https://archive.org/details/indiathroughages00mada|last=Gopal|first=Madan|year=1990|page=[https://archive.org/details/indiathroughages00mada/page/164 164]|editor=K.S. Gautam|publisher=Publication Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India|asin=B003DXXMC4}}</ref> तेलंगाना, कर्नाटक और केरल में कांग्रेस बड़ी पार्टी बनी हुई है। 1982 में [[नन्दमूरि तारक रामाराव]] द्वारा [[तेलुगु देशम पार्टी]] के गठन से पहले, पार्टी ने आंध्र प्रदेश में 30 वर्षों तक न्यूनतम विरोध के साथ शासन किया।<ref>{{cite news|url=https://www.dnaindia.com/india/report_telugu-desam-party-turns-29-nt-rama-rao-remembered_1364859|title=Telugu Desam Party turns 29, NT Rama Rao remembered|newspaper=DNA India|date=29 March 2010|access-date=31 May 2010}}</ref> केरल में दो प्रमुख गठबंधन हैं - भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस के नेतृत्व वाला यूनाइटेड डेमोक्रेटिक फ्रंट और [[भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी (मार्क्सवादी)]] के नेतृत्व वाला [[लेफ्ट डेमोक्रेटिक फ्रंट (केरल)|लेफ्ट डेमोक्रेटिक फ्रंट]]। पिछले पचास वर्षों से ये दोनों गठबंधन बारी-बारी से सत्ता में रहे हैं; और 1957 में केरल के पहले निर्वाचित मुख्यमंत्री [[ई० एम० एस० नंबूदरीपाद]] को दुनिया में पहली लोकतांत्रिक रूप से निर्वाचित कम्युनिस्ट सरकार के नेता के रूप में श्रेय दिया जाता है।<ref>{{cite journal|first=Olle|last=Törnquist|year=1991|title=Communists and democracy: Two Indian cases and one debate|journal=Bulletin of Concerned Asian Scholars|publisher=Committee of Concerned Asian Scholars|volume=23|issue=2|pages=63–76|issn=0007-4810|url=https://criticalasianstudies.org/assets/files/bcas/v23n02.pdf|doi=10.1080/14672715.1991.10413152|quote=The first democratically elected communist-led government in India actually came to power in 1957 in the southwest-Indian state of Kerala|access-date=1 January 2016|archive-date=11 August 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110811034858/https://criticalasianstudies.org/assets/files/bcas/v23n02.pdf|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite book|first1=Sarina|last1=Singh|first2=Amy|last2=Karafin|first3=Anirban|last3=Mahapatra|title=South India|date=1 September 2009|publisher=Lonely Planet|isbn=978-1-7417-9155-6|url-access=registration|url=https://archive.org/details/southindia0000unse}}</ref> [[भारतीय जनता पार्टी]] और [[जनता दल (सेक्युलर)]] कर्नाटक में महत्वपूर्ण पार्टियाँ हैं।<ref>{{cite web |last=Price |first=Pamela |url=https://www.isec.ac.in/Karnataka_Price16.5.05_aligned.pdf |title=Ideological Elements in Political Instability in Karnataka |publisher=University of Oslo |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060525164515/https://www.isec.ac.in/Karnataka_Price16.5.05_aligned.pdf |archive-date=25 May 2006}}</ref> {{Image label begin|image=India_encoded.svg|width={{{width|300}}}|float={{{float|right}}}|font-size=50%|padding=8px}} {{Image label|x=0.370|y=0.870|scale={{{width|300}}}|text=[[Andhra Pradesh]]}} {{Image label|x=0.275|y=0.90|scale={{{width|300}}}|text=[[Karnataka]]}} {{Image label|x=0.285|y=1.04|scale={{{width|300}}}|text=[[Kerala]]}} {{Image label|x=0.3425|y=0.96|scale={{{width|300}}}|text=[[Tamil Nadu]]}} {{Image label|x=0.3825|y=0.77|scale={{{width|300}}}|text=[[Telangana]]}} {{Image label|x=0.11|y=0.995|scale={{{width|300}}}|text=''[[Lakshadweep]]''}} {{Image label|x=0.43|y=0.995|scale={{{width|300}}}|text=''[[Puducherry (union territory)|Puducherry]]''}} {{Image label end}} आज़ादी के बाद भारत के पहले भारतीय गवर्नर जनरल सी. राजगोपालाचारी दक्षिण भारत से थे। इस क्षेत्र ने छह भारतीय राष्ट्रपतियों को जन्म दिया है, अर्थात् [[सर्वेपल्लि राधाकृष्णन]],<ref>{{cite news|url=https://www.telegraphindia.com/1060415/asp/opinion/story_6099278.asp|archive-url=https://archive.today/20120911200507/http://www.telegraphindia.com/1060415/asp/opinion/story_6099278.asp|url-status=dead|archive-date=11 September 2012|title=Why Amartya Sen should become the next president of India|access-date=30 November 2008|first=Ramachandra|last=Guha|newspaper=[[The Telegraph (Calcutta)|The Telegraph]]|date=15 April 2006}}</ref> [[वी॰ वी॰ गिरि]],<ref>{{cite web|url=https://vicepresidentofindia.nic.in/giri.asp |title=Giri, Shri Varahagiri Venkata |access-date=30 November 2008 |publisher=Vice President's Secretariat |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090210115524/https://vicepresidentofindia.nic.in/giri.asp |archive-date=10 February 2009}}</ref> [[नीलम संजीव रेड्डी]],<ref>{{cite news|first=G.S.|last=Bhargava|title=Making of the President – Congress chief selects PM as well as President|newspaper=[[The Tribune (Chandigarh)|The Tribune]]|location=India|access-date=6 January 2009|url=https://www.tribuneindia.com/2007/20070730/edit.htm|date=29 July 2007}}</ref> [[रामस्वामी वेंकटरमण|आर० वेंकटरमण]],<ref>{{cite news|first=Sanjoy|last=Hazarika|title=India's Mild New President: Ramaswamy Venkataraman |newspaper=[[The New York Times]]|date=17 July 1987|access-date=6 January 2009|url=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9B0DEEDD1239F934A25754C0A961948260&n=Top/News/World/Countries%20and%20Territories/India}}</ref> [[कोच्चेरील रामन नारायणन|के० आर० नारायणन]],<ref>{{cite web|url=https://vicepresidentofindia.nic.in/krn.asp |title=Narayanan, Shri K, R|access-date=6 December 2008 |publisher=Vice President's Secretariat |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090210115549/https://vicepresidentofindia.nic.in/krn.asp |archive-date=10 February 2009}}</ref> और [[ए॰ पी॰ जे॰ अब्दुल कलाम]]।<ref>{{cite book|title=Prisoners of the Nuclear Dream|url=https://archive.org/details/prisonersofnucle0000unse|last1=Ramana|first1=M. V.|last2=Reddy, C.|first2=Rammanohar|year=2003|publisher=Orient Blackswan|location=New Delhi|isbn=978-8-1250-2477-4|page=[https://archive.org/details/prisonersofnucle0000unse/page/169 169]}}</ref> [[भारत का प्रधानमन्त्री|प्रधानमन्त्री]] [[पी॰ वी॰ नरसिम्हा राव]] और [[एच॰ डी॰ देवगौड़ा]] इसी क्षेत्र से थे।<ref>{{cite news|first=S.A.|last=Aiyar|title=Unsung hero of the India story|quote=Twenty years ago, Narasimha Rao became Prime Minister and initiated economic reforms that transformed India|newspaper=[[द टाइम्स ऑफ़ इण्डिया]]|date=26 June 2011|url=https://blogs.timesofindia.indiatimes.com/Swaminomics/entry/unsung-hero-of-the-india-story|access-date=30 August 2023}}</ref> === प्रशासन === दक्षिण भारत में पाँच दक्षिणी भारतीय राज्य आंध्र प्रदेश, तेलंगाना, कर्नाटक, केरल और तमिलनाडु, साथ ही पुदुचेरी और लक्षद्वीप केंद्र शासित प्रदेश शामिल हैं।<ref>{{cite web|url=https://knowindia.india.gov.in/states-uts/|title=States and Union Territories|publisher=Government of India|access-date=17 August 2023|lang=en}}</ref> पुदुचेरी और पांचों राज्यों में प्रत्येक में एक निर्वाचित राज्य सरकार है, जबकि लक्षद्वीप का प्रशासन [[भारत के राष्ट्रपति]] द्वारा [[भारत सरकार |केंद्रीय]] रूप से किया जाता है।<ref>{{cite web|url=https://india.gov.in/knowindia/profile.php?id=21|title=Union Territories of India|publisher=National Portal of India|access-date=12 January 2016|archive-date=26 नवंबर 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121126234503/http://india.gov.in/knowindia/profile.php?id=21|url-status=dead}}</ref> प्रत्येक राज्य का नेतृत्व एक [[राज्यपाल (भारत)|राज्यपाल]] करता है, जिसे भारत के राष्ट्रपति द्वारा नियुक्त किया जाता है और जो राज्य विधानमंडल के सत्तारूढ़ दल या गठबंधन के नेता को [[मुख्यमन्त्री (भारत)|मुख्यमंत्री]] के रूप में नामित करता है, जो राज्य सरकार का प्रमुख होता है।<ref>{{cite web |url=https://lawmin.nic.in/coi/contents.htm|title=Constitution of India|publisher=[[Ministry of Law and Justice (India)|Ministry of Law and Justice, Government of India]]|access-date=20 March 2016|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160325025912/https://lawmin.nic.in/coi/contents.htm|archive-date=25 March 2016|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite book|first=Durga Das|last=Basu|title=Introduction to the Constitution of India|year=1960|pages=241, 245|publisher=LexisNexis Butterworths|isbn=978-8-1803-8559-9}}</ref> प्रत्येक राज्य या क्षेत्र को आगे [[भारत के ज़िले|ज़िलों]] में विभाजित किया गया है, जिन्हें आगे राजस्व प्रभागों और [[तहसील|तालुकों]]/मंडलों या तहसीलों में विभाजित किया गया है।<ref>{{cite report |title=Statement showing the Nomenclature and Number of Sub-Districts in States/UTs |url=https://www.censusindia.gov.in/Tables_Published/Admin_Units/Admin_links/subdistrict_nomeclature.html |publisher=Office of The Registrar General & Census Commissioner, India, New Delhi |access-date=19 March 2016}}</ref> स्थानीय निकाय क्रमशः एक निर्वाचित [[महापौर]], [[नगर पालिका अध्यक्ष]], या पंचायत अध्यक्ष के साथ संबंधित शहरों, कस्बों और गांवों पर शासन करते हैं।<ref name="Govt"/> === राज्य === {| class="sortable wikitable" style="font-size: 85%" !नाम ![[आइएसओ 3166-2:आइएन|आइएसओ]] <ref name="iso">{{cite web|url=https://www.iso.org/obp/ui/#iso:code:3166:IN|title=ISO Online Browsing Platform|publisher=[[International Organization for Standardization|ISO]]|access-date=4 November 2014}}</ref><ref name="gefeg">{{cite web|url=https://www.gefeg.com/edifact/d03a/s3/codes/cl1h.htm|title=Code List: 3229|work=UN/EDIFACT|publisher=GEFEG|access-date=25 December 2012|archive-date=25 दिसंबर 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181225051551/https://www.gefeg.com/edifact/d03a/s3/codes/cl1h.htm|url-status=dead}}</ref> !स्थापित !जनगणना<ref name="andhra">{{cite report|url=https://cfw.ap.nic.in/demography.html|title=Demographics of Andhra Pradesh|publisher=Government of Andhra Pradesh|access-date=20 March 2023}}</ref><ref name="telangana">{{cite report|title=Telangana State Profile|url=https://www.telangana.gov.in/about/state-profile|publisher=Government of Telangana|access-date=11 June 2014}}</ref> !क्षेत्रफल<ref name="census_main">{{cite web|url=https://www.worldatlas.com/articles/what-are-the-states-of-india.html|title=Area of Indian states|date=10 July 2018|website=www.worldatlas.com|access-date=24 March 2020}}</ref> !भाषाएँ<ref name="langoff50">{{cite report|url=https://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM50thReport.pdf|title=Report of the Commissioner for linguistic minorities: 50th report (July 2012 to June 2013)|publisher=Commissioner for Linguistic Minorities, Ministry of Minority Affairs, Government of India|access-date=14 January 2015|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160708012438/https://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM50thReport.pdf|archive-date=8 July 2016}}</ref> !राजधानी !जनसंख्या घनत्व<ref name="census_main" /> !लिंग अनुपात<ref name="census_main" /> !साक्षरता (%)<ref name="lit" /> !% शहरी आबादी<ref name="urban">{{cite report|url=https://mohua.gov.in/pdf/5c80e2225a124Handbook%20of%20Urban%20Statistics%202019.pdf|title=Urban Population in South India (by percent)|page=36|publisher=Ministry of Housing and Urban Affairs, Government of India|access-date=24 March 2020}}</ref> |- |[[आन्ध्र प्रदेश]] |AP |1 अक्टूबर 1953 |49,506,799 |162,968 |[[तेलुगू भाषा|तेलुगू]], [[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]] |[[अमरावती, आन्ध्र प्रदेश|अमरावती]] |308 |996 |67.41 |29.4 |- |[[कर्नाटक]] |KA |1 नवंबर 1956 |61,095,297 |191,791 |[[कन्नड़ भाषा|कन्नड़]], [[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]] |[[बंगलौर]] |319 |973 |75.60 |38.67 |- |[[केरल]] |KL |1 नवंबर 1956 |33,406,061 |38,863 |[[मलयालम भाषा|मलयालम]], [[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]] |[[तिरुवनन्तपुरम]] |860 |1084 |94.00 |47.72 |- |[[तमिल नाडु]] |TN |26 जनवरी 1950 |72,147,030 |130,058 |[[तमिल भाषा|तमिल]], [[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]] |[[चेन्नई]] |555 |996 |80.33 |48.40 |- |[[तेलंगाना]] |TG |2 जून 2014 |35,193,978 |112,077 |[[तेलुगू भाषा|तेलुगू]], [[दक्खिनी|उर्दू]] |[[हैदराबाद]] |307 |988 |66.50 |38.7 |} * {{note|1|Note 1}} 2 जून 2014 को आंध्र प्रदेश को दो राज्यों, तेलंगाना और एक शेष आंध्र प्रदेश में विभाजित किया गया था।<ref name="The Times Of India">{{cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/T-party-today-Indias-29th-state-Telangana-is-born/articleshow/35912105.cms|title=Bifurcated into Telangana State and residual Andhra Pradesh State|date=2 June 2014|newspaper=[[द टाइम्स ऑफ़ इण्डिया]]|access-date=20 March 2016}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.egazette.nic.in/WriteReadData/2014/158365.pdf|title=The Gazette of India : The Andhra Pradesh Reorganization Act, 2014 Sub-section|date=4 March 2014|access-date=23 April 2014}}</ref> हैदराबाद, जो पूरी तरह से तेलंगाना की सीमा के भीतर स्थित है, दस साल से अधिक की अवधि के लिए दोनों राज्यों के लिए संयुक्त राजधानी के रूप में काम करेगा।<ref>{{cite news|url=https://www.ndtv.com/article/cheat-sheet/andhra-pradesh-minus-telangana-10-facts-534339|title=Andhra Pradesh Minus Telangana: 10 Facts|last=Bhattacharya|first=Sanchari|date=1 June 2014|work=[[NDTV]]|access-date=20 March 2016}}</ref> === केन्द्र शासित प्रदेश === {| class="sortable wikitable" style="font-size: 85%" !नाम ![[आइएसओ 3166-2:आइएन|आइएसओ]] !स्थापित !जनगणना !क्षेत्रफल !भाषाएँ !राजधानी !जनसंख्या घनत्व !लिंग अनुपात !साक्षरता (%) !% शहरी आबादी |- |[[लक्षद्वीप]] |LD |1 नवंबर 1956 |64,473 |30 |[[मलयालम भाषा|मलयालम]], [[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]] |[[कवरत्ती]] |2,013 |946 |92.28 |78.07 |- |[[पुदुच्चेरी (केन्द्र-शासित प्रदेश)]] |PY |1 जुलाई 1963 |1,247,953 |490 |[[तमिल भाषा|तमिल]], [[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]] |[[पुदुचेरी (नगर)|पुदुचेरी (नगर]] |2,598 |1037 |86.55 |68.33 |} === विधायी प्रतिनिधित्व === {{multiple image | header = राज्यों की विधान सभाएँ | direction = vertical | image1 = Andhra Pradesh Secretariat.jpg | width1 = 150 | caption1 = [[आंध्र प्रदेश विधान सभा|शासन सभा]] (आंध्र प्रदेश) | image2 = Vidhana_Soudha_2012.jpg | width2 = 150 | caption2 = [[विधान सौधा]] (कर्नाटक) | image3 = Kerala Legislative Assembly, Thiruvananthapuram.jpg | width3 = 150 | caption3 = [[नियमसभा मंदिरम]] (केरल) | image4 = Fort_St._George,_Chennai_2.jpg | width4 = 150 | caption4 = [[फोर्ट सेंट जॉर्ज, भारत|फोर्ट सेंट जॉर्ज]] (तमिलनाडु) | image5 = Andhra_Pradesh_Legislative_Assembly.jpg | width5 = 150 | caption5 = शासन सभा (तेलंगाना) | image6 = Pondicherry_Legislative_Assembly.jpg | width6 = 150 | height6 = 100 | caption6 = [[पुदुच्चेरी विधान सभा|विधान सभा]] (पुदुच्चेरी) }} दक्षिण भारत [[लोक सभा]] के लिए 132 [[सांसद (भारत)|सदस्यों]] का चुनाव करता है, जो कुल सदस्य संख्या का लगभग एक-चौथाई है।<ref name="Lok Sabha"/> इस क्षेत्र को [[राज्य सभा]] की कुल 245 सीटों में से 58 सीटें आवंटित की गई हैं।<ref name="Rajya Sabha"/> तमिलनाडु, केरल और पुडुचेरी की राज्य विधानसभाएं एकसदनीय हैं, जबकि आंध्र प्रदेश, कर्नाटक और तेलंगाना में द्विसदनीय विधानसभाएं हैं।<ref name="Vidhan Sabha"/><ref>{{Cite book|title=The Pearson Concise General Knowledge Manual 2016|first=Showick|last=Thorpeand|publisher=Pearson Education India|year=2015|isbn=978-9-3325-5884-7|chapter=Chapter 3|page=17}}</ref> द्विसदनीय विधायिका वाले राज्यों में एक उच्च सदन (विधान परिषद) होता है, जिसके सदस्य विधानसभा के आकार के एक तिहाई से अधिक नहीं होते हैं। राज्य विधानमंडल पांच साल की अवधि के लिए सदस्यों का चुनाव करते हैं।<ref name="Govt">{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/place/India/Railways-and-roads#toc46435|title=State and local governments of India|encyclopedia=Britannica|access-date=12 January 2016}}</ref> राज्यपाल विधानसभाओं को निलंबित या भंग कर सकते हैं और जब कोई पार्टी सरकार बनाने में सक्षम नहीं हो तो प्रशासन कर सकते हैं।<ref name="Govt"/> {| class="sortable wikitable" style="font-size: 85%" !राज्य ![[लोक सभा]]<ref name="Lok Sabha">{{cite web|url=https://parliamentofindia.nic.in/ls/intro/introls.htm|title=Lok Sabha Introduction|publisher=National Informatics Centre, Government of India|access-date=22 September 2008}}</ref> ![[राज्य सभा]]<ref name="Rajya Sabha">{{cite web|url=https://rajyasabha.nic.in/rsnew/faq/freaq1.asp#six|title=Rajya Sabha|publisher=Indian Parliament|archive-url=https://archive.today/20130724045633/http://rajyasabha.nic.in/rsnew/faq/freaq1.asp|archive-date=24 July 2013|access-date=8 December 2012|url-status=dead}}</ref> ![[विधान सभा]]<ref name="Vidhan Sabha">{{cite web|url=https://eci.nic.in/eci_main1/seat_in_legislativeassembilies.aspx|title=State/UT wise Seats in the Assembly and their Reservation Status|publisher=Election Commission of India|access-date=8 December 2012}}</ref> ![[राज्यपाल (भारत)]] ![[मुख्यमन्त्री (भारत)]] |- |[[आन्ध्र प्रदेश]] |25 |11 |175 |[[विश्व भूषण हरिचंदन]] |[[वाई एस जगनमोहन रेड्डी]] |- |[[कर्नाटक]] |28 |12 |224 |[[थावरचंद गहलोत]] |[[सिद्दारमैया]] |- |[[केरल]] |20 |9 |140 |[[आरिफ़ मोहम्मद ख़ान]] |[[पिनाराई विजयन]] |- |[[लक्षद्वीप]] |1 |Nil |NA |एच० राजेश प्रसाद | - |- |[[पुदुच्चेरी (केन्द्र-शासित प्रदेश)]] |1 |1 |30 |[[तमिलिसै सौंदरराजन]] |[[एन॰ रंगास्वामी]] |- |[[तमिल नाडु]] |39 |18 |234 |[[रविन्द्र नारायण रवि]] |[[एम॰ के॰ स्टालिन]] |- |[[तेलंगाना]] |17 |7 |119 |[[तमिलिसै सौंदरराजन]] |[[के॰ चंद्रशेखर राव]] |- |कुल |'''132''' |'''58''' |'''922''' | | |} == जनसांख्यिकी == {{Main|द्रविड़ प्रजाति|तेलुगू लोग|तमिल}} भारत की [[भारत की जनगणना २०११|2011 की जनगणना]] के अनुसार, दक्षिण भारत की अनुमानित जनसंख्या 252 मिलियन थी, जो देश की कुल जनसंख्या का लगभग पाँचवाँ हिस्सा है। क्षेत्र की कुल [[प्रजनन दर के आधार पर भारत के राज्य|प्रजनन दर]] (टीएफआर) सभी राज्यों के जनसंख्या प्रतिस्थापन स्तर 2.1 से कम थी, केरल और तमिलनाडु में भारत में सबसे कम टीएफआर 1.7 थी।<ref>{{cite journal|title=The surprising global variation in replacement fertility| last1=Espenshade|first1=TJ|last2=Guzman|first2=JC|last3=Westoff|first3=CF| s2cid=10798893|year=2003|journal=Population Research and Policy Review|volume=22|doi=10.1023/B:POPU.0000020882.29684.8e|issue=5/6|page=580}}</ref><ref>{{cite report|url= https://www.censusindia.gov.in/vital_statistics/SRS_Bulletins/MMR_release_070711.pdf|title=Maternal & Child Mortality and Total Fertility Rates|publisher=Office of Registrar General|place=India|date=7 July 2011|access-date=3 December 2013}}</ref> परिणामस्वरूप, 1981 से 2011 तक भारत की कुल जनसंख्या में दक्षिण भारत की जनसंख्या के अनुपात में गिरावट आई है।<ref>{{cite book|last=Ishtiaq|first=M.|title=Language Shifts Among the Scheduled Tribes in India: A Geographical Study|year=1999|publisher=Motilal Banarsidass|location=Delhi| isbn=978-8-1208-1617-6| url=https://books.google.com/books?id=fkIgsfb95rAC|access-date=7 September 2012|pages=26–27}}</ref><ref>{{cite report|url=https://censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement5.htm |title=Comparative Speaker's Strength of Scheduled Languages – 1971, 1981, 1991 and 2001 |publisher=Census of India |year=1991 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090411183701/https://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement5.htm |archive-date=11 April 2009}}</ref> इस क्षेत्र की आबादी में [[अनुसूचित जाति]] और जनजाति की आबादी 18% है। इस क्षेत्र में कृषि प्रमुख नियोक्ता है, 47.5% आबादी कृषि गतिविधियों में शामिल है।<ref>{{Cite report|url=https://censusindia.gov.in/Tables_Published/A-Series/A-Series_links/t_00_009.aspx|title=Distribution of workers by category of workers, Census 2011|publisher=Government of India|access-date=20 March 2016}}</ref> लगभग 60% आबादी स्थायी आवास संरचनाओं में रहती है।<ref>{{Cite report|url=https://censusindia.gov.in/2011census/hlo/HLO_Tables.html|title=Houselisting and Housing, Census 2011|publisher=Government of India|access-date=20 March 2016}}</ref> दक्षिण भारत के 67.8% हिस्से में नल का पानी उपलब्ध है, जिसमें कुएँ और झरने जल आपूर्ति के प्रमुख स्रोत हैं।<ref>{{cite report|url=https://data.gov.in/resources/households-access-safe-drinking-water/download |archive-url=https://web.archive.org/web/20200806011859/https://data.gov.in/resources/households-access-safe-drinking-water/download |url-status=dead |archive-date=6 August 2020 |title=Households access to safe drinking water |publisher=Government of India |year=2011 |access-date=21 April 2014}}</ref> भारत की आज़ादी के तुरंत बाद के दशकों में उतार-चढ़ाव का अनुभव करने के बाद, दक्षिण भारतीय राज्यों की अर्थव्यवस्थाओं ने पिछले तीन दशकों में राष्ट्रीय औसत से अधिक वृद्धि दर्ज की है। जबकि दक्षिण भारतीय राज्यों ने कुछ [[सामाजिक अर्थशास्त्र]] में सुधार किया है,<ref name="ecoindicators">{{cite journal|url=https://outlookindia.com/full.asp?fodname=20070716&fname=HThe+Stats&sid=1|title=Also A Head For Numbers|date=16 July 2007|journal=[[Outlook (Indian magazine)|Outlook]]|access-date=22 July 2015|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130502014202/https://outlookindia.com/full.asp?fodname=20070716&fname=HThe+Stats&sid=1|archive-date=2 May 2013|df=dmy-all}}</ref><ref name=outlook1>{{cite journal|url=https://outlookindia.com/full.asp?fodname=20070716&fname=AOpenning+Essay+%28F%29&sid=1|title=The Better Half|first=Ramachandra|last=Guha|journal=[[Outlook (Indian magazine)|Outlook]]|date=22 July 2015|access-date=20 March 2016|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20160320010101/https://outlookindia.com/full.asp?fodname=20070716&fname=AOpenning+Essay+%28F%29&sid=1|archive-date=20 March 2016|df=dmy-all}}</ref> इस क्षेत्र में गरीबी देश के बाकी हिस्सों की तरह प्रभावित हो रही है, हालांकि पिछले कुछ वर्षों में इसमें काफी कमी आई है। 2011 की जनगणना के आधार पर, दक्षिणी राज्यों में एचडीआई उच्च है, और अर्थव्यवस्था अधिकांश उत्तरी राज्यों की तुलना में तेज़ दर से बढ़ी है।<ref>{{cite journal|url=https://medind.nic.in/iby/t08/i8/ibyt08i8p198.pdf|title=Human development, poverty, health & nutrition situation in India|first1=G.M.|last1=Antony|first2=A.|last2=Laxmaiah|journal=The Indian Journal of Medical Research|publisher=Council of Social Development, Southern Regional Centre & Division of Community Studies National Institute of Nutrition (ICMR)|date=20 April 2015|volume=128|issue=2|pages=198–205|pmid=19001685|access-date=22 July 2015|archive-date=8 अगस्त 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210808134831/http://medind.nic.in/iby/t08/i8/ibyt08i8p198.pdf|url-status=dead}}</ref> 2011 की जनगणना के अनुसार, दक्षिण भारत में औसत [[साक्षरता दर]] लगभग 80% है, जो भारतीय राष्ट्रीय औसत 74% से काफी अधिक है, केरल में 93.91% की उच्चतम साक्षरता दर है।<ref name="lit">{{cite report|url=https://censusindia.gov.in/2011-prov-results/data_files/india/Final_PPT_2011_chapter6.pdf|title= Literacy in South India |page=14|publisher= Government of Indiaformat=PDF|access-date=24 March 2020}}</ref> दक्षिण भारत में [[लिंगानुपात]] सबसे अधिक है और केरल और तमिलनाडु शीर्ष दो राज्य हैं।<ref>{{cite report|url=https://www.censusindia.gov.in/vital_statistics/SRS_Report_2012/10_Chap_3_2012.pdf|title=Vital statistics report 2012|date=19 April 2014|publisher=Registrar General & Census Commissioner, Ministry of Home Affairs, Government of India|access-date=19 April 2014}}</ref> दक्षिण भारतीय राज्य आर्थिक स्वतंत्रता,<ref>{{cite report|url=https://www.cato.org/sites/cato.org/files/economic-freedom-india-2013/economic-freedom-states-of-india-chapter-1.pdf|title=Economic Freedom of the States of India: 2013| publisher=[[Cato Institute]]|page=24|year=2013|access-date=29 April 2014}}</ref> [[जीवन प्रत्याशा]],<ref name="HDI">{{cite report|url=https://www.in.undp.org/content/dam/india/docs/inequality_adjusted_human_development_index_for_indias_state1.pdf|title=Inequality-Adjusted Human Development Index for India's States 2011|publisher=United Nations Development Programme|access-date=13 February 2013}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130301034958/http://www.in.undp.org/content/dam/india/docs/inequality_adjusted_human_development_index_for_indias_state1.pdf |date=1 मार्च 2013 }}</ref> [[पेयजल उपलब्धता के आधार पर भारत के राज्यों की सूची|पेयजल उपलब्धता]],<ref>{{cite report|url=https://indiabudget.nic.in/es2012-13/estat1.pdf|title=Access to safe drinking water in households in India|publisher=Government of India|access-date=21 April 2014|date=|archive-date=6 August 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130806182450/http://indiabudget.gov.in/es2012-13/estat1.pdf|url-status=dead}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130806182450/http://indiabudget.gov.in/es2012-13/estat1.pdf |date=6 अगस्त 2013 }}</ref> [[गृह स्वामित्व के आधार पर भारत के राज्यों की सूची|गृह स्वामित्व]],<ref>{{cite report|title=Houses and household amenities and assets|url=http://censusindia.gov.in/2011census/hlo/Data_sheet/India/HLO_Indicators.pdf|publisher=Government of India|access-date=13 January 2017|url-status=dead|archive-date=12 February 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200212012344/https://censusindia.gov.in/2011census/hlo/Data_sheet/India/HLO_Indicators.pdf}}</ref> और [[टीवी स्वामित्व के आधार पर भारत के राज्य|टीवी स्वामित्व]]<ref>{{cite web|url=https://www.censusindia.gov.in/2011census/hlo/hlo_highlights.html|title=TV ownership| publisher=Government of India|access-date=21 April 2014}}</ref> में शीर्ष 10 में हैं, [[भारत में ग़रीबी|ग़रीबी]] दर 19% है। जबकि अन्य भारतीय राज्यों में यह 38% है। [[प्रति व्यक्ति आय]] {{INRConvert|19531}} है, जो अन्य भारतीय राज्यों ({{INRConvert|8951}}) से दोगुनी से भी अधिक है।<ref>{{cite news|url=https://www.ibtimes.com/dravida-nadu-what-if-south-seceded-republic-india-1413910|title=Dravida Nadu: What If The South Seceded From The Republic Of India?|work=IBT Times|date=10 March 2013|access-date=20 March 2016}}</ref><ref>{{cite news|url=https://indiatoday.intoday.in/story/north-india-vs-south-india-who-is-doing-better-report-says-south-india/1/269761.html|title=Who is doing better?|work=[[India Today]]|date=7 March 2013|access-date=20 March 2016}}</ref> [[संयुक्त राष्ट्र]] द्वारा निर्धारित [[सहस्राब्दी विकास लक्ष्य|सहस्राब्दी विकास लक्ष्यों]] के तीन जनसांख्यिकीय संबंधित लक्ष्यों में से, जिन्हें 2015 तक हासिल करने की उम्मीद है, केरल और तमिलनाडु ने मातृ स्वास्थ्य में सुधार और शिशु मृत्यु दर और शिशु मृत्यु दर को कम करने से संबंधित लक्ष्यों को 2009 तक हासिल कर लिया।<ref name="IMR">{{Cite news|url=https://www.frontline.in/other/data-card/missing-targets/article5740024.ece|title=Missing targets|work=Frontline|date=12 March 2014|access-date=20 March 2016}}</ref><ref>{{cite report|url=https://mospi.nic.in/Mospi_New/upload/mdg_26feb15.pdf|title=Millennium Development Goals – Country report 2015|publisher=Government of India|access-date=1 January 2016|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20151113185746/https://www.mospi.nic.in/mospi_new/upload/mdg_26feb15.pdf|archive-date=13 November 2015|df=dmy-all}}</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:left;" style="font-size: 85%" |- ! राज्य ! जनगणना ! पुरुष !! महिला ! लिंग अनुपात ! साक्षरता % ! ग्रामीण आबादी ! शहरी आबादी ! क्षेत्रफल (किमी2) ! घनत्व (किमी2) |- | style="background:#f7f7fe;text-align:left;"|अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह || 380,520 || 202,330 || 177,614 || 878 || 86.63 || 237,093 | 143,488 || 8,249 || 46 |- | style="background:#f7f7fe;text-align:left;"|आन्ध्र प्रदेश || 49,386,799|| 24,738,068 || 24,648,731 || 996 || 67.41 || 34,776,389 | 14,610,410 || 162,975 || 308 |- | style="background:#f7f7fe;text-align:left;"|कर्नाटक|| 61,130,704 || 30,966,657 || 30,128,640 || 973 || 75.36 || 37,469,335 || 23,625,962 | 191,791 || 319 |- | style="background:#f7f7fe;text-align:left;"|केरल || 33,406,061 || 16,027,412 || 17,378,649 || 1084 || 96.2 || 17,471,135 || 15,934,926 | 38,863 || 859 |- | style="background:#f7f7fe;text-align:left;"|लक्षद्वीव || 64,473 || 33,123 || 31,350 || 946 || 91.85 || 14,141 || 50,332 | 32.62|| 2,013 |- | style="background:#f7f7fe;text-align:left;"|पुदुच्चेरी || 1,247,953 || 612,511 || 635,442 || 1037 || 86.55|| 395,200 || 852,753 | 483 || 2,598 |- | style="background:#f7f7fe;text-align:left;"|तमिल नाडु || 72,147,030 || 36,137,975 || 36,009,055 || 996 || 82.9 || 37,229,590 || 34,917,440 || 130,058 | 555 |- | style="background:#f7f7fe;text-align:left;"|तेलंगाना || 35,003,674 || 17,611,633 || 17,392,041 || 988 || 72.80 || 21,395,009 || 21,395,009 | 112,077 || 312 |} === भाषाग्रामीण आबादी === {{Main|द्रविड़ भाषा-परिवार|तेलुगू भाषा|मलयालम भाषा|कन्नड़ भाषा|तमिल भाषा}} दक्षिण भारत में सबसे बड़ा भाषाई समूह [[द्रविड़ भाषा-परिवार|द्रविड़ भाषा परिवार]] है, जिसमें लगभग 73 भाषाएँ हैं।<ref>{{cite book|first=Robert|last=Caldwell|title=A comparative grammar of the Dravidian or South-Indian family of languages|edition=3rd|place=New Delhi|publisher=Asian Educational Services|year=1998|isbn=978-8-1206-0117-8}}</ref> बोली जाने वाली प्रमुख भाषाओं में [[तेलुगू भाषा|तेलुगु]], [[तमिल]], [[कन्नड़ भाषा|कन्नड़]] और [[मलयालम भाषा|मलयालम]] शामिल हैं।<ref>{{cite book|first=K.A.|last=Nilakanta Sastri|title=A History of South India|edition=7th|publisher=[[Oxford University Press]]|year=1996|isbn=978-0-1956-0686-7}}</ref> [[तुलू भाषा|तुलू]] तटीय केरल और कर्नाटक में लगभग 15 लाख लोगों द्वारा बोली जाती है; [[कोंकणी भाषा|कोंकणी]], एक [[इन्डो-आर्यन भाषा परिवार|इंडो-आर्यन भाषा]] है, जो कोंकण तट (केनरा) और केरल में लगभग 0.8 मिलियन लोगों द्वारा बोली जाती है; कोडवा टक कोडागु, मैसूर और बैंगलोर में पांच लाख से अधिक लोगों द्वारा बोली जाती है। दक्षिण भारत के शहरी क्षेत्रों में भी अंग्रेजी व्यापक रूप से बोली जाती है।<ref>{{cite web |url=https://www.languageinindia.com/junjul2002/baldridgeindianenglish.html |title=Lingusitic and Social Characteristics of Indian English |first=Jason |last=Baldridge |publisher=University of Edinburgh |access-date=22 July 2015 |archive-date=2 जुलाई 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150702122452/http://www.languageinindia.com/junjul2002/baldridgeindianenglish.html |url-status=dead }}</ref> [[दक्खिनी|दक्खिनी उर्दू]], [[उर्दू भाषा|उर्दू]] की एक क्षेत्रीय बोली है जो [[मुसलमान|मुसलमानों]] द्वारा बोली जाती है।<ref>{{cite report|url=https://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Social_and_cultural/Religion.aspx|title=Religious statistics, Census 2011|publisher=Government of India|access-date=22 July 2015}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.languageinindia.com/april2003/urduinap.html |title=Urdu in Andhra Pradesh |publisher=Language in India |first=A.R. |last=Fatihi |access-date=22 July 2015 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150713110121/https://www.languageinindia.com/april2003/urduinap.html |archive-date=13 July 2015}}</ref><ref>{{cite book|last=Upadhyaya|first=Padmanabha|title=Coastal Karnataka: Studies in Folkloristic and Linguistic Traditions of Dakshina Kannada Region of the Western Coast of India|publisher=Govind Pai Samshodhana Kendra|isbn=978-8-1866-6806-1|year=1973}}</ref> तेलुगु, तमिल, कन्नड़, मलयालम, उर्दू और कोंकणी भारत की 22 [[भारत की आधिकारिक भाषाएँ|आधिकारिक भाषाओं]] में सूचीबद्ध हैं। तमिल पहली भाषा थी जिसे 2004 में भारत सरकार द्वारा शास्त्रीय भाषा का दर्जा दिया गया था।<ref>{{cite news|url=https://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/3667032.stm|work=[[बीबीसी न्यूज़]]|title=India sets up classical languages|access-date=1 May 2007|date=17 September 2004}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.thehindu.com/2004/09/18/stories/2004091806530100.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20180303153544/https://www.thehindu.com/2004/09/18/stories/2004091806530100.htm|url-status=dead|archive-date=3 March 2018|title=Tamil to be a classical language|newspaper=[[The Hindu]]|date=18 September 2004|access-date=1 August 2010 |location=Chennai, India}}</ref> बाद में तेलुगु (2008), कन्नड़ (2008) और मलयालम (2013) को भी शास्त्रीय भाषा घोषित किया गया।<ref>{{cite press release|url=https://pib.nic.in/newsite/erelease.aspx?relid=44340|title=Declaration of Telugu and Kannada as classical languages|work=Press Information Bureau|publisher=Ministry of Tourism and Culture, Government of India|access-date=31 October 2008}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/classical-status-for-malayalam/article4744630.ece |title=Classical status for Malayalam|newspaper=[[The Hindu]]|date=24 May 2013|access-date=25 May 2013|location=Thiruvananthapuram, India}}</ref> इन चार भाषाओं का संयुक्त साहित्यिक उत्पादन भारत की अन्य साहित्यिक भाषाओं की तुलना में अधिक है।<ref>{{Cite web|title=Dravidian literature|url=https://www.britannica.com/art/Dravidian-literature|access-date=10 August 2021|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> {| class="sortable wikitable" style="text-align:left;" style="font-size: 85%" |- !क्रम संख्या !भाषा !वक्ताओं की संख्या<ref>{{cite report|title=Census of India: Comparative speaker's strength of Scheduled Languages|page=15|lang=en|publisher=[[Government of India]]|url=https://censusindia.gov.in/nada/index.php/catalog/42458/download/46089/C-16_25062018.pdf|access-date=30 August 2023}}</ref> !राज्य और केंद्र शासित प्रदेश जहां आधिकारिक हैं |- |1 |[[तेलुगू भाषा|तेलुगू]] |74,002,856 |[[आन्ध्र प्रदेश]], [[तेलंगाना]], [[पुदुच्चेरी]] |- |2 |[[तमिल भाषा|तमिल]] |60,793,814 |[[तमिल नाडु]], [[पुदुच्चेरी]] |- |3 |[[कन्नड़ भाषा|कन्नड़]] |43,706,512 |[[कर्नाटक]] |- |4 |[[मलयालम भाषा|मलयालम]] |34,838,319 |[[केरल]], [[लक्षद्वीप|लक्षद्वीप,]] [[पुदुच्चेरी]] |- |5 |[[कोंकणी भाषा|कोंकणी]] |2,489,015 |[[कर्नाटक]], [[केरल]] |} === धर्म === {{Pie chart |float=right |caption= दक्षिण भारत में धर्म (2011) |label1 = [[हिन्दू धर्म]] |value1 = 84 |color1 = orange |label2 = [[इस्लाम]] |value2 = 11 |color2 = Green |label3 = [[ईसाई धर्म]] |value3 = 4 |color3 = purple |label4 = अन्य धर्म |value4 = 1 |color4 = grey }} दक्षिण भारत में प्रागैतिहासिक धर्म का प्रमाण पाषाण युग के स्थलों पर नृत्य और अनुष्ठानों को दर्शाने वाले बिखरे हुए मेसोलिथिक शैल चित्रों से मिलता है, जैसे पूर्वी कर्नाटक के कुप्गल पेट्रोग्लिफ्स।<ref>{{cite news|title=Ancient Indians made 'rock music'|work=[[बीबीसी न्यूज़]]|date=19 March 2004|url=https://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3520384.stm|access-date=7 August 2015}}</ref> आज दक्षिण भारत में [[हिन्दू धर्म]] प्रमुख धर्म है, लगभग 84% आबादी इसका पालन करती है, जिसे अक्सर दुनिया का सबसे पुराना धर्म माना जाता है, जिसकी जड़ें भारत में प्रागैतिहासिक काल से हैं।<ref>{{Cite book|publisher=Merriam-Webster|title=Encyclopedia of World Religions|page=[https://archive.org/details/isbn_9780877790440/page/484 484]|first=Merriam|last=Webster|isbn=978-0-8777-9044-0|year=1999|url=https://archive.org/details/isbn_9780877790440/page/484}}</ref> इसकी आध्यात्मिक परंपराओं में हिंदू धर्म की शैव और वैष्णव दोनों शाखाएं शामिल हैं, हालांकि [[बौद्ध धर्म|बौद्ध]] और [[जैन धर्म|जैन]] दर्शन कई शताब्दियों पहले प्रभावशाली थे।<ref>{{cite book|title=The Encyclopedia of Religion|url=https://archive.org/details/encyclopediaofre13elia|url-access=limited|first1=Mircea|last1=Eliade|first2=Charles J.|last2=Adams|page=[https://archive.org/details/encyclopediaofre13elia/page/169 169]|year=1993|publisher=Macmillan|isbn=978-0-0289-7135-3}}</ref> अय्यावाज़ी दक्षिण भारत के दक्षिणी भागों में काफ़ी फैल गया है।<ref>{{cite book|last=Singh|first=Janak|title=World religions and the new era of science|url=https://archive.org/details/worldreligionsne0000sing|year=2010|publisher=Xlibris Corporation|isbn=978-1-4535-3572-1|page=[https://archive.org/details/worldreligionsne0000sing/page/n6 5]}}</ref><ref>{{cite book|last1=Wallis|first1=Graham Harvey|last2=Wallis|first2=Robert|title=The A to Z of shamanism|year=2010|publisher=Scarecrow Press|location=Lanham, Md.|isbn=978-0-8108-7600-2|page=101|url=https://books.google.com/books?id=Mf-xa4cisbUC&q=Ayyavazhi|access-date=4 October 2014}}</ref> शैव सिद्धांत दर्शन कई समुदायों में प्रमुख है।<ref>{{Cite web|title=Shaiva-siddhanta {{!}} Hindu philosophy|url=https://www.britannica.com/topic/Shaiva-siddhanta|access-date=2021-08-04|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> [[इस्लाम]] दक्षिण भारत में 7वीं सदी की शुरुआत में मालाबार तट पर [[अरब लोग|अरब]] व्यापारियों द्वारा लाया गया था, और 17वीं से 18वीं सदी तक दक्कन सल्तनत के शासन के दौरान फैल गया। दक्षिण भारत में लगभग 11% आबादी [[इस्लाम]] का पालन करती है।<ref>{{cite web |title=Muslim Population in India - State wise Population |url=https://www.census2011.co.in/data/religion/2-muslims.html |website=www.census2011.co.in}}</ref> केरल में अरब मूल के मुसलमानों को जोनाका मप्पिला कहा जाता है।<ref>{{cite book|first1=Shail|last1=Mayaram|first2=M. S. S.|last2=Pandian|first3=Ajay|last3=Skaria|title=Muslims, Dalits and the Fabrications of History|year=2005|publisher=Permanent Black and Ravi Dayal Publisher|isbn=978-8-1782-4115-9|pages=39–}}</ref> लगभग 4% [[ईसाई धर्म]] का पालन करते हैं।<ref>{{cite report|title=Population By Religious Community – Tamil Nadu|year=2011|url=https://www.censusindia.gov.in/2011census/C-01.html|format=XLS|publisher=Office of The Registrar General and Census Commissioner, Ministry of Home Affairs, Government of India|access-date=13 September 2015}}</ref> दक्षिण भारत में ईसाई धर्म की शुरुआत थॉमस द एपोस्टल द्वारा की गई, जिन्होंने 52 ईस्वी में केरल के मुजिरिस का दौरा किया और मूल निवासियों, जिन्हें नाज़रानी मप्पिला कहा जाता है, को धर्मांतरित किया।<ref>{{Cite book|title=The Encyclopedia of Christianity|volume=5|first=Erwin|last=Fahlbusch|publisher=Eerdmans Publishing|year=2008|isbn=978-0-8028-2417-2}}</ref><ref>{{cite book|title=The Jews of India: A Story of Three Communities|first=Orpa |last=Slapak|publisher=The Israel Museum, Jerusalem|year=2003|page=27|isbn=978-9-6527-8179-6}}</ref> केरल दुनिया के सबसे पुराने यहूदी समुदायों में से एक का घर भी है, जिनके बारे में माना जाता है कि वे राजा सोलोमन के शासनकाल के दौरान मालाबार तट पर आए थे।<ref>{{cite book|first=James|last=Henry|year=1977|title=The Jews in India and the Far East|page=120|publisher=Greenwood Press|isbn=0-8371-2615-0}}</ref><ref>{{cite book|last1=Katz|first1=Nathan|last2=Goldberg|first2=Ellen S|year=1993|title=The Last Jews of Cochin: Jewish Identity in Hindu India|publisher=Univ. of South Carolina Press|isbn=0-8724-9847-6}}</ref> === सबसे बड़े शहर === भारत की [[भारत की जनगणना २०११|2011 की जनगणना]] के अनुसार, दक्षिण भारत में प्रमुख महानगरीय क्षेत्र इस प्रकार हैं: {{Largest cities |country = दक्षिण भारत |stat_ref = <ref>{{cite web|title=Local Bodies|url=http://mospi.nic.in/Mospi_New/upload/SYB2013/CH-42-LOCAL%20BODIES/local%20bodies.pdf|website=Ministry of Statistics and Programme Implementation|publisher=National Informatics Centre|access-date=5 June 2015|page=9|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304034226/http://mospi.nic.in/Mospi_New/upload/SYB2013/CH-42-LOCAL%20BODIES/local%20bodies.pdf|archive-date=4 March 2016|url-status=dead}}</ref> |list_by_pop = |div_name = राज्य |city_1 = बैंगलोर |img_1 = |div_1 = कर्नाटक |pop_1 = 13,193,000 |city_2 = चेन्नई |img_2 = Chennai metro during trail run during night.JPG |div_2 = तमिल नाडु |pop_2 = 11,503,293 |city_3 = हैदराबाद |img_3 = High Rise buildings in Madhapur from Golkonda hill.jpg |div_3 = तेलंगाना |pop_3 = 6,809,970 |city_4 = विशाखापट्टनम |img_4 = Vizag View from Kailasagiri.jpg |div_4 = आन्ध्र प्रदेश |pop_4 = 6,050,000 |city_5 = कोड़िकोड |div_5 = केरल |pop_5 = 3,921,000 |city_6 = कोच्ची |div_6 = केरल |pop_6 = 3,301,000 |city_7 = कोयंबतूर |div_7 = तमिल नाडु |pop_7 = 2,935,000 |city_8 = तिरुवनंतपुरम |div_8 = केरल |pop_8 = 2,793,000 |city_9 = मदुरई |div_9 = तमिल नाडु |pop_9 = 1,799,000 |city_10 = सेलम, तमिल नाडु{{!}}सेलम |div_10 = तमिल नाडु |pop_10 = 1,146,000 }} == परिवहन == [[चित्र:India_roadway_map_with_population_density.svg|अंगूठाकार|जनसंख्या घनत्व के साथ राजमार्ग वितरण]] === सड़क === दक्षिण भारत में {{convert|20573|km|mi|abbr=on}} [[राष्ट्रीय राजमार्ग (भारत)|राष्ट्रीय राजमार्ग]] और {{convert|46813|km|mi|abbr=on}} राज्य राजमार्ग के साथ एक व्यापक सड़क नेटवर्क है। चेन्नई को [[मुंबई]] और [[कोलकाता]] से जोड़ने वाला [[स्वर्णिम चतुर्भुज]] तमिलनाडु, कर्नाटक और आंध्र प्रदेश से होकर गुजरता है।<ref>{{cite report|url=https://morth.nic.in/sites/default/files/48.pdf|title=Year at a glance|access-date=19 March 2023|lang=en|page=3|publisher=Ministry of Road Transport and Highways, Government of India}}</ref> बस सेवाएँ राज्य-संचालित परिवहन निगमों द्वारा प्रदान की जाती हैं, अर्थात् [[आंध्र प्रदेश राज्य सड़क परिवहन निगम]],,<ref>{{cite web|title=Profile, APSRTC|url=https://www.tnstc.in/innerHtmls/pdf/Tamil%20Nadu%20STUs-pages.pdf|publisher=Government of Andhra Pradesh|access-date=20 March 2023|lang=en}}</ref> तमिलनाडु राज्य परिवहन निगम,<ref>{{cite report|url=https://www.tnstc.in/innerHtmls/pdf/Tamil%20Nadu%20STUs-pages.pdf|title=About TNSTC|publisher=Government of Tamil Nadu|access-date=20 March 2023|lang=en}}</ref> [[कर्नाटक राज्य सड़क परिवहन निगम]],<ref>{{cite web|title=History of KSRTC|url=https://www.ksrtc.in/pages/history.html|publisher=Government of Karnataka|access-date=20 March 2023|lang=en|archive-date=5 जनवरी 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230105141248/https://www.ksrtc.in/pages/history.html|url-status=dead}}</ref> तेलंगाना राज्य सड़क परिवहन निगम,<ref>{{cite web|url=https://www.tsrtc.telangana.gov.in/history.php|title=Telangana SRTC History|publisher=Government of Telangana|access-date=20 March 2023|lang=en}}</ref><ref>{{cite web|title=It will be TGSRTC from June 2|url=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-andhrapradesh/it-will-be-tgsrtc-from-june-2/article6014676.ece|first=Suresh|last=Krishnamoorthy|date=16 May 2014|newspaper=[[The Hindu]]|location=Hyderabad|access-date=20 March 2016}}</ref> केरल राज्य सड़क परिवहन निगम,<ref>{{cite web|url=https://www.keralartc.com/history.html|title=Kerala SRTC History|publisher=Government of Kerala|access-date=20 March 2023|lang=en|archive-date=21 नवंबर 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20211121221950/https://www.keralartc.com/history.html|url-status=dead}}</ref> और पुडुचेरी सड़क परिवहन निगम।<ref>{{cite news|title=PRTC set for Revival|newspaper=[[The Hindu]]|location=Puducherry|first=Rajesh|last=Nair|url=https://www.hindu.com/2009/09/22/stories/2009092252840300.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20090925162759/https://www.hindu.com/2009/09/22/stories/2009092252840300.htm|url-status=dead|archive-date=25 September 2009|date=22 September 2009|access-date=21 March 2016}}</ref> {| class="wikitable sortable" style="font-size: 85%" !राज्य !राष्ट्रीय राजमार्ग<ref>{{cite report|url=https://morth.nic.in/sites/default/files/Details-of-National-Highways-as-on-31.03_1.pdf|title=List of highways by state|publisher=Ministry of Road Transport & Highways, Government of India|access-date=21 June 2023|lang=en}}</ref> !राज्य राजमार्ग<ref>{{cite report|url=https://morth.nic.in/index3.asp?sslid=1284&subsublinkid=590&lang=1|title=Basic Road Statistics of India 2014|date=23 May 2014|publisher=Ministry of Road Transport & Highways, Government of India|access-date=21 June 2014}}</ref> !प्रति 1000 जनसंख्या पर मोटर वाहन<ref>{{cite report|url=https://morth.nic.in/showfile.asp?lid=1131|title=Road Transport Yearbook 2011–2012|publisher=[[Ministry of Road Transport and Highways]], Government of India|page=115|year=2012|access-date=30 April 2014}}</ref> |- |[[आंध्र प्रदेश]] |{{convert|7356|km|mi|abbr=on}} |{{convert|10650|km|mi|abbr=on}} |145 |- |[[कर्नाटक]] |{{convert|6432|km|mi|abbr=on}} |{{convert|20774|km|mi|abbr=on}} |182 |- |[[तमिल नाडु]] |{{convert|5006|km|mi|abbr=on}} |{{convert|10764|km|mi|abbr=on}} |257 |- |[[तेलंगाना]] |{{convert|2635|km|mi|abbr=on}} |{{convert|3152|km|mi|abbr=on}} | - |- |[[केरल]] |{{convert|1811|km|mi|abbr=on}} |{{convert|4341|km|mi|abbr=on}} |425 |- |[[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह]] |{{convert|330|km|mi|abbr=on}} |{{convert|38|km|mi|abbr=on}} |152 |- |[[पुदुच्चेरी (केन्द्र-शासित प्रदेश)]] |{{convert|64|km|mi|abbr=on}} |{{convert|246|km|mi|abbr=on}} |521 |- |'''Total''' |'''{{convert|22635|km|mi|abbr=on}}''' |'''{{convert|49965|km|mi|abbr=on}}''' | |} === उपनगरीय और मेट्रो === वर्तमान में, चार शहरों चेन्नई, बेंगलुरु, हैदराबाद और कोच्चि में परिचालन मेट्रो प्रणालियाँ हैं।<ref>{{cite web|url=https://www.india.gov.in/topics/transport/metro|title=Metro rail transport|publisher=Government of India|access-date=31 August 2023|lang=en}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.livemint.com/Politics/ylEObaYWxcC7lGO2E2e4wJ/The-rise-of-metro-rail-network-in-India.html|title=How metro rail networks are spreading across India|first=Jyotika|last=Sood|date=26 July 2017|website=livemint.com}}</ref> 1928 में स्थापित चेन्नई उपनगर देश के सबसे पुराने और सबसे बड़े शहरी नेटवर्क में से एक है।<ref name="SR"/> 1995 में खोला गया, चेन्नई एमआरटीएस भारत का पहला एलिवेटेड शहरी रेलवे था।<ref name="SR"/> हैदराबाद एमएमटीएस 2003 में खोला गया, जो स्थानीय रेल पारगमन प्रणाली वाला दक्षिण भारत का दूसरा शहर बन गया।<ref name="AD"/> दिसंबर 2022 तक, दक्षिण भारत में 205.06 किमी परिचालन वाली मेट्रो लाइनें और 16 प्रणालियाँ हैं।<ref name="auto">{{cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/gurgaon/metro-lines-cover-only-3-of-gurugram/articleshow/70905439.cms|title=Metro lines cover only 3% of Gurugram &#124; Gurgaon News |website=The Times of India|date=30 August 2019}}</ref> {| class="sortable wikitable" style="font-size: 85%" !प्रणाली !शहर !राज्य !चित्र !पंक्तियाँ !स्टेशन !लंबाई !स्थापित |- |चेन्नई सबर्ब<ref>{{cite report|url=https://sr.indianrailways.gov.in/cris//uploads/files/1623903361519-CHENNAI%20DIVISION%20-%20CATEGORY-2021.pdf|title=List of Stations, Chennai|lang=en|publisher=Southern Railway|access-date=23 August 2023}}</ref> |[[चेन्नई]] |[[तमिल नाडु]] |[[चित्र:ChennaiEMUNew.JPG|100x100पिक्सेल]] |3 |53 |{{cvt|212|km|mi|abbr=on|adj=on}} |1928<ref name="SR">{{cite report|title=Brief History of the Division|work=Chennai Division|publisher=Indian Railways—Southern Railways|url=http://www.sr.indianrailways.gov.in/uploads/files/1325745996774-about.pdf|access-date=26 October 2012|lang=en}}</ref> |- |चेन्नई मास रैपिड ट्रांजिट सिस्टम<ref name="MRTS">{{cite web|url=https://www.cmdachennai.gov.in/mrts_phase1.html|title=About MRTS|publisher=Chennai Metropolitan Development Authority|access-date=31 August 2023|lang=en|archive-date=12 जुलाई 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230712090557/https://www.cmdachennai.gov.in/mrts_phase1.html|url-status=dead}}</ref><ref name="SR" /> |[[चेन्नई]] |[[तमिल नाडु]] |[[चित्र:Velachery_Railway_station_June_2010.jpg|100x100पिक्सेल]] |1 |17 |{{cvt|19.715|km|mi|abbr=on|adj=on}} |1995 |- |हैदराबाद मास रैपिड ट्रांजिट सिस्टम<ref name="TW">{{cite news|url=https://www.thehansindia.com/news/cities/hyderabad/prime-minister-narendra-modi-to-flag-off-new-mmts-services-tomorrow-791634|title=Prime Minister Narendra Modi to flag off new MMTS services tomorrow|date=7 April 2023|access-date=17 April 2023|publisher=Hans India|lang=en}}</ref><ref name="AD">{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/hyderabad/traffic-to-be-diverted-for-railway-inaugation-on-saturday/articleshow/122120.cms?from=mdr|title=Traffic to be diverted for railway inaugation on Saturday|date=9 August 2003|work=[[द टाइम्स ऑफ़ इण्डिया]]|access-date=9 April 2023|issn=0971-8257|lang=en}}</ref> |[[हैदराबाद]] |[[तेलंगाना]] |[[चित्र:Hyderabad_MMTS_at_Hitech_city.jpg|100x100पिक्सेल]] |2 |44 |{{cvt|90|km|mi|abbr=on|adj=on}} |2003 |- |नम्मा मेट्रो<ref>{{cite web|url=https://english.bmrc.co.in/#/metro-network|title=Project status of Namma Metro|publisher=Bangalore Metro Rail Corporation Limited|access-date=31 August 2023|lang=en}}</ref> |[[बंगलौर|बंगलोर]] |[[कर्नाटक]] |[[चित्र:Namma_Metro_Trains_of_Bangalore.jpg|100x100पिक्सेल]] |2 |63 |{{cvt|69.6|km|mi|abbr=on|adj=on}} |2011 |- |चेन्नई मेट्रो<ref>{{cite web|url=https://wcag.chennaimetrorail.org/project-status/|title=Project status of Chennai Metro|publisher=Chennai Metro Rail Limited|access-date=31 August 2023|lang=en}}</ref> |[[चेन्नई]] |[[तमिल नाडु]] |[[चित्र:Alstom_Metropolis_train-set_at_Guindy_Metro_station_in_Chennai.jpg|100x100पिक्सेल]] |2 |41 |{{cvt|54.1|km|mi|abbr=on|adj=on}} |2015 |- |कोच्चि मेट्रो<ref>{{cite web|url=https://kochimetro.org/know-your-kochi-metro-map-with-routes-stops-and-journey-time/|title=Kochi Metro map with routes|publisher=Kochi Metro|access-date=31 August 2023|lang=en}}</ref> |[[कोच्चि]] |[[केरल]] |[[चित्र:Kochi_Metro_train_at_Palarivattom,_Aug_2017.jpg|100x100पिक्सेल]] |1 |22 |{{cvt|25.6|km|mi|abbr=on|adj=on}} |2017 |- |हैदराबाद मेट्रो<ref>{{cite web|url=https://www.ltmetro.com/about-hmr/|title=About Hyderabad Metro Rail|publisher=Hyderabad Metrol Rail|access-date=30 August 2023|lang=en}}</ref> |[[हैदराबाद]] |[[तेलंगाना]] |[[चित्र:Hyderabad_Metro.jpg|100x100पिक्सेल]] |3 |57 |{{cvt|69.2|km|mi|abbr=on|adj=on}} |2017 |} === हवा === {{multiple image|align=right|direction=vertical|image1=Bengaluru-airport.jpg|width1=200|alt1=|caption1=[[केम्पेगौड़ा अंतर्राष्ट्रीय हवाई अड्डा|केम्पेगौड़ा अंतर्राष्ट्रीय हवाई अड्डा, बेंगलुरु]]|image2=Chennai airport view 4.jpeg|width2=200|alt2=|caption2=[[चेन्नई अंतर्राष्ट्रीय हवाई अड्डा]]|image3=RGIA 26112021 2.jpg|width3=200|alt3=|caption3=[[राजीव गांधी अंतर्राष्ट्रीय हवाई अड्डा|राजीव गांधी अंतर्राष्ट्रीय हवाई अड्डा, हैदराबाद]]|image4=CIAL_T.jpg|width4=200|alt4=|caption4=[[कोचीन अंतर्राष्ट्रीय हवाई अड्डा]]}} 1915 में, [[टाटा संस]] ने भारत के दक्षिणी भाग में हवाई परिवहन की शुरुआत को चिह्नित करते हुए [[कराची]] और [[चेन्नई|मद्रास]] के बीच एक नियमित हवाई मेल सेवा शुरू की।<ref>{{cite web|url=http://www.tcil.com/ca.asp|title=Civil Aviation|publisher=Transport Corporation of India Limited|access-date=21 July 2012|archive-date=17 सितंबर 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120917145240/http://www.tcil.com/ca.asp|url-status=dead}}</ref> मार्च 1930 में, पायलट जी. व्लास्टो द्वारा शुरू की गई एक चर्चा के परिणामस्वरूप मद्रास फ्लाइंग क्लब की स्थापना हुई, जो दक्षिण भारत में पायलट प्रशिक्षण में अग्रणी बन गया।<ref>{{cite journal|last=Saraogi|first=R.L.|year=1952|title=Indian Aviation|page=192}}</ref><ref>{{cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/chennai/madras-flying-club-high-on-quality/articleshow/8842647.cms|title=Madras Flying Club: High on quality|last=Janardanan|first=Arun|date=14 June 2011|newspaper=[[द टाइम्स ऑफ़ इण्डिया]]|access-date=25 December 2022|location=Chennai|lang=en}}</ref> 15 अक्टूबर 1932 को, भारतीय एविएटर जे. आर. डी. टाटा ने [[जिन्ना अन्तर्राष्ट्रीय विमानक्षेत्र|कराची]] से जुहू हवाई अड्डा, बंबई तक डाक ले जाने वाला एक पुस मोथ विमान उड़ाया; और विमान रॉयल एयर फोर्स के पूर्व पायलट और टाटा के मित्र नेविल विंसेंट द्वारा संचालित होकर मद्रास तक चला गया।<ref name="history">{{cite book|title=Britain's Imperial Air Routes, 1918 to 1939|url=https://archive.org/details/britainsimperial0000robi|last=Higham|first=Robin|publisher=Shoe String Press|year=1961|isbn=978-0-2080-0171-9|page=[https://archive.org/details/britainsimperial0000robi/page/168 168]|lang=en}}</ref><ref>{{cite journal|year=1953|title=De Havilland Gazette|publisher=De Havilland Aircraft Company|page=103|lang=en}}</ref> दक्षिण भारत में 12 [[भारत में विमानक्षेत्रों की सूची|अंतरराष्ट्रीय हवाई]] अड्डे, 2 सीमा शुल्क हवाई अड्डे, 15 घरेलू हवाई अड्डे, 5 राज्य के स्वामित्व वाले/निजी हवाई अड्डे और 15 हवाई अड्डे हैं।<ref>{{cite report|lang=en|url=https://www.aai.aero/sites/default/files/basic_page_files/list%20of%20airport%20bilingual.pdf|title=List of Indian Airports|publisher=[[Airports Authority of India]]|access-date=11 July 2022}}</ref> [[बंगलौर|बंगलोर बंगलौर]], [[चेन्नई]], [[हैदराबाद]] और [[कोच्चि]] अंतरराष्ट्रीय हवाई अड्डे देश के 10 सबसे व्यस्त हवाई अड्डों में से हैं।<ref name="AAI2">{{cite report|url=https://www.aai.aero/sites/default/files/traffic-news/Jul2k23Annex3.pdf|title=Traffic Statistics-July 2023|publisher=Airports Authority of India|access-date=26 August 2023}}</ref> [[चेन्नई अंतर्राष्ट्रीय हवाई अड्डा]] भारतीय विमानपत्तन प्राधिकरण के दक्षिणी क्षेत्रीय मुख्यालय के रूप में कार्य करता है, दक्षिणी क्षेत्र में आंध्र प्रदेश, कर्नाटक, केरल, तमिलनाडु और तेलंगाना राज्य और पुडुचेरी और लक्षद्वीप के केंद्र शासित प्रदेश शामिल हैं।<ref>{{cite web|url=https://www.aai.aero/en/node/4004|title=Regional Headquarters of AAI|publisher=Airports Authority of India|access-date=30 August 2023|lang=en}}</ref> भारत के दस सबसे व्यस्त हवाई अड्डों में से चार दक्षिण भारत में हैं। यह क्षेत्र [[तिरुवनंतपुरम]] स्थित भारतीय वायु सेना के दक्षिणी वायु कमान के दायरे में आता है। इसके अलावा, राष्ट्रीय प्रशिक्षण कमान का मुख्यालय बेंगलुरु में है। वायु सेना दक्षिणी भारत में नौ हवाई अड्डों का संचालन करती है।<ref>{{cite web|url=https://indianairforce.nic.in/|title=Indian Air Force Commands|publisher=[[Indian Air Force]]|access-date=29 June 2010|lang=en}}</ref> इस क्षेत्र में, भारतीय नौसेना [[कोच्चि]], अराक्कोनम, उचिपुली, [[विजाग]] और [[चेन्नई]] में एयरबेस संचालित करती है।<ref>{{cite web|url=https://indiannavy.nic.in/content/organisation-southern-naval-command-kochi|title=Organisation of Southern Naval Command|publisher=[[Indian Navy]]|access-date=26 August 2023|lang=en}}</ref><ref>{{cite web|url=https://indiannavy.nic.in/content/enc-authorities-units|title=ENC Authorities & Units|publisher=[[Indian Navy]]|access-date=26 October 2015|lang=en}}</ref> {| class="wikitable sortable" style="font-size: 85%" !राज्य/संघ राज्य क्षेत्र !अंतरराष्ट्रीय !सीमा शुल्क{{ref|1|Note 1}} !घरेलू !राज्य/निजी !सैन्य |- |[[आन्ध्र प्रदेश]] |2 |1 |3 |1 |1 |- |[[कर्नाटक]] |2 |0 |4 |4 |3 |- |[[केरल]] |4 |0 |0 |0 |2 |- |[[लक्षद्वीप]] |0 |0 |1 |0 |0 |- |[[पुदुच्चेरी (केन्द्र-शासित प्रदेश)|पुदुच्चेरी]] |0 |0 |1 |0 |0 |- |[[तमिल नाडु]] |3 |1 |3 |0 |6 |- |[[तेलंगाना]] |1 |0 |3 |0 |3 |- |'''Total''' |'''12''' |'''2''' |'''15''' |'''5''' |'''15''' |} === पानी === यह क्षेत्र तीन तरफ से पानी से ढका हुआ है और इसकी तटरेखा लंबी है। दक्षिण भारत में कुल 67 बंदरगाह स्थित हैं: तमिलनाडु (18), केरल (14), आंध्र प्रदेश (13), कर्नाटक (11), लक्षद्वीप (10) और पांडिचेरी (1)।<ref name="Ports">{{cite report|url=https://dwiep.ncscm.res.in/images/port.pdf|title=List of ports|publisher=Government of India|access-date=29 August 2023|lang=en|page=1}}</ref> प्रमुख बंदरगाहों में विशाखापत्तनम, चेन्नई, मैंगलोर, तूतीकोरिन, एन्नोर और कोच्चि शामिल हैं।<ref name="Ports"/> {| class="wikitable sortable" style="font-size: 85%" !नाम !शहर !राज्य <small>([[Fiscal year|FY]]2021–22)</small><ref>{{cite report|url=https://shipmin.gov.in/sites/default/files/Annual%20Report%202022-23%20English.pdf|title=Annual Report, 2022-23|publisher=Ministry of Shipping, Government of India|page=35|lang=en|access-date=26 August 2023}}</ref> !कार्गो हैंडल्ड (एमटी) <small>([[Fiscal year|FY]]2022–23)</small><ref>{{cite report|url=https://shipmin.gov.in/sites/default/files/Annual%20Report%202022-23%20English.pdf|title=Annual Report, 2022-23|publisher=Ministry of Shipping, Government of India|page=47|lang=en|access-date=26 August 2023}}</ref> |यात्री |- |विशाखापत्तनम बंदरगाह |[[विशाखापत्तनम]] |[[आंध्र प्रदेश]] |69.03 |शून्य |- |[[चेन्नई पोर्ट]] |[[चेन्नई]] |[[तमिलनाडु]] |48.56 |88,596 |- |न्यू मैंगलोर पोर्ट |[[मैंगलोर]] |[[कर्नाटक]] |39.30 |1,440 |- |[[एन्नोर पोर्ट|कामराजार पोर्ट]] |[[चेन्नई]] |[[तमिलनाडु]] |38.74 |शून्य |- |कोचीन पोर्ट |[[कोच्चि]] |[[केरल]] |34.55 |26,550 |- |वी.ओ. चिदंबरनार बंदरगाह |थूथुकुडी |[[तमिलनाडु]] |34.12 |शून्य |} केरल बैकवाटर आपस में जुड़ी हुई नहरों, नदियों, झीलों और इनलेट्स का एक नेटवर्क है, जो 900 किमी से अधिक जलमार्गों द्वारा निर्मित एक भूलभुलैया प्रणाली है।<ref>{{cite book|title=Inventory, Ecology, and Management|volume=15|year=1993|via=Kluwer Academic Publishers|publisher=University of Wisconsin|lang=en|page=358|first1=Dagmar|last1=Dykyjová|first2=Dennis F.|last2=Whigham|first3=Slavomil|last3=Hejný}}</ref> भारतीय नौसेना की पूर्वी नौसेना कमान और दक्षिणी नौसेना कमान का मुख्यालय क्रमशः विशाखापत्तनम और कोच्चि में है।<ref>{{cite web|url=https://www.joinindiannavy.gov.in/en/about-us/basic-organization.html|title=Basic Organization|publisher=Indian Navy|access-date=1 January 2023}}</ref><ref>{{cite web|url=https://indiannavy.nic.in/content/organisation-southern-naval-command-kochi|title=Southern naval command|publisher=[[Indian Navy]]|access-date=1 January 2016}}</ref> इस क्षेत्र में, भारतीय नौसेना के प्रमुख परिचालन अड्डे विशाखापत्तनम, चेन्नई, कोच्चि, कारवार और कावारत्ती में हैं।<ref>{{cite web|url=https://www.joinindiannavy.gov.in/en/about-us/bases.html|title=Bases of Indian Navy|publisher=Indian Navy|access-date=1 January 2023}}</ref> == संस्कृति == === पहरावा === दक्षिण भारतीय महिलाएं पारंपरिक रूप से ''[[साड़ी]]'' पहनती हैं, एक ऐसा परिधान जिसमें {{convert|5|yd|}} से {{convert|9|yd|}} लंबाई और {{convert|2|ft|}} से {{convert|4|ft|}} चौड़ाई होती है। आम तौर पर कमर के चारों ओर लपेटा जाता है, जिसका एक सिरा कंधे पर लपेटा जाता है, मध्य भाग खुला रहता है, जैसा कि भारतीय दर्शन के अनुसार, नाभि को जीवन और रचनात्मकता का स्रोत माना जाता है।<ref name="Saree">{{cite book|title=Saris: An Illustrated Guide to the Indian Art of Draping|last=Boulanger|first=Chantal|publisher=Shakti Press International|year=1997|isbn=0-9661496-1-0|location=New York}}</ref><ref>{{cite book|title=The Sari|last=Lynton|first=Linda|publisher=Harry N. Abrams, Incorporated|year=1995|isbn=978-0-8109-4461-9|location=New York}}</ref> प्राचीन तमिल कविता, जैसे कि सिलप्पाधिकरम, महिलाओं को उत्तम वस्त्र या साड़ी में वर्णित करती है।<ref>{{cite book|title=The Tale of an Anklet: An Epic of South India – The Cilappatikaram of Ilanko Atikal, Translations from the Asian Classics|url=https://archive.org/details/cilappatikaramof0000rpar|last=Parthasarathy|first=R.|publisher=Columbia University Press|year=1993|isbn=978-0-2310-7849-8|location=New York}}</ref> मदीसर तमिलनाडु की ब्राह्मण महिलाओं द्वारा पहनी जाने वाली एक विशिष्ट शैली है। [286] महिलाएं शादी जैसे विशेष अवसरों पर रंगीन रेशम की साड़ियाँ पहनती हैं।<ref>{{cite web|url=https://tamilnadu.com/fashion/madisar-pudavai.html|title=Tamilnadu {{!}} The Brahmin Way of Wearing A Saree|date=13 March 2014|access-date=23 अक्तूबर 2023|archive-date=22 नवंबर 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20211122194931/https://tamilnadu.com/fashion/madisar-pudavai.html|url-status=dead}}</ref> कांचीपुरम रेशम साड़ी एक प्रकार की रेशम साड़ी है जो तमिलनाडु के कांचीपुरम क्षेत्र में बनाई जाती है और इन साड़ियों को दक्षिण भारत में ज्यादातर महिलाएं दुल्हन और विशेष अवसर की साड़ियों के रूप में पहनती हैं। इसे 2005-2006 में भारत सरकार द्वारा भौगोलिक संकेत के रूप में मान्यता दी गई है।<ref name="Hindu">{{cite news|url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-editorialfeatures/weaving-through-threads-of-kancheepurams-history/article3264339.ece|title=Weaving through the threads|newspaper=[[The Hindu]]|access-date=7 March 2015}}</ref><ref name="GI">{{cite web|url=http://ipindia.nic.in/girindia/|title=Geographical indication|publisher=Government of India|archive-url=https://web.archive.org/web/20130826183844/http://ipindia.nic.in/girindia/|archive-date=26 August 2013|access-date=28 June 2015|url-status=dead}}</ref> कोवई कोरा कॉटन एक प्रकार की सूती साड़ी है जो कोयंबटूर में बनाई जाती है पुरुष धोती पहनते हैं, जो 4.5 मीटर (15 फीट) लंबा, बिना सिले कपड़े का सफेद आयताकार टुकड़ा होता है, जो अक्सर चमकीले रंग की धारियों से घिरा होता है। यह आमतौर पर कमर और पैरों के चारों ओर लपेटा जाता है और कमर पर गांठ लगाई जाती है।<ref>{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/topic/dhoti|title=About Dhoti|encyclopedia=Britannica|access-date=12 January 2016}}</ref> विशिष्ट बैटिक पैटर्न वाली रंगीन लुंगी ग्रामीण इलाकों में पुरुषों की पोशाक का सबसे आम रूप है।<ref name="Cloth">{{cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/place/India/Clothing|title=Clothing in India|encyclopedia=Britannica|access-date=12 January 2016}}</ref> शहरी क्षेत्रों में लोग आम तौर पर सिले हुए कपड़े पहनते हैं, और पश्चिमी पोशाक लोकप्रिय है। पश्चिमी शैली की स्कूल वर्दी लड़के और लड़कियाँ दोनों स्कूलों में पहनते हैं, यहाँ तक कि ग्रामीण क्षेत्रों में भी। केलिको, एक सादा बुना हुआ कपड़ा जो बिना प्रक्षालित, और अक्सर पूरी तरह से संसाधित न होने वाली कपास से बनाया जाता है, इसकी उत्पत्ति कालीकट (कोझिकोड) में हुई थी, जहाँ से इस कपड़े का नाम दक्षिण भारत में, अब केरल में, 11वीं शताब्दी के दौरान आया,<ref>{{Cite encyclopedia|title=calico|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica Online]]|url=https://www.britannica.com/topic/calico-textile|access-date=2021-02-01}}</ref> जहां कपड़े को चलियान के नाम से जाना जाता था।<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=q6FI2czFz6MC&q=calico+calicut|title=The Greenwood Encyclopedia of Clothing Through World History: 1801 to the Present|last=Condra|first=Jill|publisher=Bloomsbury Academic|year=2008|isbn=978-0-3133-3665-2|volume=3}}</ref> कच्चे कपड़े को चमकीले रंगों में रंगा और मुद्रित किया गया, और केलिको प्रिंट बाद में यूरोप में लोकप्रिय हो गया।<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=KuQyRKaoJmUC&q=calico+calicut|title=Lynda Mugglestone "The Oxford History of English"|last1=Mugglestone|first1=Lynda|date=27 July 2006|publisher=OUP Oxford|isbn=978-0-1916-2317-2|access-date=2014-01-16}}</ref> == पर्यटन == दक्षिण भारत, गर्मियों के दौरान एक अत्यधिक मांग वाला पर्यटन स्थल, दक्षिण भारत में कई लोकप्रिय गर्मियों की छुट्टियों के स्थानों के साथ बिंदीदार। इतिहास, वास्तुकला, सुंदर दृश्य, सुखद मौसम, रोमांच और अविश्वसनीय अनुभव आकर्षण में इजाफा करते हैं। तो दक्षिण भारत सुंदरता और रहस्य का एक पूर्ण पैकेज है, और गर्मी और आर्द्रता से दूर है। समुद्र तटों, बैकवाटर्स, हिल स्टेशनों, वन्यजीव अभयारण्यों, प्राचीन मंदिरों, ऐतिहासिक शहरों और बहुत कुछ का आनंद लें।<ref>{{Cite web|url=https://arrestedworld.com/summer-attractions-in-south-india/|title=16 Best Tourist Places in South India during Summer|date=2018-06-03|website=ArrestedWorld|language=en-US|access-date=2020-09-11|archive-date=29 जनवरी 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210129171339/https://arrestedworld.com/summer-attractions-in-south-india/|url-status=dead}}</ref> == क्षेत्र और भूगोल == इस क्षेत्र को तथा इसके कई अंगों को भूगोल और संस्कृति के आधार पर कई विशेष नाम दिए जाते हैं। इनका विवरण नीचे है - * [[उत्तरी कर्नाटक]] * [[उत्तरी सरकार]] * [[कर्नाटक]] * [[कनारा]] * [[करावली]] * [[चेरा नाडु]] * [[चेट्टिनाडु|चेट्टि नाडु]] * [[चोल नाडु]] * [[कोरोमण्डल]] * [[कम्मनाडु]] * [[कोंगु नाडु]] * [[कोंकण]] * [[कोष्ट]] * [[तोंडाइनाडु]] * [[तिरुवितमकुर]] * [[तुलुनाडु]] * [[तेलंगाना]] * [[दक्कन का पठार|दक्कन]] * [[पालनाडु]] * [[पांड्यनाडु]] * [[बयालु सीमा]] * [[मालाबार]] * [[मलनाड]] * [[मुलकनाडु]] * [[मैसूर]] * [[रायचुर दोआब]] * [[रायलसीमा]] * [[वेलनाडु]] == शिक्षा == 2011 की जनगणना के अनुसार, दक्षिण भारत में औसत साक्षरता दर लगभग 80% है, जो भारतीय राष्ट्रीय औसत 74% से काफी अधिक है, केरल में 93.91% की उच्चतम साक्षरता दर है।<ref name="lit"/> दक्षिण भारत देश के कुछ सबसे बड़े और सबसे प्रमुख सार्वजनिक और निजी उच्च शिक्षा संस्थानों का घर है। {{multiple image|header=Major Educational Institutions|direction=horizontal|image1=Senate House (University of Madras).jpg|width1=100|caption1=[[मद्रास विश्वविद्यालय]], सबसे पुराने और प्रमुख विश्वविद्यालयों में से एक|image2=IIMB_Entrance.jpg|width2=100|caption2=[[भारतीय प्रबंध संस्थान बेंगलूर]], शीर्ष रैंक वाले प्रबंधन संस्थानों में से एक|image3=IITMmensa.jpg|width3=100|caption3=[[भारतीय प्रौद्योगिकी संस्थान मद्रास]], सबसे पुराने और प्रमुख आईआईटी में से एक|image4=Sheeju iisc.jpg|width4=100|caption4=[[भारतीय विज्ञान संस्थान|आईआईएससी बैंगलोर]], प्रीमियम अनुसंधान संस्थानों में से एक}} == खेल == [[चित्र:MA_Chidambaram_Stadium_In_the_Night_during_a_CSK_Game.jpg|अंगूठाकार|200x200पिक्सेल|चेन्नई का एम. ए. चिदम्बरम स्टेडियम, सबसे पुराने क्रिकेट स्थलों में से एक है]] [[चित्र:Sadugudu_sadugude.jpg|अंगूठाकार|200x200पिक्सेल|कबड्डी इस क्षेत्र के सभी राज्यों का राज्य खेल है]] दक्षिण भारत में क्रिकेट सबसे लोकप्रिय खेल है।<ref>{{cite web|url=http://sporteology.com/top-10-most-popular-sports-in-india/|title=Top 10 Most Popular Sports in India|publisher=Sporteology.com|access-date=2013-10-16|archive-date=22 जून 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180622111511/https://sporteology.com/top-10-most-popular-sports-in-india/|url-status=dead}}</ref> इस क्षेत्र में पांच वर्तमान अंतर्राष्ट्रीय क्रिकेट स्थल हैं: चेन्नई में [[एम ए चिदंबरम स्टेडियम|एम. ए. चिदम्बरम स्टेडियम]], बैंगलोर में [[एम चिन्नास्वामी स्टेडियम|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], विशाखापत्तनम में डॉ. वाई. एस. राजशेखर रेड्डी अंतर्राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, हैदराबाद में [[राजीव गांधी अंतर्राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]] और तिरुवनंतपुरम में ग्रीनफील्ड अंतर्राष्ट्रीय स्टेडियम। अतीत में छह और निष्क्रिय स्थलों ने भी अंतरराष्ट्रीय मैचों की मेजबानी की है।<ref>{{cite web|url=http://www.thehindu.com/sport/cricket/international-cricket-venues-in-india/article19834348.ece|title=International cricket venues in India|website=[[The Hindu]]}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.mid-day.com/articles/afghanistan-to-face-bangladesh-in-first-t20i-at-dehradun-on-sunday/19482197|title=Afghanistan To Face Bangladesh In First T20I At Dehradun On Sunday}}</ref> टेनिस बॉल क्रिकेट पूरे क्षेत्र में खेला जाता है।<ref>{{cite web|url=http://www.synovate.com/news/article/2003/11/study-finds-india-sports-a-high-awareness-of-celebrity-brand-endorsements-and-sachin-is-number-one.html|title=Ipsos – Nobody's unpredictable|publisher=Synovate.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20120414120435/http://www.synovate.com/news/article/2003/11/study-finds-india-sports-a-high-awareness-of-celebrity-brand-endorsements-and-sachin-is-number-one.html|archive-date=2012-04-14|access-date=2012-06-16|url-status=dead}}</ref> इंडियन प्रीमियर लीग एक प्रीमियम टी20 क्रिकेट प्रतियोगिता है जिसमें इस क्षेत्र की तीन टीमें शामिल हैं, अर्थात् [[चेन्नई सुपर किंग्स]], [[रॉयल चैलेंजर्स बैंगलौर|रॉयल चैलेंजर्स बैंगलोर]] और [[सनराइजर्स हैदराबाद]]। चेन्नई सुपर किंग्स आईपीएल में सबसे सफल फ्रेंचाइजी है।<ref>{{Cite web|url=https://scroll.in/field/1050018/ipl-2023-as-chennai-super-kings-clinch-record-equalling-fifth-title-a-look-at-the-list-of-winners|title=IPL 2023: As Chennai Super Kings clinch record-equalling fifth title, a look at the list of winners|author=Scroll Staff|date=2023-05-30|website=Scroll.in|language=en-US|access-date=2023-06-26}}</ref> इंडियन सुपर लीग प्रमुख क्लब प्रतियोगिता होने के कारण फुटबॉल भी लोकप्रिय है। इस क्षेत्र से चार टीमें हैं: बेंगलुरु एफसी, [[चेन्नइयिन एफसी]], हैदराबाद एफसी और केरला ब्लास्टर्स एफसी। दक्षिणी डर्बी या दक्षिणी प्रतिद्वंद्विता, तीन पेशेवर फुटबॉल क्लब बेंगलुरु, चेन्नईयिन और केरल ब्लास्टर्स में से किसी दो द्वारा लड़े गए डर्बी को दिया गया नाम है।<ref>{{Cite web|url=http://www.theturffootball.com/articles/indian-super-league-the-southern-derby/|title=Indian Super League: The Southern Derby|last=|first=|date=11 July 2020|website=www.theturffootball.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20210109150456/http://www.theturffootball.com/articles/indian-super-league-the-southern-derby/|archive-date=9 January 2021|access-date=28 December 2020|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/football/chennaiyin-fc-versus-kerala-blasters-in-isl-s-most-bitter-rivalries/story-kg8r1jJxyAuRdhe8nTjk5O.html|title=Chennaiyin FC versus Kerala Blasters in ISL's most bitter rivalries|date=12 November 2016|website=[[Hindustan Times]]|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20210109150451/https://www.hindustantimes.com/football/chennaiyin-fc-versus-kerala-blasters-in-isl-s-most-bitter-rivalries/story-kg8r1jJxyAuRdhe8nTjk5O.html|archive-date=9 January 2021|access-date=6 December 2020|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.theweek.in/news/sports/2020/12/04/isl-2020-21-bengaluru-fc-renew-rivalry-with-chennaiyin-fc.html|title=ISL 2020-21: Bengaluru FC renew rivalry with Chennaiyin FC|website=The Week|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20210109150536/https://www.theweek.in/news/sports/2020/12/04/isl-2020-21-bengaluru-fc-renew-rivalry-with-chennaiyin-fc.html|archive-date=9 January 2021|access-date=6 December 2020|url-status=live}}</ref> संतोष ट्रॉफी भारतीय फुटबॉल एसोसिएशन द्वारा राज्यों के बीच आयोजित एक फुटबॉल प्रतियोगिता है।<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=i55oAAAACAAJ|title=Goalless: The Story of a Unique Footballing Nation|author1=Majumdar, Boria|author2=Bandyopadhyay, Kausik|date=1 February 2006|publisher=[[Penguin Books|Penguin India]]|isbn=978-0-6700-5874-7|location=[[New Delhi]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20220408140616/https://books.google.co.in/books/about/Goalless_the_Story_of_a_Unique_Footballi.html?id=i55oAAAACAAJ&redir_esc=y|archive-date=8 April 2022}}</ref><ref>[https://news.google.com/newspapers?id=nrE-AAAAIBAJ&sjid=QkwMAAAAIBAJ&pg=6023%2C180366 Maharaja of Santosh dead], Indian Express, 1 April 1939, p. 15</ref> 2022 तक, दक्षिण भारतीय टीमों ने 17 चैंपियनशिप जीती हैं।<ref>{{cite web|url=https://www.rsssf.org/tablesi/indiasantoshhist.html|title=Santosh Trophy Winners|website=RSSSF|archive-url=https://web.archive.org/web/20210918131806/http://www.rsssf.com/tablesi/indiasantoshhist.html|archive-date=18 September 2021|access-date=28 November 2013|url-status=live}}</ref> [[कबड्डी]] एक संपर्क खेल है जो दक्षिण भारत के सभी राज्यों का राज्य खेल है।<ref>{{Cite web|url=https://sportycious.com/introduction-kabaddi-history-rules-information-91452|title=Kabaddi Introduction, Rules, Information, History & Competitions|last=siddharth|date=31 December 2016|website=Sportycious|language=en-US|access-date=28 January 2020}}</ref> यह पूरे क्षेत्र में खेला जाता है। प्रो कबड्डी लीग सबसे लोकप्रिय क्षेत्र आधारित फ्रेंचाइजी टूर्नामेंट है और इसमें इस क्षेत्र का प्रतिनिधित्व करने वाली तीन टीमें हैं: बेंगलुरु बुल्स, तमिल थलाइवाज और तेलुगु टाइटन्स।<ref>{{Cite web|url=https://www.prokabaddi.com/teams|title=Pro Kabaddi League Teams|publisher=Pro Kabbadi|language=en|access-date=23 August 2023}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/business-28660432|title=Kabaddi gets the IPL treatment|date=7 August 2014|work=BBC News|access-date=25 April 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20210306160132/https://www.bbc.com/news/business-28660432|archive-date=6 March 2021|language=en-GB|url-status=live}}</ref> [[शतरंज]] एक लोकप्रिय बोर्ड गेम है जिसकी उत्पत्ति सातवीं शताब्दी ई. में सथुरंगम के रूप में हुई थी।<ref>{{cite book|title=A History of Chess|author=Murray, H. J. R.|publisher=Benjamin Press|year=1913|isbn=978-0-9363-1701-4}}</ref> पल्लंगुझी,<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=rXeCAAAAMAAJ&q=pallanguli|title=Mancala Games|last=Russ|first=Laurence|date=1984|publisher=Reference Publications|isbn=978-0-9172-5619-6|pages=60|language=en}}</ref> उरियादी,<ref>{{cite news|url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-tamilnadu/traditional-sports-and-games-mark-pongal-festivities/article1096563.ece|title=Traditional sports and games mark Pongal festivities|date=17 January 2011|newspaper=The Hindu|location=Erode, India}}</ref> गिल्लिडांडा,<ref>{{cite book|title=Sports and Games of the Ancients: (Sports and Games Through History)|url=https://archive.org/details/sportsgamesofanc0000crai_y2c4|last=Craig|first=Steve|publisher=[[Greenwood Publishing Group]]|year=2002|isbn=978-0-3133-1600-5|page=[https://archive.org/details/sportsgamesofanc0000crai_y2c4/page/63 63]}}</ref> धायम जैसे पारंपरिक खेल पूरे क्षेत्र में खेले जाते हैं। जल्लीकट्टू, [371] रेक्ला [372] और कंबाला [373] पारंपरिक खेल प्रतियोगिताएं हैं जिनमें बैल शामिल होते हैं। पारंपरिक मार्शल आर्ट में सिलमबट्टम, गट्टा गुस्थी, आदिमुराई<ref>{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/cities/Thiruvananthapuram/kalaripayattu-academy-braces-for-action/article33539155.ece|title=Kalaripayattu academy braces for action|last=Radhakrishnan|first=S. Anil|date=10 January 2021|work=[[The Hindu]]|access-date=7 April 2021|language=en-IN|issn=0971-751X}}</ref> और कलारी शामिल हैं। वल्लम काली केरल में आयोजित होने वाली एक नौका दौड़ है।<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-37081393|title=The great snake boat race of India|date=15 August 2016|access-date=23 August 2023|publisher=[[बीबीसी]]}}</ref> ==सन्दर्भ== {{reflist}} ==बाहरी कड़ियाँ== *[https://web.archive.org/web/20150710174922/http://thamizhan-thiravidana.blogspot.in/2012/02/who-is-dravida-mr-karunanidhi.html Who is a Dravida, Mr Karunanidhi?] [[श्रेणी:दक्षिण भारत]] m55250nx058wcafyj1x9c689zzcc234 फ़ैज़ाबाद 0 7828 6446904 6420327 2025-06-30T19:24:31Z ~2025-102964 875926 सोशल वर्कर 6446904 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement |name = फ़ैज़ाबाद |other_name = |settlement_type = शहर |image = {{photomontage | photo1a = TilakHall.jpg | photo2a = Gulabbari.JPG | photo3a = Maqbara with palm trees.JPG }} |image_caption = तिलक हॉल, गुलाब बाड़ी, बहु बेगम मकबरा |pushpin_label = फ़ैज़ाबाद |pushpin_map = India Uttar Pradesh |coordinates = {{coord|26.773|82.146|display = inline, title}} |pushpin_map_caption = उत्तर प्रदेश में स्थिति |subdivision_type = देश |subdivision_name = {{IND}} |subdivision_type1 = [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|राज्य]] |subdivision_name1 = [[उत्तर प्रदेश]] |subdivision_type2 = [[भारत के जिले|जिला]] |subdivision_name2 = [[अयोध्या जिला]] |subdivision_type3 = [[तहसील]] |subdivision_name3 = |government_type = [[नगर निगम]] |governing_body = [[अयोध्या नगर निगम]] |leader_title = [[महापौर]] |leader_name = ऋषिकेश उपाध्याय, ([[भारतीय जनता पार्टी|भाजपा]])<ref>{{cite news |last1=Pandey |first1=Alok |last2=Nair |first2=Arun |title=BJP's Rishikesh Upadhayay Elected First Mayor Of Ayodhya |url=https://www.ndtv.com/india-news/bjps-rishikesh-upadhayay-elected-first-mayor-of-ayodhya-1782532 |access-date=1 March 2022 |work=NDTV |date=1 December 2017}}</ref> |area_total_km2 = 16.02 |elevation_m = 97 |population_total = 165228 |population_as_of = 2011 |demographics_type1 = भाषाएँ |demographics1_title1 = प्रचलित |demographics1_info1 = [[हिन्दी]], [[अवधी भाषा|अवधी]] |timezone1 = [[भारतीय मानक समय|भामस]] |utc_offset1 = +5:30 |postal_code_type = [[पिनकोड]] |postal_code = 224001 |area_code_type = दूरभाष कोड |area_code = +91-5278 |registration_plate = UP-42 |blank1_name_sec1 = [[लिंगानुपात]] |blank1_info_sec1 = 998/1000 [[पुरुष|♂]]/[[स्त्री|♀]] |blank2_name_sec2 = विश्वविद्यालय |blank2_info_sec2 = डॉ राम मनोहर लोहिया अवध विश्वविद्यालय, नरेन्द्र देव कृषि विश्वविद्यालय |website = }} '''फ़ैज़ाबाद''' [[भारत]] के [[उत्तर प्रदेश]] राज्य के [[अयोध्या जिला|अयोध्या जिले]] में स्थित एक शहर है। यह [[सरयू नदी]] के दक्षिणी तट पर स्थित है और [[अयोध्या|अयोध्या नगर निगम]] द्वारा प्रशासित है।<ref>"[https://books.google.com/books?id=qzUqk7TWF4wC Uttar Pradesh in Statistics]," Kripa Shankar, APH Publishing, 1987, ISBN 9788170240716</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=S46rbUL6GrMC Political Process in Uttar Pradesh: Identity, Economic Reforms, and Governance] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170423083533/https://books.google.com/books?id=S46rbUL6GrMC|date=23 अप्रैल 2017}}," Sudha Pai (editor), Centre for Political Studies, Jawaharlal Nehru University, Pearson Education India, 2007, ISBN 9788131707975</ref> [[राम|भगवान राम]], [[राममनोहर लोहिया]], [[कुँवर नारायण|कुंवर नारायण]], [[राम प्रकाश द्विवेदी]] , प्रसिद्ध अवधी लोक गायक दिवाकर द्विवेदी, समाज सेवक महावीर पाण्डेय जी आदि की यह जन्मभूमि है। इस शहर को अवध के नवाब द्वारा बसाया गया था। यह 6 नवंबर 2018 तक फैजाबाद जिला (अब [[अयोध्या जिला]]) और फ़ैज़ाबाद मंडल (अब [[अयोध्या मंडल]]) का मुख्यालय था, जब मुख्यमंत्री [[योगी आदित्यनाथ]] की अध्यक्षता में [[उत्तर प्रदेश सरकार]] ने अयोध्या के रूप में फैजाबाद जिले (अब [[अयोध्या जिला|अयोध्या जिले]]) का नाम बदलने और जिले के प्रशासनिक मुख्यालय को अयोध्या शहर में स्थानांतरित करने की मंजूरी दी थी।<ref >{{Cite web |url=https://www.amarujala.com/lucknow/cabinet-approved-the-proposal-of-changing-the-name-of-allahabad-and-faizabad |title=संग्रहीत प्रति |access-date=19 मई 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181211205717/https://www.amarujala.com/lucknow/cabinet-approved-the-proposal-of-changing-the-name-of-allahabad-and-faizabad |archive-date=11 दिसंबर 2018 |url-status=live }}</ref> == इतिहास == अयोध्या का इतिहास अत्यन्त गौरवपूर्ण एवं समृद्ध है। यह प्रभु श्रीराम की जन्म एवं कर्मस्थली है। प्रभु श्रीराम की जन्मस्थली [[रामजन्मभूमि]] [[अयोध्या जिला|अयोध्या जनपद]] में स्थित है। राम भरत मिलाप के पश्चात [[भरत]] खड़ाऊँ लेकर अयोध्या मुख्यालय से 15 किमी॰ दक्षिण [[सुलतानपुर जिला| सुलतानपुर रोड]] रोड पर स्थित [[भरतकुण्ड]] नामक स्थान पर चौदह वर्ष तक रहे। यहाँ पतित पावनी माँ सरयू नदी रूप में अवतरित होकर सदियोँ से मानव कल्याण करती है। अयोध्या शहर के में फ़ैज़ाबाद शहर की स्थापना अवध के पहले नबाव [[सआदत अली खान]] ने 1730 में की थी। उन्होंने इसे अपनी राजधानी बनाई, और अयोध्या का नाम बदलकर फ़ैज़ाबाद कर दिया लेकिन वह यहाँ बहुत कम समय व्यतीत कर पाए। तीसरे नवाब शुजाउद्दौला यहाँ रहते थे और उन्होंने नदी के तट पर 1764 में एक दुर्ग का निर्माण करवाया था; उनका और उनकी बेगम का मक़बरा इसी शहर में स्थित है। 1775 में अवध की राजधानी को [[लखनऊ]] ले जाया गया। 19वीं शताब्दी में फ़ैज़ाबाद का पतन हो गया। == यातायात और परिवहन == अयोध्या सड़क और रेल मार्ग द्वारा लखनऊ, प्रयागराज (भूतपूर्व प्रयाग), वाराणसी (भूतपूर्व काशी), [[सुलतानपुर जिला| सुल्तानपुर]] (भूतपूर्व कुशभवनपुर), [[जौनपुर]] और उत्तर भारत के अन्य शहरों से भलीभाँति जुड़ा हुआ है। === वायु मार्ग === अयोध्या का निकटतम हवाई अड्डा अयोध्या में है। एयरपोर्ट से अयोध्या लगभग 1 किलोमीटर की दूरी पर स्थित है। इसके अलावा अयोध्या स्थित पूर्व परिणाम में भी हवाई अड्डा है। यह हवाई अड्डा डॉ. राम मनोहर लोहिया अवध विश्वविधालय, अयोध्या के समीप स्थित है। इस हवाई अड्डे के नाम श्रीरामलला अन्तर्राष्ट्रीय हवाई अड्डा है लेकिन अभी यह हवाई अड्डा चालू नहीं हुआ है जबकि प्रस्तावित हो गया है अंतर्राष्ट्रीय हवाई अड्डा बनने को। === रेल मार्ग === रेल मार्ग द्वारा [[दिल्ली]], [[लखनऊ]], [[वाराणसी]], [[इलाहाबाद|प्रयागराज]] (प्रयाग), [[सुल्तानपुर]] और [[जौनपुर]] से अयोध्या आसानी से पहुँचा जा सकता है। === सड़क मार्ग === अयोध्या सड़क मार्ग द्वारा भारत के कई प्रमुख शहरों से जुड़ा हुआ है। [[दिल्ली]], [[लखनऊ]], [[गोरखपुर]], [[वाराणसी]], [[इलाहाबाद|प्रयागराज]], [[जौनपुर]], [[सुल्तानपुर]] और अन्य जगहों से अयोध्या आसानी से पहुँचा जा सकता है। == कृषि और खनिज == अयोध्या सरयू नदी के दक्षिणी तट के किनारे जलोढ़ मैदान के उपजाऊ हिस्से पर बसा हुआ है। यहाँ प्रमुख फ़सलें धान, गन्ना, गेहूँ और तिलहन हैं। अयोध्या के दक्षिण-पूर्व में स्थित टांडा शहर में निर्यात के लिए हथकरघा वस्त्र का निर्माण होता है। तथा [[अम्बेडकर नगर ज़िले]] के [[राजेसुल्तानपुर]] से तम्बाकु सस्ती दरो पर प्राप्त हो जाता है, सोहावल के पास पनबिजली उत्पादन केंद्र है। == उद्योग और व्यापार == अयोध्या शहर के उद्योगों में चीनी प्रसंस्करण और तिलहन की पेराई शामिल है तथा यह कृषि उत्पादों का व्यापारिक केंद्र भी है। == पर्यटन == ऐतिहासिक और धार्मिक दृष्टि से भी यह स्थान काफ़ी महत्त्वपूर्ण माना जाता है। कलकत्ता क़िला, नागेश्‍वर मंदिर, राम जन्मभूमि, सीता की रसोई, अयोध्या तीर्थ, गुरुद्वारा ब्रह्मकुण्ड और गुप्तार घाट , गुलाब बाड़ी ,तथा बहुबेगम का मकबरा , यहां के प्रमुख एवं प्रसिद्ध पर्यटन स्थलों में से हैं। छावनी छेत्र से लगा हुआ गुप्तार घाट में अवस्थित श्री अनादि पंचमुखी महादेव मन्दिर नगरवासियों की आस्था का केन्द्र हैI == चित्रदीर्घा == <gallery> File:Guptar Ghat.jpg| File:TilakHall.jpg| File:GulabBari.jpg| File:Faizabad.jpg File:Entrancetomaqbara.jpg </gallery> == इन्हें भी देखें == * [[अयोध्या]] * [[सरयू नदी]] * [[अयोध्या ज़िला]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:अयोध्या ज़िला]] [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश के नगर]] [[श्रेणी:अयोध्या ज़िले के नगर]] [[श्रेणी:फ़ैज़ाबाद|*]] jrao0zz5p9sq903mvk85avcpzx9tqr5 6447082 6446904 2025-07-01T09:28:20Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 27. मई २०२५ 03:58:45 पर 2401:4900:4727:39E3:0:42:D798:6501 के 6420327 अवतरण में बदला 6447082 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement |name = फ़ैज़ाबाद |other_name = |settlement_type = शहर |image = {{photomontage | photo1a = TilakHall.jpg | photo2a = Gulabbari.JPG | photo3a = Maqbara with palm trees.JPG }} |image_caption = तिलक हॉल, गुलाब बाड़ी, बहु बेगम मकबरा |pushpin_label = फ़ैज़ाबाद |pushpin_map = India Uttar Pradesh |coordinates = {{coord|26.773|82.146|display = inline, title}} |pushpin_map_caption = उत्तर प्रदेश में स्थिति |subdivision_type = देश |subdivision_name = {{IND}} |subdivision_type1 = [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|राज्य]] |subdivision_name1 = [[उत्तर प्रदेश]] |subdivision_type2 = [[भारत के जिले|जिला]] |subdivision_name2 = [[अयोध्या जिला]] |subdivision_type3 = [[तहसील]] |subdivision_name3 = |government_type = [[नगर निगम]] |governing_body = [[अयोध्या नगर निगम]] |leader_title = [[महापौर]] |leader_name = ऋषिकेश उपाध्याय, ([[भारतीय जनता पार्टी|भाजपा]])<ref>{{cite news |last1=Pandey |first1=Alok |last2=Nair |first2=Arun |title=BJP's Rishikesh Upadhayay Elected First Mayor Of Ayodhya |url=https://www.ndtv.com/india-news/bjps-rishikesh-upadhayay-elected-first-mayor-of-ayodhya-1782532 |access-date=1 March 2022 |work=NDTV |date=1 December 2017}}</ref> |area_total_km2 = 16.02 |elevation_m = 97 |population_total = 165228 |population_as_of = 2011 |demographics_type1 = भाषाएँ |demographics1_title1 = प्रचलित |demographics1_info1 = [[हिन्दी]], [[अवधी भाषा|अवधी]] |timezone1 = [[भारतीय मानक समय|भामस]] |utc_offset1 = +5:30 |postal_code_type = [[पिनकोड]] |postal_code = 224001 |area_code_type = दूरभाष कोड |area_code = +91-5278 |registration_plate = UP-42 |blank1_name_sec1 = [[लिंगानुपात]] |blank1_info_sec1 = 998/1000 [[पुरुष|♂]]/[[स्त्री|♀]] |blank2_name_sec2 = विश्वविद्यालय |blank2_info_sec2 = डॉ राम मनोहर लोहिया अवध विश्वविद्यालय, नरेन्द्र देव कृषि विश्वविद्यालय |website = }} '''फ़ैज़ाबाद''' [[भारत]] के [[उत्तर प्रदेश]] राज्य के [[अयोध्या जिला|अयोध्या जिले]] में स्थित एक शहर है। यह [[सरयू नदी]] के दक्षिणी तट पर स्थित है और [[अयोध्या|अयोध्या नगर निगम]] द्वारा प्रशासित है।<ref>"[https://books.google.com/books?id=qzUqk7TWF4wC Uttar Pradesh in Statistics]," Kripa Shankar, APH Publishing, 1987, ISBN 9788170240716</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=S46rbUL6GrMC Political Process in Uttar Pradesh: Identity, Economic Reforms, and Governance] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170423083533/https://books.google.com/books?id=S46rbUL6GrMC|date=23 अप्रैल 2017}}," Sudha Pai (editor), Centre for Political Studies, Jawaharlal Nehru University, Pearson Education India, 2007, ISBN 9788131707975</ref> [[राम|भगवान राम]], [[राममनोहर लोहिया]], [[कुँवर नारायण|कुंवर नारायण]], [[राम प्रकाश द्विवेदी]] , प्रसिद्ध अवधी लोक गायक दिवाकर द्विवेदी आदि की यह जन्मभूमि है। इस शहर को अवध के नवाब द्वारा बसाया गया था। यह 6 नवंबर 2018 तक फैजाबाद जिला (अब [[अयोध्या जिला]]) और फ़ैज़ाबाद मंडल (अब [[अयोध्या मंडल]]) का मुख्यालय था, जब मुख्यमंत्री [[योगी आदित्यनाथ]] की अध्यक्षता में [[उत्तर प्रदेश सरकार]] ने अयोध्या के रूप में फैजाबाद जिले (अब [[अयोध्या जिला|अयोध्या जिले]]) का नाम बदलने और जिले के प्रशासनिक मुख्यालय को अयोध्या शहर में स्थानांतरित करने की मंजूरी दी थी।<ref >{{Cite web |url=https://www.amarujala.com/lucknow/cabinet-approved-the-proposal-of-changing-the-name-of-allahabad-and-faizabad |title=संग्रहीत प्रति |access-date=19 मई 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181211205717/https://www.amarujala.com/lucknow/cabinet-approved-the-proposal-of-changing-the-name-of-allahabad-and-faizabad |archive-date=11 दिसंबर 2018 |url-status=live }}</ref> == इतिहास == अयोध्या का इतिहास अत्यन्त गौरवपूर्ण एवं समृद्ध है। यह प्रभु श्रीराम की जन्म एवं कर्मस्थली है। प्रभु श्रीराम की जन्मस्थली [[रामजन्मभूमि]] [[अयोध्या जिला|अयोध्या जनपद]] में स्थित है। राम भरत मिलाप के पश्चात [[भरत]] खड़ाऊँ लेकर अयोध्या मुख्यालय से 15 किमी॰ दक्षिण [[सुलतानपुर जिला| सुलतानपुर रोड]] रोड पर स्थित [[भरतकुण्ड]] नामक स्थान पर चौदह वर्ष तक रहे। यहाँ पतित पावनी माँ सरयू नदी रूप में अवतरित होकर सदियोँ से मानव कल्याण करती है। अयोध्या शहर के में फ़ैज़ाबाद शहर की स्थापना अवध के पहले नबाव [[सआदत अली खान]] ने 1730 में की थी। उन्होंने इसे अपनी राजधानी बनाई, और अयोध्या का नाम बदलकर फ़ैज़ाबाद कर दिया लेकिन वह यहाँ बहुत कम समय व्यतीत कर पाए। तीसरे नवाब शुजाउद्दौला यहाँ रहते थे और उन्होंने नदी के तट पर 1764 में एक दुर्ग का निर्माण करवाया था; उनका और उनकी बेगम का मक़बरा इसी शहर में स्थित है। 1775 में अवध की राजधानी को [[लखनऊ]] ले जाया गया। 19वीं शताब्दी में फ़ैज़ाबाद का पतन हो गया। == यातायात और परिवहन == अयोध्या सड़क और रेल मार्ग द्वारा लखनऊ, प्रयागराज (भूतपूर्व प्रयाग), वाराणसी (भूतपूर्व काशी), [[सुलतानपुर जिला| सुल्तानपुर]] (भूतपूर्व कुशभवनपुर), [[जौनपुर]] और उत्तर भारत के अन्य शहरों से भलीभाँति जुड़ा हुआ है। === वायु मार्ग === अयोध्या का निकटतम हवाई अड्डा अयोध्या में है। एयरपोर्ट से अयोध्या लगभग 1 किलोमीटर की दूरी पर स्थित है। इसके अलावा अयोध्या स्थित पूर्व परिणाम में भी हवाई अड्डा है। यह हवाई अड्डा डॉ. राम मनोहर लोहिया अवध विश्वविधालय, अयोध्या के समीप स्थित है। इस हवाई अड्डे के नाम श्रीरामलला अन्तर्राष्ट्रीय हवाई अड्डा है लेकिन अभी यह हवाई अड्डा चालू नहीं हुआ है जबकि प्रस्तावित हो गया है अंतर्राष्ट्रीय हवाई अड्डा बनने को। === रेल मार्ग === रेल मार्ग द्वारा [[दिल्ली]], [[लखनऊ]], [[वाराणसी]], [[इलाहाबाद|प्रयागराज]] (प्रयाग), [[सुल्तानपुर]] और [[जौनपुर]] से अयोध्या आसानी से पहुँचा जा सकता है। === सड़क मार्ग === अयोध्या सड़क मार्ग द्वारा भारत के कई प्रमुख शहरों से जुड़ा हुआ है। [[दिल्ली]], [[लखनऊ]], [[गोरखपुर]], [[वाराणसी]], [[इलाहाबाद|प्रयागराज]], [[जौनपुर]], [[सुल्तानपुर]] और अन्य जगहों से अयोध्या आसानी से पहुँचा जा सकता है। == कृषि और खनिज == अयोध्या सरयू नदी के दक्षिणी तट के किनारे जलोढ़ मैदान के उपजाऊ हिस्से पर बसा हुआ है। यहाँ प्रमुख फ़सलें धान, गन्ना, गेहूँ और तिलहन हैं। अयोध्या के दक्षिण-पूर्व में स्थित टांडा शहर में निर्यात के लिए हथकरघा वस्त्र का निर्माण होता है। तथा [[अम्बेडकर नगर ज़िले]] के [[राजेसुल्तानपुर]] से तम्बाकु सस्ती दरो पर प्राप्त हो जाता है, सोहावल के पास पनबिजली उत्पादन केंद्र है। == उद्योग और व्यापार == अयोध्या शहर के उद्योगों में चीनी प्रसंस्करण और तिलहन की पेराई शामिल है तथा यह कृषि उत्पादों का व्यापारिक केंद्र भी है। == पर्यटन == ऐतिहासिक और धार्मिक दृष्टि से भी यह स्थान काफ़ी महत्त्वपूर्ण माना जाता है। कलकत्ता क़िला, नागेश्‍वर मंदिर, राम जन्मभूमि, सीता की रसोई, अयोध्या तीर्थ, गुरुद्वारा ब्रह्मकुण्ड और गुप्तार घाट , गुलाब बाड़ी ,तथा बहुबेगम का मकबरा , यहां के प्रमुख एवं प्रसिद्ध पर्यटन स्थलों में से हैं। छावनी छेत्र से लगा हुआ गुप्तार घाट में अवस्थित श्री अनादि पंचमुखी महादेव मन्दिर नगरवासियों की आस्था का केन्द्र हैI == चित्रदीर्घा == <gallery> File:Guptar Ghat.jpg| File:TilakHall.jpg| File:GulabBari.jpg| File:Faizabad.jpg File:Entrancetomaqbara.jpg </gallery> == इन्हें भी देखें == * [[अयोध्या]] * [[सरयू नदी]] * [[अयोध्या ज़िला]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:अयोध्या ज़िला]] [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश के नगर]] [[श्रेणी:अयोध्या ज़िले के नगर]] [[श्रेणी:फ़ैज़ाबाद|*]] ilt940y8z97ljiwn148e032z01umpu8 ओक 0 9339 6446822 5243931 2025-06-30T16:27:29Z Sanjeev bot 127039 बॉट: अनुप्रेषित किया। 6446822 wikitext text/x-wiki #redirect [[बाँज]] tnugs67zho4a25kkotpa7p25hfdxte2 मौर्य राजवंश 0 10910 6447076 6446168 2025-07-01T09:24:09Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 26. मई २०२५ 09:54:18 पर संजीव कुमार के 6419900 अवतरण में बदला 6447076 wikitext text/x-wiki {{Infobox country | native_name = मौर्य राजवंश | conventional_long_name = मौर्य साम्राज्य | common_name = | image_coat = | era = [[भारत में लौह युग|लौह युग]] | government_type = [[चाणक्य]] के [[अर्थशास्त्र (ग्रन्थ)|अर्थशास्त्र]] और [[राजमण्डल]]<br> में वर्णित [[राजतंत्र]]<ref name="avari-2007">Avari, Burjor (2007). ''[https://books.google.com/books?id=Y1e2V_4Um10C India, the Ancient Past: A History of the Indian Sub-continent from C. 7000 BC to AD 1200] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200511141718/https://books.google.com/books?id=Y1e2V_4Um10C |date=11 मई 2020 }}'' Taylor & Francis. {{ISBN|0415356156}}. pp. 188-189.</ref> | event_start = [[नन्द साम्राज्य पर विजय]] | year_start = ल. 322 ई.पू | year_end = ल. 185 ई.पू | event_end = [[पुष्यमित्र सुंग]] द्वारा [[ब्रिहद्रथ मौर्य|बृहद्रथ]] की हत्या | p1 = महाजनपद | p2 = नंद वंश | p3 = सेल्युकसी साम्राज्य | p4 = कलिंग | s1 = शुंग राजवंश | s2 = सातवाहन | s3 = महामेघवाहन वंश | s4 = शक | image_map =Ashoka Maurya Empire.png | image_map_caption = मौर्य साम्राज्य अपने चरमोत्कर्ष के समय, जैसा कि [[अशोक के अभिलेख|अशोक के शिलालेखों]] के स्थान से दिखाया गया है<ref name="MedievalIndiaNCERT">{{citation | title = Medieval India | publisher = NCERT | url = https://archive.org/details/medieval-india-ncert-class-11/page/n146/mode/1up | page = 146 | quote = Fig. 14.1 Map of the Mauryan Empire }}</ref><ref name="CambridgeWorldHistory">{{citation |first=Craig |last= Benjamin| title = The Cambridge World History, Volume IV: A World with States, Empires, and Networks, 1200 BCE–900 CE | publisher = Cambridge University Press|year = 2015| url = https://archive.org/details/the-cambridge-world-history-volume-iv/page/519/mode/1up | page = 519 | quote = Map 19.1 Magadha kingdom, Mauryan Empire, and Gupta Empire }}</ref> | capital = [[पाटलिपुत्र]]<br><small>(वर्तमान समय का [[पटना]], [[बिहार]])</small> | common_languages = [[संस्कृत]]<br>[[मागधी प्राकृत]] | religion = {{plainlist| *[[हिन्दू धर्म]] *[[बौद्ध धर्म]] *[[जैन धर्म]] *[[आजीविक]]}} | currency = [[पण]] | title_leader = [[सम्राट]] | leader1 = [[चन्द्रगुप्त मौर्य]] | year_leader1 = 322–298&nbsp;ई.पू | leader2 = [[बिन्दुसार]] | year_leader2 = 298–272&nbsp;ई.पू | leader3 = [[अशोक]] | year_leader3 = 268–232&nbsp;ई.पू | leader4 = [[दशरथ मौर्य]] | year_leader4 = 232–224&nbsp;ई.पू | leader5 = [[सम्प्रति]] | year_leader5 = 224–215&nbsp;ई.पू | leader6 = [[शालिशुक]] | year_leader6 = 215–202&nbsp;ई.पू | leader7 = [[देववर्मन]] | year_leader7 = 202–195&nbsp;ई.पू | leader8 = [[शतधन्वन मौर्य|शतधन्वा]] | year_leader8 = 195–187&nbsp;ई.पू | leader9 = [[बृहद्रथ मौर्य|बृहद्रथ]] | year_leader9 = 187–185&nbsp;ई.पू | stat_year1 = 261 ई.पू | stat_area1 = 3400000 | demonym = | area_km2 = 5000000 | area_rank = 1st In India | stat_area2 = 5000000 | stat_year2 = 250 ई.पू | ref_area1 = <ref name="Taagepera132">{{cite journal|date=1979|title=Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D.|jstor=1170959|journal=[[Social Science History]]|volume=3|issue=3/4|page=132|doi=10.2307/1170959|last1=Taagepera|first1=Rein}}</ref> | ref_area2 = <ref name="Turchin223">{{cite journal|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|date=December 2006|title=East-West Orientation of Historical Empires|url=http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381|journal=Journal of World-Systems Research|volume=12|issue=2|page=223|issn=1076-156X|last1=Turchin|first1=Peter|accessdate=16 September 2016|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190520161830/http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381|archivedate=20 मई 2019|df=dmy-all}}</ref> | stat_pop1 = 5 करोड़ | ref_pop1 = <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=P9BLBh7XqnkC&printsec=frontcover&dq=Pebbles#v=onepage&q=Pebbles&f=false|title=Pebbles|last=Thanjan|first=Davis K.|date=2011|publisher=Bookstand Publishing|isbn=9781589098176|language=en}}</ref> | today = [[भारत]]<br>[[बांग्लादेश]]<br>[[पाकिस्तान]]<br>[[नेपाल]]<br>[[अफगानिस्तान]] | GDP_PPP = | GDP_PPP_year = | HDI = | HDI_year = }} '''मौर्य राजवंश''' या '''मौर्य साम्राज्य''' ''(ल. 322–185 ई.पू)'', [[प्राचीन भारत]] का एक शक्तिशाली राजवंश था। मौर्य राजवंश ने 137 वर्ष भारत में राज्य किया। इसकी स्थापना का श्रेय [[चन्द्रगुप्त मौर्य|चन्द्रगुप्त मौर्य]] और उसके मंत्री [[चाणक्य]] को दिया जाता है। यह साम्राज्य पूर्व में [[मगध महाजनपद|मगध]] राज्य में [[गंगा नदी]] के मैदानों (आज का [[बिहार]] एवं [[बंगाल]]) से शुरु हुआ। इसकी राजधानी [[पाटलिपुत्र]] (आज के [[पटना]] शहर के पास) थी।<ref>{{cite web|url=https://indianexpress.com/article/parenting/learning/world-largest-city-mauryan-facts-5542516/|title=The largest city in the world and other fabulous Mauryan facts|access-date=17 जनवरी 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190117100151/https://indianexpress.com/article/parenting/learning/world-largest-city-mauryan-facts-5542516/|archive-date=17 जनवरी 2019|url-status=live}}</ref> चन्द्रगुप्त मौर्य ने 322 ईसा पूर्व में इस साम्राज्य की स्थापना की और तेजी से पश्चिम की तरफ़ अपना साम्राज्य का विस्तार किया। उसने कई छोटे-छोटे क्षेत्रीय राज्यों के आपसी मतभेदों का फायदा उठाया जो [[सिकंदर|सिकन्दर]] के आक्रमण के बाद पैदा हो गये थे। 316 ईसा पूर्व तक मौर्यवंश ने पूरे उत्तरी पश्चिमी भारत पर अधिकार कर लिया था। चक्रवर्ती [[अशोक|सम्राट अशोक]] के राज्य में मौर्यवंश का [[वृहद भारत|वृहद स्तर]] पर विस्तार हुआ। सम्राट अशोक के कारण ही [[मौर्य राजवंश|मौर्य]] साम्राज्य सबसे महान एवं शक्तिशाली बनकर विश्वभर में प्रसिद्ध हुआ। == साम्राज्य विस्तार == 323 ई.पू में [[चन्द्रगुप्त मौर्य]] ने अन्तिम [[नंद वंश|नंद शासक]] [[धनानन्द]] को 323 ई.पू मे [[नन्द साम्राज्य पर विजय|युद्ध भूमि मे पराजित कर]] मौर्य वंश की 322 ई.पू मे नींव डाली थी। इस कार्य में [[अर्थशास्त्र]] नामक पुस्तक द्वारा चाणक्य ने सहयोग किया। विष्णुगुप्त व कौटिल्य उनके अन्य नाम हैं।<ref>{{cite book|last1=Schlichtmann|first1=Klaus|url=https://books.google.com/books?id=1UYKDQAAQBAJ&pg=PT29|title=A Peace History of India: From Ashoka Maurya to Mahatma Gandhi|date=2016|publisher=Vij Books India Pvt Ltd|isbn=9789385563522|page=29|language=en}}</ref> === सम्राट चन्द्रगुप्त मौर्य (ल. 322 – 298 ई.पू.) === {{main|चन्द्रगुप्त मौर्य}} चन्द्रगुप्त मौर्य के जन्म वंश के सम्बन्ध में जानकारी ब्राह्मण धर्मग्रंथों, बौद्ध तथा जैन ग्रंथों में मिलती है। विविध प्रमाणों और आलोचनात्मक समीक्षा के बाद यह साबित है कि चन्द्रगुप्त के पिता चंद्रवर्द्धन मोरिया थे। उनका पिप्पलिवन में जन्म हुआ था, धनानंद ने उनकी धोखे से हत्या कर दी। चंद्रगुप्त मौर्य का पालन पोषण एक गोपालक द्वारा किया गया। चंद्रगुप्त मौर्य का गोपालक के रूप में ही राजा-गुण होने का पता चाणक्य ने कर लिया था तथा उन्हे एक हजार पण मे गोपालक से छुड़वाया। तत्पश्‍चात्‌ तक्षशिला लाकर सभी विद्या में निपुण बनाया। अध्ययन के दौरान ही सम्भवतः चन्द्रगुप्त सिकन्दर से मिले थे। 323 ई. पू. में सिकन्दर की मृत्यु हो गयी तथा उत्तरी [[सिन्धु नदी|सिन्धु घाटी]] में प्रमुख यूनानी क्षत्रप फिलिप द्वितीय की हत्या हो गई। जिस समय चन्द्रगुप्त राजा बने थे भारत की राजनीतिक स्थिति बहुत खराब थी। उन्होंने सबसे पहले एक सेना तैयार की और सिकन्दर के विरुद्ध युद्ध प्रारम्भ किया। 317 ई.पू. तक उन्होंने सम्पूर्ण सिन्ध और पंजाब प्रदेशों पर अधिकार कर लिया। अब चन्द्रगुप्त मौर्य सिन्ध तथा पंजाब का एकक्षत्र शासक हो गये। पंजाब और सिन्ध विजय के बाद चन्द्रगुप्त तथा चाणक्य ने घनानन्द का नाश करने हेतु मगध पर आक्रमण कर दिया। युद्ध में चन्द्रगुप्त से क्रूर धनान्द मारा गया । अब चन्द्रगुप्त भारत के एक विशाल साम्राज्य मगध का शासक बन गये। सिकन्दर की मृत्यु के बाद सेल्यूकस उसका उत्तराधिकारी बना। वह सिकन्दर द्वारा जीता हुआ भू-भाग प्राप्त करने के लिए उत्सुक था। इस उद्देश्य से 305 ई. पू. उसने भारत पर पुनः चढ़ाई की। चन्द्रगुप्त ने पश्‍चिमोत्तर भारत के यूनानी शासक सेल्यूकस निकेटर को पराजित कर एरिया (हेरात), अराकोसिया (कंधार), जेड्रोसिया (मकरान / बलुचिस्तान ), पेरोपेनिसडाई (काबुल) के भू-भाग को अधिकृत कर विशाल भारतीय साम्राज्य की स्थापना की। सेल्यूकस ने अपनी पुत्री हेलेना (कार्नेलिया) का विवाह चन्द्रगुप्त से कर दिया। उसने मेगस्थनीज को राजदूत के रूप में चन्द्रगुप्त मौर्य के दरबार में नियुक्‍त किया। [[चित्र:Chandragupta mauryan empire.GIF|thumb|सम्राट चन्द्रगुप्त मौर्य का साम्राज्य]] चन्द्रगुप्त मौर्य ने पश्‍चिम भारत में सौराष्ट्र तक प्रदेश जीतकर अपने प्रत्यक्ष शासन के अन्तर्गत शामिल किया। गिरनार अभिलेख (150 ई.पू.) के अनुसार इस प्रदेश में पुष्यगुप्त वैश्य सम्राट चन्द्रगुप्त मौर्य का राज्यपाल था। इसने सुदर्शन झील का निर्माण किया। दक्षिण में चन्द्रगुप्त मौर्य ने उत्तरी कर्नाटक तक विजय प्राप्त की। चन्द्रगुप्त मौर्य के विशाल साम्राज्य में काबुल, हेरात, कन्धार, बलूचिस्तान, पंजाब, गंगा-यमुना का मैदान, बिहार, बंगाल, गुजरात था तथा विन्ध्य और कश्मीर के भू-भाग सम्मिलित थे, लेकिन चन्द्रगुप्त मौर्य ने अपना साम्राज्य उत्तर-पश्‍चिम में ईरान से लेकर पूर्व में बंगाल तथा उत्तर में कश्मीर से लेकर दक्षिण में उत्तरी कर्नाटक तक विस्तृत किया था। इनका अंतिम समय विवादित है। जो अस्पष्ट है। उस समय मगध भारत का सबसे शक्तिशाली राज्य था। मगध पर कब्जा होने के बाद चन्द्रगुप्त सत्ता के केन्द्र पर आसीन हो चुके थे। चन्द्रगुप्त ने पश्चिमी तथा दक्षिणी भारत पर विजय अभियान आरंभ किया। इसकी जानकारी अप्रत्यक्ष साक्ष्यों से मिलती है। [[रूद्रदामन]] के [[जूनागढ़]] शिलालेख में लिखा है कि सिंचाई के लिए सुदर्शन झील पर एक बाँध पुष्यगुप्त द्वारा बनाया गया था। पुष्यगुप्त उस समय सम्राट चंद्रगुप्त मौर्य का राज्यपाल था। चन्द्रगुप्त मौर्य ने सिकन्दर ([[अलेक्ज़ेन्डर]]) के सेनापति [[सेल्युकस प्रथम निकेटर|सेल्यूकस]] को 305 ईसापूर्व के आसपास हराया था। ग्रीक विवरण इस विजय का उल्ले़ख नहीं करते हैं पर इतना कहते हैं कि चन्द्रगुप्त (यूनानी स्रोतों में ''सैंड्रोकोटस'' नाम से ) और सेल्यूकस के बीच एक संधि हुई थी जिसके अनुसार सेल्यूकस ने [[कांधार|कंधार]] , [[काबुल]], [[हेरात]] और [[बलूचिस्तान (पाकिस्तान)|बलूचिस्तान]] के प्रदेश चन्द्रगुप्त को दे दिए थे। इसके साथ ही चन्द्रगुप्त ने उसे 500 हाथी भेंट किए थे। इतना भी कहा जाता है चन्द्रगुप्त ने सेल्यूकस की बेटी कर्नलिया(हेलेना) से वैवाहिक संबंध स्थापित किया था। सेल्यूकस ने [[मेगस्थनीज|मेगास्थनीज़]] को चन्द्रगुप्त के दरबार में राजदूत के रूप में भेजा था। प्लूटार्क के अनुसार "सैंड्रोकोटस उस समय तक सिंहासनारूढ़ हो चुके थे उन्होने === सम्राट बिन्दुसार मौर्य (ल. 298 – 273 ई.पू.) === {{main|बिन्दुसार}} चनविजित कर के बाद उसका पुत्र [[बिंदुसार]] सत्तारूढ़ हुआ पर उसके बारे में अधिक ज्ञात नहीं है। जिसे [[वायु पुराण]] में भद्रसार और जैन साहित्य में सिंहसेन कहा गया है। यूनानी लेखक ने इन्हें अमित्रोचेट्स (संस्कृत शब्द "अमित्रघात = शत्रुओं का नाश करने वाला " से लिया गया ) कहा है। यह 298 ई.पू. मगध साम्राज्य के सिंहासन पर बैठा। जैन ग्रन्थों के अनुसार बिन्दुसार की माता दुर्धरा थी। थेरवाद परम्परा के अनुसार वह [[हिंदू धर्म]] का अनुयायी था। दक्षिण की ओर साम्राज्य विस्तार का श्रेय बिंदुसार को दिया जाता है हँलांकि उसके विजय अभियान का कोई साक्ष्य नहीं है। जैन परम्परा के अनुसार उसकी माँ का नाम दुर्धरा था और पुराणों में वर्णित बिंदुसार ने 25 वर्षों तक शासन किया था। उसे अमित्रघात (दुश्मनों का संहार करने वाला) की उपाधि भी दी जाती है जिसे यूनानी ग्रंथों में ''अमित्रोकेडीज़'' का नाम दिया जाता है। उसने एक युनानी शासक एन् टियोकस प्रथम से सूखी अन्जीर, मीठी शराब व एक दार्शनिक की मांग की थी। उसे अंजीर व शराब दी गई किन्तु दार्शनिक देने से इंकार कर दिया गया। [[चित्र:Diadoch.png|right|thumb|300px|मौर्य साम्राज्य के उत्तर-पश्चिम स्थित तत्कालीन राज्य]] बिन्दुसार के समय में भारत का पश्‍चिम एशिया से व्यापारिक सम्बन्ध अच्छा था। बिन्दुसार के दरबार में सीरिया के राजा एणिटयोकस प्रथम ने डाइमेकस नामक राजदूत भेजा था। मिस्र के राजा टॉलेमी द्वितीय के काल में डाइनोसियस नामक राजदूत मौर्य दरबार में बिन्दुसार की राज्यसभा में आया था। [[दिव्यावदान]] के अनुसार बिन्दुसार के शासनकाल में तक्षशिला में दो विद्रोह हुए थे, जिनका दमन करने के लिए पहली बार सुसीम दूसरी बार अशोक को भेजा प्रशासन के क्षेत्र में बिन्दुसार ने अपने पिता का ही अनुसरण किया। प्रति में उपराजा के रूप में कुमार नियुक्‍त किए। दिव्यादान के अनुसार अशोक अवन्ति का उपराजा था। बिन्दुसार की सभा में 500 सदस्यों वाली मंत्रीपरिषद थी जिसका प्रधान खल्लाटक था। बिन्दुसार ने 25 वर्षों तक राज्य किया अन्ततः 273 ई पू. उसकी मृत्यु हो गयी। === सम्राट अशोक मौर्य (ल. 272 – 236 ई.पू) === {{main|अशोक}} राजगद्दी प्राप्त होने के बाद अशोक को अपनी आन्तरिक स्थिति सुदृढ़ करने में चार वर्ष लगे। इस कारण राज्यारोहण चार साल बाद 269 ई. पू. में हुआ था। [[चित्र:Mauryan Empire Map.png|thumb| सम्राट अशोक मौर्य का साम्राज्य]] [[सम्राट अशोक]], भारत के ही नहीं बल्कि विश्व के इतिहास के सबसे महान शासकों में से एक हैं। अपने राजकुमार के दिनों में उन्होंने [[उज्जैन]] तथा [[तक्षशिला]] के विद्रोहों को दबा दिया था। पर [[कलिंग युद्ध|कलिंग की लड़ाई]] उनके जीवन में एक निर्णायक मोड़ साबित हुई और उनका मन युद्ध में हुए नरसंहार से ग्लानि से भर गया। उन्होंने [[बौद्ध धर्म]] अपना लिया तथा उसके प्रचार के लिए बहुत कार्य किये। [[सम्राट अशोक]] को बौद्ध धर्म मे उपगुप्त ने दीक्षित किया था। उन्होंने "देवानांप्रिय", "प्रियदर्शी", जैसी उपाधि धारण की। सम्राट अशोक के शिलालेख तथा शिलोत्कीर्ण उपदेश [[भारतीय उपमहाद्वीप]] में जगह-जगह पाए गए हैं। उनने धर्मप्रचार करने के लिए विदेशों में भी अपने प्रचारक भेजे। जिन-जिन देशों में प्रचारक भेजे गए उनमें [[सीरिया]] तथा पश्चिम एशिया का एंटियोकस थियोस, [[मिस्र]] का टोलेमी फिलाडेलस, [[मकदूनिया]] का एंटीगोनस गोनातस, [[साईरीन]] का मेगास तथा [[एपाईरस]] का एलेक्जैंडर शामिल थे। अपने पुत्र [[महेंद्र]] और एक बेटी को उन्होंने राजधानी पाटलिपुत्र से [[श्रीलंका]] जलमार्ग से रवाना किया। पटना (पाटलिपुत्र) का ऐतिहासिक महेन्द्रू घाट उसी के नाम पर नामकृत है। युद्ध से मन उब जाने के बाद भी सम्राट अशोक ने एक बड़ी सेना को बनाए रखा था। ऐसा विदेशी आक्रमण से साम्राज्य के पतन को रोकने के लिए आवश्यक था। वह 273 ई पू. में सिंहासन पर बैठा। अभिलेखों में उसे देवानाप्रिय, देवानांपियदस्सी एवं राजा आदि उपाधियों से सम्बोधित किया गया है। दिव्यादान में अशोक की माता का नाम शुभद्रांगी है, जो चम्पा के एक ब्राह्मण की पुत्री थी। ऐसा कहा जाता है की अशोक को सिंहासन सहजता से नहीं प्राप्त हुआ बल्कि अपने भाइयों से संघर्ष करना पड़ा। दीपवंश के अनुसार, यह कहा गया है कि अशोक ने 100 भाइयों को मार डाला।<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.233422|title=The Making Of The Indian Nation|last=Balkrishna Govind Gokhale|publisher=Asia Publishing House, Bombay|pages=22|quote=... killed all his brothers save one and the number of brothers is stated to be 100...This story is obviously inspired by a desire to present a sharp contrast in the character of Ashoka before and after his conversion to Buddhism.}}</ref> महावंश में लिखा है कि अशोक ने 99 भाइयों की हत्या की।<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/TheHindusAnAlternativeHistoryWendyDoniger_201404|title=The Hindus An Alternative History|last=Wendy Doniger|publisher=The Penguin Press, New York|year=2009|pages=173|language=English|quote=Myths about Ashoka became current shortly after his own time, when Buddhist texts...this resulted in a fantasy that Ashoka killed his ninety-nine brothers.}}</ref> तिब्बती बौद्ध परंपरा में, तारानाथ की पुस्तक "भारत में बौद्ध धर्म का इतिहास" में कहा गया है कि अशोक ने 6 भाइयों की हत्या की।{{sfn|Thapar|1961|pp=25–26}} बौद्ध कथा अशोकावदान में केवल एक भाई, सुसीम की हत्या का उल्लेख है, अन्य भाइयों के मारे जाने का कोई संदर्भ नहीं है।{{sfn|Thapar|1961|pp=25–26}} ये विविधताएँ उन विसंगतियों और अनिश्चितताओं को उजागर करती हैं जो सांप्रदायिक बौद्ध ग्रंथों द्वारा ऐतिहासिक घटनाओं की व्याख्या करने में उत्पन्न हुई हैं।{{sfn|Lahiri|2015|p=102}} अशोक का 5वां प्रमुख शिलालेख ऐसे साक्ष्य प्रदान करता है जो अशोक के भाइयों के भाग्य के बारे में बौद्ध ग्रंथों में पाए गए विवरणों का खंडन करता है, जो बताता है कि अशोक के कई भाई जीवित थे और साम्राज्य में अधिकारीक पदों पर थे।<ref>5th Major Rock Edict. Translation by [[:en:E._Hultzsch|E. Hultzsch]] (1857-1927). Published in India in 1925. [https://archive.org/stream/InscriptionsOfAsoka.NewEditionByE.Hultzsch/HultzschCorpusAsokaSearchable#page/n169/mode/2up Inscriptions of Asoka p.32]. Public Domain.</ref> सिंहली अनुश्रुतियों के अनुसार उज्जयिनी जाते समय अशोक विदिशा में रुका जहाँ उसने श्रेष्ठी की पुत्री देवी से विवाह किया जिससे महेन्द्र और संघमित्रा का जन्म हुआ। दिव्यादान में उसकी एक पत्‍नी का नाम तिष्यरक्षिता मिलता है। उसके लेख में केवल उसकी पत्‍नी का नाम करूणावकि है जो तीवर की माता थी। बौद्ध परम्परा एवं कथाओं के अनुसार बिन्दुसार अशोक को राजा नहीं बनाकर सुसीम को सिंहासन पर बैठाना चाहता था, लेकिन अशोक एवं बड़े भाई सुसीम के बीच युद्ध की चर्चा है। भारत भर में जासूसों (गुप्तचरों) का एक जाल सा बिछा दिया गया जिससे राजा के खिलाफ गद्दारी इत्यादि की गुप्त सूचना एकत्र करने में किया जाता था - यह भारत में शायद अभूतपूर्व था। एक बार ऐसा हो जाने के बाद उसने चन्द्रगुप्त को यूनानी क्षत्रपों को मार भगाने के लिए तैयार किया। इस कार्य में उसे गुप्तचरों के विस्तृत जाल से मदद मिली। मगध के आक्रमण में चाणक्य ने मगध में गृहयुद्ध को उकसाया। उसके गुप्तचरों ने नन्द के अधिकारियों को रिश्वत देकर उन्हे अपने पक्ष में कर लिया। इसके बाद नन्द शासक ने अपना पद छोड़ दिया और चाणक्य को विजयश्री प्राप्त हुई। नन्द को निर्वासित जीवन जीना पड़ा जिसके बाद उसका क्या हुआ ये अज्ञात है। चन्द्रगुप्त मौर्य ने जनता का विश्वास भी जीता और इसके साथ उसको सत्ता का अधिकार भी मिला। == मौर्य प्रशासन == === केंद्रीय प्रशासन === मौर्य साम्राज्य की राजधानी [[पाटलिपुत्र]] (आधुनिक [[पटना]]) थी। इसके अतिरिक्त साम्राज्य को प्रशासन के लिए चार और प्रांतों में बांटा गया था। पूर्वी भाग की राजधानी [[तौसाली]] थी तो दक्षिणी भाग की [[कनकगिरि|सुवर्णगिरि]]। इसी प्रकार उत्तरी तथा पश्चिमी भाग की राजधानी क्रमशः [[तक्षशिला]] तथा [[उज्जैन]] (उज्जयिनी) थी। इसके अतिरिक्त [[समापा]], [[इशिला]] तथा [[कौशाम्बी (बहुविकल्पी)|कौशाम्बी]] भी महत्वपूर्ण नगर थे। राज्य के प्रांतपालों ''कुमार'' होते थे जो स्थानीय प्रांतों के शासक थे। कुमार की मदद के लिए हर प्रांत में एक [[मंत्रीपरिषद]] तथा [[महामात्य]] होते थे। प्रांत आगे जिलों में बंटे होते थे। प्रत्येक जिला गाँव के समूहों में बंटा होता था। ''प्रदेशिक'' जिला प्रशासन का प्रधान होता था। ''रज्जुक'' जमीन को मापने का काम करता था। प्रशासन की सबसे छोटी इकाई गाँव थी जिसका प्रधान ''ग्रामिक'' कहलाता था। [[चाणक्य|कौटिल्य]] ने [[अर्थशास्त्र (ग्रन्थ)|अर्थशास्त्र]] में नगरों के प्रशासन के बारे में एक पूरा अध्याय लिखा है। विद्वानों का कहना है कि उस समय पाटलिपुत्र तथा अन्य नगरों का प्रशासन इस सिंद्धांत के अनुरूप ही रहा होगा। मेगास्थनीज़ ने पाटलिपुत्र के प्रशासन का वर्णन किया है। उसके अनुसार पाटलिपुत्र नगर का शासन एक नगर परिषद द्वारा किया जाता था जिसमें ३० सदस्य थे। ये तीस सदस्य पाँच-पाँच सदस्यों वाली छः समितियों में बंटे होते थे। प्रत्येक समिति का कुछ निश्चित काम होता था। पहली समिति का काम औद्योगिक तथा कलात्मक उत्पादन से सम्बंधित था। इसका काम वेतन निर्धारित करना तथा मिलावट रोकना भी था। दूसरी समिति पाटलिपुत्र में बाहर से आने वाले लोगों खासकर विदेशियों के मामले देखती थी। तीसरी समिति का ताल्लुक जन्म तथा मृत्यु के पंजीकरण से था। चौथी समिति व्यापार तथा वाणिज्य का विनिमयन करती थी। इसका काम निर्मित माल की बिक्री तथा पण्य पर नज़र रखना था। पाँचवी माल के विनिर्माण पर नजर रखती थी तो छठी का काम कर वसूलना था। नगर परिषद के द्वारा जनकल्याण के कार्य करने के लिए विभिन्न प्रकार के अधिकारी भी नियुक्त किये जाते थे, जैसे - सड़कों, बाज़ारों, चिकित्सालयों, देवालयों, शिक्षा-संस्थाओं, जलापूर्ति, बंदरगाहों की मरम्मत तथा रखरखाव का काम करना। नगर का प्रमुख अधिकारी नागरक कहलाता था। कौटिल्य ने नगर प्रशासन में कई विभागों का भी उल्लेख किया है जो नगर के कई कार्यकलापों को नियमित करते थे, जैसे - लेखा विभाग, राजस्व विभाग, खान तथा खनिज विभाग, रथ विभाग, सीमा शुल्क और कर विभाग। मौर्य साम्राज्य के समय एक और बात जो भारत में अभूतपूर्व थी वो थी मौर्यो का [[गुप्तचर]] जाल। उस समय पूरे राज्य में गुप्तचरों का जाल बिछा दिया गया था जो राज्य पर किसी बाहरी आक्रमण या आंतरिक विद्रोह की खबर प्रशासन तथा सेना तक पहुँचाते थे। गांव का आधिकारिक मुखिया ग्रामिक था ([[नगरपालिका परिषद (भारत)|नागरिक]] शहरों में)।<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.172447|title=India As Described By Megasthenes|last=Narain Singh Kalota|date=1978}}</ref> शहर के वकील के पास कुछ मजिस्ट्रियल शक्तियां भी थीं। मौर्य प्रशासन में जनगणना लेना एक नियमित प्रक्रिया थी। मौर्य साम्राज्य में व्यापारियों, कृषकों, लुहारों, कुम्हारों, बढ़इयों आदि जैसे लोगों के विभिन्न वर्गों की गणना करने के लिए ग्रामीण अधिकारी (ग्रामिक) और नगरपालिका अधिकारी ([[नगरपालिका परिषद (भारत)|नागरिक]]) जिम्मेदार थे और मवेशी भी, ज्यादातर कराधान उद्देश्यों के लिए।<ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/explained-the-politics-behind-the-caste-census-in-bihar/articleshow/96916420.cms|title=The politics behind the caste census in Bihar}}</ref> ये व्यवसाय जातियों के रूप में समेकित हुए, भारतीय समाज की एक विशेषता जो आज तक भारतीय राजनीति को प्रभावित करती रही है। भारत में सर्वप्रथम मौर्य वंश के शासनकाल में ही राष्ट्रीय राजनीतिक एकता स्थापित हुइ थी। मौर्य प्रशासन में सत्ता का सुदृढ़ केन्द्रीयकरण था परन्तु राजा निरंकुश नहीं होता था। मौर्य काल में गणतन्त्र का ह्रास हुआ और राजतन्त्रात्मक व्यवस्था सुदृढ़ हुई। कौटिल्य ने राज्य सप्तांक सिद्धान्त निर्दिष्ट किया था, जिनके आधार पर मौर्य प्रशासन और उसकी गृह तथा विदेश नीति संचालित होती थी - राजा, अमात्य जनपद, दुर्ग, कोष, सेना और, मित्र। === मुख्य पद और अधिकारी === {| class="wikitable sortable mw-collapsible" |+''[[अमात्य]]'' : [[अर्थशास्त्र (ग्रन्थ)|अर्थशास्त्र ग्रन्थ]] के अनुसार प्राचीन भारत के पदाधिकारी<br /> ! style="background: orange;" | पद ! अंग्रेजी ! ! style="background: orange;" | पद ! अंग्रेजी |- ! style="background: #FFCC88;" | ''राजा'' || King | ! style="background: #FFCC88;" | ''युवराज'' || Crown prince |- ! style="background: #FFCC88;" | ''सेनापति'' || Chief, armed forces | ! style="background: #FFCC88;" | ''परिषद्'' || Council |- ! style="background: #FFCC88;" | ''नागरिक'' || City manager | ! style="background: #FFCC88;" | ''पौरव्य वाहारिक'' || City overseer |- ! style="background: #FFCC88;" | ''मन्त्री'' || Counselor | ! style="background: #FFCC88;" | ''कार्मिक'' || Works officer |- ! style="background: #FFCC88;" | ''संनिधाता'' || Treasurer | ! style="background: #FFCC88;" | ''कार्मान्तरिक'' || Director, factories |- ! style="background: #FFCC88;" | ''अन्तेपाल'' || Frontier commander | ! style="background: #FFCC88;" | ''अन्तर विंसक'' || Head, guards |- ! style="background: #FFCC88;" | ''दौवारिक'' || Chief guard | ! style="background: #FFCC88;" | ''गोप'' || Revenue officer |- ! style="background: #FFCC88;" | ''पुरोहित'' || Chaplain | ! style="background: #FFCC88;" | ''करणिक'' || Accounts officer |- ! style="background: #FFCC88;" | ''प्रशास्ता'' || Administrator | ! style="background: #FFCC88;" | ''नायक'' || Commander |- ! style="background: #FFCC88;" | ''उपयुक्त'' || Junior officer | ! style="background: #FFCC88;" | ''प्रदेष्टा'' || Magistrate |- ! style="background: #FFCC88;" | ''शून्यपाल'' || Regent | ! style="background: #FFCC88;" | ''अध्यक्ष'' || Superintendent |} === प्रान्तीय प्रशासन === चन्द्रगुप्त मौर्य ने शासन संचालन को सुचारु रूप से चलाने के लिए चार प्रान्तों में विभाजित कर दिया था जिन्हें चक्र कहा जाता था। इन प्रान्तों का शासन सम्राट के प्रतिनिधि द्वारा संचालित होता था। सम्राट अशोक के काल में प्रान्तों की संख्या पाँच हो गई थी। ये प्रान्त थे- ==== प्रान्त राजधानी ==== #प्राची (मध्य देश) — पाटलिपुत्र #उत्तरापथ — तक्षशिला #दक्षिणापथ — सुवर्णगिरि #अवन्ति राष्ट्र — उज्जयिनी #कलिंग — तोसली प्रान्तों (चक्रों) का प्रशासन राजवंशीय कुमार (आर्य पुत्र) नामक पदाधिकारियों द्वारा होता था। कुमाराभाष्य की सहायता के लिए प्रत्येक प्रान्त में महापात्र नामक अधिकारी होते थे। शीर्ष पर साम्राज्य का केन्द्रीय प्रभाग तत्पश्‍चात्‌प्रान्त आहार (विषय) में विभक्‍त था। ग्राम प्रशासन की निम्न इकाई था, 100 ग्राम के समूह को संग्रहण कहा जाता था। आहार विषयपति के अधीन होता था। जिले के प्रशासनिक अधिकारी स्थानिक था। गोप दस गाँव की व्यवस्था करता था। === नगर प्रशासन === मेगस्थनीज के अनुसार मौर्य शासन की नगरीय प्रशासन छः समिति में विभक्‍त था। #प्रथम समिति — उद्योग शिल्पों का निरीक्षण करता था। #द्वितीय समिति — विदेशियों की देखरेख करता है। #तृतीय समिति — जनगणना। #चतुर्थ समिति — व्यापार वाणिज्य की व्यवस्था। #पंचम समिति — विक्रय की व्यवस्था, निरीक्षण। #षष्ठ समिति — कर उसूलने की व्यवस्था। नगर में अनुशासन बनाये रखने के लिए तथा अपराधों पर नियन्त्रण रखने हेतु पुलिस व्यवस्था थी जिसे रक्षित कहा जाता था। यूनानी स्रोतों से ज्ञात होता है कि नगर प्रशासन में तीन प्रकार के अधिकारी होते थे- एग्रोनोयोई (जिलाधिकारी), एण्टीनोमोई (नगर आयुक्‍त), सैन्य अधिकारी। == आर्थिक स्थिति == इतने बड़े साम्राज्य की स्थापना का एक परिणाम ये हुआ कि पूरे साम्राज्य में आर्थिक एकीकरण हुआ। किसानों को स्थानीय रूप से कोई कर नहीं देना पड़ता था, हँलांकि इसके बदले उन्हें कड़ाई से पर वाजिब मात्रा में कर केन्द्रीय अधिकारियों को देना पड़ता था। उस समय की मुद्रा पण थी। अर्थशास्त्र में इन पणों के वेतनमानों का भी उल्लैख मिलता है। न्यूनतम वेतन 60 पण होता था जबकि अधिकतम वेतन 48,000 पण था।{{cn}} == धार्मिक स्थिति == छठी सदी ईसा पूर्व (मौर्यों के उदय के कोई दो सौ वर्ष पूर्व) तकभारत में धार्मिक सम्प्रदायों का प्रचलन था। ये सभी धर्म किसी न किसी रूप से वैदिक प्रथा से जुड़े थे। छठी सदी ईसापूर्व में कोई 62 सम्प्रदायों के अस्तित्व का पता चला है जिसमें बौद्ध तथा जैन सम्प्रदाय का उदय कालान्तर में अन्य की अपेक्षा अधिक हुआ। मौर्यों के आते आते बौद्ध तथा जैन सम्प्रदायों का विकास हो चुका था। उधर दक्षिण में शैव तथा वैष्णव सम्प्रदाय भी विकसित हो रहे थे।{{cn}} अशोक ने [[कलिंग युद्ध]] के बाद बौद्ध धर्म को अपना लिया था। बौद्ध धर्म को अपनाने के बाद उसने इसको जीवन में उतारने की भी कोशिश की। उसने शिकार करना और पशुओं की हत्या छोड़ दिया तथा मनुष्यों तथा जानवरों के लिए चिकित्सालयों की स्थापना कराई। उसने ब्राह्मणों तथा विभिन्न धार्मिक पंथों के सन्यासियों को उदारतापूर्वक दान दिया। इसके अलावा उसने आरामगृह, एवं धर्मशाला, कुएं तथा बावरियों का भी निर्माण कार्य कराया। उसने [[धर्ममहामात्र]] नाम के पदवाले अधिकारियों की नियुक्ति की जिनका काम आम जनता में ''धम्म'' का प्रचार करना था। उसने विदेशों में भी अपने प्रचारक दल भेजे। पड़ोसी देशों के अलावा मिस्र, सीरिया, मकदूनिया (यूनान) साइरीन तथा एपाइरस में भी उसने धर्म प्रचारकों को भेजा। हंलांकि अशोक ने खुद बौद्ध धर्म अपना लिया था पर उसने अन्य सम्प्रदायों के प्रति भी आदर का भाव रखा ।{{cn}} == सैन्य व्यवस्था== मेगस्थनीज के अनुसार चन्द्रगुप्त मौर्य की सेना छः लाख पैदल, पचास हजार अश्‍वारोही, नौ हजार हाथी तथा आठ सौ रथों से सुसज्जित अजेय सैनिक थे।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=_tWdDAAAQBAJ&pg=PT61&lpg=PT61&dq=%E0%A4%B8%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95+%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7+%E0%A4%95%E0%A4%BE+%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%8B%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A+%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80+%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2&source=bl&ots=hlGQo5DQIi&sig=ACfU3U0GL0C3DFhap-ymEHHMlM0fUSwquQ&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiBhpasiO2AAxX7bmwGHbaRAt44HhDoAXoECAIQAg#v=onepage&q=%E0%A4%B8%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%95%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%20%E0%A4%95%E0%A4%BE%20%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%8B%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%20%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80%20%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2&f=false|title=Mahanayak Samrat Ashok: महानायक सम्राट अशोक|last=Chandra|first=M. M.|date=2016-07-04|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5261-101-0|language=hi}}</ref> सैन्य विभाग का अधिकारी “सेनापति' होता था, जिसे लगभग 48,000 पण वार्षिक वेतन मिलता था। युद्ध क्षेत्र में सेना का नेतृत्व करने वाला अधिकारी 'नायक' कहलाता था। इसे 2,000 पण वार्षिक वेतन मिलता था। चाणक्य ने अपने ग्रन्थ अर्वशास्त्र में लिखा है कि मौर्यों के पास नौसेना भी थी। सैनिक प्रबन्ध की देखरेख करने वाला अधिकारी 'अन्तपाल' कहलाता था। यह सीमान्त क्षेत्रों का व्यवस्थापक भी था।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=UQATEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA138&dq=6,00,000+%E0%A4%AA%E0%A5%88%E0%A4%A6%E0%A4%B2+%E0%A4%B8%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BE&hl=en|title=Samrat Ashoka : ( सम्राट अशोक )|last=RITURAJ|first=BHAVYA JAIN|date=2021-01-09|publisher=Tulsi Sahitya Publications|language=hi}}</ref> सैन्य व्यवस्था छः समितियों में विभक्‍त सैन्य विभाग द्वारा निर्दिष्ट थी। प्रत्येक समिति में पाँच सैन्य विशेषज्ञ होते थे। जो निम्न प्रकार है - {| class="wikitable" ! ! style="background: orange;" | समिति ! style="background: yellow;" | कार्य |- | <code><nowiki>1</nowiki></code> ! {{rh}} | प्रथम समिति | जल सेना की व्यवस्था |- | <code><nowiki>2</nowiki></code> ! {{rh}} | द्वितीय समिति | यातायात एवं रसद की व्यवस्था |- | <code><nowiki>3</nowiki></code> ! {{rh}} | तृतीय समिति | पैदल सैनिकों की देखरेख |- | <code><nowiki>4</nowiki></code> ! {{rh}} | चतुर्थ समिति | अश्वरोहियों की सेना की देखभाल करना |- | <code><nowiki>5</nowiki></code> ! {{rh}} | पंचम समिति | गज सेना की देख-रेख |- | <code><nowiki>6</nowiki></code> ! {{rh}} | छठी समिति | रथ सेना की देख-रेख |} == मौर्य साम्राज्य का पतन == मौर्य सम्राट की मृत्यु (237-236 ई.पू.) के उपरान्त लगभग दो सदियों (322 - 185 ई.पू.) से चले आ रहे शक्‍तिशाली मौर्य साम्राज्य का विघटन होने लगा। अन्तिम मौर्य सम्राट [[बृहद्रथ]] की हत्या उसके सेनापति [[पुष्यमित्र शुंग]] ने कर दी। इससे मौर्य साम्राज्य समाप्त हो गया। === पतन के कारण === # अयोग्य एवं निर्बल उत्तराधिकारी, # प्रशासन का अत्यधिक केन्द्रीयकरण, # राष्ट्रीय चेतना का अभाव, # आर्थिक एवं सांस्कृतिक असमानताएँ, # प्रान्तीय शासकों के अत्याचार, # करों की अधिकता, # अशोक की धम्म नीति # अमात्यों के अत्याचार। विभिन्न इतिहासकारों ने मौर्य वंश का पतन के लिए भिन्न-भिन्न कारणों का उल्लेख किया है{{cn}}- * [[हेमचन्द्र राय चौधरी]] - सम्राट अशोक की अहिंसक एवं शान्तिप्रिय नीति। * [[दामोदर धर्मानन्द कोसम्बी|डी डी कौशाम्बी]] - आर्थिक संकटग्रस्त व्यवस्था का होना। * [[डी.एन. झा]] - निर्बल उत्तराधिकारी * [[रोमिला थापर]] - मौर्य साम्राज्य के पतन के लिए केन्द्रीय शासन अधिकारी तन्त्र का अव्यवस्था एवं अप्रशिक्षित होना। ====अयोग्य तथा निर्बल उत्तराधिकारी==== अशोक की मृत्यु के बाद कुछ प्रांत विद्रोह करके स्वतंत्र हो गए और अशोक ने बौध्य धर्म को अपनाने के बाद अपने दिगविजय नीति (चारो दिशाओं में विजय) को धम्मविजय नीति में बदल दिया जिसके परिणाम स्वरुप मौर्यवंशी शासकों ने शायद अपना कभी भी राज्य विस्तार करने की कोशिश नहीं की होगी। [[राजतरंगिणी]] से ज्ञात होता है कि कश्मीर में जालौक ने स्वतन्त्र राज्य स्थापित कर लिया । तारानाथ के विवरण से पता चलता है कि वीरसेन ने गन्धार प्रदेश में स्वतन्त्र राज्य की स्थापना कर ली । कालीदास के मालविकाग्निमित्र के अनुसार विदर्भ भी एक स्वतन्त्र राज्य हो गया था । परवर्ती मौर्य शासकों में कोई भी इतना सक्षम नहीं था कि वह समस्त राज्यों को एकछत्र शासन-व्यवस्था के अन्तर्गत संगठित करता । विभाजन की इस स्थिति में यवनों का सामना संगठित रूप से नहीं हो सका और साम्राज्य का पतन अवश्यम्भावी था । ====शासन का अतिकेन्द्रीकरण==== मौर्य प्रशासन में सभी महत्वपूर्ण कार्य राजा के नियंत्रण में होते थे । उसे वरिष्ठ पदाधिकारियों की नियुक्ति का सर्वोच्च अधिकार प्राप्त था ।ऐसे में अशोक की मृत्यु के पश्चात् उसके निर्बल उत्तराधिकारियों के काल में केन्द्रीय नियंत्रण से सही से कार्य नहीं हो सका और राजकीय व्यवस्था चरमरा गई | ====आर्थिक संकट==== अशोक ने बौध्य धर्म अपनाने के बाद 84 हजार स्तूप बनवाकर राजकोष खाली कर दिया और इन स्तूपों को बनवाने के लिए प्रजा पर कर बढ़ा दिया गया और इन स्तूपों की देखभाल के खर्च का बोझ सामान्य प्रजा पर पड़ा | == मौर्य साम्राज्य के पुरातात्विक स्थल == {{main|अशोक के अभिलेख}} मौर्यकालीन सभ्यता के अवशेष [[भारतीय उपमहाद्वीप]] में जगह-जगह पाए गए हैं। उनमे से मुख्य अशोक के अभिलेख है। === कुम्रहार परिसर === {{main|कुम्रहार परिसर}} [[File:Ruins of Arogya Vihar, Kumhrar.jpg|thumb|आरोग्य विहार के खंडहर, प्राचीन शहर [[पाटलिपुत्र]] के कुम्रहार मे]] पटना (पाटलिपुत्र) के पास कुम्हरारी या [[कुम्रहार परिसर]] में अशोककालीन भग्नावशेष पाए गए हैं। अशोक के स्तंभ तथा शिलोत्कीर्ण उपदेश साम्राज्य के विभिन्न हिस्सों मे मिले हैं।<ref>{{cite web|title=Destinations :: Patna |url=http://bstdc.bih.nic.in/Patna.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140918091228/http://bstdc.bih.nic.in/patna.htm |archive-date=2014-09-18 }}</ref> === सारनाथ परिसर === {{main|सारनाथ|अशोकस्तम्भ}} [[चित्र:Asokanpillar1.jpg|right|thumb|200px|अशोकस्तम्भ वैशाली मे]] [[अशोक]] ने अपने स्तम्भलेखों के अंकन के लिए [[ब्राह्मी]] और [[खरोष्ठी]] दो लिपियों का उपयोग किया और संपूर्ण देश में व्यापक रूप से लेखनकला का प्रचार हुआ। धार्मिक स्थापत्य और [[मूर्ति कला|मूर्तिकला]] का अभूतपर्वू विकास अशोक के समय में हुआ। परंपरा के अनुसार उन्होने तीन वर्ष के अंतर्गत 84,000 स्तूपों का निर्माण कराया। इनमें से ऋषिपत्तन ([[सारनाथ]]) में उनके द्वारा निर्मित [[धर्मराजिका स्तूप]] का भग्नावशेष अब भी द्रष्टव्य हैं। == मौर्यों का कुल और वंशज == === सम्राट चन्द्रगुप्त मौर्य का कुल === चन्द्रगुप्त पुराणों और धर्मग्रंथों के अनुसार क्षत्रिय मौर्य कुल में उत्पन्न हुए थे । [[मुद्राराक्षस]] नामक संस्कृत [[नाटक]] चन्द्रगुप्त को "वृषल" कहता है। 'वृषल' के दो अर्थ होते हैं- पहला, <nowiki>'''</nowiki>धर्मलोपक अर्थात धर्म के प्रति उदासीन<nowiki>'''</nowiki> तथा दूसरा, "सर्वश्रेष्ठ राजा" । <ref>[https://en.wikipedia.org/wiki/Chandragupta_Maurya#CITEREFMookerji1988 Mookerji 1988] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200608093847/https://en.wikipedia.org/wiki/Chandragupta_Maurya#CITEREFMookerji1988 |date=8 जून 2020 }}, pp. 9–11.</ref> लेकिन इतिहासकार [[राधा कुमुद मुखर्जी]] का विचार है कि इसमें दूसरा अर्थ (सर्वश्रेष्ठ राजा) ही उपयुक्त है।<ref>[https://en.wikipedia.org/wiki/Chandragupta_Maurya#CITEREFMookerji1988 Mookerji 1988] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200608093847/https://en.wikipedia.org/wiki/Chandragupta_Maurya#CITEREFMookerji1988 |date=8 जून 2020 }}, pp. 9–11.</ref> [[जैन धर्म|जैन]] परिसिष्टपर्वन् के अनुसार चन्द्रगुप्त मौर्य मयूरपोषकों के एक ग्राम के मुखिया की पुत्री से उत्पन्न थे। चंद्रगुप्त मौर्य के पिता का नाम चंद्रवर्धन मौर्य था मध्यकालीन अभिलेखों के साक्ष्य के अनुसार वे मौर्य सूर्यवंशी मान्धाता से उत्पन्न थे। बौद्ध साहित्य में वे मौर्य [[क्षत्रिय]] कहे गए हैं। [[महावंश]] चन्द्रगुप्त को मोरिय (मौर्य) खत्तियों (क्षत्रियों ) से पैदा हुआ बताता है। [[दिव्यावदान]] में बिन्दुसार स्वयं को "मूर्धाभिषिक्त क्षत्रिय" कहते हैं। अशोक भी स्वयं को क्षत्रिय बताते हैं। [[महापरिनिब्बान सुत्त]] से मोरिय पिप्पलिवन के शासक, गणतान्त्रिक व्यवस्थावाली जाति सिद्ध होते हैं। "पिप्पलिवन" ई.पू. छठी शताब्दी में [[नेपाल]] की [[तराई]] में स्थित [[रुम्मिनदेई]] से लेकर आधुनिक [[कुशीनगर जिला|कुशीनगर जिले]] के [[कसया]] प्रदेश तक को कहते थे। [[मगध साम्राज्य]] की प्रसारनीति के कारण इनकी स्वतन्त्र स्थिति शीघ्र ही समाप्त हो गई। यही कारण था कि चन्द्रगुप्त का पशु पालकों के सम्पर्क में पालन हुआ। परम्परा के अनुसार वह बचपन में अत्यन्त तीक्ष्णबुद्धि था, एवं समवयस्क बालकों का सम्राट् बनकर उनपर शासन करता था। ऐसे ही किसी अवसर पर चाणक्य की दृष्टि उसपर पड़ी, फलतः चन्द्रगुप्त तक्षशिला गए जहाँ उन्हें राजोचित शिक्षा दी गई। ग्रीक इतिहासकार जस्टिन के अनुसार सान्द्रोकात्तस (चन्द्रगुप्त) साधारणजन्मा था। * [[विष्णु पुराण]] व अन्य ब्राह्मण ग्रन्थों के अनुसार चन्द्रगुप्त सूर्यवंशी क्षत्रिय मौर्य कुल में उत्पन्न हुए हैं। :''ततश्र नव चैतान्नन्दान कौटिल्यो ब्राह्मणस्समुद्धरिस्यति'' ॥२६॥ :''तेषामभावे मौर्याः पृथ्वीं भोक्ष्यन्ति ॥२७॥ :''कौटिल्य एवं चन्द्रगुप्तमुत्पन्नं राज्येऽभिक्ष्यति ॥२८॥ ([[विष्णु पुराण]]) '''हिन्दी अर्थ''' — तदन्तर इन नव नन्दो को कौटिल्य नामक एक ब्राह्मण मरवा देगा। उसके अन्त होने के बाद मौर्य नृप राजा पृथ्वी पर राज्य भोगेंगे। कौटिल्य ही मौर्य से उत्पन्न चन्द्रगुप्त को राज्या-अभिषिक्त करेगा। * बौध्य ग्रन्थो के अनुसार चन्द्रगुप्त क्षत्रिय और चाणक्य ब्राह्मण थे। : ''मोरियान खत्तियान वसजात सिरीधर।'' : ''चन्दगुत्तो ति पञ्ञात चणक्को ब्रह्मणा ततो'' ॥१६॥ : ''नवामं घनान्दं तं घातेत्वा चणडकोधसा।'' : ''सकल जम्बुद्वीपस्मि रज्जे समिभिसिच्ञ सो ''।।१७॥ ([[महावंश]]) '''हिन्दी अर्थ''' — मौर्यवंश नाम के क्षत्रियों में उत्पन्न श्री चन्द्रगुप्त को चाणक्य नामक ब्राह्मण ने नवे घनानन्द को चन्द्रगुप्त के हाथों मरवाकर सम्पूर्ण जम्मू दीप का राजा अभिषिक्त किया। == वंशावली == ;मौर्य शासकों की सूची– {| class="wikitable" |- bgcolor=#cccccc ! colspan=2 |शासक !!शासन (ईसा पूर्व) |- |[[चंद्रगुप्त मौर्य]]|| ||322–297 ईसा पूर्व |- |[[बिन्दुसार]]||[[File:I42 1karshapana Maurya Bindusara MACW4165 1ar (8486583162).jpg|100px]] ||297–273 ईसा पूर्व |- |[[अशोक|अशोक महान]]||[[File:Ashoka's visit to the Ramagrama stupa Sanchi Stupa 1 Southern gateway.jpg|100px]] ||268–232 ईसा पूर्व |- |[[दशरथ मौर्य]]||[[File:Dasaratha Maurya inscription on entrance of Vadathika cave.jpg|100px]] ||232–224 ईसा पूर्व |- |[[सम्प्रति|सम्प्रति मौर्य]]||||224–215 ईसा पूर्व |- |[[शालिसुक]]||[[File:Mauryan Empire. temp. Salisuka or later. Circa 207-194 BC.jpg|100px]]||215–202 ईसा पूर्व |- |[[देववर्मन|देववर्मन मौर्य]]||||202–195 ईसा पूर्व |- |[[शतधन्वन मौर्य]]||||195–187 ईसा पूर्व |- |[[बृहद्रथ मौर्य]]||||187–185 ईसा पूर्व |- |} == इन्हें भी देखें == * [[जनपद]] * [[प्राचीन भारत]] * [[गण संघ देश (प्राचीन भारत)|गणसंघ]] * [[मगध महाजनपद]] * [[भारत का इतिहास]] * [[भारत के राजवंशों और सम्राटों की सूची]] * [[हिन्दू साम्राज्यों और राजवंशों की सूची]] * [[भारत में सबसे बड़े साम्राज्यों की सूची]] == सन्दर्भ == <references/> [[श्रेणी:मौर्य काल| ]] [[श्रेणी:प्राचीन भारत का इतिहास]] [[श्रेणी:मौर्य साम्राज्य|*]] <br /> gwnmuxqlwtwqy9ecnhx0rii8aqmyy4j मार्क रावलोमनना 0 13385 6446724 6212996 2025-06-30T13:26:00Z संजीव कुमार 78022 लेख का विस्तार किया और स्रोत जोड़ा 6446724 wikitext text/x-wiki '''मार्क रावलोमनना''' ({{IPA|mg|raˌvaluˈmananə̥|lang}}; जन्म 12 दिसम्बर 1949) मलगासी राजनेता हैं जो सन् 2002 से 2009 तक [[मेडागास्कर के राष्ट्रपति|मेडागास्कर के छठे राष्ट्रपति]] रहे। == सम्मान == === राष्ट्रीय सम्मान === * {{flag|मेडागास्कर}}: ** [[चित्र:MDG_National_Order_-_Grand_Cross_1st_Class_BAR.png|70x70पिक्सेल]] ग्रांड क्रॉस, नेशनल ओर्डर ऑफ़ मेडागास्कर में प्रथम वर्ग === विदेशी सम्मान === * {{flag|जर्मनी}}: ** [[चित्र:GER_Bundesverdienstkreuz_9_Sond_des_Grosskreuzes.svg|70x70पिक्सेल]] ग्रांड क्रॉस, ओर्डर ऑफ़ मेरिट ऑफ़ द फेडरल रिपब्लिक ऑफ़ जर्मनी का विशेष वर्ग (2006)<ref>{{cite news|url=http://www.issa-bonn.org/publikationen/2-09edi.htm|title=Vom Umgang mit dem Berlusconi Afrikas: Kommentar zu den Reaktionen der Afrikanischen Union und des Westens auf den Umsturz auf Madagaskar|last=Möllers|first=Hein|newspaper=Afrika Süd|access-date=17 January 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131216074658/http://www.issa-bonn.org/publikationen/2-09edi.htm|archive-date=16 December 2013|year=2009|location=Bonn, Germany|language=de|url-status=dead}}</ref> * {{flag|मॉरिशस}}: ** [[चित्र:Order_of_the_Star_and_Key_of_the_Indian_Ocean_-_GCSK,_GOSK,_CSK_(Mauritius)_-_ribbon_bar.png|70x70पिक्सेल]] ग्रांड कमाण्डर ऑफ़ मोस्ट डिस्टिंगुस्ड ऑर्डर ऑफ़ द स्टार एंड की ऑफ़ द इंडियन ओसियन (2008)<ref>{{cite web|url=http://www.gov.mu/portal/site/Mainhomepage/menuitem.a42b24128104d9845dabddd154508a0c/?content_id=72192e983ac41110VgnVCM1000000a04a8c0RCRD|title=Mauritius celebrates national day|date=13 मार्च 2007|publisher=मॉरिशस सरकार|archive-url=https://web.archive.org/web/20121115052415/http://www.gov.mu/portal/site/Mainhomepage/menuitem.a42b24128104d9845dabddd154508a0c/?content_id=72192e983ac41110VgnVCM1000000a04a8c0RCRD|archive-date=15 नवम्बर 2012|access-date=7 जुलाई 2012|url-status=dead}}</ref> == सन्दर्भ == {{reflist|30em}} {{Authority control}} [[श्रेणी:माडागास्कर]] {{आधार}} igx1tdaec6urhmvwyed6k2i5otazgdv 698 0 16235 6447092 6192910 2025-07-01T09:44:00Z ~2025-106377 876001 Deepak JATAV 6447092 wikitext text/x-wiki '''698''' [[ग्रेगोरी कैलेंडर|ग्रेगोरी कैलंडर]] का एक साधारण वर्ष है। == घटनाएँ == === जनवरी-मार्च === === अप्रैल-जून === === जुलाई-सितंबर === === अक्टूबर-दिसंबर === == अज्ञात तारीख़ की घटनाएँ == == जन्म == === जनवरी-मार्च === Deepak jatav ⚔️😈 === जुलाई-सितंबर === === अक्टूबर-दिसंबर === == निधन == === जनवरी-मार्च === === अप्रैल-जून === === जुलाई-सितंबर === === अक्टूबर-दिसंबर === [[श्रेणी:698]] [[श्रेणी:वर्ष]] {{वर्ष-आधार}} 79ifi9411014xfikekav8151xaok1c4 6447128 6447092 2025-07-01T10:47:28Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 21. जुलाई २०२४ 13:53:10 पर DreamRimmer bot III के 6192910 अवतरण में बदला 6447128 wikitext text/x-wiki '''698''' [[ग्रेगोरी कैलेंडर|ग्रेगोरी कैलंडर]] का एक साधारण वर्ष है। == घटनाएँ == === जनवरी-मार्च === === अप्रैल-जून === === जुलाई-सितंबर === === अक्टूबर-दिसंबर === == अज्ञात तारीख़ की घटनाएँ == == जन्म == === जनवरी-मार्च === === अप्रैल-जून === === जुलाई-सितंबर === === अक्टूबर-दिसंबर === == निधन == === जनवरी-मार्च === === अप्रैल-जून === === जुलाई-सितंबर === === अक्टूबर-दिसंबर === [[श्रेणी:698]] [[श्रेणी:वर्ष]] {{वर्ष-आधार}} by5u5u70ime6ftsyjtyyf0yihzr31fj नया अलबनी, इंडियाना 0 19623 6446949 6359741 2025-07-01T01:25:49Z HoosierMan1816 866273 6446949 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = न्यू अल्बैनी | official_name = City of New Albany | settlement_type = शहर | nickname = Sunny Side of Louisville, River City, Gateway to the South and North West, Kentuckiana | image_skyline = NewAlbanyFromKnobs.jpg | imagesize = 220px | image_caption = Part of New Albany as seen from Floyds Knobs, Indiana. Louisville's skyline is in the background. | image_flag = Flag of New Albany, Indiana.svg | image_seal = Seal of New Albany, Indiana.svg | image_map = File:Floyd County Indiana Incorporated and Unincorporated areas New Albany Highlighted 1852326.svg | mapsize = 250x200px | map_caption = Location of New Albany in Floyd County, Indiana. | image_map1 = | mapsize1 = | map_caption1 = | subdivision_type = Country | subdivision_name = संयुक्त राज्य अमेरिका | subdivision_type1 = [[अमेरिकी राज्य|राज्य]] | subdivision_name1 = [[इण्डियाना|इंडियाना]] | subdivision_type2 = काउंटी | subdivision_name2 = [[Floyd County, Indiana|Floyd]] | government_type = | area_note = | established_date = | area_magnitude = 1 E7 | population_footnotes = <ref name="FactFinder"/> | population_as_of = 2010 | population_est = 36670 | pop_est_as_of = 2016 | population_note = | population_total = 36372 | population_density_sq_mi = 2454.81 | population_density_km2 = 947.79 | timezone = [[Eastern Time Zone|EST]] | utc_offset = &minus;5 | timezone_DST = [[Eastern Daylight Time|EDT]] | utc_offset_DST = &minus;4 | area_land_km2 = 38.69 | area_water_km2 = 0.44 | area_footnotes = <ref name="CenPopGazetteer2016">{{cite web|title=2016 U.S. Gazetteer Files|url=https://www2.census.gov/geo/docs/maps-data/data/gazetteer/2016_Gazetteer/2016_gaz_place_18.txt|publisher=United States Census Bureau|accessdate=Jul 28, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170824204417/https://www2.census.gov/geo/docs/maps-data/data/gazetteer/2016_Gazetteer/2016_gaz_place_18.txt|archive-date=24 अगस्त 2017|url-status=live}}</ref> | area_total_km2 = 39.13 | area_total_sq_mi = 15.11 | area_land_sq_mi = 14.94 | area_water_sq_mi = 0.17 | elevation_m = 137 | elevation_ft = 449 | coordinates = {{coord|38|18|07|N|85|49|17|W|region:US-IN|display=inline,title}} | website = [http://www.cityofnewalbany.com/ www.cityofnewalbany.com] | postal_code_type = [[ज़िप कोड]]s | postal_code = 47150-47151 | area_code = [[Area codes 812 and 930|812 & 930]] | blank_name = [[संघीय सूचना प्रक्रमण मानक|FIPS code]] | blank_info = 18-52326<ref name="GR2">{{cite web|url=http://factfinder2.census.gov|publisher=[[संयुक्त राज्य जनगणना ब्यूरो]]|accessdate=January 31, 2008|title=American FactFinder|archive-url=https://web.archive.org/web/20130911234518/http://factfinder2.census.gov/|archive-date=11 सितंबर 2013|url-status=live}}</ref> | blank1_name = [[Geographic Names Information System|GNIS]] feature ID | blank1_info = 0440013<ref name="GR3">{{cite web|url=http://geonames.usgs.gov|accessdate=January 31, 2008|title=US Board on Geographic Names|publisher=[[संयुक्त राज्य भूवैज्ञानिक सर्वेक्षण]]|date=October 25, 2007|archive-url=https://www.webcitation.org/65jET5cdV?url=http://geonames.usgs.gov/|archive-date=26 फ़रवरी 2012|url-status=live}}</ref> | footnotes = | pop_est_footnotes = <ref name="USCensusEst2016"/> | unit_pref = Imperial }} '''नया अलबनी''' ([[अन्तर्राष्ट्रीय ध्वन्यात्मक वर्णमाला|IPA]]: {{IPA|[nu ˈɑl.bə.ni]}})[[फ्लॉयड काउंटी, इंडियाना|फ्लॉयड काउंटी]], [[इण्डियाना|इंडियाना]], [[संयुक्त राज्य अमेरिका]] में [[ओहायो नदी]] के किनारे बसा एक [[शहर]] है। सन २००० की जनगढ़ना के मुताबिक इसकी [[जनसंख्या]] 37,603 है। == इतिहास == == शिक्षा == == रोचक तथ्य == == प्रमुख नागरिक == == भूगोल == == डेमोग्राफिक्स == {{इंडियाना के शहर}} {{इंडियाना-आधार}} [[श्रेणी:इंडियाना के शहर]] 1j2lpzjkrrfo154gfdziei8by5fvkzr तुमसे अच्छा कौन है (1969 फ़िल्म) 0 20377 6446742 6430083 2025-06-30T13:57:30Z ~2025-98227 875813 6446742 wikitext text/x-wiki {{Infobox Film | name =तुमसे अच्छा कौन है | image = तुमसे अच्छा कौन है1.jpg | image_size = | caption = '''तुमसे अच्छा कौन है''' का पोस्टर | director = प्रमोद चक्रवर्ती | producer = प्रमोद चक्रवर्ती | writer = [[सचिन भौमिक]] | dialogue = | starring = [[शम्मी कपूर]], <br /> [[बबीता]], <br /> [[महमूद]] <br /> | music = [[शंकर-जयकिशन]] | cinematography = | editing = | distributor = | released = 1969 | runtime = | country = [[भारत]] | award = | language = [[हिन्दी]] | budget = | imdb_id = }} '''तुमसे अच्छा कौन है''' 1969 में बनी हिन्दी भाषा की फिल्म है। यह [[सचिन भौमिक]] द्वारा लिखित और प्रमोद चक्रवर्ती द्वारा निर्मित और निर्देशित है। फिल्म ने [[शम्मी कपूर]], [[बबीता]], [[महमूद]], [[ललिता पवार]] और [[प्राण (अभिनेता)|प्राण]] ने भूमिकाएँ निभाई।<ref>{{cite news |title=जब स्क्रीन पर रोमांस करते नजर आए रियल लाइफ जीजा-साली, देवर-भाभी |url=https://www.bhaskar.com/bollywood/news/ENT-CBA-rajesh-khanna-celeb-who-on-screen-romance-with-their-relatives-5649372-PHO.html |accessdate=6 नवम्बर 2018 |work=[[दैनिक भास्कर]] |date=18 जुलाई 2017 |language= |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107010226/https://www.bhaskar.com/bollywood/news/ENT-CBA-rajesh-khanna-celeb-who-on-screen-romance-with-their-relatives-5649372-PHO.html |archive-date=7 नवंबर 2018 |url-status=live }}</ref> संगीत [[शंकर-जयकिशन|शंकर जयकिशन]] की जोड़ी द्वारा रचित किया गया और [[हसरत जयपुरी]] और [[राजेन्द्र कृष्ण]] द्वारा गीत लिखें गए। == संक्षेप == अशोक रोजगार खोजने में असमर्थ है और अपनी अंधी बहन, रूपा को ठीक करने के लिए उसे 15000 / - रुपये की सख्त जरूरत है। उसे बाद में अमीर सरोजिनी देवी के यहाँ रोजगार मिल जाता है, जो उसे नियंत्रण से बाहर पोतियों, आशा, मंजू और अंजू को नियंत्रित करने के लिए कहती हैं। वह इसमें काफी सफलता पाता है लेकिन इस प्रक्रिया में आशा से उसे प्यार हो जाता है। यह सरोजिनी के लिये अच्छा नहीं है, जो उसे नौकरी से निकाल देती है, और आशा को लंदन स्थित प्राण से शादी करने के बारे में सोचती है। अशोक घर लौटता है और रुपा गायब हो जाती है। इसके तुरंत बाद उसे सबूत मिलते हैं कि उन्होंने खुद को मार डाला होगा। उसके पास एकमात्र सुराग लाइसेंस प्लेट नंबर है और वह इसका पता लगाने के लिए तैयार है। वह यह नहीं जानता कि वह जिस व्यक्ति की तलाश में है वह पहले से ही इस बारे में अवगत है। == मुख्य कलाकार == * [[शम्मी कपूर]] - अशोक * Sunil Dutt * [[शुभा खोटे]] - शीला * [[अरुणा ईरानी]] - लिली * [[लीला मिश्रा]] - शीला की माँ * [[मुराद]] - जेलर * [[मदन पुरी]] * [[रहमान (अभिनेता)|रहमान]] == संगीत == {{Tracklist | total_length = 33:03 | heading = गीत | extra_column = गायक | all_music = [[शंकर-जयकिशन]] | title1 = गंगा मेरी माँ का नाम | extra1 = [[मोहम्मद रफ़ी|मोहम्मद रफी]] | length1 = 6:00 | lyrics1 = [[राजेन्द्र कृष्ण]] | title2 = प्यार का लेकर उड़न खटोला | extra2 = [[शारदा राजन आयंगर|शारदा]], मोहम्मद रफी | length2 = 4:01 | lyrics2 = राजेन्द्र कृष्ण | title3 = तुमसे अच्छा कौन है | extra3 = मोहम्मद रफी | length3 = 4:10 | lyrics3 = [[हसरत जयपुरी]] | title4 = किस किस से प्यार करूँ | extra4 = मोहम्मद रफी | length4 = 4:24 | lyrics4 = राजेन्द्र कृष्ण | title5 = मुझे कुछ होता है | extra5 = [[लता मंगेशकर]] | length5 = 4:24 | lyrics5 = हसरत जयपुरी | title6 = रंगत तेरी सूरत सी | extra6 = मोहम्मद रफी, लता मंगेशकर | length6 = 4:59 | lyrics6 = हसरत जयपुरी | title7 = जनम जनम का साथ है | extra7 = मोहम्मद रफी | length7 = 5:05 | lyrics7 = हसरत जयपुरी }} == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} == बाहरी कड़ियाँ == * {{imdb title|0158294|तुमसे अच्छा कौन है}} [[श्रेणी:1969 में बनी हिन्दी फ़िल्म]] [[श्रेणी:शंकर–जयकिशन द्वारा संगीतबद्ध फिल्में]] ok4w6kt3izgxrohuzmefysbdqfwyd20 6446752 6446742 2025-06-30T14:00:32Z 人间百态 787470 [[Special:Contributions/~2025-98227|~2025-98227]] ([[User talk:~2025-98227|Talk]]) के संपादनों को हटाकर [[User:Chronos.Zx|Chronos.Zx]] के आखिरी अवतरण को पूर्ववत किया 6446752 wikitext text/x-wiki {{Infobox Film | name =तुमसे अच्छा कौन है | image = तुमसे अच्छा कौन है1.jpg | image_size = | caption = '''तुमसे अच्छा कौन है''' का पोस्टर | director = प्रमोद चक्रवर्ती | producer = प्रमोद चक्रवर्ती | writer = [[सचिन भौमिक]] | dialogue = | starring = [[शम्मी कपूर]], <br /> [[बबीता]], <br /> [[महमूद]] <br /> | music = [[शंकर-जयकिशन]] | cinematography = | editing = | distributor = | released = 1969 | runtime = | country = [[भारत]] | award = | language = [[हिन्दी]] | budget = | imdb_id = }} '''तुमसे अच्छा कौन है''' 1969 में बनी हिन्दी भाषा की फिल्म है। यह [[सचिन भौमिक]] द्वारा लिखित और प्रमोद चक्रवर्ती द्वारा निर्मित और निर्देशित है। फिल्म ने [[शम्मी कपूर]], [[बबीता]], [[महमूद]], [[ललिता पवार]] और [[प्राण (अभिनेता)|प्राण]] ने भूमिकाएँ निभाई।<ref>{{cite news |title=जब स्क्रीन पर रोमांस करते नजर आए रियल लाइफ जीजा-साली, देवर-भाभी |url=https://www.bhaskar.com/bollywood/news/ENT-CBA-rajesh-khanna-celeb-who-on-screen-romance-with-their-relatives-5649372-PHO.html |accessdate=6 नवम्बर 2018 |work=[[दैनिक भास्कर]] |date=18 जुलाई 2017 |language= |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107010226/https://www.bhaskar.com/bollywood/news/ENT-CBA-rajesh-khanna-celeb-who-on-screen-romance-with-their-relatives-5649372-PHO.html |archive-date=7 नवंबर 2018 |url-status=live }}</ref> संगीत [[शंकर-जयकिशन|शंकर जयकिशन]] की जोड़ी द्वारा रचित किया गया और [[हसरत जयपुरी]] और [[राजेन्द्र कृष्ण]] द्वारा गीत लिखें गए। == संक्षेप == अशोक रोजगार खोजने में असमर्थ है और अपनी अंधी बहन, रूपा को ठीक करने के लिए उसे 15000 / - रुपये की सख्त जरूरत है। उसे बाद में अमीर सरोजिनी देवी के यहाँ रोजगार मिल जाता है, जो उसे नियंत्रण से बाहर पोतियों, आशा, मंजू और अंजू को नियंत्रित करने के लिए कहती हैं। वह इसमें काफी सफलता पाता है लेकिन इस प्रक्रिया में आशा से उसे प्यार हो जाता है। यह सरोजिनी के लिये अच्छा नहीं है, जो उसे नौकरी से निकाल देती है, और आशा को लंदन स्थित प्राण से शादी करने के बारे में सोचती है। अशोक घर लौटता है और रुपा गायब हो जाती है। इसके तुरंत बाद उसे सबूत मिलते हैं कि उन्होंने खुद को मार डाला होगा। उसके पास एकमात्र सुराग लाइसेंस प्लेट नंबर है और वह इसका पता लगाने के लिए तैयार है। वह यह नहीं जानता कि वह जिस व्यक्ति की तलाश में है वह पहले से ही इस बारे में अवगत है। == मुख्य कलाकार == * [[शम्मी कपूर]] - अशोक * [[बबीता]] - आशा * [[महमूद]] - महेश * [[ललिता पवार]] - सरोजिनी देवी / सरिता * [[प्राण (अभिनेता)|प्राण]] - प्राण * [[शुभा खोटे]] - शीला * [[अरुणा ईरानी]] - लिली * [[लीला मिश्रा]] - शीला की माँ * [[मुराद]] - जेलर * [[मदन पुरी]] * [[रहमान (अभिनेता)|रहमान]] == संगीत == {{Tracklist | total_length = 33:03 | heading = गीत | extra_column = गायक | all_music = [[शंकर-जयकिशन]] | title1 = गंगा मेरी माँ का नाम | extra1 = [[मोहम्मद रफ़ी|मोहम्मद रफी]] | length1 = 6:00 | lyrics1 = [[राजेन्द्र कृष्ण]] | title2 = प्यार का लेकर उड़न खटोला | extra2 = [[शारदा राजन आयंगर|शारदा]], मोहम्मद रफी | length2 = 4:01 | lyrics2 = राजेन्द्र कृष्ण | title3 = तुमसे अच्छा कौन है | extra3 = मोहम्मद रफी | length3 = 4:10 | lyrics3 = [[हसरत जयपुरी]] | title4 = किस किस से प्यार करूँ | extra4 = मोहम्मद रफी | length4 = 4:24 | lyrics4 = राजेन्द्र कृष्ण | title5 = मुझे कुछ होता है | extra5 = [[लता मंगेशकर]] | length5 = 4:24 | lyrics5 = हसरत जयपुरी | title6 = रंगत तेरी सूरत सी | extra6 = मोहम्मद रफी, लता मंगेशकर | length6 = 4:59 | lyrics6 = हसरत जयपुरी | title7 = जनम जनम का साथ है | extra7 = मोहम्मद रफी | length7 = 5:05 | lyrics7 = हसरत जयपुरी }} == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} == बाहरी कड़ियाँ == * {{imdb title|0158294|तुमसे अच्छा कौन है}} [[श्रेणी:1969 में बनी हिन्दी फ़िल्म]] [[श्रेणी:शंकर–जयकिशन द्वारा संगीतबद्ध फिल्में]] aqm4wowik8l5himtxwyu5efe59lsyht गाइड (1965 फ़िल्म) 0 23746 6446749 6273202 2025-06-30T13:59:31Z ~2025-98227 875813 6446749 wikitext text/x-wiki {{Infobox Film | name = गाइड | image = गाइड (1965 फ़िल्म).jpg | caption = '''गाइड का पोस्टर''' | producer = देव आनन्द | director = [[विजय आनन्द]] | music = [[सचिन देव बर्मन]] | writer = [[आर के नारायण]] | starring = [[देव आनन्द]], <br />[[वहीदा रहमान]], <br />[[लीला चिटनिस]], <br />[[अनवर हुसैन]], <br />[[उल्हास (हिन्दी फ़िल्म कलाकार)|उल्हास]], <br />[[गजानन जागीरदार]], <br />[[रशीद ख़ान (हिन्दी फ़िल्म कलाकार)|रशीद ख़ान]], <br />[[किशोर साहू]], <br />[[प्रवीन कौल]], <br />[[मृदुला रानी]], <br />[[पूर्णिमा (हिन्दी फ़िल्म कलाकार)|पूर्णिमा]], <br />[[कृष्ण धवन]], <br />प्रेम सागर, <br />[[नर्बदा शंकर]], <br /> | screenplay = | cinematography = फ़ाली मिस्त्री | released = [[१९६५|1965]] | country = [[भारत]] | language = [[हिन्दी]] | budget = }} '''गाइड''' 1965 में बनी [[हिन्दी|हिन्दी भाषा]] की फिल्म है। यह भारत के प्रसिद्ध अंग्रेज़ी लेखक [[आर के नारायण]] के '''[[द गाइड]]''' नाम के उपन्यास पर आधारित है। == संक्षेप == फिल्म शुरू होती है वर्तमान से जब राजू ([[देव आनन्द]]) जेल से रिहा हो रहा है और फिर कहानी अतीत में चलती है। राजू एक गाइड है, जो पर्यटकों को ऐतिहासिक स्थलों में घुमाकर अपनी कमाई करता है। एक दिन, एक अमीर और बूढ़ा पुरातत्वविद् मार्को ([[किशोर साहू]]) उनकी युवा पत्नी रोज़ी ([[वहीदा रहमान]]), जो कि एक वेश्या की बेटी है, के साथ शहर में आता है। मार्को शहर के बाहर गुफाओं में कुछ शोध करना चाहता है और अपने गाइड के रूप में राजू को काम देता है। वह एक नई गुफा का पता लगाता है और अपने काम में इतना खो जाता है कि रोज़ी पर ध्यान नहीं देता। जब मार्को गुफा की खोज में लगा हुआ है, राजू रोज़ी को सैर सपाटे के लिए ले जाता है और उसके नृत्य क्षमता और मासूमियत की भूरि-भूरि प्रशंसा करता है। रोज़ी राजू को बताती है कि वह एक वेश्या की बेटी है और वह समाज में सम्मान हासिल करने के लिए कैसे मार्को की पत्नी बनी, लेकिन उसके लिए उसने एक बड़ी कीमत चुकाई है क्योंकि उसे नृत्य का जुनून है जबकि यह मार्को को सख़्त नापसंद है। इस बीच, रोज़ी जहर खाकर आत्महत्या करने की कोशिश करती है। इस घटना की खबर मिलने पर मार्को गुफाओं से वापस आता है और रोजी को ठीक देख कर काफ़ी नाराज़ होता है और रोज़ी से कहता है कि उसकी आत्महत्या करने की कोशिश एक नाटक थी, अन्यथा अगर वह वास्तव में मरना चाहती थी तो अधिक नींद की गोलियाँ खाकर यह आसानी से कर सकती थी। एक दिन जब रोज़ी गुफाओं में जाती है तो पाती है कि मार्को एक आदिवासी लड़की के साथ प्रेम रच रहा है। इसको लेकर रोज़ी और मार्को में काफ़ी कहा-सुनी होती है और रोज़ी एक बार फिर आत्महत्या करने की कोशिश करती है।<br />राजू उसे समझाता है कि आत्महत्या पाप है और वह अपना सपना पूरा करने के लिए ज़िंदा रहे। रोज़ी मार्को से सम्बन्ध तोड़ लेती है लेकिन अब उसे सर छुपाने के लिए जगह चाहिये और किसी का सहारा भी जो उसे राजू देता है। राजू के समुदाय में रोज़ी को भी वेश्या ही माना जाता है (क्योंकि पुराने ज़माने में राजघरानों में नाचने वाली वेश्या की दृश्टि से देखी जाती थीं)। राजू की माँ ([[लीला चिटनिस]]) और मामा ([[उल्हास]]) उससे आग्रह करते हैं कि रोज़ी को घर से बाहर निकाल दे लेकिन राजू मना कर देता है तो उसकी माँ उसे छोड़कर अपने भाई के साथ रहने चली जाती है। उसका मित्र और ड्राइवर ग़फ़्फ़ूर ([[अनवर हुसैन]]) भी रोज़ी को लेकर उससे किनारा कर लेता है। राजू की आमदनी ख़त्म हो जाती है और पूरा शहर उसके खिलाफ हो जाता है। इन सबके बावजूद राजू रोज़ी को एक गायक और नृत्यांगना बनने के लिए प्रोत्साहित करता है और उसकी मदद करता है। और जल्द ही रोज़ी एक स्टार बन जाती है। ज्यों-ज्यों रोज़ी नई ऊँचाईयाँ छूती है, राजू आवाराग़र्दी करने लगता है और उसे जुए और नशे की लत लग जाती है। अब फिर मार्को वापस आता है। रोजी को वापस जीतने की कोशिश करने के मन से, वह रोज़ी से मिलने आता है और फूलों का गुलदस्ता लाता है। बीच में उससे राजू टकरा जाता है और राजू उससे फूलों का गुलदस्ता ले लेता है। मार्को राजू से कहता है कि रोज़ी के कुछ गहने है जो एक लॉकर में जमा हैं और जिनको निकालने के लिए रोज़ी के हस्ताक्षर चाहियें। राजू, इस आशंका में कि यदि मार्को और रोज़ी दोबारा मिले तो उनके सम्बन्ध फिर न स्थापित हो जायें, लॉकर के पेपरों में रोज़ी के जाली हस्ताक्षर कर देता है, लेकिन मार्को को रोज़ी से मिलने नहीं देता है। <br /> इस बीच राजू और रोज़ी के सम्बन्धों में खटास आ जाती है जब वह राजू को अपने पास आने से भी मना कर देती है और कहती है कि अगर राजू उसके क़रीब आया तो वह बाहर चली जायेगी। इस से पहले दोनों में बहस हुयी थी और रोज़ी ने मार्को को याद कर कहा था कि शायद मार्को ठीक कहता था कि मर्द को औरत की आमदनी में नहीं जीना चाहिये। जवाब में राजू कहता है कि यह रोज़ी की ग़लतफ़हमी है कि वह अपने बूते में स्टार बन गयी है और उसको स्टार बनाने में राजू का भी बड़ा हाथ है।<br />कुछ समय बाद रोज़ी को जालसाज़ी का पता चल जाता है। राजू को दो साल की सज़ा हो जाती है। रोज़ी को यह समझ नहीं आता है कि राजू ने जालसाज़ी क्यों की जबकि वह रोज़ी से सीधे पैसे मांग सकता है। राजू ने पैसे की ख़ातिर नहीं बल्कि रोज़ी के प्यार में ऐसा कदम उठाया था क्योंकि वह मार्को और रोज़ी को मिलने नहीं देना चाहता था।<br />अब फ़िल्म वर्तमान में लौट आती है। राजू की रिहाई के दिन रोज़ी और राजू की माँ जेल में उसे लेने आते हैं लेकिन उन्हें पता चलता है कि अच्छे आचरण के कारण राजू को छः महीने पहले ही रिहा कर दिया गया है। रोज़ी और राजू की माँ अपने मनमुटाव मिटा देते हैं।<br />रिहाई होने के बाद राजू अकेला भटकता रहता है। गरीबी, निराशा, भूख और अकेलेपन के कारण वह इधर-उधर भटकता है। एक दिन वह कुछ साधुओं की टोली के साथ एक छोटे से गाँव के पुराने मंदिर के अहाते में सो जाता है और अगले दिन उस मंदिर से निकलने से पहले एक साधु सोते हुये राजू के ऊपर पीताम्बर वस्त्र उढ़ा देता है। अगले दिन गांव का एक किसान, भोला, पीताम्बर वस्त्र में सोते हुये राजू को साधु समझ लेता है। भोला की बहन शादी न करने की ज़िद कर रही थी। भोला उसे राजू के पास लाता है और राजू उसे समझा-बुझाकर शादी के लिए राज़ी कर लेता है। भोला और भी आश्वस्त हो जाता है कि राजू एक साधु है। वह यह बात सारे गांव में फैला देता है। गांव वाले उसे साधु मान लेते हैं और उसके लिए खाना और अन्य उपहार लेकर आते हैं और अपनी समस्याएं भी उसको बताते हैं। अब राजू उस गांव में स्वामी जी के नाम से जाना जाने लगता है और गांव के पण्डितों से उसके मतभेद भी हो जाते हैं। गांव वालों को एक कहानी सुनाते हुये राजू उनको एक साधु के बारे में बताता है कि एक बार एक गांव में अकाल पड़ गया था और उस साधु ने १२ दिन तक उपवास रखा और उस गांव में बारिश हो गई।<br />संयोग से उस गांव के इलाके में भी अकाल पड़ जाता है। गांव का एक मूर्ख राजू से वार्तालाप के दौरान सुनता कुछ और है और गांव वालों को आकर बताता है कि स्वामी जी ने वर्षा के लिए १२ दिन का उपवास करने का निर्णय लिया है। राजू पशोपेश में पड़ जाता है। पहले तो राजू इसका विरोध करता है। वह भोला को यहाँ तक बताता है कि वह एक सज़ायाफ़्ता मुजरिम है जिसे एक लड़की के कारण सज़ा मिली है। लेकिन इस पर भी गांव वालों की उस पर से आस्था कम नहीं होती है और वह कुख्यात डाकू रत्नाकर का उदाहरण देते हैं जो आगे चलकर [[वाल्मीकि]] के नाम से प्रसिद्ध होते हैं।<br />अंततः राजू उपवास के लिए राज़ी हो जाता है हालांकि उसे विश्वास नहीं होता कि मनुष्य के उपवास रखने में और वर्षा होने में कोई संबन्ध है। लेकिन उपवास के दौरान राजू का आध्यात्मिक विकास होता है और उसकी ख्याति दूर-दूर तक फैल जाती है। हज़ारों की संख्या में दर्शनार्थी उससे आशीर्वाद लेने आ ने लगते हैं। उसकी ख्याति सुनकर रोज़ी, उसकी माँ और उसका दोस्त ग़फ़्फ़ूर भी उससे मिलने आते हैं। ग़फ़्फ़ूर को भोला मंदिर के अन्दर आने नहीं देता है क्योंकि वह दूसरे धर्म का है। राजू मध्यस्थता करता है और कहता है कि इन्सानियत, प्रेम और परोपकार ही उसका धर्म है। धीरे-धीरे राजू की हालत नाज़ुक होती जाती है। आखिर में बारहवें दिन वर्षा होती है लेकिन राजू का निधन हो जाता है। जहाँ एक ओर मन्दिर के बाहर गांव वाले खुशी से झूम रहे हैं वहीं दूसरी ओर मन्दिर के अन्दर उसके स्वजन उसकी मृत्यु का मातम मनाते हैं। == चरित्र == == मुख्य कलाकार == * [[देव आनन्द]] - राजू गाइड * [[वहीदा रहमान]] - रोज़ी मार्को/मिस नलिनी * [[लीला चिटनिस]] - राजू की माँ * [[अनवर हुसैन]] - राजू का दोस्त ग़फ़्फ़ूर * [[उल्हास (हिन्दी फ़िल्म कलाकार)|उल्हास]] - राजू का मामा * [[गजानन जागीरदार]] - भोला * [[रशीद ख़ान (हिन्दी फ़िल्म कलाकार)|रशीद ख़ान]] * [[किशोर साहू]] - मार्को * [[प्रवीन कौल]] * [[मृदुला रानी]] * [[पूर्णिमा (हिन्दी फ़िल्म कलाकार)|पूर्णिमा]] * [[कृष्ण धवन]] - इंस्पेक्टर गिरधारी * प्रेम सागर * [[नर्बदा शंकर]] * Rajpal Yadav == दल == == संगीत == गीतकार:- [[शैलेन्द्र]] {|class="wikitable" |- style="text-align:center;" ! # !! गीत !! गायक !! जिन पर फ़िल्माया गया |- |१ | "आज फिर जीने की तमन्ना है" | [[लता मंगेशकर]] | [[देव आनन्द]] तथा [[वहीदा रहमान]] |- |२ | "दिन ढल जाये" | [[मोहम्मद रफ़ी]] | देव आनन्द तथा वहीदा रहमान |- |३ | "गाता रहे मेरा दिल" | [[किशोर कुमार]] तथा लता मंगेशकर | देव आनन्द तथा वहीदा रहमान |- |४ | "क्या से क्या हो गया" | मोहम्मद रफ़ी | देव आनन्द तथा वहीदा रहमान |- |५ | "पिया तोसे नैना लागे रे" | लता मंगेशकर | वहीदा रहमान |- |६ | "सइंया बेईमान" | लता मंगेशकर | देव आनन्द तथा वहीदा रहमान |- |७ | "तेरे मेरे सपने" | मोहम्मद रफ़ी | देव आनन्द तथा वहीदा रहमान |- |८ | "वहाँ कौन है तेरा" | [[सचिन देव बर्मन]] | देव आनन्द |- |९ | "हे राम हमारे रामचन्द्र" | [[मन्ना डे]] और साथी | देव आनन्द |- |१० | "अल्लाह मेघ दे पानी दे" | सचिन देव बर्मन | देव आनन्द |} == रोचक तथ्य == === उपन्यास से अंतर === * उपन्यास में राजू रोज़ी का प्यार पाने के लिये जतन करता है, लेकिन फ़िल्म में रोज़ी पहले ही अपनी शादी से दु:खी है और मार्को को किसी और के साथ देखकर ख़ुद ही राजू के पास आ जाती है। * फ़िल्म में राजू की मौत प्रसिद्धि में होती है और वर्षा होने से गांव का अकाल भी दूर हो जाता है, लेकिन उपन्यास में राजू की मौत ग़ुमनामी में होती है और गांव के अकाल ख़त्म होने का भी कोई ज़िक्र नहीं है। == परिणाम == === बौक्स ऑफिस === === समीक्षाएँ === == नामांकन और पुरस्कार == === [[फ़िल्मफ़ेयर पुरस्कार]] === '''जीते''' * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ फ़िल्म पुरस्कार]] - [[देव आनन्द]] * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ अभिनेता पुरस्कार]] - देव आनन्द * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ अभिनेत्री पुरस्कार]] - [[वहीदा रहमान]] * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ निर्देशक पुरस्कार]] - [[विजय आनन्द]] * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ कथा पुरस्कार]] - [[आर के नारायण]] * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ संवाद लेखन पुरस्कार]] - [[विजय आनन्द]] * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ छायाकार पुरस्कार]] - फ़ाली मिस्त्री '''नामांकित''' * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ संगीतकार पुरस्कार]] - [[सचिन देव बर्मन|एस डी बर्मन]] * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ पार्श्व गायिका पुरस्कार]] - [[लता मंगेशकर]] (''आज फिर जीने की तमन्ना है'' के लिए) ===[[राष्ट्रीय फ़िल्म पुरस्कार]]=== * तीसरी सर्वश्रेष्ठ फ़िचर फ़िल्म (हिन्दी) == बाहरी कड़ियाँ == * {{imdb title|0059246|गाइड}} {{फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ फ़िल्म पुरस्कार}} [[श्रेणी:1965 में बनी हिन्दी फ़िल्म]] [[श्रेणी:फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ फ़िल्म पुरस्कार विजेता]] [[श्रेणी:एस॰ डी॰ बर्मन द्वारा संगीतबद्ध फिल्में]] khoo2n2f2bhf71y83o28yaf5s0cs394 6446751 6446749 2025-06-30T14:00:10Z 人间百态 787470 Reverted 1 edit by [[Special:Contributions/~2025-98227|~2025-98227]] ([[User talk:~2025-98227|talk]]) to last revision by Gotitbro (TwinkleGlobal) 6446751 wikitext text/x-wiki {{Infobox Film | name = गाइड | image = गाइड (1965 फ़िल्म).jpg | caption = '''गाइड का पोस्टर''' | producer = देव आनन्द | director = [[विजय आनन्द]] | music = [[सचिन देव बर्मन]] | writer = [[आर के नारायण]] | starring = [[देव आनन्द]], <br />[[वहीदा रहमान]], <br />[[लीला चिटनिस]], <br />[[अनवर हुसैन]], <br />[[उल्हास (हिन्दी फ़िल्म कलाकार)|उल्हास]], <br />[[गजानन जागीरदार]], <br />[[रशीद ख़ान (हिन्दी फ़िल्म कलाकार)|रशीद ख़ान]], <br />[[किशोर साहू]], <br />[[प्रवीन कौल]], <br />[[मृदुला रानी]], <br />[[पूर्णिमा (हिन्दी फ़िल्म कलाकार)|पूर्णिमा]], <br />[[कृष्ण धवन]], <br />प्रेम सागर, <br />[[नर्बदा शंकर]], <br /> | screenplay = | cinematography = फ़ाली मिस्त्री | released = [[१९६५|1965]] | country = [[भारत]] | language = [[हिन्दी]] | budget = }} '''गाइड''' 1965 में बनी [[हिन्दी|हिन्दी भाषा]] की फिल्म है। यह भारत के प्रसिद्ध अंग्रेज़ी लेखक [[आर के नारायण]] के '''[[द गाइड]]''' नाम के उपन्यास पर आधारित है। == संक्षेप == फिल्म शुरू होती है वर्तमान से जब राजू ([[देव आनन्द]]) जेल से रिहा हो रहा है और फिर कहानी अतीत में चलती है। राजू एक गाइड है, जो पर्यटकों को ऐतिहासिक स्थलों में घुमाकर अपनी कमाई करता है। एक दिन, एक अमीर और बूढ़ा पुरातत्वविद् मार्को ([[किशोर साहू]]) उनकी युवा पत्नी रोज़ी ([[वहीदा रहमान]]), जो कि एक वेश्या की बेटी है, के साथ शहर में आता है। मार्को शहर के बाहर गुफाओं में कुछ शोध करना चाहता है और अपने गाइड के रूप में राजू को काम देता है। वह एक नई गुफा का पता लगाता है और अपने काम में इतना खो जाता है कि रोज़ी पर ध्यान नहीं देता। जब मार्को गुफा की खोज में लगा हुआ है, राजू रोज़ी को सैर सपाटे के लिए ले जाता है और उसके नृत्य क्षमता और मासूमियत की भूरि-भूरि प्रशंसा करता है। रोज़ी राजू को बताती है कि वह एक वेश्या की बेटी है और वह समाज में सम्मान हासिल करने के लिए कैसे मार्को की पत्नी बनी, लेकिन उसके लिए उसने एक बड़ी कीमत चुकाई है क्योंकि उसे नृत्य का जुनून है जबकि यह मार्को को सख़्त नापसंद है। इस बीच, रोज़ी जहर खाकर आत्महत्या करने की कोशिश करती है। इस घटना की खबर मिलने पर मार्को गुफाओं से वापस आता है और रोजी को ठीक देख कर काफ़ी नाराज़ होता है और रोज़ी से कहता है कि उसकी आत्महत्या करने की कोशिश एक नाटक थी, अन्यथा अगर वह वास्तव में मरना चाहती थी तो अधिक नींद की गोलियाँ खाकर यह आसानी से कर सकती थी। एक दिन जब रोज़ी गुफाओं में जाती है तो पाती है कि मार्को एक आदिवासी लड़की के साथ प्रेम रच रहा है। इसको लेकर रोज़ी और मार्को में काफ़ी कहा-सुनी होती है और रोज़ी एक बार फिर आत्महत्या करने की कोशिश करती है।<br />राजू उसे समझाता है कि आत्महत्या पाप है और वह अपना सपना पूरा करने के लिए ज़िंदा रहे। रोज़ी मार्को से सम्बन्ध तोड़ लेती है लेकिन अब उसे सर छुपाने के लिए जगह चाहिये और किसी का सहारा भी जो उसे राजू देता है। राजू के समुदाय में रोज़ी को भी वेश्या ही माना जाता है (क्योंकि पुराने ज़माने में राजघरानों में नाचने वाली वेश्या की दृश्टि से देखी जाती थीं)। राजू की माँ ([[लीला चिटनिस]]) और मामा ([[उल्हास]]) उससे आग्रह करते हैं कि रोज़ी को घर से बाहर निकाल दे लेकिन राजू मना कर देता है तो उसकी माँ उसे छोड़कर अपने भाई के साथ रहने चली जाती है। उसका मित्र और ड्राइवर ग़फ़्फ़ूर ([[अनवर हुसैन]]) भी रोज़ी को लेकर उससे किनारा कर लेता है। राजू की आमदनी ख़त्म हो जाती है और पूरा शहर उसके खिलाफ हो जाता है। इन सबके बावजूद राजू रोज़ी को एक गायक और नृत्यांगना बनने के लिए प्रोत्साहित करता है और उसकी मदद करता है। और जल्द ही रोज़ी एक स्टार बन जाती है। ज्यों-ज्यों रोज़ी नई ऊँचाईयाँ छूती है, राजू आवाराग़र्दी करने लगता है और उसे जुए और नशे की लत लग जाती है। अब फिर मार्को वापस आता है। रोजी को वापस जीतने की कोशिश करने के मन से, वह रोज़ी से मिलने आता है और फूलों का गुलदस्ता लाता है। बीच में उससे राजू टकरा जाता है और राजू उससे फूलों का गुलदस्ता ले लेता है। मार्को राजू से कहता है कि रोज़ी के कुछ गहने है जो एक लॉकर में जमा हैं और जिनको निकालने के लिए रोज़ी के हस्ताक्षर चाहियें। राजू, इस आशंका में कि यदि मार्को और रोज़ी दोबारा मिले तो उनके सम्बन्ध फिर न स्थापित हो जायें, लॉकर के पेपरों में रोज़ी के जाली हस्ताक्षर कर देता है, लेकिन मार्को को रोज़ी से मिलने नहीं देता है। <br /> इस बीच राजू और रोज़ी के सम्बन्धों में खटास आ जाती है जब वह राजू को अपने पास आने से भी मना कर देती है और कहती है कि अगर राजू उसके क़रीब आया तो वह बाहर चली जायेगी। इस से पहले दोनों में बहस हुयी थी और रोज़ी ने मार्को को याद कर कहा था कि शायद मार्को ठीक कहता था कि मर्द को औरत की आमदनी में नहीं जीना चाहिये। जवाब में राजू कहता है कि यह रोज़ी की ग़लतफ़हमी है कि वह अपने बूते में स्टार बन गयी है और उसको स्टार बनाने में राजू का भी बड़ा हाथ है।<br />कुछ समय बाद रोज़ी को जालसाज़ी का पता चल जाता है। राजू को दो साल की सज़ा हो जाती है। रोज़ी को यह समझ नहीं आता है कि राजू ने जालसाज़ी क्यों की जबकि वह रोज़ी से सीधे पैसे मांग सकता है। राजू ने पैसे की ख़ातिर नहीं बल्कि रोज़ी के प्यार में ऐसा कदम उठाया था क्योंकि वह मार्को और रोज़ी को मिलने नहीं देना चाहता था।<br />अब फ़िल्म वर्तमान में लौट आती है। राजू की रिहाई के दिन रोज़ी और राजू की माँ जेल में उसे लेने आते हैं लेकिन उन्हें पता चलता है कि अच्छे आचरण के कारण राजू को छः महीने पहले ही रिहा कर दिया गया है। रोज़ी और राजू की माँ अपने मनमुटाव मिटा देते हैं।<br />रिहाई होने के बाद राजू अकेला भटकता रहता है। गरीबी, निराशा, भूख और अकेलेपन के कारण वह इधर-उधर भटकता है। एक दिन वह कुछ साधुओं की टोली के साथ एक छोटे से गाँव के पुराने मंदिर के अहाते में सो जाता है और अगले दिन उस मंदिर से निकलने से पहले एक साधु सोते हुये राजू के ऊपर पीताम्बर वस्त्र उढ़ा देता है। अगले दिन गांव का एक किसान, भोला, पीताम्बर वस्त्र में सोते हुये राजू को साधु समझ लेता है। भोला की बहन शादी न करने की ज़िद कर रही थी। भोला उसे राजू के पास लाता है और राजू उसे समझा-बुझाकर शादी के लिए राज़ी कर लेता है। भोला और भी आश्वस्त हो जाता है कि राजू एक साधु है। वह यह बात सारे गांव में फैला देता है। गांव वाले उसे साधु मान लेते हैं और उसके लिए खाना और अन्य उपहार लेकर आते हैं और अपनी समस्याएं भी उसको बताते हैं। अब राजू उस गांव में स्वामी जी के नाम से जाना जाने लगता है और गांव के पण्डितों से उसके मतभेद भी हो जाते हैं। गांव वालों को एक कहानी सुनाते हुये राजू उनको एक साधु के बारे में बताता है कि एक बार एक गांव में अकाल पड़ गया था और उस साधु ने १२ दिन तक उपवास रखा और उस गांव में बारिश हो गई।<br />संयोग से उस गांव के इलाके में भी अकाल पड़ जाता है। गांव का एक मूर्ख राजू से वार्तालाप के दौरान सुनता कुछ और है और गांव वालों को आकर बताता है कि स्वामी जी ने वर्षा के लिए १२ दिन का उपवास करने का निर्णय लिया है। राजू पशोपेश में पड़ जाता है। पहले तो राजू इसका विरोध करता है। वह भोला को यहाँ तक बताता है कि वह एक सज़ायाफ़्ता मुजरिम है जिसे एक लड़की के कारण सज़ा मिली है। लेकिन इस पर भी गांव वालों की उस पर से आस्था कम नहीं होती है और वह कुख्यात डाकू रत्नाकर का उदाहरण देते हैं जो आगे चलकर [[वाल्मीकि]] के नाम से प्रसिद्ध होते हैं।<br />अंततः राजू उपवास के लिए राज़ी हो जाता है हालांकि उसे विश्वास नहीं होता कि मनुष्य के उपवास रखने में और वर्षा होने में कोई संबन्ध है। लेकिन उपवास के दौरान राजू का आध्यात्मिक विकास होता है और उसकी ख्याति दूर-दूर तक फैल जाती है। हज़ारों की संख्या में दर्शनार्थी उससे आशीर्वाद लेने आ ने लगते हैं। उसकी ख्याति सुनकर रोज़ी, उसकी माँ और उसका दोस्त ग़फ़्फ़ूर भी उससे मिलने आते हैं। ग़फ़्फ़ूर को भोला मंदिर के अन्दर आने नहीं देता है क्योंकि वह दूसरे धर्म का है। राजू मध्यस्थता करता है और कहता है कि इन्सानियत, प्रेम और परोपकार ही उसका धर्म है। धीरे-धीरे राजू की हालत नाज़ुक होती जाती है। आखिर में बारहवें दिन वर्षा होती है लेकिन राजू का निधन हो जाता है। जहाँ एक ओर मन्दिर के बाहर गांव वाले खुशी से झूम रहे हैं वहीं दूसरी ओर मन्दिर के अन्दर उसके स्वजन उसकी मृत्यु का मातम मनाते हैं। == चरित्र == == मुख्य कलाकार == * [[देव आनन्द]] - राजू गाइड * [[वहीदा रहमान]] - रोज़ी मार्को/मिस नलिनी * [[लीला चिटनिस]] - राजू की माँ * [[अनवर हुसैन]] - राजू का दोस्त ग़फ़्फ़ूर * [[उल्हास (हिन्दी फ़िल्म कलाकार)|उल्हास]] - राजू का मामा * [[गजानन जागीरदार]] - भोला * [[रशीद ख़ान (हिन्दी फ़िल्म कलाकार)|रशीद ख़ान]] * [[किशोर साहू]] - मार्को * [[प्रवीन कौल]] * [[मृदुला रानी]] * [[पूर्णिमा (हिन्दी फ़िल्म कलाकार)|पूर्णिमा]] * [[कृष्ण धवन]] - इंस्पेक्टर गिरधारी * प्रेम सागर * [[नर्बदा शंकर]] == दल == == संगीत == गीतकार:- [[शैलेन्द्र]] {|class="wikitable" |- style="text-align:center;" ! # !! गीत !! गायक !! जिन पर फ़िल्माया गया |- |१ | "आज फिर जीने की तमन्ना है" | [[लता मंगेशकर]] | [[देव आनन्द]] तथा [[वहीदा रहमान]] |- |२ | "दिन ढल जाये" | [[मोहम्मद रफ़ी]] | देव आनन्द तथा वहीदा रहमान |- |३ | "गाता रहे मेरा दिल" | [[किशोर कुमार]] तथा लता मंगेशकर | देव आनन्द तथा वहीदा रहमान |- |४ | "क्या से क्या हो गया" | मोहम्मद रफ़ी | देव आनन्द तथा वहीदा रहमान |- |५ | "पिया तोसे नैना लागे रे" | लता मंगेशकर | वहीदा रहमान |- |६ | "सइंया बेईमान" | लता मंगेशकर | देव आनन्द तथा वहीदा रहमान |- |७ | "तेरे मेरे सपने" | मोहम्मद रफ़ी | देव आनन्द तथा वहीदा रहमान |- |८ | "वहाँ कौन है तेरा" | [[सचिन देव बर्मन]] | देव आनन्द |- |९ | "हे राम हमारे रामचन्द्र" | [[मन्ना डे]] और साथी | देव आनन्द |- |१० | "अल्लाह मेघ दे पानी दे" | सचिन देव बर्मन | देव आनन्द |} == रोचक तथ्य == === उपन्यास से अंतर === * उपन्यास में राजू रोज़ी का प्यार पाने के लिये जतन करता है, लेकिन फ़िल्म में रोज़ी पहले ही अपनी शादी से दु:खी है और मार्को को किसी और के साथ देखकर ख़ुद ही राजू के पास आ जाती है। * फ़िल्म में राजू की मौत प्रसिद्धि में होती है और वर्षा होने से गांव का अकाल भी दूर हो जाता है, लेकिन उपन्यास में राजू की मौत ग़ुमनामी में होती है और गांव के अकाल ख़त्म होने का भी कोई ज़िक्र नहीं है। == परिणाम == === बौक्स ऑफिस === === समीक्षाएँ === == नामांकन और पुरस्कार == === [[फ़िल्मफ़ेयर पुरस्कार]] === '''जीते''' * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ फ़िल्म पुरस्कार]] - [[देव आनन्द]] * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ अभिनेता पुरस्कार]] - देव आनन्द * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ अभिनेत्री पुरस्कार]] - [[वहीदा रहमान]] * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ निर्देशक पुरस्कार]] - [[विजय आनन्द]] * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ कथा पुरस्कार]] - [[आर के नारायण]] * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ संवाद लेखन पुरस्कार]] - [[विजय आनन्द]] * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ छायाकार पुरस्कार]] - फ़ाली मिस्त्री '''नामांकित''' * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ संगीतकार पुरस्कार]] - [[सचिन देव बर्मन|एस डी बर्मन]] * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ पार्श्व गायिका पुरस्कार]] - [[लता मंगेशकर]] (''आज फिर जीने की तमन्ना है'' के लिए) ===[[राष्ट्रीय फ़िल्म पुरस्कार]]=== * तीसरी सर्वश्रेष्ठ फ़िचर फ़िल्म (हिन्दी) == बाहरी कड़ियाँ == * {{imdb title|0059246|गाइड}} {{फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ फ़िल्म पुरस्कार}} [[श्रेणी:1965 में बनी हिन्दी फ़िल्म]] [[श्रेणी:फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ फ़िल्म पुरस्कार विजेता]] [[श्रेणी:एस॰ डी॰ बर्मन द्वारा संगीतबद्ध फिल्में]] tn52gw2vsatfggfd2gv5tmet96ph8t5 ब्रह्मचारी (1968 फ़िल्म) 0 24324 6446689 6446601 2025-06-30T12:01:48Z संजीव कुमार 78022 [[Special:Contributions/~2025-98227|~2025-98227]] ([[User talk:~2025-98227|Talk]]) के संपादनों को हटाकर [[User:Svartava|Svartava]] के आखिरी अवतरण को पूर्ववत किया 4583256 wikitext text/x-wiki {{Infobox Film | name = ब्रह्मचारी | image = ब्रह्मचारी.jpg | caption = '''ब्रह्मचारी का पोस्टर''' | producer = जी पी सिप्पी<br />[[रमेश सिप्पी]] | director = भप्पी सोनी | music = [[शंकर-जयकिशन|शंकर जयकिशन]] (संगीतकार)<br />[[हसरत जयपुरी]], [[शैलेन्द्र]] (गीतकार) | writer = [[सचिन भौमिक]] (कथा एवं पटकथा)<br />आनन्द रोमानी (संवाद) | starring = [[शम्मी कपूर]]<br />[[राजश्री]]<br />[[प्राण (अभिनेता)|प्राण]]<br />[[मुमताज़ (अभिनेत्री)|मुमताज़]] | screenplay = सचिन भौमिक | cinematography = तारु दत्त | editing = ऍम. ऍस. शिन्दे | studio = [[करदार स्टूडियोज़]]<br />[[आर. के. स्टूडियोज़]] | distributor = सिप्पी ऑर्गनाइज़ेशन | released = [[१९६८|1968]] | country = [[भारत]] | language = [[हिन्दी]] | budget = }} '''ब्रह्मचारी''' १९६८ में बनी [[हिन्दी|हिन्दी भाषा]] की फ़िल्म है जिसका निर्देशन भप्पी सोनी ने किया है और जिसके निर्माता जी. पी. सिप्पी हैं। इस फ़िल्म के मुख्य कलाकार [[शम्मी कपूर]], [[राजश्री]], [[प्राण (अभिनेता)|प्राण]] तथा [[मुमताज़ (अभिनेत्री)|मुमताज़]] हैं। इस फ़िल्म को पाँच [[फ़िल्मफ़ेयर पुरस्कार|फ़िल्मफ़ेयर पुरस्कारों]] से पुरस्कृत किया गया था। == संक्षेप == == चरित्र == * [[शम्मी कपूर]] - ब्रह्मचारी * [[राजश्री]] - शीतल चौधरी * [[प्राण]] - रवि खन्ना * [[मुमताज़ (अभिनेत्री)|मुमताज़]] - रूपा == मुख्य कलाकार == * [[शम्मी कपूर]] * [[राजश्री]] * [[प्राण]] * [[मुमताज़ (अभिनेत्री)|मुमताज़]] == दल == == संगीत == इस फ़िल्म में गीतों के बोल लिखे हैं [[हसरत जयपुरी]] और [[शैलेन्द्र]] ने और धुन बनाई है [[शंकर-जयकिशन|शंकर जयकिशन]] ने। {|class = "wikitable" |+'''ब्रह्मचारी के गीत''' |- !!!गीत!!गायक/गायिका!!गीतकार |- !१ |''आजकल तेरे मेरे प्यार के चर्चे''||[[मोहम्मद रफ़ी]], [[सुमन कल्याणपुर]]||[[हसरत जयपुरी]] |- !२ |''कोई प्यार हमें भी करता''||मोहम्मद रफ़ी||हसरत जयपुरी |- !३ |''चक्के पे चक्का''||मोहम्मद रफ़ी||[[शैलेन्द्र]] |- !४ |''दिल के झरोखे में''||मोहम्मद रफ़ी||हसरत जयपुरी |- !५ |''मैं गाऊँ तुम सो जाओ''||मोहम्मद रफ़ी||शैलेन्द्र |- |} == रोचक तथ्य == == परिणाम == === बौक्स ऑफिस === === समीक्षाएँ === == नामांकन और पुरस्कार == * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ फ़िल्म पुरस्कार]] - जी. पी. सिप्पी * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ अभिनेता पुरस्कार]] - [[शम्मी कपूर]] * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ पार्श्व गायक पुरस्कार]] - [[मोहम्मद रफ़ी]] (''दिल के झरोख़े में'' गीत के लिए) * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ गीतकार पुरस्कार]] - [[शैलेन्द्र]] (''मैं गाऊँ तुम सो जाओ गीत के लिए) * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ संगीतकार पुरस्कार]] - [[शंकर-जयकिशन|शंकर जयकिशन]] == बाहरी कड़ियाँ == * {{imdb title|0147925|ब्रह्मचारी}} {{फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ फ़िल्म पुरस्कार}} [[श्रेणी:1968 में बनी हिन्दी फ़िल्म]] [[श्रेणी:फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ फ़िल्म पुरस्कार विजेता]] 0b63m7masn6pb0pt77izjhihs7lepp8 6446745 6446689 2025-06-30T13:58:04Z ~2025-98227 875813 6446745 wikitext text/x-wiki {{Infobox Film | name = ब्रह्मचारी | image = ब्रह्मचारी.jpg | caption = '''ब्रह्मचारी का पोस्टर''' | producer = जी पी सिप्पी<br />[[रमेश सिप्पी]] | director = भप्पी सोनी | music = [[शंकर-जयकिशन|शंकर जयकिशन]] (संगीतकार)<br />[[हसरत जयपुरी]], [[शैलेन्द्र]] (गीतकार) | writer = [[सचिन भौमिक]] (कथा एवं पटकथा)<br />आनन्द रोमानी (संवाद) | starring = [[शम्मी कपूर]]<br />[[राजश्री]]<br />[[प्राण (अभिनेता)|प्राण]]<br />[[मुमताज़ (अभिनेत्री)|मुमताज़]] | screenplay = सचिन भौमिक | cinematography = तारु दत्त | editing = ऍम. ऍस. शिन्दे | studio = [[करदार स्टूडियोज़]]<br />[[आर. के. स्टूडियोज़]] | distributor = सिप्पी ऑर्गनाइज़ेशन | released = [[१९६८|1968]] | country = [[भारत]] | language = [[हिन्दी]] | budget = }} '''ब्रह्मचारी''' १९६८ में बनी [[हिन्दी|हिन्दी भाषा]] की फ़िल्म है जिसका निर्देशन भप्पी सोनी ने किया है और जिसके निर्माता जी. पी. सिप्पी हैं। इस फ़िल्म के मुख्य कलाकार [[शम्मी कपूर]], [[राजश्री]], [[प्राण (अभिनेता)|प्राण]] तथा [[मुमताज़ (अभिनेत्री)|मुमताज़]] हैं। इस फ़िल्म को पाँच [[फ़िल्मफ़ेयर पुरस्कार|फ़िल्मफ़ेयर पुरस्कारों]] से पुरस्कृत किया गया था। == संक्षेप == == चरित्र == * [[शम्मी कपूर]] - ब्रह्मचारी * [[राजश्री]] - शीतल चौधरी * [[प्राण]] - रवि खन्ना * [[मुमताज़ (अभिनेत्री)|मुमताज़]] - रूपा == मुख्य कलाकार == Sunil Dutt == दल == == संगीत == इस फ़िल्म में गीतों के बोल लिखे हैं [[हसरत जयपुरी]] और [[शैलेन्द्र]] ने और धुन बनाई है [[शंकर-जयकिशन|शंकर जयकिशन]] ने। {|class = "wikitable" |+'''ब्रह्मचारी के गीत''' |- !!!गीत!!गायक/गायिका!!गीतकार |- !१ |''आजकल तेरे मेरे प्यार के चर्चे''||[[मोहम्मद रफ़ी]], [[सुमन कल्याणपुर]]||[[हसरत जयपुरी]] |- !२ |''कोई प्यार हमें भी करता''||मोहम्मद रफ़ी||हसरत जयपुरी |- !३ |''चक्के पे चक्का''||मोहम्मद रफ़ी||[[शैलेन्द्र]] |- !४ |''दिल के झरोखे में''||मोहम्मद रफ़ी||हसरत जयपुरी |- !५ |''मैं गाऊँ तुम सो जाओ''||मोहम्मद रफ़ी||शैलेन्द्र |- |} == रोचक तथ्य == == परिणाम == === बौक्स ऑफिस === === समीक्षाएँ === == नामांकन और पुरस्कार == * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ फ़िल्म पुरस्कार]] - जी. पी. सिप्पी * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ अभिनेता पुरस्कार]] - [[शम्मी कपूर]] * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ पार्श्व गायक पुरस्कार]] - [[मोहम्मद रफ़ी]] (''दिल के झरोख़े में'' गीत के लिए) * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ गीतकार पुरस्कार]] - [[शैलेन्द्र]] (''मैं गाऊँ तुम सो जाओ गीत के लिए) * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ संगीतकार पुरस्कार]] - [[शंकर-जयकिशन|शंकर जयकिशन]] == बाहरी कड़ियाँ == * {{imdb title|0147925|ब्रह्मचारी}} {{फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ फ़िल्म पुरस्कार}} [[श्रेणी:1968 में बनी हिन्दी फ़िल्म]] [[श्रेणी:फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ फ़िल्म पुरस्कार विजेता]] 37v469gejq2qrxlup8o2v4r5ctr15vi 6446748 6446745 2025-06-30T13:59:19Z 人间百态 787470 [[Special:Contributions/~2025-98227|~2025-98227]] ([[User talk:~2025-98227|वार्ता]]) द्वारा किए बदलाव को संजीव कुमार के बदलाव से पूर्ववत किया 6446748 wikitext text/x-wiki {{Infobox Film | name = ब्रह्मचारी | image = ब्रह्मचारी.jpg | caption = '''ब्रह्मचारी का पोस्टर''' | producer = जी पी सिप्पी<br />[[रमेश सिप्पी]] | director = भप्पी सोनी | music = [[शंकर-जयकिशन|शंकर जयकिशन]] (संगीतकार)<br />[[हसरत जयपुरी]], [[शैलेन्द्र]] (गीतकार) | writer = [[सचिन भौमिक]] (कथा एवं पटकथा)<br />आनन्द रोमानी (संवाद) | starring = [[शम्मी कपूर]]<br />[[राजश्री]]<br />[[प्राण (अभिनेता)|प्राण]]<br />[[मुमताज़ (अभिनेत्री)|मुमताज़]] | screenplay = सचिन भौमिक | cinematography = तारु दत्त | editing = ऍम. ऍस. शिन्दे | studio = [[करदार स्टूडियोज़]]<br />[[आर. के. स्टूडियोज़]] | distributor = सिप्पी ऑर्गनाइज़ेशन | released = [[१९६८|1968]] | country = [[भारत]] | language = [[हिन्दी]] | budget = }} '''ब्रह्मचारी''' १९६८ में बनी [[हिन्दी|हिन्दी भाषा]] की फ़िल्म है जिसका निर्देशन भप्पी सोनी ने किया है और जिसके निर्माता जी. पी. सिप्पी हैं। इस फ़िल्म के मुख्य कलाकार [[शम्मी कपूर]], [[राजश्री]], [[प्राण (अभिनेता)|प्राण]] तथा [[मुमताज़ (अभिनेत्री)|मुमताज़]] हैं। इस फ़िल्म को पाँच [[फ़िल्मफ़ेयर पुरस्कार|फ़िल्मफ़ेयर पुरस्कारों]] से पुरस्कृत किया गया था। == संक्षेप == == चरित्र == * [[शम्मी कपूर]] - ब्रह्मचारी * [[राजश्री]] - शीतल चौधरी * [[प्राण]] - रवि खन्ना * [[मुमताज़ (अभिनेत्री)|मुमताज़]] - रूपा == मुख्य कलाकार == * [[शम्मी कपूर]] * [[राजश्री]] * [[प्राण]] * [[मुमताज़ (अभिनेत्री)|मुमताज़]] == दल == == संगीत == इस फ़िल्म में गीतों के बोल लिखे हैं [[हसरत जयपुरी]] और [[शैलेन्द्र]] ने और धुन बनाई है [[शंकर-जयकिशन|शंकर जयकिशन]] ने। {|class = "wikitable" |+'''ब्रह्मचारी के गीत''' |- !!!गीत!!गायक/गायिका!!गीतकार |- !१ |''आजकल तेरे मेरे प्यार के चर्चे''||[[मोहम्मद रफ़ी]], [[सुमन कल्याणपुर]]||[[हसरत जयपुरी]] |- !२ |''कोई प्यार हमें भी करता''||मोहम्मद रफ़ी||हसरत जयपुरी |- !३ |''चक्के पे चक्का''||मोहम्मद रफ़ी||[[शैलेन्द्र]] |- !४ |''दिल के झरोखे में''||मोहम्मद रफ़ी||हसरत जयपुरी |- !५ |''मैं गाऊँ तुम सो जाओ''||मोहम्मद रफ़ी||शैलेन्द्र |- |} == रोचक तथ्य == == परिणाम == === बौक्स ऑफिस === === समीक्षाएँ === == नामांकन और पुरस्कार == * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ फ़िल्म पुरस्कार]] - जी. पी. सिप्पी * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ अभिनेता पुरस्कार]] - [[शम्मी कपूर]] * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ पार्श्व गायक पुरस्कार]] - [[मोहम्मद रफ़ी]] (''दिल के झरोख़े में'' गीत के लिए) * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ गीतकार पुरस्कार]] - [[शैलेन्द्र]] (''मैं गाऊँ तुम सो जाओ गीत के लिए) * [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ संगीतकार पुरस्कार]] - [[शंकर-जयकिशन|शंकर जयकिशन]] == बाहरी कड़ियाँ == * {{imdb title|0147925|ब्रह्मचारी}} {{फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ फ़िल्म पुरस्कार}} [[श्रेणी:1968 में बनी हिन्दी फ़िल्म]] [[श्रेणी:फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ फ़िल्म पुरस्कार विजेता]] 0b63m7masn6pb0pt77izjhihs7lepp8 जालौर 0 25375 6447150 6446540 2025-07-01T11:50:13Z ~2025-76604 874932 6447150 wikitext text/x-wiki {{Infobox Indian Jurisdiction | | नगर का नाम = जालौर | प्रकार = शहर | latd = 25.35 | longd= 72.62 | प्रदेश = राजस्थान | जिला = [[जालौर जिला]] | शासक पद = [[विधायक]] | शासक का नाम = जोगेश्वर गर्ग (भाजपा) | शासक पद 2 = [[नगर पालिका अध्यक्ष]] | शासक का नाम 2 = सवाई सिंह | ऊँचाई = 178 | जनगणना का वर्ष = 2011 | जनसंख्या = 1830151 | घनत्व = | क्षेत्रफल = | दूरभाष कोड = 91 (0)2973 | पिनकोड = 343001 | वाहन रेजिस्ट्रेशन कोड = RJ-16 | unlocode = | वेबसाइट = jalore.rajasthan.gov.in | टिप्पणियाँ =राजस्थान की सुवर्ण नगरी |other_name=ग्रेनाइट सिटी|शासक पद 3=सांसद|शासक का नाम 3=देवजी पटेल|sex_ratio=951|population_density=172}} '''जालौर''' [[राजस्थान]] राज्य का एक ऐतिहासिक शहर है।यह राजस्थान की '''<u>सुवर्ण नगरी</u>''' और '''<u>ग्रेनाइट सिटी</u>''' से प्रसिद्ध है। यह शहर प्राचीनकाल में 'जाबालिपुर' के नाम से जाना जाता था। [[जालौर जिला]] मुख्यालय यहाँ स्थित है। [[लूणी नदी|लूनी नदी]] की उपनदी सुकरी के दक्षिण में स्थित जालौर राजस्थान का ऐतिहासिक जिला है। झाला मीणा, मीणा समुदाय में एक महत्वपूर्ण शासक था जिन्हें मीणा समाज अपने कबीले का मुख्या मानते थे। झाला मीणा ने वर्तमान जालौर शहर जहां अपने कबीले की स्थापना की और वहां स्वर्णगिरी पहाड़ी पर श्री झरनेश्वर महादेव मंदिर बनवाया। जहां मीणा समुदाय का बहुत बड़ा कबीला था। श्री झरनेश्वर महादेव मंदिर मीणा समुदाय के लिए एक महत्वपूर्ण पवित्र धार्मिक स्थल था, जहां झाला मीणा और उनके सरदार नियमित रूप से पूजा करते थे। आज भी खंडर हुए झाला मीणा के कबीले के खंडर व श्री झरनेश्वर महादेव मंदिर स्वर्णगिरी पहाड़ी पर देखे जा सकते हैं। प्राचीनकाल में वर्तमान जालोर कि स्वर्णगिरी पहाडी पर मीणा समुदाय का एक कबिला था जिसका नाम जाबलीपुर था। इस कबिले के सरदार चोरी, डकैती, लूटपाट एवं अपनी बहादुरी के लिए प्रसिद्ध थे। इस कबिले के सरदार स्वतंत्र शासन करते थे। यहा के सरदार जाबलीपुर के रास्ते से गुजरने वाले सेठ, व्यापारी एवं सेनाओ से कर वसूल करते थे। झाला मीणा व मीणा समुदाय का गुरू नाथ संप्रदाय के जालंदर नाथ थे जिनके आर्शीवाद से झाला मीणा एवं मीणा समुदाय ने श्री झरनेश्वर महादेव मंदिर बनवाया था। यह मंदिर मीणा समुदाय के लिए एक महत्वपूर्ण पवित्र धार्मिक स्थल था। जहां झाला मीणा और उनके सरदार नियमित रूप से पूजा करते थे। मीणा समुदाय भगवान शिव के परम भक्त थें। झाला मीणा व मीणा समुदाय ने अलाउद्दीन खिलजी की अधीनता स्वीकार नहीं की तब कान्हड़देव सोनगरा चौहान अलाउद्दीन खिलजी दरबार में हाजरी देने जाते थे। 1294 ईस्वी में जालोर दुर्ग पर राज मिला था। एक दिन गोठ देने के बहाने से बुलाकर झाला मीणा सहित अधिकांश मीणा सरदारों का जालोर दुर्ग पर कत्लेआम कर दिया था। कबिले में बसे मीणा समुदाय ने जाबलीपुर कबिले को छोड़कर चले गए लेकिन अपना संघर्ष नहीं छोड़ा अपना स्वतन्त्र शासन निरंतर जारी रखा। मीणा समुदाय के सरदारों ने चोरी, डकैती, लूटपाट जारी रखा। यहां के मीणा समुदाय धीरे धीरे मारवाड के हर क्षेत्र में फैल गए थे। == इतिहास == प्राचीन काल में जालोर को 'जाबालिपुर' के नाम से जाना जाता था - जो [[जाबालि]] नाम पर रखा गया था।<ref>[http://www.socialresearchfoundation.com/new/publish-journal.php?editID=2660 जालौर इतिहास के तथ्यः पुनर्लेखन और पड़ताल]</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.bhaskar.com/local/rajasthan/pali/jalore/news/maharishi-jabali-was-worshiped-on-rishi-panchami-in-jalore-city-127651927.html|title=धर्म-आस्था: जालोर शहर में ऋषि पंचमी पर महर्षि जाबालि का किया पूजन|date=2020-08-26|website=Dainik Bhaskar|language=hi|access-date=2021-01-14}}</ref> शहर को सुवर्णगिरी या सोंगिर, गोल्डन माउंट के नाम से भी जाना जाता था, जिस पर किला खड़ा है। यह 8 वीं शताब्दी में एक समृद्ध शहर था, और, कुछ ऐतिहासिक स्रोतों के अनुसार, 8 वीं -9 वीं शताब्दी में, प्रतिहार की एक शाखा साम्राज्य ने जबलीपुर (जालौर) पर शासन किया।<ref>{{Cite book|title=Rajasthana KI Murtikala Parampara: 800 Isvi Se 1000 Isvi|last=Vasishtha|first=Nilima|publisher=|year=|isbn=9788171373604|location=|pages=Pg 6}}</ref> राजा मान प्रतिहार जालोर में [[भीनमाल]] शासन कर रहे थे जब [[परमार]] सम्राट [[वाक्पति मुंज]] (९-२- ९९ ० ९ ०) ने इस क्षेत्र पर आक्रमण किया - इस विजय के बाद इन विजित प्रदेशों को अपने परमार राजकुमारों में विभाजित किया - उनके पुत्र अरण्यराज परमार को अबू क्षेत्र, उनके पुत्र और उनके भतीजे चंदन परमार को, धारनिवराह परमार को जालोर क्षेत्र दिया गया। इससे भीनमाल पर प्रतिहार शासन लगभग 250 वर्ष का हो गया। <ref> राव गणपतसिंह चितलवाना, भीनमाल का संस्कृत वैभव, पृ। ४६- ४ ९ </ref> राजा मान प्रतिहार का पुत्र देवलसिंह प्रतिहार अबू के राजा महिपाल परमार (1000-1014 ईस्वी) का समकालीन था। राजा देवलसिम्हा ने अपने देश को मुक्त करने के लिए या भीनमाल पर प्रतिहार पकड़ को फिर से स्थापित करने के लिए कई प्रयास किए, लेकिन व्यर्थ में। वह चार पहाड़ियों - डोडासा, नदवाना, काला-पहाड और सुंधा से युक्त, भीनमाल के दक्षिण पश्चिम में प्रदेशों के लिए बस गए। उन्होंने लोहियाना (वर्तमान [[जसवंतपुरा]]) को अपनी राजधानी बनाया। इसलिए यह उपकुल देवल प्रतिहार बन गया। <ref> राव गणपतसिंह चितलवाना, भीनमाल का संस्कृत वैभव, पृ। 49 </ref> धीरे-धीरे उनके जागीर में आधुनिक जालोर जिले और उसके आसपास के 52 गाँव शामिल थे। देवल ने जालोर के चौहान कान्हाददेव के अलाउद्दीन खिलजी के प्रतिरोध में भाग लिया। लोहियाणा के ठाकुर धवलसिंह देवल ने महाराणा प्रताप को जनशक्ति की आपूर्ति की और उनकी बेटी की शादी महाराणा से की, बदले में महाराणा ने उन्हें "राणा" की उपाधि दी, जो इस दिन तक उनके साथ रहे। <ref> राव गणपतसिंह चितलवाना, भीनमाल का संस्कृत वैभव, पृ। । 50- 53 </ref> 1100 ईसवी मे जालोर पर भीलों का शासन था<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=gmffEAAAQBAJ&pg=PA45&dq=Bhil+Chakrasen&hl=hi&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&sa=X&ved=2ahUKEwiBsM3FoM6EAxUa1jgGHTubDzk4KBDoAXoECAMQAw#v=onepage&q=Bhil%20Chakrasen&f=false|title=Aadikalin Meena Itihaas|last=Jaunwal|first=Govind Singh|date=2023-10-27|publisher=Booksclinic Publishing|isbn=978-93-5823-762-7|language=hi}}</ref>। 1181 में [[अल्हणदेव | अल्हाना]] के सबसे छोटे बेटे, [[कीर्तिपाला]] जालौर पर कब्जा कर लिया। और जालौर की चौहानों की चौहानों की जालोर लाइन की स्थापना की। उनके बेटे [[समरसिम्हा]] ने उन्हें 1182 में सफलता दिलाई। समरसिम्हा को [[उदयसिम्हा]] ने सफल बनाया, जिन्होंने तुर्क से नाडोल और मंडोर पर कब्जा करके राज्य का विस्तार किया। उदयसिंह के शासनकाल के दौरान, जालोर [[दिल्ली सल्तनत]] की एक सहायक नदी थी। <ref> {{Cite book। Title = The Chahamanas of Jalore | पहली = अशोक कुमार | अंतिम = श्रीवास्तव | प्रकाशक = साहित्य संस्कार प्रकाशन। तिथि = 1979 = 1979 = तिथि। | पृष्ठ = 14–24}} </ref> उदयसिंह [[चचिगदेव]] और [[सामंतसिम्हा]] द्वारा सफल हुआ था। सामन्तसिंह को उनके पुत्र [[कान्हड़देव]] ने उत्तराधिकारी बनाया। विरम और फिरोजा के संबंध में कहा जाता है कि बादशाह राजा विरम को "पन्नू पहलवान" के साथ "वेनिटी" के खेल के लिए आमंत्रित किया। पराजित करने के बाद पहलवान राजकुमारी फिरोजा को विरम से प्यार हो गया और उसने इसका प्रस्ताव भेजा विवाह, जिसे वीरम ने अस्वीकार कर दिया। इस बादशाह राजा से नाराज होकर अपने सैनिकों के साथ पूरे जालौर को घेर लिया। जालोर का यह पुत्र विरम देव, हेरोस का सबसे बड़ा और पीछे छोड़ दिया गया है मीठी यादें। कान्हड़देव और उनके पुत्र वीरमदेव की जालोर में रक्षा के लिए मृत्यु हो गई. सैकड़ों राजपूत बहादुरों ने अपने देश के लिए जान दे दी है, धर्म और गौरव बहादुर महिलाओं ने बचाने के लिए खुद को आग में डाल लिया है उनका सम्मान के लीये|<ref name=":0">{{Cite web|url=http://censusindia.gov.in/2011census/dchb/0818_PART_B_DCHB_JALOR.pdf|title=Census of india 2011 Jalore|last=|first=|date=|website=|archive-url=|archive-date=|dead-url=|access-date=}}</ref> जालोर, [[महाराणा प्रताप]] (1572-1597) की माँ जयवंता बाई का गृहनगर था। वह अखे राज सोंगरा की बेटी थी। [[राठौर]] [[रतलाम राज्य | रतलाम]] के शासकों ने अपने खजाने को सुरक्षित रखने के लिए [[जालोर किले | जालौर किले]] का इस्तेमाल किया। मध्य समय में लगभग 1690 [[जालोर] का शाही परिवार [[यदु]] [[चंद्र वंश | चंद्रवंशी]] [[भाटी]] राजपूत [[जैसलमेर राज्य | जैसलमेर]] जालोर आए और अपना राज्य बनाया। उन्हें उमेडाबाद के स्थानीय लोगों द्वारा [[नाथ | नाथजी]] के रूप में भी जाना जाता है। जालोर उनमें से एक दूसरी राजधानी है पहली राजधानी थी [[जोधपुर राज्य | जोधपुर]] अभी भी [[छतरी]] जालोर के पूर्वजों के शाही परिवार से भाटी सरदार मौजूद हैं। उन्होंने अपने समय में [[मुगल साम्राज्य | मुगलों]] के बाद पूरे जालौर, [[जोधपुर राज्य | जोधपुर]] पर शासन किया, उनके पास केवल उम्मेदबाद था। [[गुजरात]] के तुर्क शासकों ने १६ वीं शताब्दी में जालोर पर कुछ समय के लिए शासन किया और यह [[मुगल साम्राज्य]] का हिस्सा बन गया। 1704 में इसे [[जोधपुर राज्य | मारवाड़]] में बहाल कर दिया गया और 1947 में भारतीय स्वतंत्रता के तुरंत बाद तक राज्य का हिस्सा बना रहा। == मुख्य आकर्षण == === सुवर्णगिरी / जालौर किला === भारत के सबसे प्रसिद्ध किलों में से एक जालौर किले का निर्माण 10वीं शताब्दी में परमारों द्वारा कराया गया था। यह अद्भुत किला खड़ी पहाड़ी पर स्थित है। यहां के महल बहुत साधरण हैं जिनमें बहुत अधिक सजावट देखने को नहीं मिलती। मंदिर में प्रवेश के चार भव्य द्वार हैं जहां तक पहुंचने का एक ही रास्ता है। किले का निर्माण पारंपरिक हिंदू वास्तुशिल्प के अनुरूप ही है।<ref>{{Cite web|url=https://www.bhaskar.com/news/RAJ-JOD-fort-of-jalore-is-impregnable-4819481-PHO.html|title=अभेद्य है ये किला, अंदर जाने के लिए गुजरना पड़ता है चार दरवाजों से|last=|first=|date=|website=Denik Bhashkar|archive-url=https://web.archive.org/web/20170407152619/http://www.bhaskar.com/news/RAJ-JOD-fort-of-jalore-is-impregnable-4819481-PHO.html|archive-date=7 अप्रैल 2017|dead-url=|access-date=|url-status=live}}</ref> === जहाज मंदिर === जहाज मंदिर एक जैन मंदिर है जो बिशनगढ़ से 5 किलोमीटर दूर मांडवला गांव में है। श्री शांतिनाथ प्रभु की प्रतिमा और परमात्मा का मार्ग पंचधातु से बनाया गया है। जिस पर शुद्ध स्वर्ण की परत चढ़ाई गयी है। मुख्य प्रतिमा के दायीं ओर आदिनाथ और बायीं ओर भगवान वासुपूज्य विराजमान हैं। मंदिर के अन्य कोनों पर भी मूर्तियां रखी गई हैं। आराधना भवन और भोजनशाला के साथ ही एक विशाल धर्मशाला भी जुड़ी हुई है। जहाँ वातानुकूलित कमरे एवं सुंदर उद्यान निर्मित है। यहाँ 22 दिसंबर 1985 को आचार्य जिनकांतिसागरसूरिजी का स्वर्गवास हुआ था। उनकी स्मृति में उनके शिष्य आचार्य जिनमणिप्रभसूरिजी महाराज के निर्देशन में इस अद्भुत स्थापत्य का निर्माण कराया गया है। जालौर एक शान्‍त एवं सुसज्जित क्षेत्र है यहाँ पर बाहर के जिलों के कर्मचारी ज्‍यादा कार्यरत हैं। शिक्षा का स्‍तर बहुत कमजोर है। === श्री सुवर्णगिरी तीर्थ === [[चित्र:Sri Munisuvrat-Nemi-Parsva Jinalaya, Santhu.JPG|right|thumb|300px|मुनि सुव्रत नेमी पार्श्व जिनालय]] श्री सुवर्णगिरी तीर्थ जालौर शहर के पास सुवर्णगिरी पहाड़ी पर स्थित है। पद्मासन मुद्रा में बैठे भगवान महावीर यहां के मुख्य आराध्य देव हैं। मंदिर का निर्माण राजा कमरपाल ने करवाया था और इसकी देखरेख "श्री स्वर्णगिरी जैन श्‍वेतांबर तीर्थ पेढ़ी" नामक ट्रस्ट करता है। भगवान महावीर की श्‍वेत प्रतिमा की स्थापना 1221 विक्रम संवत् में की गई थी। === श्री उमेदपुर तीर्थ === श्री उमेदपुर तीर्थ जालौर जिले के उमेदपुर में स्थित है। यह मंदिर श्री भीदभंजन पार्श्‍वनाथ भगवान को समर्पित है। मंदिर की नींव योगराज श्री विजय शांतिगुरु ने 1995 विक्रम संवत में रखी थी। यहां पर भोजनशाला और धर्मशाला में है। === तीर्थन्द्रनगर === तीर्थेद्रनगर एक धार्मिक स्थल है जो जालौर से 48 किलोमीटर दूर है। श्री चमत्कारी पार्श्‍वनाथ जैन तीर्थ यहां के मुख्य आकर्षण हैं। जालौर से यहां के लिए नियमित बस सेवा उपलब्ध है। सिवना का लीलाधर मंदिर यह मंदिर करीब 900 साल पुराना है इसकी स्थपना जालौर के चौहान शासक कान्हड़ेव के समय हुई थी। यह अब जालौर के मुख्य आकर्षण का केंद्र है == आवागमन == ;वायु मार्ग: नजदीकी हवाई अड्डा जोधपुर यहां से 140 किलोमीटर दूर है। ;रेल मार्ग: यह जिला उत्तरी रेलवे के ब्रोड गेज लाइन से जुड़ा हुआ है। बहुत से शहरों से यहां के लिए रेल चलती हैं। ;सड़क मार्ग: राष्ट्रीय राजमार्ग 15 इस जिले से होकर गुजरता है। सभी ब्लॉक मुख्यालय बस सेवा से जुड़े हुए हैं। == जनसंख्या == जालोर में कुल आबादी 18,30,151 हैं| 9,36,634 पुरुष और 8,92,096 महिलाएं है <ref name=":0" /> '''लिंगानुपात''' - 951, '''जनसंख्या घनत्व -''' 172 व्यक्ती प्रति वर्ग किलोमीटर क्षेत्रफल -10640 वर्ग किलोमीटर == सन्दर्भ == {{reflist}} == यह भी देखेँ == * [[भीनमाल]] * [[नीलकंठ]] * [[सांचौर]] [[श्रेणी:राजस्थान के शहर]] [[श्रेणी:जालौर ज़िला]] [[श्रेणी:जालौर ज़िले के नगर]] 1jy8orjmn30o6ys2tm41ld0s5daigne 6447151 6447150 2025-07-01T11:53:03Z ~2025-76604 874932 6447151 wikitext text/x-wiki {{Infobox Indian Jurisdiction | | नगर का नाम = जालौर | प्रकार = शहर | latd = 25.35 | longd= 72.62 | प्रदेश = राजस्थान | जिला = [[जालौर जिला]] | शासक पद = [[विधायक]] | शासक का नाम = जोगेश्वर गर्ग (भाजपा) | शासक पद 2 = [[नगर पालिका अध्यक्ष]] | शासक का नाम 2 = सवाई सिंह | ऊँचाई = 178 | जनगणना का वर्ष = 2011 | जनसंख्या = 1830151 | घनत्व = | क्षेत्रफल = | दूरभाष कोड = 91 (0)2973 | पिनकोड = 343001 | वाहन रेजिस्ट्रेशन कोड = RJ-16 | unlocode = | वेबसाइट = jalore.rajasthan.gov.in | टिप्पणियाँ =राजस्थान की सुवर्ण नगरी |other_name=ग्रेनाइट सिटी|शासक पद 3=सांसद|शासक का नाम 3=देवजी पटेल|sex_ratio=951|population_density=172}} '''जालौर''' [[राजस्थान]] राज्य का एक ऐतिहासिक शहर है।यह राजस्थान की '''<u>सुवर्ण नगरी</u>''' और '''<u>ग्रेनाइट सिटी</u>''' से प्रसिद्ध है। यह शहर प्राचीनकाल में 'जाबालिपुर' के नाम से जाना जाता था। [[जालौर जिला]] मुख्यालय यहाँ स्थित है। [[लूणी नदी|लूनी नदी]] की उपनदी सुकरी के दक्षिण में स्थित जालौर राजस्थान का ऐतिहासिक जिला है। झाला मीणा, मीणा समुदाय में एक महत्वपूर्ण शासक था जिन्हें मीणा समाज अपने कबीले का मुख्या मानते थे। झाला मीणा ने वर्तमान जालौर शहर जहां अपने कबीले की स्थापना की और वहां स्वर्णगिरी पहाड़ी पर श्री झरनेश्वर महादेव मंदिर बनवाया। जहां मीणा समुदाय का बहुत बड़ा कबीला था। श्री झरनेश्वर महादेव मंदिर मीणा समुदाय के लिए एक महत्वपूर्ण पवित्र धार्मिक स्थल था, जहां झाला मीणा और उनके सरदार नियमित रूप से पूजा करते थे। आज भी खंडर हुए झाला मीणा के कबीले के खंडर व श्री झरनेश्वर महादेव मंदिर स्वर्णगिरी पहाड़ी पर देखे जा सकते हैं। प्राचीनकाल में वर्तमान जालोर कि स्वर्णगिरी पहाडी पर मीणा समुदाय का एक कबिला था जिसका नाम जाबलीपुर था। इस कबिले के सरदार चोरी, डकैती, लूटपाट एवं अपनी बहादुरी के लिए प्रसिद्ध थे। इस कबिले के सरदार स्वतंत्र शासन करते थे। यहा के सरदार जाबलीपुर के रास्ते से गुजरने वाले सेठ, व्यापारी एवं सेनाओ से कर वसूल करते थे। झाला मीणा व मीणा समुदाय का गुरू नाथ संप्रदाय के जालंदर नाथ थे जिनके आर्शीवाद से झाला मीणा एवं मीणा समुदाय ने श्री झरनेश्वर महादेव मंदिर बनवाया था। यह मंदिर मीणा समुदाय के लिए एक महत्वपूर्ण पवित्र धार्मिक स्थल था। जहां झाला मीणा और उनके सरदार नियमित रूप से पूजा करते थे। मीणा समुदाय भगवान शिव के परम भक्त थें। झाला मीणा व मीणा समुदाय ने अलाउद्दीन खिलजी की अधीनता स्वीकार नहीं की तब कान्हड़देव सोनगरा चौहान अलाउद्दीन खिलजी दरबार में हाजरी देने जाते थे। 1294 ईस्वी में जालोर दुर्ग पर राज मिला था। एक दिन गोठ देने के बहाने से बुलाकर झाला मीणा सहित अधिकांश मीणा सरदारों का जालोर दुर्ग पर कत्लेआम कर दिया था। कबिले में बसे मीणा समुदाय ने जाबलीपुर कबिले को छोड़कर चले गए लेकिन अपना संघर्ष नहीं छोड़ा अपना स्वतन्त्र शासन निरंतर जारी रखा। मीणा समुदाय के सरदारों ने चोरी, डकैती, लूटपाट जारी रखा। यहां के मीणा समुदाय धीरे धीरे मारवाड के हर क्षेत्र में फैल गए थे। == इतिहास == प्राचीन काल में जालोर को 'जाबालिपुर' के नाम से जाना जाता था - जो [[जाबालि]] नाम पर रखा गया था।<ref>[http://www.socialresearchfoundation.com/new/publish-journal.php?editID=2660 जालौर इतिहास के तथ्यः पुनर्लेखन और पड़ताल]</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.bhaskar.com/local/rajasthan/pali/jalore/news/maharishi-jabali-was-worshiped-on-rishi-panchami-in-jalore-city-127651927.html|title=धर्म-आस्था: जालोर शहर में ऋषि पंचमी पर महर्षि जाबालि का किया पूजन|date=2020-08-26|website=Dainik Bhaskar|language=hi|access-date=2021-01-14}}</ref> शहर को सुवर्णगिरी या सोंगिर, गोल्डन माउंट के नाम से भी जाना जाता था, जिस पर किला खड़ा है। यह 8 वीं शताब्दी में एक समृद्ध शहर था, और, कुछ ऐतिहासिक स्रोतों के अनुसार, 8 वीं -9 वीं शताब्दी में, प्रतिहार की एक शाखा साम्राज्य ने जबलीपुर (जालौर) पर शासन किया।<ref>{{Cite book|title=Rajasthana KI Murtikala Parampara: 800 Isvi Se 1000 Isvi|last=Vasishtha|first=Nilima|publisher=|year=|isbn=9788171373604|location=|pages=Pg 6}}</ref> राजा मान प्रतिहार जालोर में [[भीनमाल]] शासन कर रहे थे जब [[परमार]] सम्राट [[वाक्पति मुंज]] (९-२- ९९ ० ९ ०) ने इस क्षेत्र पर आक्रमण किया - इस विजय के बाद इन विजित प्रदेशों को अपने परमार राजकुमारों में विभाजित किया - उनके पुत्र अरण्यराज परमार को अबू क्षेत्र, उनके पुत्र और उनके भतीजे चंदन परमार को, धारनिवराह परमार को जालोर क्षेत्र दिया गया। इससे भीनमाल पर प्रतिहार शासन लगभग 250 वर्ष का हो गया। <ref> राव गणपतसिंह चितलवाना, भीनमाल का संस्कृत वैभव, पृ। ४६- ४ ९ </ref> राजा मान प्रतिहार का पुत्र देवलसिंह प्रतिहार अबू के राजा महिपाल परमार (1000-1014 ईस्वी) का समकालीन था। राजा देवलसिम्हा ने अपने देश को मुक्त करने के लिए या भीनमाल पर प्रतिहार पकड़ को फिर से स्थापित करने के लिए कई प्रयास किए, लेकिन व्यर्थ में। वह चार पहाड़ियों - डोडासा, नदवाना, काला-पहाड और सुंधा से युक्त, भीनमाल के दक्षिण पश्चिम में प्रदेशों के लिए बस गए। उन्होंने लोहियाना (वर्तमान [[जसवंतपुरा]]) को अपनी राजधानी बनाया। इसलिए यह उपकुल देवल प्रतिहार बन गया। <ref> राव गणपतसिंह चितलवाना, भीनमाल का संस्कृत वैभव, पृ। 49 </ref> धीरे-धीरे उनके जागीर में आधुनिक जालोर जिले और उसके आसपास के 52 गाँव शामिल थे। देवल ने जालोर के चौहान कान्हाददेव के अलाउद्दीन खिलजी के प्रतिरोध में भाग लिया। लोहियाणा के ठाकुर धवलसिंह देवल ने महाराणा प्रताप को जनशक्ति की आपूर्ति की और उनकी बेटी की शादी महाराणा से की, बदले में महाराणा ने उन्हें "राणा" की उपाधि दी, जो इस दिन तक उनके साथ रहे। <ref> राव गणपतसिंह चितलवाना, भीनमाल का संस्कृत वैभव, पृ। । 50- 53 </ref> 1100 ईसवी मे जालोर पर भीलों का शासन था<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=gmffEAAAQBAJ&pg=PA45&dq=Bhil+Chakrasen&hl=hi&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&sa=X&ved=2ahUKEwiBsM3FoM6EAxUa1jgGHTubDzk4KBDoAXoECAMQAw#v=onepage&q=Bhil%20Chakrasen&f=false|title=Aadikalin Meena Itihaas|last=Jaunwal|first=Govind Singh|date=2023-10-27|publisher=Booksclinic Publishing|isbn=978-93-5823-762-7|language=hi}}</ref>। 1181 में [[अल्हणदेव | अल्हाना]] के सबसे छोटे बेटे, [[कीर्तिपाला]] जालौर पर कब्जा कर लिया। और जालौर की चौहानों की चौहानों की जालोर लाइन की स्थापना की। उनके बेटे [[समरसिम्हा]] ने उन्हें 1182 में सफलता दिलाई। समरसिम्हा को [[उदयसिम्हा]] ने सफल बनाया, जिन्होंने तुर्क से नाडोल और मंडोर पर कब्जा करके राज्य का विस्तार किया। उदयसिंह के शासनकाल के दौरान, जालोर [[दिल्ली सल्तनत]] की एक सहायक नदी थी। <ref> {{Cite book। Title = The Chahamanas of Jalore | पहली = अशोक कुमार | अंतिम = श्रीवास्तव | प्रकाशक = साहित्य संस्कार प्रकाशन। तिथि = 1979 = 1979 = तिथि। | पृष्ठ = 14–24}} </ref> उदयसिंह [[चचिगदेव]] और [[सामंतसिम्हा]] द्वारा सफल हुआ था। सामन्तसिंह को उनके पुत्र [[कान्हड़देव]] ने उत्तराधिकारी बनाया। विरम और फिरोजा के संबंध में कहा जाता है कि बादशाह राजा विरम को "पन्नू पहलवान" के साथ "वेनिटी" के खेल के लिए आमंत्रित किया। पराजित करने के बाद पहलवान राजकुमारी फिरोजा को विरम से प्यार हो गया और उसने इसका प्रस्ताव भेजा विवाह, जिसे वीरम ने अस्वीकार कर दिया। इस बादशाह राजा से नाराज होकर अपने सैनिकों के साथ पूरे जालौर को घेर लिया। जालोर का यह पुत्र विरम देव, हेरोस का सबसे बड़ा और पीछे छोड़ दिया गया है मीठी यादें। कान्हड़देव और उनके पुत्र वीरमदेव की जालोर में रक्षा के लिए मृत्यु हो गई. सैकड़ों राजपूत बहादुरों ने अपने देश के लिए जान दे दी है, धर्म और गौरव बहादुर महिलाओं ने बचाने के लिए खुद को आग में डाल लिया है उनका सम्मान के लीये|<ref name=":0">{{Cite web|url=http://censusindia.gov.in/2011census/dchb/0818_PART_B_DCHB_JALOR.pdf|title=Census of india 2011 Jalore|last=|first=|date=|website=|archive-url=|archive-date=|dead-url=|access-date=}}</ref> [[जालोर किले |झाला मीणा, मीणा समुदाय में एक महत्वपूर्ण शासक था जिन्हें मीणा समाज अपने कबीले का मुख्या मानते थे। झाला मीणा ने वर्तमान जालौर शहर जहां अपने कबीले की स्थापना की और वहां स्वर्णगिरी पहाड़ी पर श्री झरनेश्वर महादेव मंदिर बनवाया। जहां मीणा समुदाय का बहुत बड़ा कबीला था। श्री झरनेश्वर महादेव मंदिर मीणा समुदाय के लिए एक महत्वपूर्ण पवित्र धार्मिक स्थल था, जहां झाला मीणा और उनके सरदार नियमित रूप से पूजा करते थे।]] [[जालोर किले |आज भी खंडर हुए झाला मीणा के कबीले के खंडर व श्री झरनेश्वर महादेव मंदिर स्वर्णगिरी पहाड़ी पर देखे जा सकते हैं। प्राचीनकाल में वर्तमान जालोर कि स्वर्णगिरी पहाडी पर मीणा समुदाय का एक कबिला था जिसका नाम जाबलीपुर था। इस कबिले के सरदार चोरी, डकैती, लूटपाट एवं अपनी बहादुरी के लिए प्रसिद्ध थे। इस कबिले के सरदार स्वतंत्र शासन करते थे। यहा के सरदार जाबलीपुर के रास्ते से गुजरने वाले सेठ, व्यापारी एवं सेनाओ से कर वसूल करते थे। झाला मीणा व मीणा समुदाय का गुरू नाथ संप्रदाय के जालंदर नाथ थे जिनके आर्शीवाद से झाला मीणा एवं मीणा समुदाय ने श्री झरनेश्वर महादेव मंदिर बनवाया था। यह मंदिर मीणा समुदाय के लिए एक महत्वपूर्ण पवित्र धार्मिक स्थल था। जहां झाला मीणा और उनके सरदार नियमित रूप से पूजा करते थे। मीणा समुदाय भगवान शिव के परम भक्त थें।]] [[जालोर किले |झाला मीणा व मीणा समुदाय ने अलाउद्दीन खिलजी की अधीनता स्वीकार नहीं की तब कान्हड़देव सोनगरा चौहान अलाउद्दीन खिलजी दरबार में हाजरी देने जाते थे। 1294 ईस्वी में जालोर दुर्ग पर राज मिला था।]] [[जालोर किले |एक दिन गोठ देने के बहाने से बुलाकर झाला मीणा सहित अधिकांश मीणा सरदारों का जालोर दुर्ग पर कत्लेआम कर दिया था। कबिले में बसे मीणा समुदाय ने जाबलीपुर कबिले को छोड़कर चले गए लेकिन अपना संघर्ष नहीं छोड़ा अपना स्वतन्त्र शासन निरंतर जारी रखा। मीणा समुदाय के सरदारों ने चोरी, डकैती, लूटपाट जारी रखा। यहां के मीणा समुदाय धीरे धीरे मारवाड के हर क्षेत्र में फैल गए थे।]] == मुख्य आकर्षण == === सुवर्णगिरी / जालौर किला === भारत के सबसे प्रसिद्ध किलों में से एक जालौर किले का निर्माण 10वीं शताब्दी में परमारों द्वारा कराया गया था। यह अद्भुत किला खड़ी पहाड़ी पर स्थित है। यहां के महल बहुत साधरण हैं जिनमें बहुत अधिक सजावट देखने को नहीं मिलती। मंदिर में प्रवेश के चार भव्य द्वार हैं जहां तक पहुंचने का एक ही रास्ता है। किले का निर्माण पारंपरिक हिंदू वास्तुशिल्प के अनुरूप ही है।<ref>{{Cite web|url=https://www.bhaskar.com/news/RAJ-JOD-fort-of-jalore-is-impregnable-4819481-PHO.html|title=अभेद्य है ये किला, अंदर जाने के लिए गुजरना पड़ता है चार दरवाजों से|last=|first=|date=|website=Denik Bhashkar|archive-url=https://web.archive.org/web/20170407152619/http://www.bhaskar.com/news/RAJ-JOD-fort-of-jalore-is-impregnable-4819481-PHO.html|archive-date=7 अप्रैल 2017|dead-url=|access-date=|url-status=live}}</ref> === जहाज मंदिर === जहाज मंदिर एक जैन मंदिर है जो बिशनगढ़ से 5 किलोमीटर दूर मांडवला गांव में है। श्री शांतिनाथ प्रभु की प्रतिमा और परमात्मा का मार्ग पंचधातु से बनाया गया है। जिस पर शुद्ध स्वर्ण की परत चढ़ाई गयी है। मुख्य प्रतिमा के दायीं ओर आदिनाथ और बायीं ओर भगवान वासुपूज्य विराजमान हैं। मंदिर के अन्य कोनों पर भी मूर्तियां रखी गई हैं। आराधना भवन और भोजनशाला के साथ ही एक विशाल धर्मशाला भी जुड़ी हुई है। जहाँ वातानुकूलित कमरे एवं सुंदर उद्यान निर्मित है। यहाँ 22 दिसंबर 1985 को आचार्य जिनकांतिसागरसूरिजी का स्वर्गवास हुआ था। उनकी स्मृति में उनके शिष्य आचार्य जिनमणिप्रभसूरिजी महाराज के निर्देशन में इस अद्भुत स्थापत्य का निर्माण कराया गया है। जालौर एक शान्‍त एवं सुसज्जित क्षेत्र है यहाँ पर बाहर के जिलों के कर्मचारी ज्‍यादा कार्यरत हैं। शिक्षा का स्‍तर बहुत कमजोर है। === श्री सुवर्णगिरी तीर्थ === [[चित्र:Sri Munisuvrat-Nemi-Parsva Jinalaya, Santhu.JPG|right|thumb|300px|मुनि सुव्रत नेमी पार्श्व जिनालय]] श्री सुवर्णगिरी तीर्थ जालौर शहर के पास सुवर्णगिरी पहाड़ी पर स्थित है। पद्मासन मुद्रा में बैठे भगवान महावीर यहां के मुख्य आराध्य देव हैं। मंदिर का निर्माण राजा कमरपाल ने करवाया था और इसकी देखरेख "श्री स्वर्णगिरी जैन श्‍वेतांबर तीर्थ पेढ़ी" नामक ट्रस्ट करता है। भगवान महावीर की श्‍वेत प्रतिमा की स्थापना 1221 विक्रम संवत् में की गई थी। === श्री उमेदपुर तीर्थ === श्री उमेदपुर तीर्थ जालौर जिले के उमेदपुर में स्थित है। यह मंदिर श्री भीदभंजन पार्श्‍वनाथ भगवान को समर्पित है। मंदिर की नींव योगराज श्री विजय शांतिगुरु ने 1995 विक्रम संवत में रखी थी। यहां पर भोजनशाला और धर्मशाला में है। === तीर्थन्द्रनगर === तीर्थेद्रनगर एक धार्मिक स्थल है जो जालौर से 48 किलोमीटर दूर है। श्री चमत्कारी पार्श्‍वनाथ जैन तीर्थ यहां के मुख्य आकर्षण हैं। जालौर से यहां के लिए नियमित बस सेवा उपलब्ध है। सिवना का लीलाधर मंदिर यह मंदिर करीब 900 साल पुराना है इसकी स्थपना जालौर के चौहान शासक कान्हड़ेव के समय हुई थी। यह अब जालौर के मुख्य आकर्षण का केंद्र है == आवागमन == ;वायु मार्ग: नजदीकी हवाई अड्डा जोधपुर यहां से 140 किलोमीटर दूर है। ;रेल मार्ग: यह जिला उत्तरी रेलवे के ब्रोड गेज लाइन से जुड़ा हुआ है। बहुत से शहरों से यहां के लिए रेल चलती हैं। ;सड़क मार्ग: राष्ट्रीय राजमार्ग 15 इस जिले से होकर गुजरता है। सभी ब्लॉक मुख्यालय बस सेवा से जुड़े हुए हैं। == जनसंख्या == जालोर में कुल आबादी 18,30,151 हैं| 9,36,634 पुरुष और 8,92,096 महिलाएं है <ref name=":0" /> '''लिंगानुपात''' - 951, '''जनसंख्या घनत्व -''' 172 व्यक्ती प्रति वर्ग किलोमीटर क्षेत्रफल -10640 वर्ग किलोमीटर == सन्दर्भ == {{reflist}} == यह भी देखेँ == * [[भीनमाल]] * [[नीलकंठ]] * [[सांचौर]] [[श्रेणी:राजस्थान के शहर]] [[श्रेणी:जालौर ज़िला]] [[श्रेणी:जालौर ज़िले के नगर]] 52grdqwvut5wu2pr007lkwndo6eytlc टाइटैनिक 0 28064 6447065 6445975 2025-07-01T09:18:49Z ~2025-89784 875494 /* सन्दर्भ */ 6447065 wikitext text/x-wiki {{विकिफ़ाइ|date=फ़रवरी 2016}} {| class="infobox" align="right" cellpadding="2" cellspacin="0" width="200" style="margin-left:5px" |align="center" colspan="2"|[[चित्र:RMS Titanic 3.jpg|350px]]<br/><Small> {{Infobox ship career |Hide header = |Ship country= {{Flagcountry|UKGBI}} |Ship flag=[[चित्र:White Star flaga.svg|60px]] [[वाइट स्टार लाइन ]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/White_Star_Line {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160225193717/https://en.wikipedia.org/wiki/White_Star_Line |date=25 फ़रवरी 2016 }}></ref> | |Ship owner = [[चित्र:White Star flaga.svg|25px]] [[वाइट स्टार लाइन]]<ref name=Mari/> |Ship operator = [[एडवर्ड स्मिथ (समुद्री कप्तान)|कप्तान एडवर्ड जे स्मिथ]] |Ship route = [[साउथैम्प्टन]] से [[न्यूयॉर्क नगर]] तक |Ship ordered = 31 जुलाई 1908<ref name=Mari/> |Ship builder = [[हारलैंड तथा वोल्फ]] yards in [[Belfast]], [[Ireland]]<ref name=Mari/> |Ship original cost = |Ship yard number = 401<ref name=Atlantic>{{cite web|url=http://www.atlanticliners.com/titanic_home.htm|title=Titanic Home at Atlantic Liners|work=www.atlanticliners.com|accessdate=2010-06-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20101019045325/http://atlanticliners.com/titanic_home.htm|archive-date=19 अक्तूबर 2010|url-status=dead}}</ref> |Ship way number = |Ship laid down = 31 मार्च 1909<ref name=Mari/> |Ship launched = 31 मई 1911<ref name=Mari/> |Ship completed = 31 मार्च 1912 |Ship christened = Not Christened |Ship acquired = |Ship maiden voyage = 10 अप्रैल 1912<ref name=Atlantic/> |Ship in service = 1912<ref name=Mari/> |Ship registry= {{flagicon|UKGBI|government|28px}}<ref>{{cite book |last=Wilson |first=Timothy |title=Flags at Sea |url=https://archive.org/details/flagsatseaguidet0000wils |publisher=Her Majesty's Stationery Office |location=London |year=1986 |page=[https://archive.org/details/flagsatseaguidet0000wils/page/34 34] |chapter=Flags of British Ships other than the Royal Navy |isbn=0-11-290389-4}}</ref> [[Liverpool]] |Ship out of service = |Ship identification =रेडियो कॉलसाइन "MGY" <br /> UK Official Number: 131428<ref>{{cite web |url=http://gsn.ncl.ac.uk/?p=details&officialno=131428 |title=GSN Global Ship Numbering System : details |publisher=Gsn.ncl.ac.uk |date= |accessdate=2010-07-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100905090611/http://gsn.ncl.ac.uk/?p=details&officialno=131428 |archive-date=5 सितंबर 2010 |url-status=dead }}</ref> |Ship fate = Sank on 15 अप्रैल 1912 after hitting an iceberg in middle of Atlantic Ocean<ref name=Mari/> |Ship notes = }} {{Infobox ship characteristics |Hide header = |Ship class = {{sclass|Olympic|ocean liner}}<ref name=Atlantic/> |Ship tonnage = {{GRT|46,328|first=yes}}<ref name=Mari/> |Ship displacement = 52,310 tons<ref name=Atlantic/> |Ship length = {{convert|882|ft|9|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527"/> |Ship beam = {{convert|92|ft|0|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527"/> |Ship height = {{convert|175|ft|1|m|abbr=on}} (Keel to top of funnels) |Ship draught = {{convert|34|ft|7|in|1|m|abbr=on}}<ref name=Mari/> |Ship depth = {{convert|64|ft|6|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527">{{cite journal|last=Staff|date=27 मई 1911|title=The Olympic and Titanic|journal=[[The Times]]|location=London|issue=39596|page=4}}</ref> |Ship decks = 9 (Lettered A through G) |Ship deck clearance = |Ship ramps = |Ship ice class = |Trial length = 62 seconds |Ship power =* 24 double-ended (six furnace) and 5 single-ended (three furnace) [[Scotch marine boiler]]s * Two four-cylinder [[Triple-expansion steam engine|reciprocating triple-expansion steam engines]] each producing 15,000 [[horsepower|hp]] for the two outboard wing propellers at 75 revolutions per minute<ref name="beveridge">{{cite book|last=Beveridge|first=Bruce|author2=Hall, Steve |title=Olympic & Titanic|publisher=Infinity|location=West Conshohocken, PA |year=2004|page=1|chapter=Ismay's Titans|isbn=0741419491}}</ref> * One low-pressure turbine producing 16,000 hp<ref name="beveridge"/> * 46,000 HP (design) – 59,000 HP (maximum)<ref>{{cite book|last=Chirnside|first=Mark|title=The Olympic-Class Ships|publisher=[[Tempus Publishing|Tempus]]|location=Stroud, England|year=2004|page=43|isbn=0752428683}}</ref> |Ship propulsion =* Two bronze triple-blade wing propellers * One bronze quadruple-blade centre propeller. |Ship speed =* {{Convert|21|kn|km/h mph|0|lk=on}}<ref name=Mari/> * {{Convert|23|kn|km/h mph|0}} (maximum) |Ship capacity = '''Passengers and crew (fully loaded):''' * 3547 '''Staterooms (840 total):''' * First Class: 416 * Second Class: 162 * Third Class: 262 * Plus 40 open berthing areas |Ship crew =860<ref name=Mari/> |Ship notes = }} |} {| class="infobox" style="width:190px;" |- !colspan=2|Topics about ''Titanic'' |- |colspan=2| : यात्रियों की सूची<br />क्रू सदस्यों की सूची<br />[[टाइटैनिक के बारे में फिल्मों की सूची|टाइटैनिक के बारे में फिल्में]]<br />[[टाइटैनिक हिस्टोरिकल सोसायटी]] |} '''टाइटैनिक''' दुनिया का सबसे बड़ा वाष्प आधारित यात्री जहाज था। वह साउथम्पटन (इंग्लैंड) से अपनी प्रथम यात्रा पर, 10 अप्रैल 1912 को रवाना हुआ। चार दिन की यात्रा के बाद, 14 अप्रैल 1912 को वह एक हिमशिला से टकरा कर डूब गया जिसमें 1,517 लोगों की मृत्यु हुई जो इतिहास की सबसे बड़ी शांतिकाल समुद्री आपदाओं में से एक है।<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.com/hindi/international/2013/10/131021_titanic_distress_call_hero_an|title=जल्दी आओ, टाइटैनिक डूब रहा है|access-date=25 दिसंबर 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20180103204753/http://www.bbc.com/hindi/international/2013/10/131021_titanic_distress_call_hero_an|archive-date=3 जनवरी 2018|url-status=live}}</ref> ओलंपिक श्रेणी का यात्री लाइनर '''टाइटैनिक''' [[व्हाइट स्टार लाइन]] के हस्तगत में था और उसका निर्माण Belfast (Ireland) के Harland ओर Wolff शिपयार्ड में किया गया था। वह 2,223 यात्रिओ के साथ न्यूयॉर्क शहर के लिए रवाना हुआ था। यह तथ्य है कि जब जहाज डूबा उस वक्त, जहाज पर उस समय के सभी नियमों का पालन करने के बावजूद केवल 1,178 लोगों के लिए जीवनरक्षक नौका थी। पुरुषो के मृत्यु की असंगत संख्या का मुख्य कारण महिलाओं और बच्चों को पहले प्रधानता देना था। टाइटैनिक के डूबने का मुख्य कारण अत्यधिक गति से चलना था। ('''टाइटैनिक''') के मालिक [[J. Bruce Ismay]] जे .ब्रूस इस्मे ने जहाज के कप्तान [[Edward Smith]] को जहाज को अत्यधिक गति से चलाने के लिए कहा था। 12 अप्रैल 1912 [[को टाइटैनिक]] को 6 बर्फ की चट्टानों की चेतावनिया मिली थी। कप्तान को लगा की बर्फ की चट्टान [[Ice Berg]] आने पर जहाज मुड जाएगा। परन्तु बद्किस्मती से जहाज बहुत बड़ा था और राडार छोटा था। बर्फ की चट्टान आने पर वह अधिक गति के कारण समय पर नहीं मुड पाया और चट्टान (एक अनुमान के मुताबिक यह चट्टान करीब 10,000 साल पहले ग्रीनलैंड से अलग हुई थी) से जा टकराया। जिससे जहाज के आगे के हिस्से में छेद हो गए और लगभग 11:40 p.m. पर वो डूबने लगा। तक़रीबन 2:20 a.m. पर वो पूरा समुन्द्र में समां गया। जिस सागर में वह डूबा था उसके जल का तापमान -2℃ था जिसमें किसी साधारण इंसान को 20 मिनट से ज़्यादा जिन्दा रहना नामुमकिन था। टाइटैनिक उस समय के सबसे अनुभवी इंजीनियरों के द्वारा डिजाइन किया गया था और इसके निर्माण में उस समय में उपलब्ध सबसे उन्नत तकनीकी का इस्तेमाल किया गया था। यह कई लोगो के लिए एक बड़ा आघात था कि व्यापक सुरक्षा ओर सुविधाओं के बावजूद, टाइटैनिक डूब गया था। आवेश में आयी हुई मीडिया की ओर से टाइटैनिक के प्रसिद्ध आरोपी, जहाज के डूबने का उपाख्यान, समुद्री कानूनों का भंग ओर [[टाइटैनिक का मलबा| जहाज के मलबे]] की खोज ने लोगो की टाइटैनिक में रुचि जगाने में काफी योगदान दिया। == निर्माण == टाइटैनिक का निर्माण Belfast (Ireland) के Harland ओर Wolff शिपयार्ड में किया गया था और प्रतिद्वंदी Cunard Line के Lusitania और Mauretania के साथ प्रतिस्पर्धा के रूप में डिजाइन किया गया था। इसके डिजाइनरों में Lord Pirrie जो Harland & Wolff और White Star के संचालक थे, नौसेना आर्किटेक्ट [[Thomas Andrews]] जो Harland और Wolff के निर्माण प्रबंधक और डिजाइन विभाग के प्रमुख थे और Alexander Carlisle शिपयार्ड के प्रमुख रचयिता एवं जनरल मैनेजर सामिल थे। [[Alexander Carlisle]] की जिम्मेदारियो में साज-सजावट, उपकरण और सभी सामान्य व्यवस्था, जीवनरक्षक नौका को लटकाने के यंत्र की डिजाइन जेसे कार्यो का समावेश होता था। वह जहाज़ पर नौका लटकाने का यंत्र बनाने वाली कंपनी Welin Davit & Engineering Co. Ltd. के शेयरधारक बन गए थे। [[RMS टाइटैनिक]] का निर्माण 31 मार्च 1909 को American J.P. Morgan और International Mercantile Marine Co. की लागत से शुरू हुआ। टाइटैनिक की पतवार का 31 मई 1911 को जलावतरण किया गया और उसके अगले वर्ष की यात्रा की तयारी की जाने लगी। टाइटैनिक की कुल लम्बाई 882 फीट ओर 9 इंच (269.1 मीटर), ढलवें की चौड़ाई 92 फीट (28.0 मीटर), भार 46,328 टन (GRT) और पानी के स्तर से डेक तक की ऊंचाई 59 फीट (18 मीटर) थी। जहाज दो पारस्परिक जुड़े हुए चार सिलेंडर, triple-expansion steam engines और एक कम दबाव Parsons turbine (जो प्रोपेलर को घुमाते थे) से सुसज्जित था। टाइटैनिक में 29 boiler थे जो 159 कोयला संचालित भट्टियो से जुड़े हुए थे और जहाज को 23 समुद्री मील (43&nbsp;km/h, 26&nbsp;mph) की शीर्ष गति प्रदान करते थे। 62 फीट (19 मी) की उचाई की चार में से केवल तीन funnel कार्यात्मक थी। चौथी funnel, जो वेंटिलेशन के प्रयोजन हेतु इस्तेमाल की जाती थी, वह जहाज को अधिक प्रभावशाली रूप देने के लिए लगायी गयी थी। जहाज की कुल क्षमता यात्रियों और चालक दल के साथ 3549 थी। == रूपरेखा == टाइटैनिक ने विलासिता और बहुतायत में उसके सभी प्रतिद्वंद्वियों को पीछे छोड़ दिया था। प्रथम श्रेणी के खंड पर स्विमिंग पूल, एक व्यायामशाला, एक स्क्वैश कोर्ट, तुर्की स्नानगृह, इलेक्ट्रिक स्नानगृह और एक कैफे का बरामदा था। प्रथम श्रेणी के कमरो को अलंकृत लकड़ी के तख़्तो, महंगे फर्नीचर और अन्य सजावट से सजाया गया था। इसके अलावा, Parisien Café प्रथम श्रेणी के यात्रियों के लिए सूर्य के उजास वाले, साजो सजावट से युक्त बरामदे में भोजन की पेशकश किया करते थे। वहाँ प्रथम और दूसरे दर्जे के विभागों में पुस्तकालयों और नाई की दुकानों की सहूलियत थी। तीसरे वर्ग के कमरे पाइन लकड़े के चोखटे और मज़बूत टीक के लकड़े से बना हुआ फर्नीचर से युक्त थे। जहाज की अवधि के लिए उसमे तकनीकी रूप से उन्नत सुविधाऐ शामिल की गयी थी। टाइटैनिक के प्रथम श्रेणी के खंडो में बिजली से चलने वाली तीन लिफ्ट और दूसरे वर्ग के खंड में एक लिफ्ट मौजूद थी। उसमे एक विस्तृत बिजली प्रणाली की सुविधा भी थी जो भाप चालित जनरेटर से युक्त थी और जहाज में फैले हुए बिजली के तार लाइटो में रोशनी और दो शक्तिशाली 1,500 वाट के मारकोनी रेडियो को बिजली पहुचाते थे जिसकी मदद से अलग अलग पाली में काम कर रहे ऑपरेटर यात्रिओ के संदेशों का प्रसारण और अन्य जहाजो से निरंतर संपर्क रख पाते थे। प्रथम श्रेणी के यात्रियों ने ऐसी सुविधाओं के लिए एक भारी शुल्क का भुगतान किया था। उसमे सबसे महंगे एक तरफी ट्रांस अटलांटिक पारित प्रवास के लिए 4350 $ अमरीकी डालर का भुगतान किया गया था। (जिसकी आज की तुलना में कीमत 95860 अमरीकी डॉलर से भी ज्यादा होती।) वह दुनिया का सबसे बड़ा जहाज था। == सन्दर्भ == {{reflist}} <references /> टाइटैनिक के बारे में यह भी कहा जाता है कि टाइटैनिक में तकरीबन 3 दिनों से आग लगी थी! जिसकी जानकारी वहां पर मौजूद जहाज के कैप्टन एवं जहाज के कुछ सदस्य को पहले से पता था! फिर भी जहाज का पूरा टिकट बिक जाने के कारण वह काला सच हमसे छुपाया गया! [[श्रेणी:टाइटैनिक]] ljn5ym8rz4xan1bbqkdeswnijb1xsua 6447066 6447065 2025-07-01T09:19:20Z Quinlan83 637675 Restored revision 6445975 by [[Special:Contributions/Sanjeev bot|Sanjeev bot]] ([[User talk:Sanjeev bot|talk]]): Restore (TwinkleGlobal) 6447066 wikitext text/x-wiki {{विकिफ़ाइ|date=फ़रवरी 2016}} {| class="infobox" align="right" cellpadding="2" cellspacin="0" width="200" style="margin-left:5px" |align="center" colspan="2"|[[चित्र:RMS Titanic 3.jpg|350px]]<br/><Small> {{Infobox ship career |Hide header = |Ship country= {{Flagcountry|UKGBI}} |Ship flag=[[चित्र:White Star flaga.svg|60px]] [[वाइट स्टार लाइन ]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/White_Star_Line {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160225193717/https://en.wikipedia.org/wiki/White_Star_Line |date=25 फ़रवरी 2016 }}></ref> | |Ship owner = [[चित्र:White Star flaga.svg|25px]] [[वाइट स्टार लाइन]]<ref name=Mari/> |Ship operator = [[एडवर्ड स्मिथ (समुद्री कप्तान)|कप्तान एडवर्ड जे स्मिथ]] |Ship route = [[साउथैम्प्टन]] से [[न्यूयॉर्क नगर]] तक |Ship ordered = 31 जुलाई 1908<ref name=Mari/> |Ship builder = [[हारलैंड तथा वोल्फ]] yards in [[Belfast]], [[Ireland]]<ref name=Mari/> |Ship original cost = |Ship yard number = 401<ref name=Atlantic>{{cite web|url=http://www.atlanticliners.com/titanic_home.htm|title=Titanic Home at Atlantic Liners|work=www.atlanticliners.com|accessdate=2010-06-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20101019045325/http://atlanticliners.com/titanic_home.htm|archive-date=19 अक्तूबर 2010|url-status=dead}}</ref> |Ship way number = |Ship laid down = 31 मार्च 1909<ref name=Mari/> |Ship launched = 31 मई 1911<ref name=Mari/> |Ship completed = 31 मार्च 1912 |Ship christened = Not Christened |Ship acquired = |Ship maiden voyage = 10 अप्रैल 1912<ref name=Atlantic/> |Ship in service = 1912<ref name=Mari/> |Ship registry= {{flagicon|UKGBI|government|28px}}<ref>{{cite book |last=Wilson |first=Timothy |title=Flags at Sea |url=https://archive.org/details/flagsatseaguidet0000wils |publisher=Her Majesty's Stationery Office |location=London |year=1986 |page=[https://archive.org/details/flagsatseaguidet0000wils/page/34 34] |chapter=Flags of British Ships other than the Royal Navy |isbn=0-11-290389-4}}</ref> [[Liverpool]] |Ship out of service = |Ship identification =रेडियो कॉलसाइन "MGY" <br /> UK Official Number: 131428<ref>{{cite web |url=http://gsn.ncl.ac.uk/?p=details&officialno=131428 |title=GSN Global Ship Numbering System : details |publisher=Gsn.ncl.ac.uk |date= |accessdate=2010-07-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100905090611/http://gsn.ncl.ac.uk/?p=details&officialno=131428 |archive-date=5 सितंबर 2010 |url-status=dead }}</ref> |Ship fate = Sank on 15 अप्रैल 1912 after hitting an iceberg in middle of Atlantic Ocean<ref name=Mari/> |Ship notes = }} {{Infobox ship characteristics |Hide header = |Ship class = {{sclass|Olympic|ocean liner}}<ref name=Atlantic/> |Ship tonnage = {{GRT|46,328|first=yes}}<ref name=Mari/> |Ship displacement = 52,310 tons<ref name=Atlantic/> |Ship length = {{convert|882|ft|9|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527"/> |Ship beam = {{convert|92|ft|0|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527"/> |Ship height = {{convert|175|ft|1|m|abbr=on}} (Keel to top of funnels) |Ship draught = {{convert|34|ft|7|in|1|m|abbr=on}}<ref name=Mari/> |Ship depth = {{convert|64|ft|6|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527">{{cite journal|last=Staff|date=27 मई 1911|title=The Olympic and Titanic|journal=[[The Times]]|location=London|issue=39596|page=4}}</ref> |Ship decks = 9 (Lettered A through G) |Ship deck clearance = |Ship ramps = |Ship ice class = |Trial length = 62 seconds |Ship power =* 24 double-ended (six furnace) and 5 single-ended (three furnace) [[Scotch marine boiler]]s * Two four-cylinder [[Triple-expansion steam engine|reciprocating triple-expansion steam engines]] each producing 15,000 [[horsepower|hp]] for the two outboard wing propellers at 75 revolutions per minute<ref name="beveridge">{{cite book|last=Beveridge|first=Bruce|author2=Hall, Steve |title=Olympic & Titanic|publisher=Infinity|location=West Conshohocken, PA |year=2004|page=1|chapter=Ismay's Titans|isbn=0741419491}}</ref> * One low-pressure turbine producing 16,000 hp<ref name="beveridge"/> * 46,000 HP (design) – 59,000 HP (maximum)<ref>{{cite book|last=Chirnside|first=Mark|title=The Olympic-Class Ships|publisher=[[Tempus Publishing|Tempus]]|location=Stroud, England|year=2004|page=43|isbn=0752428683}}</ref> |Ship propulsion =* Two bronze triple-blade wing propellers * One bronze quadruple-blade centre propeller. |Ship speed =* {{Convert|21|kn|km/h mph|0|lk=on}}<ref name=Mari/> * {{Convert|23|kn|km/h mph|0}} (maximum) |Ship capacity = '''Passengers and crew (fully loaded):''' * 3547 '''Staterooms (840 total):''' * First Class: 416 * Second Class: 162 * Third Class: 262 * Plus 40 open berthing areas |Ship crew =860<ref name=Mari/> |Ship notes = }} |} {| class="infobox" style="width:190px;" |- !colspan=2|Topics about ''Titanic'' |- |colspan=2| : यात्रियों की सूची<br />क्रू सदस्यों की सूची<br />[[टाइटैनिक के बारे में फिल्मों की सूची|टाइटैनिक के बारे में फिल्में]]<br />[[टाइटैनिक हिस्टोरिकल सोसायटी]] |} '''टाइटैनिक''' दुनिया का सबसे बड़ा वाष्प आधारित यात्री जहाज था। वह साउथम्पटन (इंग्लैंड) से अपनी प्रथम यात्रा पर, 10 अप्रैल 1912 को रवाना हुआ। चार दिन की यात्रा के बाद, 14 अप्रैल 1912 को वह एक हिमशिला से टकरा कर डूब गया जिसमें 1,517 लोगों की मृत्यु हुई जो इतिहास की सबसे बड़ी शांतिकाल समुद्री आपदाओं में से एक है।<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.com/hindi/international/2013/10/131021_titanic_distress_call_hero_an|title=जल्दी आओ, टाइटैनिक डूब रहा है|access-date=25 दिसंबर 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20180103204753/http://www.bbc.com/hindi/international/2013/10/131021_titanic_distress_call_hero_an|archive-date=3 जनवरी 2018|url-status=live}}</ref> ओलंपिक श्रेणी का यात्री लाइनर '''टाइटैनिक''' [[व्हाइट स्टार लाइन]] के हस्तगत में था और उसका निर्माण Belfast (Ireland) के Harland ओर Wolff शिपयार्ड में किया गया था। वह 2,223 यात्रिओ के साथ न्यूयॉर्क शहर के लिए रवाना हुआ था। यह तथ्य है कि जब जहाज डूबा उस वक्त, जहाज पर उस समय के सभी नियमों का पालन करने के बावजूद केवल 1,178 लोगों के लिए जीवनरक्षक नौका थी। पुरुषो के मृत्यु की असंगत संख्या का मुख्य कारण महिलाओं और बच्चों को पहले प्रधानता देना था। टाइटैनिक के डूबने का मुख्य कारण अत्यधिक गति से चलना था। ('''टाइटैनिक''') के मालिक [[J. Bruce Ismay]] जे .ब्रूस इस्मे ने जहाज के कप्तान [[Edward Smith]] को जहाज को अत्यधिक गति से चलाने के लिए कहा था। 12 अप्रैल 1912 [[को टाइटैनिक]] को 6 बर्फ की चट्टानों की चेतावनिया मिली थी। कप्तान को लगा की बर्फ की चट्टान [[Ice Berg]] आने पर जहाज मुड जाएगा। परन्तु बद्किस्मती से जहाज बहुत बड़ा था और राडार छोटा था। बर्फ की चट्टान आने पर वह अधिक गति के कारण समय पर नहीं मुड पाया और चट्टान (एक अनुमान के मुताबिक यह चट्टान करीब 10,000 साल पहले ग्रीनलैंड से अलग हुई थी) से जा टकराया। जिससे जहाज के आगे के हिस्से में छेद हो गए और लगभग 11:40 p.m. पर वो डूबने लगा। तक़रीबन 2:20 a.m. पर वो पूरा समुन्द्र में समां गया। जिस सागर में वह डूबा था उसके जल का तापमान -2℃ था जिसमें किसी साधारण इंसान को 20 मिनट से ज़्यादा जिन्दा रहना नामुमकिन था। टाइटैनिक उस समय के सबसे अनुभवी इंजीनियरों के द्वारा डिजाइन किया गया था और इसके निर्माण में उस समय में उपलब्ध सबसे उन्नत तकनीकी का इस्तेमाल किया गया था। यह कई लोगो के लिए एक बड़ा आघात था कि व्यापक सुरक्षा ओर सुविधाओं के बावजूद, टाइटैनिक डूब गया था। आवेश में आयी हुई मीडिया की ओर से टाइटैनिक के प्रसिद्ध आरोपी, जहाज के डूबने का उपाख्यान, समुद्री कानूनों का भंग ओर [[टाइटैनिक का मलबा| जहाज के मलबे]] की खोज ने लोगो की टाइटैनिक में रुचि जगाने में काफी योगदान दिया। == निर्माण == टाइटैनिक का निर्माण Belfast (Ireland) के Harland ओर Wolff शिपयार्ड में किया गया था और प्रतिद्वंदी Cunard Line के Lusitania और Mauretania के साथ प्रतिस्पर्धा के रूप में डिजाइन किया गया था। इसके डिजाइनरों में Lord Pirrie जो Harland & Wolff और White Star के संचालक थे, नौसेना आर्किटेक्ट [[Thomas Andrews]] जो Harland और Wolff के निर्माण प्रबंधक और डिजाइन विभाग के प्रमुख थे और Alexander Carlisle शिपयार्ड के प्रमुख रचयिता एवं जनरल मैनेजर सामिल थे। [[Alexander Carlisle]] की जिम्मेदारियो में साज-सजावट, उपकरण और सभी सामान्य व्यवस्था, जीवनरक्षक नौका को लटकाने के यंत्र की डिजाइन जेसे कार्यो का समावेश होता था। वह जहाज़ पर नौका लटकाने का यंत्र बनाने वाली कंपनी Welin Davit & Engineering Co. Ltd. के शेयरधारक बन गए थे। [[RMS टाइटैनिक]] का निर्माण 31 मार्च 1909 को American J.P. Morgan और International Mercantile Marine Co. की लागत से शुरू हुआ। टाइटैनिक की पतवार का 31 मई 1911 को जलावतरण किया गया और उसके अगले वर्ष की यात्रा की तयारी की जाने लगी। टाइटैनिक की कुल लम्बाई 882 फीट ओर 9 इंच (269.1 मीटर), ढलवें की चौड़ाई 92 फीट (28.0 मीटर), भार 46,328 टन (GRT) और पानी के स्तर से डेक तक की ऊंचाई 59 फीट (18 मीटर) थी। जहाज दो पारस्परिक जुड़े हुए चार सिलेंडर, triple-expansion steam engines और एक कम दबाव Parsons turbine (जो प्रोपेलर को घुमाते थे) से सुसज्जित था। टाइटैनिक में 29 boiler थे जो 159 कोयला संचालित भट्टियो से जुड़े हुए थे और जहाज को 23 समुद्री मील (43&nbsp;km/h, 26&nbsp;mph) की शीर्ष गति प्रदान करते थे। 62 फीट (19 मी) की उचाई की चार में से केवल तीन funnel कार्यात्मक थी। चौथी funnel, जो वेंटिलेशन के प्रयोजन हेतु इस्तेमाल की जाती थी, वह जहाज को अधिक प्रभावशाली रूप देने के लिए लगायी गयी थी। जहाज की कुल क्षमता यात्रियों और चालक दल के साथ 3549 थी। == रूपरेखा == टाइटैनिक ने विलासिता और बहुतायत में उसके सभी प्रतिद्वंद्वियों को पीछे छोड़ दिया था। प्रथम श्रेणी के खंड पर स्विमिंग पूल, एक व्यायामशाला, एक स्क्वैश कोर्ट, तुर्की स्नानगृह, इलेक्ट्रिक स्नानगृह और एक कैफे का बरामदा था। प्रथम श्रेणी के कमरो को अलंकृत लकड़ी के तख़्तो, महंगे फर्नीचर और अन्य सजावट से सजाया गया था। इसके अलावा, Parisien Café प्रथम श्रेणी के यात्रियों के लिए सूर्य के उजास वाले, साजो सजावट से युक्त बरामदे में भोजन की पेशकश किया करते थे। वहाँ प्रथम और दूसरे दर्जे के विभागों में पुस्तकालयों और नाई की दुकानों की सहूलियत थी। तीसरे वर्ग के कमरे पाइन लकड़े के चोखटे और मज़बूत टीक के लकड़े से बना हुआ फर्नीचर से युक्त थे। जहाज की अवधि के लिए उसमे तकनीकी रूप से उन्नत सुविधाऐ शामिल की गयी थी। टाइटैनिक के प्रथम श्रेणी के खंडो में बिजली से चलने वाली तीन लिफ्ट और दूसरे वर्ग के खंड में एक लिफ्ट मौजूद थी। उसमे एक विस्तृत बिजली प्रणाली की सुविधा भी थी जो भाप चालित जनरेटर से युक्त थी और जहाज में फैले हुए बिजली के तार लाइटो में रोशनी और दो शक्तिशाली 1,500 वाट के मारकोनी रेडियो को बिजली पहुचाते थे जिसकी मदद से अलग अलग पाली में काम कर रहे ऑपरेटर यात्रिओ के संदेशों का प्रसारण और अन्य जहाजो से निरंतर संपर्क रख पाते थे। प्रथम श्रेणी के यात्रियों ने ऐसी सुविधाओं के लिए एक भारी शुल्क का भुगतान किया था। उसमे सबसे महंगे एक तरफी ट्रांस अटलांटिक पारित प्रवास के लिए 4350 $ अमरीकी डालर का भुगतान किया गया था। (जिसकी आज की तुलना में कीमत 95860 अमरीकी डॉलर से भी ज्यादा होती।) वह दुनिया का सबसे बड़ा जहाज था। == सन्दर्भ == {{reflist}} [[श्रेणी:टाइटैनिक]] sbnxd2jyahitaxkhkelqiwu799im6x1 6447067 6447066 2025-07-01T09:20:29Z ~2025-89784 875494 /* सन्दर्भ */ 6447067 wikitext text/x-wiki {{विकिफ़ाइ|date=फ़रवरी 2016}} {| class="infobox" align="right" cellpadding="2" cellspacin="0" width="200" style="margin-left:5px" |align="center" colspan="2"|[[चित्र:RMS Titanic 3.jpg|350px]]<br/><Small> {{Infobox ship career |Hide header = |Ship country= {{Flagcountry|UKGBI}} |Ship flag=[[चित्र:White Star flaga.svg|60px]] [[वाइट स्टार लाइन ]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/White_Star_Line {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160225193717/https://en.wikipedia.org/wiki/White_Star_Line |date=25 फ़रवरी 2016 }}></ref> | |Ship owner = [[चित्र:White Star flaga.svg|25px]] [[वाइट स्टार लाइन]]<ref name=Mari/> |Ship operator = [[एडवर्ड स्मिथ (समुद्री कप्तान)|कप्तान एडवर्ड जे स्मिथ]] |Ship route = [[साउथैम्प्टन]] से [[न्यूयॉर्क नगर]] तक |Ship ordered = 31 जुलाई 1908<ref name=Mari/> |Ship builder = [[हारलैंड तथा वोल्फ]] yards in [[Belfast]], [[Ireland]]<ref name=Mari/> |Ship original cost = |Ship yard number = 401<ref name=Atlantic>{{cite web|url=http://www.atlanticliners.com/titanic_home.htm|title=Titanic Home at Atlantic Liners|work=www.atlanticliners.com|accessdate=2010-06-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20101019045325/http://atlanticliners.com/titanic_home.htm|archive-date=19 अक्तूबर 2010|url-status=dead}}</ref> |Ship way number = |Ship laid down = 31 मार्च 1909<ref name=Mari/> |Ship launched = 31 मई 1911<ref name=Mari/> |Ship completed = 31 मार्च 1912 |Ship christened = Not Christened |Ship acquired = |Ship maiden voyage = 10 अप्रैल 1912<ref name=Atlantic/> |Ship in service = 1912<ref name=Mari/> |Ship registry= {{flagicon|UKGBI|government|28px}}<ref>{{cite book |last=Wilson |first=Timothy |title=Flags at Sea |url=https://archive.org/details/flagsatseaguidet0000wils |publisher=Her Majesty's Stationery Office |location=London |year=1986 |page=[https://archive.org/details/flagsatseaguidet0000wils/page/34 34] |chapter=Flags of British Ships other than the Royal Navy |isbn=0-11-290389-4}}</ref> [[Liverpool]] |Ship out of service = |Ship identification =रेडियो कॉलसाइन "MGY" <br /> UK Official Number: 131428<ref>{{cite web |url=http://gsn.ncl.ac.uk/?p=details&officialno=131428 |title=GSN Global Ship Numbering System : details |publisher=Gsn.ncl.ac.uk |date= |accessdate=2010-07-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100905090611/http://gsn.ncl.ac.uk/?p=details&officialno=131428 |archive-date=5 सितंबर 2010 |url-status=dead }}</ref> |Ship fate = Sank on 15 अप्रैल 1912 after hitting an iceberg in middle of Atlantic Ocean<ref name=Mari/> |Ship notes = }} {{Infobox ship characteristics |Hide header = |Ship class = {{sclass|Olympic|ocean liner}}<ref name=Atlantic/> |Ship tonnage = {{GRT|46,328|first=yes}}<ref name=Mari/> |Ship displacement = 52,310 tons<ref name=Atlantic/> |Ship length = {{convert|882|ft|9|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527"/> |Ship beam = {{convert|92|ft|0|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527"/> |Ship height = {{convert|175|ft|1|m|abbr=on}} (Keel to top of funnels) |Ship draught = {{convert|34|ft|7|in|1|m|abbr=on}}<ref name=Mari/> |Ship depth = {{convert|64|ft|6|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527">{{cite journal|last=Staff|date=27 मई 1911|title=The Olympic and Titanic|journal=[[The Times]]|location=London|issue=39596|page=4}}</ref> |Ship decks = 9 (Lettered A through G) |Ship deck clearance = |Ship ramps = |Ship ice class = |Trial length = 62 seconds |Ship power =* 24 double-ended (six furnace) and 5 single-ended (three furnace) [[Scotch marine boiler]]s * Two four-cylinder [[Triple-expansion steam engine|reciprocating triple-expansion steam engines]] each producing 15,000 [[horsepower|hp]] for the two outboard wing propellers at 75 revolutions per minute<ref name="beveridge">{{cite book|last=Beveridge|first=Bruce|author2=Hall, Steve |title=Olympic & Titanic|publisher=Infinity|location=West Conshohocken, PA |year=2004|page=1|chapter=Ismay's Titans|isbn=0741419491}}</ref> * One low-pressure turbine producing 16,000 hp<ref name="beveridge"/> * 46,000 HP (design) – 59,000 HP (maximum)<ref>{{cite book|last=Chirnside|first=Mark|title=The Olympic-Class Ships|publisher=[[Tempus Publishing|Tempus]]|location=Stroud, England|year=2004|page=43|isbn=0752428683}}</ref> |Ship propulsion =* Two bronze triple-blade wing propellers * One bronze quadruple-blade centre propeller. |Ship speed =* {{Convert|21|kn|km/h mph|0|lk=on}}<ref name=Mari/> * {{Convert|23|kn|km/h mph|0}} (maximum) |Ship capacity = '''Passengers and crew (fully loaded):''' * 3547 '''Staterooms (840 total):''' * First Class: 416 * Second Class: 162 * Third Class: 262 * Plus 40 open berthing areas |Ship crew =860<ref name=Mari/> |Ship notes = }} |} {| class="infobox" style="width:190px;" |- !colspan=2|Topics about ''Titanic'' |- |colspan=2| : यात्रियों की सूची<br />क्रू सदस्यों की सूची<br />[[टाइटैनिक के बारे में फिल्मों की सूची|टाइटैनिक के बारे में फिल्में]]<br />[[टाइटैनिक हिस्टोरिकल सोसायटी]] |} '''टाइटैनिक''' दुनिया का सबसे बड़ा वाष्प आधारित यात्री जहाज था। वह साउथम्पटन (इंग्लैंड) से अपनी प्रथम यात्रा पर, 10 अप्रैल 1912 को रवाना हुआ। चार दिन की यात्रा के बाद, 14 अप्रैल 1912 को वह एक हिमशिला से टकरा कर डूब गया जिसमें 1,517 लोगों की मृत्यु हुई जो इतिहास की सबसे बड़ी शांतिकाल समुद्री आपदाओं में से एक है।<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.com/hindi/international/2013/10/131021_titanic_distress_call_hero_an|title=जल्दी आओ, टाइटैनिक डूब रहा है|access-date=25 दिसंबर 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20180103204753/http://www.bbc.com/hindi/international/2013/10/131021_titanic_distress_call_hero_an|archive-date=3 जनवरी 2018|url-status=live}}</ref> ओलंपिक श्रेणी का यात्री लाइनर '''टाइटैनिक''' [[व्हाइट स्टार लाइन]] के हस्तगत में था और उसका निर्माण Belfast (Ireland) के Harland ओर Wolff शिपयार्ड में किया गया था। वह 2,223 यात्रिओ के साथ न्यूयॉर्क शहर के लिए रवाना हुआ था। यह तथ्य है कि जब जहाज डूबा उस वक्त, जहाज पर उस समय के सभी नियमों का पालन करने के बावजूद केवल 1,178 लोगों के लिए जीवनरक्षक नौका थी। पुरुषो के मृत्यु की असंगत संख्या का मुख्य कारण महिलाओं और बच्चों को पहले प्रधानता देना था। टाइटैनिक के डूबने का मुख्य कारण अत्यधिक गति से चलना था। ('''टाइटैनिक''') के मालिक [[J. Bruce Ismay]] जे .ब्रूस इस्मे ने जहाज के कप्तान [[Edward Smith]] को जहाज को अत्यधिक गति से चलाने के लिए कहा था। 12 अप्रैल 1912 [[को टाइटैनिक]] को 6 बर्फ की चट्टानों की चेतावनिया मिली थी। कप्तान को लगा की बर्फ की चट्टान [[Ice Berg]] आने पर जहाज मुड जाएगा। परन्तु बद्किस्मती से जहाज बहुत बड़ा था और राडार छोटा था। बर्फ की चट्टान आने पर वह अधिक गति के कारण समय पर नहीं मुड पाया और चट्टान (एक अनुमान के मुताबिक यह चट्टान करीब 10,000 साल पहले ग्रीनलैंड से अलग हुई थी) से जा टकराया। जिससे जहाज के आगे के हिस्से में छेद हो गए और लगभग 11:40 p.m. पर वो डूबने लगा। तक़रीबन 2:20 a.m. पर वो पूरा समुन्द्र में समां गया। जिस सागर में वह डूबा था उसके जल का तापमान -2℃ था जिसमें किसी साधारण इंसान को 20 मिनट से ज़्यादा जिन्दा रहना नामुमकिन था। टाइटैनिक उस समय के सबसे अनुभवी इंजीनियरों के द्वारा डिजाइन किया गया था और इसके निर्माण में उस समय में उपलब्ध सबसे उन्नत तकनीकी का इस्तेमाल किया गया था। यह कई लोगो के लिए एक बड़ा आघात था कि व्यापक सुरक्षा ओर सुविधाओं के बावजूद, टाइटैनिक डूब गया था। आवेश में आयी हुई मीडिया की ओर से टाइटैनिक के प्रसिद्ध आरोपी, जहाज के डूबने का उपाख्यान, समुद्री कानूनों का भंग ओर [[टाइटैनिक का मलबा| जहाज के मलबे]] की खोज ने लोगो की टाइटैनिक में रुचि जगाने में काफी योगदान दिया। == निर्माण == टाइटैनिक का निर्माण Belfast (Ireland) के Harland ओर Wolff शिपयार्ड में किया गया था और प्रतिद्वंदी Cunard Line के Lusitania और Mauretania के साथ प्रतिस्पर्धा के रूप में डिजाइन किया गया था। इसके डिजाइनरों में Lord Pirrie जो Harland & Wolff और White Star के संचालक थे, नौसेना आर्किटेक्ट [[Thomas Andrews]] जो Harland और Wolff के निर्माण प्रबंधक और डिजाइन विभाग के प्रमुख थे और Alexander Carlisle शिपयार्ड के प्रमुख रचयिता एवं जनरल मैनेजर सामिल थे। [[Alexander Carlisle]] की जिम्मेदारियो में साज-सजावट, उपकरण और सभी सामान्य व्यवस्था, जीवनरक्षक नौका को लटकाने के यंत्र की डिजाइन जेसे कार्यो का समावेश होता था। वह जहाज़ पर नौका लटकाने का यंत्र बनाने वाली कंपनी Welin Davit & Engineering Co. Ltd. के शेयरधारक बन गए थे। [[RMS टाइटैनिक]] का निर्माण 31 मार्च 1909 को American J.P. Morgan और International Mercantile Marine Co. की लागत से शुरू हुआ। टाइटैनिक की पतवार का 31 मई 1911 को जलावतरण किया गया और उसके अगले वर्ष की यात्रा की तयारी की जाने लगी। टाइटैनिक की कुल लम्बाई 882 फीट ओर 9 इंच (269.1 मीटर), ढलवें की चौड़ाई 92 फीट (28.0 मीटर), भार 46,328 टन (GRT) और पानी के स्तर से डेक तक की ऊंचाई 59 फीट (18 मीटर) थी। जहाज दो पारस्परिक जुड़े हुए चार सिलेंडर, triple-expansion steam engines और एक कम दबाव Parsons turbine (जो प्रोपेलर को घुमाते थे) से सुसज्जित था। टाइटैनिक में 29 boiler थे जो 159 कोयला संचालित भट्टियो से जुड़े हुए थे और जहाज को 23 समुद्री मील (43&nbsp;km/h, 26&nbsp;mph) की शीर्ष गति प्रदान करते थे। 62 फीट (19 मी) की उचाई की चार में से केवल तीन funnel कार्यात्मक थी। चौथी funnel, जो वेंटिलेशन के प्रयोजन हेतु इस्तेमाल की जाती थी, वह जहाज को अधिक प्रभावशाली रूप देने के लिए लगायी गयी थी। जहाज की कुल क्षमता यात्रियों और चालक दल के साथ 3549 थी। == रूपरेखा == टाइटैनिक ने विलासिता और बहुतायत में उसके सभी प्रतिद्वंद्वियों को पीछे छोड़ दिया था। प्रथम श्रेणी के खंड पर स्विमिंग पूल, एक व्यायामशाला, एक स्क्वैश कोर्ट, तुर्की स्नानगृह, इलेक्ट्रिक स्नानगृह और एक कैफे का बरामदा था। प्रथम श्रेणी के कमरो को अलंकृत लकड़ी के तख़्तो, महंगे फर्नीचर और अन्य सजावट से सजाया गया था। इसके अलावा, Parisien Café प्रथम श्रेणी के यात्रियों के लिए सूर्य के उजास वाले, साजो सजावट से युक्त बरामदे में भोजन की पेशकश किया करते थे। वहाँ प्रथम और दूसरे दर्जे के विभागों में पुस्तकालयों और नाई की दुकानों की सहूलियत थी। तीसरे वर्ग के कमरे पाइन लकड़े के चोखटे और मज़बूत टीक के लकड़े से बना हुआ फर्नीचर से युक्त थे। जहाज की अवधि के लिए उसमे तकनीकी रूप से उन्नत सुविधाऐ शामिल की गयी थी। टाइटैनिक के प्रथम श्रेणी के खंडो में बिजली से चलने वाली तीन लिफ्ट और दूसरे वर्ग के खंड में एक लिफ्ट मौजूद थी। उसमे एक विस्तृत बिजली प्रणाली की सुविधा भी थी जो भाप चालित जनरेटर से युक्त थी और जहाज में फैले हुए बिजली के तार लाइटो में रोशनी और दो शक्तिशाली 1,500 वाट के मारकोनी रेडियो को बिजली पहुचाते थे जिसकी मदद से अलग अलग पाली में काम कर रहे ऑपरेटर यात्रिओ के संदेशों का प्रसारण और अन्य जहाजो से निरंतर संपर्क रख पाते थे। प्रथम श्रेणी के यात्रियों ने ऐसी सुविधाओं के लिए एक भारी शुल्क का भुगतान किया था। उसमे सबसे महंगे एक तरफी ट्रांस अटलांटिक पारित प्रवास के लिए 4350 $ अमरीकी डालर का भुगतान किया गया था। (जिसकी आज की तुलना में कीमत 95860 अमरीकी डॉलर से भी ज्यादा होती।) वह दुनिया का सबसे बड़ा जहाज था। == सन्दर्भ == {{reflist}} <references /> टाइटैनिक के बारे में यह भी कहा जाता है कि टाइटैनिक में तकरीबन 3 दिनों से आग लगी थी! जिसकी जानकारी वहां पर मौजूद जहाज के कैप्टन एवं जहाज के कुछ सदस्य को पहले से पता था! फिर भी जहाज का पूरा टिकट बिक जाने के कारण वह काला सच हमसे छुपाया गया! [[श्रेणी:टाइटैनिक]] ljn5ym8rz4xan1bbqkdeswnijb1xsua 6447068 6447067 2025-07-01T09:20:40Z Quinlan83 637675 [[Special:Contributions/~2025-89784|~2025-89784]] ([[User talk:~2025-89784|Talk]]) के संपादनों को हटाकर [[User:Quinlan83|Quinlan83]] के आखिरी अवतरण को पूर्ववत किया 6447066 wikitext text/x-wiki {{विकिफ़ाइ|date=फ़रवरी 2016}} {| class="infobox" align="right" cellpadding="2" cellspacin="0" width="200" style="margin-left:5px" |align="center" colspan="2"|[[चित्र:RMS Titanic 3.jpg|350px]]<br/><Small> {{Infobox ship career |Hide header = |Ship country= {{Flagcountry|UKGBI}} |Ship flag=[[चित्र:White Star flaga.svg|60px]] [[वाइट स्टार लाइन ]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/White_Star_Line {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160225193717/https://en.wikipedia.org/wiki/White_Star_Line |date=25 फ़रवरी 2016 }}></ref> | |Ship owner = [[चित्र:White Star flaga.svg|25px]] [[वाइट स्टार लाइन]]<ref name=Mari/> |Ship operator = [[एडवर्ड स्मिथ (समुद्री कप्तान)|कप्तान एडवर्ड जे स्मिथ]] |Ship route = [[साउथैम्प्टन]] से [[न्यूयॉर्क नगर]] तक |Ship ordered = 31 जुलाई 1908<ref name=Mari/> |Ship builder = [[हारलैंड तथा वोल्फ]] yards in [[Belfast]], [[Ireland]]<ref name=Mari/> |Ship original cost = |Ship yard number = 401<ref name=Atlantic>{{cite web|url=http://www.atlanticliners.com/titanic_home.htm|title=Titanic Home at Atlantic Liners|work=www.atlanticliners.com|accessdate=2010-06-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20101019045325/http://atlanticliners.com/titanic_home.htm|archive-date=19 अक्तूबर 2010|url-status=dead}}</ref> |Ship way number = |Ship laid down = 31 मार्च 1909<ref name=Mari/> |Ship launched = 31 मई 1911<ref name=Mari/> |Ship completed = 31 मार्च 1912 |Ship christened = Not Christened |Ship acquired = |Ship maiden voyage = 10 अप्रैल 1912<ref name=Atlantic/> |Ship in service = 1912<ref name=Mari/> |Ship registry= {{flagicon|UKGBI|government|28px}}<ref>{{cite book |last=Wilson |first=Timothy |title=Flags at Sea |url=https://archive.org/details/flagsatseaguidet0000wils |publisher=Her Majesty's Stationery Office |location=London |year=1986 |page=[https://archive.org/details/flagsatseaguidet0000wils/page/34 34] |chapter=Flags of British Ships other than the Royal Navy |isbn=0-11-290389-4}}</ref> [[Liverpool]] |Ship out of service = |Ship identification =रेडियो कॉलसाइन "MGY" <br /> UK Official Number: 131428<ref>{{cite web |url=http://gsn.ncl.ac.uk/?p=details&officialno=131428 |title=GSN Global Ship Numbering System : details |publisher=Gsn.ncl.ac.uk |date= |accessdate=2010-07-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100905090611/http://gsn.ncl.ac.uk/?p=details&officialno=131428 |archive-date=5 सितंबर 2010 |url-status=dead }}</ref> |Ship fate = Sank on 15 अप्रैल 1912 after hitting an iceberg in middle of Atlantic Ocean<ref name=Mari/> |Ship notes = }} {{Infobox ship characteristics |Hide header = |Ship class = {{sclass|Olympic|ocean liner}}<ref name=Atlantic/> |Ship tonnage = {{GRT|46,328|first=yes}}<ref name=Mari/> |Ship displacement = 52,310 tons<ref name=Atlantic/> |Ship length = {{convert|882|ft|9|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527"/> |Ship beam = {{convert|92|ft|0|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527"/> |Ship height = {{convert|175|ft|1|m|abbr=on}} (Keel to top of funnels) |Ship draught = {{convert|34|ft|7|in|1|m|abbr=on}}<ref name=Mari/> |Ship depth = {{convert|64|ft|6|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527">{{cite journal|last=Staff|date=27 मई 1911|title=The Olympic and Titanic|journal=[[The Times]]|location=London|issue=39596|page=4}}</ref> |Ship decks = 9 (Lettered A through G) |Ship deck clearance = |Ship ramps = |Ship ice class = |Trial length = 62 seconds |Ship power =* 24 double-ended (six furnace) and 5 single-ended (three furnace) [[Scotch marine boiler]]s * Two four-cylinder [[Triple-expansion steam engine|reciprocating triple-expansion steam engines]] each producing 15,000 [[horsepower|hp]] for the two outboard wing propellers at 75 revolutions per minute<ref name="beveridge">{{cite book|last=Beveridge|first=Bruce|author2=Hall, Steve |title=Olympic & Titanic|publisher=Infinity|location=West Conshohocken, PA |year=2004|page=1|chapter=Ismay's Titans|isbn=0741419491}}</ref> * One low-pressure turbine producing 16,000 hp<ref name="beveridge"/> * 46,000 HP (design) – 59,000 HP (maximum)<ref>{{cite book|last=Chirnside|first=Mark|title=The Olympic-Class Ships|publisher=[[Tempus Publishing|Tempus]]|location=Stroud, England|year=2004|page=43|isbn=0752428683}}</ref> |Ship propulsion =* Two bronze triple-blade wing propellers * One bronze quadruple-blade centre propeller. |Ship speed =* {{Convert|21|kn|km/h mph|0|lk=on}}<ref name=Mari/> * {{Convert|23|kn|km/h mph|0}} (maximum) |Ship capacity = '''Passengers and crew (fully loaded):''' * 3547 '''Staterooms (840 total):''' * First Class: 416 * Second Class: 162 * Third Class: 262 * Plus 40 open berthing areas |Ship crew =860<ref name=Mari/> |Ship notes = }} |} {| class="infobox" style="width:190px;" |- !colspan=2|Topics about ''Titanic'' |- |colspan=2| : यात्रियों की सूची<br />क्रू सदस्यों की सूची<br />[[टाइटैनिक के बारे में फिल्मों की सूची|टाइटैनिक के बारे में फिल्में]]<br />[[टाइटैनिक हिस्टोरिकल सोसायटी]] |} '''टाइटैनिक''' दुनिया का सबसे बड़ा वाष्प आधारित यात्री जहाज था। वह साउथम्पटन (इंग्लैंड) से अपनी प्रथम यात्रा पर, 10 अप्रैल 1912 को रवाना हुआ। चार दिन की यात्रा के बाद, 14 अप्रैल 1912 को वह एक हिमशिला से टकरा कर डूब गया जिसमें 1,517 लोगों की मृत्यु हुई जो इतिहास की सबसे बड़ी शांतिकाल समुद्री आपदाओं में से एक है।<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.com/hindi/international/2013/10/131021_titanic_distress_call_hero_an|title=जल्दी आओ, टाइटैनिक डूब रहा है|access-date=25 दिसंबर 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20180103204753/http://www.bbc.com/hindi/international/2013/10/131021_titanic_distress_call_hero_an|archive-date=3 जनवरी 2018|url-status=live}}</ref> ओलंपिक श्रेणी का यात्री लाइनर '''टाइटैनिक''' [[व्हाइट स्टार लाइन]] के हस्तगत में था और उसका निर्माण Belfast (Ireland) के Harland ओर Wolff शिपयार्ड में किया गया था। वह 2,223 यात्रिओ के साथ न्यूयॉर्क शहर के लिए रवाना हुआ था। यह तथ्य है कि जब जहाज डूबा उस वक्त, जहाज पर उस समय के सभी नियमों का पालन करने के बावजूद केवल 1,178 लोगों के लिए जीवनरक्षक नौका थी। पुरुषो के मृत्यु की असंगत संख्या का मुख्य कारण महिलाओं और बच्चों को पहले प्रधानता देना था। टाइटैनिक के डूबने का मुख्य कारण अत्यधिक गति से चलना था। ('''टाइटैनिक''') के मालिक [[J. Bruce Ismay]] जे .ब्रूस इस्मे ने जहाज के कप्तान [[Edward Smith]] को जहाज को अत्यधिक गति से चलाने के लिए कहा था। 12 अप्रैल 1912 [[को टाइटैनिक]] को 6 बर्फ की चट्टानों की चेतावनिया मिली थी। कप्तान को लगा की बर्फ की चट्टान [[Ice Berg]] आने पर जहाज मुड जाएगा। परन्तु बद्किस्मती से जहाज बहुत बड़ा था और राडार छोटा था। बर्फ की चट्टान आने पर वह अधिक गति के कारण समय पर नहीं मुड पाया और चट्टान (एक अनुमान के मुताबिक यह चट्टान करीब 10,000 साल पहले ग्रीनलैंड से अलग हुई थी) से जा टकराया। जिससे जहाज के आगे के हिस्से में छेद हो गए और लगभग 11:40 p.m. पर वो डूबने लगा। तक़रीबन 2:20 a.m. पर वो पूरा समुन्द्र में समां गया। जिस सागर में वह डूबा था उसके जल का तापमान -2℃ था जिसमें किसी साधारण इंसान को 20 मिनट से ज़्यादा जिन्दा रहना नामुमकिन था। टाइटैनिक उस समय के सबसे अनुभवी इंजीनियरों के द्वारा डिजाइन किया गया था और इसके निर्माण में उस समय में उपलब्ध सबसे उन्नत तकनीकी का इस्तेमाल किया गया था। यह कई लोगो के लिए एक बड़ा आघात था कि व्यापक सुरक्षा ओर सुविधाओं के बावजूद, टाइटैनिक डूब गया था। आवेश में आयी हुई मीडिया की ओर से टाइटैनिक के प्रसिद्ध आरोपी, जहाज के डूबने का उपाख्यान, समुद्री कानूनों का भंग ओर [[टाइटैनिक का मलबा| जहाज के मलबे]] की खोज ने लोगो की टाइटैनिक में रुचि जगाने में काफी योगदान दिया। == निर्माण == टाइटैनिक का निर्माण Belfast (Ireland) के Harland ओर Wolff शिपयार्ड में किया गया था और प्रतिद्वंदी Cunard Line के Lusitania और Mauretania के साथ प्रतिस्पर्धा के रूप में डिजाइन किया गया था। इसके डिजाइनरों में Lord Pirrie जो Harland & Wolff और White Star के संचालक थे, नौसेना आर्किटेक्ट [[Thomas Andrews]] जो Harland और Wolff के निर्माण प्रबंधक और डिजाइन विभाग के प्रमुख थे और Alexander Carlisle शिपयार्ड के प्रमुख रचयिता एवं जनरल मैनेजर सामिल थे। [[Alexander Carlisle]] की जिम्मेदारियो में साज-सजावट, उपकरण और सभी सामान्य व्यवस्था, जीवनरक्षक नौका को लटकाने के यंत्र की डिजाइन जेसे कार्यो का समावेश होता था। वह जहाज़ पर नौका लटकाने का यंत्र बनाने वाली कंपनी Welin Davit & Engineering Co. Ltd. के शेयरधारक बन गए थे। [[RMS टाइटैनिक]] का निर्माण 31 मार्च 1909 को American J.P. Morgan और International Mercantile Marine Co. की लागत से शुरू हुआ। टाइटैनिक की पतवार का 31 मई 1911 को जलावतरण किया गया और उसके अगले वर्ष की यात्रा की तयारी की जाने लगी। टाइटैनिक की कुल लम्बाई 882 फीट ओर 9 इंच (269.1 मीटर), ढलवें की चौड़ाई 92 फीट (28.0 मीटर), भार 46,328 टन (GRT) और पानी के स्तर से डेक तक की ऊंचाई 59 फीट (18 मीटर) थी। जहाज दो पारस्परिक जुड़े हुए चार सिलेंडर, triple-expansion steam engines और एक कम दबाव Parsons turbine (जो प्रोपेलर को घुमाते थे) से सुसज्जित था। टाइटैनिक में 29 boiler थे जो 159 कोयला संचालित भट्टियो से जुड़े हुए थे और जहाज को 23 समुद्री मील (43&nbsp;km/h, 26&nbsp;mph) की शीर्ष गति प्रदान करते थे। 62 फीट (19 मी) की उचाई की चार में से केवल तीन funnel कार्यात्मक थी। चौथी funnel, जो वेंटिलेशन के प्रयोजन हेतु इस्तेमाल की जाती थी, वह जहाज को अधिक प्रभावशाली रूप देने के लिए लगायी गयी थी। जहाज की कुल क्षमता यात्रियों और चालक दल के साथ 3549 थी। == रूपरेखा == टाइटैनिक ने विलासिता और बहुतायत में उसके सभी प्रतिद्वंद्वियों को पीछे छोड़ दिया था। प्रथम श्रेणी के खंड पर स्विमिंग पूल, एक व्यायामशाला, एक स्क्वैश कोर्ट, तुर्की स्नानगृह, इलेक्ट्रिक स्नानगृह और एक कैफे का बरामदा था। प्रथम श्रेणी के कमरो को अलंकृत लकड़ी के तख़्तो, महंगे फर्नीचर और अन्य सजावट से सजाया गया था। इसके अलावा, Parisien Café प्रथम श्रेणी के यात्रियों के लिए सूर्य के उजास वाले, साजो सजावट से युक्त बरामदे में भोजन की पेशकश किया करते थे। वहाँ प्रथम और दूसरे दर्जे के विभागों में पुस्तकालयों और नाई की दुकानों की सहूलियत थी। तीसरे वर्ग के कमरे पाइन लकड़े के चोखटे और मज़बूत टीक के लकड़े से बना हुआ फर्नीचर से युक्त थे। जहाज की अवधि के लिए उसमे तकनीकी रूप से उन्नत सुविधाऐ शामिल की गयी थी। टाइटैनिक के प्रथम श्रेणी के खंडो में बिजली से चलने वाली तीन लिफ्ट और दूसरे वर्ग के खंड में एक लिफ्ट मौजूद थी। उसमे एक विस्तृत बिजली प्रणाली की सुविधा भी थी जो भाप चालित जनरेटर से युक्त थी और जहाज में फैले हुए बिजली के तार लाइटो में रोशनी और दो शक्तिशाली 1,500 वाट के मारकोनी रेडियो को बिजली पहुचाते थे जिसकी मदद से अलग अलग पाली में काम कर रहे ऑपरेटर यात्रिओ के संदेशों का प्रसारण और अन्य जहाजो से निरंतर संपर्क रख पाते थे। प्रथम श्रेणी के यात्रियों ने ऐसी सुविधाओं के लिए एक भारी शुल्क का भुगतान किया था। उसमे सबसे महंगे एक तरफी ट्रांस अटलांटिक पारित प्रवास के लिए 4350 $ अमरीकी डालर का भुगतान किया गया था। (जिसकी आज की तुलना में कीमत 95860 अमरीकी डॉलर से भी ज्यादा होती।) वह दुनिया का सबसे बड़ा जहाज था। == सन्दर्भ == {{reflist}} [[श्रेणी:टाइटैनिक]] sbnxd2jyahitaxkhkelqiwu799im6x1 6447074 6447068 2025-07-01T09:23:55Z ~2025-89784 875494 /* सन्दर्भ */ 6447074 wikitext text/x-wiki {{विकिफ़ाइ|date=फ़रवरी 2016}} {| class="infobox" align="right" cellpadding="2" cellspacin="0" width="200" style="margin-left:5px" |align="center" colspan="2"|[[चित्र:RMS Titanic 3.jpg|350px]]<br/><Small> {{Infobox ship career |Hide header = |Ship country= {{Flagcountry|UKGBI}} |Ship flag=[[चित्र:White Star flaga.svg|60px]] [[वाइट स्टार लाइन ]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/White_Star_Line {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160225193717/https://en.wikipedia.org/wiki/White_Star_Line |date=25 फ़रवरी 2016 }}></ref> | |Ship owner = [[चित्र:White Star flaga.svg|25px]] [[वाइट स्टार लाइन]]<ref name=Mari/> |Ship operator = [[एडवर्ड स्मिथ (समुद्री कप्तान)|कप्तान एडवर्ड जे स्मिथ]] |Ship route = [[साउथैम्प्टन]] से [[न्यूयॉर्क नगर]] तक |Ship ordered = 31 जुलाई 1908<ref name=Mari/> |Ship builder = [[हारलैंड तथा वोल्फ]] yards in [[Belfast]], [[Ireland]]<ref name=Mari/> |Ship original cost = |Ship yard number = 401<ref name=Atlantic>{{cite web|url=http://www.atlanticliners.com/titanic_home.htm|title=Titanic Home at Atlantic Liners|work=www.atlanticliners.com|accessdate=2010-06-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20101019045325/http://atlanticliners.com/titanic_home.htm|archive-date=19 अक्तूबर 2010|url-status=dead}}</ref> |Ship way number = |Ship laid down = 31 मार्च 1909<ref name=Mari/> |Ship launched = 31 मई 1911<ref name=Mari/> |Ship completed = 31 मार्च 1912 |Ship christened = Not Christened |Ship acquired = |Ship maiden voyage = 10 अप्रैल 1912<ref name=Atlantic/> |Ship in service = 1912<ref name=Mari/> |Ship registry= {{flagicon|UKGBI|government|28px}}<ref>{{cite book |last=Wilson |first=Timothy |title=Flags at Sea |url=https://archive.org/details/flagsatseaguidet0000wils |publisher=Her Majesty's Stationery Office |location=London |year=1986 |page=[https://archive.org/details/flagsatseaguidet0000wils/page/34 34] |chapter=Flags of British Ships other than the Royal Navy |isbn=0-11-290389-4}}</ref> [[Liverpool]] |Ship out of service = |Ship identification =रेडियो कॉलसाइन "MGY" <br /> UK Official Number: 131428<ref>{{cite web |url=http://gsn.ncl.ac.uk/?p=details&officialno=131428 |title=GSN Global Ship Numbering System : details |publisher=Gsn.ncl.ac.uk |date= |accessdate=2010-07-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100905090611/http://gsn.ncl.ac.uk/?p=details&officialno=131428 |archive-date=5 सितंबर 2010 |url-status=dead }}</ref> |Ship fate = Sank on 15 अप्रैल 1912 after hitting an iceberg in middle of Atlantic Ocean<ref name=Mari/> |Ship notes = }} {{Infobox ship characteristics |Hide header = |Ship class = {{sclass|Olympic|ocean liner}}<ref name=Atlantic/> |Ship tonnage = {{GRT|46,328|first=yes}}<ref name=Mari/> |Ship displacement = 52,310 tons<ref name=Atlantic/> |Ship length = {{convert|882|ft|9|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527"/> |Ship beam = {{convert|92|ft|0|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527"/> |Ship height = {{convert|175|ft|1|m|abbr=on}} (Keel to top of funnels) |Ship draught = {{convert|34|ft|7|in|1|m|abbr=on}}<ref name=Mari/> |Ship depth = {{convert|64|ft|6|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527">{{cite journal|last=Staff|date=27 मई 1911|title=The Olympic and Titanic|journal=[[The Times]]|location=London|issue=39596|page=4}}</ref> |Ship decks = 9 (Lettered A through G) |Ship deck clearance = |Ship ramps = |Ship ice class = |Trial length = 62 seconds |Ship power =* 24 double-ended (six furnace) and 5 single-ended (three furnace) [[Scotch marine boiler]]s * Two four-cylinder [[Triple-expansion steam engine|reciprocating triple-expansion steam engines]] each producing 15,000 [[horsepower|hp]] for the two outboard wing propellers at 75 revolutions per minute<ref name="beveridge">{{cite book|last=Beveridge|first=Bruce|author2=Hall, Steve |title=Olympic & Titanic|publisher=Infinity|location=West Conshohocken, PA |year=2004|page=1|chapter=Ismay's Titans|isbn=0741419491}}</ref> * One low-pressure turbine producing 16,000 hp<ref name="beveridge"/> * 46,000 HP (design) – 59,000 HP (maximum)<ref>{{cite book|last=Chirnside|first=Mark|title=The Olympic-Class Ships|publisher=[[Tempus Publishing|Tempus]]|location=Stroud, England|year=2004|page=43|isbn=0752428683}}</ref> |Ship propulsion =* Two bronze triple-blade wing propellers * One bronze quadruple-blade centre propeller. |Ship speed =* {{Convert|21|kn|km/h mph|0|lk=on}}<ref name=Mari/> * {{Convert|23|kn|km/h mph|0}} (maximum) |Ship capacity = '''Passengers and crew (fully loaded):''' * 3547 '''Staterooms (840 total):''' * First Class: 416 * Second Class: 162 * Third Class: 262 * Plus 40 open berthing areas |Ship crew =860<ref name=Mari/> |Ship notes = }} |} {| class="infobox" style="width:190px;" |- !colspan=2|Topics about ''Titanic'' |- |colspan=2| : यात्रियों की सूची<br />क्रू सदस्यों की सूची<br />[[टाइटैनिक के बारे में फिल्मों की सूची|टाइटैनिक के बारे में फिल्में]]<br />[[टाइटैनिक हिस्टोरिकल सोसायटी]] |} '''टाइटैनिक''' दुनिया का सबसे बड़ा वाष्प आधारित यात्री जहाज था। वह साउथम्पटन (इंग्लैंड) से अपनी प्रथम यात्रा पर, 10 अप्रैल 1912 को रवाना हुआ। चार दिन की यात्रा के बाद, 14 अप्रैल 1912 को वह एक हिमशिला से टकरा कर डूब गया जिसमें 1,517 लोगों की मृत्यु हुई जो इतिहास की सबसे बड़ी शांतिकाल समुद्री आपदाओं में से एक है।<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.com/hindi/international/2013/10/131021_titanic_distress_call_hero_an|title=जल्दी आओ, टाइटैनिक डूब रहा है|access-date=25 दिसंबर 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20180103204753/http://www.bbc.com/hindi/international/2013/10/131021_titanic_distress_call_hero_an|archive-date=3 जनवरी 2018|url-status=live}}</ref> ओलंपिक श्रेणी का यात्री लाइनर '''टाइटैनिक''' [[व्हाइट स्टार लाइन]] के हस्तगत में था और उसका निर्माण Belfast (Ireland) के Harland ओर Wolff शिपयार्ड में किया गया था। वह 2,223 यात्रिओ के साथ न्यूयॉर्क शहर के लिए रवाना हुआ था। यह तथ्य है कि जब जहाज डूबा उस वक्त, जहाज पर उस समय के सभी नियमों का पालन करने के बावजूद केवल 1,178 लोगों के लिए जीवनरक्षक नौका थी। पुरुषो के मृत्यु की असंगत संख्या का मुख्य कारण महिलाओं और बच्चों को पहले प्रधानता देना था। टाइटैनिक के डूबने का मुख्य कारण अत्यधिक गति से चलना था। ('''टाइटैनिक''') के मालिक [[J. Bruce Ismay]] जे .ब्रूस इस्मे ने जहाज के कप्तान [[Edward Smith]] को जहाज को अत्यधिक गति से चलाने के लिए कहा था। 12 अप्रैल 1912 [[को टाइटैनिक]] को 6 बर्फ की चट्टानों की चेतावनिया मिली थी। कप्तान को लगा की बर्फ की चट्टान [[Ice Berg]] आने पर जहाज मुड जाएगा। परन्तु बद्किस्मती से जहाज बहुत बड़ा था और राडार छोटा था। बर्फ की चट्टान आने पर वह अधिक गति के कारण समय पर नहीं मुड पाया और चट्टान (एक अनुमान के मुताबिक यह चट्टान करीब 10,000 साल पहले ग्रीनलैंड से अलग हुई थी) से जा टकराया। जिससे जहाज के आगे के हिस्से में छेद हो गए और लगभग 11:40 p.m. पर वो डूबने लगा। तक़रीबन 2:20 a.m. पर वो पूरा समुन्द्र में समां गया। जिस सागर में वह डूबा था उसके जल का तापमान -2℃ था जिसमें किसी साधारण इंसान को 20 मिनट से ज़्यादा जिन्दा रहना नामुमकिन था। टाइटैनिक उस समय के सबसे अनुभवी इंजीनियरों के द्वारा डिजाइन किया गया था और इसके निर्माण में उस समय में उपलब्ध सबसे उन्नत तकनीकी का इस्तेमाल किया गया था। यह कई लोगो के लिए एक बड़ा आघात था कि व्यापक सुरक्षा ओर सुविधाओं के बावजूद, टाइटैनिक डूब गया था। आवेश में आयी हुई मीडिया की ओर से टाइटैनिक के प्रसिद्ध आरोपी, जहाज के डूबने का उपाख्यान, समुद्री कानूनों का भंग ओर [[टाइटैनिक का मलबा| जहाज के मलबे]] की खोज ने लोगो की टाइटैनिक में रुचि जगाने में काफी योगदान दिया। == निर्माण == टाइटैनिक का निर्माण Belfast (Ireland) के Harland ओर Wolff शिपयार्ड में किया गया था और प्रतिद्वंदी Cunard Line के Lusitania और Mauretania के साथ प्रतिस्पर्धा के रूप में डिजाइन किया गया था। इसके डिजाइनरों में Lord Pirrie जो Harland & Wolff और White Star के संचालक थे, नौसेना आर्किटेक्ट [[Thomas Andrews]] जो Harland और Wolff के निर्माण प्रबंधक और डिजाइन विभाग के प्रमुख थे और Alexander Carlisle शिपयार्ड के प्रमुख रचयिता एवं जनरल मैनेजर सामिल थे। [[Alexander Carlisle]] की जिम्मेदारियो में साज-सजावट, उपकरण और सभी सामान्य व्यवस्था, जीवनरक्षक नौका को लटकाने के यंत्र की डिजाइन जेसे कार्यो का समावेश होता था। वह जहाज़ पर नौका लटकाने का यंत्र बनाने वाली कंपनी Welin Davit & Engineering Co. Ltd. के शेयरधारक बन गए थे। [[RMS टाइटैनिक]] का निर्माण 31 मार्च 1909 को American J.P. Morgan और International Mercantile Marine Co. की लागत से शुरू हुआ। टाइटैनिक की पतवार का 31 मई 1911 को जलावतरण किया गया और उसके अगले वर्ष की यात्रा की तयारी की जाने लगी। टाइटैनिक की कुल लम्बाई 882 फीट ओर 9 इंच (269.1 मीटर), ढलवें की चौड़ाई 92 फीट (28.0 मीटर), भार 46,328 टन (GRT) और पानी के स्तर से डेक तक की ऊंचाई 59 फीट (18 मीटर) थी। जहाज दो पारस्परिक जुड़े हुए चार सिलेंडर, triple-expansion steam engines और एक कम दबाव Parsons turbine (जो प्रोपेलर को घुमाते थे) से सुसज्जित था। टाइटैनिक में 29 boiler थे जो 159 कोयला संचालित भट्टियो से जुड़े हुए थे और जहाज को 23 समुद्री मील (43&nbsp;km/h, 26&nbsp;mph) की शीर्ष गति प्रदान करते थे। 62 फीट (19 मी) की उचाई की चार में से केवल तीन funnel कार्यात्मक थी। चौथी funnel, जो वेंटिलेशन के प्रयोजन हेतु इस्तेमाल की जाती थी, वह जहाज को अधिक प्रभावशाली रूप देने के लिए लगायी गयी थी। जहाज की कुल क्षमता यात्रियों और चालक दल के साथ 3549 थी। == रूपरेखा == टाइटैनिक ने विलासिता और बहुतायत में उसके सभी प्रतिद्वंद्वियों को पीछे छोड़ दिया था। प्रथम श्रेणी के खंड पर स्विमिंग पूल, एक व्यायामशाला, एक स्क्वैश कोर्ट, तुर्की स्नानगृह, इलेक्ट्रिक स्नानगृह और एक कैफे का बरामदा था। प्रथम श्रेणी के कमरो को अलंकृत लकड़ी के तख़्तो, महंगे फर्नीचर और अन्य सजावट से सजाया गया था। इसके अलावा, Parisien Café प्रथम श्रेणी के यात्रियों के लिए सूर्य के उजास वाले, साजो सजावट से युक्त बरामदे में भोजन की पेशकश किया करते थे। वहाँ प्रथम और दूसरे दर्जे के विभागों में पुस्तकालयों और नाई की दुकानों की सहूलियत थी। तीसरे वर्ग के कमरे पाइन लकड़े के चोखटे और मज़बूत टीक के लकड़े से बना हुआ फर्नीचर से युक्त थे। जहाज की अवधि के लिए उसमे तकनीकी रूप से उन्नत सुविधाऐ शामिल की गयी थी। टाइटैनिक के प्रथम श्रेणी के खंडो में बिजली से चलने वाली तीन लिफ्ट और दूसरे वर्ग के खंड में एक लिफ्ट मौजूद थी। उसमे एक विस्तृत बिजली प्रणाली की सुविधा भी थी जो भाप चालित जनरेटर से युक्त थी और जहाज में फैले हुए बिजली के तार लाइटो में रोशनी और दो शक्तिशाली 1,500 वाट के मारकोनी रेडियो को बिजली पहुचाते थे जिसकी मदद से अलग अलग पाली में काम कर रहे ऑपरेटर यात्रिओ के संदेशों का प्रसारण और अन्य जहाजो से निरंतर संपर्क रख पाते थे। प्रथम श्रेणी के यात्रियों ने ऐसी सुविधाओं के लिए एक भारी शुल्क का भुगतान किया था। उसमे सबसे महंगे एक तरफी ट्रांस अटलांटिक पारित प्रवास के लिए 4350 $ अमरीकी डालर का भुगतान किया गया था। (जिसकी आज की तुलना में कीमत 95860 अमरीकी डॉलर से भी ज्यादा होती।) वह दुनिया का सबसे बड़ा जहाज था। == सन्दर्भ == {{reflist}} <references /> टाइटैनिक के बारे में यह भी कहा जाता है कि टाइटैनिक में तकरीबन 3 दिनों से आग लगी थी! जिसकी जानकारी वहां पर मौजूद जहाज के कैप्टन एवं जहाज के कुछ सदस्य को पहले से पता था! फिर भी जहाज का पूरा टिकट बिक जाने के कारण वह काला सच हमसे छुपाया गया! [[श्रेणी:टाइटैनिक]] ljn5ym8rz4xan1bbqkdeswnijb1xsua 6447100 6447074 2025-07-01T10:07:55Z ~2025-89784 875494 6447100 wikitext text/x-wiki {{विकिफ़ाइ|date=फ़रवरी 2016}} {| class="infobox" align="right" cellpadding="2" cellspacin="0" width="200" style="margin-left:5px" |align="center" colspan="2"|[[चित्र:RMS Titanic 3.jpg|350px]]<br/><Small> {{Infobox ship career |Hide header = |Ship country= {{Flagcountry|UKGBI}} |Ship flag=[[चित्र:White Star flaga.svg|60px]] [[वाइट स्टार लाइन ]]<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/White_Star_Line {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160225193717/https://en.wikipedia.org/wiki/White_Star_Line |date=25 फ़रवरी 2016 }}></ref> | |Ship owner = [[चित्र:White Star flaga.svg|50px]] [[वाइट स्टार लाइन]]<ref name=Mari/> |Ship operator = [[एडवर्ड स्मिथ (समुद्री कप्तान)|कप्तान एडवर्ड जे स्मिथ]] |Ship route = [[साउथैम्प्टन]] से [[न्यूयॉर्क नगर]] तक |Ship ordered = 31 जुलाई 1908<ref name=Mari/> |Ship builder = [[हारलैंड तथा वोल्फ]] yards in [[Belfast]], [[Ireland]]<ref name=Mari/> |Ship original cost = |Ship yard number = 401<ref name=Atlantic>{{cite web|url=http://www.atlanticliners.com/titanic_home.htm|title=Titanic Home at Atlantic Liners|work=www.atlanticliners.com|accessdate=2010-06-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20101019045325/http://atlanticliners.com/titanic_home.htm|archive-date=19 अक्तूबर 2010|url-status=dead}}</ref> |Ship way number = |Ship laid down = 31 मार्च 1909<ref name=Mari/> |Ship launched = 31 मई 1911<ref name=Mari/> |Ship completed = 31 मार्च 1912 |Ship christened = Not Christened |Ship acquired = |Ship maiden voyage = 10 अप्रैल 1912<ref name=Atlantic/> |Ship in service = 1912<ref name=Mari/> |Ship registry= {{flagicon|UKGBI|government|28px}}<ref>{{cite book |last=Wilson |first=Timothy |title=Flags at Sea |url=https://archive.org/details/flagsatseaguidet0000wils |publisher=Her Majesty's Stationery Office |location=London |year=1986 |page=[https://archive.org/details/flagsatseaguidet0000wils/page/34 34] |chapter=Flags of British Ships other than the Royal Navy |isbn=0-11-290389-4}}</ref> [[Liverpool]] |Ship out of service = |Ship identification =रेडियो कॉलसाइन "MGY" <br /> UK Official Number: 131428<ref>{{cite web |url=http://gsn.ncl.ac.uk/?p=details&officialno=131428 |title=GSN Global Ship Numbering System : details |publisher=Gsn.ncl.ac.uk |date= |accessdate=2010-07-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100905090611/http://gsn.ncl.ac.uk/?p=details&officialno=131428 |archive-date=5 सितंबर 2010 |url-status=dead }}</ref> |Ship fate = Sank on 15 अप्रैल 1912 after hitting an iceberg in middle of Atlantic Ocean<ref name=Mari/> |Ship notes = }} {{Infobox ship characteristics |Hide header = |Ship class = {{sclass|Olympic|ocean liner}}<ref name=Atlantic/> |Ship tonnage = {{GRT|46,328|first=yes}}<ref name=Mari/> |Ship displacement = 52,310 tons<ref name=Atlantic/> |Ship length = {{convert|882|ft|9|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527"/> |Ship beam = {{convert|92|ft|0|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527"/> |Ship height = {{convert|175|ft|1|m|abbr=on}} (Keel to top of funnels) |Ship draught = {{convert|34|ft|7|in|1|m|abbr=on}}<ref name=Mari/> |Ship depth = {{convert|64|ft|6|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527">{{cite journal|last=Staff|date=27 मई 1911|title=The Olympic and Titanic|journal=[[The Times]]|location=London|issue=39596|page=4}}</ref> |Ship decks = 9 (Lettered A through G) |Ship deck clearance = |Ship ramps = |Ship ice class = |Trial length = 62 seconds |Ship power =* 24 double-ended (six furnace) and 5 single-ended (three furnace) [[Scotch marine boiler]]s * Two four-cylinder [[Triple-expansion steam engine|reciprocating triple-expansion steam engines]] each producing 15,000 [[horsepower|hp]] for the two outboard wing propellers at 75 revolutions per minute<ref name="beveridge">{{cite book|last=Beveridge|first=Bruce|author2=Hall, Steve |title=Olympic & Titanic|publisher=Infinity|location=West Conshohocken, PA |year=2004|page=1|chapter=Ismay's Titans|isbn=0741419491}}</ref> * One low-pressure turbine producing 16,000 hp<ref name="beveridge"/> * 46,000 HP (design) – 59,000 HP (maximum)<ref>{{cite book|last=Chirnside|first=Mark|title=The Olympic-Class Ships|publisher=[[Tempus Publishing|Tempus]]|location=Stroud, England|year=2004|page=43|isbn=0752428683}}</ref> |Ship propulsion =* Two bronze triple-blade wing propellers * One bronze quadruple-blade centre propeller. |Ship speed =* {{Convert|21|kn|km/h mph|0|lk=on}}<ref name=Mari/> * {{Convert|23|kn|km/h mph|0}} (maximum) |Ship capacity = '''Passengers and crew (fully loaded):''' * 3547 '''Staterooms (840 total):''' * First Class: 416 * Second Class: 162 * Third Class: 262 * Plus 40 open berthing areas |Ship crew =860<ref name=Mari/> |Ship notes = }} |} {| class="infobox" style="width:190px;" |- !colspan=2|Topics about ''Titanic'' |- |colspan=2| : यात्रियों की सूची<br />क्रू सदस्यों की सूची<br />[[टाइटैनिक के बारे में फिल्मों की सूची|टाइटैनिक के बारे में फिल्में]]<br />[[टाइटैनिक हिस्टोरिकल सोसायटी]] |} '''टाइटैनिक''' दुनिया का सबसे बड़ा वाष्प आधारित यात्री जहाज था। वह साउथम्पटन (इंग्लैंड) से अपनी प्रथम यात्रा पर, 10 अप्रैल 1912 को रवाना हुआ। चार दिन की यात्रा के बाद, 14 अप्रैल 1912 को वह एक हिमशिला से टकरा कर डूब गया जिसमें 1,517 लोगों की मृत्यु हुई जो इतिहास की सबसे बड़ी शांतिकाल समुद्री आपदाओं में से एक है।<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.com/hindi/international/2013/10/131021_titanic_distress_call_hero_an|title=जल्दी आओ, टाइटैनिक डूब रहा है|access-date=25 दिसंबर 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20180103204753/http://www.bbc.com/hindi/international/2013/10/131021_titanic_distress_call_hero_an|archive-date=3 जनवरी 2018|url-status=live}}</ref> ओलंपिक श्रेणी का यात्री लाइनर '''टाइटैनिक''' [[व्हाइट स्टार लाइन]] के हस्तगत में था और उसका निर्माण Belfast (Ireland) के Harland ओर Wolff शिपयार्ड में किया गया था। वह 2,223 यात्रिओ के साथ न्यूयॉर्क शहर के लिए रवाना हुआ था। यह तथ्य है कि जब जहाज डूबा उस वक्त, जहाज पर उस समय के सभी नियमों का पालन करने के बावजूद केवल 1,178 लोगों के लिए जीवनरक्षक नौका थी। पुरुषो के मृत्यु की असंगत संख्या का मुख्य कारण महिलाओं और बच्चों को पहले प्रधानता देना था। टाइटैनिक के डूबने का मुख्य कारण अत्यधिक गति से चलना था। ('''टाइटैनिक''') के मालिक [[J. Bruce Ismay]] जे .ब्रूस इस्मे ने जहाज के कप्तान [[Edward Smith]] को जहाज को अत्यधिक गति से चलाने के लिए कहा था। 12 अप्रैल 1912 [[को टाइटैनिक]] को 6 बर्फ की चट्टानों की चेतावनिया मिली थी। कप्तान को लगा की बर्फ की चट्टान [[Ice Berg]] आने पर जहाज मुड जाएगा। परन्तु बद्किस्मती से जहाज बहुत बड़ा था और राडार छोटा था। बर्फ की चट्टान आने पर वह अधिक गति के कारण समय पर नहीं मुड पाया और चट्टान (एक अनुमान के मुताबिक यह चट्टान करीब 10,000 साल पहले ग्रीनलैंड से अलग हुई थी) से जा टकराया। जिससे जहाज के आगे के हिस्से में छेद हो गए और लगभग 11:40 p.m. पर वो डूबने लगा। तक़रीबन 2:20 a.m. पर वो पूरा समुन्द्र में समां गया। जिस सागर में वह डूबा था उसके जल का तापमान -2℃ था जिसमें किसी साधारण इंसान को 20 मिनट से ज़्यादा जिन्दा रहना नामुमकिन था। टाइटैनिक उस समय के सबसे अनुभवी इंजीनियरों के द्वारा डिजाइन किया गया था और इसके निर्माण में उस समय में उपलब्ध सबसे उन्नत तकनीकी का इस्तेमाल किया गया था। यह कई लोगो के लिए एक बड़ा आघात था कि व्यापक सुरक्षा ओर सुविधाओं के बावजूद, टाइटैनिक डूब गया था। आवेश में आयी हुई मीडिया की ओर से टाइटैनिक के प्रसिद्ध आरोपी, जहाज के डूबने का उपाख्यान, समुद्री कानूनों का भंग ओर [[टाइटैनिक का मलबा| जहाज के मलबे]] की खोज ने लोगो की टाइटैनिक में रुचि जगाने में काफी योगदान दिया। == निर्माण == टाइटैनिक का निर्माण Belfast (Ireland) के Harland ओर Wolff शिपयार्ड में किया गया था और प्रतिद्वंदी Cunard Line के Lusitania और Mauretania के साथ प्रतिस्पर्धा के रूप में डिजाइन किया गया था। इसके डिजाइनरों में Lord Pirrie जो Harland & Wolff और White Star के संचालक थे, नौसेना आर्किटेक्ट [[Thomas Andrews]] जो Harland और Wolff के निर्माण प्रबंधक और डिजाइन विभाग के प्रमुख थे और Alexander Carlisle शिपयार्ड के प्रमुख रचयिता एवं जनरल मैनेजर सामिल थे। [[Alexander Carlisle]] की जिम्मेदारियो में साज-सजावट, उपकरण और सभी सामान्य व्यवस्था, जीवनरक्षक नौका को लटकाने के यंत्र की डिजाइन जेसे कार्यो का समावेश होता था। वह जहाज़ पर नौका लटकाने का यंत्र बनाने वाली कंपनी Welin Davit & Engineering Co. Ltd. के शेयरधारक बन गए थे। [[RMS टाइटैनिक]] का निर्माण 31 मार्च 1909 को American J.P. Morgan और International Mercantile Marine Co. की लागत से शुरू हुआ। टाइटैनिक की पतवार का 31 मई 1911 को जलावतरण किया गया और उसके अगले वर्ष की यात्रा की तयारी की जाने लगी। टाइटैनिक की कुल लम्बाई 882 फीट ओर 9 इंच (269.1 मीटर), ढलवें की चौड़ाई 92 फीट (28.0 मीटर), भार 46,328 टन (GRT) और पानी के स्तर से डेक तक की ऊंचाई 59 फीट (18 मीटर) थी। जहाज दो पारस्परिक जुड़े हुए चार सिलेंडर, triple-expansion steam engines और एक कम दबाव Parsons turbine (जो प्रोपेलर को घुमाते थे) से सुसज्जित था। टाइटैनिक में 29 boiler थे जो 159 कोयला संचालित भट्टियो से जुड़े हुए थे और जहाज को 23 समुद्री मील (43&nbsp;km/h, 26&nbsp;mph) की शीर्ष गति प्रदान करते थे। 62 फीट (19 मी) की उचाई की चार में से केवल तीन funnel कार्यात्मक थी। चौथी funnel, जो वेंटिलेशन के प्रयोजन हेतु इस्तेमाल की जाती थी, वह जहाज को अधिक प्रभावशाली रूप देने के लिए लगायी गयी थी। जहाज की कुल क्षमता यात्रियों और चालक दल के साथ 3549 थी। == रूपरेखा == टाइटैनिक ने विलासिता और बहुतायत में उसके सभी प्रतिद्वंद्वियों को पीछे छोड़ दिया था। प्रथम श्रेणी के खंड पर स्विमिंग पूल, एक व्यायामशाला, एक स्क्वैश कोर्ट, तुर्की स्नानगृह, इलेक्ट्रिक स्नानगृह और एक कैफे का बरामदा था। प्रथम श्रेणी के कमरो को अलंकृत लकड़ी के तख़्तो, महंगे फर्नीचर और अन्य सजावट से सजाया गया था। इसके अलावा, Parisien Café प्रथम श्रेणी के यात्रियों के लिए सूर्य के उजास वाले, साजो सजावट से युक्त बरामदे में भोजन की पेशकश किया करते थे। वहाँ प्रथम और दूसरे दर्जे के विभागों में पुस्तकालयों और नाई की दुकानों की सहूलियत थी। तीसरे वर्ग के कमरे पाइन लकड़े के चोखटे और मज़बूत टीक के लकड़े से बना हुआ फर्नीचर से युक्त थे। जहाज की अवधि के लिए उसमे तकनीकी रूप से उन्नत सुविधाऐ शामिल की गयी थी। टाइटैनिक के प्रथम श्रेणी के खंडो में बिजली से चलने वाली तीन लिफ्ट और दूसरे वर्ग के खंड में एक लिफ्ट मौजूद थी। उसमे एक विस्तृत बिजली प्रणाली की सुविधा भी थी जो भाप चालित जनरेटर से युक्त थी और जहाज में फैले हुए बिजली के तार लाइटो में रोशनी और दो शक्तिशाली 1,500 वाट के मारकोनी रेडियो को बिजली पहुचाते थे जिसकी मदद से अलग अलग पाली में काम कर रहे ऑपरेटर यात्रिओ के संदेशों का प्रसारण और अन्य जहाजो से निरंतर संपर्क रख पाते थे। प्रथम श्रेणी के यात्रियों ने ऐसी सुविधाओं के लिए एक भारी शुल्क का भुगतान किया था। उसमे सबसे महंगे एक तरफी ट्रांस अटलांटिक पारित प्रवास के लिए 4350 $ अमरीकी डालर का भुगतान किया गया था। (जिसकी आज की तुलना में कीमत 95860 अमरीकी डॉलर से भी ज्यादा होती।) वह दुनिया का सबसे बड़ा जहाज था। == सन्दर्भ == {{reflist}} <references /> टाइटैनिक के बारे में यह भी कहा जाता है कि टाइटैनिक में तकरीबन 3 दिनों से आग लगी थी! जिसकी जानकारी वहां पर मौजूद जहाज के कैप्टन एवं जहाज के कुछ सदस्य को पहले से पता था! फिर भी जहाज का पूरा टिकट बिक जाने के कारण वह काला सच हमसे छुपाया गया! [[श्रेणी:टाइटैनिक]] bwrbx1t0xfvi9dphw7wimhl6onejsde 6447126 6447100 2025-07-01T10:45:24Z Sanjeev bot 127039 बॉट: अस्थायी खाते की बर्बरता हटाई। 6447126 wikitext text/x-wiki {{विकिफ़ाइ|date=फ़रवरी 2016}} {| class="infobox" align="right" cellpadding="2" cellspacin="0" width="200" style="margin-left:5px" |align="center" colspan="2"|[[चित्र:RMS Titanic 3.jpg|350px]]<br/><Small> {{Infobox ship career |Hide header = |Ship country= {{Flagcountry|UKGBI}} |Ship flag={{shipboxflag|United Kingdom|government}} | |Ship owner = [[File:House flag of White Star Line.svg|25px]] [[वाइट स्टार लाइन]] |Ship operator = [[एडवर्ड स्मिथ (समुद्री कप्तान)|कप्तान एडवर्ड जे स्मिथ]] |Ship route = [[साउथैम्प्टन]] से [[न्यूयॉर्क नगर]] तक |Ship ordered = 31 जुलाई 1908 |Ship builder = [[हारलैंड तथा वोल्फ]] yards in [[Belfast]], [[Ireland]] |Ship original cost = |Ship yard number = 401<ref name=Atlantic>{{cite web|url=http://www.atlanticliners.com/titanic_home.htm|title=Titanic Home at Atlantic Liners|work=www.atlanticliners.com|accessdate=2010-06-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20101019045325/http://atlanticliners.com/titanic_home.htm|archive-date=19 अक्तूबर 2010|url-status=dead}}</ref> |Ship way number = |Ship laid down = 31 मार्च 1909 |Ship launched = 31 मई 1911 |Ship completed = 31 मार्च 1912 |Ship christened = Not Christened |Ship acquired = |Ship maiden voyage = 10 अप्रैल 1912<ref name=Atlantic/> |Ship in service = 1912 |Ship registry= {{flagicon|UKGBI|government|28px}}<ref>{{cite book |last=Wilson |first=Timothy |title=Flags at Sea |url=https://archive.org/details/flagsatseaguidet0000wils |publisher=Her Majesty's Stationery Office |location=London |year=1986 |page=[https://archive.org/details/flagsatseaguidet0000wils/page/34 34] |chapter=Flags of British Ships other than the Royal Navy |isbn=0-11-290389-4}}</ref> [[Liverpool]] |Ship out of service = |Ship identification =रेडियो कॉलसाइन "MGY" <br /> UK Official Number: 131428<ref>{{cite web |url=http://gsn.ncl.ac.uk/?p=details&officialno=131428 |title=GSN Global Ship Numbering System : details |publisher=Gsn.ncl.ac.uk |date= |accessdate=2010-07-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100905090611/http://gsn.ncl.ac.uk/?p=details&officialno=131428 |archive-date=5 सितंबर 2010 |url-status=dead }}</ref> |Ship fate = Sank on 15 अप्रैल 1912 after hitting an iceberg in middle of Atlantic Ocean |Ship notes = }} {{Infobox ship characteristics |Hide header = |Ship class = {{sclass|Olympic|ocean liner}}<ref name=Atlantic/> |Ship tonnage = {{GRT|46,328|first=yes}} |Ship displacement = 52,310 tons<ref name=Atlantic/> |Ship length = {{convert|882|ft|9|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527"/> |Ship beam = {{convert|92|ft|0|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527"/> |Ship height = {{convert|175|ft|1|m|abbr=on}} (Keel to top of funnels) |Ship draught = {{convert|34|ft|7|in|1|m|abbr=on}} |Ship depth = {{convert|64|ft|6|in|1|m|abbr=on}}<ref name="Times 19110527">{{cite journal|last=Staff|date=27 मई 1911|title=The Olympic and Titanic|journal=[[The Times]]|location=London|issue=39596|page=4}}</ref> |Ship decks = 9 (Lettered A through G) |Ship deck clearance = |Ship ramps = |Ship ice class = |Trial length = 62 seconds |Ship power =* 24 double-ended (six furnace) and 5 single-ended (three furnace) [[Scotch marine boiler]]s * Two four-cylinder [[Triple-expansion steam engine|reciprocating triple-expansion steam engines]] each producing 15,000 [[horsepower|hp]] for the two outboard wing propellers at 75 revolutions per minute<ref name="beveridge">{{cite book|last=Beveridge|first=Bruce|author2=Hall, Steve |title=Olympic & Titanic|publisher=Infinity|location=West Conshohocken, PA |year=2004|page=1|chapter=Ismay's Titans|isbn=0741419491}}</ref> * One low-pressure turbine producing 16,000 hp<ref name="beveridge"/> * 46,000 HP (design) – 59,000 HP (maximum)<ref>{{cite book|last=Chirnside|first=Mark|title=The Olympic-Class Ships|publisher=[[Tempus Publishing|Tempus]]|location=Stroud, England|year=2004|page=43|isbn=0752428683}}</ref> |Ship propulsion =* Two bronze triple-blade wing propellers * One bronze quadruple-blade centre propeller. |Ship speed =* {{Convert|21|kn|km/h mph|0|lk=on}} * {{Convert|23|kn|km/h mph|0}} (maximum) |Ship capacity = '''Passengers and crew (fully loaded):''' * 3547 '''Staterooms (840 total):''' * First Class: 416 * Second Class: 162 * Third Class: 262 * Plus 40 open berthing areas |Ship crew =860 |Ship notes = }} |} {| class="infobox" style="width:190px;" |- !colspan=2|Topics about ''Titanic'' |- |colspan=2| : यात्रियों की सूची<br />क्रू सदस्यों की सूची<br />[[टाइटैनिक के बारे में फिल्मों की सूची|टाइटैनिक के बारे में फिल्में]]<br />[[टाइटैनिक हिस्टोरिकल सोसायटी]] |} '''टाइटैनिक''' दुनिया का सबसे बड़ा वाष्प आधारित यात्री जहाज था। वह साउथम्पटन (इंग्लैंड) से अपनी प्रथम यात्रा पर, 10 अप्रैल 1912 को रवाना हुआ। चार दिन की यात्रा के बाद, 14 अप्रैल 1912 को वह एक हिमशिला से टकरा कर डूब गया जिसमें 1,517 लोगों की मृत्यु हुई जो इतिहास की सबसे बड़ी शांतिकाल समुद्री आपदाओं में से एक है।<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.com/hindi/international/2013/10/131021_titanic_distress_call_hero_an|title=जल्दी आओ, टाइटैनिक डूब रहा है|access-date=25 दिसंबर 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20180103204753/http://www.bbc.com/hindi/international/2013/10/131021_titanic_distress_call_hero_an|archive-date=3 जनवरी 2018|url-status=live}}</ref> ओलंपिक श्रेणी का यात्री लाइनर '''टाइटैनिक''' [[व्हाइट स्टार लाइन]] के हस्तगत में था और उसका निर्माण Belfast (Ireland) के Harland ओर Wolff शिपयार्ड में किया गया था। वह 2,223 यात्रिओ के साथ न्यूयॉर्क शहर के लिए रवाना हुआ था। यह तथ्य है कि जब जहाज डूबा उस वक्त, जहाज पर उस समय के सभी नियमों का पालन करने के बावजूद केवल 1,178 लोगों के लिए जीवनरक्षक नौका थी। पुरुषो के मृत्यु की असंगत संख्या का मुख्य कारण महिलाओं और बच्चों को पहले प्रधानता देना था। टाइटैनिक के डूबने का मुख्य कारण अत्यधिक गति से चलना था। ('''टाइटैनिक''') के मालिक [[J. Bruce Ismay]] जे .ब्रूस इस्मे ने जहाज के कप्तान [[Edward Smith]] को जहाज को अत्यधिक गति से चलाने के लिए कहा था। 12 अप्रैल 1912 [[को टाइटैनिक]] को 6 बर्फ की चट्टानों की चेतावनिया मिली थी। कप्तान को लगा की बर्फ की चट्टान [[Ice Berg]] आने पर जहाज मुड जाएगा। परन्तु बद्किस्मती से जहाज बहुत बड़ा था और राडार छोटा था। बर्फ की चट्टान आने पर वह अधिक गति के कारण समय पर नहीं मुड पाया और चट्टान (एक अनुमान के मुताबिक यह चट्टान करीब 10,000 साल पहले ग्रीनलैंड से अलग हुई थी) से जा टकराया। जिससे जहाज के आगे के हिस्से में छेद हो गए और लगभग 11:40 p.m. पर वो डूबने लगा। तक़रीबन 2:20 a.m. पर वो पूरा समुन्द्र में समां गया। जिस सागर में वह डूबा था उसके जल का तापमान -2℃ था जिसमें किसी साधारण इंसान को 20 मिनट से ज़्यादा जिन्दा रहना नामुमकिन था। टाइटैनिक उस समय के सबसे अनुभवी इंजीनियरों के द्वारा डिजाइन किया गया था और इसके निर्माण में उस समय में उपलब्ध सबसे उन्नत तकनीकी का इस्तेमाल किया गया था। यह कई लोगो के लिए एक बड़ा आघात था कि व्यापक सुरक्षा ओर सुविधाओं के बावजूद, टाइटैनिक डूब गया था। आवेश में आयी हुई मीडिया की ओर से टाइटैनिक के प्रसिद्ध आरोपी, जहाज के डूबने का उपाख्यान, समुद्री कानूनों का भंग ओर [[टाइटैनिक का मलबा| जहाज के मलबे]] की खोज ने लोगो की टाइटैनिक में रुचि जगाने में काफी योगदान दिया। == निर्माण == टाइटैनिक का निर्माण Belfast (Ireland) के Harland ओर Wolff शिपयार्ड में किया गया था और प्रतिद्वंदी Cunard Line के Lusitania और Mauretania के साथ प्रतिस्पर्धा के रूप में डिजाइन किया गया था। इसके डिजाइनरों में Lord Pirrie जो Harland & Wolff और White Star के संचालक थे, नौसेना आर्किटेक्ट [[Thomas Andrews]] जो Harland और Wolff के निर्माण प्रबंधक और डिजाइन विभाग के प्रमुख थे और Alexander Carlisle शिपयार्ड के प्रमुख रचयिता एवं जनरल मैनेजर सामिल थे। [[Alexander Carlisle]] की जिम्मेदारियो में साज-सजावट, उपकरण और सभी सामान्य व्यवस्था, जीवनरक्षक नौका को लटकाने के यंत्र की डिजाइन जेसे कार्यो का समावेश होता था। वह जहाज़ पर नौका लटकाने का यंत्र बनाने वाली कंपनी Welin Davit & Engineering Co. Ltd. के शेयरधारक बन गए थे। [[RMS टाइटैनिक]] का निर्माण 31 मार्च 1909 को American J.P. Morgan और International Mercantile Marine Co. की लागत से शुरू हुआ। टाइटैनिक की पतवार का 31 मई 1911 को जलावतरण किया गया और उसके अगले वर्ष की यात्रा की तयारी की जाने लगी। टाइटैनिक की कुल लम्बाई 882 फीट ओर 9 इंच (269.1 मीटर), ढलवें की चौड़ाई 92 फीट (28.0 मीटर), भार 46,328 टन (GRT) और पानी के स्तर से डेक तक की ऊंचाई 59 फीट (18 मीटर) थी। जहाज दो पारस्परिक जुड़े हुए चार सिलेंडर, triple-expansion steam engines और एक कम दबाव Parsons turbine (जो प्रोपेलर को घुमाते थे) से सुसज्जित था। टाइटैनिक में 29 boiler थे जो 159 कोयला संचालित भट्टियो से जुड़े हुए थे और जहाज को 23 समुद्री मील (43&nbsp;km/h, 26&nbsp;mph) की शीर्ष गति प्रदान करते थे। 62 फीट (19 मी) की उचाई की चार में से केवल तीन funnel कार्यात्मक थी। चौथी funnel, जो वेंटिलेशन के प्रयोजन हेतु इस्तेमाल की जाती थी, वह जहाज को अधिक प्रभावशाली रूप देने के लिए लगायी गयी थी। जहाज की कुल क्षमता यात्रियों और चालक दल के साथ 3549 थी। == रूपरेखा == टाइटैनिक ने विलासिता और बहुतायत में उसके सभी प्रतिद्वंद्वियों को पीछे छोड़ दिया था। प्रथम श्रेणी के खंड पर स्विमिंग पूल, एक व्यायामशाला, एक स्क्वैश कोर्ट, तुर्की स्नानगृह, इलेक्ट्रिक स्नानगृह और एक कैफे का बरामदा था। प्रथम श्रेणी के कमरो को अलंकृत लकड़ी के तख़्तो, महंगे फर्नीचर और अन्य सजावट से सजाया गया था। इसके अलावा, Parisien Café प्रथम श्रेणी के यात्रियों के लिए सूर्य के उजास वाले, साजो सजावट से युक्त बरामदे में भोजन की पेशकश किया करते थे। वहाँ प्रथम और दूसरे दर्जे के विभागों में पुस्तकालयों और नाई की दुकानों की सहूलियत थी। तीसरे वर्ग के कमरे पाइन लकड़े के चोखटे और मज़बूत टीक के लकड़े से बना हुआ फर्नीचर से युक्त थे। जहाज की अवधि के लिए उसमे तकनीकी रूप से उन्नत सुविधाऐ शामिल की गयी थी। टाइटैनिक के प्रथम श्रेणी के खंडो में बिजली से चलने वाली तीन लिफ्ट और दूसरे वर्ग के खंड में एक लिफ्ट मौजूद थी। उसमे एक विस्तृत बिजली प्रणाली की सुविधा भी थी जो भाप चालित जनरेटर से युक्त थी और जहाज में फैले हुए बिजली के तार लाइटो में रोशनी और दो शक्तिशाली 1,500 वाट के मारकोनी रेडियो को बिजली पहुचाते थे जिसकी मदद से अलग अलग पाली में काम कर रहे ऑपरेटर यात्रिओ के संदेशों का प्रसारण और अन्य जहाजो से निरंतर संपर्क रख पाते थे। प्रथम श्रेणी के यात्रियों ने ऐसी सुविधाओं के लिए एक भारी शुल्क का भुगतान किया था। उसमे सबसे महंगे एक तरफी ट्रांस अटलांटिक पारित प्रवास के लिए 4350 $ अमरीकी डालर का भुगतान किया गया था। (जिसकी आज की तुलना में कीमत 95860 अमरीकी डॉलर से भी ज्यादा होती।) वह दुनिया का सबसे बड़ा जहाज था। == सन्दर्भ == {{reflist}} [[श्रेणी:टाइटैनिक]] h9pcqi6llex76mqn9vsbwjcn7anu0a7 विकिपीडिया:प्रबन्धक सूचनापट 4 28428 6446764 6429574 2025-06-30T14:33:02Z ~2025-101180 875867 /* Love zihad topic par hinduwadi ke khilaaf atyant hinsak tippania hai kripa unhe hataye */ नया अनुभाग 6446764 wikitext text/x-wiki {{/शीर्ष}} <!-- ------------------------- चर्चाएँ/सूचनायें/प्रस्ताव --------------------------- --> <!-- ------------------------- नया अनुभाग हमेशा सबसे नीचे बनायें --------------------------- --> == 8 March 2025 == which rule or law am i breaching by trying to publish this article [[सदस्य:2320354 Rachit Kedia|2320354 Rachit Kedia]] ([[सदस्य वार्ता:2320354 Rachit Kedia|वार्ता]]) 10:20, 8 मार्च 2025 (UTC) :Hello @[[सदस्य:2320354 Rachit Kedia|2320354 Rachit Kedia]]! Can you tell us who you people are? I think you people are working as a group to create such articles which are clearly [[वि:नहीं|NOT encyclopedic]] in nature and these will be removed. --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 16:31, 8 मार्च 2025 (UTC) == हिंदी विकिपीडिया पृष्ठ "राजकुमार वर्मा" को पुनः वापस लाएं == मै हिंदी विकिपीडिया का ३ साल से सक्रिय सदस्य हूं और संपादन कार्य कर रहा हूं। मैने एक हिंदी विकिपीडिया पृष्ठ " राजकुमार वर्मा" बनाया था जिसमें किसी भी प्रकार का प्रचार कार्य नहीं था, और जब पृष्ठ को हटाने के लिए नामांकित किया गया तब उसके प्रति स्पष्ट जवाब भी दिया गया था कि पृष्ठ को क्यों नहीं हटाना चाहिए, फिर भी आपने पृष्ठ को हटा ही दिया। आपको अधिकार मिले हैं तो उसका दुरुपयोग न करें , मेरे द्वारा निर्मित पृष्ठ में किसी भी प्रकार की प्रचार संबंधी लेख या सामग्री नहीं है। अतः मेरे पृष्ठ को पुनः वापस लाएं।। [[सदस्य:धनंजय अहीर|धनंजय अहीर]] ([[सदस्य वार्ता:धनंजय अहीर|वार्ता]]) 08:36, 11 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:धनंजय अहीर|धनंजय अहीर]] जी, आप चाहें तो आपको लेख की सामग्री उपलब्ध करवायी जा सकती है। मैंने देखा है कि लेख में कोई भी स्रोत नहीं दिया गया था। जो सामग्री लेख में लिखी हुई थी, उससे यह समझ सकता हूँ कि लेख में किये दावे के अनुसार मैंने [https://www.presidentofindia.gov.in/hi/press_releases/bhaarata-kai-raasatarapatai-nae-raasataraiya-saevaa-yaojanaa-paurasakaara-0 भारत की राष्ट्रपति ने राष्ट्रीय सेवा योजना पुरस्कार] पृष्ठ देखा लेकिन वहाँ दी गई लम्बी सूची में भी ऐसे नाम का कोई उल्लेख नहीं था। इसके अलावा लेख कि सामग्री में ऐसा कुछ नहीं मिला जिससे व्यक्ति को उल्लेखनीय माना जा सके। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:06, 11 मार्च 2025 (UTC) ::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, मै आपकी बातों को भली भांति समझ रहा हूं, मैं आपको विश्वास दिलाता हूं कि मैं पृष्ठ में सभी आवश्यक स्रोत जोड़ दूंगा। और इस बार और भी सटीकता से लिखने का प्रयास करूंगा। :: आपका ध्यान आकर्षित करना चाहूंगा कि आपके द्वारा देखा गया पुरस्कार सूची 2021 22 का है परन्तु इन्होंने उससे बहुत पहले ही राष्ट्रीय सेवा योजना पुरस्कार प्राप्त किया था। :: उल्लेखनीय कार्यों की बात करें तो उन्होंने चीन में 2018 में हुए राष्ट्रीय सेवा योजना कार्यक्रम में भारत का प्रतिनिधित्व किया था, और राष्ट्रपति द्वारा राष्ट्रीय सेवा योजना पुरस्कार भी प्राप्त किया है(मै इन दोनों के भी स्रोत पृष्ठ पर जोड़ दूंगा)। :: राजकुमार वर्मा युवा कार्यक्रम एवं खेल मंत्रालय के अंतर्गत प्रशासनिक अधिकारी हैं, जिसके कारण युवाओं की एक बहुत बड़ी संख्या उनके बारे में सही और विस्तृत जानकारी ढूंढती है, इसलिए उनका पृष्ठ पुनः बहाल करना आवश्यक हो जाता है। ::अतः @[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, कृपया पृष्ठ "राजकुमार वर्मा" को पुनः बहाल करें।। [[सदस्य:धनंजय अहीर|धनंजय अहीर]] ([[सदस्य वार्ता:धनंजय अहीर|वार्ता]]) 15:40, 11 मार्च 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:धनंजय अहीर|धनंजय अहीर]] जी, मैंने आपको पुरस्कार के बारे में लिखा है कि इस पुरस्कार को प्राप्त करना किसी को उल्लेखनीय नहीं बनाता। लेख में इसके अतिरिक्त उल्लेखनीय बनाने वाला कोई वाक्य नहीं था। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 15:42, 11 मार्च 2025 (UTC) ::::तो क्या "राजकुमार वर्मा" पृष्ठ को प्रकाशित ही नहीं किया जा सकता? ::::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी मैने आपको अपने संदेश में नीचे की ओर और भी कारण लिखे हुए हैं कृपया पूर्णरूप से पढ़कर , विचारकर बताएं।। [[सदस्य:धनंजय अहीर|धनंजय अहीर]] ([[सदस्य वार्ता:धनंजय अहीर|वार्ता]]) 15:47, 11 मार्च 2025 (UTC) :::::@[[सदस्य:धनंजय अहीर|धनंजय अहीर]] जी, भविष्य के लिए मैं नहीं कह सकता लेकिन वर्तमान में उपरोक्त व्यक्ति विकिपीडिया पर लेख बनाने के लिए उल्लेखनीय नहीं है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 15:54, 11 मार्च 2025 (UTC) ::::::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी आप समझ नहीं रहे हैं। मै एक बहुत ही छोटा सा नया पृष्ठ बनाने जा रहा हूं, जिसमें सभी स्रोत और सामग्रियां संलग्न रहेंगे। [[सदस्य:धनंजय अहीर|धनंजय अहीर]] ([[सदस्य वार्ता:धनंजय अहीर|वार्ता]]) 07:11, 12 मार्च 2025 (UTC) :::::::@[[सदस्य:धनंजय अहीर|धनंजय अहीर]] जी, आप नया लेख मत बनाइयेगा। आप अपने [[सदस्य:धनंजय अहीर/प्रयोगपृष्ठ|प्रयोगपृष्ठ]] पर बनाने का प्रयास कीजिये। वहाँ से उचित लगेगा तो उसे मूल नामस्थान पर स्थानान्तरित (अथवा कॉपी-पेस्ट) कर दिया जायेगा। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 08:57, 12 मार्च 2025 (UTC) ::::::::हां तो ठीक है @[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी , मैं "राजकुमार वर्मा" का संक्षिप्त और सभी स्रोत एवं सामग्री युक्त बहुत ही छोटा लेख प्रयोगपृष्ठ पर बना रहा हूं। आप उसका अवलोकन कर लीजिएगा उसके बाद ही लेख में शामिल कीजियेगा। ठीक है।। [[सदस्य:धनंजय अहीर|धनंजय अहीर]] ([[सदस्य वार्ता:धनंजय अहीर|वार्ता]]) 13:20, 12 मार्च 2025 (UTC) == {{user|2401:4900:3800:0:0:0:0:0/37}} == {{ping|SM7}} Consider block this range as it is used for spamming only [[सदस्य:Hide on Rosé|Hide on Rosé]] ([[सदस्य वार्ता:Hide on Rosé|वार्ता]]) 14:55, 7 अप्रैल 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Hide on Rosé|Hide on Rosé]] Done. But we have to look for some alternatives. This is long term pattern.--[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 19:50, 7 अप्रैल 2025 (UTC) ==Sakshimittal2311071 अवरोध== {{user|Sakshimittal2311071}} ने केवल एक पृष्ठ व एक सदस्य उप-पृष्ठ बनाया था। फिर भी उसे [[विकिपीडिया:निषेध नियमावली#सदस्य नियम|बिना चेतावनी दिए]] '''हमेशा के लिये''' [https://hi.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97/block&page=%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%3ASakshimittal2311071 अवरोधित कर दिया] गया। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 16:02, 26 मार्च 2025 (UTC) == सूचित किए बिना पृष्ठ हटाना == ऐसा प्रतीत हो रहा है कि पृष्ठ [[1962: पहाड़ियों मे युद्ध]] तथा [[सदस्य:Chandrapal Singh H Yadav]], {{user|अजीत कुमार तिवारी}} द्वारा पृष्ठ निर्माताओं को सूचना दिए बगैर हटा दिये गए हैं। -[[User Talk:Riteze|Riteze(वार्ता)]] 00:27, 18 अप्रैल 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] मैंने आपके वार्ता पृष्ठ पर संदेश लिखा है। कृपया उस पे गौर करें। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 08:42, 18 अप्रैल 2025 (UTC) ::@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, पृष्ठ हटाने वाले प्रबन्धक का कार्य सूचित करना नहीं होता। मैंने नामांकित किया था और स्क्रिप्ट की त्रुटि के कारण सूचना नहीं पहुँची। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:00, 18 अप्रैल 2025 (UTC) :::उम्मीद है स्क्रिप्ट को ठीक कर लिया जाएगा। -[[सदस्य:Riteze|Riteze]]([[User Talk:Riteze|वार्ता]]) 10:26, 18 अप्रैल 2025 (UTC) == ज्वैलथीफ (1967 फ़िल्म) -> जवाहरात का चोर (1967 फ़िल्म) == कृपया पृष्ठ को सही शीर्षक पर ले जाएँ क्योंकि वर्तमान सही अनुवाद नहीं है। धन्यवाद! &#8208;&#8208;[[User:1997kB|1997kB]]&nbsp;([[User_talk:1997kB|talk]]) 12:06, 23 अप्रैल 2025 (UTC) :@[[सदस्य:1997kB|1997kB]] जी नमस्ते, इस तरह के अनुरोध पृष्ठ के वार्ता पृष्ठ पर किये जा सकते हैं जहाँ आप {{tl|नाम बदलें}} का प्रयोग कर सकते हैं। यह कोई प्रबंधकीय कार्य नहीं है। :दूसरी बात, यहाँ कोई अनुवाद नहीं किया गया है, इस फ़िल्म का नाम ही ज्वेल थीफ़ है। कृपया पोस्टर पर लिखे हिंदी अनुवाद से भ्रमित न हों। और वैसे भी इसे ज्वेलथीफ के ही नाम से जाना जाता है, अर्थात इसका कॉमन नाम भी यही है। :अतः यह स्थानांतरण मैं नहीं कर सकता। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 12:34, 23 अप्रैल 2025 (UTC) ::सही दिशा दिखाने के लिए धन्यवाद @[[सदस्य:SM7|SM7]] जी! मुझे नहीं पता था कि प्रबंधक की मदद के बिना लेख प्रेरक किए जा सकते हैं। क्योंकि मुझे कोई लेख प्रेरक नहीं मिला, इसलिए मैंने यहाँ अनुरोध किया। &#8208;&#8208;[[User:1997kB|1997kB]]&nbsp;([[User_talk:1997kB|talk]]) 14:41, 23 अप्रैल 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:1997kB|1997kB]] जी, लेख का स्थानांतरण हिंदी विकिपीडिया पर सभी के लिये उपलब्ध नहीं है क्योंकि इस तरह की स्थानांतरण बर्बरता एक बार बहुत हुई थी और इसे वापस पलटने में आम सदस्य या पुनरीक्षक नहीं सक्षम होते हैं, फिर उसे प्रबंधक द्वारा ही रिवर्ट किया जा सकता (अगर पेज हटाना हो, जो की ज्यादातर दशाओं में होता है)। :::कोई भी स्वतः परीक्षित सदस्य या पुनरीक्षक भी स्थानांतरण कर सकता है। हालाँकि, अनौपचारिक रूप से लोग इसे प्रबंधकीय कार्य मान लेते हैं। यह कार्य प्रबंधकीय तब है जब स्थानांतरण के अनुरोध पर चर्चा हो और सहमति-असहमति की समीक्षा करनी हो। (जैसे आपके इस वाले केस में हो सकती) :::हद ये है की ऐसी चर्चाएँ भी शुरू होती हैं तो आम सदस्य उनमें भाग नहीं लेते, मान लेते हैं कि प्रबंधक समझें। :::लेख प्रेरक जैसी कोई चीज नहीं। स्वतः परीक्षित सदस्य हैं, तो वे यह कार्य कर सकते हैं। अगर आप अपने अबतक के योगदान को इस लायक पाते हैं की आप स्वतः परीक्षित सदस्य होने चाहियें तो आप अपना नामांकन भी कर सकते हैं। हाँ, बस वहाँ ये कारण मत लिखियेगा कि स्थानांतरण करने के लिए आपको यह अधिकार चाहिये। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 14:50, 23 अप्रैल 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:1997kB|1997kB]] जी, वैसे मुझे अभी आपके सदस्य समूहों की जाँच में पता चला कि आप आलरेडी पुनरीक्षक हैं, जबकि आपको स्वतः परीक्षित अधिकार नहीं दिया गया है। यह क़ायदे से उसी के साथ मिल ही जाना चाहिये था। मैं देखता हूँ क्या किया जाना चाहिए। :::मज़ेदार बात ये कि मिला होता तो आप स्वयं ये स्थानांतरण कर ही देते। :::फिल्म की लिंक यूट्यूब पर खोजिये। वहाँ, शुरू में सेंसर बोर्ड का जो सर्टिफिकेट दिखाया जाता उसमें नाम पढ़िए। आधिकारिक नाम वही है। उस दौर में कई फिल्मों में यह देखने को मिलता है की हिंदी और उर्दू में अनुवादित नाम केवल पोस्टर पे लिख दिया जाता था, या फिल्म शुरू होने पर दिखाया भी जाता था, परंतु फिल्म का आधिकारिक नाम कुछ और ही होता था। बाद में चलता भी वही था। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 15:05, 23 अप्रैल 2025 (UTC) ::::@[[सदस्य:SM7|SM7]] जी, ::::आपके विस्तृत और स्पष्ट स्पष्टीकरण के लिए हार्दिक धन्यवाद! यह जानकर अच्छा लगा कि स्थानांतरण की प्रक्रिया कैसे काम करती है और स्वतः परीक्षित व पुनरीक्षक अधिकारों का क्या अर्थ होता है। ::::जहाँ तक फ़िल्म Jewel Thief की बात है, आपने सही कहा कि इसका कॉमन नाम वास्तव में Jewel Thief ही है, और यही अधिकतर जगहों पर प्रचलित भी है। मैं अब समझ पा रहा हूँ कि पोस्टर पर दिखने वाला हिंदी नाम अक्सर केवल एक अनुवाद या सजावटी रूप होता है, न कि आधिकारिक नाम। ::::हालाँकि, एक छोटी-सी बात जो शायद ध्यान देने योग्य हो — क्या यह बेहतर नहीं होगा कि पृष्ठ का शीर्षक "Jewel Thief" में "Thief" शब्द के पहले एक स्पेस हो? अभी "ज्वैलथीफ" एक साथ लिखा है, जबकि अंग्रेज़ी नाम में यह दो शब्द हैं। इस ओर ध्यान देने के लिए क्या कोई औपचारिक चर्चा आरंभ की जानी चाहिए? ::::धन्यवाद एक बार फिर मार्गदर्शन के लिए! &#8208;&#8208;[[User:1997kB|1997kB]]&nbsp;([[User_talk:1997kB|talk]]) 13:23, 24 अप्रैल 2025 (UTC) :::::@[[सदस्य:1997kB|1997kB]] जी, आप चाहें तो इसके लिए वार्ता पन्ने पे लिख सकते हैं। मेरे ख़याल से 'ज्वेल थीफ़' ठीक रहेगा। एकदम कांफिडेंट हो तो ख़ुद कर लीजिये। आपको पुनरीक्षक होने के नाते उचित अधिकार दे दिए गये हैं। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 16:04, 24 अप्रैल 2025 (UTC) == Question about publishing an article == Hello, I would like to create an article in Hindi about this public figure, however I do not have Devanagari characters. Please help, thank you https://en.wikipedia.org/wiki/Daniela_Kaneva [[सदस्य:Toxumburg 1970|Toxumburg 1970]] ([[सदस्य वार्ता:Toxumburg 1970|वार्ता]]) 07:08, 9 मई 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Toxumburg 1970|Toxumburg 1970]], Do you know Hindi? We do not allow machine translations. For typing Hindi, you can use external tools as well you can access tools from wikipedia by pressing Ctrl+M. Documentation of these tools can be found at [[वि:नारायम]] <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 10:33, 9 मई 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Toxumburg 1970|Toxumburg 1970]] Most sources are just about her death and are from local news. There is not enough strong, long-term coverage about her work. Her awards and interviews are not enough to show major importance outside Bulgaria. I think if you create this article on hiwiki, it will face AfD discussion. [[सदस्य:Chronos.Zx|Chronos.Zx]] ([[सदस्य वार्ता:Chronos.Zx|वार्ता]]) 10:46, 9 मई 2025 (UTC) :@[[User:Toxumburg 1970|Toxumburg 1970]], :If you're truly interested in creating this article here, then please add more reliable sources before moving it to the mainspace. Welcome to Hindi Wiki. [[सदस्य:Chronos.Zx|Chronos.Zx]] ([[सदस्य वार्ता:Chronos.Zx|वार्ता]]) 10:50, 9 मई 2025 (UTC) == कृपया मेरे  बायो डाटा को प्रकाशन  से प्रतिबंधित  न  करेंवह बायोडाटा पूर्ण रूप  से सत्य है  पता नहीं  कैसे उसे रोका तक रहा है   == कृपया मेरे  बायो डाटा को प्रकाशन  से प्रतिबंधित  न  करें वह बायोडाटा पूर्ण रूप  से सत्य है  पता नहीं  कैसे उसे रोका तक रहा है   [[सदस्य:Ramnathshivendra|Ramnathshivendra]] ([[सदस्य वार्ता:Ramnathshivendra|वार्ता]]) 11:03, 21 मई 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Ramnathshivendra|Ramnathshivendra]] जी, विकिपीडिया किसी के बायोडाटा को प्रकाशित करने का स्थान नहीं है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 11:11, 21 मई 2025 (UTC) == नीति संशोधन संबंधित == अंग्रेजी विकिपीडिया की नीति के अनुसार: ''[[:en:Wikipedia:Speedy deletion#Requesting speedy deletion|There is a strong consensus that the creators and major contributors of pages and media files should be warned of a speedy deletion nomination (or of the deletion if not informed before).]]'' हिन्दी विकिपीडिया पर भी [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना]] में इस नियम को शामिल किया जाना चाहिए। उदाहरण के लिए [https://hi.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97&logid=4514564 इस पृष्ठ को हटाने] से पहले या बाद में [[सदस्य वार्ता:PrinceAzuka134|पृष्ठ निर्माता को सूचित]] नही किया गया। [[विशेष:योगदान/2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C]] ([[सदस्य वार्ता:2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|वार्ता]]) 17:11, 28 मई 2025 (UTC) :आईपी को सूचित करना अनावश्यक है। अंग्रेज़ी विकिपीडिया पर आईपी से लेख नहीं निर्मित किये जाते हैं अतः वहाँ सूचना सदस्यों को भेजी जाती है। ऐसे उदाहरण बहुत कम होते हैं जहाँ पंजीकृत सदस्यों को सूचना नहीं भेजी गयी हो। हालांकि कुछ तकनीकी समस्या के कारण कुछ सदस्यों को सन्देश नहीं जा रहे, उसे देखा जा सकता है। नियमावली में परिवर्तन अनावश्यक है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:48, 28 मई 2025 (UTC) ::यदि यह नियम नहीं बनाया गया और ऐसे ही तकनीकी समस्या के कारण संदेश छूटते रहे तो [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B8%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF सक्रीय सदस्यों की संख्या] में उल्लेखनीय वृद्धि होना दुर्लभ रहेगा। पिछले 6 महीनों में ये लगभग १२०० से घटकर ५६१ रह गए हैं। [[विशेष:योगदान/2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C]] ([[सदस्य वार्ता:2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|वार्ता]]) 18:30, 28 मई 2025 (UTC) :::सक्रिय सदस्यों की संख्या का इससे क्या सम्बंध है? क्या इसपर कोई अध्ययन हुआ है? <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 07:16, 29 मई 2025 (UTC) ::::इस पर हुए किसी अध्ययन की जानकारी तो नहीं है, परंतु संबंध यह है कि यदि किसी का बार-२ बनाया गया पृष्ठ हर बार बिना किसी तर्क-वितर्क के हटा दिया जाएगा, तो हतोत्साहित हो कर इस ज्ञानकोष को छोड़कर उसके चले जाने की संभावना अधिक रहेगी। [[विशेष:योगदान/2405:201:4030:701A:A467:9BB7:3629:CDBA|2405:201:4030:701A:A467:9BB7:3629:CDBA]] ([[सदस्य वार्ता:2405:201:4030:701A:A467:9BB7:3629:CDBA|वार्ता]]) 07:44, 31 मई 2025 (UTC) :::::तो फिर मनपसन्द दावा करने का क्या औचित्य है? क्या किसी सही लेख को हटाया गया है? क्या हटाते समय कारण नहीं दिया गया? ऐसे लेखों को हतोत्साहित करने के लिए ही हटाया जाता है जो विकिपीडिया के योग्य नहीं हैं।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:34, 31 मई 2025 (UTC) ::::::अंग्रेजी विकिपीडिया पर [[:en:Special:Statistics|सक्रीय सदस्यों की संख्या]] 116,704 है। आपके हिसाब से इतने फर्क का क्या कारण हो सकता है? [[विशेष:योगदान/2402:3A80:1BDE:E6B0:E8BF:2AB6:4C52:10F6|2402:3A80:1BDE:E6B0:E8BF:2AB6:4C52:10F6]] ([[सदस्य वार्ता:2402:3A80:1BDE:E6B0:E8BF:2AB6:4C52:10F6|वार्ता]]) 12:35, 1 जून 2025 (UTC) :::::::अंग्रेज़ी पाठकों की संख्या भी हिन्दी से बहुत अधिक है। अंग्रेज़ी में अच्छी गुणवत्ता की पुस्तकों की संख्या भी हिन्दी से बहुत अधिक है और विश्वभर में अच्छी अंग्रेज़ी जानने वालों की संख्या अच्छी हिन्दी जानने वालों से बहुत अधिक है। हिन्दी बोलने वाले अधिकतर लोग तब तक हिन्दी बोलते हैं जबतक उन्हें अंग्रेज़ी नहीं आती। आप किसी भी हिन्दी भाषी देश में बता दीजिये कि वहाँ के वैज्ञानिक, प्रशासनिक अधिकारी या गुणवत्ता का कार्य करने वाले लोगों की संख्या निकालिए और देखियेगा कि उनमें कितने प्रतिशत लोग अंग्रेज़ी नहीं जानते लेकिन हिन्दी जानते हैं? हिन्दी समझने वाले लोगों की संख्या बहुत बड़ी है लेकिन हिन्दी में अच्छे से लिखना जो भी लोग जानते हैं उनमें से अधिकतर अच्छी अंग्रेज़ी भी जानते हैं।<span style='color:green;'>☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style='color:Magenta;'>संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style='color:blue;'>✉✉</span>]]) 14:38, 1 जून 2025 (UTC) ::::::::बेहद सारगर्भित उत्तर दिया है [[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी आपने। मेरे विचार से यह अंतर केवल आँकड़ों का नहीं, बल्कि ऐतिहासिक और सामाजिक प्रभावों का भी परिणाम है। ::::::::जब हम विश्व के उन देशों की ओर देखते हैं जहाँ ब्रिटिश शासन का प्रभाव रहा है, तो पाते हैं कि स्वतंत्रता प्राप्ति के बाद भी वहाँ अंग्रेज़ी का प्रभाव कम होने की बजाय और बढ़ा है। इसका मुख्य कारण यह है कि ब्रिटिश प्रशासनिक नीतियाँ और शिक्षा प्रणाली वहाँ की व्यवस्था में इतनी गहराई से समा गई हैं कि लोगों की सोच, अध्ययन, और सरकारी कार्य अंग्रेज़ी आधारित ही बने रहे। ::::::::हिन्दी भाषी क्षेत्रों में भी यही परिदृश्य देखने को मिलता है। लोग हिन्दी समझते हैं, बोलते हैं लेकिन जब औपचारिक शिक्षा, प्रशासन या वैश्विक संवाद की बात आती है तो अंग्रेज़ी का वर्चस्व साफ दिखाई देता है। इसका प्रभाव विकिपीडिया पर सक्रिय सदस्यों की संख्या पर भी पड़ता है। [[सदस्य:Chronos.Zx|<span style="color:blue; font-weight:bold;">क्रोनोस.Zx</span>]] ([[सदस्य वार्ता:Chronos.Zx|वार्ता]]) 17:11, 1 जून 2025 (UTC) == सदस्य पर से प्रतिबंध हटाने का अनुरोध == नमस्कार, मैं विनम्रतापूर्वक अनुरोध करता हूँ कि हिन्दी विकिपीडिया पर लगे [[:स:Riteze]] का प्रतिबंध/ब्लॉक की समीक्षा की जाए और इसे हटाने पर विचार किया जाए। मुझे इस प्रतिबंध के कारणों का ज्ञान है, और मैं यह स्वीकार करता हूँ कि सदस्य द्वारा की गई त्रुटियाँ समुदाय के दिशा-निर्देशों और नीति के अनुरूप नहीं थीं। यह शायद उसका उद्देश्य कभी नहीं था कि विकिपीडिया की नीतियों का उल्लंघन करे या समुदाय के कार्य में विघ्न डाले। मैंने सदस्य के व्यवहार पर चिंतन किया है, विकिपीडिया की नीतियों (जैसे WP:NPOV, WP:CIVIL, WP:V आदि) को पढ़ा और समझने का प्रयास किया है। कृपया Riteze के खाते पर लगा प्रतिबंध हटाने पर पुनर्विचार करें। यदि आवश्यक हो तो मेरा सुझाव है कि तीन महीने तक सशर्त प्रतिबंध (जैसे कि संपादन की निगरानी, या केवल चर्चा पृष्ठों पर योगदान) आदि की अनुमति दी जाए, बाद में यह प्रतिबंध पूरी तरह हटाया जाए। आपके समय और समुदाय की सेवा के लिए धन्यवाद। आपका --[[सदस्य:Hindustanilanguage|मुज़म्मिल]] ([[सदस्य वार्ता:Hindustanilanguage|वार्ता]]) 19:02, 6 जून 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Hindustanilanguage|मुज़म्मिल]] जी, आपने ऐसा अनुरोध क्यों किया है ये तो मुझे नहीं पता लेकिन सम्बंधित सदस्य को पहले बॉट कार्य करने की चेतावनी दी थी और फिर भी बॉट की तरह सम्पादन करने के लिए मुझे प्रतिबंधित करना पड़ा था। उस समय मैंने कुछ निश्चित समय के लिए ही प्रतिबंधित किया था। सदस्य ने वापसी के बाद सदस्यों को परेशान करना आरम्भ कर दिया। मैंने और अन्य प्रबन्धकों ने समझाने के भरपूर प्रयास किये, चेतावनी भी दी। लेकिन सदस्य ने किसी तरह का सुधार नहीं दिखाया और सन्देशों को अनदेखा करना जारी रखा। सदस्य को जब प्रतिबंधित कर दिया गया तब मॅटा पर जाकर मुझे और एक साथी प्रबन्धक को परेशान करने का काम आरम्भ कर दिया। मैंने वहाँ भी अनुरोध किया कि वहाँ मुझे परेशान न करें लेकिन सदस्य ने फिर भी कई दिनों तक ऐसा करना जारी रखा। सदस्य ने किसी भी प्रबन्धक से प्रतिबन्ध हटाने का अनुरोध किया है, ऐसा मुझे नहीं दिखाई दिया। हाँ कुछ आईपी सम्पादनों से सदस्य के वार्ता पृष्ठ पर अनुरोध किये गये हैं लेकिन वो अनुरोध भी किसी सुधार की सम्भावना नहीं दिखाते। सम्भव है सम्बंधित व्यक्ति ने आपसे व्यक्तिगत सम्पर्क करके अनुरोध किया हो लेकिन आपके उपरोक्त अनुरोध में मुझे ऐसा कुछ नहीं दिखाई दिया। अतः मुझे प्रतिबन्ध हटाने का कोई कारण नहीं दिखाई देता। हालांकि अन्य प्रबन्धक अपने विवेक से निर्णय लेने के लिए स्वतंत्र हैं। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 19:19, 6 जून 2025 (UTC) ::संजीव जी शायद आपने संपादनों को ठीक से देखा नहीं है। बोट कार्य अवरोध के बाद एक भी उस तरह का संपादन नहीं किया गया है। ::2. जिसे आप अन्य सदस्यों को परेशान करना कह रहे हैं, उस संबंध में किसी ने कहीं कोई शिकायत नहीं की थी, संभवतः आपने अपने मन से मान लिया कि सदस्यों को परेशान किया जा रहा है। फिर भी SM7 द्वारा मेरे वार्ता पृष्ठ उल्लेख करने से मैंने स्वीकार करते हुए उस तरह के संदेश लिखने बंद कर दिए थे। उसके बाद अनुभवहीन सदस्यों को [[स:Riteze/सस|संपादन में सहायता]] संबंधित संदेश भेजने शुरू किए। परंतु शायद {{user|SM7}} ने वे संदेश ध्यान से न पढ़ते हुए उन्हें पुराने संदेशों के समान समझकर संपादन से अवरोधित कर दिया। ::3. जब मुझे विकिपीडिया का नुक़सान होता दिखाई दिया तो मेटा पर आपको व कुछ अन्य सदस्यों को संदेश भेजने पड़े थे। ::4. अवरोध मुक्त होने पर नए/अनुभवहीन सदस्यों को संपादन में सहायता व विकी-शिक्षित करते हुए विकिपीडिया के संवर्धन की मंशा है। अवरोध मुक्त हुए बिना भी मैं ऐसा करना चाहूंगा परंतु कोई ग्लोबल एडमिन मेरे संपादनों के बाद आइ पी अवरोधित कर रहा है। ::और जानकारी के लिए बता दूं कि ई-मेल अवरोधित है तथा किसी सदस्य से कोई व्यक्तिगत अनुरोध नहीं किया गया है, न ही किसी से व्यक्तिगत अनुरोध की कोई मंशा है। Riteze. [[विशेष:योगदान/42.105.77.218|42.105.77.218]] ([[सदस्य वार्ता:42.105.77.218|वार्ता]]) 04:21, 7 जून 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:Hindustanilanguage|Hindustanilanguage]] जी, उपरोक्त आईपी से उस भाषा में सन्देश लिख गया है जैसे Riteze ने सन्देश लिखा हो। इसकी पुष्टि करने का मेरे पास कोई तरिका नहीं है। लेकिन यदि मैं इसे सदस्य का उत्तर मान लूँ तो स्पष्ट है कि सदस्य ने अपनी गलती बताने से साफ़ मना कर दिया है। हिन्दी विकिपीडिया पर नियमित रूप से पुनरीक्षण कार्य करने वाला मैं अकेला सदस्य हूँ अतः मुझे Riteze के सभी सम्पादनों से होकर गुजरना पड़ता था जबकि वो सभी सन्देश बॉट की तरह भेजे हुये होते थे। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 08:29, 7 जून 2025 (UTC) == हटाने का निवेदन == इन रखरखाव श्रेणियों में शामिल सभी पृष्ठों की त्रुटियाँ अब ठीक की जा चुकी हैं और ये श्रेणियाँ इस समय पूरी तरह खाली हैं। चूँकि ये अब उपयोग नहीं की जा सकती और पुराने वर्षों से जुड़ी हैं जिनमें संरक्षित करने जैसा कुछ नहीं है, इसलिए इन्हें हटा देना उचित होगा। धन्यवाद। * [[:श्रेणी:लेख जो December 2007 से स्रोतहीन हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जो June 2008 से स्रोतहीन हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जो October 2008 से स्रोतहीन हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जो July 2009 से स्रोतहीन हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जो अप्रैल 2012 से स्रोतहीन हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जो फ़रवरी 2014 से स्रोतहीन हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिन्हें नवम्बर 2014 से विभाजन की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें अगस्त 2015 से विश्वसनीय सन्दर्भ नहीं हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिनका अक्टूबर 2015 से लहजा प्रचारक है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें अक्टूबर 2015 से मूल शोध हो सकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिन्हें अप्रैल 2016 से अतिरिक्त संदर्भ की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें जून 2016 से अतिरंजित शब्दावलि है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें नवम्बर 2017 से स्रोतहीन कथन हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें मई 2023 से स्रोतहीन कथन हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें November 2009 से असत्यापित तथ्य हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें संभावित तिथि के आंकड़े प्रयोग हुए हैं-2004]] * [[:श्रेणी:लेख जिन्हें November 2010 से सफ़ाई की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिन्हें दिसम्बर 2011 से सफ़ाई की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें नवम्बर 2014 से मूल शोध हो सकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें नवम्बर 2014 से स्पष्टीकरण की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें अक्टूबर 2014 से स्पष्टीकरण की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें नवम्बर 2014 से दृष्टिकोण संबंधी विवाद हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें नवम्बर 2014 से अतिरंजित शब्दावलि है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें नवम्बर 2014 से भ्रामक शब्द हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिनकी अक्टूबर 2014 से सटीकता विवादित है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनका सितंबर 2014 से लहजा ठीक नहीं है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनकी नवम्बर 2014 से सटीकता विवादित है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें सितंबर 2014 से शैली के लिए संपादन की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिन्हें मार्च 2014 से अतिरिक्त संदर्भ की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनका फ़रवरी 2015 से लहजा ठीक नहीं है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें फ़रवरी 2015 से भ्रामक शब्द हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिन्हें मार्च 2015 से अतिरिक्त संदर्भ की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमे मई 2015 से अविश्वसनीय स्रोत है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें फ़रवरी 2017 से विश्वसनीय सन्दर्भ नहीं हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें अक्टूबर 2011 से दृष्टिकोण संबंधी विवाद हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें अगस्त 2014 से शैली के लिए संपादन की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:मार्च 2017 से विलय करने योग्य]] * [[:श्रेणी:लेख जिनकी दिसम्बर 2024 से सटीकता विवादित है]] – [[User:DreamRimmer|<span style="color:#5A4FCF">'''Dream'''Rimmer</span>]] [[User talk:DreamRimmer|<span style="color:##5A4FCF;">&#9632;</span>]] 11:25, 14 जून 2025 (UTC) :{{done}} वैसे इन्हें [[वि:शीह#व5|व5: ख़ाली पृष्ठ]] में नामांकित किया जा सकता है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 15:54, 14 जून 2025 (UTC) ::धन्यवाद! संख्या थोड़ी अधिक होने के कारण ऐसा किया, आगे से शीह टैग का उपयोग करूँगा। – [[User:DreamRimmer|<span style="color:#5A4FCF">'''Dream'''Rimmer</span>]] [[User talk:DreamRimmer|<span style="color:##5A4FCF;">&#9632;</span>]] 16:06, 14 जून 2025 (UTC) == [[User:VIKRAM47]] & [[User:VIKRAM10062007]] == ऑटोबायोग्राफी बनाने के लिए एक से अधिक खाते का दुरुपयोग। -- [[सदस्य:CptViraj|CptViraj]] ([[सदस्य वार्ता:CptViraj|वार्ता]]) 05:30, 16 जून 2025 (UTC) == Love zihad topic par hinduwadi ke khilaaf atyant hinsak tippania hai kripa unhe hataye == Love zihad topic par hinduwadi ke khilaaf atyant hinsak tippania hai kripa unhe hataye [[विशेष:योगदान/&#126;2025-101180|&#126;2025-101180]] ([[सदस्य वार्ता:&#126;2025-101180|talk]]) 14:33, 30 जून 2025 (UTC) bnjtywq8zxs0bc92347gj57rst7870l 6446766 6446764 2025-06-30T14:33:31Z Hide on Rosé 732166 [[Special:Contributions/~2025-101180|~2025-101180]] ([[User talk:~2025-101180|talk]]) के संपादनों को हटाकर CptViraj (6446764) के आखिरी अवतरण को पूर्ववत किया: बर्बरता हटाई। 6429574 wikitext text/x-wiki {{/शीर्ष}} <!-- ------------------------- चर्चाएँ/सूचनायें/प्रस्ताव --------------------------- --> <!-- ------------------------- नया अनुभाग हमेशा सबसे नीचे बनायें --------------------------- --> == 8 March 2025 == which rule or law am i breaching by trying to publish this article [[सदस्य:2320354 Rachit Kedia|2320354 Rachit Kedia]] ([[सदस्य वार्ता:2320354 Rachit Kedia|वार्ता]]) 10:20, 8 मार्च 2025 (UTC) :Hello @[[सदस्य:2320354 Rachit Kedia|2320354 Rachit Kedia]]! Can you tell us who you people are? I think you people are working as a group to create such articles which are clearly [[वि:नहीं|NOT encyclopedic]] in nature and these will be removed. --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 16:31, 8 मार्च 2025 (UTC) == हिंदी विकिपीडिया पृष्ठ "राजकुमार वर्मा" को पुनः वापस लाएं == मै हिंदी विकिपीडिया का ३ साल से सक्रिय सदस्य हूं और संपादन कार्य कर रहा हूं। मैने एक हिंदी विकिपीडिया पृष्ठ " राजकुमार वर्मा" बनाया था जिसमें किसी भी प्रकार का प्रचार कार्य नहीं था, और जब पृष्ठ को हटाने के लिए नामांकित किया गया तब उसके प्रति स्पष्ट जवाब भी दिया गया था कि पृष्ठ को क्यों नहीं हटाना चाहिए, फिर भी आपने पृष्ठ को हटा ही दिया। आपको अधिकार मिले हैं तो उसका दुरुपयोग न करें , मेरे द्वारा निर्मित पृष्ठ में किसी भी प्रकार की प्रचार संबंधी लेख या सामग्री नहीं है। अतः मेरे पृष्ठ को पुनः वापस लाएं।। [[सदस्य:धनंजय अहीर|धनंजय अहीर]] ([[सदस्य वार्ता:धनंजय अहीर|वार्ता]]) 08:36, 11 मार्च 2025 (UTC) :@[[सदस्य:धनंजय अहीर|धनंजय अहीर]] जी, आप चाहें तो आपको लेख की सामग्री उपलब्ध करवायी जा सकती है। मैंने देखा है कि लेख में कोई भी स्रोत नहीं दिया गया था। जो सामग्री लेख में लिखी हुई थी, उससे यह समझ सकता हूँ कि लेख में किये दावे के अनुसार मैंने [https://www.presidentofindia.gov.in/hi/press_releases/bhaarata-kai-raasatarapatai-nae-raasataraiya-saevaa-yaojanaa-paurasakaara-0 भारत की राष्ट्रपति ने राष्ट्रीय सेवा योजना पुरस्कार] पृष्ठ देखा लेकिन वहाँ दी गई लम्बी सूची में भी ऐसे नाम का कोई उल्लेख नहीं था। इसके अलावा लेख कि सामग्री में ऐसा कुछ नहीं मिला जिससे व्यक्ति को उल्लेखनीय माना जा सके। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:06, 11 मार्च 2025 (UTC) ::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, मै आपकी बातों को भली भांति समझ रहा हूं, मैं आपको विश्वास दिलाता हूं कि मैं पृष्ठ में सभी आवश्यक स्रोत जोड़ दूंगा। और इस बार और भी सटीकता से लिखने का प्रयास करूंगा। :: आपका ध्यान आकर्षित करना चाहूंगा कि आपके द्वारा देखा गया पुरस्कार सूची 2021 22 का है परन्तु इन्होंने उससे बहुत पहले ही राष्ट्रीय सेवा योजना पुरस्कार प्राप्त किया था। :: उल्लेखनीय कार्यों की बात करें तो उन्होंने चीन में 2018 में हुए राष्ट्रीय सेवा योजना कार्यक्रम में भारत का प्रतिनिधित्व किया था, और राष्ट्रपति द्वारा राष्ट्रीय सेवा योजना पुरस्कार भी प्राप्त किया है(मै इन दोनों के भी स्रोत पृष्ठ पर जोड़ दूंगा)। :: राजकुमार वर्मा युवा कार्यक्रम एवं खेल मंत्रालय के अंतर्गत प्रशासनिक अधिकारी हैं, जिसके कारण युवाओं की एक बहुत बड़ी संख्या उनके बारे में सही और विस्तृत जानकारी ढूंढती है, इसलिए उनका पृष्ठ पुनः बहाल करना आवश्यक हो जाता है। ::अतः @[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, कृपया पृष्ठ "राजकुमार वर्मा" को पुनः बहाल करें।। [[सदस्य:धनंजय अहीर|धनंजय अहीर]] ([[सदस्य वार्ता:धनंजय अहीर|वार्ता]]) 15:40, 11 मार्च 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:धनंजय अहीर|धनंजय अहीर]] जी, मैंने आपको पुरस्कार के बारे में लिखा है कि इस पुरस्कार को प्राप्त करना किसी को उल्लेखनीय नहीं बनाता। लेख में इसके अतिरिक्त उल्लेखनीय बनाने वाला कोई वाक्य नहीं था। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 15:42, 11 मार्च 2025 (UTC) ::::तो क्या "राजकुमार वर्मा" पृष्ठ को प्रकाशित ही नहीं किया जा सकता? ::::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी मैने आपको अपने संदेश में नीचे की ओर और भी कारण लिखे हुए हैं कृपया पूर्णरूप से पढ़कर , विचारकर बताएं।। [[सदस्य:धनंजय अहीर|धनंजय अहीर]] ([[सदस्य वार्ता:धनंजय अहीर|वार्ता]]) 15:47, 11 मार्च 2025 (UTC) :::::@[[सदस्य:धनंजय अहीर|धनंजय अहीर]] जी, भविष्य के लिए मैं नहीं कह सकता लेकिन वर्तमान में उपरोक्त व्यक्ति विकिपीडिया पर लेख बनाने के लिए उल्लेखनीय नहीं है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 15:54, 11 मार्च 2025 (UTC) ::::::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी आप समझ नहीं रहे हैं। मै एक बहुत ही छोटा सा नया पृष्ठ बनाने जा रहा हूं, जिसमें सभी स्रोत और सामग्रियां संलग्न रहेंगे। [[सदस्य:धनंजय अहीर|धनंजय अहीर]] ([[सदस्य वार्ता:धनंजय अहीर|वार्ता]]) 07:11, 12 मार्च 2025 (UTC) :::::::@[[सदस्य:धनंजय अहीर|धनंजय अहीर]] जी, आप नया लेख मत बनाइयेगा। आप अपने [[सदस्य:धनंजय अहीर/प्रयोगपृष्ठ|प्रयोगपृष्ठ]] पर बनाने का प्रयास कीजिये। वहाँ से उचित लगेगा तो उसे मूल नामस्थान पर स्थानान्तरित (अथवा कॉपी-पेस्ट) कर दिया जायेगा। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 08:57, 12 मार्च 2025 (UTC) ::::::::हां तो ठीक है @[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी , मैं "राजकुमार वर्मा" का संक्षिप्त और सभी स्रोत एवं सामग्री युक्त बहुत ही छोटा लेख प्रयोगपृष्ठ पर बना रहा हूं। आप उसका अवलोकन कर लीजिएगा उसके बाद ही लेख में शामिल कीजियेगा। ठीक है।। [[सदस्य:धनंजय अहीर|धनंजय अहीर]] ([[सदस्य वार्ता:धनंजय अहीर|वार्ता]]) 13:20, 12 मार्च 2025 (UTC) == {{user|2401:4900:3800:0:0:0:0:0/37}} == {{ping|SM7}} Consider block this range as it is used for spamming only [[सदस्य:Hide on Rosé|Hide on Rosé]] ([[सदस्य वार्ता:Hide on Rosé|वार्ता]]) 14:55, 7 अप्रैल 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Hide on Rosé|Hide on Rosé]] Done. But we have to look for some alternatives. This is long term pattern.--[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 19:50, 7 अप्रैल 2025 (UTC) ==Sakshimittal2311071 अवरोध== {{user|Sakshimittal2311071}} ने केवल एक पृष्ठ व एक सदस्य उप-पृष्ठ बनाया था। फिर भी उसे [[विकिपीडिया:निषेध नियमावली#सदस्य नियम|बिना चेतावनी दिए]] '''हमेशा के लिये''' [https://hi.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97/block&page=%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%3ASakshimittal2311071 अवरोधित कर दिया] गया। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 16:02, 26 मार्च 2025 (UTC) == सूचित किए बिना पृष्ठ हटाना == ऐसा प्रतीत हो रहा है कि पृष्ठ [[1962: पहाड़ियों मे युद्ध]] तथा [[सदस्य:Chandrapal Singh H Yadav]], {{user|अजीत कुमार तिवारी}} द्वारा पृष्ठ निर्माताओं को सूचना दिए बगैर हटा दिये गए हैं। -[[User Talk:Riteze|Riteze(वार्ता)]] 00:27, 18 अप्रैल 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] मैंने आपके वार्ता पृष्ठ पर संदेश लिखा है। कृपया उस पे गौर करें। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 08:42, 18 अप्रैल 2025 (UTC) ::@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, पृष्ठ हटाने वाले प्रबन्धक का कार्य सूचित करना नहीं होता। मैंने नामांकित किया था और स्क्रिप्ट की त्रुटि के कारण सूचना नहीं पहुँची। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:00, 18 अप्रैल 2025 (UTC) :::उम्मीद है स्क्रिप्ट को ठीक कर लिया जाएगा। -[[सदस्य:Riteze|Riteze]]([[User Talk:Riteze|वार्ता]]) 10:26, 18 अप्रैल 2025 (UTC) == ज्वैलथीफ (1967 फ़िल्म) -> जवाहरात का चोर (1967 फ़िल्म) == कृपया पृष्ठ को सही शीर्षक पर ले जाएँ क्योंकि वर्तमान सही अनुवाद नहीं है। धन्यवाद! &#8208;&#8208;[[User:1997kB|1997kB]]&nbsp;([[User_talk:1997kB|talk]]) 12:06, 23 अप्रैल 2025 (UTC) :@[[सदस्य:1997kB|1997kB]] जी नमस्ते, इस तरह के अनुरोध पृष्ठ के वार्ता पृष्ठ पर किये जा सकते हैं जहाँ आप {{tl|नाम बदलें}} का प्रयोग कर सकते हैं। यह कोई प्रबंधकीय कार्य नहीं है। :दूसरी बात, यहाँ कोई अनुवाद नहीं किया गया है, इस फ़िल्म का नाम ही ज्वेल थीफ़ है। कृपया पोस्टर पर लिखे हिंदी अनुवाद से भ्रमित न हों। और वैसे भी इसे ज्वेलथीफ के ही नाम से जाना जाता है, अर्थात इसका कॉमन नाम भी यही है। :अतः यह स्थानांतरण मैं नहीं कर सकता। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 12:34, 23 अप्रैल 2025 (UTC) ::सही दिशा दिखाने के लिए धन्यवाद @[[सदस्य:SM7|SM7]] जी! मुझे नहीं पता था कि प्रबंधक की मदद के बिना लेख प्रेरक किए जा सकते हैं। क्योंकि मुझे कोई लेख प्रेरक नहीं मिला, इसलिए मैंने यहाँ अनुरोध किया। &#8208;&#8208;[[User:1997kB|1997kB]]&nbsp;([[User_talk:1997kB|talk]]) 14:41, 23 अप्रैल 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:1997kB|1997kB]] जी, लेख का स्थानांतरण हिंदी विकिपीडिया पर सभी के लिये उपलब्ध नहीं है क्योंकि इस तरह की स्थानांतरण बर्बरता एक बार बहुत हुई थी और इसे वापस पलटने में आम सदस्य या पुनरीक्षक नहीं सक्षम होते हैं, फिर उसे प्रबंधक द्वारा ही रिवर्ट किया जा सकता (अगर पेज हटाना हो, जो की ज्यादातर दशाओं में होता है)। :::कोई भी स्वतः परीक्षित सदस्य या पुनरीक्षक भी स्थानांतरण कर सकता है। हालाँकि, अनौपचारिक रूप से लोग इसे प्रबंधकीय कार्य मान लेते हैं। यह कार्य प्रबंधकीय तब है जब स्थानांतरण के अनुरोध पर चर्चा हो और सहमति-असहमति की समीक्षा करनी हो। (जैसे आपके इस वाले केस में हो सकती) :::हद ये है की ऐसी चर्चाएँ भी शुरू होती हैं तो आम सदस्य उनमें भाग नहीं लेते, मान लेते हैं कि प्रबंधक समझें। :::लेख प्रेरक जैसी कोई चीज नहीं। स्वतः परीक्षित सदस्य हैं, तो वे यह कार्य कर सकते हैं। अगर आप अपने अबतक के योगदान को इस लायक पाते हैं की आप स्वतः परीक्षित सदस्य होने चाहियें तो आप अपना नामांकन भी कर सकते हैं। हाँ, बस वहाँ ये कारण मत लिखियेगा कि स्थानांतरण करने के लिए आपको यह अधिकार चाहिये। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 14:50, 23 अप्रैल 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:1997kB|1997kB]] जी, वैसे मुझे अभी आपके सदस्य समूहों की जाँच में पता चला कि आप आलरेडी पुनरीक्षक हैं, जबकि आपको स्वतः परीक्षित अधिकार नहीं दिया गया है। यह क़ायदे से उसी के साथ मिल ही जाना चाहिये था। मैं देखता हूँ क्या किया जाना चाहिए। :::मज़ेदार बात ये कि मिला होता तो आप स्वयं ये स्थानांतरण कर ही देते। :::फिल्म की लिंक यूट्यूब पर खोजिये। वहाँ, शुरू में सेंसर बोर्ड का जो सर्टिफिकेट दिखाया जाता उसमें नाम पढ़िए। आधिकारिक नाम वही है। उस दौर में कई फिल्मों में यह देखने को मिलता है की हिंदी और उर्दू में अनुवादित नाम केवल पोस्टर पे लिख दिया जाता था, या फिल्म शुरू होने पर दिखाया भी जाता था, परंतु फिल्म का आधिकारिक नाम कुछ और ही होता था। बाद में चलता भी वही था। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 15:05, 23 अप्रैल 2025 (UTC) ::::@[[सदस्य:SM7|SM7]] जी, ::::आपके विस्तृत और स्पष्ट स्पष्टीकरण के लिए हार्दिक धन्यवाद! यह जानकर अच्छा लगा कि स्थानांतरण की प्रक्रिया कैसे काम करती है और स्वतः परीक्षित व पुनरीक्षक अधिकारों का क्या अर्थ होता है। ::::जहाँ तक फ़िल्म Jewel Thief की बात है, आपने सही कहा कि इसका कॉमन नाम वास्तव में Jewel Thief ही है, और यही अधिकतर जगहों पर प्रचलित भी है। मैं अब समझ पा रहा हूँ कि पोस्टर पर दिखने वाला हिंदी नाम अक्सर केवल एक अनुवाद या सजावटी रूप होता है, न कि आधिकारिक नाम। ::::हालाँकि, एक छोटी-सी बात जो शायद ध्यान देने योग्य हो — क्या यह बेहतर नहीं होगा कि पृष्ठ का शीर्षक "Jewel Thief" में "Thief" शब्द के पहले एक स्पेस हो? अभी "ज्वैलथीफ" एक साथ लिखा है, जबकि अंग्रेज़ी नाम में यह दो शब्द हैं। इस ओर ध्यान देने के लिए क्या कोई औपचारिक चर्चा आरंभ की जानी चाहिए? ::::धन्यवाद एक बार फिर मार्गदर्शन के लिए! &#8208;&#8208;[[User:1997kB|1997kB]]&nbsp;([[User_talk:1997kB|talk]]) 13:23, 24 अप्रैल 2025 (UTC) :::::@[[सदस्य:1997kB|1997kB]] जी, आप चाहें तो इसके लिए वार्ता पन्ने पे लिख सकते हैं। मेरे ख़याल से 'ज्वेल थीफ़' ठीक रहेगा। एकदम कांफिडेंट हो तो ख़ुद कर लीजिये। आपको पुनरीक्षक होने के नाते उचित अधिकार दे दिए गये हैं। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 16:04, 24 अप्रैल 2025 (UTC) == Question about publishing an article == Hello, I would like to create an article in Hindi about this public figure, however I do not have Devanagari characters. Please help, thank you https://en.wikipedia.org/wiki/Daniela_Kaneva [[सदस्य:Toxumburg 1970|Toxumburg 1970]] ([[सदस्य वार्ता:Toxumburg 1970|वार्ता]]) 07:08, 9 मई 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Toxumburg 1970|Toxumburg 1970]], Do you know Hindi? We do not allow machine translations. For typing Hindi, you can use external tools as well you can access tools from wikipedia by pressing Ctrl+M. Documentation of these tools can be found at [[वि:नारायम]] <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 10:33, 9 मई 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Toxumburg 1970|Toxumburg 1970]] Most sources are just about her death and are from local news. There is not enough strong, long-term coverage about her work. Her awards and interviews are not enough to show major importance outside Bulgaria. I think if you create this article on hiwiki, it will face AfD discussion. [[सदस्य:Chronos.Zx|Chronos.Zx]] ([[सदस्य वार्ता:Chronos.Zx|वार्ता]]) 10:46, 9 मई 2025 (UTC) :@[[User:Toxumburg 1970|Toxumburg 1970]], :If you're truly interested in creating this article here, then please add more reliable sources before moving it to the mainspace. Welcome to Hindi Wiki. [[सदस्य:Chronos.Zx|Chronos.Zx]] ([[सदस्य वार्ता:Chronos.Zx|वार्ता]]) 10:50, 9 मई 2025 (UTC) == कृपया मेरे  बायो डाटा को प्रकाशन  से प्रतिबंधित  न  करेंवह बायोडाटा पूर्ण रूप  से सत्य है  पता नहीं  कैसे उसे रोका तक रहा है   == कृपया मेरे  बायो डाटा को प्रकाशन  से प्रतिबंधित  न  करें वह बायोडाटा पूर्ण रूप  से सत्य है  पता नहीं  कैसे उसे रोका तक रहा है   [[सदस्य:Ramnathshivendra|Ramnathshivendra]] ([[सदस्य वार्ता:Ramnathshivendra|वार्ता]]) 11:03, 21 मई 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Ramnathshivendra|Ramnathshivendra]] जी, विकिपीडिया किसी के बायोडाटा को प्रकाशित करने का स्थान नहीं है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 11:11, 21 मई 2025 (UTC) == नीति संशोधन संबंधित == अंग्रेजी विकिपीडिया की नीति के अनुसार: ''[[:en:Wikipedia:Speedy deletion#Requesting speedy deletion|There is a strong consensus that the creators and major contributors of pages and media files should be warned of a speedy deletion nomination (or of the deletion if not informed before).]]'' हिन्दी विकिपीडिया पर भी [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना]] में इस नियम को शामिल किया जाना चाहिए। उदाहरण के लिए [https://hi.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B2%E0%A5%89%E0%A4%97&logid=4514564 इस पृष्ठ को हटाने] से पहले या बाद में [[सदस्य वार्ता:PrinceAzuka134|पृष्ठ निर्माता को सूचित]] नही किया गया। [[विशेष:योगदान/2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C]] ([[सदस्य वार्ता:2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|वार्ता]]) 17:11, 28 मई 2025 (UTC) :आईपी को सूचित करना अनावश्यक है। अंग्रेज़ी विकिपीडिया पर आईपी से लेख नहीं निर्मित किये जाते हैं अतः वहाँ सूचना सदस्यों को भेजी जाती है। ऐसे उदाहरण बहुत कम होते हैं जहाँ पंजीकृत सदस्यों को सूचना नहीं भेजी गयी हो। हालांकि कुछ तकनीकी समस्या के कारण कुछ सदस्यों को सन्देश नहीं जा रहे, उसे देखा जा सकता है। नियमावली में परिवर्तन अनावश्यक है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:48, 28 मई 2025 (UTC) ::यदि यह नियम नहीं बनाया गया और ऐसे ही तकनीकी समस्या के कारण संदेश छूटते रहे तो [https://hi.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7:%E0%A4%B8%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF सक्रीय सदस्यों की संख्या] में उल्लेखनीय वृद्धि होना दुर्लभ रहेगा। पिछले 6 महीनों में ये लगभग १२०० से घटकर ५६१ रह गए हैं। [[विशेष:योगदान/2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C]] ([[सदस्य वार्ता:2405:201:4030:701A:404:DACF:827C:92C|वार्ता]]) 18:30, 28 मई 2025 (UTC) :::सक्रिय सदस्यों की संख्या का इससे क्या सम्बंध है? क्या इसपर कोई अध्ययन हुआ है? <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 07:16, 29 मई 2025 (UTC) ::::इस पर हुए किसी अध्ययन की जानकारी तो नहीं है, परंतु संबंध यह है कि यदि किसी का बार-२ बनाया गया पृष्ठ हर बार बिना किसी तर्क-वितर्क के हटा दिया जाएगा, तो हतोत्साहित हो कर इस ज्ञानकोष को छोड़कर उसके चले जाने की संभावना अधिक रहेगी। [[विशेष:योगदान/2405:201:4030:701A:A467:9BB7:3629:CDBA|2405:201:4030:701A:A467:9BB7:3629:CDBA]] ([[सदस्य वार्ता:2405:201:4030:701A:A467:9BB7:3629:CDBA|वार्ता]]) 07:44, 31 मई 2025 (UTC) :::::तो फिर मनपसन्द दावा करने का क्या औचित्य है? क्या किसी सही लेख को हटाया गया है? क्या हटाते समय कारण नहीं दिया गया? ऐसे लेखों को हतोत्साहित करने के लिए ही हटाया जाता है जो विकिपीडिया के योग्य नहीं हैं।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:34, 31 मई 2025 (UTC) ::::::अंग्रेजी विकिपीडिया पर [[:en:Special:Statistics|सक्रीय सदस्यों की संख्या]] 116,704 है। आपके हिसाब से इतने फर्क का क्या कारण हो सकता है? [[विशेष:योगदान/2402:3A80:1BDE:E6B0:E8BF:2AB6:4C52:10F6|2402:3A80:1BDE:E6B0:E8BF:2AB6:4C52:10F6]] ([[सदस्य वार्ता:2402:3A80:1BDE:E6B0:E8BF:2AB6:4C52:10F6|वार्ता]]) 12:35, 1 जून 2025 (UTC) :::::::अंग्रेज़ी पाठकों की संख्या भी हिन्दी से बहुत अधिक है। अंग्रेज़ी में अच्छी गुणवत्ता की पुस्तकों की संख्या भी हिन्दी से बहुत अधिक है और विश्वभर में अच्छी अंग्रेज़ी जानने वालों की संख्या अच्छी हिन्दी जानने वालों से बहुत अधिक है। हिन्दी बोलने वाले अधिकतर लोग तब तक हिन्दी बोलते हैं जबतक उन्हें अंग्रेज़ी नहीं आती। आप किसी भी हिन्दी भाषी देश में बता दीजिये कि वहाँ के वैज्ञानिक, प्रशासनिक अधिकारी या गुणवत्ता का कार्य करने वाले लोगों की संख्या निकालिए और देखियेगा कि उनमें कितने प्रतिशत लोग अंग्रेज़ी नहीं जानते लेकिन हिन्दी जानते हैं? हिन्दी समझने वाले लोगों की संख्या बहुत बड़ी है लेकिन हिन्दी में अच्छे से लिखना जो भी लोग जानते हैं उनमें से अधिकतर अच्छी अंग्रेज़ी भी जानते हैं।<span style='color:green;'>☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style='color:Magenta;'>संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style='color:blue;'>✉✉</span>]]) 14:38, 1 जून 2025 (UTC) ::::::::बेहद सारगर्भित उत्तर दिया है [[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी आपने। मेरे विचार से यह अंतर केवल आँकड़ों का नहीं, बल्कि ऐतिहासिक और सामाजिक प्रभावों का भी परिणाम है। ::::::::जब हम विश्व के उन देशों की ओर देखते हैं जहाँ ब्रिटिश शासन का प्रभाव रहा है, तो पाते हैं कि स्वतंत्रता प्राप्ति के बाद भी वहाँ अंग्रेज़ी का प्रभाव कम होने की बजाय और बढ़ा है। इसका मुख्य कारण यह है कि ब्रिटिश प्रशासनिक नीतियाँ और शिक्षा प्रणाली वहाँ की व्यवस्था में इतनी गहराई से समा गई हैं कि लोगों की सोच, अध्ययन, और सरकारी कार्य अंग्रेज़ी आधारित ही बने रहे। ::::::::हिन्दी भाषी क्षेत्रों में भी यही परिदृश्य देखने को मिलता है। लोग हिन्दी समझते हैं, बोलते हैं लेकिन जब औपचारिक शिक्षा, प्रशासन या वैश्विक संवाद की बात आती है तो अंग्रेज़ी का वर्चस्व साफ दिखाई देता है। इसका प्रभाव विकिपीडिया पर सक्रिय सदस्यों की संख्या पर भी पड़ता है। [[सदस्य:Chronos.Zx|<span style="color:blue; font-weight:bold;">क्रोनोस.Zx</span>]] ([[सदस्य वार्ता:Chronos.Zx|वार्ता]]) 17:11, 1 जून 2025 (UTC) == सदस्य पर से प्रतिबंध हटाने का अनुरोध == नमस्कार, मैं विनम्रतापूर्वक अनुरोध करता हूँ कि हिन्दी विकिपीडिया पर लगे [[:स:Riteze]] का प्रतिबंध/ब्लॉक की समीक्षा की जाए और इसे हटाने पर विचार किया जाए। मुझे इस प्रतिबंध के कारणों का ज्ञान है, और मैं यह स्वीकार करता हूँ कि सदस्य द्वारा की गई त्रुटियाँ समुदाय के दिशा-निर्देशों और नीति के अनुरूप नहीं थीं। यह शायद उसका उद्देश्य कभी नहीं था कि विकिपीडिया की नीतियों का उल्लंघन करे या समुदाय के कार्य में विघ्न डाले। मैंने सदस्य के व्यवहार पर चिंतन किया है, विकिपीडिया की नीतियों (जैसे WP:NPOV, WP:CIVIL, WP:V आदि) को पढ़ा और समझने का प्रयास किया है। कृपया Riteze के खाते पर लगा प्रतिबंध हटाने पर पुनर्विचार करें। यदि आवश्यक हो तो मेरा सुझाव है कि तीन महीने तक सशर्त प्रतिबंध (जैसे कि संपादन की निगरानी, या केवल चर्चा पृष्ठों पर योगदान) आदि की अनुमति दी जाए, बाद में यह प्रतिबंध पूरी तरह हटाया जाए। आपके समय और समुदाय की सेवा के लिए धन्यवाद। आपका --[[सदस्य:Hindustanilanguage|मुज़म्मिल]] ([[सदस्य वार्ता:Hindustanilanguage|वार्ता]]) 19:02, 6 जून 2025 (UTC) :@[[सदस्य:Hindustanilanguage|मुज़म्मिल]] जी, आपने ऐसा अनुरोध क्यों किया है ये तो मुझे नहीं पता लेकिन सम्बंधित सदस्य को पहले बॉट कार्य करने की चेतावनी दी थी और फिर भी बॉट की तरह सम्पादन करने के लिए मुझे प्रतिबंधित करना पड़ा था। उस समय मैंने कुछ निश्चित समय के लिए ही प्रतिबंधित किया था। सदस्य ने वापसी के बाद सदस्यों को परेशान करना आरम्भ कर दिया। मैंने और अन्य प्रबन्धकों ने समझाने के भरपूर प्रयास किये, चेतावनी भी दी। लेकिन सदस्य ने किसी तरह का सुधार नहीं दिखाया और सन्देशों को अनदेखा करना जारी रखा। सदस्य को जब प्रतिबंधित कर दिया गया तब मॅटा पर जाकर मुझे और एक साथी प्रबन्धक को परेशान करने का काम आरम्भ कर दिया। मैंने वहाँ भी अनुरोध किया कि वहाँ मुझे परेशान न करें लेकिन सदस्य ने फिर भी कई दिनों तक ऐसा करना जारी रखा। सदस्य ने किसी भी प्रबन्धक से प्रतिबन्ध हटाने का अनुरोध किया है, ऐसा मुझे नहीं दिखाई दिया। हाँ कुछ आईपी सम्पादनों से सदस्य के वार्ता पृष्ठ पर अनुरोध किये गये हैं लेकिन वो अनुरोध भी किसी सुधार की सम्भावना नहीं दिखाते। सम्भव है सम्बंधित व्यक्ति ने आपसे व्यक्तिगत सम्पर्क करके अनुरोध किया हो लेकिन आपके उपरोक्त अनुरोध में मुझे ऐसा कुछ नहीं दिखाई दिया। अतः मुझे प्रतिबन्ध हटाने का कोई कारण नहीं दिखाई देता। हालांकि अन्य प्रबन्धक अपने विवेक से निर्णय लेने के लिए स्वतंत्र हैं। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 19:19, 6 जून 2025 (UTC) ::संजीव जी शायद आपने संपादनों को ठीक से देखा नहीं है। बोट कार्य अवरोध के बाद एक भी उस तरह का संपादन नहीं किया गया है। ::2. जिसे आप अन्य सदस्यों को परेशान करना कह रहे हैं, उस संबंध में किसी ने कहीं कोई शिकायत नहीं की थी, संभवतः आपने अपने मन से मान लिया कि सदस्यों को परेशान किया जा रहा है। फिर भी SM7 द्वारा मेरे वार्ता पृष्ठ उल्लेख करने से मैंने स्वीकार करते हुए उस तरह के संदेश लिखने बंद कर दिए थे। उसके बाद अनुभवहीन सदस्यों को [[स:Riteze/सस|संपादन में सहायता]] संबंधित संदेश भेजने शुरू किए। परंतु शायद {{user|SM7}} ने वे संदेश ध्यान से न पढ़ते हुए उन्हें पुराने संदेशों के समान समझकर संपादन से अवरोधित कर दिया। ::3. जब मुझे विकिपीडिया का नुक़सान होता दिखाई दिया तो मेटा पर आपको व कुछ अन्य सदस्यों को संदेश भेजने पड़े थे। ::4. अवरोध मुक्त होने पर नए/अनुभवहीन सदस्यों को संपादन में सहायता व विकी-शिक्षित करते हुए विकिपीडिया के संवर्धन की मंशा है। अवरोध मुक्त हुए बिना भी मैं ऐसा करना चाहूंगा परंतु कोई ग्लोबल एडमिन मेरे संपादनों के बाद आइ पी अवरोधित कर रहा है। ::और जानकारी के लिए बता दूं कि ई-मेल अवरोधित है तथा किसी सदस्य से कोई व्यक्तिगत अनुरोध नहीं किया गया है, न ही किसी से व्यक्तिगत अनुरोध की कोई मंशा है। Riteze. [[विशेष:योगदान/42.105.77.218|42.105.77.218]] ([[सदस्य वार्ता:42.105.77.218|वार्ता]]) 04:21, 7 जून 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:Hindustanilanguage|Hindustanilanguage]] जी, उपरोक्त आईपी से उस भाषा में सन्देश लिख गया है जैसे Riteze ने सन्देश लिखा हो। इसकी पुष्टि करने का मेरे पास कोई तरिका नहीं है। लेकिन यदि मैं इसे सदस्य का उत्तर मान लूँ तो स्पष्ट है कि सदस्य ने अपनी गलती बताने से साफ़ मना कर दिया है। हिन्दी विकिपीडिया पर नियमित रूप से पुनरीक्षण कार्य करने वाला मैं अकेला सदस्य हूँ अतः मुझे Riteze के सभी सम्पादनों से होकर गुजरना पड़ता था जबकि वो सभी सन्देश बॉट की तरह भेजे हुये होते थे। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 08:29, 7 जून 2025 (UTC) == हटाने का निवेदन == इन रखरखाव श्रेणियों में शामिल सभी पृष्ठों की त्रुटियाँ अब ठीक की जा चुकी हैं और ये श्रेणियाँ इस समय पूरी तरह खाली हैं। चूँकि ये अब उपयोग नहीं की जा सकती और पुराने वर्षों से जुड़ी हैं जिनमें संरक्षित करने जैसा कुछ नहीं है, इसलिए इन्हें हटा देना उचित होगा। धन्यवाद। * [[:श्रेणी:लेख जो December 2007 से स्रोतहीन हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जो June 2008 से स्रोतहीन हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जो October 2008 से स्रोतहीन हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जो July 2009 से स्रोतहीन हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जो अप्रैल 2012 से स्रोतहीन हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जो फ़रवरी 2014 से स्रोतहीन हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिन्हें नवम्बर 2014 से विभाजन की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें अगस्त 2015 से विश्वसनीय सन्दर्भ नहीं हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिनका अक्टूबर 2015 से लहजा प्रचारक है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें अक्टूबर 2015 से मूल शोध हो सकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिन्हें अप्रैल 2016 से अतिरिक्त संदर्भ की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें जून 2016 से अतिरंजित शब्दावलि है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें नवम्बर 2017 से स्रोतहीन कथन हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें मई 2023 से स्रोतहीन कथन हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें November 2009 से असत्यापित तथ्य हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें संभावित तिथि के आंकड़े प्रयोग हुए हैं-2004]] * [[:श्रेणी:लेख जिन्हें November 2010 से सफ़ाई की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिन्हें दिसम्बर 2011 से सफ़ाई की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें नवम्बर 2014 से मूल शोध हो सकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें नवम्बर 2014 से स्पष्टीकरण की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें अक्टूबर 2014 से स्पष्टीकरण की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें नवम्बर 2014 से दृष्टिकोण संबंधी विवाद हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें नवम्बर 2014 से अतिरंजित शब्दावलि है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें नवम्बर 2014 से भ्रामक शब्द हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिनकी अक्टूबर 2014 से सटीकता विवादित है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनका सितंबर 2014 से लहजा ठीक नहीं है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनकी नवम्बर 2014 से सटीकता विवादित है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें सितंबर 2014 से शैली के लिए संपादन की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिन्हें मार्च 2014 से अतिरिक्त संदर्भ की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनका फ़रवरी 2015 से लहजा ठीक नहीं है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें फ़रवरी 2015 से भ्रामक शब्द हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिन्हें मार्च 2015 से अतिरिक्त संदर्भ की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमे मई 2015 से अविश्वसनीय स्रोत है]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें फ़रवरी 2017 से विश्वसनीय सन्दर्भ नहीं हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें अक्टूबर 2011 से दृष्टिकोण संबंधी विवाद हैं]] * [[:श्रेणी:लेख जिनमें अगस्त 2014 से शैली के लिए संपादन की आवश्यकता है]] * [[:श्रेणी:मार्च 2017 से विलय करने योग्य]] * [[:श्रेणी:लेख जिनकी दिसम्बर 2024 से सटीकता विवादित है]] – [[User:DreamRimmer|<span style="color:#5A4FCF">'''Dream'''Rimmer</span>]] [[User talk:DreamRimmer|<span style="color:##5A4FCF;">&#9632;</span>]] 11:25, 14 जून 2025 (UTC) :{{done}} वैसे इन्हें [[वि:शीह#व5|व5: ख़ाली पृष्ठ]] में नामांकित किया जा सकता है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 15:54, 14 जून 2025 (UTC) ::धन्यवाद! संख्या थोड़ी अधिक होने के कारण ऐसा किया, आगे से शीह टैग का उपयोग करूँगा। – [[User:DreamRimmer|<span style="color:#5A4FCF">'''Dream'''Rimmer</span>]] [[User talk:DreamRimmer|<span style="color:##5A4FCF;">&#9632;</span>]] 16:06, 14 जून 2025 (UTC) == [[User:VIKRAM47]] & [[User:VIKRAM10062007]] == ऑटोबायोग्राफी बनाने के लिए एक से अधिक खाते का दुरुपयोग। -- [[सदस्य:CptViraj|CptViraj]] ([[सदस्य वार्ता:CptViraj|वार्ता]]) 05:30, 16 जून 2025 (UTC) eqmsms2paighz4k6047fe6buxt4vy3c हिज़बुल्लाह 0 29983 6447000 6425020 2025-07-01T06:01:03Z ~2025-107029 875965 6447000 wikitext text/x-wiki {{स्रोतहीन|date=जनवरी 2021}} '''हिज़्बुल्लाह''' [[लेबनान]] का एक [[शिया इस्लाम|शिया]] राजनीतिक और अर्द्धसैनिक संगठन है। हिजबुल्लाह लेबनान के नागरिक युद्ध के दौरान स्थापित किया गया था। हिजबुल्लाह के नेता हसन नसरूल्लाह है। 1982 में इजराइल ने जब दक्षिणी लेबनान पर आक्रमण किया था तब हिज़्बुल्लाह संगठन अस्तित्व में आया था (आधिकारिक रूप से 1985) इस संगठन को ईरान और सीरिया का समर्थन प्राप्त था। [[श्रेणी:लेबनान के राजनीतिक दल]] हिजबुल्लाह लेबनान का एक [[राजनीतिक दल]] है। हां ये बात सच है की लेबनान का अपना एक सैन्य संगठन भी है जिसे लेबनान के संविधान के तहत मान्यता प्राप्त है जो [[इज़राइल|इजरायल]] के बढ़ते खतरे [1982 की जंग के वक्त] इजरायल के खिलाफ बहुत ही सफलतापूर्वक अपने देश को इजरायल के कब्जे में जाने से बचाया था| [[ श्रेणी:भारतीय मुस्लिम सर्वे 2017]] [[श्रेणी:संगठन]] {{आधार}} -- 95i68bfylm42og848n1ms1wnoxljxzb 6447111 6447000 2025-07-01T10:28:28Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 6. जून २०२५ 16:21:30 पर संजीव कुमार के 6425020 अवतरण में बदला 6447111 wikitext text/x-wiki {{स्रोतहीन|date=जनवरी 2021}} '''हिज़्बुल्लाह''' [[लेबनान]] का एक [[शिया इस्लाम|शिया]] राजनीतिक और अर्द्धसैनिक संगठन है। हिजबुल्लाह लेबनान के नागरिक युद्ध के दौरान स्थापित किया गया था। हिजबुल्लाह के नेता हसन नसरूल्लाह है। 1982 में इजराइल ने जब दक्षिणी लेबनान पर आक्रमण किया था तब हिज़्बुल्लाह संगठन अस्तित्व में आया था (आधिकारिक रूप से 1985) इस संगठन को ईरान और सीरिया का समर्थन प्राप्त था। [[श्रेणी:लेबनान के राजनीतिक दल]] हिजबुल्लाह लेबनान का एक [[राजनीतिक दल]] है। हां ये बात सच है की लेबनान का अपना एक सैन्य संगठन भी है जिसे लेबनान के संविधान के तहत मान्यता प्राप्त है जो [[इज़राइल|इजरायल]] के बढ़ते खतरे [1982 की जंग के वक्त] इजरायल के खिलाफ बहुत ही सफलतापूर्वक अपने देश को इजरायल के कब्जे में जाने से बचाया था| [[ श्रेणी:भारतीय मुस्लिम सर्वे 2017]] [[श्रेणी:संगठन]] {{आधार}} 7jx23l2zneuzdo69v3xb3nb4aff1r8t एस एम कृष्णा 0 32185 6446727 6322481 2025-06-30T13:35:10Z Uday Singh Patel 11 874545 जानकारी के समर्थन हेतु एक विश्वसनीय स्रोत (ApnaKal) जोड़ा गया। 6446727 wikitext text/x-wiki {{Infobox officeholder |name = एस एम कृष्णा |image = India-eam-krishna (cropped).jpg |caption = |office = [[भारत के विदेश मंत्री]] |predecessor = |successor = |term = 2009 से 2014 |office1 = [[महाराष्ट्र के राज्यपालों की सूची|महाराष्ट्र के राज्यपाल]] |term1 = 2004-2008 |predecessor1 = |successor1 = |office3=[[मुख्यमंत्री, कर्नाटक]] |term3 = 1999 - 2004 |office4=[[उपमुख्यमंत्री, कर्नाटक]] |term4=1992-1994 |office5=[[अध्यक्ष, कर्नाटक विधानसभा]] |term5=1989-92 |office6=[[केंद्रीय वित्त राज्यमंत्री]] |term6=1984-1985 |office7=[[केंद्रीय उद्योग राज्यमंत्री]] |term7=1983-1984 |office8=[[सदस्य, कर्नाटक विधान परिषद]] |term8=1972-1977 |office9=[[वाणिज्य, उद्योग और संसदीय मामलों के मंत्री, कर्नाटक सरकार]] |term9=1972-1977 |office10=[[सदस्य, 7वीं लोकसभा]] |term10=1980-1984 |office10[[सदस्य, 5वीं लोकसभा]] |term101971-1976 |office11[[कर्नाटक विधानसभा के सदस्य]] |term111962-67 |birth_place = |birth_date = |death_date = |alma_mater = |nationality = |religion = }} {{जीवनी स्रोतहीन|date=जुलाई 2014}} '''एस एम कृष्णा''', (जन्म: [[१९३२|1932]]- मृत्यु: 10 दिसम्बर, 2024), पूरा नाम- सोमनाहल्ली मल्लैया कृष्णा, वर्ष[[१९९९|1999]] से [[२००४|2004]] कर्नाटक के मुख्यमंत्री रहे और वर्ष [[२००४|2004]] से [[२००८|2008]] तक महाराष्ट्र के राज्यपाल रहे। [[२२ मई|22 मई]] [[२००९|2009]] को [[प्रधानमन्त्री|प्रधानमंत्री]] [[मनमोहन सिंह]] ने कृष्णा को [[केंद्रीय कैबिनेट]] में शामिल किया गया और [[२३ मई|23 मई]] [[२००९|2009]] [[विदेश मंत्रालय (भारत)|विदेश मंत्रालय]] की जिम्मेदारी सौंपी == प्रारंभिक जीवन == एस एम कृष्णा के पिता का नाम एस सी मल्लैया है। कृष्णा ने अपनी स्नातक की पढ़ाई मैसूर के [[महाराजा कॉलेज]] से स्नातक की डिग्री हासिल की। फिर [[बंगलौर|बैंगलोर]] के सरकारी कॉलेज से कानून की डिग्री ली। उच्च शिक्षा के लिए वे अमेरिका गए। वहां से स्नातक करने के बाद उन्होंने अंतर्राष्ट्रीय कानून में शिक्षण शुरू की। अमेरिका में उनकी सक्रिय राजनीति में रूचि जगी. वहां उन्होंने [[जॉन एफ कैनेडी]] के राष्ट्रपति चुनाव का प्रचार किया। [[कर्नाटक]] से लौटने के तुरंत बाद 1962 में उन्हें कर्नाटक विधानसभा का सदस्य चुना गया। [[२९ अप्रैल|29 अप्रैल]], [[१९६४|1964]] को प्रेमा के साथ उनका विवाह हुआ। एस एम कृष्णा अच्छे टेनिस खिलाड़ी हैं और नियमित टेनिस खेलते हैं। <ref>[https://www.apnakal.com/former-minister-of-external-affairs-of-india/ एस. एम. कृष्णा: एक दूरदर्शी राजनेता का जीवन और योगदान]</ref> == करियर == कर्नाटक के मांड्या से वे कई बार सांसद चुने गए। इंदिरा गांधी और राजीव गांधी के प्रधानमंत्रित्व में उन्होंने मंत्री के रूप में कार्य किया। 1983-84 के बीच इंदिरा गांधी और 1984-85 के बीच राजीव गांधी के काल में वे उद्योग और वित्त राज्य मंत्री बने। 1996 और 2006 में वे राज्यसभा सदस्य चुने गए। विभिन्न कालों में वे कर्नाटक विधानसभा के सदस्य रहे। 1989-1992 के बीच वे कर्नाटक विधानसभा के अध्यक्ष और उपमुख्यमंत्री रहे। 1999 में वे कर्नाटक प्रदेश कांग्रेस के अध्यक्ष बने और प्रदेश में पार्टी को जीत दिलाई. इस तरह वे 2004 तक प्रदेश के मुख्यमंत्री रहे। उन्होंने आधुनिक बैंगलोर का जनक कहा जाता है। उन्होंने सरकारी-निजी साझेदारी का समर्थन किया। 2004 में वे महाराष्ट्र के राज्यपाल बने। सक्रिय राजनीति में लौटने के उद्देश्य से उन्होंने 5 मार्च 2008 को उन्होंने अपने पद से इस्तीफा दे दिया। 22 मार्च 2009 को डॉ मनमोहन सिंह ने उन्हें अपने कैबिनेट में शामिल कर लिया और उन्हें विदेश मंत्रालय की जिम्मेदारी सौंपी. एसएम कृष्णा, मनमोहन सिंह मंत्रिमंडल के एक मात्र ऐसे मंत्री हैं जो मंत्री, उपमुख्यमंत्री, मुख्यमंत्री, राज्यपाल और तीन बार केंद्रीय मंत्री का पद संभाल चुके हैं। == पद जिन्हें कृष्णा संभाल चुके हैं == * कर्नाटक विधानसभा के सदस्य, 1962-67 * राष्ट्रमंडल जाने वाले संसदीय प्रतिनिधिमंडल के सदस्य * संसदीय सम्मेलन, न्यूजीलैंड, 1965 * सदस्य, 5वीं लोकसभा 1971-1976 * सदस्य, 7वीं लोकसभा 1980-1984 * सदस्य, कर्नाटक विधान परिषद 1972-1977 * वाणिज्य, उद्योग और संसदीय मामलों के मंत्री, कर्नाटक सरकार, 1972-77 * सदस्य, संयुक्त राष्ट्र में भारतीय प्रतिनिधिमंडल, 1982 * केंद्रीय उद्योग राज्यमंत्री 1983-1984 * केंद्रीय वित्त राज्यमंत्री 1984-1985 * सदस्य, कर्नाटक की नौंवी विधानसभा, 1989-1992 * अध्यक्ष, कर्नाटक विधानसभा, 1989-92 * ब्रिटेन में राष्ट्रमंडल संसदीय सेमिनार में प्रतिनिधि, 1990 * उपमुख्यमंत्री, कर्नाटक, 1992-1994 * राज्यसभा सदस्य, 1996 * मुख्यमंत्री, कर्नाटक 1999 - 2004 * कर्नाटक विधानसभा सदस्य: 2004 * राज्यपाल, महाराष्ट्र: 2004-2008 * केंद्रीय मंत्री: मई 22,2009 * विदेशमंत्री, मई, 23, 2009 == निधन == 92 साल की उम्र में सुबह 2.45 बजे बेंगलुरु के सदाशिवनगर स्थित उनके आवास पर दिल का दौरा पड़ने से उनका निधन हो गया। सोमनहल्ली, मद्दूर में अंतिम संस्कार। <ref>[https://tandavmedia.com/former-karnataka-chief-minister-sm-krishna-passed-away/ कर्नाटक के पूर्व मुख्यमंत्री एस एम कृष्णा का निधन,जानिए भारत के विकास में क्या महत्वपूर्ण योगदान था]</ref> == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:1932 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:जीवित लोग]] [[श्रेणी:महाराष्ट्र के राज्यपाल]] [[श्रेणी:कर्नाटक के मुख्यमंत्री]] [[श्रेणी:भारत के विदेश मंत्री]] [[श्रेणी:भारतीय राजनीतिज्ञ]] [[श्रेणी:राजनीतिज्ञ]] kfzci11wsxr3zhrpkpykjbfj8eofwrg 6446796 6446727 2025-06-30T15:42:09Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 11. दिसम्बर २०२४ 13:39:29 पर Sequencesolved के 6322481 अवतरण में बदला 6446796 wikitext text/x-wiki {{Infobox officeholder |name = एस एम कृष्णा |image = India-eam-krishna (cropped).jpg |caption = |office = [[भारत के विदेश मंत्री]] |predecessor = |successor = |term = 2009 से 2014 |office1 = [[महाराष्ट्र के राज्यपालों की सूची|महाराष्ट्र के राज्यपाल]] |term1 = 2004-2008 |predecessor1 = |successor1 = |office3=[[मुख्यमंत्री, कर्नाटक]] |term3 = 1999 - 2004 |office4=[[उपमुख्यमंत्री, कर्नाटक]] |term4=1992-1994 |office5=[[अध्यक्ष, कर्नाटक विधानसभा]] |term5=1989-92 |office6=[[केंद्रीय वित्त राज्यमंत्री]] |term6=1984-1985 |office7=[[केंद्रीय उद्योग राज्यमंत्री]] |term7=1983-1984 |office8=[[सदस्य, कर्नाटक विधान परिषद]] |term8=1972-1977 |office9=[[वाणिज्य, उद्योग और संसदीय मामलों के मंत्री, कर्नाटक सरकार]] |term9=1972-1977 |office10=[[सदस्य, 7वीं लोकसभा]] |term10=1980-1984 |office10[[सदस्य, 5वीं लोकसभा]] |term101971-1976 |office11[[कर्नाटक विधानसभा के सदस्य]] |term111962-67 |birth_place = |birth_date = |death_date = |alma_mater = |nationality = |religion = }} {{जीवनी स्रोतहीन|date=जुलाई 2014}} '''एस एम कृष्णा''', (जन्म: [[१९३२|1932]]- मृत्यु: 10 दिसम्बर, 2024), पूरा नाम- सोमनाहल्ली मल्लैया कृष्णा, वर्ष[[१९९९|1999]] से [[२००४|2004]] कर्नाटक के मुख्यमंत्री रहे और वर्ष [[२००४|2004]] से [[२००८|2008]] तक महाराष्ट्र के राज्यपाल रहे। [[२२ मई|22 मई]] [[२००९|2009]] को [[प्रधानमन्त्री|प्रधानमंत्री]] [[मनमोहन सिंह]] ने कृष्णा को [[केंद्रीय कैबिनेट]] में शामिल किया गया और [[२३ मई|23 मई]] [[२००९|2009]] [[विदेश मंत्रालय (भारत)|विदेश मंत्रालय]] की जिम्मेदारी सौंपी == प्रारंभिक जीवन == एस एम कृष्णा के पिता का नाम एस सी मल्लैया है। कृष्णा ने अपनी स्नातक की पढ़ाई मैसूर के [[महाराजा कॉलेज]] से स्नातक की डिग्री हासिल की। फिर [[बंगलौर|बैंगलोर]] के सरकारी कॉलेज से कानून की डिग्री ली। उच्च शिक्षा के लिए वे अमेरिका गए। वहां से स्नातक करने के बाद उन्होंने अंतर्राष्ट्रीय कानून में शिक्षण शुरू की। अमेरिका में उनकी सक्रिय राजनीति में रूचि जगी. वहां उन्होंने [[जॉन एफ कैनेडी]] के राष्ट्रपति चुनाव का प्रचार किया। [[कर्नाटक]] से लौटने के तुरंत बाद 1962 में उन्हें कर्नाटक विधानसभा का सदस्य चुना गया। [[२९ अप्रैल|29 अप्रैल]], [[१९६४|1964]] को प्रेमा के साथ उनका विवाह हुआ। एस एम कृष्णा अच्छे टेनिस खिलाड़ी हैं और नियमित टेनिस खेलते हैं। == करियर == कर्नाटक के मांड्या से वे कई बार सांसद चुने गए। इंदिरा गांधी और राजीव गांधी के प्रधानमंत्रित्व में उन्होंने मंत्री के रूप में कार्य किया। 1983-84 के बीच इंदिरा गांधी और 1984-85 के बीच राजीव गांधी के काल में वे उद्योग और वित्त राज्य मंत्री बने। 1996 और 2006 में वे राज्यसभा सदस्य चुने गए। विभिन्न कालों में वे कर्नाटक विधानसभा के सदस्य रहे। 1989-1992 के बीच वे कर्नाटक विधानसभा के अध्यक्ष और उपमुख्यमंत्री रहे। 1999 में वे कर्नाटक प्रदेश कांग्रेस के अध्यक्ष बने और प्रदेश में पार्टी को जीत दिलाई. इस तरह वे 2004 तक प्रदेश के मुख्यमंत्री रहे। उन्होंने आधुनिक बैंगलोर का जनक कहा जाता है। उन्होंने सरकारी-निजी साझेदारी का समर्थन किया। 2004 में वे महाराष्ट्र के राज्यपाल बने। सक्रिय राजनीति में लौटने के उद्देश्य से उन्होंने 5 मार्च 2008 को उन्होंने अपने पद से इस्तीफा दे दिया। 22 मार्च 2009 को डॉ मनमोहन सिंह ने उन्हें अपने कैबिनेट में शामिल कर लिया और उन्हें विदेश मंत्रालय की जिम्मेदारी सौंपी. एसएम कृष्णा, मनमोहन सिंह मंत्रिमंडल के एक मात्र ऐसे मंत्री हैं जो मंत्री, उपमुख्यमंत्री, मुख्यमंत्री, राज्यपाल और तीन बार केंद्रीय मंत्री का पद संभाल चुके हैं। == पद जिन्हें कृष्णा संभाल चुके हैं == * कर्नाटक विधानसभा के सदस्य, 1962-67 * राष्ट्रमंडल जाने वाले संसदीय प्रतिनिधिमंडल के सदस्य * संसदीय सम्मेलन, न्यूजीलैंड, 1965 * सदस्य, 5वीं लोकसभा 1971-1976 * सदस्य, 7वीं लोकसभा 1980-1984 * सदस्य, कर्नाटक विधान परिषद 1972-1977 * वाणिज्य, उद्योग और संसदीय मामलों के मंत्री, कर्नाटक सरकार, 1972-77 * सदस्य, संयुक्त राष्ट्र में भारतीय प्रतिनिधिमंडल, 1982 * केंद्रीय उद्योग राज्यमंत्री 1983-1984 * केंद्रीय वित्त राज्यमंत्री 1984-1985 * सदस्य, कर्नाटक की नौंवी विधानसभा, 1989-1992 * अध्यक्ष, कर्नाटक विधानसभा, 1989-92 * ब्रिटेन में राष्ट्रमंडल संसदीय सेमिनार में प्रतिनिधि, 1990 * उपमुख्यमंत्री, कर्नाटक, 1992-1994 * राज्यसभा सदस्य, 1996 * मुख्यमंत्री, कर्नाटक 1999 - 2004 * कर्नाटक विधानसभा सदस्य: 2004 * राज्यपाल, महाराष्ट्र: 2004-2008 * केंद्रीय मंत्री: मई 22,2009 * विदेशमंत्री, मई, 23, 2009 == निधन == 92 साल की उम्र में सुबह 2.45 बजे बेंगलुरु के सदाशिवनगर स्थित उनके आवास पर दिल का दौरा पड़ने से उनका निधन हो गया। सोमनहल्ली, मद्दूर में अंतिम संस्कार। <ref>[https://tandavmedia.com/former-karnataka-chief-minister-sm-krishna-passed-away/ कर्नाटक के पूर्व मुख्यमंत्री एस एम कृष्णा का निधन,जानिए भारत के विकास में क्या महत्वपूर्ण योगदान था]</ref> == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:1932 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:जीवित लोग]] [[श्रेणी:महाराष्ट्र के राज्यपाल]] [[श्रेणी:कर्नाटक के मुख्यमंत्री]] [[श्रेणी:भारत के विदेश मंत्री]] [[श्रेणी:भारतीय राजनीतिज्ञ]] [[श्रेणी:राजनीतिज्ञ]] irv2mjuarq5ziy9hez08zgbabozifwk दमोह 0 34437 6446824 6388178 2025-06-30T16:28:18Z Kamlesh Raj Patel 875895 हर हर महादेव 6446824 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = दमोह | native_name = <small>Damoh</small> | pushpin_label = दमोह | pushpin_map = India Madhya Pradesh | coordinates = {{coord|23.84|79.44|display=inline, title}} | pushpin_map_caption = मध्य प्रदेश में स्थिति | subdivision_type = [[भारत के ज़िले|ज़िला]] | subdivision_name = [[ दमोह ज़िला]] | subdivision_type2 = [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|प्रान्त]] | subdivision_name2 = [[मध्य प्रदेश]] | subdivision_type3 = देश | subdivision_name3 = {{IND}} | population_total = 125101 | population_as_of = 2011 | demographics_type1 = भाषाएँ | demographics1_title1 = प्रचलित | demographics1_info1 = [[हिन्दी]] | timezone1 = [[भारतीय मानक समय]] | utc_offset1 = +5:30 | image = {{Photomontage | photo1a = Temples kundalpur.JPG | photo2a = | photo3a =DamohGhantaghar2.jpg | spacing = 1 | color_border = white | color = white | size = 400 | foot_montage ='' ऊपर से, बाएँ से दाएँ: '' वर्धमान झील-कुंडलपुर के जैन मंदिर, बडे बाबा मंदिर का पूरा मंदिर जो निर्माणाधीन और क्लॉक टॉवर (घंटाघर) है।}} | image_caption = | elevation_m = 595 | postal_code_type = [[पिनकोड]] | postal_code = 470661 | area_code_type = दूरभाष कोड | area_code = 07812 | registration_plate = MP-34 | website = {{URL|www.damoh.nic.in}} }} '''दमोह''' (Damoh) [[भारतीय|भारत]] के [[मध्य प्रदेश]] का एक मुख्य शहर है। यह मध्य प्रदेश के प्रमुख शहरों में से एक है। यह मध्य प्रदेश में पांचवां सबसे बड़ा शहरी समूह है। यह जागेश्वरनाथ महादेव मंदिर (बांदकपुर), सिंगरामपुर झरना, सिंगरगढ़ किला, नोहलेश्वर मंदिर, नोहटा, आदि के लिए भी जाना जाता है। यह ज़िले का मुख्यालय भी है। [[राष्ट्रीय राजमार्ग ३४ (भारत)|राष्ट्रीय राजमार्ग ३४]] यहाँ से गुज़रता है।<ref>"[https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ Inde du Nord: Madhya Pradesh et Chhattisgarh] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190703183559/https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ|date=3 जुलाई 2019}}," Lonely Planet, 2016, ISBN 9782816159172</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=u6VB9_CrsfoC Tourism in the Economy of Madhya Pradesh]," Rajiv Dube, Daya Publishing House, 1987, ISBN 9788170350293</ref> == विवरण == यह [[बुन्देलखण्ड|बुंदेलखंड]] अंचल का शहर है। हिन्दू पौराणिक कथाओं के राजा नल की पत्नी दमयंती के नाम पर ही इसका नाम दमोह पड़ा। अकबर के साम्राज्य में यह मालवा सूबे का हिस्सा था। परतुं जानकारों एवं इतिहासकारों ने लिखा है कि यह क्षेत्र पहले दमोह नगर के साथ आस-पास हटा, मड़ियादो, बटियागढ़ आदि क्षेत्र गोंड़वाना साम्राज्य के महान शक्तिशाली सम्राट संग्राम शाह के 52 गढ़ों में शामिल थे फिर उसके बाद उनकी पुत्र बधु महाराज दलपति शाह मरावी वंश की पत्नी विश्व की महान वीरांगना महारानी दुर्गावती मरावी गोंड़वाना राज्य में शामिल थे। बाद में अकबर के सेनापति आसफ खां से युद्ध के दौरान 16 वे युद्ध में परास्त हो गई थी और यह गोंड़वाना की क्षति के साथ मुगल साम्राज्य में शालिम हो गया था। वर्तमान में आज भी गोंड़वाना साम्राज्य के किले ,वाबड़ी, मंदिर, तालाब, कुआं,महल आदि जीवित हैं जो की गोंड़वाना काल के इतिहास के जीते जागते उदाहरण देखे जा सकते हैं और यहीं जिले मुख्यालय से तकरीबन 35 किमी दुरी पर [गोंड] वंश का राजा तेजीसिंह का गढ़ था जिसका नाम उन्ही गोंड राजा तेजीसिंह के नाम पर रखा गया था। जो की आज तेजगढ़ के नाम से प्रसिद्ध है यह दमोह से जबलपुर पाटन रोड़ पर स्थित है। गोंड राजा तेजीसिंह द्वारा तेजगढ़ नगर को बसाया था और उन्ही के द्वारा गढ़ किलों एवं मंदिरों का निर्माण करवाया गया। जिसमें प्राचीन गणेश मंदिर व किला के हनुमान मंदिर प्रसिद्ध हैं, जो आज भी देखने की मिलते हैं और वहां पर आज भी ग्रामीणों द्वारा पूजा पाठ की जाती है। वहीं अधिकांश प्राचीन जैन मंदिरों का जीणोंधार स्थानीय जैन समाज द्वारा कराया गया है। दमोह के अधिकतर प्राचीन मंदिरों को मुग़लों ने नष्ट कर दिया तथा इनकी सामग्री एक क़िले के निर्माण में प्रयुक्त की गई। इस नगर में शिव, पार्वती एवं विष्णु की मूर्तियों सहित कई प्राचीन जैन प्रतिमाएँ हैं। दमोह में दो पुरानी मस्जिदें,कई घाट और जलाशय हैं। दमोह का 14 वीं सदी में मुसलमानों के प्रभाव से महत्त्व बढ़ा और यह मराठा प्रशासकों का केन्द्र भी रहा। ऐतिहासिक नगर दमोह के आस-पास का इलाका पुरातत्त्व की दृष्टि से समृद्ध है, जहाँ छित्ता एवं रोंड जैसे प्राचीन स्थल हैं। जिला पश्चिम में सागर, दक्षिण में नरसिंहपुर एवं जबलपुर, उत्तर में छतरपुर तथा पूर्व में पन्ना और कटनी से घिरा है। दमोह जिले का सबसे प्रसिदध मंदिर जागेशवर धाम बांदकपुर है जिसे इलाके में ज्योतिर्लिंग की तरह प्रतिष्ठा प्रापत है। इसे मराठा दीवान चांदुरकर ने बनवाया था .इसकी कहानी बहुत रोचक है कहते हैं कि दीवान चांदुरकर शिकार पर निकले थे वहां एक स्थान पर उनका घोडा बारंबार उछल रहा था. वहीं विश्राम में उनको स्वप्न में उनको भगवान शिव की प्रतिमा होने की जानकारी मिली .दीवान ने वहां खुदाई करायी तो स्वयंभू शिवलिंग दिखा। दीवान चादुंरकर इसे दमोह में अपने निवास स्थान के समीप लाना चाहते थे .इसके लिए दमोह में सिविल वार्ड में एक मंदिर बनवाया गया . शिवलिंग असल में एक बडी चटटान से जुडा हुआ था इसलिए खुदाई के बाद भी वहीं से अलग नहीं हुआ . तब वहीं जागेश्वर मंदिर बनाया गया .जबकि दमोह में बने मंदिर में मराठों के कुलदैवत श्री राम की मूर्ति बिठाकर राममंदिर बना दिया गया. वहां आज भी मराठी पदधति से ही श्री राम की पूजा होती है। संग्रामपुर की घाटी में पाषाण युगीन मानव के साक्ष्य प्राप्त हुए है। वीरांगना दुर्गावती अभ्यारण लगभग 24 किलो वर्ग मीटर में फैला है इस अभ्यारण की स्थापना 1977 में की गई. यहां पर प्रमुख रूप से तेंदुआ, जंगली सूअर, मगर, नीलगाय, मोर, सारस, आदि पाए जाते हैं। == शिक्षा == ===विद्यालय=== * केन्द्रीय विद्यालय * महर्षि विद्या मन्दिर (BANDAKPUR) * शास. उत्कृष्टता हा. से. स्कूल * मिशन उ. मा. वि. * सरस्वती उ.मा. वि === महाविद्यालय === * सरकारी पीजी महाविद्यालय * शास. कमला नेहरू कालेज * गुरू रामदास कालेज * टाइम्स कालेज * जे एल वर्मा लॉ कालेज * विजय लाल कालेज * ओजस्विनी कालेज (OJSWINI INTITUTE PAR EXILANCE) == धार्मिक स्थल == === कुंडलपुर === {{मुख्य|कुण्डलपुर, मध्य प्रदेश}} [[कुण्डलपुर, मध्य प्रदेश|कुण्डलपुर]] में जैन धर्म के लिए एक ऐतिहासिक तीर्थ स्थल है। यह मध्य प्रदेश के दमोह जिले में दमोह शहर से 35 किलोमीटर की दूरी पर स्थित कुंडलगिरी में है। कुण्डलपुर में बैठे (पद्मासन) आसन में बड़े बाबा (आदिनाथ) की एक प्रतिमा है। यहाँ से यातायात: * सड़क मार्ग - यह सभी दिशाओं से सड़कों से जुड़ा हुआ है। कुंडलपुर के आस-पास के शहर हटा दमोह, सागर, छतरपुर, जबलपुर से नियमित बस सेवा है| * एयरपोर्ट कुंडलपुर से लगभग 155 किलोमीटर की दूरी पर निकटतम हवाई अड्डा, जबलपुर है। * रेल - कुंडलपुर तक पहुँचने के लिए निकटतम रेलवे स्टेशन से 37 किलोमीटर की दूरी पर दमोह रेलवे स्टेशन है। === नोहलेश्वर मंदिर (NOHTA) === यह शिव मंदिर नोहटा गांव से 01 कि॰मी॰ की दूरी पर स्थित है। शिव को यहाँ महादेव एवं नोहलेश्वर के नाम से जाना जाता है। इसका निर्माण 950-1000 ई.वी के आस पास हुआ था। कुछ लोग के अनुसार इस मंदिर के निर्माण का काम चालुक्य वंष के कलचुरी राजा अवनी वर्मा की रानी ने कराया था। 10 वीं शताब्दी के कलचुरी साम्राज्य की स्थापत्य कला का एक बेजोड़ एंव महत्तवपूर्ण नमूना है नोहलेश्वर मंदिर। यह एक ऊचें चबूतरे पर बना है। इसमें पंचरथ, गर्भगृह, अन्तराल, मण्डप एवं मुख मण्डप आदि भाग है। == पर्यटन स्थल == * नरसिंहगढ़ * गिरि दर्शन * जागेश्वरनाथ महादेव मंदिर (बांदकपुर) जिला-दमोह(म.प्र.) * पुरातत्व संग्रहालय * प्रसिद्ध बुन्देली महोत्सव (14 दिन) * बेलाताल हनुमान जी मंदिर * जटाशंकर महादेव मंदिर * === गिरीदर्शन === यह स्थान दमोह से जबलपुर राष्ट्रीय मार्ग पर स्थित हैं जो कि जबेरा से 05 कि॰मी॰ एंव सिंग्रामपुर से 07 कि॰मी॰ कि दूरी पर हरे-भरे जगंलो से घिरी पहाड़ी पर स्थित है। यह दो मंजिला रेस्ट हाऊस कम वाच टावर वन विभाग के द्वारा निर्मित है। यह स्थाप्तय कला का बेजोड़ नमूना है। मेन रोड से एक सकरी गली टेंक के किनारे से होती हुई रेस्ट हाऊस तक पहुचती है। यहाँ ठहरने के लिए रिजर्वेशन दमोह के डी.एफ.ओ ऑफिस से करवाया जा सकता हैं। यहाँ की छोटी पहाड़ी के रास्ते हरियाली और सुन्दर दृश्य देखे जा सकते है तथा ऊपर से उगते और ढलते सूरज के दृश्य आने वालो को बहुत लुभाते है। ये दृश्य रेस्ट हाऊस की छत से देखे जा सकते है। रात के समय यहाँ जंगली जानवर भी दिखाई देते है। === सिंगोरगढ़ का किला === सिंग्रामुपर से करीब 06 कि.मी दूर ऐतिहासिक महत्व वाला सिंगोरगढ़ का किला स्थित है। यहाँ प्राचीन काल में एक सम्यता थी। राजा बाने बसोर ने एक बड़ा और मजबूत किला बनवाया था। और राजा गावे ने लम्बे समय तक यहाँ राज किया। 15 वीं शताब्दी के अंत में राजा दलपत शाह और उनकी रानी दुर्गावती यहाँ रहते थे। राजा दलपत शाह की मौत के बाद रानी ने अकबर की सेना के सेनापति आसिफ खान से युद्ध किया था। यहाँ एक तलाब भी है। जो कमल के फूलो से भरा है। यह एक आदर्श पिकनिक स्पॉट है। === निदान कुण्ड === भैंसाघाट रेस्ट हाऊस से करीब 1/2 कि॰मी॰ दूर भैसा गांव से एक सड़क इस जलप्रपात के लिए जाती है। मुख्य सड़क से 01 कि॰मी॰ से एक जलधारा 100 फिट की ऊचांई से काली चट्टान से नीचे गिरती है। इसे निदान कुण्ड कहते है। जुलाई से अगस्त माह में इस जलप्रपात में पानी बहुतायत से होता है। अतः सामने से इसका नजारा अद्भुत होता है। सितम्बर एंव अक्ट === भौंरासा === भौंरासा दमोह जिले का एक छोटा सा गांव है। यहा की आबादी लगभग 2500 है, यह दमोह से पश्चिम 18&nbsp;km दूर है। आपको यदि भौंरासा जाने का सौभाग्य मिले तो आप दमोह से सागर रोड से जाये और बांसा से भौंरासा तक गयी 7&nbsp;km सड़क से जायें। स्थानीय मान्यता है कि यहां स्वयं महाबली हनुमान जी निवास है और यहा आने के साथ ही लोगों का मन शांत हो जाता है। स्थानीय निवासीयों का कहना है कि पवन पुत्र हनुमान स्वयं इस गांव की रक्षा करते हैं, इसलिये यह गांव हिन्दु धर्म का आस्था स्थल है यहां लोग कई मीलो की दूरी तय करके अपनी मनोकामनायें पूरी करते हैं। रोज सुबह और शाम घंटियों की झनझनाहट से गूंज उठता है । यहां पर रोज एक से डेड़ घन्टे की भव्य आरती होती है जिसका आनंद उठाने लोग मीलो दूर से आते है और आस्थानुसार मनोकामनायें पूरी करतें हैं। गांव मे 2 तालाब है और चारो ओर सुन्दर बृक्ष हैं जो गांव की सुंदरता का अलग ही चित्र प्रदर्शित करते हैं। == इन्हें भी देखें == * [[दमोह ज़िला]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{मध्य प्रदेश के जिले}} [[श्रेणी:दमोह ज़िला]] [[श्रेणी:मध्य प्रदेश के शहर]] [[श्रेणी:दमोह ज़िले के नगर]] ddwu3p06fufnirxqaut0odgwj6v89xj भारत के राष्ट्रीय उद्यान 0 35707 6446991 6308094 2025-07-01T04:39:16Z Lvprit 874969 देवनागरी के साथ अंकों को इटैलिक लिपि में लिखा 6446991 wikitext text/x-wiki {{WildlifeofIndia}} नीचे दी गई सूची भारत के राष्ट्रीय उद्यानों की है। 1936 में भारत का पहला राष्ट्रीय उद्यान था - हेली नेशनल पार्क, जिसे अब जिम कोर्बेट राष्ट्रीय उद्यान के रूप में जाना जाता है। १९७० (1970) तक भारत में केवल ५ राष्ट्रीय उद्यान थे। १९८० (1980) के दशक में वन्यजीव संरक्षण अधिनियम और प्रोजेक्ट टाइगर योजना के अलावा वन्य जीवों की सुरक्षार्थ कई अन्य वैधानिक प्रावधान लागू हुए। अप्रैल 2012 में देश में राष्ट्रीय उद्यानों की संख्या 102 थी, जिनका कुल क्षेत्रफल 39,919 वर्गकिलोमीटर है, जो भारत के सम्पूर्ण भू क्षेत्रफल का लगभग 1.21 प्रतिशत भाग है। यहाँ से कोसी नदी और रामगंगा नदी निकलती हैं। == भारत के राष्ट्रीय उद्यानों की सूची == {| class=" wikitable sortable" |+''' भारत के राष्ट्रीय उद्यान ''' |- ! !! वर्ष !! नाम !!शहर/ज़िला!! राज्य !! क्षेत्रफल (वर्ग कि.मी.) |- !१ |१९८२(1982) || [[नन्दा देवी राष्ट्रीय उद्यान]] || [[चमोली]], [[पिथौरागढ़]] || [[उत्तराखंड]] || style="text-align:right;"| ५८६०.६९ |- !२ |१९८१(1982) || [[हेमिस राष्ट्रीय उद्यान]] || [[लेह]] || [[जम्मू और कश्मीर]] || style="text-align:right;"| ४१०० |- !३ |१९८०(1980) || [[मरुस्थल राष्ट्रीय उद्यान]] || [[जैसलमेर]] || [[राजस्थान]] || style="text-align:right;"| ३१६२ |- !४ |१९८३ || [[नमदाफा राष्ट्रीय उद्यान]] || [[चेंगलॉन्ग जिला|चांगलांग]] || [[अरुणाचल प्रदेश]] || style="text-align:right;"| १९८५.२३ |- !५ |१९८१ || [[संजय राष्ट्रीय उद्यान]] || [[सीधी जिला|सिधी]] || [[मध्य प्रदेश]] || style="text-align:right;"| १४७१.१३ |- !६ |१९७७ || [[कंचनजंगा राष्ट्रीय उद्यान]] || [[चुंगथांग]] || [[सिक्किम]] || style="text-align:right;"| १७८४ |- !७ |१९८९ || [[गंगोत्री राष्ट्रीय उद्यान]] || [[गंगोत्री]] || [[उत्तराखंड]] || style="text-align:right;"| १५५२.७३ |- !८ |१९८४ || [[सुन्दरबन राष्ट्रीय उद्यान]] || [[सुन्दरबन]] || [[पश्चिम बंगाल]] || style="text-align:right;"| १३३०.१ |- !९ |१९८१ || [[इन्द्रावती राष्ट्रीय उद्यान]] || [[बीजापुर]] || [[छत्तीसगढ़]] || style="text-align:right;"| १२५८.३७ |- !१० |१९५५ || [[कान्हा राष्ट्रीय उद्यान]] || [[मंडला जिला|मंडला]] || [[मध्य प्रदेश]] || style="text-align:right;"| १९४५ |- !११ |१९८३|| [[राजाजी राष्ट्रीय उद्यान]] || [[हरिद्वार]] || [[उत्तराखंड]] || style="text-align:right;"| ८२०.४२ |- !१४ |१९८४ || [[ग्रेट हिमालयन राष्ट्रीय उद्यान]] || [[कुल्लू जिला|कुल्लू]] || [[हिमाचल प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ७५४.४ |- !१५ |१९८७ || [[पिन घाटी राष्ट्रीय उद्यान]] || [[लाहौल और स्पीती जिला|स्पीति]] || [[हिमाचल प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ६७५ |- !१६ |१९८८ || [[नागरहोल राष्ट्रीय उद्यान]] या [[राजीव गांधी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[कोडगु]] || [[कर्नाटक]] || style="text-align:right;"| ६४३.३९ |- !१७ |१९८७ || [[कुद्रेमुख राष्ट्रीय उद्यान]] || [[चिकमगलूर]] || [[कर्नाटक]] || style="text-align:right;"|६००.३२ |- !१८ |१९८१ || [[सतपुरा राष्ट्रीय उद्यान]] || [[पचमढ़ी]] || [[मध्य प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ५८५.१७ |- !१९ |१९७५ || [[पेंच राष्ट्रीय उद्यान]] || [[सिवनी जिला|सिवनी]] || [[मध्य प्रदेश]] || style="text-align:right;"| २९२.८५ |- !१९अ |१९७५ || [[पेंच राष्ट्रीय उद्यान]] || [[नागपुर]] || [[महाराष्ट्र]] || style="text-align:right;"| २५७.२६ |- !२० |१९७३ || [[पन्ना राष्ट्रीय उद्यान]] || [[पन्ना जिला|पन्ना]] || [[मध्य प्रदेश]] || style="text-align:right;"|५४२.६७ |- !२१ |१९३६ || [[जिम कॉर्बेट राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[रामनगर, उत्तराखण्ड|रामनगर]] || [[उत्तराखंड]] || style="text-align:right;"| ५२०.८२ |- !२२ |१९९० || [[मानस राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[बारपेटा जिला|बारपेटा रोड]] || [[असम]] || style="text-align:right;"| ५०० |- !२३ |१९७७ || [[दुधवा राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[पीलीभीत]] || [[उत्तर प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ४९०.२९ |- !२४ |१९८६ || [[मोलिंग राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[उपरी सियांग जिला]], [[पूर्व सियांग जिला]] || [[अरुणाचल प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ४८३ |- !२५ |१९९० || [[गोविन्द पशु विहार]] ||[[उत्तरकाशी]] || [[उत्तराखंड]] || style="text-align:right;"| ४७२.०८ |- !२६ |१९७४ || [[काज़ीरंगा राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[गोलाघाट जिला|गोलाघाट]], [[नागांव जिला|नागांव]] || [[असम]] || style="text-align:right;"| ४७१.७१ |- !२७ |१९८२ || [[बांधवगढ़ राष्ट्रीय उद्यान]] || [[उमरिया जिला|उमरिया]] || [[मध्य प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ४४८.८५ |- !२८ |१९९२ || [[कैम्पबॅल बे राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[कैम्पबॅल बे]]|| [[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह]] || style="text-align:right;"| 426.23 |- !२९ |१९८१ || [[किश्तवार राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[किश्तवार]] || [[जम्मू और कश्मीर]] || style="text-align:right;"| ४०० |- !३० |१९८० || [[रणथंबोर राष्ट्रीय उद्यान|रणथंभोर राष्ट्रीय उद्यान]] || [[सवाई माधोपुर]] || [[राजस्थान]] || style="text-align:right;"| ३९२ |- !३१ |१९५९ || [[माधव राष्ट्रीय उद्यान]] || [[शिवपुरी जिला|शिवपुरी]] || [[मध्य प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ३७५.२२ |- !३२ |१९८७ || [[गुगामल राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[अमरावती]] || [[महाराष्ट्र]] || style="text-align:right;"| ३६१.२८ |- !३३ |१९८९ || [[श्री वेंकटेश्वर राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[चित्तूर जिला|चित्तूर]], [[कुडप्पा]] || [[आंध्र प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ३५३.६२ |- !३४ |१९८२ || [[पेरियार राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[इड्डुक्कि जिला|इड्डुक्की]], [[पत्तनंतिट्टा जिला|पत्तनम्तिट्टा]] ||[[केरल]]|| style="text-align:right;"| ३५० |- !३५ |१९९९ || [[दिबरू-साइखोवा राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[तिनसुकिया]]|| [[असम]] || style="text-align:right;"| ३४० |- !३६ |१९८९ || [[वाल्मीकि राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[पश्चिम चंपारण|चंपारण]] || [[बिहार]] || style="text-align:right;"| ३३५.६५ |- !३७ |१९६० || [[माउंट आबू वन्यजीव अभयारण्य]] ||[[माउंट आबू]] || [[राजस्थान]] || style="text-align:right;"| २८८ |- !३८ |१९८३ || [[महात्मा गांधी समुद्री राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह|अण्डमान द्वीपसमूह]] || [[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह]] || style="text-align:right;"| २८१.५ |- !३९ |१९८२ || [[सरिस्का राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[अलवर]] || [[राजस्थान]] || style="text-align:right;"| २७३.८ |- !४० |१९७५ || [[गीर राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[जूनागढ़]] || [[गुजरात]] || style="text-align:right;"| २५८.७१ |- !४१ |१९९६ || [[रानी झांसी समुद्री राष्ट्रीय उद्यान]] || || [[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह]] || style="text-align:right;"| २५६.१४ |- !४२ |१९८७ || [[अंशी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[उत्तर कन्नड़]] || [[कर्नाटक]] || style="text-align:right;"| २५० |- !४३ |१९८६ || [[बेतला राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[छोटा नागपुर पठार]] || [[झाड़खंड]] || style="text-align:right;"| २३१.६७ |- !४४ |१९८६ || [[बलफकरम राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[दक्षिण गारो हिल्स|बलफकरम]] || [[मेघालय]] || style="text-align:right;"| २२० |- !४५ |१९९३ || [[न्टंकी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[पेरेन जिला|पेरेन]] || [[नागालैंड]] || style="text-align:right;"| २०२.०२ |- !४६ |१९८२ || [[कांगेर घाटी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[जगदलपुर]] || [[छत्तीसगढ़]] || style="text-align:right;"| २०० |- !४७ |१९९१ || [[मुर्लेन राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[चम्फाई जिला|चम्फाई]] || [[मिज़ोरम]] || style="text-align:right;"| २०० |- !४८ |१९७८ || [[नमेरी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[शोणितपुर]] || [[असम]] || style="text-align:right;"| २०० |- !४९ |१९८० || [[समुद्री राष्ट्रीय उद्यान, कच्छ की खाड़ी]] ||[[कच्छ]] || [[गुजरात]] || style="text-align:right;"| १६२.८९ |- !५० |१९८८ || [[भीतरकनिका राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[केन्द्रापड़ा जिला|केन्द्रापड़ा]] || [[उड़ीसा]] || style="text-align:right;"|१४५ |- !५१ |१९८१ || [[दाचीगाम राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[श्रीनगर, जम्मू और कश्मीर|श्रीनगर]] || [[जम्मू और कश्मीर]] || style="text-align:right;"| १४१ |- !५२ |१९७५ || [[नवेगाँव राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[विदर्भ]] || [[महाराष्ट्र]] || style="text-align:right;"| १३३.८८ |- !५३ |१९९२ || [[बुक्सा राष्ट्रीय उद्यान]] || [[अलीपुर द्वार]] || [[पश्चिम बंगाल]] || style="text-align:right;"| ११७.१ |- !५४ |१९८९ || [[इन्दिरा गांधी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[अन्नामलाइ]] || [[तमिल नाडु]] || style="text-align:right;"| १०८ |- !५५ |१९५५ || [[ताडोबा राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[चन्द्रपुर]] || [[महाराष्ट्र]] || style="text-align:right;"| ११६.५४ |- !५६ |१९९२ || [[गैलेथिआ राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[निकोबार जिला|निकोबार]] || [[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह]] || style="text-align:right;"|११० |- !५७ |१९७८ || [[मोल्लेम राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[संगेम]] || [[गोवा]] || style="text-align:right;"| १०७ |- !५८ |१९७४ || [[बनेरघाटा राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[बंगलुरु]] || [[कर्नाटक]] || style="text-align:right;"| १०४.२७ |- !५९ |१९९० || [[मुदुमलाइ राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[नीलगिरि]] || [[तमिल नाडु]] || style="text-align:right;"| १०३.२४ |- !६० |२००३ || [[कालेसर राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[यमुनानगर जिला|यमुनानगर]] || [[हरयाणा]] || style="text-align:right;"| १००.८८ |- !६१ |१९७८ || [[एराविकुलम राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[इड्डुक्कि जिला|इड्डुक्कि]] || [[केरल]] || style="text-align:right;"| ९७ |- !६२ |१९८४ || [[साइलेंट वैली राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[पलक्कड]] || [[केरल]] || style="text-align:right;"| ८९.५२ |- !६३ |१९८६ || [[न्योरा घाटी राष्ट्रीय उद्यान]] || [[कालिम्पोंग]] || [[पश्चिम बंगाल]] || style="text-align:right;"| ८८ |- !६४ |१९८२ || [[फूलों की घाटी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[चमोली]] || [[उत्तराखंड]] || style="text-align:right;"| ८७.५ |- !६५ |१९८३ || [[संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[मुंबई]] || [[महाराष्ट्र]] || style="text-align:right;"| ८६.९६ |- !६६ |१९९४ || [[गोरुमारा राष्ट्रीय उद्यान]] || [[जलपाईगुड़ी जिला|मालबाज़ार]] || [[पश्चिम बंगाल]] || style="text-align:right;"| ७९.४५ |- !६७ |१९९९ || [[ओरांग राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[दारांग जिला|दारांग]], [[शोणितपुर जिला|शोणितपुर]] || [[असम]] || style="text-align:right;"| ७८.८ |- !६८ |१९८६ || [[सिंगालीला राष्ट्रीय उद्यान]] || [[दार्जिलिंग]] || [[पश्चिम बंगाल]] || style="text-align:right;"| ७८.६ |- !६९ |१९९० || [[मुकुर्थी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[ऊटी]] || [[तमिल नाडु]] || style="text-align:right;"| ७८.४६ |- !७० |१९९७ || [[फौंगपुइ राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[फौंगपुइ]] || [[मिज़ोरम]] || style="text-align:right;"| ५० |- !७१ |१९८६ || [[नोकरेक राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[पश्चिम गारो हिल्स जिला|पश्चिम गारो हिल्स]] || [[मेघालय]] || style="text-align:right;"| ४७.४८ |- !७२ |१९८७ || [[माउन्ट हैरियट राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह|फ़रारगंज तहसील]] || [[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह]] || style="text-align:right;"| ४६.६२ |- !७३ |१९७७ || [[केयबुल लामजाओ राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[बिष्णुपुर जिला|बिष्णुपुर]] || [[मणिपुर]] || style="text-align:right;"| ४० |- !७४ |१९७६|| [[कृष्ण मृग राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[भावनगर जिला|वेलवदार]] || [[गुजरात]] || style="text-align:right;"| ३४.०८ |- !७५ |१९८७ || [[सैडल पीक राष्ट्रीय उद्यान]] || || [[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह]] || style="text-align:right;"| ३२.५४ |- !७६ |१९८१|| [[केवलादेव राष्ट्रीय उद्यान]] || [[भरतपुर]] || [[राजस्थान]] || style="text-align:right;"| २८.७३ |- !७७ |१९७९ || [[वंसदा राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[नवसारी जिला|नवसारी]] || [[गुजरात]] || style="text-align:right;"| २३.९९ |- !७८ |१९९४ || [[महावीर हरिण वनस्थली राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[हैदराबाद|वनस्थली]] || [[आंध्र प्रदेश]] || style="text-align:right;"| १४.५९ |- !७९ |२००३ || [[मथिकेत्तन शोला राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[इड्डुक्कि जिला|इड्डुक्कि]] || [[केरल]] || style="text-align:right;"| १२.८२ |- !८० |१९९२ || [[सलीम अली राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[श्रीनगर, जम्मू और कश्मीर|श्रीनगर]] || [[जम्मू और कश्मीर]] || style="text-align:right;"| ९.०७ |- !८१ |१९८६ || [[समुद्री राष्ट्रीय उद्यान, मन्नार की खाड़ी]] ||[[मन्नार की खाड़ी]] || [[तमिल नाडु]] || style="text-align:right;"| ६.२३ |- !८२ |१९७९ || [[वन विहार राष्ट्रीय उद्यान]] || [[भोपाल]] || [[मध्य प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ४.४५ |- !८३ |१९९४ || [[मृगवनी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[हैदराबाद, भारत|चिलकुर]] || [[आंध्र प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ३.६ |- !८४ |१९७६ || [[गुइंडी राष्ट्रीय उद्यान]] || [[चेन्नई]] || [[तमिल नाडु]] || style="text-align:right;"| २.८२ |- !८५ |१९८९ || [[सुलतानपुर राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[गुड़गांव जिला|सुलतानपुर]] || [[हरयाणा]] || style="text-align:right;"| १.४३ |- !८६ |१९९४ || [[कासु ब्रह्मानन्द रेड्डी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[हैदराबाद, भारत|जुबली हिल्स]] || [[आंध्र प्रदेश]] || style="text-align:right;"| १.४२ |- !८७ |१९८७ || [[मिडल बटन आयलैंड राष्ट्रीय उद्यान]] || || [[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह]] || style="text-align:right;"| ०.६४ |- !८८ |१९८७ || [[नौर्थ बटन आयलैंड राष्ट्रीय उद्यान]] || || [[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह]] || style="text-align:right;"| ०.४४ |- !८९ |१९८२ || [[सिरोई राष्ट्रीय उद्यान]] || || [[मणिपुर]] || style="text-align:right;"|०.४१ |- !९० |१९८३ || [[जीवाश्म राष्ट्रीय उद्यान]] || [[मंडला जिला|मंडला]] || [[मध्य प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ०.२७ |- !९१ |१९८७ || [[साउथ बटन आयलैंड राष्ट्रीय उद्यान]] || || [[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह]] || style="text-align:right;"| ०.०३ |- !९२ |२०१२ || [[जलदापाड़ा राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[अलीपुर द्वार]] || [[पश्चिम बंगाल]] || style="text-align:right;"| २६१.५१ |- !९३ |२००४ || [[चांदोली राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[सांगली जिला|सांगली]] || [[महाराष्ट्र]] || style="text-align:right;"| ३१६.६७ |- !९४ |अघोषित || [[पलानी पर्वत राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[डिंडिगुल जिला|डिंडिगुल]] || [[तमिल नाडु]] || style="text-align:right;"| ७३६.८७ |- !९५ |१९५४ || [[हज़ारीबाग राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[हजारीबाग जिला|हज़ारीबाग]] || [[झारखण्ड]] || style="text-align:right;"| १८६ .२५ |- !९६ |२००४ || [[दर्राह राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[कोटा]] || [[राजस्थान]] || style="text-align:right;"| २५० |} == इन्हें भी देखें == * [[वन्य जीव संरक्षण]] * [[पर्यटन भूगोल]] * [[भारत के अभयारण्य]] * [[टाइगर रिज़र्व]] == टिप्पणियां == <small><sup>1</sup>The [[Maharashtra]] and [[Madhya Pradesh]] parts of the [[Pench National Park]] are administered separately.</small> <small><sup>2</sup>The [[Chhattisgarh]] and [[Madhya Pradesh]] parts of the [[Sanjay National Park]] are administered separately.</small> == शीर्षक == == सन्दर्भ == * Recently updated source of the PA information below is the National Wildlife Database Cell, WILDLIFE INSTITUTE OF INDIA DEHRADUN, (position as on April 23, 2007), retrieved 7/25/2007 [http://www.wii.gov.in/nwdc/pa_list.pdf LIST OF PROTECTED AREAS] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070810094957/http://www.wii.gov.in/nwdc/pa_list.pdf |date=10 अगस्त 2007 }} * [http://www.wcmc.org.uk/igcmc/parks/un93.html United Nations List of National Parks and Protected Areas: India (1993)] {{Webarchive|url=http://webarchive.loc.gov/all/20011125100208/http%3A//www.wcmc.org.uk/igcmc/parks/un93.html |date=25 नवंबर 2001 }} * [http://www.wii.gov.in/envis/envis_pa_network/index.htm Ministry of Forests and Environment Protected Areas website] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20030319014110/http://www.wii.gov.in/envis/envis_pa_network/index.htm |date=19 मार्च 2003 }} == बाहरी कडियाँ == * [http://www.wildlife.mapunity.org/ भारत के राष्ट्रीय उद्यान का मानचित्र] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090107010428/http://wildlife.mapunity.org/ |date=7 जनवरी 2009 }} * [http://www.vanvihar.org/ वन विहार राष्ट्रीय उद्यान] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070326231831/http://www.vanvihar.org/ |date=26 मार्च 2007 }}, [[भोपाल]], [[मध्य प्रदेश]] {{भारत के राष्ट्रीय उद्यान}} [[श्रेणी:राष्ट्रीय उद्यान, भारत]] [[श्रेणी:पर्यावरण]] j60a1l8y29txh0gargobbvxppsmwxls 6447110 6446991 2025-07-01T10:26:24Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 20. नवम्बर २०२४ 06:53:04 पर Piyushsoni01 के 6308094 अवतरण में बदला 6447110 wikitext text/x-wiki {{WildlifeofIndia}} नीचे दी गई सूची भारत के राष्ट्रीय उद्यानों की है। 1936 में भारत का पहला राष्ट्रीय उद्यान था - हेली नेशनल पार्क, जिसे अब जिम कोर्बेट राष्ट्रीय उद्यान के रूप में जाना जाता है। १९७० (1970) तक भारत में केवल ५ राष्ट्रीय उद्यान थे। १९८० (1980) के दशक में वन्यजीव संरक्षण अधिनियम और प्रोजेक्ट टाइगर योजना के अलावा वन्य जीवों की सुरक्षार्थ कई अन्य वैधानिक प्रावधान लागू हुए। अप्रैल 2012 में देश में राष्ट्रीय उद्यानों की संख्या 102 थी, जिनका कुल क्षेत्रफल 39,919 वर्गकिलोमीटर है, जो भारत के सम्पूर्ण भू क्षेत्रफल का लगभग 1.21 प्रतिशत भाग है। यहाँ से कोसी नदी और रामगंगा नदी निकलती हैं। == भारत के राष्ट्रीय उद्यानों की सूची == {| class=" wikitable sortable" |+''' भारत के राष्ट्रीय उद्यान ''' |- ! !! वर्ष !! नाम !!शहर/ज़िला!! राज्य !! क्षेत्रफल (वर्ग कि.मी.) |- !१ |१९८२ || [[नन्दा देवी राष्ट्रीय उद्यान]] || [[चमोली]], [[पिथौरागढ़]] || [[उत्तराखंड]] || style="text-align:right;"| ५८६०.६९ |- !२ |१९८१ || [[हेमिस राष्ट्रीय उद्यान]] || [[लेह]] || [[जम्मू और कश्मीर]] || style="text-align:right;"| ४१०० |- !३ |१९८० || [[मरुस्थल राष्ट्रीय उद्यान]] || [[जैसलमेर]] || [[राजस्थान]] || style="text-align:right;"| ३१६२ |- !४ |१९८३ || [[नमदाफा राष्ट्रीय उद्यान]] || [[चेंगलॉन्ग जिला|चांगलांग]] || [[अरुणाचल प्रदेश]] || style="text-align:right;"| १९८५.२३ |- !५ |१९८१ || [[संजय राष्ट्रीय उद्यान]] || [[सीधी जिला|सिधी]] || [[मध्य प्रदेश]] || style="text-align:right;"| १४७१.१३ |- !६ |१९७७ || [[कंचनजंगा राष्ट्रीय उद्यान]] || [[चुंगथांग]] || [[सिक्किम]] || style="text-align:right;"| १७८४ |- !७ |१९८९ || [[गंगोत्री राष्ट्रीय उद्यान]] || [[गंगोत्री]] || [[उत्तराखंड]] || style="text-align:right;"| १५५२.७३ |- !८ |१९८४ || [[सुन्दरबन राष्ट्रीय उद्यान]] || [[सुन्दरबन]] || [[पश्चिम बंगाल]] || style="text-align:right;"| १३३०.१ |- !९ |१९८१ || [[इन्द्रावती राष्ट्रीय उद्यान]] || [[बीजापुर]] || [[छत्तीसगढ़]] || style="text-align:right;"| १२५८.३७ |- !१० |१९५५ || [[कान्हा राष्ट्रीय उद्यान]] || [[मंडला जिला|मंडला]] || [[मध्य प्रदेश]] || style="text-align:right;"| १९४५ |- !११ |१९८३|| [[राजाजी राष्ट्रीय उद्यान]] || [[हरिद्वार]] || [[उत्तराखंड]] || style="text-align:right;"| ८२०.४२ |- !१४ |१९८४ || [[ग्रेट हिमालयन राष्ट्रीय उद्यान]] || [[कुल्लू जिला|कुल्लू]] || [[हिमाचल प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ७५४.४ |- !१५ |१९८७ || [[पिन घाटी राष्ट्रीय उद्यान]] || [[लाहौल और स्पीती जिला|स्पीति]] || [[हिमाचल प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ६७५ |- !१६ |१९८८ || [[नागरहोल राष्ट्रीय उद्यान]] या [[राजीव गांधी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[कोडगु]] || [[कर्नाटक]] || style="text-align:right;"| ६४३.३९ |- !१७ |१९८७ || [[कुद्रेमुख राष्ट्रीय उद्यान]] || [[चिकमगलूर]] || [[कर्नाटक]] || style="text-align:right;"|६००.३२ |- !१८ |१९८१ || [[सतपुरा राष्ट्रीय उद्यान]] || [[पचमढ़ी]] || [[मध्य प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ५८५.१७ |- !१९ |१९७५ || [[पेंच राष्ट्रीय उद्यान]] || [[सिवनी जिला|सिवनी]] || [[मध्य प्रदेश]] || style="text-align:right;"| २९२.८५ |- !१९अ |१९७५ || [[पेंच राष्ट्रीय उद्यान]] || [[नागपुर]] || [[महाराष्ट्र]] || style="text-align:right;"| २५७.२६ |- !२० |१९७३ || [[पन्ना राष्ट्रीय उद्यान]] || [[पन्ना जिला|पन्ना]] || [[मध्य प्रदेश]] || style="text-align:right;"|५४२.६७ |- !२१ |१९३६ || [[जिम कॉर्बेट राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[रामनगर, उत्तराखण्ड|रामनगर]] || [[उत्तराखंड]] || style="text-align:right;"| ५२०.८२ |- !२२ |१९९० || [[मानस राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[बारपेटा जिला|बारपेटा रोड]] || [[असम]] || style="text-align:right;"| ५०० |- !२३ |१९७७ || [[दुधवा राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[पीलीभीत]] || [[उत्तर प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ४९०.२९ |- !२४ |१९८६ || [[मोलिंग राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[उपरी सियांग जिला]], [[पूर्व सियांग जिला]] || [[अरुणाचल प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ४८३ |- !२५ |१९९० || [[गोविन्द पशु विहार]] ||[[उत्तरकाशी]] || [[उत्तराखंड]] || style="text-align:right;"| ४७२.०८ |- !२६ |१९७४ || [[काज़ीरंगा राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[गोलाघाट जिला|गोलाघाट]], [[नागांव जिला|नागांव]] || [[असम]] || style="text-align:right;"| ४७१.७१ |- !२७ |१९८२ || [[बांधवगढ़ राष्ट्रीय उद्यान]] || [[उमरिया जिला|उमरिया]] || [[मध्य प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ४४८.८५ |- !२८ |१९९२ || [[कैम्पबॅल बे राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[कैम्पबॅल बे]]|| [[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह]] || style="text-align:right;"| 426.23 |- !२९ |१९८१ || [[किश्तवार राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[किश्तवार]] || [[जम्मू और कश्मीर]] || style="text-align:right;"| ४०० |- !३० |१९८० || [[रणथंबोर राष्ट्रीय उद्यान|रणथंभोर राष्ट्रीय उद्यान]] || [[सवाई माधोपुर]] || [[राजस्थान]] || style="text-align:right;"| ३९२ |- !३१ |१९५९ || [[माधव राष्ट्रीय उद्यान]] || [[शिवपुरी जिला|शिवपुरी]] || [[मध्य प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ३७५.२२ |- !३२ |१९८७ || [[गुगामल राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[अमरावती]] || [[महाराष्ट्र]] || style="text-align:right;"| ३६१.२८ |- !३३ |१९८९ || [[श्री वेंकटेश्वर राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[चित्तूर जिला|चित्तूर]], [[कुडप्पा]] || [[आंध्र प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ३५३.६२ |- !३४ |१९८२ || [[पेरियार राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[इड्डुक्कि जिला|इड्डुक्की]], [[पत्तनंतिट्टा जिला|पत्तनम्तिट्टा]] ||[[केरल]]|| style="text-align:right;"| ३५० |- !३५ |१९९९ || [[दिबरू-साइखोवा राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[तिनसुकिया]]|| [[असम]] || style="text-align:right;"| ३४० |- !३६ |१९८९ || [[वाल्मीकि राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[पश्चिम चंपारण|चंपारण]] || [[बिहार]] || style="text-align:right;"| ३३५.६५ |- !३७ |१९६० || [[माउंट आबू वन्यजीव अभयारण्य]] ||[[माउंट आबू]] || [[राजस्थान]] || style="text-align:right;"| २८८ |- !३८ |१९८३ || [[महात्मा गांधी समुद्री राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह|अण्डमान द्वीपसमूह]] || [[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह]] || style="text-align:right;"| २८१.५ |- !३९ |१९८२ || [[सरिस्का राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[अलवर]] || [[राजस्थान]] || style="text-align:right;"| २७३.८ |- !४० |१९७५ || [[गीर राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[जूनागढ़]] || [[गुजरात]] || style="text-align:right;"| २५८.७१ |- !४१ |१९९६ || [[रानी झांसी समुद्री राष्ट्रीय उद्यान]] || || [[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह]] || style="text-align:right;"| २५६.१४ |- !४२ |१९८७ || [[अंशी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[उत्तर कन्नड़]] || [[कर्नाटक]] || style="text-align:right;"| २५० |- !४३ |१९८६ || [[बेतला राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[छोटा नागपुर पठार]] || [[झाड़खंड]] || style="text-align:right;"| २३१.६७ |- !४४ |१९८६ || [[बलफकरम राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[दक्षिण गारो हिल्स|बलफकरम]] || [[मेघालय]] || style="text-align:right;"| २२० |- !४५ |१९९३ || [[न्टंकी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[पेरेन जिला|पेरेन]] || [[नागालैंड]] || style="text-align:right;"| २०२.०२ |- !४६ |१९८२ || [[कांगेर घाटी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[जगदलपुर]] || [[छत्तीसगढ़]] || style="text-align:right;"| २०० |- !४७ |१९९१ || [[मुर्लेन राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[चम्फाई जिला|चम्फाई]] || [[मिज़ोरम]] || style="text-align:right;"| २०० |- !४८ |१९७८ || [[नमेरी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[शोणितपुर]] || [[असम]] || style="text-align:right;"| २०० |- !४९ |१९८० || [[समुद्री राष्ट्रीय उद्यान, कच्छ की खाड़ी]] ||[[कच्छ]] || [[गुजरात]] || style="text-align:right;"| १६२.८९ |- !५० |१९८८ || [[भीतरकनिका राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[केन्द्रापड़ा जिला|केन्द्रापड़ा]] || [[उड़ीसा]] || style="text-align:right;"|१४५ |- !५१ |१९८१ || [[दाचीगाम राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[श्रीनगर, जम्मू और कश्मीर|श्रीनगर]] || [[जम्मू और कश्मीर]] || style="text-align:right;"| १४१ |- !५२ |१९७५ || [[नवेगाँव राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[विदर्भ]] || [[महाराष्ट्र]] || style="text-align:right;"| १३३.८८ |- !५३ |१९९२ || [[बुक्सा राष्ट्रीय उद्यान]] || [[अलीपुर द्वार]] || [[पश्चिम बंगाल]] || style="text-align:right;"| ११७.१ |- !५४ |१९८९ || [[इन्दिरा गांधी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[अन्नामलाइ]] || [[तमिल नाडु]] || style="text-align:right;"| १०८ |- !५५ |१९५५ || [[ताडोबा राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[चन्द्रपुर]] || [[महाराष्ट्र]] || style="text-align:right;"| ११६.५४ |- !५६ |१९९२ || [[गैलेथिआ राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[निकोबार जिला|निकोबार]] || [[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह]] || style="text-align:right;"|११० |- !५७ |१९७८ || [[मोल्लेम राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[संगेम]] || [[गोवा]] || style="text-align:right;"| १०७ |- !५८ |१९७४ || [[बनेरघाटा राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[बंगलुरु]] || [[कर्नाटक]] || style="text-align:right;"| १०४.२७ |- !५९ |१९९० || [[मुदुमलाइ राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[नीलगिरि]] || [[तमिल नाडु]] || style="text-align:right;"| १०३.२४ |- !६० |२००३ || [[कालेसर राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[यमुनानगर जिला|यमुनानगर]] || [[हरयाणा]] || style="text-align:right;"| १००.८८ |- !६१ |१९७८ || [[एराविकुलम राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[इड्डुक्कि जिला|इड्डुक्कि]] || [[केरल]] || style="text-align:right;"| ९७ |- !६२ |१९८४ || [[साइलेंट वैली राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[पलक्कड]] || [[केरल]] || style="text-align:right;"| ८९.५२ |- !६३ |१९८६ || [[न्योरा घाटी राष्ट्रीय उद्यान]] || [[कालिम्पोंग]] || [[पश्चिम बंगाल]] || style="text-align:right;"| ८८ |- !६४ |१९८२ || [[फूलों की घाटी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[चमोली]] || [[उत्तराखंड]] || style="text-align:right;"| ८७.५ |- !६५ |१९८३ || [[संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[मुंबई]] || [[महाराष्ट्र]] || style="text-align:right;"| ८६.९६ |- !६६ |१९९४ || [[गोरुमारा राष्ट्रीय उद्यान]] || [[जलपाईगुड़ी जिला|मालबाज़ार]] || [[पश्चिम बंगाल]] || style="text-align:right;"| ७९.४५ |- !६७ |१९९९ || [[ओरांग राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[दारांग जिला|दारांग]], [[शोणितपुर जिला|शोणितपुर]] || [[असम]] || style="text-align:right;"| ७८.८ |- !६८ |१९८६ || [[सिंगालीला राष्ट्रीय उद्यान]] || [[दार्जिलिंग]] || [[पश्चिम बंगाल]] || style="text-align:right;"| ७८.६ |- !६९ |१९९० || [[मुकुर्थी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[ऊटी]] || [[तमिल नाडु]] || style="text-align:right;"| ७८.४६ |- !७० |१९९७ || [[फौंगपुइ राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[फौंगपुइ]] || [[मिज़ोरम]] || style="text-align:right;"| ५० |- !७१ |१९८६ || [[नोकरेक राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[पश्चिम गारो हिल्स जिला|पश्चिम गारो हिल्स]] || [[मेघालय]] || style="text-align:right;"| ४७.४८ |- !७२ |१९८७ || [[माउन्ट हैरियट राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह|फ़रारगंज तहसील]] || [[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह]] || style="text-align:right;"| ४६.६२ |- !७३ |१९७७ || [[केयबुल लामजाओ राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[बिष्णुपुर जिला|बिष्णुपुर]] || [[मणिपुर]] || style="text-align:right;"| ४० |- !७४ |१९७६|| [[कृष्ण मृग राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[भावनगर जिला|वेलवदार]] || [[गुजरात]] || style="text-align:right;"| ३४.०८ |- !७५ |१९८७ || [[सैडल पीक राष्ट्रीय उद्यान]] || || [[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह]] || style="text-align:right;"| ३२.५४ |- !७६ |१९८१|| [[केवलादेव राष्ट्रीय उद्यान]] || [[भरतपुर]] || [[राजस्थान]] || style="text-align:right;"| २८.७३ |- !७७ |१९७९ || [[वंसदा राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[नवसारी जिला|नवसारी]] || [[गुजरात]] || style="text-align:right;"| २३.९९ |- !७८ |१९९४ || [[महावीर हरिण वनस्थली राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[हैदराबाद|वनस्थली]] || [[आंध्र प्रदेश]] || style="text-align:right;"| १४.५९ |- !७९ |२००३ || [[मथिकेत्तन शोला राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[इड्डुक्कि जिला|इड्डुक्कि]] || [[केरल]] || style="text-align:right;"| १२.८२ |- !८० |१९९२ || [[सलीम अली राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[श्रीनगर, जम्मू और कश्मीर|श्रीनगर]] || [[जम्मू और कश्मीर]] || style="text-align:right;"| ९.०७ |- !८१ |१९८६ || [[समुद्री राष्ट्रीय उद्यान, मन्नार की खाड़ी]] ||[[मन्नार की खाड़ी]] || [[तमिल नाडु]] || style="text-align:right;"| ६.२३ |- !८२ |१९७९ || [[वन विहार राष्ट्रीय उद्यान]] || [[भोपाल]] || [[मध्य प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ४.४५ |- !८३ |१९९४ || [[मृगवनी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[हैदराबाद, भारत|चिलकुर]] || [[आंध्र प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ३.६ |- !८४ |१९७६ || [[गुइंडी राष्ट्रीय उद्यान]] || [[चेन्नई]] || [[तमिल नाडु]] || style="text-align:right;"| २.८२ |- !८५ |१९८९ || [[सुलतानपुर राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[गुड़गांव जिला|सुलतानपुर]] || [[हरयाणा]] || style="text-align:right;"| १.४३ |- !८६ |१९९४ || [[कासु ब्रह्मानन्द रेड्डी राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[हैदराबाद, भारत|जुबली हिल्स]] || [[आंध्र प्रदेश]] || style="text-align:right;"| १.४२ |- !८७ |१९८७ || [[मिडल बटन आयलैंड राष्ट्रीय उद्यान]] || || [[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह]] || style="text-align:right;"| ०.६४ |- !८८ |१९८७ || [[नौर्थ बटन आयलैंड राष्ट्रीय उद्यान]] || || [[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह]] || style="text-align:right;"| ०.४४ |- !८९ |१९८२ || [[सिरोई राष्ट्रीय उद्यान]] || || [[मणिपुर]] || style="text-align:right;"|०.४१ |- !९० |१९८३ || [[जीवाश्म राष्ट्रीय उद्यान]] || [[मंडला जिला|मंडला]] || [[मध्य प्रदेश]] || style="text-align:right;"| ०.२७ |- !९१ |१९८७ || [[साउथ बटन आयलैंड राष्ट्रीय उद्यान]] || || [[अण्डमान और निकोबार द्वीपसमूह]] || style="text-align:right;"| ०.०३ |- !९२ |२०१२ || [[जलदापाड़ा राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[अलीपुर द्वार]] || [[पश्चिम बंगाल]] || style="text-align:right;"| २६१.५१ |- !९३ |२००४ || [[चांदोली राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[सांगली जिला|सांगली]] || [[महाराष्ट्र]] || style="text-align:right;"| ३१६.६७ |- !९४ |अघोषित || [[पलानी पर्वत राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[डिंडिगुल जिला|डिंडिगुल]] || [[तमिल नाडु]] || style="text-align:right;"| ७३६.८७ |- !९५ |१९५४ || [[हज़ारीबाग राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[हजारीबाग जिला|हज़ारीबाग]] || [[झारखण्ड]] || style="text-align:right;"| १८६ .२५ |- !९६ |२००४ || [[दर्राह राष्ट्रीय उद्यान]] ||[[कोटा]] || [[राजस्थान]] || style="text-align:right;"| २५० |} == इन्हें भी देखें == * [[वन्य जीव संरक्षण]] * [[पर्यटन भूगोल]] * [[भारत के अभयारण्य]] * [[टाइगर रिज़र्व]] == टिप्पणियां == <small><sup>1</sup>The [[Maharashtra]] and [[Madhya Pradesh]] parts of the [[Pench National Park]] are administered separately.</small> <small><sup>2</sup>The [[Chhattisgarh]] and [[Madhya Pradesh]] parts of the [[Sanjay National Park]] are administered separately.</small> == शीर्षक == == सन्दर्भ == * Recently updated source of the PA information below is the National Wildlife Database Cell, WILDLIFE INSTITUTE OF INDIA DEHRADUN, (position as on April 23, 2007), retrieved 7/25/2007 [http://www.wii.gov.in/nwdc/pa_list.pdf LIST OF PROTECTED AREAS] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070810094957/http://www.wii.gov.in/nwdc/pa_list.pdf |date=10 अगस्त 2007 }} * [http://www.wcmc.org.uk/igcmc/parks/un93.html United Nations List of National Parks and Protected Areas: India (1993)] {{Webarchive|url=http://webarchive.loc.gov/all/20011125100208/http%3A//www.wcmc.org.uk/igcmc/parks/un93.html |date=25 नवंबर 2001 }} * [http://www.wii.gov.in/envis/envis_pa_network/index.htm Ministry of Forests and Environment Protected Areas website] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20030319014110/http://www.wii.gov.in/envis/envis_pa_network/index.htm |date=19 मार्च 2003 }} == बाहरी कडियाँ == * [http://www.wildlife.mapunity.org/ भारत के राष्ट्रीय उद्यान का मानचित्र] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090107010428/http://wildlife.mapunity.org/ |date=7 जनवरी 2009 }} * [http://www.vanvihar.org/ वन विहार राष्ट्रीय उद्यान] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070326231831/http://www.vanvihar.org/ |date=26 मार्च 2007 }}, [[भोपाल]], [[मध्य प्रदेश]] {{भारत के राष्ट्रीय उद्यान}} [[श्रेणी:राष्ट्रीय उद्यान, भारत]] [[श्रेणी:पर्यावरण]] 4p6gxcel45uxjkbwfgue8rem5nm5nqn जवान मोहब्बत (1971 फ़िल्म) 0 39539 6446687 6446592 2025-06-30T11:59:27Z संजीव कुमार 78022 [[Special:Contributions/~2025-98227|~2025-98227]] ([[User talk:~2025-98227|Talk]]) के संपादनों को हटाकर [[User:Svartava|Svartava]] के आखिरी अवतरण को पूर्ववत किया 6429115 wikitext text/x-wiki {{Infobox Film | name = जवान मोहब्बत | image =जवान मोहब्बत.jpg | caption = '''जवान मोहब्बत''' का पोस्टर | producer = | director = | music = | writer = | starring = [[मुमताज़ (अभिनेत्री)|मुमताज़]], <br />[[शम्मी कपूर]], <br />[[आशा पारेख]], <br />[[राज मेहरा]], <br />[[राजेन्द्रनाथ (हास्य अभिनेता)|राजेन्द्रनाथ]], <br />[[प्राण (अभिनेता)|प्राण]], <br />[[निरूपा रॉय]], <br />[[बलराज साहनी]], <br />[[सारिका]], <br />[[शम्मी]], <br />[[शशि कला]], <br />[[जय श्री टी]], <br /> | screenplay = | released =, [[१९७१|1971]] | country = [[भारत]] | language = [[हिन्दी]] | budget = }} '''जवान मोहब्बत''' 1971 में बनी [[हिन्दी|हिन्दी भाषा]] की फिल्म है। == संक्षेप == == चरित्र == == मुख्य कलाकार == * [[मुमताज़ (अभिनेत्री)|मुमताज़]] * [[शम्मी कपूर]] * [[आशा पारेख]] - कोमल माथुर * [[राज मेहरा]] * [[राजेन्द्रनाथ (हास्य अभिनेता)|राजेन्द्रनाथ]] - टॉमी * [[प्राण (अभिनेता)|प्राण]] - विनोद * [[निरूपा रॉय]] * [[बलराज साहनी]] * [[सारिका]] * [[शम्मी]] * [[शशि कला]] - माला दास * [[जय श्री टी]] == दल == == संगीत == == रोचक तथ्य == == परिणाम == === बौक्स ऑफिस === === समीक्षाएँ === == नामांकन और पुरस्कार == == बाहरी कड़ियाँ == * {{imdb title|0206054|जवान मोहब्बत}} [[श्रेणी:1971 में बनी हिन्दी फ़िल्म]] llqgtilyv4g5yscytf0de5995lrqlrh 6446741 6446687 2025-06-30T13:57:01Z ~2025-98227 875813 6446741 wikitext text/x-wiki {{Infobox Film | name = जवान मोहब्बत | image =जवान मोहब्बत.jpg | caption = '''जवान मोहब्बत''' का पोस्टर | producer = | director = | music = | writer = | starring = [[मुमताज़ (अभिनेत्री)|मुमताज़]], <br />[[शम्मी कपूर]], <br />[[आशा पारेख]], <br />[[राज मेहरा]], <br />[[राजेन्द्रनाथ (हास्य अभिनेता)|राजेन्द्रनाथ]], <br />[[प्राण (अभिनेता)|प्राण]], <br />[[निरूपा रॉय]], <br />[[बलराज साहनी]], <br />[[सारिका]], <br />[[शम्मी]], <br />[[शशि कला]], <br />[[जय श्री टी]], <br /> | screenplay = | released =, [[१९७१|1971]] | country = [[भारत]] | language = [[हिन्दी]] | budget = }} '''जवान मोहब्बत''' 1971 में बनी [[हिन्दी|हिन्दी भाषा]] की फिल्म है। == संक्षेप == == चरित्र == == मुख्य कलाकार == * [[मुमताज़ (अभिनेत्री)|मुमताज़]] * [[शम्मी कपूर]] * [[आशा पारेख]] - कोमल माथुर * [[राज मेहरा]] * Sunil Dutt * [[निरूपा रॉय]] * [[बलराज साहनी]] * [[सारिका]] * [[शम्मी]] * [[शशि कला]] - माला दास * [[जय श्री टी]] == दल == == संगीत == == रोचक तथ्य == == परिणाम == === बौक्स ऑफिस === === समीक्षाएँ === == नामांकन और पुरस्कार == == बाहरी कड़ियाँ == * {{imdb title|0206054|जवान मोहब्बत}} [[श्रेणी:1971 में बनी हिन्दी फ़िल्म]] jqx98ldjcls2m75q9y6jj9dy8d4vptj 6446743 6446741 2025-06-30T13:57:41Z 人间百态 787470 [[Special:Contributions/~2025-98227|~2025-98227]] ([[User talk:~2025-98227|वार्ता]]) द्वारा किए बदलाव को संजीव कुमार के बदलाव से पूर्ववत किया 6446743 wikitext text/x-wiki {{Infobox Film | name = जवान मोहब्बत | image =जवान मोहब्बत.jpg | caption = '''जवान मोहब्बत''' का पोस्टर | producer = | director = | music = | writer = | starring = [[मुमताज़ (अभिनेत्री)|मुमताज़]], <br />[[शम्मी कपूर]], <br />[[आशा पारेख]], <br />[[राज मेहरा]], <br />[[राजेन्द्रनाथ (हास्य अभिनेता)|राजेन्द्रनाथ]], <br />[[प्राण (अभिनेता)|प्राण]], <br />[[निरूपा रॉय]], <br />[[बलराज साहनी]], <br />[[सारिका]], <br />[[शम्मी]], <br />[[शशि कला]], <br />[[जय श्री टी]], <br /> | screenplay = | released =, [[१९७१|1971]] | country = [[भारत]] | language = [[हिन्दी]] | budget = }} '''जवान मोहब्बत''' 1971 में बनी [[हिन्दी|हिन्दी भाषा]] की फिल्म है। == संक्षेप == == चरित्र == == मुख्य कलाकार == * [[मुमताज़ (अभिनेत्री)|मुमताज़]] * [[शम्मी कपूर]] * [[आशा पारेख]] - कोमल माथुर * [[राज मेहरा]] * [[राजेन्द्रनाथ (हास्य अभिनेता)|राजेन्द्रनाथ]] - टॉमी * [[प्राण (अभिनेता)|प्राण]] - विनोद * [[निरूपा रॉय]] * [[बलराज साहनी]] * [[सारिका]] * [[शम्मी]] * [[शशि कला]] - माला दास * [[जय श्री टी]] == दल == == संगीत == == रोचक तथ्य == == परिणाम == === बौक्स ऑफिस === === समीक्षाएँ === == नामांकन और पुरस्कार == == बाहरी कड़ियाँ == * {{imdb title|0206054|जवान मोहब्बत}} [[श्रेणी:1971 में बनी हिन्दी फ़िल्म]] llqgtilyv4g5yscytf0de5995lrqlrh यह गुलिस्ताँ हमारा (1972 फ़िल्म) 0 39880 6446746 6402124 2025-06-30T13:59:01Z ~2025-98227 875813 6446746 wikitext text/x-wiki {{Infobox Film | name = यह गुलिस्ताँ हमारा | image =यह गुलिस्ताँ हमारा.jpg | caption = '''यह गुलिस्ताँ हमारा''' का पोस्टर | producer = | director = | music = | writer = | starring = [[देव आनन्द]], <br />[[शर्मिला टैगोर]], <br />[[प्राण (अभिनेता)|प्राण]], <br />[[सुजीत कुमार]], <br />[[कानन कौशल]], <br />[[ललिता पवार]], <br />[[रमेश देव]], <br />[[राज मेहरा]], <br />[[डी के सप्रू]], <br />[[कैस्टो मुखर्जी]], <br />[[असरानी]], <br />[[जानकी दास (हिन्दी फ़िल्म कलाकार)|जानकी दास]], <br />[[हरक्यूलीस (हिन्दी फ़िल्म कलाकार)|हरक्यूलीस]], <br />[[इफ़्तेख़ार]], <br />[[केशव राणा]], <br /> | screenplay = | released = [[1972]] | country = [[भारत]] | language = [[हिन्दी]] | budget = }} '''यह गुलिस्ताँ हमारा''' 1972 में बनी [[हिन्दी भाषा]] की फिल्म है। == संक्षेप == == चरित्र == *Rajpal Yadav *Utpal Dutt == दल == == संगीत == == रोचक तथ्य == फिल्म के कुछ सीन अरुणाचल प्रदेश में शूट किए गए हैं।<ref>{{Cite news |date=2016-03-06 |title=Arunachal: Producers pay for hall, tickets for screening local films |work=[[Hindustan Times]] |url=https://www.hindustantimes.com/india/arunachal-producers-pay-for-hall-tickets-for-screening-local-films/story-Fzc8fU2d2GhFgL4s0DWKoJ.html |access-date=2021-06-13}}</ref> == परिणाम == === बौक्स ऑफिस === === समीक्षाएँ === == नामांकन और पुरस्कार == ==सन्दर्भ== {{Reflist}} == बाहरी कड़ियाँ == * {{imdb title|0069522|यह गुलिस्ताँ हमारा}} [[श्रेणी:1972 में बनी हिन्दी फ़िल्म]] [[श्रेणी:अरुणाचल प्रदेश में फिल्माई गई फिल्में]] k90wkfvpw5cgw13a6gmfl6lthb9oy0z 6446750 6446746 2025-06-30T13:59:40Z 人间百态 787470 [[Special:Contributions/~2025-98227|~2025-98227]] ([[User talk:~2025-98227|Talk]]) के संपादनों को हटाकर [[User:2409:4091:6:C404:43F:C40B:CF4B:804B|2409:4091:6:C404:43F:C40B:CF4B:804B]] के आखिरी अवतरण को पूर्ववत किया 6446750 wikitext text/x-wiki {{Infobox Film | name = यह गुलिस्ताँ हमारा | image =यह गुलिस्ताँ हमारा.jpg | caption = '''यह गुलिस्ताँ हमारा''' का पोस्टर | producer = | director = | music = | writer = | starring = [[देव आनन्द]], <br />[[शर्मिला टैगोर]], <br />[[प्राण (अभिनेता)|प्राण]], <br />[[सुजीत कुमार]], <br />[[कानन कौशल]], <br />[[ललिता पवार]], <br />[[रमेश देव]], <br />[[राज मेहरा]], <br />[[डी के सप्रू]], <br />[[कैस्टो मुखर्जी]], <br />[[असरानी]], <br />[[जानकी दास (हिन्दी फ़िल्म कलाकार)|जानकी दास]], <br />[[हरक्यूलीस (हिन्दी फ़िल्म कलाकार)|हरक्यूलीस]], <br />[[इफ़्तेख़ार]], <br />[[केशव राणा]], <br /> | screenplay = | released = [[1972]] | country = [[भारत]] | language = [[हिन्दी]] | budget = }} '''यह गुलिस्ताँ हमारा''' 1972 में बनी [[हिन्दी भाषा]] की फिल्म है। == संक्षेप == == चरित्र == * == दल == == संगीत == == रोचक तथ्य == फिल्म के कुछ सीन अरुणाचल प्रदेश में शूट किए गए हैं।<ref>{{Cite news |date=2016-03-06 |title=Arunachal: Producers pay for hall, tickets for screening local films |work=[[Hindustan Times]] |url=https://www.hindustantimes.com/india/arunachal-producers-pay-for-hall-tickets-for-screening-local-films/story-Fzc8fU2d2GhFgL4s0DWKoJ.html |access-date=2021-06-13}}</ref> == परिणाम == === बौक्स ऑफिस === === समीक्षाएँ === == नामांकन और पुरस्कार == ==सन्दर्भ== {{Reflist}} == बाहरी कड़ियाँ == * {{imdb title|0069522|यह गुलिस्ताँ हमारा}} [[श्रेणी:1972 में बनी हिन्दी फ़िल्म]] [[श्रेणी:अरुणाचल प्रदेश में फिल्माई गई फिल्में]] dilyf610bxeu1isuw3ztkzdogy6zyda बनाना ब्रदर्स (2003 फ़िल्म) 0 40131 6446788 6429607 2025-06-30T15:21:00Z CommonsDelinker 743 "बनाना_ब्रदर्स.png" को हटाया। इसे कॉमन्स से [[commons:User:Krd|Krd]] ने हटा दिया है। कारण: No permission since 20 June 2025 6446788 wikitext text/x-wiki {{Infobox Film | name = बनाना ब्रदर्स | image = | caption = '''बनाना ब्रदर्स''' का पोस्टर | producer = | director = [[गिरजा शंकर]] | music = | writer = | starring = [[अनुपम खेर]], <br />[[गुलशन ग्रोवर]], <br />[[जॉनी लीवर]], <br />राधा सलूजा, <br />जय मेनन, <br /> | screenplay = | released = [[२००३|2003]] | country = [[भारत]] | language = [[हिन्दी]] | budget = }} '''बनाना ब्रदर्स''' 2003 में बनी [[हिन्दी|हिन्दी भाषा]] की फिल्म है। == संक्षेप == == चरित्र == == मुख्य कलाकार == * [[अनुपम खेर]] - केतन * [[गुलशन ग्रोवर]] * [[जॉनी लीवर]] * राधा सलूजा * जय मेनन == दल == == संगीत == == रोचक तथ्य == == परिणाम == === बौक्स ऑफिस === === समीक्षाएँ === == नामांकन और पुरस्कार == == बाहरी कड़ियाँ == * {{imdb title|0337837|बनाना ब्रदर्स}} [[श्रेणी:2003 में बनी हिन्दी फ़िल्म]] roq8h6vy2gu6irkz6bzxz9ym8lsuaco हिन्दू काल गणना 0 42868 6447034 6375776 2025-07-01T08:18:31Z ~2025-105555 875989 संशोधन 6447034 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Hindu calendar 1871-72.jpg|200px|thumb|वर्ष के हिन्दू पंचांग का एक पृष्ठ]] [[चित्र:हिन्दू समय.JPG|250px|thumb|right|हिन्दू समय मापन, लघुगणकीय पैमाने पर]] <!---[[File:Bhaskar Yantra Dongala Ujjain India (2).jpg|thumb|डोंगला [[उज्जैन]] स्थित भास्कर यंत्र]]---> प्राचीन [[हिन्दू]] धार्मिक और पौराणिक वर्णित '''समय चक्र''' आश्चर्यजनक रूप से एक समान हैं। प्राचीन भारतीय मापन पद्धतियां, अभी भी प्रयोग में हैं (मुख्यतः मूल सनातन हिन्दू धर्म के धार्मिक उद्देश्यों में)। इसके साथ साथ ही हिन्दू वैदिक ग्रन्थों मॆं लम्बाई-क्षेत्र-भार मापन की भी इकाइयाँ परिमाण सहित उल्लेखित हैं।यह सभी [[योग]] में भी प्रयोग में हैं। हिन्दू समय चक्र [[सूर्यसिद्धान्त|सूर्य सिद्धांत]] के पहले अध्याय के श्लोक 11–23 में आते हैं।<ref>Ebenezer Burgess. "Translation of the Surya-Siddhanta, a text-book of Hindu Astronomy", ''Journal of the American Oriental Society'' '''6''' (1860): 141–498.</ref>: (श्लोक 11) वह जो कि श्वास (प्राण) से आरम्भ होता है, यथार्थ कहलाता है; और वह जो त्रुटि से आरम्भ होता है, अवास्तविक कहलाता है। छः श्वास से एक विनाड़ी बनती है। साठ विनाड़ियों से एक नाड़ी बनती है। (12) और साठ नाड़ियों से एक दिवस (दिन और रात्रि) बनते हैं। तीस दिवसों से एक मास (महीना) बनता है। एक नागरिक (सावन) मास सूर्योदयों की संख्याओं के बराबर होता है। (13) एक चंद्र मास, उतनी चंद्र तिथियों से बनता है। एक सौर मास सूर्य के राशि में प्रवेश से निश्चित होता है। बारह मास एक वर्ष बनाते हैं। एक वर्ष को देवताओं का एक दिवस कहते हैं। (14) देवताओं और दैत्यों के दिन और रात्रि पारस्परिक उलटे होते हैं। उनके छः गुणा साठ देवताओं के (दिव्य) वर्ष होते हैं। ऐसे ही दैत्यों के भी होते हैं। (15) बारह सहस्र (हज़ार) दिव्य वर्षों को एक [[चतुर्युगी|चतुर्युग]] कहते हैं। यह तैंतालीस लाख बीस हज़ार सौर वर्षों का होता है। (16) चतुर्युगी की उषा और संध्या काल होते हैं। [[सत्य युग|कॄतयुग]] या [[सत्य युग|सतयुग]] और अन्य युगों का अन्तर, जैसे मापा जाता है, वह इस प्रकार है, जो कि चरणों में होता है: {{TOCleft}} (17) एक चतुर्युगी का दशांश को क्रमशः चार, तीन, दो और एक से गुणा करने पर कॄतयुग और अन्य युगों की अवधि मिलती है। इन सभी का छठा भाग इनकी उषा और संध्या होता है। (18) इकहत्तर चतुर्युगी एक [[मन्वन्तर]] या एक मनु की आयु होती हैं। इसके अन्त पर संध्या होती है, जिसकी अवधि एक सतयुग के बराबर होती है और यह [[प्रलय]] होती है। (19) एक [[कल्प]] में चौदह मन्वन्तर होते हैं, अपनी संध्याओं के साथ; प्रत्येक कल्प के आरम्भ में पंद्रहवीं संध्या/उषा होती है। यह भी सतयुग के बराबर ही होती है। (20) एक कल्प में, एक हज़ार चतुर्युगी होते हैं और फ़िर एक प्रलय होती है। यह [[ब्रह्मा]] का एक दिन होता है। इसके बाद इतनी ही लम्बी रात्रि भी होती है। (21) इस दिन और रात्रि के आकलन से उनकी आयु एक सौ वर्ष होती है; उनकी आधी आयु निकल चुकी है और शेष में से यह प्रथम कल्प है। (22) इस कल्प में, छः मनु अपनी संध्याओं समेत निकल चुके, अब सातवें मनु (वैवस्वत: विवस्वान (सूर्य) के पुत्र) की सत्ताईसवीं चतुर्युगी बीत चुकी है। (23) वर्तमान में, अट्ठाईसवीं चतुर्युगी का द्वापर युग बीत चुका है तथा भगवान कृष्ण के अवतार समाप्ति से ५१२३वाँ वर्ष (ईस्वी सन् २०२१ में चैत्र शुक्ल प्रतिपदा से) प्रगतिशील है। कलियुग की कुल अवधि ४,३२,००० वर्ष है। == समय == हिन्दू समय मापन, (काल व्यवहार) का सार निम्न लिखित है: [[चित्र:HinduMeasurements.svg|thumb|right|लघुगणकीय पैमाने पर, हिन्दू समय इकाइयाँ]] === नाक्षत्रीय मापन === * एक '''परमाणु''' मानवीय चक्षु के पलक झपकने का समय = लगभग ४ सैकिण्ड * एक '''विघटि''' = ६ परमाणु = २४ सैकिण्ड * एक '''घटि या घड़ी''' = ६० विघटि = २४ मिनट * एक '''[[मुहूर्त]]''' = २ घड़ियां = ४८ मिनट * एक '''नक्षत्र अहोरात्रम''' या नाक्षत्रीय दिवस = ३० मुहूर्त (दिवस का आरम्भ सूर्योदय से अगले सूर्योदय तक, न कि अर्धरात्रि से) [[शतपथ ब्राह्मण]] के आधार पर वैदिक कालमानम् -शतपथ.१२|३|२|५ इस प्रकार है - # द्वयोः (२) त्रुट्योः- एकः (१) लवः । # द्वयोः (२) लवयोः- एकः (१) निमेषः । # पंचशानाम् (१५) निमेषाणाम् एकम् (१) इदानि (कष्ठा) । # पंचदशानाम् (१५) इदानिनाम् एकम् (१) एतर्हि । # पंचदशानाम् (१५) एतर्हिणाम् एकम (१) क्षिप्रम् । # पंचदशानाम् (१५) क्षिप्राणां एकः (१) मुहूर्तः । # त्रिंशतः (३०) मुहूर्तानाम् एकः(१) मानुषोsहोरात्रः । # पंचदशानाम् (१५) अहोरात्राणाम् (१) अर्धःमासः । # त्रिंशतः (३०) अहोरात्राणाम् एकः (१) मासः । # द्वादशानाम् (१२) मासानाम् एकः (१) संवत्सरः । # पंचानाम् (५) संवत्सराणाम् एकम् (१) युगम् । # द्वादशानाम् (१२) युगानाम् एकः (१) युगसंघः भवति । :वैष्णवं प्रथमं तत्र बार्हस्पत्यं ततः परम् । :ऐन्द्रमाग्नेयंचत्वाष्ट्रं आहिर्बुध्न्यं पित्र्यकम्॥ :वैश्वदेवं सौम्यंचऐन्द्राग्नं चाssश्विनं तथा । :भाग्यं चेति द्वादशैवयुगानिकथितानि हि॥ # एके युगसंघे चान्द्राः षष्टिः संवत्सराः भवन्ति। समय का मापन प्रारम्भ एक सूर्योदयसे और अहोरात्र का मापन का समापन अपर सूर्योदय से होता है ।अर्धरात्री से नहीं होता है| जैसा कि कहा है- : ''सूर्योदयप्रमाणेन अहःप्रामाणिको भवेत्। : ''अर्धरात्रप्रमाणेन प्रपश्यन्तीतरे जनाः ॥ [[विष्णु पुराण]] में दी गई एक अन्य वैकल्पिक पद्धति [https://web.archive.org/web/20161013130436/http://www.sacred-texts.com/hin/vp/vp037.htm समय मापन पद्धति अनुभाग, विष्णु पुराण, भाग-१, अध्याय तॄतीय] निम्न है: * १० पलक झपकने का समय = १ काष्ठा * ३५ काष्ठा= १ कला * २० कला= १ मुहूर्त * १० मुहूर्त= १ दिवस (२४ घंटे) * ३० दिवस= १ मास * ६ मास= १ अयन * २ अयन= १ वर्ष, = १ दिव्य दिवस ==== छोटी वैदिक समय इकाइयाँ ==== * एक '''तॄसरेणु''' = 6 ब्रह्मा ''''. * एक '''त्रुटि''' = 3 ''तॄसरेणु'', या सैकिण्ड का 1/1687.5 भाग * एक '''वेध''' =100 ''त्रुटि''. * एक '''लावा''' = 3 ''वेध''.<ref name="vedabase"> [http://vedabase.net/sb/3/11/6/en1] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081006073633/http://vedabase.net/sb/3/11/6/en1|date=6 अक्तूबर 2008}} </ref> * एक '''निमेष''' = 3 ''लावा'', या पलक झपकना * एक '''क्षण''' = 3 ''निमेष''. * एक '''काष्ठा''' = 5 ''क्षण'', = 8 सैकिण्ड * एक '''लघु''' =15 ''काष्ठा'', = 2 मिनट.<ref>{{Cite web |url=http://vedabase.net/sb/3/11/7/en1 |title=संग्रहीत प्रति |access-date=28 जून 2008 |archive-date=10 अक्तूबर 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081010113302/http://vedabase.net/sb/3/11/7/en1 |url-status=dead }}</ref> * 15 '''लघु''' = एक ''नाड़ी'', जिसे ''दण्ड'' भी कहते हैं। इसका मान उस समय के बराबर होता है, जिसमें कि छः पल भार के (चौदह आउन्स) के ताम्र पात्र से जल पूर्ण रूप से निकल जाये, जबकि उस पात्र में चार मासे की चार अंगुल लम्बी सूईं से छिद्र किया गया हो। ऐसा पात्र समय आकलन हेतु बनाया जाता है। * 2 '''दण्ड''' = एक ''[[मुहूर्त]]''. * 6 या 7 '''मुहूर्त''' = एक ''याम'', या एक चौथाई दिन या रत्रि.<ref name="vedabase"/> * 4 '''याम या प्रहर''' = एक दिन या रात्रि। <ref name=""> http://vedabase.net/sb/3/11/10/en1 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100721112026/http://vedabase.net/sb/3/11/10/en1 |date=21 जुलाई 2010 }}] </ref> === चान्द्र मापन === * एक ''[[तिथियाँ|तिथि]]'' वह समय होता है, जिसमें [[सूर्य]] और [[चन्द्रमा|चंद्र]] के बीच का देशांतरीय कोण बारह अंश बढ़ जाता है। तिथिसिद्धान्त का खण्डतिथि और अखण्डतिथि के हिसाब से दो भेद है। वेदांगज्योतिष के अनुसार अखण्डतिथि माना जाता है। जिस दिन चान्द्रकला क्षीण हो जाता है उस दिन को अमावास्या माना जाता है। दुसरे दिन सूर्योदय होते ही शुक्लप्रतिपदा, तीसरे दिन सूर्योदय होते ही द्वितीया। इसी क्रम से १५ दिन में पूर्णिमा होती है। फिर दुसरे दिन सूर्योदय होते ही कृष्णप्रतिपदा। और फिर तीसरे दिन सूर्योदय होते ही द्वितीया,और इसी क्रम से तृतीया चतुर्थी आदि होते है। १४ वें दिन में ही चन्द्रकला क्षीण हो तो उसी दिन कृष्णचतुर्दशी टूटा हुआ मानकर दर्शश्राद्धादि कृत्य किया जाता है। ऐसा न होकर १५ वें दिन में ही चन्द्रकला क्षीण हो तो तिथियाँ टूटे बिना ही पक्ष समाप्त होता है | इस कारण कभी २९ दिन का और कभी ३० दिन का चान्द्रमास माना जाता है। वेदांगज्योतिष भिन्न सूर्यसिद्धान्तादि लौकिक ज्योतिष का आधार में खण्डतिथि माना जाता है। उनके मत मे तिथियाँ दिन में किसी भी समय आरम्भ हो सकती हैं और इनकी अवधि उन्नीस दिन से अधिक छब्बीस घंटे तक हो सकती है। * एक ''पक्ष'' या पखवाड़ा = पंद्रह तिथियाँ * चान्द्रमास दो प्रकारका होता है -एक अमान्त और पूर्णिमान्त। पहला शुक्लप्रतिपदा से अमावास्या तक अर्थात् शुक्लादिकृष्णान्त मास वेदांग ज्योतिष मानता है। इसके अलावा सूर्यसिद्धान्तादि लौकिक ज्योतिष के पक्षधर दूसरा पक्ष मानते हैं पूर्णिमान्त। अर्थात् कृष्णप्रतिपदासे आरम्भ कर पूर्णिमा तक एक मास। * एक मास = २ पक्ष ([[कृष्ण पक्ष|कृष्ण पक्ष प्रतिपदा]] से [[अमावस्या]] तक ;[[कृष्ण पक्ष]] और [[शुक्ल पक्ष]] [[कृष्ण पक्ष|प्रतिपदा]] से [[पूर्णिमा]] तक [[शुक्ल पक्ष]])[http://www.sanskrit.org/www/Astronomy/HinduCalendar.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100901190835/http://www.sanskrit.org/www/Astronomy/HinduCalendar.html |date=1 सितंबर 2010 }} * एक ''[[ऋतु|ॠतु]]'' = २ मास * एक ''अयन'' = 3 '''ॠतुएं''' * एक ''[[वर्ष]]'' = 2 '''अयन'''का होता है | [http://vedabase.net/sb/3/11/11/en1] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070312213135/http://vedabase.net/sb/3/11/11/en1 |date=12 मार्च 2007 }} [[वेदांग ज्योतिष]] के आधार पर पंचवर्षात्मक युग माना जाता है। प्रत्येक ६० वर्ष में १२ युग व्यतीत हो जाते हैं। १२ युगों के नाम आगे बताया जा चुके हैं। शुक्लयजुर्वेदसंहिता के मन्त्रों २७/४५, ३०/१५ , २२/२८, २७/४५ ,२२/३१ मे पंचसंवत्सरात्मक युग का वर्णन है। [[ब्रह्माण्डपुराण]] १/२४/१३९-१४३ , [[लिंगपुराण]] १/६१/५०-५४, [[वायुपुराण]] १/५३/१११-११५ , [[महाभारत]] के आश्वमेधिक पर्व ४४/२, ४४/१८ , [[अर्थशास्त्र (ग्रन्थ)|कौटलीय अर्थशास्त्र]] २/२०, [[सुश्रुतसंहिता]] सूत्रस्थान-६/३-९, पूर्वोक्त ग्रन्थ वेदांग ज्योतिष के अनुगामी हैं। === ऊष्ण कटिबन्धीय मापन === * एक '''याम''' = 7½ ''घटि'' * 8 ''याम'' अर्ध दिवस = दिन या रात्रि * एक '''अहोरात्र''' = नाक्षत्रीय दिवस (जो कि सूर्योदय से आरम्भ होता है) === अन्य अस्तित्वों के सन्दर्भ में काल-गणना === ;[[पूर्वज|पितरों]] की समय गणना * 15 मानव दिवस = एक पितृ दिवस * 30 पितृ दिवस = 1 पितृ मास * 12 पितृ मास = 1 पितृ वर्ष * पितृ जीवन काल = 100 पितृ वर्ष= 1200 पितृ मास = 36000 पितृ दिवस= 18000 मानव मास = 1500 मानव वर्ष ;देवताओं की काल गणना * 1 मानव वर्ष = एक दिव्य दिवस * 30 दिव्य दिवस = 1 दिव्य मास * 12 दिव्य मास = 1 दिव्य वर्ष * दिव्य जीवन काल = 100 दिव्य वर्ष= 36000 मानव वर्ष [[विष्णु पुराण]] [http://www.sacred-texts.com/hin/vp/vp037.htm के अनुसार काल-गणना विभाग, विष्णु पुराण भाग १, तॄतीय अध्याय] के अनुसार: [[चित्र:Yugas.png|right|thumb|250px|चार युग]] * 2 अयन (छः मास अवधि, ऊपर देखें) = 360 मानव वर्ष = एक दिव्य वर्ष * 4,000 + 400 + 400 = 4,800 दिव्य वर्ष = 1 सत युग * 3,000 + 300 + 300 = 3,600 दिव्य वर्ष = 1 त्रेता युग * 2,000 + 200 + 200 = 2,400 दिव्य वर्ष = 1 द्वापर युग * 1,000 + 100 + 100 = 1,200 दिव्य वर्ष = 1 कलि युग * 12,000 दिव्य वर्ष = 4 युग = 1 महायुग (दिव्य युग भी कहते हैं) ;ब्रह्मा की काल गणना * 1000 महायुग= 1 कल्प = चार अरब बत्तीस करोड़ मानव वर्ष; और यही [[सूर्य]] की खगोलीय वैज्ञानिक आयु भी है. ब्रह्मा का एक दिवस (दिन+रात) दो कल्प के बराबर होता है. ब्रह्मा का एक दिवस, एक दिन(=1कल्प) और एक रात (=1कल्प) मिलकर बनाते हैं. * ब्रह्मा का एक दिवस (दिन+रात) अर्थात (एक कल्प की रात + एक कल्प का दिन) = 8 अरब 64 करोड़ मानव वर्ष का होता है. * 30 ब्रह्मा के दिन = 1 ब्रह्मा का मास (दो खरब 59 अरब 20 करोड़ मानव वर्ष) * 12 ब्रह्मा के मास = 1 ब्रह्मा के वर्ष (31 खरब 10 अरब 4 करोड़ मानव वर्ष) * 50 ब्रह्मा के वर्ष = 1 परार्ध * 2 परार्ध= 100 ब्रह्मा के वर्ष= 1 महाकल्प (ब्रह्मा का जीवन काल)(31 शंख 10 खरब 40अरब मानव वर्ष) ब्रह्मा का एक दिन अथवा एक रात जितनी अवधि को कल्प कहते हैं जो 4,32,00,00,000 मानव वर्ष की होती है. जो 10,000 भागों में बंटा होता है, जिसे चरण कहते हैं: एक चरण 4,32,000 साल का होता है. <table border="1" cellspacing="0"> <caption> '''चारों युग''' </caption> <tr><td> 4 चरण (1,728,000 [[सौर वर्ष]])</td><td>[[सत्य युग|सत युग]] </td></tr> <tr><td> 3 चरण (1,296,000 सौर वर्ष) </td><td>[[त्रेतायुग|त्रेता युग]] </td></tr> <tr><td> 2 चरण (864,000 सौर वर्ष)</td><td>[[द्वापर युग]] </td></tr> <tr><td> 1 चरण (432,000 सौर वर्ष)</td><td>[[कलियुग|कलि युग]] </td></tr> </table> [http://vedabase.net/sb/3/11/19/en1] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150625020741/http://vedabase.net/sb/3/11/19/en1 |date=25 जून 2015 }} यह चक्र ऐसे दोहराता रहता है, कि ब्रह्मा के एक दिन में 1000 महायुग हो जाते हैं और ब्रह्मा की रात्रि में 1000 महायुग हो जाते हैं. इस प्रकार, ब्रह्मा के एक दिवस (दिन+रात) में 2000 महायुग/ चतुर्युगी हो जाते हैं. :* एक उपरोक्त युगों का चक्र = एक महायुग (43 लाख 20 हजार सौर वर्ष) :* [[श्रीमद्भगवद्गीता|श्रीमद्भग्वदगीता]] के अनुसार "सहस्र-युग अहर-यद ब्रह्मणो विदुः", अर्थात ब्रह्मा का एक दिन = 1000 महायुग. इसके अनुसार ब्रह्मा का एक दिन = 4 अरब 32 करोड़ सौर वर्ष. इसी प्रकार इतनी ही अवधि ब्रह्मा की रात्रि की भी है. :* एक '''मन्वन्तर''' में 71 महायुग (306,720,000 सौर वर्ष) होते हैं. प्रत्येक मन्वन्तर के शासक एक मनु होते हैं. :* प्रत्येक मन्वन्तर के बाद, एक संधि-काल होता है, जो कि कॄतयुग के बराबर का होता है (1,728,000 = 4 चरण) (इस संधि-काल में प्रलय होने से पूर्ण पॄथ्वी जलमग्न हो जाती है.) :* एक '''[[कल्प]]''' में 432,000,0000 अर्थात 4 अरब 32 करोड़ सौर वर्ष होते हैं, जिसे ''आदि संधि'' कहते हैं, जिसके बाद 14 मन्वन्तर और संधि काल आते हैं :* ब्रह्मा का एक दिन बराबर है: ::(14 गुणा 71 महायुग) + (15 x 4 चरण) ::= 994 महायुग + (60 चरण) ::= 994 महायुग + (6 x 10) चरण ::= 994 महायुग + 6 महायुग ::= 1,000 महायुग दो कल्प के बराबर ब्रह्मा का एक दिवस(दिन+रात) होता है. जहाँ, एक कल्प में, एक हज़ार चतुर्युगी{=43,20,000 ×1000साल} का दिन होता है और फ़िर इस कल्प के बाद उतनी ही अवधि अर्थात एक कल्प की रात्रि आती है. और ब्रह्मा की यह रात्रि एक कल्प जितना लम्बा प्रलयकाल {=43,20,000 ×1000साल}होता है। इस प्रकार, ब्रह्मा के एक दिवस (दिन+रात) में 14 मनुवंतरों का एक कल्प और एक पूरा कल्प जितनी रात्रि का लम्बा प्रलयकाल बीत जाता है. अस्तु , ब्रह्मा का एक दिवस दो कल्प अर्थात 8 अरब 64 करोड़ साल जितनी लम्बी अवधि का होता है. 1 कल्प = 1000 चतुर्युगी 1 कल्प = 14 मनवंतर 1 मनवंतर = 71 चतुर्युगी * (71× 43,20,000=30,67,20,000 मानव वर्ष) यहाँ आश्चर्य जनक रूप से गौर करने लायक तथ्य यह है कि सूर्य द्वारा अपने गैलेक्सी के केंद्र अर्थात ब्लैक होल का एक चक्कर लगाने में लगभग इतना ही समय लगता है. 1 चतुर्युगी = 1 महायुग 1 महायुग = सतयुग+त्रेतायुग+द्वापरयुग+कलयुग 1 महायुग = कलयुग के 10 चरण 1 चरण = 1 कलयुग 1 कलयुग = 4,32,000 मानव वर्ष 1 द्वापरयुग = 2 चरण कलयुग 1 त्रेता युग = 3 चरण कलयुग 1 सतयुग = 4 चरण कलयुग अब ब्रह्मा की आयु 100 साल की मानी गई है तो ब्रह्मा की कुल आयु की गणना निम्नवत् की जा सकती है:- 100×360=36000 दिवस ( एक माह=30 दिवस माने गए हैं) 36000×2= 72000 कल्प ( ब्रह्मा का एक दिवस= 2 कल्प) 72000×4,32,00,00,000 =31,10,40,00,00,00,000 मानव वर्ष। यहाँ, रोचक तथ्य यह है कि ब्रह्मा का एक दिवस, दो कल्प अर्थात 8 अरब 64 करोड़ साल का होता है और वैज्ञानिकों द्वारा लगभग यही आयु , हमारे सूर्य की मानी जाती है। इस प्रकार 36000 सूर्य की कुल आयु के बराबर है ब्रह्मा की आयु। === पाल्या === 'पाल्या' समय की एक इकाई है. यह इकाई, भेड़ की ऊन का एक योजन ऊंचा घन (यदि प्रत्येक सूत्र एक शताब्दी में चढ़ाया गया हो) बनाने में लगे समय के बराबर है। दूसरी परिभाषा अनुसार, यह एक छोटी चिड़िया (यदि वह प्रत्येक रेशे को प्रति सौ वर्ष में उठाती है) द्वारा किसी एक वर्गमील के सूक्ष्म रेशों से भरे कुएं को रिक्त करने में लगे समय के बराबर है. यह इकाई भगवान आदिनाथ के अवतरण के समय की है। यथार्थ में यह 100,000,000,000,000 पाल्य पहले था। == विभिन्न ग्रन्थों में काल-मापक शब्द == ===महाभारत में === [[महाभारत]] के श्लोक संख्या 12.231.12–31 में पलक झपकने में लगा समय (निमेश) से लेकर [[ब्रह्मा]] के दिन ([[कल्प]]) और रात ([[प्रलय]]) का उल्लेख है।<ref name="Dutt 1903"/> व्‍यास जी बोले- बेटा! सृष्टि के आरम्‍भ में अनादि, अनन्‍त, अजन्‍मा, दिव्‍य, अजर-अमर, ध्रुव, अविकारी, अतर्क्‍य और ज्ञानातीत ब्रह्मा ही रहता है। :''काष्ठा निमेषा दश पञ्च चैव त्रिंशत्तु काष्ठा गणयेत्‌ कलां ताम्‌ । :''त्रिंशत्कलक्षापि भवेन्मुहूर्तो भागः कलाया दशमश्च यः स्यात्‌ ॥ १२ ॥'' (अब काल का विभाग इस प्रकार समझना चाहिये) पंद्रह निमेष की एक काष्‍ठा और तीस काष्‍ठा की एक कला गिननी चाहिये। तीस कला का एक मुहूर्त होता है। उसके साथ कला का दसवॉ भाग और सम्मिलित होता है अर्थात तीस कला और तीन काष्‍ठा का एक मुहूर्त होता है। तीस मुहूर्त का एक दिन रात होता है। महर्षियों ने दिन और रात्रि के मुहूर्तों की संख्‍या उतनी ही बतायी है। :''त्रिंशन्मुहूर्तं तु भवेदहश्च रात्रिश्च संख्या मुनिभिः प्रणीता । '' :''मास: स्मृतो रात्र्यहनी च त्रिंशत्‌ संवत्सरो द्वादशमास उक्तः ॥ १३ ॥''<ref>[https://archive.org/details/mahabharata-by-gita-press-in-hindi-and-sanskrit/Mahabharata%20Volume%205/page/n1529/mode/2up महाभारत (हिन्दी अर्थ सहित, गीताप्रेस, गोरखपुर)]</ref> तीस रात-दिन का एक मास और बारह मासों का एक संवत्‍सर बताया गया है। विद्वान पुरुष दो अयनों को मिलाकर एक संवत्‍सर कहते हैं। वे दो अयन हैं- उत्तरायण और दक्षिणायन। मनुष्‍यलोक के दिन-रात का विभाग सूर्यदेव करते हैं। रात प्राणियों के सोने के लिये है और दिन काम करने के लिये। मनुष्‍यों के एक मास में पितरों का एक दिन-रात होता है। शुक्‍लपक्ष उनके काम-काज करने के लिये दिन है और कृष्‍णपक्ष उनके विश्राम के लिये रात है। : ''संवत्सरं द्वे त्वयने वदन्ति संख्याविदो दक्षिणमुत्तरं च ॥ १४ ॥'' विद्वान पुरुष दो अयनोंको मिलाकर एक संवत्सर कहते हैं। वे दो अयन हैं--उत्तरायण और दक्षिणायन । :''अहोरात्रे विभजते सूर्यो मानुषलौकिके । :''रात्रि: स्वप्लाय भूतानां चेष्टायै कर्मणामह: ॥ १५ ॥'' मनुष्यलोक के दिन-रात का विभाग सूर्यदेव करते हैं। रात प्राणियों के सोने के लिये है और दिन काम करने के लिये । : ''पित्र्ये राग्यहनी मासः प्रविभागस्तयोः पुनः । :''शुक्लोऽह: कर्मचेष्टायां कृष्णः स्पप्नाय शर्वरी ॥ १६ ॥'' मनुष्यों के एक मास में पितरों का एक दिन-रात होता है। शुक्लपक्ष उनके काम-काज करने के लिये दिन है और कृष्णपक्ष उनके विश्राम के लिये रात है । :''दैवे रात्यहनी वर्ष प्रविभागस्तयोः पुनः । :''अहस्तत्रोदगयन रात्रिः स्याद्‌ दक्षिणायनम्‌ ॥ १७ ॥'' मनुष्यों का एक वर्ष देवताओं के एक दिन-रातके बराबर है, उनके दिन-रात का विभाग इस प्रकार है। उत्तरायण उनका दिन है और दक्षिणायन उनकी रात्रि । :''ये ते रात्यहनी पूर्व कीर्तिते जीवलौकिके । :तयोः संख्याय वर्षग्रं ब्राह्मे वक्ष्याम्पहःक्षपे || १८ ।। :''पृथक्‌ संवत्सराग्राणि प्रवक्ष्याम्यनुपूर्वशः । :''कृते त्रेतायुगे चैव द्वापरे च कलौ तथा ॥ १९ ॥'' पहले मनुष्यों के जो दिन-रात बताये गये हैं, उन्हीं की संख्या के हिसाब से अब मैं ब्रह्मा के दिन-रात का मान बताता हूँ। साथ ही सत्ययुग, त्रेता, द्वापए और कलियुग - इन चारों युगोंकी वर्ष-संख्या भी अलग-अलग बता रहा हूँ । :''चत्वार्याहुः सहस्राणि वर्षाणां तत्कृतं युगम्‌ । :''तस्य तावच्छती संध्या संध्यांशश्च तथाविधः ॥ २० ॥'' देवताओं के चार हजार वर्षो का एक सत्ययुग होता है। सत्ययुग में चार सौ दिव्य वर्षों की संध्या होती है और उतने ही वर्षो का एक संध्यांश भी होता है (इस प्रकार सत्ययुग अड़तालीस सौ दिव्य वर्षों का होता है) । :''इतरेषु ससंध्येषु संध्यांशेषु ततस्त्रिषु । :''एक पादेन हीयन्ते सहस्राणि शतानि च ॥ २१ ॥'' संध्या और संध्यांशों सहित अन्य तीन युगों में यह (चार हजार आठ सौ वर्षो की) संख्या क्रमशः एक-एक चौथाई घटती जाती है। :''एतानि शाश्वताँललोकान्‌ धारयन्ति सनातनान्‌ । :''एतद्‌ ब्रह्माविदां तात विदितं ब्रह्म शाश्वतम्‌ ॥ २२ ॥'' ये चारों युग प्रवाहरूप से सदा रहनेवाले सनातन लोकों को धारण करते हैं। तात ! यह युगात्मक काल ब्रह्मवेत्ताओं के सनातन ब्रह्म का ही स्वरूप है। चतुष्पात्‌ सकलो धर्म: सत्यं चैव कृते युगे । नाधर्मेणागम: कश्चित्‌ परस्तस्य प्रवर्तते ।। २३ ।। सत्ययुगमें सत्य और धर्मके चारों चरण मौजूद रहते हैं--उस समय सत्य और धर्मका पूरा-पूरा पालन होता है उस समय कोई भी धर्मशास्त्र अधर्मसे संयुक्त नहीं होता; उसका उत्तम रीतिसे पालन होता है || २३ ।। इतरेष्वागमाद्‌ धर्म: पादशस्त्ववरोप्यते । चौर्यकानृतमायाभिर धर्म श्वोपचीयते ।। २४ ।। अन्य युगोंमें शास्त्रोक्त धर्मका क्रमश: एक-एक चरण क्षीण होता जाता है और चोरी, असत्य तथा छल-कपट आदिके द्वारा अधर्मकी वृद्धि होने लगती है ।। अरोगा: सर्वसिद्धार्थ श्चितुर्वर्षशतायुष: । कृते त्रेतायुगे त्वेषां पादशो हसते वय: ।। २५ ।। सत्ययुगके मनुष्य नीरोग होते हैं। उनकी सम्पूर्ण कामनाएँ सिद्ध होती हैं तथा वे चार सौ वर्षोकी आयुवाले होते हैं। त्रेतायुग आनेपर उनकी आयु एक चौथाई घटकर तीन सौ वर्षोकी रह जाती है। इसी प्रकार द्वापरमें दो सौ और कलियुगमें सौ वर्षोकी आयु होती है ।। २५ || वेदवादाश्वानुयुगं हसन्तीतीह न: श्रुतम्‌ । आयूंषि चाशिषश्चैव वेदस्यैव च यत्फलम्‌ ।। २६ ।। त्रेता आदि युगोंमें वेदोंका स्वाध्याय और मनुष्योंकी आयु घटने लगती है, ऐसा सुना गया है। उनकी कामनाओंकी सिद्धिमें भी बाधा पड़ती है और वेदाध्ययनके फलमें भी न्यूनता आ जाती है || २६ ।। अन्ये कृतयुगे धर्मास्त्रितायां द्वापरेडपरे । अन्ये कलियुगे नृणां युगहासानुरूपत: ।। २७ ।। युगोंके हासके अनुसार सत्ययुग, त्रेता, द्वापर और कलियुगमें मनुष्योंके धर्म भी भिन्नभिन्न प्रकारके हो जाते हैं || २७ ।। तप: परं कृतयुगे त्रेतायां ज्ञानमुत्तमम्‌ । द्वापरे यज्ञमेवाहुर्दानमेक॑ कलौ युगे ।। २८ ।। सत्ययुगमें तपस्याको ही सबसे बड़ा धर्म माना गया है। त्रेतामें ज्ञानको ही उत्तम बताया गया है। द्वापरमें यज्ञ और कलियुगमें एकमात्र दान ही श्रेष्ठ कहा गया है || २८ ।। एतां द्वादशसाहसत्रीं युगाख्यां कवयो विदु: । सहस्रपरिवर्त तद्‌ ब्राह्मं दिवसमुच्यते ।। २९ ।। इस प्रकार देवताओंके बारह हजार वर्षोका एक चतुर्युग होता है; यह विद्वानोंकी मान्यता है। एक सहस्र चतुर्युगको ब्रह्माका एक दिन बताया जाता है ।। २९ ।। रात्रिमेतावतीं चैव तदादौ विश्वमी श्वर: । प्रलये ध्यानमाविश्य सुप्त्वा सोऽन्ते विबुद्धयते ।। ३० ।। इतने ही युगोंकी उनकी एक रात्रि भी होती है। भगवान्‌ ब्रह्मा अपने दिनके आरम्भमें संसारकी सृष्टि करते हैं और रातमें जब प्रलयका समय होता है, तब सबको अपनेमें लीन करके योगनिद्राका आश्रय ले सो जाते हैं; फिर प्रलयका अन्त होने अर्थात्‌ रात बीतनेपर वे जाग उठते हैं || ३० ।। सहस्रयुगपर्यन्तमहर्यद्ब्रह्म॒णो विदु: । रात्रि युगसहस्रान्तां तेडहोरात्रविदो जना: | ३१ ।। एक हजार चतुर्युगका जो ब्रह्माका एक दिन बताया गया है और उतनी ही बड़ी जो उनकी रात्रि कही गयी है, उसको जो लोग ठीक-ठीक जानते हैं, वे ही दिन और रात अर्थात्‌ कालतत्त्वको जाननेवाले हैं ।। :''प्रतिबुद्धों विकुरुते ब्रह्माक्षय्यं क्षपाक्षये सृजते च पर । :''तस्माद्‌ व्यक्तात्मकं मन: ॥ ३२ ॥ रात्रि समाप्त जाग्रत्‌ हुए ब्रह्माजी पहले अपने अक्षय स्वरूप को माया से विकारयुक्त बनाते हैं फिर महत्तत्त्व को उत्पन्न करते हैं। तत्पश्चात्‌ उससे स्थूल जगत्‌ को धारण करनेवाले मनकी उत्पत्ति होती है।<ref>[https://archive.org/details/mahabharata-by-gita-press-in-hindi-and-sanskrit/Mahabharata%20Volume%205/page/n1531/mode/2up महाभारत (हिन्दी अर्थ सहित, गीताप्रेस, गोरखपुर)]</ref> ===मनुस्मृति === [[मनुस्मृति]] के 1.64–80 में आँख झपकाने में लगे समय ('निमेश') से लेकर ब्रह्मा के एक दिन (कल्प) और एक रात [[प्रलय]]) का वर्णन है।<ref>{{cite book |author-last=Jones |author-first=Sir William |author-link=William Jones (philologist) |year=1807 |orig-year=1st ed. 1794 |chapter=The Laws of Menu, Son of Brahma - Chapter The First: On the Creation; with a Summary of the Contents |title=The Works of Sir William Jones in thirteen volumes. |chapter-url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.44659/page/n109/mode/1up |volume=VII |pages=101–104}}</ref><ref name="Bühler 1886"/><ref>{{cite book |author-last=Jha |author-first=Ganganath |author-link=Ganganath Jha |year=1999 |orig-year=1st ed. 1920 |chapter=Discourse I - Origin of the Work—Creation of the World—Summary of Contents of the Book. |title=Manusmriti with the Commentary of Medhatithi in Ten Volumes |url=https://www.wisdomlib.org/hinduism/book/manusmriti-with-the-commentary-of-medhatithi |via=Wisdom Library |volume=Adhyāya 1 |publisher=[[Motilal Banarsidass|Motilal Banarsidass Publishers Pvt. Ltd.]] |isbn=8120811550}}</ref> {{quote box |align=center |salign=right |style=padding-bottom:0; |quote= <poem> ''निमेषा दश चाष्टौ च काष्ठा त्रिंशत् तु ताः कला । ''त्रिंशत् कला मुहूर्तः स्यादहोरात्रं तु तावतः ॥ ६४ ॥ (64) अट्ठारह निमेश, एक काष्ठा होता है, तीस काष्ठा, एक कला होती है, तीस कला, एक मुहूर्त होता है, और तीस मुहूर्त एक अहोरात्र (१ रात + १ दिन) होता है। </poem> <poem> ''अहोरात्रे विभजते सूर्यो मानुषदैविके । ''रात्रिः स्वप्नाय भूतानां चेष्टायै कर्मणामहः ॥ ६५ ॥ (65) सूर्य ही मनुष्यों और देवों के दिन-रात का विभाजन करता है। इसका अभिप्राय यह है कि सूर्य के उदय से अस्त होने तक की अवधि दिन और उसके अस्त होने से उदय होने के मध्य की अवधि को रात्रि नाम दिया जाता है। रात्रि प्राणियों की विश्राम-वेला है और दिन क्रिया-कलापों में प्रवृत्त होने का समय है। दूसरे शब्दा म मनुष्य दिन में काम और रात्रि में विश्राम करते हैं। </poem> <poem> ''पित्र्ये रात्र्यहनी मासः प्रविभागस्तु पक्षयोः । ''कर्मचेष्टास्वहः कृष्णः शुक्लः स्वप्नाय शर्वरी ॥ ६६ ॥ (66) मनुष्यों का एक मास, अर्थात्‌ तीस दिन, जिसका विभाजन १५-१५ दिनों के शुक्ल और कृष्ण नामक दो पक्षों में किया जाता है, प्रतिपदा से पूर्णिमा तक की पन्द्रह तिथियां अथवा दिन (चांदनी रातें) शुक्ल पक्ष के अन्तर्गत तथा प्रथमा से अमावस्या तक की पन्द्रह तिथियां (अंधेरी रातें) कृष्ण पक्ष के अन्तर्गत हैं। शुक्ल पक्ष को 'सुदी' और कृष्ण पक्ष को वदी' संक्षेप भी दिया जाता है। एक पक्ष पितरों का एक रात-दिन होता है। इसमें शुक्ल पक्ष उनकी रात्रि, अर्थात्‌ विश्राम का समय होता है और कृष्ण पक्ष उनका दिन, अर्थात्‌ कार्य-काल होता है। </poem> <poem> ''दैवे रात्र्यहनी वर्षं प्रविभागस्तयोः पुनः । ''अहस्तत्रोदगयनं रात्रिः स्याद् दक्षिणायनम् ॥ ६७ ॥ (67) मनुष्यों के छह-छह मासों के दो अयन होते हैं। सूर्य के दक्षिण से उत्तर की ओर आने की छह मास की अवधि (माघ से आषाढ़ तक) उत्तरायण तथा उत्तर से दक्षिण की ओर जाने की छह मास की अवधि (श्रावण से पौष तक) दक्षिणायन कहलाती है। इन दो अयनों (उत्तरायण और दक्षिणायन) का अथवा बारह मासों का एक वर्ष होता है। मनुजी के अनुसार मनुष्यों का एक वर्ष देवों का एक दिन-रात होता है। उत्तरायण देवों का दिन है और दक्षिणायन उनकी रात्रि है। दक्षिणायन में देवता विश्राम करते हैं और उत्तरायण में वे जागते तथा कार्य करते हैं। </poem> <poem> ''ब्राह्मस्य तु क्षपाहस्य यत् प्रमाणं समासतः । ''एकैकशो युगानां तु क्रमशस्तन्निबोधत ॥ ६८ ॥ (68) विप्रो ! अब मैं आप लोगों को संक्षेप में ब्रह्माजी के दिन-रात का तथा युगों (वर्षों के विभिन्‍न समुच्चयों) के परिमाण का परिचय देता हूँ। आप लोग सावधान होकर श्रवण करें। </poem> <poem> ''चत्वार्याहुः सहस्राणि वर्षाणां तत् कृतं युगम् । ''तस्य तावत्शती सन्ध्या सन्ध्यांशश्च तथाविधः ॥ ६९ ॥ (69) कृतयुग (देवों के) चार हजार वर्षों का होता है। उसके पूर्व ४०० देव-वर्षों की संध्या होती है और उसके पश्चात ४०० देव-वर्षों की संन्ध्यांश होती है। </poem> <poem> ''इतरेषु ससन्ध्येषु ससन्ध्यांशेषु च त्रिषु । ''एकापायेन वर्तन्ते सहस्राणि शतानि च ॥ ७० ॥ (70) शेष तीनों युग (त्रेता, द्वापर और कलि) का परिमाण क्रमशः एक-एक हजार देवी वर्ष तथा उनकी सन्धाएं और सन्ध्यांश क्रमशः एक सौ दैवी वर्ष न्यून हैं। (अर्थात त्रेता युग का परिमाण ३००० देव-वर्ष है, द्वापर का २००० देव-वर्ष और कलि का १००० देव-वर्ष। इसी प्रकार इनकी संध्याएँ क्रमशः ३००, २०० और १०० देव-वर्ष की होती हैं।) </poem> <poem> ''यदेतत् परिसङ्ख्यातमादावेव चतुर्युगम् । ''एतद् द्वादशसाहस्रं देवानां युगमुच्यते ॥ ७१ ॥ (71) मनुष्यों का चार युग का कुल परिमाण १२ हजार देव-वर्ष है। वह देवताओं का एक युग कहलाता है। </poem> <poem> ''दैविकानां युगानां तु सहस्रं परिसङ्ख्यया । ''ब्राह्ममेकमहर्ज्ञेयं तावतीं रात्रिमेव च ॥ ७२ ॥}} (72) देवों के १००० युग ब्रह्मा के एक दिन के बराबर होता है। और ब्रह्मा की रात्रि भी इसी के बराबर होती है। </poem> <poem> ''तद् वै युगसहस्रान्तं ब्राह्मं पुण्यमहर्विदुः । ''रात्रिं च तावतीमेव तेऽहोरात्रविदो जनाः ॥ ७३ ॥ (73) जो लोग यह जानते हैं कि ब्रह्मा के पुण्य दिन का अन्त १२ हजार देव-वर्षों के बाद हो जाता है तथा उनकी रात्रि भी उतनी ही लम्बी होती है, वे ही अहोरात्र को वास्तव में जानते हैम। </poem> <poem> ''यद् प्राग् द्वादशसाहस्रमुदितं दैविकं युगम् । ''तदेकसप्ततिगुणं मन्वन्तरमिहोच्यते ॥ ७९ ॥ (79) जो पहले १२ हजार देव-वर्षों का एक देव-युग बताया गया है, उसको ७१ से गुणा करने पर जो प्राप्त होता है वह एक मन्वन्तर कहलाता है। </poem> <poem> ''मन्वन्तराण्यसङ्ख्यानि सर्गः संहार एव च । ''क्रीडन्निवैतत् कुरुते परमेष्ठी पुनः पुनः ॥ ८० ॥ (80) मन्वन्तर तथा सर्ग और संहार, असंख्य हैं। ब्रह्मा बार-बार यह खेल खेलते रहे हैं। </poem> |source=— ''[[Manusmriti]]'', Ch. 1<ref name="Bühler 1886">{{cite book |author-last=Bühler |author-first=G. |author-link=Georg Bühler |year=1886 |chapter=Ch. 1, The Creation |editor-last=Müller |editor-first=F. Max |editor-link=Max Müller |title=The Laws of Manu: translated with extracts from seven commentaries |chapter-url=https://archive.org/details/lawsofman00manu/page/n162/mode/1up |series=[[Sacred Books of the East]] |volume=XXV |publisher=[[Oxford University Press]] |pages=19–20 (1.64–73), 22 (1.79–80)}}</ref> }} ===सूर्यसिद्धान्त === [[सूर्यसिद्धान्त]] के श्लोक 1.10–21 प्राण से लेकर ब्रह्मा के सौ वर्ष (महाकल्प) तक की समय के मात्रकों का वर्णन है। १० दीर्घ मात्राओं को उच्चारित करने में लगने वाला समय =१० 'गुर्वाक्षर' = १ प्राण। {{quote box |align=center |salign=right |style=padding-bottom:0; |quote= <poem> ''लोकानामन्तकृत्कालः कालोऽन्यः कलनात्मकः । ''स द्विधा स्थूलसूक्ष्मत्वान्मूर्त्तश्चामूर्त्त उच्यते ॥१-१०॥ (10) काल लोकों का अन्त करने वाला है। दूसरा काल कलनात्मक है। यह काल दो प्रकार का होता है जो मूर्त और अमूर्त। मूर्त स्थूल है जबकि अमूर्त सूक्ष्म। <poem> <poem> ''प्राणादिः कथितो मूर्त्तस्त्रुट्याद्योऽमूर्त्तसंज्ञकः । ''षड्भिः प्राणैर्विनाडी स्यात्तत्षष्ट्‌या नाडिकाः स्मृताः ।।१-११।। (11) That which begins with respirations (prana) is called real; that which begins with atoms (truti) is called unreal. Six respirations make a vinadi, sixty of these a nadi; </poem> <poem> ''नाडीषष्ट्या तु नाक्षत्रमहोरात्रं प्रकीर्तितम्‌ । ''तत्‌त्रिंशता भवेन्मासः सावनोऽर्कोदयैस्था ।।१-१२।। (12) And sixty nadis make a sidereal day and night. Of thirty of these sidereal days is composed a month; a civil (savana) month consists of as many sunrises; </poem> <poem> ''ऐन्दवस्तिथिभिः तद्वत्संक्रान्त्या सौर उच्यते। '' मासैर्द्वादशभिर्वर्षं दिव्यं तदह उच्यते ॥१-१३॥ (13) A lunar month, of as many lunar days (tithi); a solar (saura) month is determined by the entrance of the sun into a sign of the zodiac : twelve months make a year. This is called a day of the gods. </poem> <poem> ''सुरासुराणामन्योऽन्यमहोरात्रं विपर्ययात्‌ । ''तत्षष्टिः षड्गुणा दिव्यं वर्षमासुरमेव च ॥१-१४॥ (14) The day and night of the gods and of the demons are mutually opposed to one another. Six times sixty [360] of them are a year of the gods, and likewise of the demons. </poem> <poem> ''तद् द्वादशसहस्राणि चतुर्युगमुदाहृतम्‌ । ''सूर्याब्दसङ्ख्यया द्वित्रिसागरैरयुताहतैः ॥१-१५॥ (15) Twelve thousand of these divine years are denominated a Quadruple Age (caturyuga); of ten thousand times four hundred and thirty-two [4,320,000] solar years </poem> <poem> ''सन्ध्यासन्ध्यांशसहितं विज्ञेयं तच्चतुर्युगम्‌ । ''कृतादीनां व्यवस्थेयं धर्मपादव्यवस्थया ॥१-१६॥ (16) Is composed that Quadruple Age, with its dawn and twilight. The difference of the Golden and the other Ages, as measured by the difference in the number of the feet of Virtue in each, is as follows: </poem> <poem> ''युगस्य दशमो भागश्चतुस्त्रिद्व्येकसङ्गुणः । ''क्रमात्‌ कृतयुगादीनां षष्ठांशः सन्ध्ययोः स्वकः ॥१-१७॥ (17) The tenth part of an Age, multiplied successively by four, three, two, and one, gives the length of the Golden and the other Ages, in order : the sixth part of each belongs to its dawn and twilight. </poem> <poem> ''युगानां सप्ततिः सैका मन्वन्तरमिहोच्यते । ''कृताब्दसङ्ख्यस्तस्यान्ते सन्धिः प्रोक्तो जलप्लवः ॥१-१८॥ (18) One and seventy [71] Ages are styled here a Patriarchate (manvantara); at its end is said to be a twilight which has the number of years of a Golden Age, and which is a deluge. </poem> <poem> ''ससन्धयस्ते मनवः कल्पे ज्ञेयाश्चतुर्दश । ''कृतप्रमाणः कल्पादौ सन्धिः पञ्चदशः स्मृतः ॥१-१९॥ (19) In an Æon (kalpa) are reckoned fourteen such Patriarchs (manu) with their respective twilights; at the commencement of the Æon is a fifteenth dawn, having the length of a Golden Age. </poem> <poem> ''इत्थं युगसहस्रेण भूतसंहारकारकः । ''कल्पो ब्राह्ममहःप्रोक्तं शर्वरी तस्य तावती ॥१-२०॥ (20) The Æon, thus composed of a thousand Ages, and which brings about the destruction of all that exists, is styled a day of Brahma; his night is of the same length. </poem> <poem> ''परमायुः शतं तस्य तयाऽहोरात्रसङ्ख्यया । ''आयुषोऽर्धमितं तस्य शेषकल्पोऽयमादितः ॥१-२१॥ (21) His extreme age is a hundred, according to this valuation of a day and a night{{nbsp}}... </poem> |source=— ''[[सूर्यसिद्धान्त]]'', अध्यय-१<ref name="Burgess 1935">{{cite book |author-last=Burgess |author-first=Rev. Ebenezer |date=1935 |orig-date=1860 |chapter=Ch. 1: Of the Mean Motions of the Planets. |editor-last=Gangooly |editor-first=Phanindralal |title=Translation of the Surya-Siddhanta, A Text-Book of Hindu Astronomy; With notes and an appendix |chapter-url=https://archive.org/details/SuryaSiddhantaTranslation/page/n57/mode/1up |publisher=[[University of Calcutta]] |pages=5–12 (1.10–21)}}</ref> }} == वर्तमान तिथि == हम वर्तमान में वर्तमान ब्रह्मा के इक्यावनवें वर्ष में सातवें मनु, [[वैवस्वत मनु]] के शासन में श्वेतवाराह [[कल्प]] के द्वितीय परार्ध में, अठ्ठाईसवें कलियुग के प्रथम वर्ष के प्रथम दिवस में विक्रम संवत 2080 में हैं। इस प्रकार अबतक १५ नील, ५५ खरब, २१ अरब, ९७ करोड़, १९ लाख, ६१ हज़ार, ६२5 वर्ष इस ब्रह्मा को सॄजित हुए हो गये हैं। ग्रेगोरियन कैलेण्डर के अनुसार वर्तमान कलियुग दिनाँक [[१७ फ़रवरी|17 फरवरी]] / [[१८ फ़रवरी|18 फरवरी]] को [[३१०२ ईसा पूर्व|3102 ई० पू०]] में हुआ था। इस बात को वेदांग ज्योतिष के व्यख्याकार नहीं मानते। उनका कहना है कि यह समय महाभारत के युद्ध का है । इसके ३६ साल बाद यदुवंश का विनाश हुआ और उसी दिन से वास्तविक कलियुग प्रारम्भ हुुआ। इस गणित से आज वि॰ सं॰ २०७३|४|१५ दिनांक को कलिसंवत् ५०८१|८वें मास के कृष्ण पक्ष की एकादशी तिथि चल रही है | [[ब्रह्मा]] जी के एक दिन में १४ [[इन्द्र]] मर जाते हैं और इनकी जगह नए देवता इन्द्र का स्थान लेते हैं। इतनी ही बड़ी ब्रह्मा की रात्रि होती है। दिन की इस गणना के आधार पर ब्रह्मा की आयु १०० वर्ष होती है फिर ब्रह्मा मर जाते है और दूसरा देवता ब्रह्मा का स्थान ग्रहण करते हैं। ब्रह्मा की आयु के बराबर विष्णु का एक दिन होता है। इस आधार पर विष्णु जी की आयु १०० वर्ष है। विष्णु जी १०० वर्ष का शंकर जी का एक दिन होता है। इस दिन और रात के अनुसार शंकर जी की आयु १०० वर्ष होती है। == इन्हें भी देखें == {| |-valign=top | * [[हिन्दू मापन प्रणाली]] | width=40 | | * [[हिन्दू पंचांग|हिन्दू कैलेंडर]] |- |<br />'''हिन्दू शास्त्र |-valign=top | * [[प्राचीन भारतीय विज्ञान तथा प्रौद्योगिकी|भारतीय विज्ञान और प्रौद्योगिकी]] * [[भारतीय खगोलिकी|हिन्दू खगोलशास्त्र]] * [[सूर्यसिद्धान्त|सूर्य सिद्धांत]] * [[विश्वविज्ञान]] | width=40 | | * [[भारतीय गणित]] * [[वेदाङ्ग ज्योतिष|वेदांग ज्योतिष]] * [[ज्योतिष]] |- |} == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} * * Victor J. Katz. ''A History of Mathematics: An Introduction'', 1998. * Dwight William Johnson. ''[https://web.archive.org/web/20160313121657/http://aaronsrod.com/time-cycles Exegesis of Hindu Cosmological Time Cycles]'', 2003. * Alaska Mark. ''[http://www.thearchimedeandual.com/platonic/Eastern/surya_siddanta_commentary/surya_siddhanta.htm Surya Siddhanta, Chapter I with Commentary and Illustrations] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050320030038/http://www.thearchimedeandual.com/platonic/Eastern/surya_siddanta_commentary/surya_siddhanta.htm |date=20 मार्च 2005 }}'', 2005. == बाहरी कड़ियाँ == * [http://insa.nic.in/writereaddata/UpLoadedFiles/IJHS/Vol29_4_2_SRSarma.pdf Indian Astronomical and Time-Measuring Instruments] (एस आर शर्मा) * [http://www.sacred-texts.com/hin/vp/vp037.htm विष्णु पुराण भाग एक, अध्याय तॄतीय का काल-गणना अनुभाग] * [https://web.archive.org/web/20000524221352/http://www.geocities.com/profvk/gohitvip/41.html सॄष्टिकर्ता ब्रह्मा का एक ब्रह्माण्डीय दिवस] * [http://vinaymangal.googlepages.com/VedicTimeTravel.pdf वैदिक समय यात्रा, विनय मंगल द्वारा विस्तॄत वर्णन] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080527230305/http://vinaymangal.googlepages.com/VedicTimeTravel.pdf |date=27 मई 2008 }} * [http://texts.00.gs/28_Maha-yuga-s.htm '''महायुग'''] * [http://rabbachukle.blogspot.com/2009/04/blog-post_22.html कालगणना : '''षडध्वा'''] *[https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/94453/3/Block-1.pdf कालगणना और ऐतिहासिक कालक्रम] (इग्नू की अध्ययन सामग्री) {{हिन्दू काल गणना}} <!--Categories--> <!--Interwiki--> [[श्रेणी:खगोलशास्त्र पुस्तकें]] [[श्रेणी:हिन्दू खगोलशास्त्र]] [[श्रेणी:गणित का इतिहास]] [[श्रेणी:गणित की पुस्तकें]] [[श्रेणी:खगोलशास्त्रीय पाठ्य]] [[श्रेणी:भारतीय खगोलशास्त्र]] [[श्रेणी:वैदिक सभ्यता]] [[श्रेणी:हिन्दू सिद्धांत]] [[श्रेणी:मानव आधारित मापन इकाइयां]] [[श्रेणी:अप्रचलित मापन इकाइयाँ|वैदिक]] [[श्रेणी:समय मापन]] [[श्रेणी:हिन्दू शिक्षा]] [[श्रेणी:कैलंडर]] p4xepuokdpzimgzfca1bulb6rsokn81 डूंगरपुर 0 51399 6446890 6421892 2025-06-30T19:06:06Z ~2025-103271 875923 /* इन्हें भी देखें */ 6446890 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = डूंगरपुर | other_name = Dungarpur | pushpin_label = डूंगरपुर | pushpin_map = India Rajasthan | coordinates = {{coord|23.84|73.72|display=inline, title}} | pushpin_map_caption = राजस्थान में स्थिति | subdivision_type = [[भारत के ज़िले|ज़िला]] | subdivision_name = [[डूंगरपुर ज़िला]] | subdivision_type2 = [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|प्रान्त]] | subdivision_name2 = [[राजस्थान]] | subdivision_type3 = देश | subdivision_name3 = {{IND}} | population_total = 634141 | population_as_of = 2022 | demographics_type1 = भाषाएँ | demographics1_title1 = प्रचलित | demographics1_info1 = [[राजस्थानी भाषा|राजस्थानी]], [[हिन्दी]] और वागडी | timezone1 = [[भारतीय मानक समय]] | utc_offset1 = +5:30 | postal_code_type = [[पिनकोड]] | postal_code = 314001 | area_code_type = दूरभाष कोड | area_code = 02964 | registration_plate = RJ 12 | blank1_name_sec1 = [[लिंगानुपात]] | blank1_info_sec1 = 1:1 [[पुरुष|♂]]/[[स्त्री|♀]] | website = {{URL|dungarpur.rajasthan.gov.in/}} | elevation_m = 225 | established_title = स्थापना | established_date = 1358 | founder = राजा डुंगरिया भील | named_for = <nowiki>[[राजा डुंगरिया भील ]] </nowiki> | government_type = | governing_body = डूंगरपुर नगरपरिषद | image_skyline = Dungarpur II 018.jpg | image_caption = डूंगरपुर का हवाई दृष्य }} '''डूंगरपुर''' (Dungarpur)जिसकी स्थापना राजा डुंगरिया भील ने तैरहवीं शताब्दी में की थी।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=J1ZcqBjEKOAC&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%82+%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%B2&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%82+%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%B2&hl=hi&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&sa=X&ved=2ahUKEwj2q9WngLP6AhUlRXwKHb8CCck4KBDoAXoECAkQAw|title=Census of India, 1981: District census handbook. A & B, Village & town directory ; Village & townwise primary census abstract|date=1983|publisher=Controller of Publications|language=hi}}</ref> [[भारत]] के [[राजस्थान]] राज्य के [[डूंगरपुर ज़िले]] में स्थित एक नगर है। यह ज़िले का मुख्यालय भी है। यहाँ से होकर बहने वाली सोम और माही नदियाँ इसे [[उदयपुर]] और [[बांसवाड़ा]] से अलग करती हैं। पहाड़ों का नगर कहलाने वाला डूंगरपुर में जीव-जन्तुओं और पक्षियों की विभिन्न प्रजातियाँ पाई जाती हैं। डूंगरपुर, [[वास्तुकला]] की विशेष शैली के लिए जाना जाता है जो यहाँ के महलों और अन्य ऐतिहासिक भवनों में देखी जा सकती है।<ref>"[https://books.google.com/books?id=0LU7DwAAQBAJ Lonely Planet Rajasthan, Delhi & Agra]," Michael Benanav, Abigail Blasi, Lindsay Brown, Lonely Planet, 2017, ISBN 9781787012332</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=9TuZDwAAQBAJ Berlitz Pocket Guide Rajasthan]," Insight Guides, Apa Publications (UK) Limited, 2019, ISBN 9781785731990</ref> ==इतिहास== डूंगरपुर की स्थापना 13 वी शताब्दी मे [[राजा डुंगरिया भील]]<nowiki/>ने की थी। रावल वीर सिंह नेे धोखे से भील प्रमुख डुंगरिया की हत्या करी उन्हीं नाम पर इस जगह का नाम डूंगरपुर पड़ा था। 1818 में [[ईस्ट इंडिया कंपनी]] ने इसे अपने अधिकार में ले लिया। यह जगह डूंगरपुर प्रिंसली स्टेट की राजधानी थी। == मुख्य आकर्षण == [[चित्र:Haveli Dungarpur.jpg|left|thumb|300px|डूंगरपुर की हवेली जूना महल]] === जूना महल === सफेद पत्थरों से बने इस सातमंजिला महल का निर्माण १३वीं शताब्दी में हुआ था। इसकी विशालता को देखते हुए यह महल से अधिक किला प्रतीत होता है। इसका प्रचलित नाम पुराना महल है। इस महल का निर्माण तब हुआ था जब मेवाड़ वंश के लोगों ने अलग होकर यहाँ अपना साम्राज्य स्थापित किया था। महल के बाहरी क्षेत्र में बने आने जाने के संकर रास्ते दुश्मनों से बचाव के लिए बनाए गए थे। महल के अंदर की सजावट में काँच, शीशों और लघुचित्रों का प्रयोग किया गया था। महल की दीवारों और छतों पर डूंगरपुर के इतिहास और 16वीं से 18वीं शताब्दी के बीच राजा रहे व्यक्तियों के चित्र उकेरे गए हैं। इस महल में केवल वे मेहमान की आ सकते हैं जो उदय विलास महल में ठहरे हों। === देव सोमनाथ === [[चित्र:Dev Somnath Temple, Dungarpur.jpg|right|thumb|200|देव सोमनाथ मंदिर]] देव सोमनाथ डूंगरपुर से 24 किलोमीटर उत्तर-पूर्व में स्थित है। दियो सोमनाथ सोम नदी के किनार बना एक प्राचीन शिव मंदिर है। मंदिर के बार में माना जाता है कि इसका निर्माण विक्रम संवत 12 शताब्दी के आसपास हुआ था। और इस मंदिर के बारे में यह भी कहा जाता है कि इसे एक रात में बनाया गया था। बिना किसी चूनाई के सफेद पत्थर से बने इस मंदिर पर पुराने समय की छाप देखी जा सकती है। मंदिर के अंदर अनेक शिलालेख भी देखे जा सकते हैं। === संग्रहालय === इस संग्रहालय का पूरानाम है राजमाता देवेंद्र कुंवर राज्य संग्रहालय और सांस्कृतिक केंद्र। यह संग्रहालय 1988 में आम जनता के लिए खोला गया था। यहाँ एक खूबसूरत शिल्प दीर्घा है। इस दीर्घा में तत्कालीन वागड़ प्रदेश की इतिहास के बार में जानकारी मिलता है। यह वागड़ प्रदेश आज के डूंगरपुर, बंसवाड़ा और खेरवाड़ा तक फैला हुआ था। समय: सुबह 10 बजे-शाम 4.30 बजे तक, शुक्रवार और सरकारी अवकाश के दिन बंद === गैब सागर झील === इस झील के खूबसूरत प्राकृतिक वातावरण में कई पक्षी रहते हैं। इसलिए यहाँ बड़ी संख्या में पक्षियों को देखने में रुचि रखने वाले यहाँ आते हैं। झील के पास ही श्रीनाथजी का प्रसिद्ध मंदिर है। मंदिर परिसर में मुख्य मंदिर के अलावा कई छोटे-छोटे मंदिर हैं। इनमें से एक मंदिर विजय राज राजेश्वर का है जो भगवान शिव को समर्पित है। [[File:दो नदी पुल.jpg|thumb|300px|दो नदी पुल, डूंगरपुर]] == निकटवर्ती दर्शनीय स्थल == === बड़ौदा === {{main|बड़ौदा}} (41 किलोमीटर) डूंगरपुर से 41 किलोमीटर दूर बड़ौदा वगद की पूर्व राजधानी थी। यह गाँव अपने खूबसूरत और ऐतिहासिक मंदिरों के लिए प्रसिद्ध है। इनमें से सबसे ज्यादा लोकप्रिय है सफेद पत्थरों से बना शिवजी का प्राचीन मंदिर। इस मंदिर के पास एक कुंडली है जिस पर संवत 1349 अंकित है। गाँव के बीच में एक पुराना जैन मंदिर है जो मुख्य रूप से पार्श्‍वनाथ को समर्पित है। मंदिर की काली दीवारों पर 24 जन र्तीथकरों को उकेरा गया है। === बेणेश्वर धाम === {{main बेणेश्वर धाम}} (60 किलोमीटर) बेणेश्वर धाम डूंगरपुर से 60 किलोमीटर दूर है। इस मंदिर में इस क्षेत्र का सबसे प्रसिद्ध और पवित्र शिवलिंग स्थापित है। यह मंदिर सोम माही और जाखम के मुहाने पर बना है। यह एक त्रिवेणी संगम है इसे वागड़ के कुंभ के नाम से भी जाना जाता इस दो मंजिला भवन में बारीकी से तराशे गए खंबे और दरवाजे हैं। माघ शुक्ल एकादशी से माघ शुक्ल पूर्णिमा तक यहाँ एक मेला लगता है। शिव मंदिर के पास ही भगवान विष्णु का मंदिर है। एक अनुमान के अनुसार इस मंदिर का निर्माण 1793 ई. में हुआ था। इस मंदिर के बारे में माना जाता है कि बेनेश्वर धाम नामक इसी जगह भगवान कृष्ण के अवतार मावजी ने ध्यान लगाया था। जोकि डूंगरपुर जिले में स्थित गेपसागर जील के उपर से पैदल चलकर बेणेश्वर धाम पहुंचे थे यहाँ पर एक और मंदिर भी है जो ब्रह्माजी को समर्पित है। === गलीयाकोट === (58 किलोमीटर) [[माही नदी]] के किनार बसा गलीयाकोट गाँव डूंगरपुर से 58 किलोमीटर दक्षिण पूर्व में स्थित है। एक जमाने में यह परमारों की राजधानी हुआ करता था। आज भी यहाँ पर एक पुराने किले के खंडहर देखे जा सकते हैं। यहाँ पर सैयद फखरुद्दीन की मजार है। उर्स के दौरान पूरे देश से हजारों दाउद बोहारा श्रद्धालु आते हैं। यह उर्स प्रतिवर्ष माहर्रम से 27वें दिन मनाया जाता है। सैयद फखरुद्दीन धार्मिक व्यक्ति थे और घूम-घूम कर ज्ञान का प्रचार-प्रसार करते थे। इसी क्रम में गलीकोट गाँव में उनकी मृत्यु हुई थी। इस मजार के अलावा भी इस जिले में अन्य महत्वपूर्ण स्थान भी हैं जैसे मोधपुर का विजिया माता का मंदिर और वसुंधरा का वसुंधरा देवी मंदिर। == आवागमन == ;वायु मार्ग: निकटतम हवाई अड्डा उदयपुर (110 किलोमीटर) ;रेल मार्ग: डूंगरपुर में रेलवे स्टेशन है, नजदीकी में उदयपुर रेलवे स्टेशन है जो कि 106 किलोमीटर पर है। दूसरा नजदीकी रेलवे स्टेशन रतलाम (184 किलोमीटर, मध्यप्रदेश में) है जो देश के सभी प्रमुख शहरों से जुड़ा है। ;सड़क मार्ग: डूंगरपुर को राजस्थान के अन्य शहरों और उत्तर भारत के राज्यों से जोड़ने वाली अनेक सड़कें हैं। राज्य परिवहन की बसें और निजी बसें इन शहरों से डूंगरपुर के बीच चलती हैं। == आदिवासी == [[File:आदिवासी.jpg|thumb|आदिवासी लडकियाँ]] राजस्थान के डूंगरपुर, बाँसवाड़ा और उदयपुर जिले खेरवाड़ा तहसील के 11 गांव का मिला जुला क्षेत्र "वागड़" कहलाता है। वागड़ प्रदेश अपने उत्सव प्रेम के लिए जाना जाता है। यहाँ की मूल बोली "वागड़ी" है। जिस पर गुजराती भाषा का प्रभाव दिखाई देता है। वागड़ प्रदेश की बहुसंख्यक आबादी भील आदिवासियों की है। वागड़ क्षेत्र में लबाना समाज के लोग भी बड़ी संख्या में निवास करते है यह समाज लव वंशज कहलाती है यह समाज भी राजनीति और शानो शौकत के लिए मानी जाती है राजाओं के राज में भी इस समाज को सम्मान के रूप में नायक की पदमी से सम्मिनित किया गया था एवम राजा अपनी गाड़ी लेकर इनके इलाको का जाया करते थे वहा पर कलाल समाज के भी लोग रहते है| यह इलाका पहाड़ों से घिरा हुआ है| इन्हीं के तो बीच इन आदिवासियों का घेरा है| इन लोगो के बारे में कहा जाए तो, वे दुनिया की बातों से अजनबी है| वे अपने ही लोगो में रहते है| जैसे कहा गया है की, वे दुनिया के वास्तविकता से कोई तालुक्कात नहीं करते लेकिन, गुजरात पास में है तो काम के सिलसिले में अहमदाबाद में पलायन होता है और नेशनल हाईवे की स्थित में ही इलाका होने के नाते लोग अब जानने लगे है| इनमे देखा जाए तो वे एक दुसरे के लिए हमेशा मदद के लिए तैयार होते है| यही इनकी विशेषता है| जैसे शादी की बात की जाए तो लोगो के मदद की वजह से शादी की विधि पूरी की जाती है| शादी के हल्दी की रस्म में जो कोई हल्दी लगाने दूल्हा या दुल्हन को लगाने आते है, हर कोई अपने अपने हिसाब से पैसे देते है और उसीसे से शादी की आगे की रस्म पूरी की जाती है| हमारी भारतीय संस्कृती पुरुषप्रधान मानी जाती है| लेकिन इन्ही लोगो में औरते और पुरुष एक जैसे ही माने जाते है| लड़के और लडकियों को अपने पसंदीदार व्यक्ति को चुनने की संमती होती है| जैसे अप्रैल महीने में “भगोरिया” नाम का त्यौहार होता है| इनमे लड़के लडकिया मेले में आते है आते है, इस मेले में वे अपने पसंदीदार व्यक्ति को चुनके शादी की जाती है| ;भाषा: यहाँ की भाषा अगर जानो तो वागडी में बोली में बोली जाती है| यह भाषा थोडीसी गुजराती तथा हिंदी भाषा से मिलती-जुलती है| वैसे तो पास में ही २५ किलोमीटर की दुरी पर गुजरात है| इस वजह से भाषा उनसे मिलती जुलती है| यहाँ पर महुआ नाम की शराब बनाई जाती है| जब महुआ के पेड़ पर फूल आते है, तो बड़े से लेकर छोटे बच्चो तक महुआ के फूलो को बिनते है और उसके बाद उसपर महुआ जाती है| शिक्षा अब इन्ही लोगोमे बढ़ रही है, स्कूल में लडकियों की संख्या ज्यादा से ज्यादा दिखेगी | ज्यादा करके बच्चे वहापर शिक्षक-शिक्षिका बनने की रूचि रखते है| बिच्छिवारा के इलाके में नागफणी नाम का प्राचीन मंदिर है जोकि भगवान शिव को समर्पित है एवम् वहीं पे एक जैन मंदिर भी है। जो जैन धर्म लोगो के दैवत है| चुंडावाडा और कनबा नाम के गाव लोगो में जानामाना है क्योंकि वहा का हर घर पढ़ा-लिखा है| कनबा गाव में ज्यादा से ज्यादा शिक्षको के घर स्थित है| उसके अलावा वकील, डाक्टरी की हुई लोग भी वहापर रहते है| चुंडावाडा में चुंडावाडा नाम का महल जानामाना है| ;पर्व: इनके लिए होली यह सबसे महत्वपूर्ण त्यौहार है, होली के पंधरा दिन पहले ही ढोल बजाये जाते है| होली दे दिन में लड़के-लडकिया नृत्य करते है, जिसे गैर नाम से जाना जाता है। ==इन्हें भी देखें== *पाटीदार समाज- डूंगरपुर, बाँसवाड़ा व उदयपुर में पाटीदार समाज भी है, जो कि गुजरात से यहाँ पर स्थापित हुआ है। यहा पर श्री लव वंश लबाना समाज भी प्रचलित है जोकि डूंगरपुर में जाने-माने लोगों में प्रचलित है यहां के राजा ने समाज को सम्मान के रूप में नायक की पदमी दी थी इस समाज को बंजारा नाम से भी जाना जाता है यह समाज बहुतायात स्थापित है। * ब्राह्मण समाज - डूंगरपुर, बाँसवाड़ा व उदयपुर में ब्राह्मण समाज भी है, जो कि जोशी, पंड्या, उपाध्याय, पुरोहित, शर्मा इस प्रकार कई ब्राह्मण रहते है। == इन्हें भी देखें == * [[डूंगरपुर ज़िला]] Dungarpur railway station ki connectivity Ahemdabad and jaipur tak ki hai or Mumbai tk isko badaya jaa raha hai special train chala kar == बाहरी कड़ियाँ == * [https://www.jagran.com/news/national-incredible-places-to-visit-in-rajasthan-dungarpur-district-jagran-special-18999307.htmlराजस्थान के डूंगरपुर में है संस्कृति का अनोखा संसार, जानें ७५० साल पुराने महल का रोचक इतिहास]{{Dead link|date=सितंबर 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * [https://web.archive.org/web/20050828183026/http://dungarpur.nic.in/ डुंगरपुर जिले की आधिकारिक वेबसाइट ] * [https://web.archive.org/web/20081012075919/http://www.bharatonline.com/rajasthan/cities/dungarpur/index.html डूंगरपुर मार्गदर्शिका] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:राजस्थान के शहर]] [[श्रेणी:डूंगरपुर ज़िला]] [[श्रेणी:डूंगरपुर ज़िले के नगर]] 07bs1imjj4jo4fbrj742ir1iiox7p9j 6447079 6446890 2025-07-01T09:27:11Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 30. मई २०२५ 12:21:48 पर 2409:40D4:10CE:915D:30C3:7670:E5C7:57A2 के 6421892 अवतरण में बदला 6447079 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = डूंगरपुर | other_name = Dungarpur | pushpin_label = डूंगरपुर | pushpin_map = India Rajasthan | coordinates = {{coord|23.84|73.72|display=inline, title}} | pushpin_map_caption = राजस्थान में स्थिति | subdivision_type = [[भारत के ज़िले|ज़िला]] | subdivision_name = [[डूंगरपुर ज़िला]] | subdivision_type2 = [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|प्रान्त]] | subdivision_name2 = [[राजस्थान]] | subdivision_type3 = देश | subdivision_name3 = {{IND}} | population_total = 634141 | population_as_of = 2022 | demographics_type1 = भाषाएँ | demographics1_title1 = प्रचलित | demographics1_info1 = [[राजस्थानी भाषा|राजस्थानी]], [[हिन्दी]] और वागडी | timezone1 = [[भारतीय मानक समय]] | utc_offset1 = +5:30 | postal_code_type = [[पिनकोड]] | postal_code = 314001 | area_code_type = दूरभाष कोड | area_code = 02964 | registration_plate = RJ 12 | blank1_name_sec1 = [[लिंगानुपात]] | blank1_info_sec1 = 1:1 [[पुरुष|♂]]/[[स्त्री|♀]] | website = {{URL|dungarpur.rajasthan.gov.in/}} | elevation_m = 225 | established_title = स्थापना | established_date = 1358 | founder = राजा डुंगरिया भील | named_for = <nowiki>[[राजा डुंगरिया भील ]] </nowiki> | government_type = | governing_body = डूंगरपुर नगरपरिषद | image_skyline = Dungarpur II 018.jpg | image_caption = डूंगरपुर का हवाई दृष्य }} '''डूंगरपुर''' (Dungarpur)जिसकी स्थापना राजा डुंगरिया भील ने तैरहवीं शताब्दी में की थी।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=J1ZcqBjEKOAC&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%82+%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%B2&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%9C%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%82+%E0%A4%AD%E0%A5%80%E0%A4%B2&hl=hi&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&sa=X&ved=2ahUKEwj2q9WngLP6AhUlRXwKHb8CCck4KBDoAXoECAkQAw|title=Census of India, 1981: District census handbook. A & B, Village & town directory ; Village & townwise primary census abstract|date=1983|publisher=Controller of Publications|language=hi}}</ref> [[भारत]] के [[राजस्थान]] राज्य के [[डूंगरपुर ज़िले]] में स्थित एक नगर है। यह ज़िले का मुख्यालय भी है। यहाँ से होकर बहने वाली सोम और माही नदियाँ इसे [[उदयपुर]] और [[बांसवाड़ा]] से अलग करती हैं। पहाड़ों का नगर कहलाने वाला डूंगरपुर में जीव-जन्तुओं और पक्षियों की विभिन्न प्रजातियाँ पाई जाती हैं। डूंगरपुर, [[वास्तुकला]] की विशेष शैली के लिए जाना जाता है जो यहाँ के महलों और अन्य ऐतिहासिक भवनों में देखी जा सकती है।<ref>"[https://books.google.com/books?id=0LU7DwAAQBAJ Lonely Planet Rajasthan, Delhi & Agra]," Michael Benanav, Abigail Blasi, Lindsay Brown, Lonely Planet, 2017, ISBN 9781787012332</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=9TuZDwAAQBAJ Berlitz Pocket Guide Rajasthan]," Insight Guides, Apa Publications (UK) Limited, 2019, ISBN 9781785731990</ref> ==इतिहास== डूंगरपुर की स्थापना 13 वी शताब्दी मे [[राजा डुंगरिया भील]]<nowiki/>ने की थी। रावल वीर सिंह नेे धोखे से भील प्रमुख डुंगरिया की हत्या करी उन्हीं नाम पर इस जगह का नाम डूंगरपुर पड़ा था। 1818 में [[ईस्ट इंडिया कंपनी]] ने इसे अपने अधिकार में ले लिया। यह जगह डूंगरपुर प्रिंसली स्टेट की राजधानी थी। == मुख्य आकर्षण == [[चित्र:Haveli Dungarpur.jpg|left|thumb|300px|डूंगरपुर की हवेली जूना महल]] === जूना महल === सफेद पत्थरों से बने इस सातमंजिला महल का निर्माण १३वीं शताब्दी में हुआ था। इसकी विशालता को देखते हुए यह महल से अधिक किला प्रतीत होता है। इसका प्रचलित नाम पुराना महल है। इस महल का निर्माण तब हुआ था जब मेवाड़ वंश के लोगों ने अलग होकर यहाँ अपना साम्राज्य स्थापित किया था। महल के बाहरी क्षेत्र में बने आने जाने के संकर रास्ते दुश्मनों से बचाव के लिए बनाए गए थे। महल के अंदर की सजावट में काँच, शीशों और लघुचित्रों का प्रयोग किया गया था। महल की दीवारों और छतों पर डूंगरपुर के इतिहास और 16वीं से 18वीं शताब्दी के बीच राजा रहे व्यक्तियों के चित्र उकेरे गए हैं। इस महल में केवल वे मेहमान की आ सकते हैं जो उदय विलास महल में ठहरे हों। === देव सोमनाथ === [[चित्र:Dev Somnath Temple, Dungarpur.jpg|right|thumb|200|देव सोमनाथ मंदिर]] देव सोमनाथ डूंगरपुर से 24 किलोमीटर उत्तर-पूर्व में स्थित है। दियो सोमनाथ सोम नदी के किनार बना एक प्राचीन शिव मंदिर है। मंदिर के बार में माना जाता है कि इसका निर्माण विक्रम संवत 12 शताब्दी के आसपास हुआ था। और इस मंदिर के बारे में यह भी कहा जाता है कि इसे एक रात में बनाया गया था। बिना किसी चूनाई के सफेद पत्थर से बने इस मंदिर पर पुराने समय की छाप देखी जा सकती है। मंदिर के अंदर अनेक शिलालेख भी देखे जा सकते हैं। === संग्रहालय === इस संग्रहालय का पूरानाम है राजमाता देवेंद्र कुंवर राज्य संग्रहालय और सांस्कृतिक केंद्र। यह संग्रहालय 1988 में आम जनता के लिए खोला गया था। यहाँ एक खूबसूरत शिल्प दीर्घा है। इस दीर्घा में तत्कालीन वागड़ प्रदेश की इतिहास के बार में जानकारी मिलता है। यह वागड़ प्रदेश आज के डूंगरपुर, बंसवाड़ा और खेरवाड़ा तक फैला हुआ था। समय: सुबह 10 बजे-शाम 4.30 बजे तक, शुक्रवार और सरकारी अवकाश के दिन बंद === गैब सागर झील === इस झील के खूबसूरत प्राकृतिक वातावरण में कई पक्षी रहते हैं। इसलिए यहाँ बड़ी संख्या में पक्षियों को देखने में रुचि रखने वाले यहाँ आते हैं। झील के पास ही श्रीनाथजी का प्रसिद्ध मंदिर है। मंदिर परिसर में मुख्य मंदिर के अलावा कई छोटे-छोटे मंदिर हैं। इनमें से एक मंदिर विजय राज राजेश्वर का है जो भगवान शिव को समर्पित है। [[File:दो नदी पुल.jpg|thumb|300px|दो नदी पुल, डूंगरपुर]] == निकटवर्ती दर्शनीय स्थल == === बड़ौदा === {{main|बड़ौदा}} (41 किलोमीटर) डूंगरपुर से 41 किलोमीटर दूर बड़ौदा वगद की पूर्व राजधानी थी। यह गाँव अपने खूबसूरत और ऐतिहासिक मंदिरों के लिए प्रसिद्ध है। इनमें से सबसे ज्यादा लोकप्रिय है सफेद पत्थरों से बना शिवजी का प्राचीन मंदिर। इस मंदिर के पास एक कुंडली है जिस पर संवत 1349 अंकित है। गाँव के बीच में एक पुराना जैन मंदिर है जो मुख्य रूप से पार्श्‍वनाथ को समर्पित है। मंदिर की काली दीवारों पर 24 जन र्तीथकरों को उकेरा गया है। === बेणेश्वर धाम === {{main बेणेश्वर धाम}} (60 किलोमीटर) बेणेश्वर धाम डूंगरपुर से 60 किलोमीटर दूर है। इस मंदिर में इस क्षेत्र का सबसे प्रसिद्ध और पवित्र शिवलिंग स्थापित है। यह मंदिर सोम माही और जाखम के मुहाने पर बना है। यह एक त्रिवेणी संगम है इसे वागड़ के कुंभ के नाम से भी जाना जाता इस दो मंजिला भवन में बारीकी से तराशे गए खंबे और दरवाजे हैं। माघ शुक्ल एकादशी से माघ शुक्ल पूर्णिमा तक यहाँ एक मेला लगता है। शिव मंदिर के पास ही भगवान विष्णु का मंदिर है। एक अनुमान के अनुसार इस मंदिर का निर्माण 1793 ई. में हुआ था। इस मंदिर के बारे में माना जाता है कि बेनेश्वर धाम नामक इसी जगह भगवान कृष्ण के अवतार मावजी ने ध्यान लगाया था। जोकि डूंगरपुर जिले में स्थित गेपसागर जील के उपर से पैदल चलकर बेणेश्वर धाम पहुंचे थे यहाँ पर एक और मंदिर भी है जो ब्रह्माजी को समर्पित है। === गलीयाकोट === (58 किलोमीटर) [[माही नदी]] के किनार बसा गलीयाकोट गाँव डूंगरपुर से 58 किलोमीटर दक्षिण पूर्व में स्थित है। एक जमाने में यह परमारों की राजधानी हुआ करता था। आज भी यहाँ पर एक पुराने किले के खंडहर देखे जा सकते हैं। यहाँ पर सैयद फखरुद्दीन की मजार है। उर्स के दौरान पूरे देश से हजारों दाउद बोहारा श्रद्धालु आते हैं। यह उर्स प्रतिवर्ष माहर्रम से 27वें दिन मनाया जाता है। सैयद फखरुद्दीन धार्मिक व्यक्ति थे और घूम-घूम कर ज्ञान का प्रचार-प्रसार करते थे। इसी क्रम में गलीकोट गाँव में उनकी मृत्यु हुई थी। इस मजार के अलावा भी इस जिले में अन्य महत्वपूर्ण स्थान भी हैं जैसे मोधपुर का विजिया माता का मंदिर और वसुंधरा का वसुंधरा देवी मंदिर। == आवागमन == ;वायु मार्ग: निकटतम हवाई अड्डा उदयपुर (110 किलोमीटर) ;रेल मार्ग: डूंगरपुर में रेलवे स्टेशन है, नजदीकी में उदयपुर रेलवे स्टेशन है जो कि 106 किलोमीटर पर है। दूसरा नजदीकी रेलवे स्टेशन रतलाम (184 किलोमीटर, मध्यप्रदेश में) है जो देश के सभी प्रमुख शहरों से जुड़ा है। ;सड़क मार्ग: डूंगरपुर को राजस्थान के अन्य शहरों और उत्तर भारत के राज्यों से जोड़ने वाली अनेक सड़कें हैं। राज्य परिवहन की बसें और निजी बसें इन शहरों से डूंगरपुर के बीच चलती हैं। == आदिवासी == [[File:आदिवासी.jpg|thumb|आदिवासी लडकियाँ]] राजस्थान के डूंगरपुर, बाँसवाड़ा और उदयपुर जिले खेरवाड़ा तहसील के 11 गांव का मिला जुला क्षेत्र "वागड़" कहलाता है। वागड़ प्रदेश अपने उत्सव प्रेम के लिए जाना जाता है। यहाँ की मूल बोली "वागड़ी" है। जिस पर गुजराती भाषा का प्रभाव दिखाई देता है। वागड़ प्रदेश की बहुसंख्यक आबादी भील आदिवासियों की है। वागड़ क्षेत्र में लबाना समाज के लोग भी बड़ी संख्या में निवास करते है यह समाज लव वंशज कहलाती है यह समाज भी राजनीति और शानो शौकत के लिए मानी जाती है राजाओं के राज में भी इस समाज को सम्मान के रूप में नायक की पदमी से सम्मिनित किया गया था एवम राजा अपनी गाड़ी लेकर इनके इलाको का जाया करते थे वहा पर कलाल समाज के भी लोग रहते है| यह इलाका पहाड़ों से घिरा हुआ है| इन्हीं के तो बीच इन आदिवासियों का घेरा है| इन लोगो के बारे में कहा जाए तो, वे दुनिया की बातों से अजनबी है| वे अपने ही लोगो में रहते है| जैसे कहा गया है की, वे दुनिया के वास्तविकता से कोई तालुक्कात नहीं करते लेकिन, गुजरात पास में है तो काम के सिलसिले में अहमदाबाद में पलायन होता है और नेशनल हाईवे की स्थित में ही इलाका होने के नाते लोग अब जानने लगे है| इनमे देखा जाए तो वे एक दुसरे के लिए हमेशा मदद के लिए तैयार होते है| यही इनकी विशेषता है| जैसे शादी की बात की जाए तो लोगो के मदद की वजह से शादी की विधि पूरी की जाती है| शादी के हल्दी की रस्म में जो कोई हल्दी लगाने दूल्हा या दुल्हन को लगाने आते है, हर कोई अपने अपने हिसाब से पैसे देते है और उसीसे से शादी की आगे की रस्म पूरी की जाती है| हमारी भारतीय संस्कृती पुरुषप्रधान मानी जाती है| लेकिन इन्ही लोगो में औरते और पुरुष एक जैसे ही माने जाते है| लड़के और लडकियों को अपने पसंदीदार व्यक्ति को चुनने की संमती होती है| जैसे अप्रैल महीने में “भगोरिया” नाम का त्यौहार होता है| इनमे लड़के लडकिया मेले में आते है आते है, इस मेले में वे अपने पसंदीदार व्यक्ति को चुनके शादी की जाती है| ;भाषा: यहाँ की भाषा अगर जानो तो वागडी में बोली में बोली जाती है| यह भाषा थोडीसी गुजराती तथा हिंदी भाषा से मिलती-जुलती है| वैसे तो पास में ही २५ किलोमीटर की दुरी पर गुजरात है| इस वजह से भाषा उनसे मिलती जुलती है| यहाँ पर महुआ नाम की शराब बनाई जाती है| जब महुआ के पेड़ पर फूल आते है, तो बड़े से लेकर छोटे बच्चो तक महुआ के फूलो को बिनते है और उसके बाद उसपर महुआ जाती है| शिक्षा अब इन्ही लोगोमे बढ़ रही है, स्कूल में लडकियों की संख्या ज्यादा से ज्यादा दिखेगी | ज्यादा करके बच्चे वहापर शिक्षक-शिक्षिका बनने की रूचि रखते है| बिच्छिवारा के इलाके में नागफणी नाम का प्राचीन मंदिर है जोकि भगवान शिव को समर्पित है एवम् वहीं पे एक जैन मंदिर भी है। जो जैन धर्म लोगो के दैवत है| चुंडावाडा और कनबा नाम के गाव लोगो में जानामाना है क्योंकि वहा का हर घर पढ़ा-लिखा है| कनबा गाव में ज्यादा से ज्यादा शिक्षको के घर स्थित है| उसके अलावा वकील, डाक्टरी की हुई लोग भी वहापर रहते है| चुंडावाडा में चुंडावाडा नाम का महल जानामाना है| ;पर्व: इनके लिए होली यह सबसे महत्वपूर्ण त्यौहार है, होली के पंधरा दिन पहले ही ढोल बजाये जाते है| होली दे दिन में लड़के-लडकिया नृत्य करते है, जिसे गैर नाम से जाना जाता है। ==इन्हें भी देखें== *पाटीदार समाज- डूंगरपुर, बाँसवाड़ा व उदयपुर में पाटीदार समाज भी है, जो कि गुजरात से यहाँ पर स्थापित हुआ है। यहा पर श्री लव वंश लबाना समाज भी प्रचलित है जोकि डूंगरपुर में जाने-माने लोगों में प्रचलित है यहां के राजा ने समाज को सम्मान के रूप में नायक की पदमी दी थी इस समाज को बंजारा नाम से भी जाना जाता है यह समाज बहुतायात स्थापित है। * ब्राह्मण समाज - डूंगरपुर, बाँसवाड़ा व उदयपुर में ब्राह्मण समाज भी है, जो कि जोशी, पंड्या, उपाध्याय, पुरोहित, शर्मा इस प्रकार कई ब्राह्मण रहते है। == इन्हें भी देखें == * [[डूंगरपुर ज़िला]] == बाहरी कड़ियाँ == * [https://www.jagran.com/news/national-incredible-places-to-visit-in-rajasthan-dungarpur-district-jagran-special-18999307.htmlराजस्थान के डूंगरपुर में है संस्कृति का अनोखा संसार, जानें ७५० साल पुराने महल का रोचक इतिहास]{{Dead link|date=सितंबर 2021 |bot=InternetArchiveBot }} * [https://web.archive.org/web/20050828183026/http://dungarpur.nic.in/ डुंगरपुर जिले की आधिकारिक वेबसाइट ] * [https://web.archive.org/web/20081012075919/http://www.bharatonline.com/rajasthan/cities/dungarpur/index.html डूंगरपुर मार्गदर्शिका] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:राजस्थान के शहर]] [[श्रेणी:डूंगरपुर ज़िला]] [[श्रेणी:डूंगरपुर ज़िले के नगर]] fbd4b24b1qxphezvdknq4mwpww38kb0 धार 0 51741 6446892 6286556 2025-06-30T19:09:23Z DrRameshYog 875897 /* मोहनखेडा */ 6446892 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement |name = धार |native_name = <small>Dhar</small> |pushpin_label = धार |pushpin_map = India Madhya Pradesh |coordinates = {{coord|22.598|75.304|display=inline, title}} |pushpin_map_caption = मध्य प्रदेश में स्थिति |subdivision_type = [[भारत के ज़िले|ज़िला]] |subdivision_name = [[धार ज़िला]] |subdivision_type2 = [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|प्रान्त]] |subdivision_name2 = [[मध्य प्रदेश]] |subdivision_type3 = देश |subdivision_name3= {{IND}} |population_total = 93917 |population_as_of = 2011 |demographics_type1 = भाषा |demographics1_title1= प्रचलित भाषाएँ |demographics1_info1= [[हिन्दी]] |timezone1 = [[भारतीय मानक समय]] |utc_offset1 = +5:30 }} '''धार''' (Dhar) [[भारत]] के [[मध्य प्रदेश]] राज्य के [[धार ज़िले]] में स्थित एक नगर है। यह ज़िले का मुख्यालय भी है। प्राचीन काल में इस शहर की स्थापना परमार राजा भोज ने की थी।<ref>"[https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ Inde du Nord: Madhya Pradesh et Chhattisgarh] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190703183559/https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ|date=3 जुलाई 2019}}," Lonely Planet, 2016, ISBN 9782816159172</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=u6VB9_CrsfoC Tourism in the Economy of Madhya Pradesh]," Rajiv Dube, Daya Publishing House, 1987, ISBN 9788170350293</ref> == विवरण == ऐतिहासिक और सांस्कृतिक दृष्टि से यह मध्य प्रदेश का एक महत्वपूर्ण शहर है। यह मध्यकालीन शहर पश्चिमी मध्य प्रदेश के मालवा क्षेत्र में स्थित है। बेरन पहाड़ियों से घिर इस शहर को झीलों और हरे-भरे वृक्षों ने आच्छादित कर रखा है। धार के प्राचीन शहर में अनेक हिन्दू और मुस्लिम स्मारकों के अवशेष देखे जा सकते हैं। एक जमाने में मालवा की राजधानी रहा यह शहर धार किला, फड़के स्टूडियों, नित्यानंद आश्रम,भोज शोध संस्थान, गढ़ कालिका मंदिर,भोजशाला, छतरियों और कमाल मौलाना मस्जिद की वजह से पर्याप्त संख्या में पर्यटकों को आकर्षित करने में सफल रहता है। साथ ही इसके आसपास अनेक ऐसे दर्शनीय स्थल हैं जो पर्यटकों को रिझाने में कामयाब होते हैं। धार ज़िला तीन भौगोलिक खंडों में फैला हुआ है जो क्रमशः उत्तर में मालवा, विंध्यांचल रेंज मध्य क्षेत्र में तथा दक्षिण में नर्मदा घाटी। हालांकि घाटी पुनः दक्षिण-पश्चिम की पहाड़ियों द्वारा बंद होती है। धार जिला भारत के सांस्कृतिक मानचित्र में प्रारंभ से ही रहा है। लोगों ने अपने आपको ललित कला, चित्रकारी, नक्काशी, संगीत व नृत्य इत्यादि में संलिप्त रखा था। इस संपूर्ण जिले में बहुत से धार्मिक स्थल हैं, जहां वार्षिक मेलों के आयोजन में हजारों लोग एकत्र होते हैं। धार जिला ऐतिहासिक और सांस्कृतिक रूप से महत्वपूर्ण स्थान रखता है। पहले यह धार नगरी के नाम से जाना जाता था। 1857 स्वतंत्रता की लड़ाई में भी धार महत्वपूर्ण केंद्र था। स्वतंत्रता संग्राम सेनानियों ने धार के किले पर अपना कब्जा कर लिया था। दूसरी ओर बाग भी राष्ट्रीय महत्व का स्थान है। बाग नदी के किनारे स्थित गुफाएं ऐतिहासिक रूप से महत्वपूर्ण है। यहां पर 5वीं और 6वीं शताब्दी की चित्रकला भी है। यहां भारतीय चित्रकला का अनूठा नजारा देखने को मिलता है। यहां की बौद्धकला भारत ही नहीं एशिया में भी प्रसिद्ध है। बाज बहादुर और रानी रूपमती की कथा कहानियों से चर्चित आनंद नगरी मांडू,जल महल सादलपुर के कारण उल्लेखनीय है। == इतिहास == [[चित्र:Iron pillar Dhar.jpg|right|thumb|300px|विध्वम्सित [[धार लौह स्तम्भ]]]] प्राचीन काल में धार शहर की स्थापना परमार [[परमार भोज|राजा भोज]] ने की थी। ऐतिहासिक और सांस्कृतिक दृष्टि से धार मध्य प्रदेश का एक महत्त्वपूर्ण शहर है। बेरन पहाड़ियों से घिरे इस शहर को झीलों और हरे-भरे वृक्षों ने आच्छादित कर रखा है। इस शहर में अनेक हिन्दू और मुस्लिम स्मारकों के अवशेष देखे जा सकते हैं। एक जमाने में [[मालवा]] की राजधानी रहा यह शहर [[धार किला]] और [[भोजशाला]] मन्‍दीर की वजह से पर्याप्त संख्या में पर्यटकों को आकर्षित करने में सफल रहता है।[1] यह एक प्राचीन नगर है, जिसकी उत्पत्ति राजा मुंज वाक्पति से जुड़ी है। दसवीं और तेरहवीं सदी के भारतीय इतिहास में धार का महत्त्वपूर्ण स्थान था। नौवीं से चौदहवीं सदी में यह [[परमार वंश|परमार राजपूतों]] के अधीन मालवा की राजधानी था। प्रसिद्ध राजा भोज (लगभग 1010-55) के शासनकाल में यह अध्ययन का विशिष्ट केंद्र था। उन्होंने इसे अत्यधिक प्रसिद्धि दिलाई। 14वीं सदी में इसे मुग़लों ने जीत लिया और 1730 में यह [[मराठा साम्राज्य|मराठों]] के कब्जे में चला गया, इसके बाद 1742 में यह मराठा सामंत आनंदराव पवार द्वारा स्थापित धार रियासत की राजधानी बना। धार की लाट मस्जिद या मीनार मस्जिद (1405) जैन मंदिरों के खंडहर पर निर्मित है। इसके नाम की उत्पत्ति एक [[धार लौह स्तम्भ|विध्वंसित लौह स्तंभ]] (13वीं सदी) के आधार पर हुई। इस स्तंभ पर एक अभिलेख है जिसमें यहाँ 1598 में अकबर के आगमन का वर्णन है। धार में कमाल मौलाना की भव्य समाधि और 14वीं या 15वीं शताब्दी में निर्मित एक मस्जिद भी है जो कमाल मौलाना की मस्जिद के नाम से विख्यात है। इसके नाम की उत्पत्ति यहाँ लगे हुए [[संस्कृत व्याकरण]] के नियम संबंधी उत्कीर्णित पत्थरों से हुई। इसके ठीक उत्तर में एक 14वीं सदी का किला है। कहा जाता है कि इसे [[मुहम्मद बिन तुग़लक़]] ने बनवाया था। इसमें राजा का महल भी था। 'मालवा की रानी' के रूप में वर्णित धार महलों, मंदिरों, महाविद्यालयों, रंगशालाओं और बगीचों के लिये प्रसिद्ध है। लाल बाग परिसर स्थित विक्रम ज्ञान मंदिर में भोज शोध संस्थान है। संस्थान में भोजकालीन साहित्य संकलित है। संस्थान के आयोजनों में पद्मश्री फड़के संगीत समारोह, बाल फ़िल्म समारोह, श्रेष्ठ नारी सम्मान समारोह, बुजुर्गों की स्वास्थ्य सेवा आधारित सुपर 60 प्लस विशेष उल्लेखनीय है। शहर में तीन पुस्तकालय, अस्पताल, संगीत महाविद्यालय और [[देवी अहिल्या विश्वविद्यालय]] से सम्बद्ध दो शासकीय महाविद्यालय भी है। == कृषि और खनिज == यह एक प्रमुख कृषि केंद्र है। गेंहू, सोयाबीन, ज्वार-बाजरा, मक्का, दालें और कपास यहाँ की प्रमुख फ़सलें है। यंहां काली मिट्टी बहुता में पायी जाती है माही, नर्मदा व चंबल नदी प्रणाली से सिंचाई की जाती है। == मुख्य आकर्षण == धार शहर अपने आप में बहुत प्राचीन है; यहां भोजशाला, धार किला, धारेश्वर मंदिर, कालिका मंदिर, आनंदेश्वर मंदिर, लाट मस्जिद आदि स्थित हैं। धार जिले का मांडव विश्व प्रसिद्ध ऐतिहासिक पर्यटन स्थल है, जहां हर साल हजारों विदेशी पर्यटक आते हैं। जहाज महल, रानी रूपमती महल, हिंडोला महल, जामी मस्जिद, नीलकंठेश्वर महादेव मंदिर, श्रीराम मंदिर, हाथी दरवाजा आदि मांडव के प्रमुख पर्यटक आकर्षण हैं। मांडव के पास अश्मधा जीवाश्म पार्क में डायनासोर के अंडे और पुरातात्विक अवशेष एकत्र किए गए हैं। बाग में बौद्ध कालीन गुफाएँ जिले की समृद्ध ऐतिहासिक विरासत का प्रमाण हैं। बाग में जीवाश्म अभयारण्य स्थापित किया गया है, जिसमें प्राचीन पेड़ों और डायनासोर के जीवाश्म एकत्र किए गए हैं। इसके अलावा कोटेश्वर (निसरपुर) में नर्मदा नदी के किनारे बने मंदिर और घाट, सादलपुर का जल महल, अमझेरा का किला और अमका झमका मंदिर, मोहनखेड़ा जैन तीर्थ, भोपावर स्थित शांतिनाथजी का मंदिर, गंगा महादेव, उड़िया मंदिर बदनावर आदि महत्वपूर्ण पर्यटन स्थल हैं। <ref>{{Cite web|url=https://dhar.nic.in/en/tourism/#:~:text=Dhar%20city%20is%20very%20ancient,foreign%20tourists%20visit%20every%20year.|title=Tourism}}</ref> === धार किला === {{मुख्य|धार किला}} नगर के उत्तर में स्थित यह किला एक छोटी पहाड़ी पर बना हुआ है। लाल बलुआ पत्थर से बना यह विशाल किला समृद्ध इतिहास के आइने का झरोखा है, जो अनेक उतार-चढ़ावों को देख चुका है। 14वीं शताब्दी के (1344 ) आसपास सुल्तान मुहम्मद बिन तुगलक ने यह किला बनवाया था। 1857 के विद्रोह दौरान इस किले का महत्व बढ़ गया था। क्रांतिकारियों ने विद्रोह के दौरान इस किले पर अधिकार कर लिया था। बाद में ब्रिटिश सेना ने किले पर पुन: अधिकार कर लिया और यहां के लोगों पर अनेक प्रकार के अत्याचार किए। हिन्दु, मुस्लिम और अफगान शैली में बना यह किला पर्यटकों को लुभाने में सफल होता है।धार के किले में खरबूजा महल है जहां पर पेशवा बाजीराव द्वितीय का जन्म हुआ था ।किले के पास बंदी छोड़ बाबा की दरगाह है ऐसी मान्यता है कि यहां पर मनौती लेने से कोर्ट कचहरी से मुक्ति मिलती है। === भोजशाला मंदिर === {{मुख्य|भोजशाला}} [[चित्र:Goddess Ambika from Dhar.JPG|right|thumb|200px|धार से ब्रिटिश संग्रहालय ले जायी गयी देवी अम्बिका की मूर्ति]] भोजशाला मूल रूप से एक [[मन्दिर|मंदिर]] हैं जिसे [[परमार भोज|राजा भोज]] ने बनवाया था। लेकिन जब [[अलाउद्दीन खिलजी]] दिल्ली का सुल्तान बना तो यह क्षेत्र उसके साम्राज्य में मिल गया। उसने इस मंदिर को मस्जिद में तब्दील करवा दिया। भोजशाला मंदिर में संस्कृत में अनेक अभिलेख खुदे हुए हैं जो इसके इसके मंदिर होने की पुष्टि करते हैं। === गढ़ कालिका माता मंदिर === {{मुख्य|गढ़ कालिका माता मंदिर}} जिला मुख्यालय धार पर इंदौर-अहमदाबाद मार्ग स्थित देवी सागर तालाब के किनारे स्थित पहाड़ी पर गढ़ कालिका माता मंदिर है। यह मंदिर प्राचीन होने के साथ-साथ आस्था का केंद्र है। कई लोग देशभर से अपनी मन्नतें पूरी होने के बाद माता जी के दर्शनों के लिए यहां आते है। सालभर मन्नत करने वालों की यहां आवाजाही बनी रहती है। [[क्षत्रिय]] [[परमार]]/[[पंवार]]/[[पोवार]]/[[भोयर|भोयर पवार]] समाज के लोगो की यह कुलदेवी है। धार की देवीजी मंदिर के प्रति लोगों की गहरी आस्था है। [[राजस्थान]], [[गुजरात]], [[महाराष्ट्र]] से लेकर अन्य प्रांतों के लोग मन्नत मांगने के लिए यहां आते हैं। श्रद्धालु यहां उल्टा स्वस्तिक बनाकर यहां जाते है और मन्नत पूरी होने पर सीधा स्वस्तिक बनाते है। साथ ही अपनी मान्यतानुसार चढ़ावा भी अर्पित करते हैं। कई लोग अपनी कुलदेवी के रूप में इनका पूजन करते हैं। माताजी के दरबार में शारदीय नवरात्र में नौ दिन तक विभिन्न आयोजन होते हैं। खासकर सुबह कांकड़ा आरती और रात शयन आरती तक करीब पांच आरती नियमित रूप से होती है। इस मंदिर की देखभाल '''पंवार''' परिवार के सदस्यों द्वारा की जाती है। इनके द्वारा माताजी की सेवा वर्षों से की जा रही है। === अमझेरा === धार से लगभग 40 किलोमीटर दूर सरदारपुर तहसील में अमझेरा गांव स्थित है। इस गांव में शैव और वैष्णव संप्रदाय के अनेक प्राचीन मंदिर बने हुए हैं। यहां के अधिकांश शैव मंदिर महादेव, चामुंडा, अंबिका को समर्पित हैं। लक्ष्मीनारायण और चतुभरुजंता मंदिर वैष्णव संप्रदाय के लोकप्रिय मंदिर हैं। गांव के निकट ही ब्रह्म कुंड और सूर्य कुंड नामक दो टैंक हैं। गांव के पास ही राजपूत सरदारों को समर्पित तीन स्मारक बने हुए हैं। जोधपुर के राजा राम सिंह राठौर ने 18-19वीं शताब्दी के बीच यहां एक किला भी बनवाया था। किले में इस काल के तीन शानदार महल भी बने हुए हैं। किले के रंगमहल में बनें भिति‍चित्रों से दरबारी जीवन की झलक देखने को मिलती है। कहा जाता है कि यहीं [[कृष्ण|श्रीकृष्ण]] ने [[रुक्मिणी]] का हरण किया था। यहाँ पूर्व-उत्तर में अमका-झमका का मन्दिर है जहाँ रुक्मिणी प्रतिदिन पूजन के लिए जाती थी। कानवन धार से 35 कीमी दूर कण्व ऋषि की पावन भूमी कानवन लेबड़ नयागांव 4 लेन पर है यहाँ का माँ कालिका का मन्दिर नागेश्वर महादेव का मन्दिर नीलकंठेश्वर मन्दिर माँ संतोषी का मन्दिर चामुंडा का मन्दिर गांगी नदी व गांग माता का मन्दिर प्रशिद्ध 1857 की क्रांति के दौरान धार के अमझरा की ओर से राव बख्तावर जिन्हें क्रांति का नेतृत्व किया। उन्हें लालगढ़ के किले के पास से पकड़कर10 फरवरी को 1858 में इंदौर छावनी में फांसी दी गई थी। === बाघ गुफाएं === {{main|बाघ की गुफाएँ}} इन गुफाओं का संबंध बौद्ध मत से है। यहां अनेक बौद्ध मठ और मंदिर देखे जा सकते हैं। अजंता और एलोरा गुफाओं की तर्ज पर ही बाघ गुफाएं बनी हुई हैं। इन गुफाओं में बनी प्राचीन चित्रकारी मनुष्य को हैरत में डाल देती है। इन गुफाओं की खोज 1818 में की गई थी। माना जाता है कि दसवीं शताब्दी में बौद्ध धर्म के पतन के बाद इन गुफाओं को मनुष्य ने भुला दिया था और यहां बाघ निवास करने लगे। इसीलिए इन्हें बाघ गुफाओं के नाम से जाना जाता है। बाघ गुफा के कारण ही यहां बसे गांव को बाघ गांव और यहां से बहने वाली नदी को बाघ नदी के नाम से जाना जाता है। === मोहनखेडा === मोहनखेडा एक पवित्र जैन तीर्थ स्थल के रूप में विख्यात है जो धार से लगभग 47 किलोमीटर की दूरी पर है। इंदौर-अहमदाबाद हाइवे पर स्थित इस तीर्थस्थल की स्थापना पूज्य गुरुदेव श्री राजेन्द्र सुरीशस्वामी महाराज साहब ने 1940 के आसपास की थी। आचार्य देव श्री विद्याचन्द्र सुरीशश्‍वरजी महाराज ने इसे नया और कलात्मक रूप प्रदान किया। भगवान [[ऋषभदेव|आदिनाथ]] की 16 फीट ऊँची प्रतिमा यहाँ के शोध शिखरी जिनालय में स्थापित है। यहाँ बना समाधि मंदिर भी लोकप्रिय है। यह मंदिर राजेन्द्र सुरीशश्‍वरजी, यतीन्द्र सुरीशश्‍वरजी और श्री विद्याचन्द्र सुरीशश्‍वरजी को समर्पित है। <ref>https://dhar.nic.in/en/tourist-place/mohan-kheda-jain-tirth/</ref> == आवागमन == * वायु मार्ग - धार का निकटतम हवाई अड्डा [[इन्दौर|इंदौर]] में है। यह एयरपोर्ट [[दिल्ली]], [[मुम्बई]], [[भोपाल]] और [[ग्वालियर]] आदि शहरों से नियमित फ्लाइटों के माध्यम से जुड़ा है। * रेल मार्ग- [[रतलाम]] और इंदौर यहां का नजदीकी रेलवे स्टेशन है। देश के प्रमुख शहरों से यह रेलवे स्टेशन अनेक रेलगाड़ियों के माध्यम से नियमित रूप से जुड़ा हुआ है। * सड़क मार्ग- धार मध्य प्रदेश के अनेक शहरों से सड़क मार्ग से जुड़ा हुआ है। इंदौर, [[माण्डू|मांडू]], [[मऊ (बहुविकल्पी)|मऊ]], रतलाम, [[उज्‍जैन]] और भोपाल से मध्य प्रदेश परिवहन निगम की नियमित बसें धार के लिए चलती हैं। == जनसंख्या == 2011 में, धार की जनसंख्या 2,185,793 थी, जिसमें पुरुष और महिलाएं क्रमशः 1,112,725 और 1,073,068 थीं। <ref>{{Cite web|url=https://www.census2011.co.in/census/district/305-dhar.html|title=Dhar District - Population 2011-2024}}</ref> 2024 में धार नगर पालिका की वर्तमान अनुमानित जनसंख्या लगभग 131,000 है।<ref>{{Cite web|url=https://www.census2011.co.in/data/town/802260-dhar-madhya-pradesh.html|title=Dhar Town Population Census 2011 - 2024}}</ref> == इन्हें भी देखें == * [[धार ज़िला]] *[[परमार वंश|परमार राजवंश]] *[[परमार भोज|राजा भोज]] *[[भोजशाला]] == बाहरी कड़ियाँ == * [https://web.archive.org/web/20130523100852/http://amjhera.com/ अमझेरा नगर] * [[तूमैन|तूमैंन]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{मध्य प्रदेश पर्यटन}} {{मध्य प्रदेश के जिले}} {{बुंदेलखंड}} [[श्रेणी:धार ज़िला]] [[श्रेणी:मध्य प्रदेश के शहर]] [[श्रेणी:धार ज़िले के नगर]] [[श्रेणी:धार|*]] [[श्रेणी:राजा भोज]] etm4p0nd0hanmdirmgpex3o2075jthi 6446896 6446892 2025-06-30T19:13:38Z DrRameshYog 875897 /* इतिहास */ 6446896 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement |name = धार |native_name = <small>Dhar</small> |pushpin_label = धार |pushpin_map = India Madhya Pradesh |coordinates = {{coord|22.598|75.304|display=inline, title}} |pushpin_map_caption = मध्य प्रदेश में स्थिति |subdivision_type = [[भारत के ज़िले|ज़िला]] |subdivision_name = [[धार ज़िला]] |subdivision_type2 = [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|प्रान्त]] |subdivision_name2 = [[मध्य प्रदेश]] |subdivision_type3 = देश |subdivision_name3= {{IND}} |population_total = 93917 |population_as_of = 2011 |demographics_type1 = भाषा |demographics1_title1= प्रचलित भाषाएँ |demographics1_info1= [[हिन्दी]] |timezone1 = [[भारतीय मानक समय]] |utc_offset1 = +5:30 }} '''धार''' (Dhar) [[भारत]] के [[मध्य प्रदेश]] राज्य के [[धार ज़िले]] में स्थित एक नगर है। यह ज़िले का मुख्यालय भी है। प्राचीन काल में इस शहर की स्थापना परमार राजा भोज ने की थी।<ref>"[https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ Inde du Nord: Madhya Pradesh et Chhattisgarh] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190703183559/https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ|date=3 जुलाई 2019}}," Lonely Planet, 2016, ISBN 9782816159172</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=u6VB9_CrsfoC Tourism in the Economy of Madhya Pradesh]," Rajiv Dube, Daya Publishing House, 1987, ISBN 9788170350293</ref> == विवरण == ऐतिहासिक और सांस्कृतिक दृष्टि से यह मध्य प्रदेश का एक महत्वपूर्ण शहर है। यह मध्यकालीन शहर पश्चिमी मध्य प्रदेश के मालवा क्षेत्र में स्थित है। बेरन पहाड़ियों से घिर इस शहर को झीलों और हरे-भरे वृक्षों ने आच्छादित कर रखा है। धार के प्राचीन शहर में अनेक हिन्दू और मुस्लिम स्मारकों के अवशेष देखे जा सकते हैं। एक जमाने में मालवा की राजधानी रहा यह शहर धार किला, फड़के स्टूडियों, नित्यानंद आश्रम,भोज शोध संस्थान, गढ़ कालिका मंदिर,भोजशाला, छतरियों और कमाल मौलाना मस्जिद की वजह से पर्याप्त संख्या में पर्यटकों को आकर्षित करने में सफल रहता है। साथ ही इसके आसपास अनेक ऐसे दर्शनीय स्थल हैं जो पर्यटकों को रिझाने में कामयाब होते हैं। धार ज़िला तीन भौगोलिक खंडों में फैला हुआ है जो क्रमशः उत्तर में मालवा, विंध्यांचल रेंज मध्य क्षेत्र में तथा दक्षिण में नर्मदा घाटी। हालांकि घाटी पुनः दक्षिण-पश्चिम की पहाड़ियों द्वारा बंद होती है। धार जिला भारत के सांस्कृतिक मानचित्र में प्रारंभ से ही रहा है। लोगों ने अपने आपको ललित कला, चित्रकारी, नक्काशी, संगीत व नृत्य इत्यादि में संलिप्त रखा था। इस संपूर्ण जिले में बहुत से धार्मिक स्थल हैं, जहां वार्षिक मेलों के आयोजन में हजारों लोग एकत्र होते हैं। धार जिला ऐतिहासिक और सांस्कृतिक रूप से महत्वपूर्ण स्थान रखता है। पहले यह धार नगरी के नाम से जाना जाता था। 1857 स्वतंत्रता की लड़ाई में भी धार महत्वपूर्ण केंद्र था। स्वतंत्रता संग्राम सेनानियों ने धार के किले पर अपना कब्जा कर लिया था। दूसरी ओर बाग भी राष्ट्रीय महत्व का स्थान है। बाग नदी के किनारे स्थित गुफाएं ऐतिहासिक रूप से महत्वपूर्ण है। यहां पर 5वीं और 6वीं शताब्दी की चित्रकला भी है। यहां भारतीय चित्रकला का अनूठा नजारा देखने को मिलता है। यहां की बौद्धकला भारत ही नहीं एशिया में भी प्रसिद्ध है। बाज बहादुर और रानी रूपमती की कथा कहानियों से चर्चित आनंद नगरी मांडू,जल महल सादलपुर के कारण उल्लेखनीय है। == इतिहास == [[चित्र:Iron pillar Dhar.jpg|right|thumb|300px|विध्वम्सित [[धार लौह स्तम्भ]]]] प्राचीन काल में धार शहर की स्थापना परमार [[परमार भोज|राजा भोज]] ने की थी। ऐतिहासिक और सांस्कृतिक दृष्टि से धार मध्य प्रदेश का एक महत्त्वपूर्ण शहर है। बेरन पहाड़ियों से घिरे इस शहर को झीलों और हरे-भरे वृक्षों ने आच्छादित कर रखा है। इस शहर में अनेक हिन्दू और मुस्लिम स्मारकों के अवशेष देखे जा सकते हैं। एक जमाने में [[मालवा]] की राजधानी रहा यह शहर [[धार किला]] और [[भोजशाला]] मन्‍दीर की वजह से पर्याप्त संख्या में पर्यटकों को आकर्षित करने में सफल रहता है।[1] यह एक प्राचीन नगर है, जिसकी उत्पत्ति राजा मुंज वाक्पति से जुड़ी है। दसवीं और तेरहवीं सदी के भारतीय इतिहास में धार का महत्त्वपूर्ण स्थान था। नौवीं से चौदहवीं सदी में यह [[परमार वंश|परमार राजपूतों]] के अधीन मालवा की राजधानी था। प्रसिद्ध राजा भोज (लगभग 1010-55) के शासनकाल में यह अध्ययन का विशिष्ट केंद्र था। उन्होंने इसे अत्यधिक प्रसिद्धि दिलाई। 14वीं सदी में इसे मुग़लों ने जीत लिया और 1730 में यह [[मराठा साम्राज्य|मराठों]] के कब्जे में चला गया, इसके बाद 1742 में यह मराठा सामंत आनंदराव पवार द्वारा स्थापित धार रियासत की राजधानी बना<ref>https://dhar.nic.in/%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8</ref>। धार की लाट मस्जिद या मीनार मस्जिद (1405) जैन मंदिरों के खंडहर पर निर्मित है। इसके नाम की उत्पत्ति एक [[धार लौह स्तम्भ|विध्वंसित लौह स्तंभ]] (13वीं सदी) के आधार पर हुई। इस स्तंभ पर एक अभिलेख है जिसमें यहाँ 1598 में अकबर के आगमन का वर्णन है। धार में कमाल मौलाना की भव्य समाधि और 14वीं या 15वीं शताब्दी में निर्मित एक मस्जिद भी है जो कमाल मौलाना की मस्जिद के नाम से विख्यात है। इसके नाम की उत्पत्ति यहाँ लगे हुए [[संस्कृत व्याकरण]] के नियम संबंधी उत्कीर्णित पत्थरों से हुई। इसके ठीक उत्तर में एक 14वीं सदी का किला है। कहा जाता है कि इसे [[मुहम्मद बिन तुग़लक़]] ने बनवाया था। इसमें राजा का महल भी था। 'मालवा की रानी' के रूप में वर्णित धार महलों, मंदिरों, महाविद्यालयों, रंगशालाओं और बगीचों के लिये प्रसिद्ध है। लाल बाग परिसर स्थित विक्रम ज्ञान मंदिर में भोज शोध संस्थान है। संस्थान में भोजकालीन साहित्य संकलित है। संस्थान के आयोजनों में पद्मश्री फड़के संगीत समारोह, बाल फ़िल्म समारोह, श्रेष्ठ नारी सम्मान समारोह, बुजुर्गों की स्वास्थ्य सेवा आधारित सुपर 60 प्लस विशेष उल्लेखनीय है। शहर में तीन पुस्तकालय, अस्पताल, संगीत महाविद्यालय और [[देवी अहिल्या विश्वविद्यालय]] से सम्बद्ध दो शासकीय महाविद्यालय भी है। == कृषि और खनिज == यह एक प्रमुख कृषि केंद्र है। गेंहू, सोयाबीन, ज्वार-बाजरा, मक्का, दालें और कपास यहाँ की प्रमुख फ़सलें है। यंहां काली मिट्टी बहुता में पायी जाती है माही, नर्मदा व चंबल नदी प्रणाली से सिंचाई की जाती है। == मुख्य आकर्षण == धार शहर अपने आप में बहुत प्राचीन है; यहां भोजशाला, धार किला, धारेश्वर मंदिर, कालिका मंदिर, आनंदेश्वर मंदिर, लाट मस्जिद आदि स्थित हैं। धार जिले का मांडव विश्व प्रसिद्ध ऐतिहासिक पर्यटन स्थल है, जहां हर साल हजारों विदेशी पर्यटक आते हैं। जहाज महल, रानी रूपमती महल, हिंडोला महल, जामी मस्जिद, नीलकंठेश्वर महादेव मंदिर, श्रीराम मंदिर, हाथी दरवाजा आदि मांडव के प्रमुख पर्यटक आकर्षण हैं। मांडव के पास अश्मधा जीवाश्म पार्क में डायनासोर के अंडे और पुरातात्विक अवशेष एकत्र किए गए हैं। बाग में बौद्ध कालीन गुफाएँ जिले की समृद्ध ऐतिहासिक विरासत का प्रमाण हैं। बाग में जीवाश्म अभयारण्य स्थापित किया गया है, जिसमें प्राचीन पेड़ों और डायनासोर के जीवाश्म एकत्र किए गए हैं। इसके अलावा कोटेश्वर (निसरपुर) में नर्मदा नदी के किनारे बने मंदिर और घाट, सादलपुर का जल महल, अमझेरा का किला और अमका झमका मंदिर, मोहनखेड़ा जैन तीर्थ, भोपावर स्थित शांतिनाथजी का मंदिर, गंगा महादेव, उड़िया मंदिर बदनावर आदि महत्वपूर्ण पर्यटन स्थल हैं। <ref>{{Cite web|url=https://dhar.nic.in/en/tourism/#:~:text=Dhar%20city%20is%20very%20ancient,foreign%20tourists%20visit%20every%20year.|title=Tourism}}</ref> === धार किला === {{मुख्य|धार किला}} नगर के उत्तर में स्थित यह किला एक छोटी पहाड़ी पर बना हुआ है। लाल बलुआ पत्थर से बना यह विशाल किला समृद्ध इतिहास के आइने का झरोखा है, जो अनेक उतार-चढ़ावों को देख चुका है। 14वीं शताब्दी के (1344 ) आसपास सुल्तान मुहम्मद बिन तुगलक ने यह किला बनवाया था। 1857 के विद्रोह दौरान इस किले का महत्व बढ़ गया था। क्रांतिकारियों ने विद्रोह के दौरान इस किले पर अधिकार कर लिया था। बाद में ब्रिटिश सेना ने किले पर पुन: अधिकार कर लिया और यहां के लोगों पर अनेक प्रकार के अत्याचार किए। हिन्दु, मुस्लिम और अफगान शैली में बना यह किला पर्यटकों को लुभाने में सफल होता है।धार के किले में खरबूजा महल है जहां पर पेशवा बाजीराव द्वितीय का जन्म हुआ था ।किले के पास बंदी छोड़ बाबा की दरगाह है ऐसी मान्यता है कि यहां पर मनौती लेने से कोर्ट कचहरी से मुक्ति मिलती है। === भोजशाला मंदिर === {{मुख्य|भोजशाला}} [[चित्र:Goddess Ambika from Dhar.JPG|right|thumb|200px|धार से ब्रिटिश संग्रहालय ले जायी गयी देवी अम्बिका की मूर्ति]] भोजशाला मूल रूप से एक [[मन्दिर|मंदिर]] हैं जिसे [[परमार भोज|राजा भोज]] ने बनवाया था। लेकिन जब [[अलाउद्दीन खिलजी]] दिल्ली का सुल्तान बना तो यह क्षेत्र उसके साम्राज्य में मिल गया। उसने इस मंदिर को मस्जिद में तब्दील करवा दिया। भोजशाला मंदिर में संस्कृत में अनेक अभिलेख खुदे हुए हैं जो इसके इसके मंदिर होने की पुष्टि करते हैं। === गढ़ कालिका माता मंदिर === {{मुख्य|गढ़ कालिका माता मंदिर}} जिला मुख्यालय धार पर इंदौर-अहमदाबाद मार्ग स्थित देवी सागर तालाब के किनारे स्थित पहाड़ी पर गढ़ कालिका माता मंदिर है। यह मंदिर प्राचीन होने के साथ-साथ आस्था का केंद्र है। कई लोग देशभर से अपनी मन्नतें पूरी होने के बाद माता जी के दर्शनों के लिए यहां आते है। सालभर मन्नत करने वालों की यहां आवाजाही बनी रहती है। [[क्षत्रिय]] [[परमार]]/[[पंवार]]/[[पोवार]]/[[भोयर|भोयर पवार]] समाज के लोगो की यह कुलदेवी है। धार की देवीजी मंदिर के प्रति लोगों की गहरी आस्था है। [[राजस्थान]], [[गुजरात]], [[महाराष्ट्र]] से लेकर अन्य प्रांतों के लोग मन्नत मांगने के लिए यहां आते हैं। श्रद्धालु यहां उल्टा स्वस्तिक बनाकर यहां जाते है और मन्नत पूरी होने पर सीधा स्वस्तिक बनाते है। साथ ही अपनी मान्यतानुसार चढ़ावा भी अर्पित करते हैं। कई लोग अपनी कुलदेवी के रूप में इनका पूजन करते हैं। माताजी के दरबार में शारदीय नवरात्र में नौ दिन तक विभिन्न आयोजन होते हैं। खासकर सुबह कांकड़ा आरती और रात शयन आरती तक करीब पांच आरती नियमित रूप से होती है। इस मंदिर की देखभाल '''पंवार''' परिवार के सदस्यों द्वारा की जाती है। इनके द्वारा माताजी की सेवा वर्षों से की जा रही है। === अमझेरा === धार से लगभग 40 किलोमीटर दूर सरदारपुर तहसील में अमझेरा गांव स्थित है। इस गांव में शैव और वैष्णव संप्रदाय के अनेक प्राचीन मंदिर बने हुए हैं। यहां के अधिकांश शैव मंदिर महादेव, चामुंडा, अंबिका को समर्पित हैं। लक्ष्मीनारायण और चतुभरुजंता मंदिर वैष्णव संप्रदाय के लोकप्रिय मंदिर हैं। गांव के निकट ही ब्रह्म कुंड और सूर्य कुंड नामक दो टैंक हैं। गांव के पास ही राजपूत सरदारों को समर्पित तीन स्मारक बने हुए हैं। जोधपुर के राजा राम सिंह राठौर ने 18-19वीं शताब्दी के बीच यहां एक किला भी बनवाया था। किले में इस काल के तीन शानदार महल भी बने हुए हैं। किले के रंगमहल में बनें भिति‍चित्रों से दरबारी जीवन की झलक देखने को मिलती है। कहा जाता है कि यहीं [[कृष्ण|श्रीकृष्ण]] ने [[रुक्मिणी]] का हरण किया था। यहाँ पूर्व-उत्तर में अमका-झमका का मन्दिर है जहाँ रुक्मिणी प्रतिदिन पूजन के लिए जाती थी। कानवन धार से 35 कीमी दूर कण्व ऋषि की पावन भूमी कानवन लेबड़ नयागांव 4 लेन पर है यहाँ का माँ कालिका का मन्दिर नागेश्वर महादेव का मन्दिर नीलकंठेश्वर मन्दिर माँ संतोषी का मन्दिर चामुंडा का मन्दिर गांगी नदी व गांग माता का मन्दिर प्रशिद्ध 1857 की क्रांति के दौरान धार के अमझरा की ओर से राव बख्तावर जिन्हें क्रांति का नेतृत्व किया। उन्हें लालगढ़ के किले के पास से पकड़कर10 फरवरी को 1858 में इंदौर छावनी में फांसी दी गई थी। === बाघ गुफाएं === {{main|बाघ की गुफाएँ}} इन गुफाओं का संबंध बौद्ध मत से है। यहां अनेक बौद्ध मठ और मंदिर देखे जा सकते हैं। अजंता और एलोरा गुफाओं की तर्ज पर ही बाघ गुफाएं बनी हुई हैं। इन गुफाओं में बनी प्राचीन चित्रकारी मनुष्य को हैरत में डाल देती है। इन गुफाओं की खोज 1818 में की गई थी। माना जाता है कि दसवीं शताब्दी में बौद्ध धर्म के पतन के बाद इन गुफाओं को मनुष्य ने भुला दिया था और यहां बाघ निवास करने लगे। इसीलिए इन्हें बाघ गुफाओं के नाम से जाना जाता है। बाघ गुफा के कारण ही यहां बसे गांव को बाघ गांव और यहां से बहने वाली नदी को बाघ नदी के नाम से जाना जाता है। === मोहनखेडा === मोहनखेडा एक पवित्र जैन तीर्थ स्थल के रूप में विख्यात है जो धार से लगभग 47 किलोमीटर की दूरी पर है। इंदौर-अहमदाबाद हाइवे पर स्थित इस तीर्थस्थल की स्थापना पूज्य गुरुदेव श्री राजेन्द्र सुरीशस्वामी महाराज साहब ने 1940 के आसपास की थी। आचार्य देव श्री विद्याचन्द्र सुरीशश्‍वरजी महाराज ने इसे नया और कलात्मक रूप प्रदान किया। भगवान [[ऋषभदेव|आदिनाथ]] की 16 फीट ऊँची प्रतिमा यहाँ के शोध शिखरी जिनालय में स्थापित है। यहाँ बना समाधि मंदिर भी लोकप्रिय है। यह मंदिर राजेन्द्र सुरीशश्‍वरजी, यतीन्द्र सुरीशश्‍वरजी और श्री विद्याचन्द्र सुरीशश्‍वरजी को समर्पित है। <ref>https://dhar.nic.in/en/tourist-place/mohan-kheda-jain-tirth/</ref> == आवागमन == * वायु मार्ग - धार का निकटतम हवाई अड्डा [[इन्दौर|इंदौर]] में है। यह एयरपोर्ट [[दिल्ली]], [[मुम्बई]], [[भोपाल]] और [[ग्वालियर]] आदि शहरों से नियमित फ्लाइटों के माध्यम से जुड़ा है। * रेल मार्ग- [[रतलाम]] और इंदौर यहां का नजदीकी रेलवे स्टेशन है। देश के प्रमुख शहरों से यह रेलवे स्टेशन अनेक रेलगाड़ियों के माध्यम से नियमित रूप से जुड़ा हुआ है। * सड़क मार्ग- धार मध्य प्रदेश के अनेक शहरों से सड़क मार्ग से जुड़ा हुआ है। इंदौर, [[माण्डू|मांडू]], [[मऊ (बहुविकल्पी)|मऊ]], रतलाम, [[उज्‍जैन]] और भोपाल से मध्य प्रदेश परिवहन निगम की नियमित बसें धार के लिए चलती हैं। == जनसंख्या == 2011 में, धार की जनसंख्या 2,185,793 थी, जिसमें पुरुष और महिलाएं क्रमशः 1,112,725 और 1,073,068 थीं। <ref>{{Cite web|url=https://www.census2011.co.in/census/district/305-dhar.html|title=Dhar District - Population 2011-2024}}</ref> 2024 में धार नगर पालिका की वर्तमान अनुमानित जनसंख्या लगभग 131,000 है।<ref>{{Cite web|url=https://www.census2011.co.in/data/town/802260-dhar-madhya-pradesh.html|title=Dhar Town Population Census 2011 - 2024}}</ref> == इन्हें भी देखें == * [[धार ज़िला]] *[[परमार वंश|परमार राजवंश]] *[[परमार भोज|राजा भोज]] *[[भोजशाला]] == बाहरी कड़ियाँ == * [https://web.archive.org/web/20130523100852/http://amjhera.com/ अमझेरा नगर] * [[तूमैन|तूमैंन]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{मध्य प्रदेश पर्यटन}} {{मध्य प्रदेश के जिले}} {{बुंदेलखंड}} [[श्रेणी:धार ज़िला]] [[श्रेणी:मध्य प्रदेश के शहर]] [[श्रेणी:धार ज़िले के नगर]] [[श्रेणी:धार|*]] [[श्रेणी:राजा भोज]] 6ywgg2s62l79etn63pifowmpobolt4v 6447077 6446896 2025-07-01T09:25:57Z Sanjeev bot 127039 बॉट: प्रचार हटाया। 6447077 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement |name = धार |native_name = <small>Dhar</small> |pushpin_label = धार |pushpin_map = India Madhya Pradesh |coordinates = {{coord|22.598|75.304|display=inline, title}} |pushpin_map_caption = मध्य प्रदेश में स्थिति |subdivision_type = [[भारत के ज़िले|ज़िला]] |subdivision_name = [[धार ज़िला]] |subdivision_type2 = [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|प्रान्त]] |subdivision_name2 = [[मध्य प्रदेश]] |subdivision_type3 = देश |subdivision_name3= {{IND}} |population_total = 93917 |population_as_of = 2011 |demographics_type1 = भाषा |demographics1_title1= प्रचलित भाषाएँ |demographics1_info1= [[हिन्दी]] |timezone1 = [[भारतीय मानक समय]] |utc_offset1 = +5:30 }} '''धार''' (Dhar) [[भारत]] के [[मध्य प्रदेश]] राज्य के [[धार ज़िले]] में स्थित एक नगर है। यह ज़िले का मुख्यालय भी है। प्राचीन काल में इस शहर की स्थापना परमार राजा भोज ने की थी।<ref>"[https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ Inde du Nord: Madhya Pradesh et Chhattisgarh] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190703183559/https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ|date=3 जुलाई 2019}}," Lonely Planet, 2016, ISBN 9782816159172</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=u6VB9_CrsfoC Tourism in the Economy of Madhya Pradesh]," Rajiv Dube, Daya Publishing House, 1987, ISBN 9788170350293</ref> == विवरण == ऐतिहासिक और सांस्कृतिक दृष्टि से यह मध्य प्रदेश का एक महत्वपूर्ण शहर है। यह मध्यकालीन शहर पश्चिमी मध्य प्रदेश के मालवा क्षेत्र में स्थित है। बेरन पहाड़ियों से घिर इस शहर को झीलों और हरे-भरे वृक्षों ने आच्छादित कर रखा है। धार के प्राचीन शहर में अनेक हिन्दू और मुस्लिम स्मारकों के अवशेष देखे जा सकते हैं। एक जमाने में मालवा की राजधानी रहा यह शहर धार किला, फड़के स्टूडियों, नित्यानंद आश्रम,भोज शोध संस्थान, गढ़ कालिका मंदिर,भोजशाला, छतरियों और कमाल मौलाना मस्जिद की वजह से पर्याप्त संख्या में पर्यटकों को आकर्षित करने में सफल रहता है। साथ ही इसके आसपास अनेक ऐसे दर्शनीय स्थल हैं जो पर्यटकों को रिझाने में कामयाब होते हैं। धार ज़िला तीन भौगोलिक खंडों में फैला हुआ है जो क्रमशः उत्तर में मालवा, विंध्यांचल रेंज मध्य क्षेत्र में तथा दक्षिण में नर्मदा घाटी। हालांकि घाटी पुनः दक्षिण-पश्चिम की पहाड़ियों द्वारा बंद होती है। धार जिला भारत के सांस्कृतिक मानचित्र में प्रारंभ से ही रहा है। लोगों ने अपने आपको ललित कला, चित्रकारी, नक्काशी, संगीत व नृत्य इत्यादि में संलिप्त रखा था। इस संपूर्ण जिले में बहुत से धार्मिक स्थल हैं, जहां वार्षिक मेलों के आयोजन में हजारों लोग एकत्र होते हैं। धार जिला ऐतिहासिक और सांस्कृतिक रूप से महत्वपूर्ण स्थान रखता है। पहले यह धार नगरी के नाम से जाना जाता था। 1857 स्वतंत्रता की लड़ाई में भी धार महत्वपूर्ण केंद्र था। स्वतंत्रता संग्राम सेनानियों ने धार के किले पर अपना कब्जा कर लिया था। दूसरी ओर बाग भी राष्ट्रीय महत्व का स्थान है। बाग नदी के किनारे स्थित गुफाएं ऐतिहासिक रूप से महत्वपूर्ण है। यहां पर 5वीं और 6वीं शताब्दी की चित्रकला भी है। यहां भारतीय चित्रकला का अनूठा नजारा देखने को मिलता है। यहां की बौद्धकला भारत ही नहीं एशिया में भी प्रसिद्ध है। बाज बहादुर और रानी रूपमती की कथा कहानियों से चर्चित आनंद नगरी मांडू,जल महल सादलपुर के कारण उल्लेखनीय है। == इतिहास == [[चित्र:Iron pillar Dhar.jpg|right|thumb|300px|विध्वम्सित [[धार लौह स्तम्भ]]]] प्राचीन काल में धार शहर की स्थापना परमार [[परमार भोज|राजा भोज]] ने की थी। ऐतिहासिक और सांस्कृतिक दृष्टि से धार मध्य प्रदेश का एक महत्त्वपूर्ण शहर है। बेरन पहाड़ियों से घिरे इस शहर को झीलों और हरे-भरे वृक्षों ने आच्छादित कर रखा है। इस शहर में अनेक हिन्दू और मुस्लिम स्मारकों के अवशेष देखे जा सकते हैं। एक जमाने में [[मालवा]] की राजधानी रहा यह शहर [[धार किला]] और [[भोजशाला]] मन्‍दीर की वजह से पर्याप्त संख्या में पर्यटकों को आकर्षित करने में सफल रहता है।[1] यह एक प्राचीन नगर है, जिसकी उत्पत्ति राजा मुंज वाक्पति से जुड़ी है। दसवीं और तेरहवीं सदी के भारतीय इतिहास में धार का महत्त्वपूर्ण स्थान था। नौवीं से चौदहवीं सदी में यह [[परमार वंश|परमार राजपूतों]] के अधीन मालवा की राजधानी था। प्रसिद्ध राजा भोज (लगभग 1010-55) के शासनकाल में यह अध्ययन का विशिष्ट केंद्र था। उन्होंने इसे अत्यधिक प्रसिद्धि दिलाई। 14वीं सदी में इसे मुग़लों ने जीत लिया और 1730 में यह [[मराठा साम्राज्य|मराठों]] के कब्जे में चला गया, इसके बाद 1742 में यह मराठा सामंत आनंदराव पवार द्वारा स्थापित धार रियासत की राजधानी बना। धार की लाट मस्जिद या मीनार मस्जिद (1405) जैन मंदिरों के खंडहर पर निर्मित है। इसके नाम की उत्पत्ति एक [[धार लौह स्तम्भ|विध्वंसित लौह स्तंभ]] (13वीं सदी) के आधार पर हुई। इस स्तंभ पर एक अभिलेख है जिसमें यहाँ 1598 में अकबर के आगमन का वर्णन है। धार में कमाल मौलाना की भव्य समाधि और 14वीं या 15वीं शताब्दी में निर्मित एक मस्जिद भी है जो कमाल मौलाना की मस्जिद के नाम से विख्यात है। इसके नाम की उत्पत्ति यहाँ लगे हुए [[संस्कृत व्याकरण]] के नियम संबंधी उत्कीर्णित पत्थरों से हुई। इसके ठीक उत्तर में एक 14वीं सदी का किला है। कहा जाता है कि इसे [[मुहम्मद बिन तुग़लक़]] ने बनवाया था। इसमें राजा का महल भी था। 'मालवा की रानी' के रूप में वर्णित धार महलों, मंदिरों, महाविद्यालयों, रंगशालाओं और बगीचों के लिये प्रसिद्ध है। लाल बाग परिसर स्थित विक्रम ज्ञान मंदिर में भोज शोध संस्थान है। संस्थान में भोजकालीन साहित्य संकलित है। संस्थान के आयोजनों में पद्मश्री फड़के संगीत समारोह, बाल फ़िल्म समारोह, श्रेष्ठ नारी सम्मान समारोह, बुजुर्गों की स्वास्थ्य सेवा आधारित सुपर 60 प्लस विशेष उल्लेखनीय है। शहर में तीन पुस्तकालय, अस्पताल, संगीत महाविद्यालय और [[देवी अहिल्या विश्वविद्यालय]] से सम्बद्ध दो शासकीय महाविद्यालय भी है। == कृषि और खनिज == यह एक प्रमुख कृषि केंद्र है। गेंहू, सोयाबीन, ज्वार-बाजरा, मक्का, दालें और कपास यहाँ की प्रमुख फ़सलें है। यंहां काली मिट्टी बहुता में पायी जाती है माही, नर्मदा व चंबल नदी प्रणाली से सिंचाई की जाती है। == मुख्य आकर्षण == धार शहर अपने आप में बहुत प्राचीन है; यहां भोजशाला, धार किला, धारेश्वर मंदिर, कालिका मंदिर, आनंदेश्वर मंदिर, लाट मस्जिद आदि स्थित हैं। धार जिले का मांडव विश्व प्रसिद्ध ऐतिहासिक पर्यटन स्थल है, जहां हर साल हजारों विदेशी पर्यटक आते हैं। जहाज महल, रानी रूपमती महल, हिंडोला महल, जामी मस्जिद, नीलकंठेश्वर महादेव मंदिर, श्रीराम मंदिर, हाथी दरवाजा आदि मांडव के प्रमुख पर्यटक आकर्षण हैं। मांडव के पास अश्मधा जीवाश्म पार्क में डायनासोर के अंडे और पुरातात्विक अवशेष एकत्र किए गए हैं। बाग में बौद्ध कालीन गुफाएँ जिले की समृद्ध ऐतिहासिक विरासत का प्रमाण हैं। बाग में जीवाश्म अभयारण्य स्थापित किया गया है, जिसमें प्राचीन पेड़ों और डायनासोर के जीवाश्म एकत्र किए गए हैं। इसके अलावा कोटेश्वर (निसरपुर) में नर्मदा नदी के किनारे बने मंदिर और घाट, सादलपुर का जल महल, अमझेरा का किला और अमका झमका मंदिर, मोहनखेड़ा जैन तीर्थ, भोपावर स्थित शांतिनाथजी का मंदिर, गंगा महादेव, उड़िया मंदिर बदनावर आदि महत्वपूर्ण पर्यटन स्थल हैं। <ref>{{Cite web|url=https://dhar.nic.in/en/tourism/#:~:text=Dhar%20city%20is%20very%20ancient,foreign%20tourists%20visit%20every%20year.|title=Tourism}}</ref> === धार किला === {{मुख्य|धार किला}} नगर के उत्तर में स्थित यह किला एक छोटी पहाड़ी पर बना हुआ है। लाल बलुआ पत्थर से बना यह विशाल किला समृद्ध इतिहास के आइने का झरोखा है, जो अनेक उतार-चढ़ावों को देख चुका है। 14वीं शताब्दी के (1344 ) आसपास सुल्तान मुहम्मद बिन तुगलक ने यह किला बनवाया था। 1857 के विद्रोह दौरान इस किले का महत्व बढ़ गया था। क्रांतिकारियों ने विद्रोह के दौरान इस किले पर अधिकार कर लिया था। बाद में ब्रिटिश सेना ने किले पर पुन: अधिकार कर लिया और यहां के लोगों पर अनेक प्रकार के अत्याचार किए। हिन्दु, मुस्लिम और अफगान शैली में बना यह किला पर्यटकों को लुभाने में सफल होता है।धार के किले में खरबूजा महल है जहां पर पेशवा बाजीराव द्वितीय का जन्म हुआ था ।किले के पास बंदी छोड़ बाबा की दरगाह है ऐसी मान्यता है कि यहां पर मनौती लेने से कोर्ट कचहरी से मुक्ति मिलती है। === भोजशाला मंदिर === {{मुख्य|भोजशाला}} [[चित्र:Goddess Ambika from Dhar.JPG|right|thumb|200px|धार से ब्रिटिश संग्रहालय ले जायी गयी देवी अम्बिका की मूर्ति]] भोजशाला मूल रूप से एक [[मन्दिर|मंदिर]] हैं जिसे [[परमार भोज|राजा भोज]] ने बनवाया था। लेकिन जब [[अलाउद्दीन खिलजी]] दिल्ली का सुल्तान बना तो यह क्षेत्र उसके साम्राज्य में मिल गया। उसने इस मंदिर को मस्जिद में तब्दील करवा दिया। भोजशाला मंदिर में संस्कृत में अनेक अभिलेख खुदे हुए हैं जो इसके इसके मंदिर होने की पुष्टि करते हैं। === गढ़ कालिका माता मंदिर === {{मुख्य|गढ़ कालिका माता मंदिर}} जिला मुख्यालय धार पर इंदौर-अहमदाबाद मार्ग स्थित देवी सागर तालाब के किनारे स्थित पहाड़ी पर गढ़ कालिका माता मंदिर है। यह मंदिर प्राचीन होने के साथ-साथ आस्था का केंद्र है। कई लोग देशभर से अपनी मन्नतें पूरी होने के बाद माता जी के दर्शनों के लिए यहां आते है। सालभर मन्नत करने वालों की यहां आवाजाही बनी रहती है। [[क्षत्रिय]] [[परमार]]/[[पंवार]]/[[पोवार]]/[[भोयर|भोयर पवार]] समाज के लोगो की यह कुलदेवी है। धार की देवीजी मंदिर के प्रति लोगों की गहरी आस्था है। [[राजस्थान]], [[गुजरात]], [[महाराष्ट्र]] से लेकर अन्य प्रांतों के लोग मन्नत मांगने के लिए यहां आते हैं। श्रद्धालु यहां उल्टा स्वस्तिक बनाकर यहां जाते है और मन्नत पूरी होने पर सीधा स्वस्तिक बनाते है। साथ ही अपनी मान्यतानुसार चढ़ावा भी अर्पित करते हैं। कई लोग अपनी कुलदेवी के रूप में इनका पूजन करते हैं। माताजी के दरबार में शारदीय नवरात्र में नौ दिन तक विभिन्न आयोजन होते हैं। खासकर सुबह कांकड़ा आरती और रात शयन आरती तक करीब पांच आरती नियमित रूप से होती है। इस मंदिर की देखभाल '''पंवार''' परिवार के सदस्यों द्वारा की जाती है। इनके द्वारा माताजी की सेवा वर्षों से की जा रही है। === अमझेरा === धार से लगभग 40 किलोमीटर दूर सरदारपुर तहसील में अमझेरा गांव स्थित है। इस गांव में शैव और वैष्णव संप्रदाय के अनेक प्राचीन मंदिर बने हुए हैं। यहां के अधिकांश शैव मंदिर महादेव, चामुंडा, अंबिका को समर्पित हैं। लक्ष्मीनारायण और चतुभरुजंता मंदिर वैष्णव संप्रदाय के लोकप्रिय मंदिर हैं। गांव के निकट ही ब्रह्म कुंड और सूर्य कुंड नामक दो टैंक हैं। गांव के पास ही राजपूत सरदारों को समर्पित तीन स्मारक बने हुए हैं। जोधपुर के राजा राम सिंह राठौर ने 18-19वीं शताब्दी के बीच यहां एक किला भी बनवाया था। किले में इस काल के तीन शानदार महल भी बने हुए हैं। किले के रंगमहल में बनें भिति‍चित्रों से दरबारी जीवन की झलक देखने को मिलती है। कहा जाता है कि यहीं [[कृष्ण|श्रीकृष्ण]] ने [[रुक्मिणी]] का हरण किया था। यहाँ पूर्व-उत्तर में अमका-झमका का मन्दिर है जहाँ रुक्मिणी प्रतिदिन पूजन के लिए जाती थी। कानवन धार से 35 कीमी दूर कण्व ऋषि की पावन भूमी कानवन लेबड़ नयागांव 4 लेन पर है यहाँ का माँ कालिका का मन्दिर नागेश्वर महादेव का मन्दिर नीलकंठेश्वर मन्दिर माँ संतोषी का मन्दिर चामुंडा का मन्दिर गांगी नदी व गांग माता का मन्दिर प्रशिद्ध 1857 की क्रांति के दौरान धार के अमझरा की ओर से राव बख्तावर जिन्हें क्रांति का नेतृत्व किया। उन्हें लालगढ़ के किले के पास से पकड़कर10 फरवरी को 1858 में इंदौर छावनी में फांसी दी गई थी। === बाघ गुफाएं === {{main|बाघ की गुफाएँ}} इन गुफाओं का संबंध बौद्ध मत से है। यहां अनेक बौद्ध मठ और मंदिर देखे जा सकते हैं। अजंता और एलोरा गुफाओं की तर्ज पर ही बाघ गुफाएं बनी हुई हैं। इन गुफाओं में बनी प्राचीन चित्रकारी मनुष्य को हैरत में डाल देती है। इन गुफाओं की खोज 1818 में की गई थी। माना जाता है कि दसवीं शताब्दी में बौद्ध धर्म के पतन के बाद इन गुफाओं को मनुष्य ने भुला दिया था और यहां बाघ निवास करने लगे। इसीलिए इन्हें बाघ गुफाओं के नाम से जाना जाता है। बाघ गुफा के कारण ही यहां बसे गांव को बाघ गांव और यहां से बहने वाली नदी को बाघ नदी के नाम से जाना जाता है। === मोहनखेडा === मोहनखेडा एक पवित्र जैन तीर्थ स्थल के रूप में विख्यात है जो धार से लगभग 47 किलोमीटर की दूरी पर है। इंदौर-अहमदाबाद हाइवे पर स्थित इस तीर्थस्थल की स्थापना पूज्य गुरुदेव श्री राजेन्द्र सुरीशस्वामी महाराज साहब ने 1940 के आसपास की थी। आचार्य देव श्री विद्याचन्द्र सुरीशश्‍वरजी महाराज ने इसे नया और कलात्मक रूप प्रदान किया। भगवान [[ऋषभदेव|आदिनाथ]] की 16 फीट ऊँची प्रतिमा यहाँ के शोध शिखरी जिनालय में स्थापित है। यहाँ बना समाधि मंदिर भी लोकप्रिय है। यह मंदिर राजेन्द्र सुरीशश्‍वरजी, यतीन्द्र सुरीशश्‍वरजी और श्री विद्याचन्द्र सुरीशश्‍वरजी को समर्पित है। == आवागमन == * वायु मार्ग - धार का निकटतम हवाई अड्डा [[इन्दौर|इंदौर]] में है। यह एयरपोर्ट [[दिल्ली]], [[मुम्बई]], [[भोपाल]] और [[ग्वालियर]] आदि शहरों से नियमित फ्लाइटों के माध्यम से जुड़ा है। * रेल मार्ग- [[रतलाम]] और इंदौर यहां का नजदीकी रेलवे स्टेशन है। देश के प्रमुख शहरों से यह रेलवे स्टेशन अनेक रेलगाड़ियों के माध्यम से नियमित रूप से जुड़ा हुआ है। * सड़क मार्ग- धार मध्य प्रदेश के अनेक शहरों से सड़क मार्ग से जुड़ा हुआ है। इंदौर, [[माण्डू|मांडू]], [[मऊ (बहुविकल्पी)|मऊ]], रतलाम, [[उज्‍जैन]] और भोपाल से मध्य प्रदेश परिवहन निगम की नियमित बसें धार के लिए चलती हैं। == जनसंख्या == 2011 में, धार की जनसंख्या 2,185,793 थी, जिसमें पुरुष और महिलाएं क्रमशः 1,112,725 और 1,073,068 थीं। <ref>{{Cite web|url=https://www.census2011.co.in/census/district/305-dhar.html|title=Dhar District - Population 2011-2024}}</ref> 2024 में धार नगर पालिका की वर्तमान अनुमानित जनसंख्या लगभग 131,000 है।<ref>{{Cite web|url=https://www.census2011.co.in/data/town/802260-dhar-madhya-pradesh.html|title=Dhar Town Population Census 2011 - 2024}}</ref> == इन्हें भी देखें == * [[धार ज़िला]] *[[परमार वंश|परमार राजवंश]] *[[परमार भोज|राजा भोज]] *[[भोजशाला]] == बाहरी कड़ियाँ == * [https://web.archive.org/web/20130523100852/http://amjhera.com/ अमझेरा नगर] * [[तूमैन|तूमैंन]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{मध्य प्रदेश पर्यटन}} {{मध्य प्रदेश के जिले}} {{बुंदेलखंड}} [[श्रेणी:धार ज़िला]] [[श्रेणी:मध्य प्रदेश के शहर]] [[श्रेणी:धार ज़िले के नगर]] [[श्रेणी:धार|*]] [[श्रेणी:राजा भोज]] ab0nnc9ikz14ynzhxi2a822hgh2xop0 एचटीएमएल 0 57871 6446807 6332913 2025-06-30T15:56:12Z ~2025-102222 875886 T 6446807 wikitext text/x-wiki {{Infobox file format | name = HTML<br />{{small|{{nowrap|(Hypertext Markup Language)}}}} | icon = [[File:HTML5 logo and wordmark.svg|150px]] | _noextcode = on | extension = {{unbulleted list|<code>.html</code>|<code>.htm</code>}} | mime = text/html | type code = TEXT | uniform type = | conforms to = | developer = W3C और WHATWG | released = {{Start date and age|1993|df=yes}} | latest release version = [[एचटीएमएल फाइव|5.2]]<ref>{{cite web|url=https://www.w3.org/TR/html/|title=HTML 5.2|publisher=W3C|date=2017-12-14|access-date=2 मार्च 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180221195532/http://www.w3.org/TR/html/|archive-date=21 फ़रवरी 2018|url-status=dead}}</ref> / 5.3 <small>(working draft)<ref>{{cite web|url=https://w3c.github.io/html/|title=HTML 5.3 Editor’s Draft|publisher=W3C|date=1 मार्च 2018|access-date=2 मार्च 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180305005523/http://w3c.github.io/html/|archive-date=5 मार्च 2018|url-status=dead}}</ref></small> | latest release date={{Start date and age|2017|12|14|df=yes}} | genre=डॉकयुमेंट फाइल फ़ारमैट | container for = | contained by = | extended from = SGML | extended to = XHTML |standards = {{unbulleted list|ISO/IEC 15445|[https://www.w3.org/TR/html/ W3C HTML latest recommendation]|[https://html.spec.whatwg.org/multipage/ HTML Living Standard]}} | free = Yes | url = {{unbulleted list|{{URL|https://www.w3.org/html/}}|{{URL|https://whatwg.org/}}}} | icon_size = 120px | iconcaption = The official logo of the last version – [[एचटीएमएल फाइव|HTML5]].<ref>{{Cite web |url=https://www.w3.org/html/ |title=संग्रहीत प्रति |access-date=25 नवंबर 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090221115704/http://www.w3.org/html/ |archive-date=21 फ़रवरी 2009 |url-status=dead }}</ref><!--Please do not replace it. W3C uses the HTML5 logo as the official one for the HTML main page. Thank --Rezonansowy --> }} विकिपीडिया पर एचटीएमएल के उपयोग के लिए, विकिपाठ में सहायता:एचटीएमएल देखें। '''हाइपरटेक्स्ट मार्कअप भाषा''' या ''' HTML {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240810073702/https://www.educodelab.xyz/2024/06/the-ultimate-html-hypertext-markup-language-crash-course.html |date=10 अगस्त 2024 }}''' वेब ब्राउज़र में प्रदर्शित होने के लिए डिज़ाइन किए गए दस्तावेज़ों के लिए मानक मार्कअप भाषा है। इसे कैस्केडिंग स्टाइल शीट्स (सीएसएस) और जावास्क्रिप्ट जैसी स्क्रिप्टिंग भाषाओं जैसी प्रौद्योगिकियों द्वारा सहायता प्रदान की जा सकती है। वेब ब्राउज़र एक वेब सर्वर या स्थानीय भंडारण से एचटीएमएल दस्तावेज़ प्राप्त करते हैं और दस्तावेज़ों को मल्टीमीडिया वेब पृष्ठों में प्रस्तुत करते हैं। एचटीएमएल एक वेब पेज की संरचना का वर्णन करता है और मूल रूप से दस्तावेज़ की उपस्थिति के लिए शामिल संकेत। एचटीएमएल तत्व एचटीएमएल पृष्ठों के बिल्डिंग ब्लॉक हैं। एचटीएमएल निर्माणों के साथ, छवियों और अन्य ऑब्जेक्ट्स जैसे इंटरैक्टिव फॉर्म को रेंडर किए गए पृष्ठ में एम्बेड किया जा सकता है। एचटीएमएल पाठ जैसे शीर्षकों, अनुच्छेदों, सूचियों, लिंक, उद्धरण और अन्य आइटमों के लिए संरचनात्मक शब्दार्थ को दर्शाकर संरचित दस्तावेज़ बनाने का एक साधन प्रदान करता है। एचटीएमएल तत्वों को ''टैग'' द्वारा चित्रित किया जाता है, जो कोण कोष्ठक का उपयोग करके लिखा जाता है। टैग जैसे और सीधे पृष्ठ में सामग्री का परिचय देते हैं। अन्य टैग जैसे कि दस्तावेज़ पाठ के बारे में जानकारी घेरना और प्रदान करना और उप-तत्वों के रूप में अन्य टैग शामिल हो सकते हैं। ब्राउज़र एचटीएमएल टैग प्रदर्शित नहीं करते हैं, लेकिन पृष्ठ की सामग्री की व्याख्या करने के लिए उनका उपयोग करते हैं। <code><nowiki><img /></nowiki> <nowiki><input /></nowiki> <nowiki><p></nowiki></code> एचटीएमएल जावास्क्रिप्ट जैसी स्क्रिप्टिंग भाषा में लिखे गए कार्यक्रमों को एम्बेड कर सकता है, जो वेब पृष्ठों के व्यवहार और सामग्री को प्रभावित करता है। सीएसएस का समावेश सामग्री के रूप और लेआउट को परिभाषित करता है। [[विश्व व्यापी वेब|वर्ल्ड वाइड वेब]] कंसोर्टियम (डब्ल्यू 3 सी), एचटीएमएल के पूर्व रखरखाव और सीएसएस मानकों के वर्तमान रखरखावकर्ता ने 1997 से स्पष्ट प्रस्तुति एचटीएमएल पर सीएसएस के उपयोग को प्रोत्साहित किया है। एचटीएमएल का एक रूप, जिसे एचटीएमएल 5 के रूप में जाना जाता है, का उपयोग वीडियो और ऑडियो प्रदर्शित करने के लिए किया जाता है, मुख्य रूप से तत्व का उपयोग करके, जावास्क्रिप्ट के सहयोग से। <code><canvas></code> == इतिहास == === विकास === अप्रैल 2009 में टिम बर्नर्स-ली 1980 में, भौतिक विज्ञानी टिम बर्नर्स-ली, सर्न के एक ठेकेदार ने दस्तावेजों का उपयोग करने और साझा करने के लिए सर्न शोधकर्ताओं के लिए एक प्रणाली इन्क्वायर का प्रस्ताव और प्रोटोटाइप किया। 1989 में, बर्नर्स-ली ने इंटरनेट-आधारित हाइपरटेक्स्ट सिस्टम का प्रस्ताव करते हुए एक ज्ञापन लिखा।  बर्नर्स-ली ने एचटीएमएल को निर्दिष्ट किया और 1990 के अंत में ब्राउज़र और सर्वर सॉफ्टवेयर लिखा। उस वर्ष, बर्नर्स-ली और सर्न डेटा सिस्टम इंजीनियर रॉबर्ट कैलियू ने वित्त पोषण के लिए एक संयुक्त अनुरोध पर सहयोग किया, लेकिन परियोजना को औपचारिक रूप से सर्न द्वारा अपनाया नहीं गया था। अपने व्यक्तिगत नोट्स में 1990 से उन्होंने सूचीबद्ध किया "कई क्षेत्रों में से कुछ जिनमें हाइपरटेक्स्ट का उपयोग किया जाता है" और पहले एक विश्वकोश रखा। एचटीएमएल का पहला सार्वजनिक रूप से उपलब्ध विवरण "एचटीएमएल टैग" नामक एक दस्तावेज था, जिसका उल्लेख पहली बार 1991 के अंत में टिम बर्नर्स-ली द्वारा इंटरनेट पर किया गया था।  यह एचटीएमएल के प्रारंभिक, अपेक्षाकृत सरल डिजाइन वाले 18 तत्वों का वर्णन करता है। हाइपरलिंक टैग को छोड़कर, ये सर्न में एक इन-हाउस स्टैंडर्ड जनरलाइज्ड मार्कअप लैंग्वेज (एसजीएमएल) आधारित प्रलेखन प्रारूप एसजीएमएलगुइड से दृढ़ता से प्रभावित थे। इनमें से ग्यारह तत्व अभी भी एचटीएमएल 4 में मौजूद हैं। एचटीएमएल एक मार्कअप भाषा है जिसका उपयोग वेब ब्राउज़र पाठ, छवियों और अन्य सामग्री को दृश्य या श्रव्य वेब पृष्ठों में व्याख्या और रचना करने के लिए करते हैं। एचटीएमएल मार्कअप के प्रत्येक आइटम के लिए डिफ़ॉल्ट विशेषताओं को ब्राउज़र में परिभाषित किया गया है, और इन विशेषताओं को वेब पेज डिज़ाइनर के सीएसएस के अतिरिक्त उपयोग द्वारा बदला या बढ़ाया जा सकता है। कई टेक्स्ट तत्व ''एसजीएमएल का उपयोग'' करने के लिए 1988 आईएसओ तकनीकी रिपोर्ट टीआर 9537 तकनीकों में पाए जाते हैं, जो बदले में प्रारंभिक टेक्स्ट फॉर्मेटिंग भाषाओं की विशेषताओं को कवर करता है जैसे कि सीटीएसएस (संगत समय-साझाकरण प्रणाली) ऑपरेटिंग सिस्टम के लिए 1960 के दशक की शुरुआत में विकसित अपवाह कमांड द्वारा उपयोग किया जाता है: ये स्वरूपण कमांड टाइपसेटर द्वारा मैन्युअल रूप से दस्तावेजों को प्रारूपित करने के लिए उपयोग किए जाने वाले कमांड से प्राप्त किए गए थे। हालांकि, सामान्यीकृत मार्कअप की एसजीएमएल अवधारणा केवल प्रिंट प्रभावों के बजाय तत्वों (विशेषताओं के साथ नेस्टेड एनोटेट पर्वतमाला) पर आधारित है, संरचना और मार्कअप के पृथक्करण के साथ; एचटीएमएल को सीएसएस के साथ इस दिशा में उत्तरोत्तर स्थानांतरित किया गया है। बर्नर्स-ली ने एचटीएमएल को एसजीएमएल का एक अनुप्रयोग माना। इसे औपचारिक रूप से इंटरनेट इंजीनियरिंग टास्क फोर्स (आईईटीएफ) द्वारा एचटीएमएल विनिर्देश के लिए पहले प्रस्ताव के 1993 के मध्य के प्रकाशन के साथ परिभाषित किया गया था, बर्नर्स-ली और डैन कोनोली द्वारा "हाइपरटेक्स्ट मार्कअप लैंग्वेज (एचटीएमएल)" इंटरनेट ड्राफ्ट, जिसमें व्याकरण को परिभाषित करने के लिए एसजीएमएल दस्तावेज़ प्रकार की परिभाषा शामिल थी।  मसौदा छह महीने के बाद समाप्त हो गया, लेकिन इन-लाइन छवियों को एम्बेड करने के लिए एनसीएसए मोज़ेक ब्राउज़र के कस्टम टैग की स्वीकृति के लिए उल्लेखनीय था, जो सफल प्रोटोटाइप पर मानकों को आधार बनाने के आईईटीएफ के दर्शन को दर्शाता है। इसी तरह, डेव रैगेट के प्रतिस्पर्धी इंटरनेट-ड्राफ्ट, "एचटीएमएल + (हाइपरटेक्स्ट मार्कअप प्रारूप)", 1993 के अंत से, तालिकाओं और भरने वाले फॉर्म जैसी पहले से लागू सुविधाओं को मानकीकृत करने का सुझाव दिया। 1994 की शुरुआत में एचटीएमएल और एचटीएमएल + ड्राफ्ट समाप्त होने के बाद, आईईटीएफ ने एक एचटीएमएल वर्किंग ग्रुप बनाया, जिसने 1995 में "एचटीएमएल 2.0" पूरा किया, पहला एचटीएमएल विनिर्देश जिसे एक मानक के रूप में माना जाना चाहिए जिसके खिलाफ भविष्य के कार्यान्वयन आधारित होने चाहिए। आईईटीएफ के तत्वावधान में आगे के विकास को प्रतिस्पर्धी हितों द्वारा रोक दिया गया था। 1996 के बाद से, एचटीएमएल विनिर्देशों को वर्ल्ड वाइड वेब कंसोर्टियम (डब्ल्यू 3 सी) द्वारा वाणिज्यिक सॉफ्टवेयर विक्रेताओं से इनपुट के साथ बनाए रखा गया है।  हालांकि, 2000 में, एचटीएमएल भी एक अंतरराष्ट्रीय मानक बन गया (आईएसओ / आईईसी 15445: 2000)। एचटीएमएल 4.01 1999 के अंत में प्रकाशित किया गया था, जिसमें 2001 के माध्यम से आगे इरेटा प्रकाशित हुआ था। 2004 में, वेब हाइपरटेक्स्ट एप्लिकेशन टेक्नोलॉजी वर्किंग ग्रुप (डब्ल्यूएचवाईडब्ल्यूजी) में एचटीएमएल 5 पर विकास शुरू हुआ, जो 2008 में डब्ल्यू 3 सी के साथ एक संयुक्त वितरण योग्य बन गया, और 28 अक्टूबर 2014 को पूरा और मानकीकृत किया गया। === एचटीएमएल संस्करण समयरेखा === ==== एचटीएमएल 2 ==== :; 24 नवंबर, 1995 :: एचटीएमएल 2.0 को आरएफसी 1866 के रूप में प्रकाशित किया गया था। पूरक आरएफसी ने क्षमताओं को जोड़ा: ::* 25 नवंबर, 1995: आरएफसी 1867 (फॉर्म-आधारित फ़ाइल अपलोड) ::* मई 1996: आरएफसी 1942 (तालिकाएँ) ::* अगस्त 1996: आरएफसी 1980 (क्लाइंट-साइड छवि मानचित्र) ::* जनवरी 1997: आरएफसी 2070 (अंतर्राष्ट्रीयकरण)) ==== एचटीएमएल 3 ==== :; 14 जनवरी, 1997 :: एचटीएमएल 3.2 के रूप में प्रकाशित किया गया था डब्ल्यू 3 सी सिफारिश। यह डब्ल्यू 3 सी द्वारा विशेष रूप से विकसित और मानकीकृत पहला संस्करण था, क्योंकि आईईटीएफ ने 12 सितंबर, 1996 को अपने एचटीएमएल वर्किंग ग्रुप को बंद कर दिया था। :: प्रारंभ में कोड-नाम "विल्बर", एचटीएमएल 3.2 ने गणित के सूत्रों को पूरी तरह से गिरा दिया, विभिन्न मालिकाना एक्सटेंशन के बीच ओवरलैप को सुलझाया और नेटस्केप के अधिकांश दृश्य मार्कअप टैग को अपनाया। दोनों कंपनियों के बीच आपसी समझौते के कारण नेटस्केप के ब्लिंक एलिमेंट और माइक्रोसॉफ्ट के मार्की एलिमेंट को छोड़ दिया गया था।  एचटीएमएल के समान गणितीय सूत्रों के लिए एक मार्कअप को मैथएमएल में 14 महीने बाद तक मानकीकृत नहीं किया गया था। ==== एचटीएमएल 4 ==== :; 18 दिसम्बर 1997 :: एचटीएमएल 4.0 के रूप में प्रकाशित किया गया था डब्ल्यू 3 सी सिफारिश। यह तीन विविधताएं प्रदान करता है: ::* सख्त, जिसमें बहिष्कृत तत्वों को मना किया जाता है ::* संक्रमणकालीन, जिसमें बहिष्कृत तत्वों की अनुमति है ::* फ्रेमसेट, जिसमें ज्यादातर केवल फ्रेम से संबंधित तत्वों की अनुमति है। :: प्रारंभ में कोड-नाम "कौगर", एचटीएमएल 4.0 ने कई ब्राउज़र-विशिष्ट तत्व प्रकारों और विशेषताओं को अपनाया, लेकिन साथ ही नेटस्केप की दृश्य मार्कअप सुविधाओं को स्टाइल शीट के पक्ष में बहिष्कृत के रूप में चिह्नित करके चरणबद्ध करने की मांग की। एचटीएमएल 4 आईएसओ 8879 - एसजीएमएल के अनुरूप एक एसजीएमएल एप्लिकेशन है। :; 24 अप्रैल, 1998 :: एचटीएमएल 4.0 संस्करण संख्या में वृद्धि के बिना मामूली संपादन के साथ फिर से जारी किया गया था। :; 24 दिसम्बर 1999 :: एचटीएमएल 4.01 के रूप में प्रकाशित किया गया था डब्ल्यू 3 सी सिफारिश। यह एचटीएमएल 4.0 के समान तीन विविधताएं प्रदान करता है और इसका अंतिम इरेटा 12 मई, 2001 को प्रकाशित हुआ था। :; मई 2000 :: आईईसी 15445:2000 ("आईएसओ एचटीएमएल", एचटीएमएल 4.01 स्ट्रिक्ट पर आधारित) को आईएसओ / आईईसी अंतर्राष्ट्रीय मानक के रूप में प्रकाशित किया गया था। आईएसओ में यह मानक आईएसओ / आईईसी जेटीसी 1 /एससी 34 (आईएसओ / आईईसी संयुक्त तकनीकी समिति 1, उपसमिति 34 - दस्तावेज़ विवरण और प्रसंस्करण भाषाओं) के डोमेन में आता है। :: एचटीएमएल 4.01 के बाद, कई वर्षों तक एचटीएमएल का कोई नया संस्करण नहीं था क्योंकि समानांतर, एक्सएमएल-आधारित भाषा एक्सएचटीएमएल के विकास ने 2000 के दशक की शुरुआत और मध्य के माध्यम से डब्ल्यू 3 सी के एचटीएमएल वर्किंग ग्रुप पर कब्जा कर लिया था। ==== एचटीएमएल 5 ==== मुख्य लेख: एचटीएमएल 5 :; 28 अक्टूबर 2014 :: एचटीएमएल 5 के रूप में प्रकाशित किया गया था डब्ल्यू 3 सी सिफारिश। :; 1 नवंबर, 2016 :: एचटीएमएल 5.1 के रूप में प्रकाशित किया गया था डब्ल्यू 3 सी सिफारिश। :; 14 दिसम्बर 2017 :: एचटीएमएल 5.2 के रूप में प्रकाशित किया गया था डब्ल्यू 3 सी सिफारिश। === एचटीएमएल ड्राफ्ट संस्करण समयरेखा === ; अक्टूबर 1991 : ''एचटीएमएल टैग'', 18 एचटीएमएल टैग सूचीबद्ध करने वाला एक अनौपचारिक सर्न दस्तावेज़, पहली बार सार्वजनिक रूप से उल्लेख किया गया था। ; जून 1992 : एचटीएमएल डीटीडी का पहला अनौपचारिक मसौदा, सात के साथ बाद के संशोधन (15 जुलाई, 6 अगस्त, 18 अगस्त, 17 नवंबर, 19 नवंबर, 20 नवंबर, 22 नवंबर) ; नवंबर 1992 : - एचटीएमएल डीटीडी 1.1 (आरसीएस संशोधनों के आधार पर एक संस्करण संख्या के साथ पहला, जो 1.0 के बजाय 1.1 से शुरू होता है), एक अनौपचारिक मसौदा ; जून 1993 : हाइपरटेक्स्ट मार्कअप लैंग्वेज द्वारा प्रकाशित किया गया था आईईटीएफ आईआईआईआर वर्किंग ग्रुप एक इंटरनेट ड्राफ्ट (एक मानक के लिए एक मोटा प्रस्ताव) के रूप में। इसे दूसरे संस्करण द्वारा प्रतिस्थापित किया गया था एक महीने बाद। ; नवंबर 1993 : एचटीएमएल + आईईटीएफ द्वारा इंटरनेट ड्राफ्ट के रूप में प्रकाशित किया गया था और हाइपरटेक्स्ट मार्कअप लैंग्वेज ड्राफ्ट के लिए एक प्रतिस्पर्धी प्रस्ताव था। जुलाई 1994 में इसकी अवधि समाप्त हो गई। ; नवंबर 1994 : आईईटीएफ द्वारा प्रकाशित एचटीएमएल 2.0 का पहला मसौदा (संशोधन 00) (संशोधन 02 से "एचटीएमएल 2.0" कहा जाता है), जिसने अंततः नवंबर 1995 में आरएफसी 1866 का प्रकाशन किया। ; अप्रैल 1995 (मार्च 1995 को लिखा गया) : एचटीएमएल 3.0 को एक मानक के रूप में प्रस्तावित किया गया था आईईटीएफ, लेकिन प्रस्ताव पांच महीने बाद (28 सितंबर 1995) समाप्त हो गया आगे की कार्रवाई के बिना। इसमें कई क्षमताएं शामिल थीं जो रैगेट के एचटीएमएल + प्रस्ताव में थीं, जैसे कि तालिकाओं के लिए समर्थन, आंकड़ों के चारों ओर पाठ प्रवाह और जटिल गणितीय सूत्रों का प्रदर्शन। : डब्ल्यू 3 सी ने एचटीएमएल 3 और कैस्केडिंग स्टाइल शीट्स के लिए एक परीक्षण बिस्तर के रूप में अपने स्वयं के एरिना ब्राउज़र का विकास शुरू किया, लेकिन एचटीएमएल 3.0 कई कारणों से सफल नहीं हुआ। मसौदे को 150 पृष्ठों पर बहुत बड़ा माना जाता था और ब्राउज़र विकास की गति, साथ ही इच्छुक पार्टियों की संख्या, आईईटीएफ के संसाधनों से आगे निकल गई थी।  उस समय माइक्रोसॉफ्ट और नेटस्केप सहित ब्राउज़र विक्रेताओं ने एचटीएमएल 3 की ड्राफ्ट सुविधाओं के विभिन्न सबसेट को लागू करने के साथ-साथ इसमें अपने स्वयं के एक्सटेंशन पेश करने का विकल्प चुना।  (ले देख ब्राउज़र युद्ध). इनमें दस्तावेजों के शैलीगत पहलुओं को नियंत्रित करने के लिए एक्सटेंशन शामिल थे, "विश्वास [अकादमिक इंजीनियरिंग समुदाय के] के विपरीत कि पाठ रंग, पृष्ठभूमि बनावट, फ़ॉन्ट आकार और फ़ॉन्ट चेहरे जैसी चीजें निश्चित रूप से एक भाषा के दायरे से बाहर थीं जब उनका एकमात्र इरादा यह निर्दिष्ट करना था कि दस्तावेज़ कैसे व्यवस्थित किया जाएगा।  डेव रैगेट, जो कई वर्षों से डब्ल्यू 3 सी फेलो रहे हैं, ने उदाहरण के लिए टिप्पणी की है: "कुछ हद तक, माइक्रोसॉफ्ट ने एचटीएमएल सुविधाओं का विस्तार करके वेब पर अपना व्यवसाय बनाया। एचटीएमएल 5 का लोगो ; जनवरी 2008 : एचटीएमएल 5 को डब्ल्यू 3 सी द्वारा वर्किंग ड्राफ्ट के रूप में प्रकाशित किया गया था। : यद्यपि इसका वाक्यविन्यास एसजीएमएल से मिलता-जुलता है, एचटीएमएल 5 ने एसजीएमएल एप्लिकेशन होने के किसी भी प्रयास को छोड़ दिया है और वैकल्पिक एक्सएमएल-आधारित एक्सएचटीएमएल 5 सीरियलाइजेशन के अलावा स्पष्ट रूप से अपने स्वयं के "एचटीएमएल" सीरियलाइजेशन को परिभाषित किया है। ; 2011 एचटीएमएल 5 - अंतिम कॉल : 14 फरवरी 2011 को, डब्ल्यू 3 सी ने एचटीएमएल 5 के लिए स्पष्ट मील के पत्थर के साथ अपने एचटीएमएल वर्किंग ग्रुप के चार्टर का विस्तार किया। मई 2011 में, कार्य समूह ने एचटीएमएल 5 को "लास्ट कॉल" में उन्नत किया, विनिर्देश की तकनीकी सुदृढ़ता की पुष्टि करने के लिए डब्ल्यू 3 सी के अंदर और बाहर समुदायों के लिए एक निमंत्रण। डब्ल्यू 3 सी ने 2014 तक पूर्ण विनिर्देश के लिए व्यापक इंटरऑपरेबिलिटी प्राप्त करने के लिए एक व्यापक परीक्षण सूट विकसित किया, जो सिफारिश के लिए लक्ष्य तिथि थी।  जनवरी 2011 में, व्हाट्सएप ने अपने "एचटीएमएल 5" जीवन स्तर का नाम बदलकर "एचटीएमएल" कर दिया। डब्ल्यू 3 सी फिर भी एचटीएमएल 5 जारी करने के लिए अपनी परियोजना जारी रखता है। ; 2012 एचटीएमएल 5 – उम्मीदवार की सिफारिश : जुलाई 2012 में, डब्ल्यूएचओजी और डब्ल्यू 3 सी ने अलगाव की डिग्री पर फैसला किया। डब्ल्यू 3 सी एचटीएमएल 5 विनिर्देश कार्य जारी रखेगा, एक एकल निश्चित मानक पर ध्यान केंद्रित करेगा, जिसे डब्ल्यूएचडब्ल्यूजी द्वारा "स्नैपशॉट" माना जाता है। डब्ल्यूएचडब्ल्यूजी संगठन एचटीएमएल 5 के साथ "लिविंग स्टैंडर्ड" के रूप में अपना काम जारी रखेगा। एक जीवन स्तर की अवधारणा यह है कि यह कभी पूरा नहीं होता है और हमेशा अद्यतन और सुधार किया जा रहा है। नई सुविधाएँ जोड़ी जा सकती हैं लेकिन कार्यक्षमता नहीं हटाई जाएगी। : दिसंबर 2012 में, डब्ल्यू 3 सी ने एचटीएमएल 5 को उम्मीदवार सिफारिश के रूप में नामित किया।  डब्ल्यू 3 सी सिफारिश में उन्नति के लिए मानदंड "दो 100% पूर्ण और पूरी तरह से इंटरऑपरेबल कार्यान्वयन" है। ; 2014 एचटीएमएल 5 - प्रस्तावित सिफारिश और सिफारिश : सितंबर 2014 में, डब्ल्यू 3 सी ने एचटीएमएल 5 को प्रस्तावित सिफारिश में स्थानांतरित कर दिया। : 28 अक्टूबर 2014 को, एचटीएमएल 5 को एक स्थिर डब्ल्यू 3 सी सिफारिश के रूप में जारी किया गया था, जिसका अर्थ है कि विनिर्देश प्रक्रिया पूरी हो गई है। ==== एक्सएचटीएमएल संस्करण ==== मुख्य लेख: एक्सएचटीएमएल एक्सएचटीएमएल एक अलग भाषा है जो एक्सएमएल 1.0 का उपयोग करके एचटीएमएल 4.01 के पुनर्निर्माण के रूप में शुरू हुई। इसे अब एक अलग मानक के रूप में विकसित नहीं किया जा रहा है। * एक्सएचटीएमएल 1.0 को 26 जनवरी, 2000 को डब्ल्यू 3 सी सिफारिश के रूप में प्रकाशित किया गया था, और बाद में 1 अगस्त, 2002 को संशोधित और पुनर्प्रकाशित किया गया था। यह एचटीएमएल 4.0 और 4.01 के समान तीन विविधताएं प्रदान करता है, जो एक्सएमएल में मामूली प्रतिबंधों के साथ सुधारित किया गया है। * एक्सएचटीएमएल 1.1 रूप में प्रकाशित किया गया था डब्ल्यू 3 सी सिफारिश 31 मई, 2001 को। यह एक्सएचटीएमएल 1.0 सख्त पर आधारित है, लेकिन इसमें मामूली परिवर्तन शामिल हैं, अनुकूलित किया जा सकता है, और डब्ल्यू 3 सी सिफारिश "एक्सएचटीएमएल का मॉड्यूलराइजेशन" में मॉड्यूल का उपयोग करके फिर से तैयार किया गया है, जिसे 10 अप्रैल, 2001 को प्रकाशित किया गया था। * एक्सएचटीएमएल 2.0 एक कामकाजी मसौदा था, इस पर काम 2009 में एचटीएमएल 5 और एक्सएचटीएमएल 5 पर काम के पक्ष में छोड़ दिया गया था।  एक्सएचटीएमएल 2.0 एक्सएचटीएमएल 1.एक्स के साथ असंगत था और इसलिए, एक्सएचटीएमएल 1.एक्स के अपडेट की तुलना में एक्सएचटीएमएल-प्रेरित नई भाषा के रूप में अधिक सटीक रूप से विशेषता होगी। * एक एक्सएचटीएमएल सिंटैक्स, जिसे "एक्सएचटीएमएल 5.1" के रूप में जाना जाता है, को एचटीएमएल 5 ड्राफ्ट में एचटीएमएल 5 के साथ परिभाषित किया जा रहा है। === एचटीएमएल प्रकाशन का डब्ल्यूएचएटीडब्ल्यूजी में संक्रमण === यह भी देखें: एचटीएमएल 5 § डब्ल्यू 3 सी और व्हाट्सएप संघर्ष 28 मई 2019 को, डब्ल्यू 3 सी ने घोषणा की कि व्हाट्सएप एचटीएमएल और डोम मानकों का एकमात्र प्रकाशक होगा।  डब्ल्यू 3 सी और डब्ल्यूएचडब्ल्यूडब्ल्यूजी 2012 से प्रतिस्पर्धी मानकों को प्रकाशित कर रहे थे। जबकि डब्ल्यू 3 सी मानक 2007 में डब्ल्यूएचओडब्ल्यूजी के समान था, मानकों को विभिन्न डिजाइन निर्णयों के कारण उत्तरोत्तर अलग किया गया है।  डब्ल्यूएचडब्ल्यूजी "लिविंग स्टैंडर्ड" कुछ समय के लिए वास्तविक वेब मानक था। == मार्कअप == एचटीएमएल मार्कअप में कई प्रमुख घटक होते हैं, जिनमें ''टैग'' (और उनकी ''विशेषताएं''), चरित्र-आधारित ''डेटा प्रकार'', ''वर्ण संदर्भ'' और ''इकाई'' संदर्भ शामिल हैं। एचटीएमएल टैग आमतौर पर जोड़े में आते हैं जैसे और, हालांकि कुछ ''खाली तत्वों'' का प्रतिनिधित्व करते हैं और इसलिए अप्रकाशित होते हैं, उदाहरण के लिए। ऐसी जोड़ी में पहला टैग ''स्टार्ट टैग'' है, और दूसरा एंड टैग है (उन्हें ''ओपनिंग'' ''टैग'' और ''क्लोजिंग टैग'' भी कहा जाता है)। <code><nowiki><h1></h1></nowiki><nowiki><img></nowiki></code> एक अन्य महत्वपूर्ण घटक एचटीएमएल ''दस्तावेज़ प्रकार घोषणा'' है, जो मानक मोड रेंडरिंग को ट्रिगर करता है। निम्नलिखित क्लासिक "हैलो, वर्ल्ड!" कार्यक्रम का एक उदाहरण है: <!DOCTYPE html> <html> <head> <title>This is a title</title> </head> <body> <nowiki><div></nowiki> <nowiki><p>Hello world!</p></nowiki> <nowiki></div></nowiki> </body> </html> के बीच का पाठ और वेब पेज का वर्णन करता है, और बीच का पाठ और दृश्यमान पृष्ठ सामग्री है। मार्कअप टेक्स्ट ब्राउज़र टैब और विंडो शीर्षक पर दिखाए गए ब्राउज़र पेज शीर्षक को परिभाषित करता है, और टैग आसान स्टाइल के लिए उपयोग किए जाने वाले पृष्ठ के विभाजन को परिभाषित करता है। के बीच और, वेबपेज मेटाडेटा को परिभाषित करने के लिए एक तत्व का उपयोग किया जा सकता है। <code><nowiki><html></html></nowiki><nowiki><body></body></nowiki><nowiki><title>This is a title</title></nowiki><nowiki><div><head></head></nowiki><nowiki><meta></nowiki></code> दस्तावेज़ प्रकार घोषणा एचटीएमएल 5 के लिए है। यदि कोई घोषणा शामिल नहीं है, तो विभिन्न ब्राउज़र प्रतिपादन के लिए "क्विर्क मोड" पर वापस आ जाएंगे। <code><!DOCTYPE html></code> === तत्वों === मुख्य लेख: एचटीएमएल तत्व एचटीएमएल तत्व सामग्री श्रेणियाँ एचटीएमएल दस्तावेज़ नेस्टेड एचटीएमएल तत्वों की एक संरचना को दर्शाते हैं। इन्हें एचटीएमएल ''टैग'' द्वारा दस्तावेज़ में इंगित किया गया है, कोण कोष्ठक में संलग्न है: । <sup>[''बेहतर स्रोत की जरूरत है'']</sup><code><nowiki><p></nowiki></code> सरल, सामान्य मामले में, एक तत्व की सीमा टैग की एक जोड़ी द्वारा इंगित की जाती है: एक "प्रारंभ टैग" और "अंत टैग"। तत्व की पाठ सामग्री, यदि कोई हो, तो इन टैग के बीच रखी जाती है। <code><nowiki><p></p></nowiki></code> टैग प्रारंभ और अंत के बीच आगे टैग मार्कअप भी संलग्न कर सकते हैं, जिसमें टैग और पाठ का मिश्रण शामिल है। यह मूल तत्व के बच्चों के रूप में आगे (नेस्टेड) तत्वों को इंगित करता है। प्रारंभ टैग में टैग के भीतर तत्व की ''विशेषताएं'' भी शामिल हो सकती हैं। ये अन्य जानकारी को इंगित करते हैं, जैसे दस्तावेज़ के भीतर अनुभागों के लिए पहचानकर्ता, शैली की जानकारी को दस्तावेज़ की प्रस्तुति से बाइंड करने के लिए उपयोग किए जाने वाले पहचानकर्ता, और कुछ टैग जैसे छवियों को एम्बेड करने के लिए उपयोग किए जाने वाले, प्रारूप में छवि संसाधन का संदर्भ इस तरह: <code><img><img src="example.com/example.jpg"></code> कुछ तत्व, जैसे कि लाइन ब्रेक, या ''किसी भी'' एम्बेडेड सामग्री, या तो पाठ या आगे के टैग की अनुमति नहीं देते हैं। इन्हें केवल एक खाली टैग (स्टार्ट टैग के समान) की आवश्यकता होती है और अंत टैग का उपयोग नहीं करते हैं। <code><nowiki><br /></nowiki><nowiki><br /></nowiki></code> कई टैग, विशेष रूप से बहुत आमतौर पर उपयोग किए जाने वाले पैराग्राफ तत्व के लिए समापन अंत टैग, वैकल्पिक हैं। एक एचटीएमएल ब्राउज़र या अन्य एजेंट संदर्भ और एचटीएमएल मानक द्वारा परिभाषित संरचनात्मक नियमों से किसी तत्व के अंत के लिए बंद होने का अनुमान लगा सकता है। ये नियम जटिल हैं और अधिकांश एचटीएमएल कोडर द्वारा व्यापक रूप से समझ में नहीं आते हैं। <code><nowiki><p></nowiki></code> एचटीएमएल तत्व का सामान्य रूप इसलिए है: । कुछ एचटीएमएल तत्वों को ''खाली तत्वों'' के रूप में परिभाषित किया जाता है और वे रूप लेते हैं। खाली तत्व कोई सामग्री संलग्न नहीं कर सकते हैं, उदाहरण के लिए, टैग या इनलाइन टैग। एचटीएमएल तत्व का नाम टैग में उपयोग किया जाने वाला नाम है। ध्यान दें कि अंत टैग का नाम एक स्लैश वर्ण से पहले है, और खाली तत्वों में अंत टैग न तो आवश्यक है और न ही अनुमति है। यदि विशेषताओं का उल्लेख नहीं किया गया है, तो प्रत्येक मामले में डिफ़ॉल्ट मानों का उपयोग किया जाता है। <code><tag attribute1="value1" attribute2="value2"><nowiki>''</nowiki>content<nowiki>''</nowiki></tag><tag attribute1="value1" attribute2="value2"><nowiki><br /></nowiki><nowiki><img></nowiki>/</code> ==== तत्व के उदाहरण ==== यह भी देखें: एचटीएमएल तत्व एचटीएमएल दस्तावेज़ का शीर्ष लेख: | शीर्षक सिर में शामिल है, उदाहरण के लिए: <code><head>...</head></code> <head> <title>The Title</title> <link rel="stylesheet" href="stylebyjimbowales.css" /> <!-- Imports Stylesheets --> </head> ===== शीर्ष ===== एच. टी. एम. एल शीर्षकों को एच 1 के साथ टैग के साथ परिभाषित किया गया है जो उच्चतम (या सबसे महत्वपूर्ण) स्तर है और एच 6 कम से कम है: <code><nowiki><h1><h6></nowiki></code> <nowiki><h1>Heading level 1</h1></nowiki> <nowiki><h2>Heading level 2</h2></nowiki> <nowiki><h3>Heading level 3</h3></nowiki> <nowiki><h4>Heading level 4</h4></nowiki> <nowiki><h5>Heading level 5</h5></nowiki> <nowiki><h6>Heading level 6</h6></nowiki> प्रभाव इस प्रकार हैं: <blockquote>स्तर 1 शीर्षक शीर्ष स्तर 2 स्तर 3 शीर्षक स्तर 4 शीर्षक स्तर 5 शीर्षक स्तर 6 शीर्षक</blockquote>ध्यान दें कि सीएसएस प्रतिपादन को काफी बदल सकता है। अनुच्छेदों: <nowiki><p>Paragraph 1</p></nowiki> <nowiki><p>Paragraph 2</p></nowiki> '''लाइन ब्रेक:''' <code><nowiki><br /></nowiki></code>. और के बीच का अंतर यह है कि पृष्ठ की शब्दार्थ संरचना को बदले बिना एक पंक्ति को तोड़ता है, जबकि पृष्ठ को पैराग्राफ में विभाजित करता है। तत्व उसमें एक ''खाली तत्व'' है, हालांकि इसमें विशेषताएं हो सकती हैं, यह कोई सामग्री नहीं ले सकता है और इसमें अंत टैग नहीं हो सकता है। <code><nowiki><br /></nowiki><nowiki><p><br /></nowiki><nowiki><p><br /></nowiki></code> <nowiki><p>This <br /></nowiki> is a paragraph <nowiki><br /></nowiki> with <nowiki><br /></nowiki> line breaks<nowiki></p></nowiki> यह एचटीएमएल में एक लिंक है। लिंक बनाने के लिए टैग का उपयोग किया जाता है। विशेषता लिंक का यूआरएल पता रखती है। <code><a>href</code> <a href="https://www.wikipedia.org/">A link to Wikipedia!</a> '''जानकारी:''' ऐसे कई संभावित तरीके हैं जिनसे उपयोगकर्ता इनपुट /एस दे सकता है जैसे: <input type="text" /> <!-- This is for text input --> <input type="file" /> <!-- This is for uploading files --> <input type="checkbox" /> <!-- This is for checkboxes --> '''टिप्पणियाँ:''' <!-- This is a comment --> टिप्पणियाँ मार्कअप की समझ में मदद कर सकती हैं और वेबपृष्ठ में प्रदर्शित नहीं होती हैं। एचटीएमएल में उपयोग किए जाने वाले कई प्रकार के मार्कअप तत्व हैं: ; संरचनात्मक मार्कअप पाठ के उद्देश्य को इंगित करता है : उदाहरण के लिए, "गोल्फ" को दूसरे स्तर के शीर्षक के रूप में स्थापित करता है। संरचनात्मक मार्कअप किसी भी विशिष्ट रेंडरिंग को निरूपित नहीं करता है, लेकिन अधिकांश वेब ब्राउज़रों में तत्व स्वरूपण के लिए डिफ़ॉल्ट शैलियाँ होती हैं। कैस्केडिंग स्टाइल शीट्स (सीएसएस) का उपयोग करके सामग्री को आगे स्टाइल किया जा सकता है। <code><nowiki><h2>Golf</h2></nowiki></code> ; प्रस्तुति मार्कअप पाठ के प्रकटन को इंगित करता है, भले ही इसका उद्देश्य कुछ भी हो : उदाहरण के लिए, इंगित करता है कि दृश्य आउटपुट उपकरणों को बोल्ड टेक्स्ट में "बोल्डफेस" प्रस्तुत करना चाहिए, लेकिन बहुत कम संकेत देता है कि ऐसा करने में असमर्थ डिवाइस (जैसे कि कर्ण डिवाइस जो पाठ को जोर से पढ़ते हैं) को क्या करना चाहिए। दोनों के मामले में और, ऐसे अन्य तत्व हैं जिनमें समतुल्य दृश्य प्रतिपादन हो सकते हैं लेकिन जो प्रकृति में अधिक शब्दार्थ हैं, जैसे कि और क्रमशः। यह देखना आसान है कि एक कर्ण उपयोगकर्ता एजेंट को बाद के दो तत्वों की व्याख्या कैसे करनी चाहिए। हालांकि, वे अपने प्रस्तुति समकक्षों के बराबर नहीं हैं: उदाहरण के लिए, स्क्रीन-रीडर के लिए किसी पुस्तक के नाम पर जोर देना अवांछनीय होगा, लेकिन स्क्रीन पर इस तरह के नाम को इटैलिक किया जाएगा। स्टाइल के लिए सीएसएस का उपयोग करने के पक्ष में एचटीएमएल 4.0 विनिर्देश के तहत अधिकांश प्रस्तुति मार्कअप तत्वों को बहिष्कृत कर दिया गया है।<code><nowiki><b>bold text</b></nowiki><nowiki><b>bold text</b></nowiki><nowiki><i>italic text</i></nowiki><nowiki><strong>strong text</strong></nowiki><nowiki><em>emphasized text</em></nowiki></code> ; हाइपरटेक्स्ट मार्कअप किसी दस्तावेज़ के भागों को अन्य दस्तावेज़ों की लिंक्स में बनाता है : एक एंकर तत्व दस्तावेज़ में एक हाइपरलिंक बनाता है और इसकी विशेषता लिंक के लक्ष्य यूआरएल को सेट करती है। उदाहरण के लिए, एचटीएमएल मार्कअप, "विकिपीडिया" शब्द को हाइपरलिंक के रूप में प्रस्तुत करेगा। किसी छवि को हाइपरलिंक के रूप में प्रस्तुत करने के लिए, तत्व में सामग्री के रूप में एक तत्व डाला जाता है। जैसे, विशेषताओं के साथ एक खाली तत्व है लेकिन कोई सामग्री या समापन टैग नहीं है। .<code>href<a href="https://www.google.com/">Wikipedia</a>imgabrimg<a href="https://example.org"><img src="image.gif" alt="descriptive text" width="50" height="50" border="0"></a></code> : ==== विशेषताएँ ==== मुख्य लेख: एचटीएमएल विशेषता किसी तत्व की अधिकांश विशेषताएं नाम-मूल्य जोड़े हैं, जिन्हें तत्व के नाम के बाद किसी तत्व के प्रारंभ टैग के भीतर अलग और लिखा जाता है। मान को एकल या दोहरे उद्धरणों में संलग्न किया जा सकता है, हालांकि कुछ वर्णों से युक्त मानों को एचटीएमएल में अनकोटेड छोड़ा जा सकता है (लेकिन एक्सएचटीएमएल नहीं)।  विशेषता मूल्यों को बिना उद्धृत छोड़ने को असुरक्षित माना जाता है।  नाम-मूल्य जोड़ी विशेषताओं के विपरीत, कुछ विशेषताएं हैं जो तत्व के प्रारंभ टैग में उनकी उपस्थिति से तत्व को प्रभावित करती हैं, तत्व के लिए विशेषता की तरह। <code>=ismapimg</code> कई सामान्य विशेषताएं हैं जो कई तत्वों में दिखाई दे सकती हैं: * विशेषता किसी तत्व के लिए दस्तावेज़-व्यापी अनन्य पहचानकर्ता प्रदान करती है. इसका उपयोग तत्व की पहचान करने के लिए किया जाता है ताकि स्टाइलशीट अपने प्रस्तुति गुणों को बदल सकें, और स्क्रिप्ट इसकी सामग्री या प्रस्तुति को बदल, एनिमेट या हटा सकें। पृष्ठ के यूआरएल में संलग्न, यह तत्व के लिए विश्व स्तर पर अद्वितीय पहचानकर्ता प्रदान करता है, आमतौर पर पृष्ठ का एक उप-अनुभाग। उदाहरण के लिए, ID "विशेषताएँ" में.<code>idhttps://en.wikipedia.org/wiki/HTML#Attributes</code> * विशेषता समान तत्वों को वर्गीकृत करने का एक तरीका प्रदान करती है। इसका उपयोग शब्दार्थ या प्रस्तुति उद्देश्यों के लिए किया जा सकता है। उदाहरण के लिए, एक HTML दस्तावेज़ यह इंगित करने के लिए पदनाम का उपयोग कर सकता है कि इस वर्ग मान वाले सभी तत्व दस्तावेज़ के मुख्य पाठ के अधीनस्थ हैं। प्रस्तुति में, ऐसे तत्वों को एक साथ इकट्ठा किया जा सकता है और एचटीएमएल स्रोत में होने वाले स्थान पर दिखाई देने के बजाय पृष्ठ पर फुटनोट के रूप में प्रस्तुत किया जा सकता है। वर्ग विशेषताओं का उपयोग माइक्रोफॉर्मेट में शब्दार्थ रूप से किया जाता है। एकाधिक वर्ग मान निर्दिष्ट किए जा सकते हैं; उदाहरण के लिए तत्व को दोनों और कक्षाओं में रखता है।<code>class<class="notation"><class="notation important">notationimportant</code> * एक लेखक किसी विशेष तत्व को प्रस्तुतिकरण गुण असाइन करने के लिए विशेषता का उपयोग कर सकता है। स्टाइलशीट के भीतर से तत्व का चयन करने के लिए किसी तत्व या विशेषताओं का उपयोग करना बेहतर अभ्यास माना जाता है, हालांकि कभी-कभी यह एक सरल, विशिष्ट या तदर्थ स्टाइल के लिए बहुत बोझिल हो सकता है।<code>styleidclass</code> * विशेषता का उपयोग किसी तत्व को सबटेक्स्टुअल स्पष्टीकरण संलग्न करने के लिए किया जाता है। अधिकांश ब्राउज़रों में यह विशेषता टूलटिप के रूप में प्रदर्शित होती है।<code>title</code> * विशेषता तत्व की सामग्री की प्राकृतिक भाषा की पहचान करती है, जो बाकी दस्तावेज़ से अलग हो सकती है। उदाहरण के लिए, किसी अंग्रेज़ी भाषा के दस्तावेज़ में: <code>lang</code> : <code><nowiki><p>Oh well, <span lang="fr">c'est la vie</span></nowiki>, as they say in France.<nowiki></p></nowiki></code> :संक्षिप्त नाम तत्व, , का उपयोग इनमें से कुछ विशेषताओं को प्रदर्शित करने के लिए किया जा सकता है: <code>abbr</code> <nowiki><abbr id="anId" class="jargon" style="color:purple;" title="Hypertext Markup Language">HTML</abbr></nowiki> यह उदाहरण <abbr>एचटीएमएल</abbr> के रूप में प्रदर्शित होता है; अधिकांश ब्राउज़रों में, संक्षिप्त नाम पर कर्सर को इंगित करने से शीर्षक पाठ "हाइपरटेक्स्ट मार्कअप भाषा" प्रदर्शित होना चाहिए। अधिकांश तत्व पाठ दिशा निर्दिष्ट करने के लिए भाषा से संबंधित विशेषता लेते हैं, जैसे कि दाएं-से-बाएं पाठ के लिए "आरटीएल" के साथ, उदाहरण के लिए, अरबी, फारसी या हिब्रू। <code>dir</code> === वर्ण और एंटिटी संदर्भ === यह भी देखें: एक्सएमएल और एचटीएमएल वर्ण इकाई संदर्भों और यूनिकोड और एचटीएमएल की सूची संस्करण 4.0 के रूप में, एचटीएमएल 252 वर्ण इकाई संदर्भों का एक सेट और 1,114,050 संख्यात्मक चरित्र संदर्भों का एक सेट परिभाषित करता है, जो दोनों व्यक्तिगत वर्णों को शाब्दिक रूप से लिखने के बजाय सरल मार्कअप के माध्यम से लिखने की अनुमति देते हैं। एक शाब्दिक चरित्र और इसके मार्कअप समकक्ष को समकक्ष माना जाता है और समान रूप से प्रस्तुत किया जाता है। इस तरह से वर्णों को "भागने" की क्षमता वर्णों के लिए अनुमति देती है और (जब क्रमशः और , के रूप में लिखा जाता है) मार्कअप के बजाय चरित्र डेटा के रूप में व्याख्या की जाती है। उदाहरण के लिए, एक शाब्दिक सामान्य रूप से एक टैग की शुरुआत को इंगित करता है, और आमतौर पर एक चरित्र इकाई संदर्भ या संख्यात्मक वर्ण संदर्भ की शुरुआत को इंगित करता है; इसे किसी तत्व की सामग्री में या किसी विशेषता के मूल्य में शामिल करने की अनुमति देता है या लिखता है। डबल-कोट वर्ण (), जब किसी विशेषता मान को उद्धृत करने के लिए उपयोग नहीं किया जाता है, तो विशेषता मान के भीतर ही प्रकट होने पर या उससे भी बचना चाहिए। समतुल्य रूप से, एकल-उद्धरण वर्ण (), जब विशेषता मान को उद्धृत करने के लिए उपयोग नहीं किया जाता है, तो विशेषता मान के भीतर प्रकट होने पर या (या एचटीएमएल 5 या एक्सएचटीएमएल दस्तावेज़ों के रूप में) से भी बचना चाहिए। यदि दस्तावेज़ लेखक ऐसे पात्रों से बचने की आवश्यकता को अनदेखा करते हैं, तो कुछ ब्राउज़र बहुत क्षमाशील हो सकते हैं और उनके इरादे का अनुमान लगाने के लिए संदर्भ का उपयोग करने का प्रयास कर सकते हैं। परिणाम अभी भी अमान्य मार्कअप है, जो दस्तावेज़ को अन्य ब्राउज़रों और अन्य उपयोगकर्ता एजेंटों के लिए कम पहुँच योग्य बनाता है जो उदाहरण के लिए खोज और अनुक्रमण उद्देश्यों के लिए दस्तावेज़ को पार्स करने का प्रयास कर सकते हैं। <code><&&amp;lt;&amp;amp;<&&amp;amp;&amp;#x26;&amp;#38;&"&amp;quot;&amp;#x22;&amp;#34;'&amp;#x27;&amp;#39;&amp;apos;</code> पलायन उन वर्णों के लिए भी अनुमति देता है जो आसानी से टाइप नहीं किए जाते हैं, या जो दस्तावेज़ के वर्ण एन्कोडिंग में उपलब्ध नहीं हैं, तत्व और विशेषता सामग्री के भीतर प्रतिनिधित्व करने के लिए। उदाहरण के लिए, तीव्र उच्चारण (), एक वर्ण जो आमतौर पर केवल पश्चिमी यूरोपीय और दक्षिण अमेरिकी कीबोर्ड पर पाया जाता है, किसी भी एचटीएमएल दस्तावेज़ में इकाई संदर्भ के रूप में या संख्यात्मक संदर्भ के रूप में या, उन वर्णों का उपयोग करके लिखा जा सकता है जो सभी कीबोर्ड पर उपलब्ध हैं और सभी वर्ण एन्कोडिंग में समर्थित हैं। यूटीएफ -8 जैसे यूनिकोड कैरेक्टर एन्कोडिंग सभी आधुनिक ब्राउज़रों के साथ संगत हैं और दुनिया के लेखन प्रणालियों के लगभग सभी पात्रों तक सीधी पहुंच की अनुमति देते हैं। <code>eé&amp;eacute;&amp;#xE9;&amp;#233;</code> {| class="wikitable" |+उदाहरण एचटीएमएल एस्केप सीक्वेंस !नाम रखा !दशमलव !हेक्साडेसिमल !परिणाम !वर्णन !नोट्स |- |<code>&amp;amp;</code> |<code>&amp;#38;</code> |<code>&amp;#x26;</code> |<code>&</code> |ऐंपरसैंड | |- |<code>&amp;lt;</code> |<code>&amp;#60;</code> |<code>&amp;#x3C;</code> |<code><</code> |इससे कम | |- |<code>&amp;gt;</code> |<code>&amp;#62;</code> |<code>&amp;#x3e;</code> |<code>></code> |इससे भी बड़ा | |- |<code>&amp;quot;</code> |<code>&amp;#34;</code> |<code>&amp;#x22;</code> |<code>"</code> |डबल कोट | |- |<code>&amp;apos;</code> |<code>&amp;#39;</code> |<code>&amp;#x27;</code> |<code>'</code> |एकल उद्धरण | |- |<code>&amp;nbsp;</code> |<code>&amp;#160;</code> |<code>&amp;#xA0;</code> | |नॉन-ब्रेकिंग स्पेस | |- |<code>&amp;copy;</code> |<code>&amp;#169;</code> |<code>&amp;#xA9;</code> |<code>©</code> |प्रकाशनाधिकार | |- |<code>&amp;reg;</code> |<code>&amp;#174;</code> |<code>&amp;#</code> |<code>®</code> |पंजीकृत ट्रेडमार्क | |- |<code>&amp;dagger;</code> |<code>&amp;#8224;</code> |<code>&amp;#x2020;</code> |<code>†</code> |कटार | |- |<code>&amp;Dagger;</code> |<code>&amp;#8225;</code> |<code>&amp;#x2021;</code> |<code>‡</code> |डबल खंजर |केस संवेदी हैं नाम |- |<code>&amp;ddagger;</code> |<code>&amp;#8225;</code> |<code>&amp;#x2021;</code> |<code>‡</code> |डबल खंजर |नामों में पर्यायवाची हो सकते हैं |- |<code>&amp;trade;</code> |<code>&amp;#8482;</code> |<code>&amp;#x2122;</code> |<code>™</code> |ट्रेडमार्क |} === डेटा प्रकार === एचटीएमएल तत्व सामग्री के लिए कई डेटा प्रकारों को परिभाषित करता है, जैसे स्क्रिप्ट डेटा और स्टाइलशीट डेटा, और विशेषता मानों के लिए ढेर सारे प्रकार, जिनमें आईडी, नाम, यूआरआई, संख्याएं, लंबाई की इकाइयां, भाषाएं, मीडिया डिस्क्रिप्टर, रंग, वर्ण एन्कोडिंग, दिनांक और समय आदि शामिल हैं। ये सभी डेटा प्रकार वर्ण डेटा की विशेषज्ञता हैं। === दस्तावेज़ प्रकार घोषणा === एचटीएमएल दस्तावेज़ों को दस्तावेज़ प्रकार घोषणा (अनौपचारिक रूप से, एक "डॉकटाइप") के साथ शुरू करने की आवश्यकता होती है। ब्राउज़रों में, डॉकटाइप रेंडरिंग मोड को परिभाषित करने में मदद करता है-विशेष रूप से क्विर्क मोड का उपयोग करना है या नहीं। डॉकटाइप का मूल उद्देश्य दस्तावेज़ प्रकार परिभाषा (डीटीडी) के आधार पर एसजीएमएल टूल द्वारा एचटीएमएल दस्तावेजों के पार्सिंग और सत्यापन को सक्षम करना था। डीटीडी जिसे डीओसीटाइप संदर्भित करता है, उसमें एक मशीन-पठनीय व्याकरण होता है जो इस तरह के डीटीडी के अनुरूप दस्तावेज़ के लिए अनुमत और निषिद्ध सामग्री निर्दिष्ट करता है। दूसरी ओर, ब्राउज़र एचटीएमएल को एसजीएमएल के अनुप्रयोग के रूप में लागू नहीं करते हैं और परिणामस्वरूप डीटीडी को नहीं पढ़ते हैं। एचटीएमएल 5 डीटीडी को परिभाषित नहीं करता है; इसलिए, एचटीएमएल 5 में डॉकटाइप घोषणा सरल और छोटी है: <!DOCTYPE html> एचटीएमएल 4 डॉकटाइप का एक उदाहरण <!DOCTYPE HTML PUBLIC "-//W3C//DTD HTML 4.01//EN" "<nowiki>https://www.w3.org/TR/html4/strict.dtd</nowiki>"> यह घोषणा एचटीएमएल 4.01 के "सख्त" संस्करण के लिए डीटीडी का संदर्भ देती है। एसजीएमएल-आधारित सत्यापनकर्ता दस्तावेज़ को ठीक से पार्स करने और सत्यापन करने के लिए डीटीडी पढ़ते हैं। आधुनिक ब्राउज़रों में, एक वैध डॉकटाइप क्विर्क मोड के विपरीत मानक मोड को सक्रिय करता है। इसके अलावा, एचटीएमएल 4.01 संक्रमणकालीन और फ्रेमसेट डीटीडी प्रदान करता है, जैसा कि नीचे बताया गया है। संक्रमणकालीन प्रकार सबसे समावेशी है, जिसमें वर्तमान टैग के साथ-साथ पुराने या "बहिष्कृत" टैग शामिल हैं, जिसमें बहिष्कृत टैग को छोड़कर सख्त डीटीडी है। फ्रेमसेट में संक्रमणकालीन प्रकार में शामिल टैग के साथ एक पृष्ठ पर फ्रेम बनाने के लिए आवश्यक सभी टैग हैं। == शब्दार्थ एचटीएमएल == मुख्य लेख: शब्दार्थ एचटीएमएल सिमेंटिक एचटीएमएल एचटीएमएल लिखने का एक तरीका है जो अपनी प्रस्तुति (लुक) पर एन्कोडेड जानकारी के अर्थ पर जोर देता है। एचटीएमएल ने अपनी स्थापना से सिमेंटिक मार्कअप को शामिल किया है, लेकिन इसमें प्रेजेंटेशनल मार्कअप, जैसे, और टैग भी शामिल हैं। शब्दार्थ तटस्थ अवधि और डिव टैग भी हैं। 1990 के दशक के उत्तरार्ध से, जब कैस्केडिंग स्टाइल शीट्स अधिकांश ब्राउज़रों में काम करना शुरू कर रहे थे, वेब लेखकों को प्रस्तुति और सामग्री के पृथक्करण की दृष्टि से प्रस्तुति एचटीएमएल मार्कअप के उपयोग से बचने के लिए प्रोत्साहित किया गया है। <code><nowiki><font><i><center></nowiki></code> सिमेंटिक वेब की 2001 की चर्चा में, टिम बर्नर्स-ली और अन्य लोगों ने उन तरीकों के उदाहरण दिए जिनमें बुद्धिमान सॉफ़्टवेयर "एजेंट" एक दिन स्वचालित रूप से वेब क्रॉल कर सकते हैं और मानव उपयोगकर्ताओं के लाभ के लिए पहले असंबंधित, प्रकाशित तथ्यों को ढूंढ सकते हैं, फ़िल्टर कर सकते हैं और सहसंबंधित कर सकते हैं।  ऐसे एजेंट अब भी आम नहीं हैं, लेकिन वेब 2.0, मैशप और मूल्य तुलना वेबसाइटों के कुछ विचार करीब आ सकते हैं। इन वेब एप्लिकेशन हाइब्रिड और बर्नर्स-ली के शब्दार्थ एजेंटों के बीच मुख्य अंतर इस तथ्य में निहित है कि जानकारी का वर्तमान एकत्रीकरण और संकरण आमतौर पर वेब डेवलपर्स द्वारा डिज़ाइन किया जाता है, जो पहले से ही वेब स्थानों और विशिष्ट डेटा के एपीआई शब्दार्थ को जानते हैं जो वे मैश, तुलना और गठबंधन करना चाहते हैं। एक महत्वपूर्ण प्रकार का वेब एजेंट जो वेब पृष्ठों को स्वचालित रूप से क्रॉल और पढ़ता है, बिना किसी पूर्व ज्ञान के कि यह क्या मिल सकता है, वेब क्रॉलर या खोज-इंजन मकड़ी है। ये सॉफ़्टवेयर एजेंट वेब पृष्ठों की शब्दार्थ स्पष्टता पर निर्भर हैं क्योंकि वे एक दिन में लाखों वेब पृष्ठों को पढ़ने और इंडेक्स करने के लिए विभिन्न तकनीकों और एल्गोरिदम का उपयोग करते हैं और वेब उपयोगकर्ताओं को खोज सुविधाएं प्रदान करते हैं जिसके बिना वर्ल्ड वाइड वेब की उपयोगिता बहुत कम हो जाएगी। खोज-इंजन मकड़ियों के लिए एचटीएमएल दस्तावेजों में पाए जाने वाले पाठ के टुकड़ों के महत्व को रेट करने में सक्षम होने के लिए, और मैशप और अन्य संकर बनाने वालों के साथ-साथ अधिक स्वचालित एजेंटों के लिए भी, एचटीएमएल में मौजूद शब्दार्थ संरचनाओं को प्रकाशित पाठ के अर्थ को बाहर लाने के लिए व्यापक रूप से और समान रूप से लागू करने की आवश्यकता है। प्रेजेंटेशनल मार्कअप टैग वर्तमान एचटीएमएल और एक्सएचटीएमएल सिफारिशों में बहिष्कृत हैं। एचटीएमएल के पिछले संस्करणों से अधिकांश प्रस्तुतिकरण सुविधाओं की अनुमति नहीं है क्योंकि वे खराब पहुंच, साइट रखरखाव की उच्च लागत और बड़े दस्तावेज़ आकार ों की ओर ले जाते हैं। अच्छा शब्दार्थ एचटीएमएल वेब दस्तावेज़ों की पहुंच में भी सुधार करता है (वेब सामग्री एक्सेसिबिलिटी दिशानिर्देश भी देखें)। उदाहरण के लिए, जब कोई स्क्रीन रीडर या ऑडियो ब्राउज़र किसी दस्तावेज़ की संरचना का सही ढंग से पता लगा सकता है, तो यह सही ढंग से चिह्नित होने पर बार-बार या अप्रासंगिक जानकारी पढ़कर दृष्टिबाधित उपयोगकर्ता का समय बर्बाद नहीं करेगा। == वितरण == एचटीएमएल दस्तावेज़ों को किसी भी अन्य कंप्यूटर फ़ाइल के समान साधनों द्वारा वितरित किया जा सकता है। हालाँकि, वे अक्सर वेब सर्वर से या ईमेल द्वारा HTTP द्वारा वितरित किए जाते हैं। === एचटीटीपी === मुख्य लेख: हाइपरटेक्स्ट स्थानांतरण प्रोटोकॉल वर्ल्ड वाइड वेब मुख्य रूप से [[हाइपरटेक्स्ट ट्रांसफर प्रोटोकॉल]] (एचटीटीपी) का उपयोग करके वेब सर्वर से वेब ब्राउज़र में प्रेषित एचटीएमएल दस्तावेजों से बना है। हालांकि, एचटीटीपी का उपयोग एचटीएमएल के अलावा छवियों, ध्वनि और अन्य सामग्री की सेवा के लिए किया जाता है। वेब ब्राउज़र को यह जानने की अनुमति देने के लिए कि उसे प्राप्त होने वाले प्रत्येक दस्तावेज़ को कैसे संभालना है, दस्तावेज़ के साथ अन्य जानकारी प्रेषित की जाती है। इस मेटा डेटा में आमतौर पर माइम प्रकार (जैसे, या) और वर्ण एन्कोडिंग (एचटीएमएल में वर्ण एन्कोडिंग देखें) शामिल हैं। <kbd>text/htmlapplication/xhtml+xml</kbd> आधुनिक ब्राउज़रों में, HTML दस्तावेज़ के साथ भेजा गया MIME प्रकार प्रभावित कर सकता है कि दस्तावेज़ प्रारंभ में कैसे व्याख्या की जाती है। एक्सएचटीएमएल माइम प्रकार के साथ भेजा गया एक दस्तावेज़ अच्छी तरह से गठित एक्सएमएल होने की उम्मीद है; सिंटैक्स त्रुटियों के कारण ब्राउज़र इसे रेंडर करने में विफल हो सकता है। एचटीएमएल माइम प्रकार के साथ भेजा गया एक ही दस्तावेज़ सफलतापूर्वक प्रदर्शित किया जा सकता है, क्योंकि कुछ ब्राउज़र एचटीएमएल के साथ अधिक उदार हैं। W3C अनुशंसाएँ बताती हैं कि अनुशंसा के परिशिष्ट C में निर्धारित दिशानिर्देशों का पालन करने वाले XHTML 1.0 दस्तावेज़ों को MIME प्रकार के साथ लेबल किया जा सकता है।  एक्सएचटीएमएल 1.1 यह भी बताता है कि एक्सएचटीएमएल 1.1 दस्तावेजों  तो माइम प्रकार के साथ लेबल किया जाना चाहिए। === एचटीएमएल ई-मेल === मुख्य लेख: एचटीएमएल ईमेल अधिकांश ग्राफिकल ईमेल क्लाइंट एचटीएमएल (अक्सर बीमार परिभाषित) के सबसेट के उपयोग की अनुमति देते हैं ताकि स्वरूपण और सिमेंटिक मार्कअप प्रदान किया जा सके जो सादे पाठ के साथ उपलब्ध नहीं है। इसमें रंगीन शीर्षकों, जोर देने और उद्धृत पाठ, इनलाइन छवियों और आरेखों जैसी टाइपोग्राफिक जानकारी शामिल हो सकती है। ऐसे कई क्लाइंट में एचटीएमएल ई-मेल संदेशों की रचना के लिए एक जीयूआई संपादक और उन्हें प्रदर्शित करने के लिए एक रेंडरिंग इंजन दोनों शामिल हैं। ई-मेल में HTML के उपयोग की कुछ लोगों द्वारा संगतता मुद्दों के कारण आलोचना की जाती है, क्योंकि यह फ़िशिंग हमलों को छिपाने में मदद कर सकता है, क्योंकि अंधे या दृष्टिबाधित लोगों के लिए पहुँच समस्याओं के कारण, क्योंकि यह स्पैम फ़िल्टर को भ्रमित कर सकता है और क्योंकि संदेश का आकार सादे पाठ से बड़ा है। === नामकरण सम्मेलनों === एचटीएमएल वाली फ़ाइलों के लिए सबसे आम फ़ाइल नाम एक्सटेंशन है। इसका एक सामान्य संक्षिप्त नाम है, जिसकी उत्पत्ति कुछ शुरुआती ऑपरेटिंग सिस्टम और फ़ाइल सिस्टम, जैसे कि डॉस और एफएटी डेटा संरचना द्वारा लगाई गई सीमाएं, फ़ाइल एक्सटेंशन को तीन अक्षरों तक सीमित करती हैं। <kbd>.html.htm</kbd> === एचटीएमएल अनुप्रयोग === मुख्य लेख: एचटीएमएल अनुप्रयोग एक एचटीएमएल एप्लिकेशन (एचटीए; फ़ाइल एक्सटेंशन) एक [[माइक्रोसॉफ्ट विंडोज़|माइक्रोसॉफ्ट विंडोज]] एप्लिकेशन है जो एप्लिकेशन के ग्राफिकल इंटरफ़ेस प्रदान करने के लिए ब्राउज़र में एचटीएमएल और डायनामिक एचटीएमएल का उपयोग करता है। एक नियमित एचटीएमएल फ़ाइल वेब ब्राउज़र की सुरक्षा के सुरक्षा मॉडल तक ही सीमित है, केवल वेब सर्वर से संवाद करती है और केवल वेब पेज ऑब्जेक्ट्स और साइट कुकीज़ में हेरफेर करती है। एक एचटीए पूरी तरह से विश्वसनीय एप्लिकेशन के रूप में चलता है और इसलिए इसमें अधिक विशेषाधिकार हैं, जैसे फ़ाइलों और विंडोज रजिस्ट्री प्रविष्टियों का निर्माण / क्योंकि वे ब्राउज़र के सुरक्षा मॉडल के बाहर काम करते हैं, एचटीए को एचटीटीपी के माध्यम से निष्पादित नहीं किया जा सकता है, लेकिन इसे डाउनलोड किया जाना चाहिए (ईएक्सई फ़ाइल की तरह) और स्थानीय फ़ाइल सिस्टम से निष्पादित किया जाना चाहिए। <kbd>.hta</kbd> == एचटीएमएल 4 विविधताएं == इसकी स्थापना के बाद से, एचटीएमएल और इसके संबंधित प्रोटोकॉल ने अपेक्षाकृत जल्दी स्वीकृति प्राप्त की। <sup>[''किसके द्वारा?'']</sup> हालाँकि, भाषा के शुरुआती वर्षों में कोई स्पष्ट मानक मौजूद नहीं थे। यद्यपि इसके रचनाकारों ने मूल रूप से एचटीएमएल की कल्पना प्रस्तुति विवरण से रहित एक शब्दार्थ भाषा के रूप में की थी, ने कई प्रस्तुतिकरण तत्वों और विशेषताओं को भाषा में धकेल दिया, जो बड़े पैमाने पर विभिन्न ब्राउज़र विक्रेताओं द्वारा संचालित थे। एचटीएमएल के आसपास के नवीनतम मानक भाषा के कभी-कभी अराजक विकास को दूर करने के प्रयासों को  और सार्थक और अच्छी तरह से प्रस्तुत दस्तावेजों दोनों के निर्माण के लिए एक तर्कसंगत नींव बनाने के लिए। एचटीएमएल को एक शब्दार्थ भाषा के रूप में अपनी भूमिका में वापस करने के लिए, डब्ल्यू 3 सी ने प्रस्तुति के बोझ को कंधे पर रखने के लिए सीएसएस और एक्सएसएल जैसी शैली भाषाएं विकसित की हैं। संयोजन के रूप में, एचटीएमएल विनिर्देश ने धीरे-धीरे प्रस्तुति तत्वों पर लगाम लगा दी है। वर्तमान में निर्दिष्ट एचटीएमएल के विभिन्न रूपों को अलग करने वाले दो अक्ष हैं: एसजीएमएल-आधारित एचटीएमएल बनाम एक्सएमएल-आधारित एचटीएमएल (एक्सएचटीएमएल के रूप में संदर्भित) एक अक्ष पर, और दूसरे अक्ष पर सख्त बनाम संक्रमणकालीन (ढीला) बनाम फ्रेमसेट। === एसजीएमएल-आधारित बनाम एक्सएमएल-आधारित एचटीएमएल === नवीनतम में एक अंतर<sup>[''कब अ?'']</sup> एचटीएमएल विनिर्देश एसजीएमएल-आधारित विनिर्देश और एक्सएमएल-आधारित विनिर्देश के बीच अंतर में निहित हैं। एक्सएमएल-आधारित विनिर्देश को आमतौर पर अधिक पारंपरिक परिभाषा से स्पष्ट रूप से अलग करने के लिए एक्सएचटीएमएल कहा जाता है। हालाँकि, रूट तत्व नाम एक्सएचटीएमएल-निर्दिष्ट एचटीएमएल में भी "एचटीएमएल" बना हुआ है। डब्ल्यू 3 सी का इरादा एक्सएचटीएमएल 1.0 एचटीएमएल 4.01 के समान होना था, सिवाय इसके कि जहां अधिक जटिल एसजीएमएल पर एक्सएमएल की सीमाओं को वर्कअराउंड की आवश्यकता होती है। क्योंकि एक्सएचटीएमएल और एचटीएमएल निकटता से संबंधित हैं, उन्हें कभी-कभी समानांतर में प्रलेखित किया जाता है। ऐसी परिस्थितियों में, कुछ लेखक दो नामों को (एक्स) एचटीएमएल या एक्स (एचटीएमएल) के रूप में जोड़ते हैं। एचटीएमएल 4.01 की तरह, एक्सएचटीएमएल 1.0 में तीन उप-विनिर्देश हैं: सख्त, संक्रमणकालीन और फ्रेमसेट। किसी दस्तावेज़ के लिए विभिन्न उद्घाटन घोषणाओं के अलावा, एचटीएमएल 4.01 और एक्सएचटीएमएल 1.0 दस्तावेज़ के बीच अंतर- प्रत्येक संबंधित डीटीडी में- काफी हद तक वाक्यात्मक हैं। एचटीएमएल का अंतर्निहित वाक्यविन्यास कई शॉर्टकट की अनुमति देता है जो एक्सएचटीएमएल नहीं करता है, जैसे कि वैकल्पिक उद्घाटन या समापन टैग वाले तत्व, और यहां तक कि खाली तत्व जिनके पास अंत टैग नहीं होना चाहिए। इसके विपरीत, एक्सएचटीएमएल को सभी तत्वों को एक उद्घाटन टैग और एक समापन टैग की आवश्यकता होती है। हालाँकि, एक्सएचटीएमएल एक नया शॉर्टकट भी पेश करता है: टैग के अंत से पहले एक स्लैश को शामिल करके एक एक्सएचटीएमएल टैग को एक ही टैग के भीतर खोला और बंद किया जा सकता है: । इस आशुलिपि की शुरूआत, जिसका उपयोग एचटीएमएल 4.01 के लिए एसजीएमएल घोषणा में नहीं किया जाता है, इस नए सम्मेलन से अपरिचित पहले के सॉफ़्टवेयर को भ्रमित कर सकता है। इसके लिए एक फिक्स टैग को बंद करने से पहले एक स्थान शामिल करना है, जैसे: । <code><nowiki><br/></nowiki><nowiki><br /></nowiki></code> एचटीएमएल और एक्सएचटीएमएल के बीच सूक्ष्म अंतर को समझने के लिए, एक वैध और अच्छी तरह से गठित एक्सएचटीएमएल 1.0 दस्तावेज़ के परिवर्तन पर विचार करें जो एक वैध एचटीएमएल 4.01 दस्तावेज़ में परिशिष्ट सी (नीचे देखें) का पालन करता है। यह अनुवाद करने के लिए निम्न चरणों की आवश्यकता होती है: # '''एक तत्व के लिए भाषा एक्सएचटीएमएल <code>एक्सएमएल:</code> <code>लैंग</code> विशेषता के बजाय लैंग विशेषता के साथ निर्दिष्ट की जानी चाहिए।''' एक्सएचटीएमएल एक्सएमएल की अंतर्निहित भाषा-परिभाषित कार्यक्षमता विशेषता का उपयोग करता है। # '''एक्सएमएल नामस्थान (<code>एक्सएमएलएनएस = यूआरआई)</code> निकालें।''' एचटीएमएल में नेमस्पेस के लिए कोई सुविधा नहीं है। # '''दस्तावेज़ प्रकार घोषणा XHTML''' 1.0 से HTML 4.01 में परिवर्तित करें। (आगे स्पष्टीकरण के लिए डीटीडी अनुभाग देखें)। # यदि मौजूद '''है, तो XML घोषणा निकालें.''' (आमतौर पर यह है:).<code><?xml version="1.0" encoding="utf-8"?></code> # '''सुनिश्चित करें कि दस्तावेज़ का माइम प्रकार <code>पाठ/एचटीएमएल</code> पर सेट है।''' एचटीएमएल और एक्सएचटीएमएल दोनों के लिए, यह सर्वर द्वारा भेजे गए एचटीटीपी हेडर से आता है।<code>Content-Type</code> # '''XML रिक्त-तत्व सिंटैक्स को HTML शैली रिक्त तत्व''' (करने के लिए) में परिवर्तित करें.<code><nowiki><br /></nowiki><nowiki><br /></nowiki></code> वे एक्सएचटीएमएल 1.0 से एचटीएमएल 4.01 तक दस्तावेज़ का अनुवाद करने के लिए आवश्यक मुख्य परिवर्तन हैं। एचटीएमएल से एक्सएचटीएमएल में अनुवाद करने के लिए किसी भी छोड़े गए उद्घाटन या समापन टैग को जोड़ने की भी आवश्यकता होगी। चाहे एचटीएमएल या एक्सएचटीएमएल में कोडिंग यह याद रखने के बजाय एचटीएमएल दस्तावेज़ के भीतर हमेशा वैकल्पिक टैग शामिल करना सबसे अच्छा हो सकता है कि कौन से टैग छोड़े जा सकते हैं। एक अच्छी तरह से गठित एक्सएचटीएमएल दस्तावेज़ एक्सएमएल की सभी वाक्यविन्यास आवश्यकताओं का पालन करता है। एक मान्य दस्तावेज़ XHTML के लिए सामग्री विनिर्देश का पालन करता है, जो दस्तावेज़ संरचना का वर्णन करता है। डब्ल्यू 3 सी एचटीएमएल और एक्सएचटीएमएल के बीच एक आसान माइग्रेशन सुनिश्चित करने के लिए कई सम्मेलनों की सिफारिश करता है (एचटीएमएल संगतता दिशानिर्देश देखें)। निम्न चरणों को केवल XHTML 1.0 दस्तावेज़ों पर लागू किया जा सकता है: * भाषा निर्दिष्ट करने वाले किसी भी तत्व पर दोनों और विशेषताओं को शामिल करें।<code>xml:langlang</code> * केवल HTML में रिक्त के रूप में निर्दिष्ट तत्वों के लिए रिक्त-तत्व सिंटैक्स का उपयोग करें। * खाली-तत्व टैग में एक अतिरिक्त स्थान शामिल करें: उदाहरण के लिए इसके बजाय।<code><nowiki><br /></nowiki><nowiki><br /></nowiki></code> * उन तत्वों के लिए स्पष्ट बंद टैग शामिल करें जो सामग्री की अनुमति देते हैं लेकिन खाली छोड़ दिए जाते हैं (उदाहरण के लिए, , नहीं)।<code><nowiki><div></div></nowiki><nowiki><div /></nowiki></code> * एक्सएमएल घोषणा को छोड़ दें। डब्ल्यू 3 सी के संगतता दिशानिर्देशों का सावधानीपूर्वक पालन करके, एक उपयोगकर्ता एजेंट को दस्तावेज़ को एचटीएमएल या एक्सएचटीएमएल के रूप में समान रूप से व्याख्या करने में सक्षम होना चाहिए। उन दस्तावेज़ों के लिए जो एक्सएचटीएमएल 1.0 हैं और इस तरह से संगत बनाए गए हैं, डब्ल्यू 3 सी उन्हें एचटीएमएल (माइम प्रकार के साथ), या एक्सएचटीएमएल (एक या माइम प्रकार के साथ) के रूप में सेवा करने की अनुमति देता है। जब एक्सएचटीएमएल के रूप में वितरित किया जाता है, तो ब्राउज़रों को एक्सएमएल पार्सर का उपयोग करना चाहिए, जो दस्तावेज़ की सामग्री को पार्स करने के लिए एक्सएमएल विनिर्देशों का कड़ाई से पालन करता है। <code>text/htmlapplication/xhtml+xmlapplication/xml</code> === संक्रमणकालीन बनाम सख्त === एचटीएमएल 4 ने भाषा के तीन अलग-अलग संस्करणों को परिभाषित किया: सख्त, संक्रमणकालीन (एक बार ढीला कहा जाता है) और फ्रेमसेट। सख्त संस्करण नए दस्तावेजों के लिए अभिप्रेत है और इसे सर्वोत्तम अभ्यास माना जाता है, जबकि संक्रमणकालीन और फ्रेमसेट संस्करणों को उन दस्तावेजों को संक्रमण करना आसान बनाने के लिए विकसित किया गया था जो पुराने एचटीएमएल विनिर्देश के अनुरूप थे या एचटीएमएल 4 के संस्करण के लिए किसी भी विनिर्देश के अनुरूप नहीं थे। संक्रमणकालीन और फ्रेमसेट संस्करण प्रस्तुति मार्कअप के लिए अनुमति देते हैं, जिसे सख्त संस्करण में छोड़ा जाता है। इसके बजाय, कैस्केडिंग स्टाइल शीट को एचटीएमएल दस्तावेजों की प्रस्तुति में सुधार करने के लिए प्रोत्साहित किया जाता है। क्योंकि एक्सएचटीएमएल 1 केवल एचटीएमएल 4 द्वारा परिभाषित भाषा के लिए एक्सएमएल सिंटैक्स को परिभाषित करता है, वही अंतर एक्सएचटीएमएल 1 पर भी लागू होता है। संक्रमणकालीन संस्करण शब्दावली के निम्नलिखित भागों की अनुमति देता है, जो सख्त संस्करण में शामिल नहीं हैं: * '''एक शिथिल सामग्री मॉडल''' ** इनलाइन तत्वों और सादे पाठ को सीधे अनुमति दी जाती है: , , , , और <code>bodyblockquoteformnoscriptnoframes</code> * '''प्रस्तुति से संबंधित तत्व''' ** रेखांकित करें () (बहिष्कृत एक हाइपरलिंक के साथ एक आगंतुक को भ्रमित कर सकता है।<code>u</code> ** स्ट्राइक-थ्रू (<code>s</code>) ** <code>center</code> (इसके बजाय सीएसएस का उपयोग करें। ** <code>font</code> (इसके बजाय सीएसएस का उपयोग करें। ** <code>basefont</code> (इसके बजाय सीएसएस का उपयोग करें। * '''प्रस्तुति से संबंधित विशेषताएँ''' ** <code>background</code> (इसके बजाय सीएसएस का उपयोग करें। और (इसके बजाय सीएसएस का उपयोग करें) विशेषताओं के लिए (डब्ल्यू 3 सी के अनुसार आवश्यक तत्व।<code>bgcolorbody</code> ** <code>align</code> (इसके बजाय सीएसएस का उपयोग करें। पर विशेषता, , अनुच्छेद () और शीर्ष (...) तत्व<code>divformph1h6</code> ** <code>align</code> ), (बहिष्कृत. इसके बजाय सीएसएस का उपयोग करें.), (बहिष्कृत. इसके बजाय सीएसएस का उपयोग करें।) और (बहिष्कृत. इसके बजाय सीएसएस का उपयोग करें।) तत्व पर विशेषताओं<code>noshadesizewidthhr</code> ** <code>align</code> ), और विशेषताओं पर और (सावधानी: तत्व केवल इंटरनेट एक्सप्लोरर (प्रमुख ब्राउज़रों से) तत्वों में समर्थित है<code>bordervspacehspaceimgobjectobject</code> ** <code>align</code> (इसके बजाय सीएसएस का उपयोग करें। पर विशेषता और तत्वों<code>legendcaption</code> ** <code>align</code> (इसके बजाय सीएसएस का उपयोग करें। और (बहिष्कृत. इसके बजाय सीएसएस का उपयोग करें।<code>bgcolortable</code> ** <code>nowrap</code> (अप्रचलित), (बहिष्कृत. इसके बजाय सीएसएस का उपयोग करें।), पर और तत्व<code>bgcolorwidthheighttdth</code> ** <code>bgcolor</code> (इसके बजाय सीएसएस का उपयोग करें। तत्व पर विशेषता<code>tr</code> ** <code>clear</code> (अप्रचलित) तत्व पर विशेषता<code>br</code> ** <code>compact</code> पर विशेषता, और तत्व<code>dldirmenu</code> ** <code>type</code> ), (बहिष्कृत. इसके बजाय सीएसएस का उपयोग करें। ) और (बहिष्कृत. इसके बजाय सीएसएस का उपयोग करें।<code>compactstartolul</code> ** <code>type</code> और तत्व पर विशेषताएं<code>valueli</code> ** <code>width</code> तत्व पर विशेषता<code>pre</code> * '''संक्रमणकालीन विनिर्देश में अतिरिक्त तत्व''' ** <code>menu</code> (इसके बजाय सीएसएस का उपयोग करें। सूची (कोई विकल्प नहीं, हालांकि अव्यवस्थित सूची की सिफारिश की जाती है) ** <code>dir</code> (इसके बजाय सीएसएस का उपयोग करें। सूची (कोई विकल्प नहीं, हालांकि अव्यवस्थित सूची की सिफारिश की जाती है) ** <code>isindex</code> (बहिष्कृत। (तत्व को सर्वर-साइड समर्थन की आवश्यकता होती है और आमतौर पर दस्तावेज़ सर्वर-साइड में जोड़ा जाता है, और तत्वों को विकल्प के रूप में उपयोग किया जा सकता है)<code>forminput</code> ** <code>applet</code> (इसके बजाय तत्व का उपयोग करें।<code>object</code> * '''स्क्रिप्ट तत्व पर <code>भाषा</code> (अप्रचलित) विशेषता''' (विशेषता के साथ अनावश्यक)।<code>type</code> * '''संबंधित एंटिटी फ़्रेम करें''' ** <code>iframe</code> ** <code>noframes</code> ** <code>target</code> (, और तत्वों में बहिष्कृत। पर विशेषता, क्लाइंट-साइड छवि-मानचित्र (), , और तत्व<code>maplinkformamaplinkformbase</code> फ्रेमसेट संस्करण में संक्रमणकालीन संस्करण में सब कुछ शामिल है, साथ ही तत्व (इसके बजाय उपयोग किया जाता है) और तत्व। <code>framesetbodyframe</code> === फ्रेमसेट बनाम संक्रमणकालीन === उपरोक्त संक्रमणकालीन मतभेदों के अलावा, फ्रेमसेट विनिर्देश (चाहे एक्सएचटीएमएल 1.0 या एचटीएमएल 4.01) एक अलग सामग्री मॉडल निर्दिष्ट करते हैं, जिसमें प्रतिस्थापन के साथ, जिसमें या तो तत्व होते हैं, या वैकल्पिक रूप से ए के साथ। <code>framesetbodyframenoframesbody</code> === विनिर्देश संस्करणों का सारांश === जैसा कि यह सूची दर्शाती है, विरासत समर्थन के लिए विनिर्देश के ढीले संस्करणों को बनाए रखा जाता है। हालांकि, लोकप्रिय गलत धारणाओं के विपरीत, एक्सएचटीएमएल के कदम का मतलब इस विरासत समर्थन को हटाना नहीं है। बल्कि एक्सएमएल में एक्स एक्सटेंसिबल के लिए खड़ा है और डब्ल्यू 3 सी पूरे विनिर्देश को मॉड्यूलर कर रहा है और इसे स्वतंत्र एक्सटेंशन तक खोल रहा है। एक्सएचटीएमएल 1.0 से एक्सएचटीएमएल 1.1 तक की चाल में प्राथमिक उपलब्धि पूरे विनिर्देश का मॉड्यूलराइजेशन है। एचटीएमएल का सख्त संस्करण एक्सएचटीएमएल 1.1 विनिर्देश के लिए मॉड्यूलर एक्सटेंशन के एक सेट के माध्यम से एक्सएचटीएमएल 1.1 में तैनात किया गया है। इसी तरह, ढीले (संक्रमणकालीन) या फ्रेमसेट विनिर्देशों की तलाश करने वाले किसी व्यक्ति को समान विस्तारित एक्सएचटीएमएल 1.1 समर्थन मिलेगा (इसमें से अधिकांश विरासत या फ्रेम मॉड्यूल में निहित है)। मॉड्यूलराइजेशन भी अपनी समय सारिणी पर विकसित करने के लिए अलग-अलग सुविधाओं की अनुमति देता है। इसलिए उदाहरण के लिए, एक्सएचटीएमएल 1.1 उभरते एक्सएमएल मानकों जैसे कि मैथएमएल (एक्सएमएल पर आधारित एक प्रस्तुति और शब्दार्थ गणित भाषा) और एक्सफॉर्म-मौजूदा एचटीएमएल रूपों को बदलने के लिए एक नई अत्यधिक उन्नत वेब-फॉर्म तकनीक के लिए तेजी से माइग्रेशन की अनुमति देगा। संक्षेप में, एचटीएमएल 4 विनिर्देश ने मुख्य रूप से एसजीएमएल के आधार पर एक एकल स्पष्ट रूप से लिखित विनिर्देश में सभी विभिन्न एचटीएमएल कार्यान्वयन पर लगाम लगाई। एक्सएचटीएमएल 1.0, इस विनिर्देश को पोर्ट किया गया है, जैसा कि है, नए एक्सएमएल परिभाषित विनिर्देश के लिए। अगला, एक्सएचटीएमएल 1.1 एक्सएमएल की एक्स्टेंसिबल प्रकृति का लाभ उठाता है और पूरे विनिर्देश को मॉड्यूलर करता है। एक्सएचटीएमएल 2.0 का उद्देश्य मानक-शरीर-आधारित दृष्टिकोण में विनिर्देश में नई सुविधाओं को जोड़ने में पहला कदम था। == व्हाट्सएप एचटीएमएल बनाम एचटीएमएल 5 == मुख्य लेख: § एचटीएमएल प्रकाशन का व्हाट्सएप में संक्रमण एचटीएमएल लिविंग स्टैंडर्ड, जिसे डब्ल्यूएचवाईडब्ल्यूजी द्वारा विकसित किया गया है, आधिकारिक संस्करण है, जबकि डब्ल्यू 3 सी एचटीएमएल 5 अब डब्ल्यूएचवाईडब्ल्यूजी से अलग नहीं है। == डब्ल्यूवाईएसआईडब्ल्यूवाईजी के संपादक == कुछ डब्ल्यूवाईएसआईडब्ल्यूवाईजी संपादक हैं (जो आप देखते हैं वह आपको क्या मिलता है), जिसमें उपयोगकर्ता सब कुछ बताता है क्योंकि यह ग्राफिकल यूजर इंटरफेस (जीयूआई) का उपयोग करके एचटीएमएल दस्तावेज़ में दिखाई देता है, जो अक्सर वर्ड प्रोसेसर के समान होता है। संपादक कोड दिखाने के बजाय दस्तावेज़ प्रस्तुत करता है, इसलिए लेखकों को एचटीएमएल के व्यापक ज्ञान की आवश्यकता नहीं होती है। डब्ल्यूवाईएसआईडब्ल्यूवाईजी संपादन मॉडल की आलोचना की गई है, मुख्य रूप से उत्पन्न कोड की कम गुणवत्ता के कारण; आवाज़ें हैं<sup>[''कौन?'']</sup> WYSIWYM मॉडल में बदलाव की वकालत कर रहा है (आप क्या देखते हैं आपका क्या मतलब है)। डब्ल्यूवाईएसआईडब्ल्यूवाईजी संपादक अपनी कथित खामियों के कारण एक विवादास्पद विषय बने हुए हैं जैसे: * अर्थ के विपरीत मुख्य रूप से लेआउट पर भरोसा करते हुए, अक्सर मार्कअप का उपयोग करना जो इच्छित अर्थ को व्यक्त नहीं करता है लेकिन बस लेआउट की प्रतिलिपि बनाता है। * अक्सर बेहद वर्बोज़ और अनावश्यक कोड का उत्पादन होता है जो एचटीएमएल और सीएसएस की कैस्केडिंग प्रकृति का उपयोग करने में विफल रहता है। * अक्सर अव्याकरणिक मार्कअप का उत्पादन करना, जिसे टैग सूप या शब्दार्थ रूप से गलत मार्कअप (जैसे इटैलिक के लिए) कहा जाता है।<code><nowiki><em></nowiki></code> * चूंकि एचटीएमएल दस्तावेजों में जानकारी का एक बड़ा सौदा लेआउट में नहीं है, इसलिए मॉडल की आलोचना की गई है कि "आप जो देखते हैं वह आपको मिलता है" -प्रकृति। ==सन्दर्भ== {{reflist}} == बाहरी कड़ियाँ== *[https://web.archive.org/web/20170702215525/http://www.webinhindi.com/2017/06/learn-html-in-20-minutes-hindi.html सिर्फ 20 मिनट में सीखें एच॰टी॰एम॰एल॰] (आपकी अपनी भाषा हिंदी में) [[category:अंतरजाल]] [[श्रेणी:एचटीएमएल]] jgl77aacbicmxoedlgzlvcdkesk4ue4 क्रोमियम(IV) ऑक्साइड 0 62202 6446729 4541080 2025-06-30T13:37:04Z संजीव कुमार 78022 लेख का विस्तार किया और स्रोत जोड़ा 6446729 wikitext text/x-wiki '''क्रोमियम डाइऑक्साइड''' (Chromium dioxide) अथवा '''क्रोमियम (IV) ऑक्साइड''' (chromium(IV) oxide) एक [[अकार्बनिक यौगिक]] है जिसका रासायनिक सूत्र CrO<sub>2</sub> है। यह काले रंग का [[रासायनिक संश्लेषण|संश्लेषित]] [[चुम्बकत्व|चुम्बकीय]] ठोस है।<ref name="G&E">{{Cite book|title=Chemistry of the Elements|last=ग्रीनवुड|first=नोर्मान एन|last2=एर्नशॉ|first2=एलन|publisher=बटरवर्थ-हाइनमैन|year=1997|isbn=978-0-08-037941-8|edition=द्वितीय|language=एन्}}</ref> इसका चुम्बकीय टेप [[पायस (इमल्शन)|पायसन]] में व्यापक रूप से उपयोग किया जाता था।<ref name="ullmanns">{{Ullmann|author=Gerd Anger, Jost Halstenberg, Klaus Hochgeschwender, Christoph Scherhag, Ulrich Korallus, Herbert Knopf, Peter Schmidt, Manfred Ohlinger|title=Chromium Compounds|doi=10.1002/14356007.a07_067}}</ref> [[सघन चक|सीडी]], [[डीवीडी]] और अन्य आधुनिक डीजिटल मीडिया की बढ़ती लोकप्रियता ने क्रोमियम डाइऑक्साइड के उपयोग को सीमित कर दिया। हालांकि इसे अब भी डाटाटेप के अनुप्रयोगों में अब भी स्टोरेज निकाय के रूप में काम में लिया जाता है। कई ऑक्साइड और टेप निर्माता अभी भी इसे अब तक आविष्कृत सर्वोत्तम चुंबकीय रिकॉर्डिंग युक्तियों में से एक मानते हैं। == सन्दर्भ == {{reflist}} [[श्रेणी:अकार्बनिक यौगिक]] 9ykkwim34hcv9r00m71z6dysk7lbunr रणबीर कपूर 0 62403 6446868 6364733 2025-06-30T18:00:30Z Sanjeev bot 127039 बॉट: विकि-कड़ी सुधारी। 6446868 wikitext text/x-wiki {{ज्ञानसन्दूक अभिनेता | name = रणबीर कपूर | image = Ranbir Kapoor.jpg | caption = रणबीर कपूर एक कार्यक्रम के दौरान (2015). | birthdate = {{birth date and age|1982|9|28}} | residence = [[मुम्बई|मुंबई]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | spouse = {{Marriage|[[आलिया भट्ट]]|2022}} | yearsactive = 2007&ndash;वर्तमान | domesticpartner = | parents = ऋषि कपूर <br /> नीतू सिंह | occupation = [[अभिनेता]] | awards= [[फ़िल्मफ़ेयर पुरुष प्रथम अभिनय पुरस्कार|प्रथम अभिनय पुरस्कार]]<br />2008: ''[[सांवरिया]]'' }} '''रणबीर कपूर ''', (जन्म: २८ सितम्बर १९८२<ref>{{cite news|url=http://photogallery.indiatimes.com/articleshow/5062162.cms|title=Ranbir Kapoor-Happy B'day Ranbir|date=8 अप्रैल 2009|work=Times of India|accessdate=13 मार्च 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110713025517/http://photogallery.indiatimes.com/articleshow/5062162.cms|archive-date=13 जुलाई 2011|url-status=live}}</ref>, [[मुम्बई|मुंबई]] [[महाराष्ट्र]], [[भारत]]) एक [[भारत|भारतीय]] अभिनेता हैं जो [[हिन्दी सिनेमा|बॉलीवुड]] सिनेमा में अभिनय करते है।<ref>{{cite web|url=http://abpnews.abplive.in/bollywood/ranbir-kapoor-and-mahira-khan-caught-and-clicked-in-new-york-city-view-pics-694474#image1|title=HOT NEWS! पाकिस्तानी एक्ट्रेस माहिरा खान को डेट कर रहे हैं रणबीर कपूर, ये तस्वीरें हैं गवाह!|access-date=22 सितंबर 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170922094401/http://abpnews.abplive.in/bollywood/ranbir-kapoor-and-mahira-khan-caught-and-clicked-in-new-york-city-view-pics-694474#image1|archive-date=22 सितंबर 2017|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.hindustantimes.com/bollywood/ranbir-kapoor-and-mahira-khan-spotted-smoking-in-new-york-and-twitter-s-thinking-what-you-re-thinking/story-Vlxc3f59qtyAbZtPEHCiVJ.html|title=Ranbir Kapoor and Mahira Khan spotted smoking in New York, and Twitter’s thinking what you’re thinking|access-date=22 सितंबर 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170922064136/http://www.hindustantimes.com/bollywood/ranbir-kapoor-and-mahira-khan-spotted-smoking-in-new-york-and-twitter-s-thinking-what-you-re-thinking/story-Vlxc3f59qtyAbZtPEHCiVJ.html|archive-date=22 सितंबर 2017|url-status=live}}</ref> रणबीर कपूर ने अपने फ़िल्मी जीवण की शुरुआत एक सहयोगी निर्देशक के रूप मैं निर्देशक '''संजय लीला भंसाली''' के साथ की। इसके तुरंत बाद उन्होंने ''सांवरिया'' फ़िल्म मैं बतौर अभिनेता अपना पहला अभिनय किया जिसके लिए उन्होंने '''सर्वश्रेष्ठ नवोदित अभिनेता''' के फ़िल्मफेयर पुरस्कार से नवाजा गया। इसके बाद उन्होंने ''वेक अप सीड'', ''अजब प्रेम की गज़ब कहानी'' और ''रॉकेट सिंह: सेल्समन ऑफ़ द इयर'', इन फ़िल्मो मैं एक ही साल मैं अभिनय करके सकारात्मक प्रतिक्रिया प्राप्त की. इन अभिनयों के लिए उन्हें फ़िल्मफेयर द्वारा सर्वश्रेष्ठ अभिनेता (क्रिटिक्स) पुरस्कार दिया गया। इसके बाद फ़िल्म ''राजनीति (2010)'' मैं एक महत्वाकांक्षी राजनेता के रूप में उनकी भूमिका के लिए उन्होंने मान्यता प्राप्त की जो उनकी सबसे बड़ी व्यावसायिक सफलता मानी जाती है। रणबीर कपूर का जन्म 28 सितंबर 1982 जो हिंदी सिनेमा के एक अभिनेता है, उन्होंने अपने करियर की शुरुआत संजय लीला भंसाली के साथ काम करके की और 2007 में उन्हीं डायरेक्टर के साथ अपनी पहली फ़िल्म में काम किया। वो एक पंजाबी परिवार से सम्बन्ध रखते है। उन्होंने अपना शिक्षण मुंबई के माहिम की बॉम्बे स्कॉटिश स्कूल में पूर्ण किया। फिर उन्हें एक्टिंग सीखने के लिए न्यूयॉर्क के ली स्ट्रासबर्ग थिएटर एंड फ़िल्म इंस्टिट्यूट भेजा गया। अपने करियर की शुरुवात करने से पहले उन्होंने दो शॉर्ट फ़िल्मे भी बनायीं। फिर उन्होंने संजय लीला भंसाली की फ़िल्म ब्लैक (2005) में उनकी मदद की। == निजी जीवन == रणबीर के माता पिता अपने समय के लोकप्रिय फ़िल्म सितारे [[ऋषि कपूर]] और [[नीतू सिंह]] हैं,<ref>{{cite news|url=http://photogallery.indiatimes.com/articleshow/5062162.cms |title=Ranbir Kapoor-Happy B'day Ranbir |date=8 April 2009 |work=[[द टाइम्स ऑफ़ इण्डिया]] |access-date=13 March 2011 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110713025517/http://photogallery.indiatimes.com/articleshow/5062162.cms |archive-date=13 July 2011 }}</ref> उनकी बड़ी बहन, रिधिमा (जन्म 1980), एक इंटीरियर और फैशन डिजाइनर है।<ref>{{cite web|last=Parande |first=Shweta |title=Kapoor kids who stayed away from Bollywood |url=http://ibnlive.in.com/news/kapoor-kids-who-stayed-away-from-bollywood/113942-8-66.html |publisher=[[सीएनएन आईबीएन]] |date=25 April 2010 |access-date=14 February 2013 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131204235300/http://ibnlive.in.com/news/kapoor-kids-who-stayed-away-from-bollywood/113942-8-66.html |archive-date= 4 December 2013 }}</ref><ref>{{cite news|last=Mirani |first=Indu |title=Chintu already has tears in his eyes |url=http://www.dnaindia.com/entertainment/1006129/report-chintu-already-has-tears-in-his-eyes |work=[[Daily News and Analysis]] |date=7 January 2006 |access-date=14 February 2013 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130430233726/http://www.dnaindia.com/entertainment/1006129/report-chintu-already-has-tears-in-his-eyes |archive-date=30 April 2013 }}</ref> यह [[पृथ्वीराज कपूर]] के पड़पोते और अभिनेता और फ़िल्म निर्माता [[राज कपूर]] के पोते हैं।<ref>{{cite web |last=Jain |first=Madhu |title=Bollywood's First Family |url=http://specials.rediff.com/movies/2006/feb/02slide1.htm |work=[[रीडिफ.कॉम]] |date=2 February 2006 |access-date=14 February 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110220021608/http://specials.rediff.com/movies/2006/feb/02slide1.htm |archive-date=20 February 2011 }}</ref> उनके ताऊ [[रणधीर कपूर]] और चाचा [[राजीव कपूर]] हैं, [[करिश्मा कपूर]] और [[करीना कपूर]] उनकी चचेरी बहनें हैं<ref>{{cite web|title=Ranbir, Karisma: Kapoor dance-off |url=http://www.ndtv.com/photos/entertainment/ranbir-karisma-kapoor-dance-off-13988 |publisher=[[NDTV]] |access-date=14 February 2013 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130215231957/http://www.ndtv.com/photos/entertainment/ranbir-karisma-kapoor-dance-off-13988 |archive-date=15 February 2013 }}</ref> और निखिल नंदा उनका फुफेरा भाई है। 14 अप्रैल, २०२२ को रणबीर ने आलिया के साथ हिन्दू रीतिरिवाज के साथ शादी कर ली है।."<ref>{{cite web|title=Bollywood's hot new couple|date=[[March 7]], [[2008]]|url=http://www.timesnow.tv/Newsdtls.aspx?NewsID=6338|publisher=[[Times Now]]|accessdate=2008-03-07|archive-date=18 अक्तूबर 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161018210916/http://www.timesnow.tv/Newsdtls.aspx?NewsID=6338|url-status=dead}} --></ref>कपूर पंजाबी वंश का है, जिसका जन्म हिंदू पिता और सिख माँ से हुआ है। कपूर की शिक्षा बॉम्बे स्कॉटिश स्कूल में हुई थी।<ref name="toi interview">{{cite news|last=Gupta|first=Priya|title=I have quit smoking as it also lowers your mojo: Ranbir Kapoor|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-10-01/news-interviews/34178156_1_ranbir-kapoor-mother-raj-kapoor|date=1 October 2012|access-date=12 July 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130809101816/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-10-01/news-interviews/34178156_1_ranbir-kapoor-mother-raj-kapoor|archive-date=9 August 2013|url-status=dead|work=[[द टाइम्स ऑफ़ इण्डिया]]}}</ref><ref>{{cite news|last=Nagpaul D'Souza|first=Dipti|title=I would always get punished by my teachers: Ranbir Kapoor|url=http://www.indianexpress.com/news/i-would-always-get-punished-by-my-teachers-ranbir-kapoor/524190/0|work=[[द इंडियन एक्सप्रेस]]|date=2 October 2009|access-date=14 February 2013|archive-date=11 October 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201011192708/http://archive.indianexpress.com/news/i-would-always-get-punished-by-my-teachers-ranbir-kapoor/524190/0|url-status=live}}</ref> एक छात्र के रूप में, उन्होंने शिक्षाविदों में बहुत कम रुचि पाई। हालांकि, उन्होंने कहा है कि उन्होंने खेल, विशेष रूप से फुटबॉल में बेहतर प्रदर्शन किया।<ref>{{cite news |last=Bhardwaj |first=Vijendra |title=#GQExclusive: Ranbir Kapoor opens up about reviving the RK banner, his sneaker obsession and Alia Bhatt |url=https://www.gqindia.com/content/ranbir-kapoor-gq-interview/ |work=[[GQ (Indian edition)|GQ]] |access-date=18 June 2018 |date=31 May 2018 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180615023330/https://www.gqindia.com/content/ranbir-kapoor-gq-interview/ |archive-date=15 June 2018 }}</ref> == कैरियर == अपने फिल्मी कैरिअर की बोलीवूड मैं शुरुआत करने से पहले रणबीर कपूर ने दो लघु फिल्मों मैं अभिनय किया: ''पैशन टु लव'' (२००२), जिसका उन्होंने खुद निर्देशन भी किया; और ''इंडिया १९६४'' (२००४). रणबीर कपूर ने पहली बार नवम्बर २००७ मे नवागंतुक [[सोनम कपूर]] के साथ [[संजय लीला भंसाली]] की फिल्म ''[[सांवरिया|सांवारिया]]'' में प्रथम अभिनय किया था। इस फिल्म मे उसके एक लोवेसिच्क गायक के सकारात्मक चित्रण के लिए उनको बहुत प्रशंसा मिलने के बावजूद ये फ़िल्म बॉक्स ऑफिस पर विफल रही थी।<ref><!--Translate this template and uncomment {{cite web|title=Box Office 2007|url=http://www.boxofficeindia.com/showProd.php?itemCat=214&catName=MjAwNw==|publisher=BoxOfficeIndia.com|accessdate=2008-01-09}} --></ref> समालोचक, [[तरण आदर्श (फिल्म आलोचक)|तरण आदर्श]] ने टिप्पणी की थी, " रणबीर कपूर अत्यधिक प्रतिभाशाली है, इस पर दो राय नहीं है, वे अच्छे लगते हैं, पर जो चीज हम घर ले जाते हैं, वह हैं प्रदर्शन में ईमानदारी अगर इनकी पहली फ़िल्म में उनका प्रदर्शन इतने ऊंचे स्तर का प्रदर्शन रहा तो यह बालक आने वाले वर्षों में कपूर खानदान को गर्वित कर सकते हैं। इनके पहले प्रदर्शन के लिए इन्हें १० में से १० अंक दिए जाते हैं"।<ref><!--Translate this template and uncomment {{cite web|author=Adarsh, Taran|title=Movie Review: Saawariya|date=[[November 9]], [[2007]]|url=http://www.indiafm.com/movies/review/12780/index.html|publisher=[[बॉलीवुड हँगामा|इण्डियाएफएम]]|accessdate=2007-11-28}} --></ref> आजकल यह [[राजकुमार सन्तोषी|राजकुमार संतोषी]] की फिल्म ''अज़ब प्रेम की ग़ज़ब कहानी'' मे [[कैटरीना कैफ़]] के साथ काम कर रहे हैं।<ref><!--Translate this template and uncomment {{cite web|author=Jha, Subhash K.|title=Santoshi will begin shooting Ranbir-Katrina starrer tomorrow|date=June 18, 2008|url=http://www.indiafm.com/news/2008/06/18/11572/index.html|publisher=IndiaFM|accessdate=2008-06-21}} --></ref> == पुरस्कार एवं नामांकन == === [[फ़िल्मफ़ेयर पुरस्कार|फिल्मफेयर पुरस्कार]] === '''विजेता''' * [[सर्वश्रेष्ठ नवागंतुक अभिनेता का फिल्मफेयर पुरस्कार]] ''[[सांवरिया]]'' <ref><!--Translate this template and uncomment {{cite web|author=Bollywood Hungama News Network|title=Winners of 53rd Fair One Filmfare Awards|date=[[February 23]], [[2008]]|url=http://www.indiafm.com/features/2008/02/23/3610/index.html|publisher=IndiaFM|accessdate=2008-02-23}} --></ref> === [[स्टार स्क्रीन पुरस्कार]] === '''विजेता''' * [[होनहार नवोदित कलाकार के लिए स्टार पुरस्कार - पुरूष|होनहार नवोदित कलाकार के लिए स्टार स्क्रीन पुरस्कार - पुरूष]] ; ''[[सांवरिया]]<ref><!--Translate this template and uncomment {{cite web|author=IBNLive.com|title=Taare... sweeps Screen Awards, but Chak De named best film|date=[[January 10]], [[2008]]|url=http://www.ibnlive.com/news/taare-sweeps-screen-awards-but-chak-de-named-best-film/56187-8.html|publisher=[[सीएनएन आईबीएन]]|accessdate=2008-01-10}} --></ref>'' * '''नोकिया मनोरंजन का भविष्य''' '''मनोनीत''' * 2008: [[स्टार स्क्रीन पुरस्कार जोड़ी नो. 1|जोड़ी नं]] ([[:en:Star Screen Award Jodi No. 1|Star Screen Award Jodi No. 1]]) स्टार स्क्रीन पुरस्कार [[सोनम कपूर]] ([[:en:Sonam Kapoor|Sonam Kapoor]]) के साथ;'' [[सांवरिया]] ([[:en:Saawariya|Saawariya]])'' === [[: en: जी सिने अवार्ड|जी सिने अवार्ड्स]] ([[:en:Zee Cine Awards|Zee Cine Awards]]) === '''विजेता''' * २००८:[[: en: जी सिने अवार्ड सर्वश्रेष्ठ प्रथम पुरूष प्रवेश के लिए|जी सिने अवार्ड सर्वश्रेष्ठ प्रथम]] ([[:en:Zee Cine Award for Best Male Debut|Zee Cine Award for Best Male Debut]]) प्रवेश के लिए '' [[सावरिया]] ([[:en:Saawariya|Saawariya]])''<ref><!--Translate this template and uncomment {{cite web|author=Bollywood Hungama News Network|title=Winners of the Zee Cine Awards 2008|date=[[April 27]], [[2008]]|url=http://indiafm.com/features/2008/04/27/3817/index.html|publisher=IndiaFM|accessdate=2008-04-27}} --></ref> === [[अंतर्राष्ट्रीय भारतीय फ़िल्म अकादमी पुरस्कार|आइफा पुरस्कार]] === '''विजेता ''' * 2008: अंतर्राष्ट्रीय भारतीय फ़िल्म अकादमी पुरस्कार ' ''' पहली उपस्थिति '''; ''[[सावरिया|Saawariya]] ([[:en:Saawariya|Saawariya]])''<ref><!--Translate this template and uncomment {{cite web|title=And the award goes to...|date=[[June 9]], [[2008]]|url=http://www.ibnlive.com/news/iifa-2008-and-the-award-goes-to/66840-8.html|publisher=IBNLive|accessdate=2008-06-08}} --></ref> === [[स्टारडस्ट पुरस्कार]] ([[:en:Stardust Awards|Stardust Awards]]) === '''विजेता''' * २००६ :[[: en: स्टारडस्ट सुपर स्टार कल की - पुरुष|कल का स्टारडस्ट सुपर स्टार -- पुरुष]] ([[:en:Stardust Superstar of Tomorrow - Male|Stardust Superstar of Tomorrow - Male]]) ''[[सावरिया]] ([[:en:Saawariya|Saawariya]]) ''<ref><!--Translate this template and uncomment {{cite web|author=Bollywood Hungama News Network|title=Winners of Max Stardust Awards 2008|date=[[January 26]], [[2008]]|url=http://www.indiafm.com/features/2008/01/26/3514/index.html|publisher=IndiaFM|accessdate=2008-01-26}} --></ref> === अप्सरा फिल्म एंड टेलीविजन प्रोड्यूसर्स गिल्ड पुरस्कार === '''विजेता ''' * 2008: अप्सरा फिल्म एंड टेलीविजन प्रोड्यूसर्स गिल्ड पुरस्कार ' '''सर्वश्रेष्ठ पुरुष के रूप में प्रथम प्रवेश'''; ''[[सांवरिया]]'' ([[:en:Saawariya|Saawariya]])<ref><!--Translate this template and uncomment {{cite web|author=[[प्रेस ट्रस्ट ऑफ़ इंडिया]]|title='Chak De..' has a field day at Producers Guild Awards|date=[[March 31]], [[2008]]|url=http://www.hindu.com/thehindu/holnus/009200803311541.htm|publisher=[[The Hindu]]|accessdate=2008-04-01}} --></ref> === अन्य पुरस्कार === * 2007: स्टार श्रेष्ठ पसंदीदा कौन पुरस्कार, ''' sabse पसंदीदा नया नायक'''; ''[[सावरिया|Saawariya]] ([[:en:Saawariya|Saawariya]])''<ref><!--Translate this template and uncomment {{cite web|author=Indiantelevision.com Team|title=SRK is Star Gold's 'Sabsey' favourite hero|date=[[December 24]], [[2007]]|url=http://www.indiantelevision.com/headlines/y2k7/dec/dec292.php|publisher=Indiantelevision.com|accessdate=2007-12-24}} --></ref> * 2007: HT Café Film Awards, '''Best Newcomer Award (Male)'''; ''[[सांवरिया|Saawariya]] ([[:en:Saawariya|Saawariya]])''<ref><!--Translate this template and uncomment {{cite web|author=Kotwani, Hiren|title=Starry debut for HT Café Film Awards|date=[[December 30]], [[2007]]|url=http://www.hindustantimes.com/storypage/storypage.aspx?id=3ec4bea1-6953-4a89-975f-ed8f21647f52&&Headline=Starry+debut+for+HT+Caf%c3%a9+Film+Awards|publisher=[[हिन्दुस्तान टाईम्स]]|accessdate=2007-12-31}} --></ref> * 2008: रिबॉक ज़ूम Glam पुरस्कार, '''Glam लोगों के सामने पहली उपस्थिति (पुरूष)'''; ''[[सांवरिया|Saawariya]] ([[:en:Saawariya|Saawariya]])''<ref><!--Translate this template and uncomment {{cite web|author=[[Times News Network|TNN]]|title=Ranbir Kapoor:2008 Glam Debutant|date=[[January 15]], [[2008]]|url=http://timesofindia.indiatimes.com/Entertainment/India_Buzz/Ranbir_Kapoor2008_Glam_Debutant_/articleshow/2698050.cms|publisher=[[द टाइम्स ऑफ़ इण्डिया]]|accessdate=2008-01-15}} --></ref> == फिल्मोग्राफी == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" !साल!!फ़िल्म!!भूमिका!!(टिप्पणी: |- |२००७ ||''[[सांवरिया]] ([[:en:Saawariya|Saawariya]])''||रणबीर राज||'''विजेता''', [[: en: फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ (पुरुष) पहली फिल्म फेयर पुरस्कार|फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ पुरुष पहली फिल्म फेयर पुरस्कार]] ([[:en:Filmfare Best Male Debut Award|Filmfare Best Male Debut Award]]) |- |(२००८).||''[[बचना ऐ हसीनो]] ([[:en:Bachna Ae Haseeno|Bachna Ae Haseeno]])'' ||राज शर्मा||[[१५ अगस्त]], [[२००८|२००]]८ को प्रदर्शित हुई थी |- |rowspan = "2"|२००९ ||''[[अजब प्रेम की ग़ज़ब कहानी]] ([[:en:Ajab Prem Ki Ghazab Kahani|Ajab Prem Ki Ghazab Kahani]])''||||फ़िल्मांकन |- |''[[वेक अप सिड (2009 फ़िल्म)|वेक अप सिड]] ([[:en:Wake up Sid|Wake up Sid]])''||||घोषणा |- |२००९ ||''[[रॉकेट सिंह (फ़िल्म)|रॉकेट सिंह : सेल्समैन ऑफ द ईयर]] ([[:en:Rocket Singh: Salesman of the Year|Rocket Singh: Salesman of the Year]])''||हरप्रीत सिंह बेदी|| |- |२०१० ||''[[राजनीति (२०१० फ़िल्म)|राजनीति]] ([[:en:Raajneeti|Raajneeti]])''||समर प्रताप||सर्वश्रेष्ठ अभिनेता के लिए नामांकित-फ़िल्मफेयर अवार्ड |- |२०१० |[[अनजाना अनजानी]] |Akash | |- |२०११ |[[चिल्लर पार्टी]] | | |- |२०११ |[[रॉकस्टार]] | | |- |२०१२ |[[बर्फी!]] |बर्फी | |- |२०१३ |[[बॉम्बे टॉकीज़ (फ़िल्म)|बॉम्बे टॉकीज़]] | | |- |२०१३ |[[ये जवानी है दीवानी]] |Bunny | |- |२०१३ |[[बेशरम (२०१३ फ़िल्म)|बेशरम]] |बबली | |- |२०१४ |[[पीके (फ़िल्म)|पीके]] |एलियन |अतिथि पात्र |- |२०१५ |[[रॉय (फ़िल्म)|रॉय]] |रॉय | |- |२०१५ |[[बॉम्बे वेलवेट]] |जॉनी बलराज | |- |२०१५ |[[तमाशा]] |वेद साहनी | |- |२०१६ |[[ऐ दिल है मुश्किल]] |अयान सेंगर | |- |२०१८ |[[संजू]] |- |२०२२ |ब्रह्मास्त्र |शिवा |नायक |- |२०२३ |एनिमल<ref>{{Cite news |title=एनिमल फिल्म की कहानी और रिलीज की तारीख |work=FilmiBug |url=https://www.filmibug.com/animal-hindi-movie-2023/ |access-date=2023-03-31 |archive-date=11 जून 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230611212506/https://www.filmibug.com/animal-hindi-movie-2023/ |url-status=dead }}</ref> | |नायक |} == इन्हें भी देखें == * [[माहिरा ख़ान|माहिरा खान]] * [[सबा क़मर|सबा कमर]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} == बाहरी कड़ियाँ == * [https://web.archive.org/web/20101013172018/http://filmkahani.com/actors/ranbir-kapoor.html रणबीर कपूर जीवनी] * [https://www.techirahul.me/2022/09/Brahmastra-vs-Baahubali-2.html Brahmastra] * <!--Translate this template and uncomment {{imdb name|id=1633541}} --> <!--Translate this template and uncomment {{DEFAULTSORT:Kapoor, Ranbir}} --> {{कपूर ख़ानदान}} {{फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ अभिनेता पुरस्कार}} {{आई आई एफ ए सर्वश्रेष्ठ अभिनेता पुरस्कार}} [[श्रेणी:1982 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:जीवित लोग]] [[श्रेणी:हिन्दी अभिनेता]] [[श्रेणी:भारतीय फ़िल्म अभिनेता]] 5ezuh7fqw1xa75z7wjobtbhh2z3u8f5 परसल्फ्यूरिक अम्ल 0 62651 6446734 4621890 2025-06-30T13:45:09Z संजीव कुमार 78022 लेख का विस्तार किया और स्रोत जोड़ा 6446734 wikitext text/x-wiki '''परसल्फ्यूरिक अम्ल''' (peroxymonosulfuric acid) [[अकार्बनिक यौगिक]] है जिसका रासायनिक सूत्र H<sub>2</sub>SO<sub>5</sub> है। इसके अन्य प्रचलित नाम '''परसल्फ्यूरिक अम्ल''' (persulfuric acid) और '''पेरॉक्सिसल्फ्यूरिक अम्ल''' (peroxysulfuric acid) हैं। यह श्वेत रंग का ठोस है। यह कारो अम्ल का एक घटक है जो अल्प मात्रा में जलीय [[गन्धकाम्ल|सल्फ्यूरिक अम्ल]] में पेरॉक्सिमोनोसल्फ्यूरिक अम्ल का विलयन है।<ref name="Ullmann">{{cite book|title=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry|last1=Jakob|first1=Harald|last2=Leininger|first2=Stefan|last3=Lehmann|first3=Thomas|last4=Jacobi|first4=Sylvia|last5=Gutewort|first5=Sven|date=2007|isbn=978-3-527-30673-2|chapter=Peroxo Compounds, Inorganic|doi=10.1002/14356007.a19_177.pub2}}</ref> पेरॉक्सिमोनोसल्फ्यूरिक अम्ल प्रबल ऑक्सीकारक (''E''<sup>0</sup> = +2.51 V) है। == संरचना == पेरॉक्सिमोनोसल्फ्यूरिक अम्ल में S(VI) केन्द्र में होता है जिससे इसकी टेट्राहैड्रल ज्यामिति बनती है; इसके जुड़ने को रासायनिक सूत्र HO–O–S(O)<sub>2</sub>–OH से समझा जा सकता है। इसमें S-O-''H'' प्रोटोन अधिक अम्लीय होता है।<ref name="Ullmann" /> == सन्दर्भ == {{reflist}} [[श्रेणी:अकार्बनिक यौगिक]] erae445ighvtvdtynuq8xfrll17ulz0 पोटासियम नाइट्रेट 0 62688 6446736 4582785 2025-06-30T13:47:51Z Sanjeev bot 127039 बॉट: अनुप्रेषित किया। 6446736 wikitext text/x-wiki #redirect [[पोटैशियम नाइट्रेट]] is6x3how5wh2iizr0sggucbqx75s0px सिल्वर(I) फ्लोराइड 0 62841 6446753 6269836 2025-06-30T14:04:43Z संजीव कुमार 78022 लेख का विस्तार किया और स्रोत जोड़ा 6446753 wikitext text/x-wiki '''सिल्वर(I)फ्लोराइड''' (Silver(I) fluoride) एक [[अकार्बनिक यौगिक]] है जिसका रासायनिक सूत्र AgF है। यह सिल्वर सबफ्लोरिआड और [[सिल्वर(II) फ्लोराइड]] सहित चांदी के तीन प्रमुख फ्लोराइडों में से एक है। AgF के अपेक्षाकृत कम विशिष्ट अनुप्रयोग हैं; इसका उपयोग [[कार्बनिक संश्लेषण]] में [[हैलोजनन|फ्लोरीनीकरण]] और विसिलिलीकरण [[अभिकर्मक]] के रूप में और [[दन्तचिकित्सा]] में सामयिक क्षय उपचार के रूप में [[जलीय विलयन]] के रूप में किया जाता है। AgF के [[हाइड्रेट]] रंगहीन होते हैं जबकि शुद्ध निर्जल नमूने पीले होते हैं।<!--ref name="Palmer" />{{rp|150}}--> == निर्माण == बहुत अधिक शुद्धता वाला सिल्वर(I) फ्लोराइड [[प्लैटिनम]] नली में [[हाइड्रोजन फ्लोराइड]] के प्रभाव में सिल्वर कार्बोनेट को {{Convert|310|C|F|abbr=on}} गर्म करके प्राप्त किया जाता है:<ref name="Roesky">{{cite book|title=Efficient Preparation of Fluorine Compounds|last=Roesky|first=Herbert W.|date=2012|publisher=Wiley|isbn=9781118409428|location=Somerset, New Jersey}}</ref>{{rp|9}} : Ag<sub>2</sub>CO<sub>3</sub> + 2 HF → 2 AgF + H<sub>2</sub>O + CO<sub>2</sub> प्रयोगशाला में इस यौगिक तक पहुँचने के मार्ग में अक्सर गैसीय हाइड्रोजन फ्लोराइड के उपयोग से बचते हैं। इसके निर्माण की एक विधि सिल्वर टेट्राफ्लोरोबोरेट का ऊष्मीय अपघटन है: : AgBF<sub>4</sub> → AgF + BF<sub>3</sub> अन्य वैकल्पिक विधि में सिल्वर(I) ऑक्साइड को सांद्र जलीय [[हाइड्रोफ्लोरिक अम्ल]] में घोला जाता है तथा सिल्वर फ्लोराइड को [[एसीटोन]] द्वारा परिणामी विलयन से बाहर निकाला जाता है।<ref name="Roesky" />{{rp|10}} : Ag<sub>2</sub>O + 2 HF → 2 AgF + H<sub>2</sub>O == सन्दर्भ == {{reflist}} [[श्रेणी:अकार्बनिक यौगिक]] pf4up7orxkp9wt413vt4n90o0etglnw थोरियम डाइऑक्साइड 0 62925 6446755 4568293 2025-06-30T14:14:39Z संजीव कुमार 78022 लेख का विस्तार किया और स्रोत जोड़ा 6446755 wikitext text/x-wiki '''थोरियम डाइऑक्साइड''' (Thorium dioxide; रासायनिक सूत्र ThO<sub>2</sub>) क्रिस्टलीय ठोस है जिसका रंग श्वेत या पीला होता है। इसके अन्य नाम '''थोरियम(IV) ऑक्साइड''' (thorium(IV) oxide) और '''थोरिया''' (thoria) हैं। यह मुख्यतः [[लैन्थनाइड]] और [[यूरेनियम]] उत्पादों के साथ का उपोत्पाद है। [[थोरियम]] डाइऑक्साइड के खनिज रूप का नाम थोरियानाइट है। यह मुख्यतः दुर्लभ है और एक सममितीय प्रणाली में क्रिस्टलीकृत होता है। थोरियम ऑक्साइड का गलतनांक 3300 °C है जो सभी ज्ञात ऑक्साइड में सबसे अधिक है। केवल कुछ तत्वों ([[टंगस्टन]] और [[कार्बन]] सहित) और कुछ यौगिकों ([[टंटलम कार्बाइड]] सहित) का गलनांक इससे अधिक है।<ref>{{cite book|url=https://archive.org/details/naturesbuildingb0000emsl/page/441|title=Nature's Building Blocks|last=Emsley|first=John|publisher=[[Oxford University Press]]|year=2001|isbn=978-0-19-850340-8|edition=Hardcover, First|pages=[https://archive.org/details/naturesbuildingb0000emsl/page/441 441]}}</ref> डाइऑक्साइड सहित सभी थोरियम यौगिक रेडियोधर्मी होते हैं क्योंकि थोरियम के कोई स्थायी समस्थानिक नहीं होता है। == सन्दर्भ == {{Reflist}} [[श्रेणी:अकार्बनिक यौगिक]] 4n7os4dri9qzol4dui3fl1e2wt2g63y 6446757 6446755 2025-06-30T14:15:46Z Sanjeev bot 127039 बॉट: कड़ी सुधारी। 6446757 wikitext text/x-wiki '''थोरियम डाइऑक्साइड''' (Thorium dioxide; रासायनिक सूत्र ThO<sub>2</sub>) क्रिस्टलीय ठोस है जिसका रंग श्वेत या पीला होता है। इसके अन्य नाम '''थोरियम(IV) ऑक्साइड''' (thorium(IV) oxide) और '''थोरिया''' (thoria) हैं। यह मुख्यतः [[लैन्थनाइड]] और [[यूरेनियम]] उत्पादों के साथ का उपोत्पाद है। [[थोरियम]] डाइऑक्साइड के खनिज रूप का नाम थोरियानाइट है। यह मुख्यतः दुर्लभ है और एक सममितीय प्रणाली में क्रिस्टलीकृत होता है। थोरियम ऑक्साइड का गलतनांक 3300 °C है जो सभी ज्ञात ऑक्साइड में सबसे अधिक है। केवल कुछ तत्वों ([[टंगस्टन]] और [[कार्बन]] सहित) और कुछ यौगिकों ([[टंटलम कार्बाइड]] सहित) का गलनांक इससे अधिक है।<ref>{{cite book|url=https://archive.org/details/naturesbuildingb0000emsl/page/441|title=Nature's Building Blocks|last=Emsley|first=John|publisher=[[ऑक्सफोर्ड यूनिवर्सिटी प्रेस]]|year=2001|isbn=978-0-19-850340-8|edition=Hardcover, First|pages=[https://archive.org/details/naturesbuildingb0000emsl/page/441 441]}}</ref> डाइऑक्साइड सहित सभी थोरियम यौगिक रेडियोधर्मी होते हैं क्योंकि थोरियम के कोई स्थायी समस्थानिक नहीं होता है। == सन्दर्भ == {{Reflist}} [[श्रेणी:अकार्बनिक यौगिक]] g3qp1tdds2rq4xy6hmfymktjxyp9h2k बेन्जिडिन 0 63371 6446811 6203471 2025-06-30T16:10:52Z संजीव कुमार 78022 लेख का विस्तार किया और स्रोत जोड़ा 6446811 wikitext text/x-wiki '''बेन्जिडिन''' (Benzidine) या '''बेंज़िडिन''' एक [[कार्बनिक यौगिक]] है जिसका [[रासायनिक सूत्र]] (C<sub>6</sub>H<sub>4</sub>NH<sub>2</sub>)<sub>2</sub> है। इसे '''1,1'-[[बाइफिनाइल]]4,4'-डाईएमाइन''' भी है। यह [[एरोमैटिसिटी|सुगंधित]] [[एमीन]] है। यह [[सायनाइड]] के लिए परीक्षण का एक घटक है। सापेक्षिक व्युत्पन्न [[रंजक|रंजकों]] के [[कार्बनिक संश्लेषण|निर्माण]] में इसका उपयोग किया जाता है। बेंज़िडिन [[मूत्राशय कैंसर|मूत्राशय]] और [[अग्नाशय कैंसर]] से जुड़ा हुआ है।<ref>{{cite web|url=http://www.cancer.org/docroot/PED/content/PED_1_3x_Known_and_Probable_Carcinogens.asp?sitearea=PED|title=Known and Probable Carcinogens|date=2011-06-29|publisher=अमेरिकन कैंसर सोसाइटी|archive-url=https://web.archive.org/web/20080317051133/http://www.cancer.org/docroot/PED/content/PED_1_3x_Known_and_Probable_Carcinogens.asp?sitearea=PED|archive-date=2008-03-17|access-date=2007-01-12|url-status=dead}}</ref> ==संश्लेषण और गुणधर्म== बेंज़िडिन का निर्माण [[नाइट्रोबेनज़ीन]] से दो चरण में किया जाता है। पहले नाइट्रोबेंज़ीन को 1,2-डाइफिनाइलहाड्रज़ीन में बदला जाता है, अक्सर लौहे के चूर्ण को अपचायी कर्मक के रूप में काम में लिया जाता है। इस हाइड्रेज़ीन का उपयोग खनिज अम्लों के साथ [[पुनर्विन्यास अभिक्रिया]] से 4,4'-बेंज़िडिन प्राप्त किया जाता है। समान मात्रा में इसके समायवी भी निर्मित होते हैं।<ref name=Ullmann>{{Ullmann |author1=Schwenecke, H. |author2=Mayer, D. | title = Benzidine and Benzidine Derivatives | year = 2005 | doi = 10.1002/14356007.a03_539 }}</ref> '''बेंज़िडिन पुनर्विन्यास''' की अन्तराण्विक प्रक्रिया [[कार्बनिक रसायन]] में चिरसम्मत [[अभिक्रिया क्रिया-विधि|क्रियाविधि]] पहेली है।<ref>{{ cite book | author = March, J. | title = Advanced Organic Chemistry | edition = 5th | publisher = J. Wiley and Sons | year = 1992 | location = New York | isbn = 0-471-60180-2 }}</ref> :[[File:Benzidine rearrangement.png|400px]] इस परिवर्तन को [5,5] सिग्माट्रोपिक अभिक्रिया के रूप में वर्णित किया जाता है।<ref>{{ cite journal |author1=Shine, H. J. |author2=Zmuda, H. |author3=Park, K. H. |author4=Kwart, H. |author5=Horgan, A. G. |author6=Collins, C. |author7=Maxwell, B. E. | title = Mechanism of the benzidine rearrangement. Kinetic isotope effects and transition states. Evidence for concerted rearrangement | journal = Journal of the American Chemical Society | year = 1981 | volume = 103 | issue = 4 | pages = 955–956 | doi = 10.1021/ja00394a047 }}.</ref><ref>{{ cite journal |author1=Shine, H. J. |author2=Zmuda, H. |author3=Park, K. H. |author4=Kwart, H. |author5=Horgan, A. G. |author6=Brechbiel, M. | title = Benzidine rearrangements. 16. The use of heavy-atom kinetic isotope effects in solving the mechanism of the acid-catalyzed rearrangement of hydrazobenzene. The concerted pathway to benzidine and the nonconcerted pathway to diphenyline | journal = Journal of the American Chemical Society | year = 1982 | volume = 104 | issue = 9 | pages = 2501–2509 | doi = 10.1021/ja00373a028 }}</ref> ==सन्दर्भ== {{reflist}} {{Authority control}} [[श्रेणी:कार्बनिक यौगिक]] {{आधार}} p8yejt3ssyxt7alaw555cjkpo31x5b2 कार्बोफ्यूरान 0 63644 6446837 3677498 2025-06-30T17:01:41Z संजीव कुमार 78022 लेख का विस्तार किया और स्रोत जोड़ा 6446837 wikitext text/x-wiki '''कार्बोफ्यूरान''' (carbofuran) कार्बोमेट कीटाणुनाशी है जो संयुक्त राज्य अमेरिका, यूरोपीय संघ और कनाडा में प्रतिबंधित है लेकिन अभी भी दक्षिण अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया और एशियामें व्यापक स्तर पर उपयोग किया जाता है। यह एक प्रणालीगत कीटनाशक है जिसका अर्थ यह है कि पौधे इसे [[जड़ (वनस्पति)|जड़ों]] के माध्यम से अवशोषित करते हैं और वहाँ से पौधे इसे अपनी शाखाओं में वितरित करते हैं। कार्बोफ्यूरान में कीटों के खिलाफ संपर्क गतिविधि भी होती है। यह अभी भी उपयोग में आने वाले सबसे जहरीले कीटनाशकों में से एक है। इसका विपणन एफएमसी कॉर्पोरेशन द्वारा '''फ्यूराडान''' (Furadan) तथा [[बायर]] सहित कई अन्य कंपनियों द्वारा '''क्यूरेटर 10 जीआर''' (Curaterr 10 GR) नामक व्यापारिक नामों से किया जाता है।<ref name="Ravichandra 2018 p. 110">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=PRiUDwAAQBAJ&pg=PA110|title=Agrochemicals in Plant Disease Management|last=रविचन्द्र|first=एनजी|publisher=साइंटिफिक पब्लिशर्स|year=2018|isbn=978-93-87991-91-0|page=110|access-date=22 सितंबर 2020}}</ref> ==सन्दर्भ== {{reflist}} [[श्रेणी:कार्बनिक यौगिक]] r0bsx075ooc49ahb8llo60anr75av7t आमेर दुर्ग 0 64158 6446912 6427538 2025-06-30T20:13:51Z CommonsDelinker 743 6446912 wikitext text/x-wiki {{आज का आलेख}}{{निर्वाचित लेख}} {{ज्ञानसन्दूक सैन्य निर्माण |name = आमेर दुर्ग<br>आमेर महल, आमेर का क़िला, आम्बेर का क़िला |partof = [[जयपुर]] |location = [[आमेर]], [[राजस्थान]], [[भारत]] |image =[[File:Jaipur 03-2016 03 Amber Fort.jpg| border|300px| आमेर दुर्ग का विहंगम दृश्य]] |caption = <small> आमेर दुर्ग का सामने का दृश्य जिसमें लम्बी सर्पिलाकार सीढ़ियाँ भी दिखाई दे रही हैं। </small> |map_type = India Rajasthan |map_size = 300 |map_caption = <div style="text-align: center;">राजस्थान में आमेर की स्थिति</div> |type = [[दुर्ग]] एवं [[महल]] |coordinates = {{Coord|26.9859|75.8507|region:IN|display=inline,title}} |code = |built = १५५८-१५९२<ref>{{cite web |url= https://achhigyan.com/amer-fort-history/|title= आमेर किले का इतिहास और तथ्य|accessmonthday= |accessdate= |last= |first= |authorlink= |coauthors= |date= ७ जून २०१७|year= |month= |format= |work= |publisher= अच्छी ज्ञान.कॉम|pages= |language= |archiveurl= |archivedate= |quote= }}</ref>|builder = [[मीणा]] राजवंश<ref>{{cite book|title=Strategies for Promoting Sustainable Hospitality and Tourism Services|url=https://books.google.co.in/books?id=BrkIEAAAQBAJ&pg=PA53&dq=Fort+built+by+meena&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwij4rir5532AhWMP5QKHXegDJQ4ChDoAXoECAQQAw#v=onepage&q=Fort%20built%20by%20meena&f=false}}</ref> |materials = [[लाल बलुआ पत्थर]] [[पाषाण]] एवं [[संगमरमर]] |height = |used = १५९२ - १७२७ |demolished = |condition = संरक्षित |open_to_public = हाँ |controlledby = [[राजस्थान सरकार]] |garrison = |current_commander = |commanders = |occupants = |battles = |events = |image2 = [[File:Amber Fort, Jaipur, c1858.jpg|300px]] |caption2 = आमेर दुर्ग, [[जयपुर]], 1858 ई॰<br> {{designation list | embed=yes | designation1 = WHS | designation1_partof = राजस्थान के पर्वतीय दुर्ग | designation1_date = [[विश्व धरोहर स्थलों की सूची|२०१३]] <small>(३६वाँ सत्र)</small> | designation1_type = सांस्कृतिक | designation1_criteria = ii, iii | designation1_number = [http://whc.unesco.org/en/list/247 247] | designation1_free1name = स्टेट पार्टी | designation1_free1value = भारत | designation1_free2name = क्षेत्र | designation1_free2value = [[एशिया के विश्व धरोहर स्थलों की सूची|दक्षिण एशिया]] }} }} '''आमेर दुर्ग''' (जिसे आमेर का किला या आंबेर का किला नाम से भी जाना जाता है) [[भारत]] के [[राजस्थान]] राज्य की राजधानी [[जयपुर]] के [[आमेर]] क्षेत्र में एक ऊंची पहाड़ी पर स्थित एक पर्वतीय दुर्ग है। यह जयपुर नगर का प्रधान पर्यटक आकर्षण है। आमेर के बसने से पहले इस जगह मीणा जनजाति के लोग रहते थे , जिन्हे कच्छवाह राजपूतो ने अपने अधीन कर लिया।<ref name="Sarkar Sinh 1994 p. 23">{{cite book | last=Sarkar | first=J. | last2=Sinh | first2=R. | title=A History of Jaipur: C. 1503-1938 | publisher=Orient Longman | year=1994 | isbn=978-81-250-0333-5 | url=https://books.google.co.in/books?id=O0oPIo9TXKcC&pg=PA23 | access-date=2022-04-25 | page=23}}</ref> यह दुर्ग व महल अपने कलात्मक विशुद्ध हिन्दू वास्तु शैली के घटकों के लिये भी जाना जाता है। दुर्ग की विशाल प्राचीरों, द्वारों की शृंखलाओं एवं पत्थर के बने रास्तों से भरा ये दुर्ग पहाड़ी के ठीक नीचे बने [[मावठा सरोवर]] को देखता हुआ प्रतीत होता है। लाल बलुआ पत्थर एवं संगमरमर से निर्मित यह आकर्षक एवं भव्य दुर्ग पहाड़ी के चार स्तरों पर बना हुआ है, जिसमें से प्रत्येक में विशाल प्रांगण हैं। इसमें दीवान-ए-आम अर्थात् जन साधारण का प्रांगण, दीवान-ए-खास अर्थात् विशिष्ट प्रांगण, शीश महल या जय मन्दिर एवं सुख निवास आदि भाग हैं। सुख निवास भाग में जल धाराओं से कृत्रिम रूप से बना शीतल वातावरण यहां की भीषण ग्रीष्म-ऋतु में अत्यानन्ददायक होता था। यह महल कछवाहा [[राजपूत]] महाराजाओं एवं उनके परिवारों का निवास स्थान हुआ करता था। दुर्ग के भीतर महल के मुख्य प्रवेश द्वार के निकट ही इनकी आराध्या चैतन्य पंथ की [[देवी शिला]] को समर्पित एक मन्दिर बना है। आमेर एवं [[जयगढ़ दुर्ग]] [[अरावली पर्वतमाला]] के एक पर्वत के ऊपर ही बने हुए हैं व एक गुप्त पहाड़ी सुरंग के मार्ग से जुड़े हुए हैं। [[फ्नोम पेन्ह]], [[कम्बोडिया]] में वर्ष २०१३ में आयोजित हुए [[विश्व धरोहर समिति]] के ३७वें सत्र में राजस्थान के पांच अन्य दुर्गों सहित आमेर दुर्ग को [[राजस्थान के पहाड़ी दुर्ग|राजस्थान के पर्वतीय दुर्गों]] के भाग के रूप में [[युनेस्को विश्व धरोहर स्थल]] घोषित किया गया है। == नाम व्युत्पत्ति == आंबेर या आमेर को यह नाम यहां निकटस्थ ''चील के टीले'' नामक पहाड़ी पर स्थित अम्बिकेश्वर मन्दिर से मिला। अम्बिकेश्वर नाम भगवान [[शिव]] के उस रूप का है जो इस मन्दिर में स्थित हैं, अर्थात् [[अम्बिका]] के ईश्वर। यहां के कुछ स्थानीय लोगों एवं किंवदन्तियों के अनुसार दुर्ग को यह नाम माता [[दुर्गा]] के पर्यायवाची [[अम्बा]] से मिला है।<ref>ट्रूडी रिंग, नोवेल वॉटसन, पाउल शेलिन्जर (२०१२)।''[Asia and Oceania: International Dictionary of Historic Places]''. {{ISBN|1-136-63979-9}}. पृष्ठ २४.</ref> इसके अलावा इसे अम्बावती, अमरपुरा, अम्बर, आम्रदाद्री एवं अमरगढ़ नाम से भी जाना जाता रहा है। इतिहासकार [[जेम्स टॉड|कर्नल जेम्स टॉड]] के अनुसार यहां के राजपूत स्वयं को अयोध्यापति राजा [[रामचन्द्र]] के पुत्र [[कुश]] के वंशज मानते हैं, जिससे उन्हें कुशवाहा नाम मिला जो कालांतर में [[कछवाहा]] हो गया। <ref name="भारत">{{cite web |url= http://www.allsubjectjournal.com/download/3137/4-6-54-466.pdf |title= आमेर रियासत की भौगोलिक एवं सामरिक स्थिति |accessmonthday= |accessdate= ०६ फ़रवरी २०१८ |accessmonthday= |accessdaymonth = |accessyear= |author= |last= आर्य |first= भारत|authorlink= |coauthors= |date= मार्च २०१७|year= |month= |format= |work= |publisher= ''इंटरनेश्नल जर्नल ऑफ मल्टीडिसिप्लिनरी रिसर्च एण्ड डवलपमेण्ट''|pages= २७३-२७५|language= |archiveurl= |archivedate= |quote= }}</ref> आमेर स्थित संघी जूथाराम मन्दिर से मिले मिर्जा राजा जयसिंह काल के [[विक्रम संवत|वि॰सं॰]] १७१४ तदनुसार १६५७ ई॰ के शिलालेख के अनुसार इसे अम्बावती नाम से '''[[ढूंढाड़]] '''क्षेत्र की राजधानी बताया गया है। यह शिलालेख राजस्थान सरकार के पुरातत्त्व एवं इतिहास विभाग के संग्रहालय में सुरक्षित है। यहाँ के अधिकांश लोग इसका मूल [[अयोध्या]] के [[इक्ष्वाकु वंश]] के राजा विष्णुभक्त भक्त [[अम्बरीष]] के नाम से जोड़ते हैं। इनकी मान्यता अनुसार अम्बरीष ने दीन-दुखियों की सहायता हेतु अपने राज्य के भण्डार खोल रखे थे। इससे राज्य में सब तरफ़ सुख और शांति तो थी परन्तु राज्य के भण्डार दिन पर दिन खाली होते गए। उनके पिता राजा [[नाभाग]] के पूछने पर अम्बरीश ने उत्तर दिया कि ये गोदाम भगवान के भक्तों के है और उनके लिए सदैव खुले रहने चाहिए। तब अम्बरीश को राज्य के हितों के विरुद्ध कार्य के आरोप लगाकर दोषी घोषित किया गया, किन्तु जब गोदामों में आई माल की कमी का ब्यौरा लिया जाने लगा तो कर्मचारी यह देखकर विस्मित रह गए कि जो गोदाम खाली पड़े थे, वे रात रात में पुनः कैसे भर गये। अम्बरीश ने इसे ईश्वर की कृपा बताया जो उनकी भक्ति के फलस्वरूप हुआ था। इस पर उनके पिता राजा नतमस्तक हो गये। तब ईश्वर की कृपा के लिये धन्यवादस्वरूप अम्बरीश ने अपनी भक्ति और आराधना के लिए अरावली पहाड़ी पर इस स्थान को चुना। उन्हीं के नाम से कालांतर में अपभ्रंश होता हुआ अम्बरीश से "आम्बेर" बन गया।<ref name="अभिव्यक्ति">{{cite web |url=http://www.abhivyakti-hindi.org/paryatan/amber/amber1.htm |title=अनोखा आकर्षण - आम्बेर|accessmonthday= |accessdate= ०६ फ़रवरी २०१८|accessmonthday= |accessdaymonth = |accessyear= |author= |last= कटरपंच |first= महेश |authorlink= |coauthors= |date= |year= |month= |format= |work= |publisher= अभिव्यक्ति |pages= |language= |archiveurl= |archivedate= |quote= }}</ref> वैसे टॉड एवं कन्निंघम, दोनों ने ही अम्बिकेश्वर नामक शिव स्वरूप से इसका नाम व्युत्पन्न माना है। यह अम्बिकेश्वर शिव मूर्ति पुरानी नगरी के मध्य स्थित एक कुण्ड के समीप स्थित है। राजपूताना इतिहास में इसे कभी पुरातनकाल में बहुत से आम के वृक्ष होने के कारण आम्रदाद्री नाम भी मिल था। जगदीश सिंह गहलौत के अनुसार{{cn}} कछवाहों के इतिहास में [[महाराणा कुम्भा]] केे समय के अभिलेख आमेर को आम्रदाद्रि नाम से ही सम्बोधित करते हैं। ख्यातों में प्राप्त विवरण के अनुसार दूल्हाराय कछवाहा की सं॰ १०९३ ई॰ में मृत्योपरांत राजा बने के पुत्र अम्बा भक्त राजा कांकिल ने इसे आमेर नाम से सम्बोधित किया है।{{ref|जमुवाय|क}} <ref name="भारत"/><ref>{{cite web|url=https://shabd.in/post/21747/%e0%a4%ae%e0%a4%be%e0%a4%a4%e0%a4%be%22|title=कच्छावा राजवंश की कुलदेवी "जमवाय माता"|accessmonthday=|accessdate=१२ मार्च, २०१८|last="मणकसास"|first=भोजराज सिंह शेखावत|authorlink=|coauthors=|date=२५ अक्तूबर २०१५|year=|month=|format=|work=|publisher=|pages=|language=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180209002723/https://shabd.in/post/21747/%e0%a4%ae%e0%a4%be%e0%a4%a4%e0%a4%be%22|archivedate=9 फ़रवरी 2018|quote=|url-status=dead}}</ref> ==भूगोल== आमेर राजधानी जयपुर से ११ कि.मी. (६.८३५ मील)<!--{{Convert|11|km}}--> उत्तर में स्थित एक कस्बा है जिसका विस्तार ४ वर्ग किलोमीटर (४,३०,००,००० वर्ग फुट) <!--{{Convert|4|km2}}--><ref name="Publishing2008">{{cite book|author=आउटलुक पब्लिशिंग|title=आउटलुक|url=https://books.google.com/books?id=PTEEAAAAMBAJ&pg=PA39|accessdate=१८ अप्रैल २०११|date=१ दिसम्बर २००८|publisher=आउटलुक पब्लिशिंग| language = en|pages=३९–}}</ref> कस्बा <!--या क्षेत्र -->है। दुर्ग यहां की एक ऊंची पहाड़ी पर स्थित है और इसकी प्राचीरों, द्वारों की शृंखलाओं एवं पत्थर के बने रास्तों से भरा ये दुर्ग पहाड़ी के ठीक नीचे बने [[मावठा सरोवर]] को देखता हुआ प्रतीत होता है।,<ref name="Abram2003">{{cite book|last=Abram|first=डेविड|title=रफ़ गाइड टू इण्डिया|url=https://books.google.com/books?id=kAMik_6LbwUC&pg=PA161|accessdate=१९ अप्रैल २०११|date=१५ दिसम्बर २००३|publisher=रफ़ गाइड्स|isbn=978-1-84353-089-3| language = en|page=१६१}}</ref><ref name="BruynBain2010">{{cite book|author1= पिप्पा द ब्रूयेन|author2= कीथ बैन|author3= डेविड एलार्डाइस|author4= शोनार जोशी|title= फ़्रॉमर्स इण्डिया [Frommer's India]|url=https://books.google.com/books?id=HlqM2CR4vfUC&pg=PA521|accessdate= १८ अप्रैल २०११|date=१ मार्च २०१०|publisher= फ़्रॉमर्स|isbn=978-0-470-55610-8 | language = en |pages=521–522}}</ref><ref name=fort> {{Cite web|url=https://www.jaipur.org.uk/forts-monuments/amber.html|title=आमेर फ़ोर्ट|accessdate=२० मार्च २०१४|publisher = जयपुर.ऑर्ग | language = en}}</ref><ref name=Tour>{{Cite web |url= https://www.rajasthantourism.gov.in/Destinations/Jaipur/Amer.aspx |title= आमेर पैलेस [Amer Palace] |accessdate= ३१ मार्च २०११ |publisher= राजस्थान पर्यटन विभाग: भारत सरकार |language= en }}{{Dead link|date=अगस्त 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref name="iloveindia">{{cite web |url=http://www.iloveindia.com/indian-monuments/amber-fort.html |title=आमेर फ़ोर्ट [[Amer Fort]] |publisher=iloveindia.com |accessdate=१४ फ़रवरी २०१८ |language=en |archivedate=16 फ़रवरी 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180216084453/http://www.iloveindia.com/indian-monuments/amber-fort.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web|url = http://amerjaipur.in/Amer-monuments-description.php?mid=4&name=Maota%20Sarover|title = माओठा सरोवर-आमेर-जयपुर [Maota Sarover -Amer-jaipur]|date = |accessdate = २५ सितम्बर २०१५|website = http://amerjaipur.in|publisher = अगम पारीख|7 = |language = en|archive-date = 30 जून 2018|archive-url = https://web.archive.org/web/20180630105210/http://amerjaipur.in/Amer-monuments-description.php?mid=4&name=Maota|url-status = dead}}</ref> यही सरोवर आमेर के महलों की जल आपूर्ति का मुख्य स्रोत भी है। यह क्षेत्र बहुत पहले ढूंढाड़ नाम से जाना जाता था। राजस्थान के पूर्वी भाग में ढूंढ नदी बहती थी, जिस पर उससे लगे क्षेत्र का नाम ढूंढाड़ पड़ गया था। इस क्षेत्र में वर्तमान [[जयपुर जिला|जयपुर]], [[दौसा जिला|दौसा]], [[सवाई माधोपुर जिला|सवाई माधोपुर]], [[टोंक जिला|टोंक]] जिले एवं [[करौली जिला|करौली]] का उत्तरी भाग आता था।<ref>[https://www.mapsofindia.com/maps/rajasthan/rivers/jaipur.html जयपुर रिवर मैप]।मैप्स ऑफ इण्डिया।अभिगमन तिथि १८ फ़रवरी २०१८]</ref> आमेर जयपुर नगर से लगभग लगा हुआ ही है और यहां का ऊष्म मरुस्थलीय जलवायु तथा ऊष्म अर्ध-शुष्क जलवायु का प्रभाव रहता है। "''BWh''/''BSh''",<ref>[//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/66/World_K%C3%B6ppen_Map.jpg विश्व कोप्पन मानचित्र]</ref> यहां वार्षिक वर्षा ६५० मि॰मी॰ (२६ इंच) <!--{{convert|650|mm|in}}--> होती है, किन्तु इसका अधिकांश भाग मानसून माहों, जून से सितम्बर के बीच में ही होता है। ग्रीष्मकाल में अपेक्षाकृत उच्च तापमान रहता है जिसका औसत दैनिक तापमान लगभग ३०° से॰ (८६° फ़ै॰)<!--{{convert|30|C|F}-->} होता है। मानसून काल में प्रायः भारी वर्षा आती हैं, किन्तु बाढ आदि की कोई स्थिति नहीं होती है। शीतकाल नवम्बर से फ़रवरी में अपेक्षाकृत आनन्ददायी रहते हैं। तब औसत तापमान १०-१५° से॰ (५०-५९° फ़ै॰)<!--{{convert|10|-|15|C|F}}--> तक रहता है जिसके संग सूक्ष्म या शून्य आर्द्रता रहती है। उस समय शीतलहर तापमान को जमाने की स्थिति के निकट तक ले जा सकता है। <ref>{{cite web|url=http://www.worldweather.org/066/c00531.htm|title=World Weather Information Service|accessdate=११ दिसम्बर २००९| language = en}}</ref> [[भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभाग|पुरातत्त्वविज्ञान एवं संग्रहालय विभाग]] के अधीक्षक द्वारा बताये गए वार्षिक पर्यटन आंकड़ों के अनुसार यहाँ ५००० पर्यटक प्रतिदिन आते हैं। वर्ष २००७ के आंकड़ों में यहां १४ लाख दर्शकों का आगमन हुआ था।<ref name="Publishing2008"/> ==इतिहास== ===आरम्भिक इतिहास === [[File:Amber1860.jpg|thumb|200px|आम्बेर दुर्ग का एक दृश्य, विलियम सिम्पसन, सं.१८६०, पानी के रंग]] स्थानीय परंपरा के अनुसार, आमेर दुर्ग आलन सिंह चाँदा द्वारा बनवाया गया था,<ref>{{cite book|author=Vijay Kumar I.P.S. (Retired)|title=Memoirs of an I.P.S. officer|url=https://books.google.co.in/books?id=UzvaEAAAQBAJ&pg=PA146 |accessdate=१८ जनवरी २०२४|date=३० सितम्बर २०२३|publisher=Blue Rose Publishers| language = en|page=१४६}}</ref> जबकि कुछ स्रोत इसका श्रेय मानसिंह को देते हैं, जिनका कार्यकाल 16वीं शताब्दी का है।<ref>{{Cite web|url=http://indianculture.gov.in/forts-of-india/discovering-the-forts-of-india/awe-inspiring-amer-fort|title=The Awe-Inspiring Amer Fort|website=INDIAN CULTURE|language=en|access-date=2024-01-19}}</ref><ref name="Publishing2008" /> लेकिन इतिहासकार इस बात से सहमत नहीं हैं कि इस दुर्ग का निर्माण कछवाहों ने करवाया था।<ref>{{cite journal|title=Gaze and the picturesque landscape of Amber, India |journal=Studies in the History of Gardens & Designed Landscapes|date=2014 |doi=10.1080/14601176.2013.874305 |quote=Amber predates the Kachhawa rulers — Kakil Dev captured Amber from Mina tribesmen in 1037 CE, laid the foundation of the fortification system and built the Ambikeshwar Mahadev Temple. When his great grandson Rajdev shifted the capital from Khoh to Amber, the settlement began to grow. Amber Palace was substantially enlarged by Man Singh in 1600 CE with additions by Jai Singh I and Sawai Jai Singh II until the first quarter of the eighteenth century. |last1=Sinha |first1=Amita |last2=Rajora |first2=Neha |volume=34 |issue=4 |pages=309–322 }}</ref> [[जय सिंह प्रथम]] ने इसका विस्तार किया। अगले १५० वर्षों में कछवाहा राजपूत राजाओं द्वारा आमेर दुर्ग में बहुत से सुधार एवं प्रसार किये गए और अन्ततः [[जयसिंह द्वितीय|सवाई जयसिंह द्वितीय]] के शासनकाल में १७२७ में इन्होंने अपनी राजधानी नवरचित [[जयपुर]] नगर में स्थानांतरित कर ली।<ref>https://www.jaipur.org.uk/forts-monuments/amber.html#:~:text=Amer%2C%20originally%2C%20was%20the%20capital,charm%20to%20the%20entire%20Fort.</ref><ref name="Publishing2008"/><ref name="Abram2003"/><ref name=Tour/><ref name="iloveindia"/> ===कछवाहाओं द्वारा आमेर का अधिग्रहण === [[चित्र:3 step stepwell.jpg|अंगूठाकार|बाएँ|पन्ना मीणा का कुण्ड या बावली।]] इतिहासकार [[जेम्स टॉड]] के अनुसार इस क्षेत्र को पहले '''खोगोंग''' नाम से <span dir="ltr" lang="hi">जाना</span> जाता था। तब यहाँ मीणा राजा रलुन सिंह जिसे एलान सिंह चन्दा भी कहा जाता था, का राज था। वह बहुत ही नेक एवं अच्छा राजा था। उसने एक असहाय एवं बेघर राजपूत माता और उसके पुत्र को शरण मांगने पर अपना लिया। कालान्तर में मीणा राजा ने उस बच्चे ढोला राय ([[दूल्हेराय]]) को बड़ा होने पर मीणा रजवाड़े के प्रतिनिधि स्वरूप दिल्ली भेजा। मीणा राजवंश के लोग सदा ही शस्त्रों से सज्जित रहा करते थे अतः उन पर आक्रमण करना व हराना सरल नहीं था। किन्तु वर्ष में केवल एक बार, [[दीपावली|दीवाली]] के दिन वे यहां बने एक कुण्ड में अपने शस्त्रों को उतार कर अलग रख देते थे एवं स्नान एवं पितृ-तर्पण किया करते थे। ये बात अति गुप्त रखी जाती थी, किन्तु ढोलाराय ने एक ढोल बजाने वाले को ये बात बता दी जो आगे अन्य राजपूतों में फ़ैल गयी। तब दीवाली के दिन घात लगाकर राजपूतों ने उन निहत्थे मीणाओं पर आक्रमण कर दिया एवं उस कुण्ड को मीणाओं की रक्तरंजित लाशों से भर दिया।<ref>{{cite book|author=Govind Singh Jaunwal|title=Aadikalin Meena Itihaas|url=https://books.google.com/books/about/Aadikalin_Meena_Itihaas.html?hl=hi&id=gmffEAAAQBAJ#v=onepage&q=%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%81%E0%A4%A6%E0%A4%BE%20%E0%A4%B5%E0%A4%82%E0%A4%B6%20-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%20-wikipedia&f=false|accessdate=१८ जनवरी २०२४|date=२७ अक्तूबर २०२३|publisher=Booksclinic Publishing| language = hi|pages=३०८-३१५}}</ref> <ref>[टॉड.द्वितीय.२८१]</ref> इस तरह खोगोंग पर आधिपत्य प्राप्त किया।<ref name="amer fort">{{cite web| url = http://amerjaipur.in/Amer-monuments-description.php?mid=3&name=Jaigarh%20fort| title = आमेर(आम्बेर)| language = en| accessdate = १२ मार्च २०१८| archive-date = 30 जून 2018| archive-url = https://web.archive.org/web/20180630105115/http://amerjaipur.in/Amer-monuments-description.php?mid=3&name=Jaigarh| url-status = dead}}</ref> राजस्थान के इतिहास में कछवाहा राजपूतों के इस कार्य को अति हेय दृष्टि से देखा जाता है व अत्यधिक कायरतापूर्ण व शर्मनाक माना जाता है।<ref name="कुण्ड">{{cite web|first1=बृजेश|last1=उपाध्याय|title=इस बावड़ी की परंपरा का खुल गया राज तो जान गवां बैठे मीणा|url=https://www.bhaskar.com/news/c-10-2409428-jp0925-history-of-rajasthan-NOR.html|website=bhaskar.com/|publisher=[[दैनिक भास्कर]]|accessdate=16 नवम्बर 2017}}</ref> उस समय मीणा राजा पन्ना मीणा का शासन था, अतः इसे पन्ना मीणा की बावली कहा जाने लगा। यह बावड़ी आज भी मिलती है और २०० फ़ीट गहरी है तथा इसमें १८०० सीढियां है। पहला राजपूत निर्माण राजा कांकिल देव ने १०३६ में आमेर के अपनी राजधानी बन जाने पर करवाया। यह आज के जयगढ़ दुर्ग के स्थान पर था। अधिकांश वर्तमान इमारतें राजा मान सिंह प्रथम (दिसम्बर २१, १५५० – जुलाई ६, १६१४ ई॰) के शासन में १६०० ई॰ के बाद बनवायी गयीं थीं। उनमें से कुछ प्रमुख इमारतें हैं आमेर महल का दीवान-ए-खास और अत्यधिक सुन्दरता से चित्रित किया हुआ गणेश पोल द्वार जिसका निर्माण मिर्ज़ा राजा जय सिंह प्रथम ने करवाया था।<ref name=DNA/> वर्तमान आमेर महल को १६वीं शताब्दी के परार्ध में बनवाया गया जो वहां के शासकों के निवास के लिये पहले से ही बने प्रासाद का विस्तार स्वरूप था। यहां का पुराना प्रासाद, जिसे ''कादिमी'' महल कहा जाता है (प्राचीन का [[फारसी]] अनुवाद) भारत के प्राचीनतम विद्यमान महलों में से एक है। यह प्राचीन महल आमेर महल के पीछे की घाटी में बना हुआ है। आमेर को मध्यकाल में [[ढूंढाड़]] नाम से जाना जाता था (अर्थात पश्चिमी सीमा पर एक बलि-पर्वत) और यहां ११वीं शताब्दी से – अर्थात् १०३७ से १७२७ ई॰ तक कछवाहा राजपूतों का शासन रहा, जब तक की उनकी राजधानी आमेर से नवनिर्मित जयपुर शहर में स्थानांतरित नहीं हो गयी। <ref name="BruynBain2010"/> इसीलिये आमेर का इतिहास इन शासकों से अमिट रूप से जुड़ा हुआ है, क्योंकि इन्होंने यहां अपना साम्राज्य स्थापित किया था।<ref name="KhangarotNathawat1990">{{cite book|author1= आर एस खंगरावत|author2= पी एस नैथावत |title=जयगढ़: द इन्विन्सिबल फ़ोर्ट ऑफ़ आमेर [Jaigarh, the invincible fort of Amer] | language = en|url=https://books.google.com/books?id=hkBuAAAAMAAJ|accessdate= १६ अप्रैल २०११|date= १ जनवरी १९९०|publisher=आरअबीएसए पब्लिशर्स|isbn=978-81-85176-48-2|pages=8–9, 17}}</ref> मीणाओं के समय के मध्यकाल के बहुत से निर्माण या तो ध्वंस कर दिये गए या उनके स्थान पर आज कोई अन्य निर्माण किया हुआ है। हालांकि १६वीं शताब्दी का आमेर दुर्ग एवं निहित महल परिसर जिसे राजपूत महाराजाओं ने बनवाया था, भली भांति संरक्षित है।<ref name=Tour/><ref name="iloveindia"/> ====== अन्य कथा ====== राजा [[रामचन्द्र]] के पुत्र [[कुश]] के वंशज शासक [[नरवर दुर्ग|नरवर]] के सोढ़ा सिंह के पुत्र दुलहराय ने लगभग सन् ११३७ ई॰ में तत्कालीन रामगढ़ (ढूंढाड़) में मीणाओं को युद्ध में मात दी तथा बाद में [[दौसा]] के बड़गूजरों को पराजित कर कछवाहा वंश का राज्य स्थापित किया। तब उन्होंने रामगढ़ में अपनी कुलदेवी जमुवाय माता का मन्दिर बनवाया। इनके पुत्र कांकिल देव ने सन् १२०७ में आमेर पर राज कर रहे मीणाओं को परास्त कर अपने राज्य में विलय कर लिया व उसे अपनी राजधानी बनाया। तभी से आमेर कछवाहों की राजधानी बना और नवनिर्मित नगर जयपुर के निर्माण&nbsp;तक बना रहा। इसी वंश के शासक पृथ्वीराज मेवाड़ के [[महाराणा सांगा]] के सामन्त थे जो खानवा के युद्ध में सांगा की ओर से लड़े थे। पृथ्वीराज स्वयं [[गलताजी|गलता]] के [[श्री वैष्णव संप्रदाय]] के संत [[कृष्णदास पयहारी]] के अनुयायी थे । इन्हीं के पुत्र सांगा ने [[सांगानेर]] कस्बा बनाया।<ref>{{cite web|url=http://connectrajasthan.com/history-of-amer-kachwah/|title=आमेर के कच्छवाहो का इतिहास|accessmonthday=|accessdate= १२ मार्च २०१८ |last=|first=|authorlink=|coauthors= |date=|year=|month=|format=|work= |publisher=|pages= |language=|archiveurl=|archivedate=|quote=}}</ref> ==अभिन्यास== आमेर एवं [[जयगढ़ दुर्ग]] [[अरावली पर्वतमाला]] के एक पर्वत ''चील का टीला ''के ऊपर ही बने हुए हैं। असल में यह महल एवं जयगढ़ दुर्ग एक ही परिसर के भाग कहे जाते हैं एवं दोनों एक पहाड़ी सुरंग के मार्ग से जुड़े हुए हैं। यह सुरंग गुप्त रूप से बनी थी, जिसका प्रयोजन युद्धकाल में विपरीत परिस्थिति होने पर राजवंश के लोगों को गुप्त रूप से अधिक सुरक्षित जयगढ़ दुर्ग तक पहुँचाने के उद्देश्य से किया गया था।<ref name="BruynBain2010"/><ref name="iloveindia"/><ref name="Jaivan">{{Cite web|url=http://www.jaipur.org.uk/forts-monuments/jaigarh-fort.html|title=जयपुर|accessdate=१६ अप्रैल २०११ | language = en|publisher=Jaipur.org.uk}}</ref><ref name="Ruggles2008">{{cite book|author= डी फ़ेयरचाइल्ड रग्ग्ल्स|title= इस्लामिक गार्डन्स एण्ड लैण्डस्केप्स [Islamic gardens and landscapes] | language = en|url=https://books.google.com/books?id=PgbjhGwfXBEC&pg=PA205|accessdate= १६ अप्रैल २०११|year=२००८|publisher= पेन्नसिल्वेनिया विश्वविद्यालय प्रेस | language = en|isbn=978-0-8122-4025-2|pages= २०५-२०६}}</ref> ===प्रवेश द्वार=== यह महल चार मुख्य भागों में बंटा हुआ है जिनके प्रत्येक के प्रवेशद्वार एवं प्रांगण हैं। मुख्य प्रवेश '''सूरज पोल''' द्वार से है जिससे जलेब चौक में आते हैं। जलेब चौक प्रथम मुख्य प्रांगण है तथा बहुत बड़ा बना है। इसका विस्तार लगभग १०० मी लम्बा एवं ६५ मी. चौड़ा है। प्रांगण में युद्ध में विजय पाने पर सेना का जलूस निकाला जाता था। ये जलूस राजसी परिवार की महिलायें जालीदार झरोखों से देखती थीं।<ref name="BrownThomas2008">{{cite book|author1=लिण्डसे ब्राउन |author2=अमेलिया थॉमस|title=राजस्थान, दिल्ली एण्ड आगरा [Rajasthan, Delhi & Agra]|url=https://books.google.com/books?id=Zz0_zXPb68kC&pg=PA178|accessdate= १८ अप्रैल २०११|date= १ अक्तूबर २००८ | language = en |publisher=लोनली प्लानेट |isbn=978-1-74104-690-8|pages=१७८–}}</ref> इस द्वार पर सन्तरी तैनात रहा करते थे क्योंकि ये द्वार दुर्ग प्रवेश का मुख्य द्वार था। यह द्वार पूर्वाभिमुख था एवं इससे उगते सूर्य की किरणें दुर्ग में प्रवेश पाती थीं, अतः इसे सूरज पोल कहा जाता था। सेना के घुड़सवार आदि एवं शाही गणमान्य व्यक्ति महल में इसी द्वार से प्रवेश पाते थे। जलेब चौक [[अरबी भाषा]] का एक शब्द है जिसका अर्थ है सैनिकों के एकत्र होने का स्थान। यह आमेर महल के चार प्रमुख प्रांगणों में से एक है जिसका निर्माण सवाई जय सिंह के शासनकाल (१६९३-१७४३ ई॰) के बीच किया गया था। यहां सेना नायकों जिन्हें फ़ौज बख्शी कहते थे, उनकी कमान में महाराजा के निजी अंगरक्षकों की परेड भी आयोजित हुआ करती थीं। महाराजा उन रक्षकों की टुकड़ियों की सलामी लेते व निरीक्षण किया करते थे। इस प्रांगण के बगल में ही अस्तबल बना है, जिसके ऊपरी तल पर अंगरक्षकों के निवास स्थान थे।<ref name=Jaleb>{{Cite web|url=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Amber_Fort_-_Jaleb_Chowk_-_Information_plate.jpg |title= जलेब चौक पर सूचनापट्ट |accessdate= १७ अप्रैल २०११ |publisher= पुरातत्त्व विभाग, राजस्थान सरकार }}</ref> ===प्रथम प्रांगण === [[File:Amer Fort Entrance.jpg|300px|thumb|गणेश पोल द्वार]] जलेबी चौक से एक शानदार सीढ़ीनुमा रास्ता महल के मुख्य प्रांगण को जाता है। यहां प्रवेश करते हुए दायीं ओर [[शिला देवी मन्दिर]] को रास्ता है। यहां राजपूत महाराजा १६वीं शताब्दी से लेकर १९८० तक पूजन किया करते थे। तब तक यहां भैंसे की बलि दी जाती थी। १९८० ई॰ से यह बलि प्रथा समाप्त कर दी गयी।<ref name="BrownThomas2008"/> इसके निकट ही शिरोमणि का वैष्णव मन्दिर है। इस मन्दिर का तोरण श्वेत [[संगमरमर|संगमरमर]] का बना है और उसके दोनों ओर दो हाथियों की जीवन्त प्रतिमाएँ हैं।<ref name="अभिव्यक्ति"/> ====== गणेश पोल ====== :अगला द्वार है गणेश पोल, जिसका नाम हिन्दू भगवान [[गणेश]] पर है। भगवान [[गणेश]] विघ्नहर्ता माने जाते हैं और प्रथम पूज्य भी हैं, अतः महाराजा के निजी महल का प्रारम्भ यहां से होने पर यहां उनकी प्रतिमा स्थापित है। यह एक त्रि-स्तरीय इमारत है जिसका अलंकरण मिर्ज़ा राजा जय सिंह (१६२१-१६२७ ई॰) के आदेशानुसार किया गया था। इस द्वार के ऊपर सुहाग मन्दिर है, जहां से राजवंश की महिलायें दीवान-ए-आम में आयोजित हो रहे समारोहों आदि का दर्शन झरोखों से किया करती थीं। <ref name="Jaleb1">{{Cite web|url=http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Amer_Fort_-_Ganesh_Pol_-_Information_plate.jpg |title= गणेश पोल पर सूचनापट्ट [Information plaque on Ganesh Pol] |accessdate= १७ अप्रैल २०११ |publisher= पुरातत्त्व विभाग, राजस्थान सरकार }}{{dead link|date=जुलाई 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> इस द्वार की नक्काशी अत्यन्त आकर्षक है। द्वार से जुड़ी दीवारों पर कलात्मक चित्र बनाए गए थे। इन चित्रों के बारे में कहा जाता है कि उन महान कारीगरों की कला से मुगल बादशाह जहांगीर इतना नाराज़ हो गया कि उसने इन चित्रों पर [[चूने का गारा|चूने]]<nowiki/>-गारे की पर्त चढ़वा दी थी। कालान्तर में पर्त का प्लास्टर उखड़ने से अब ये चित्र कुछ-कुछ दिखाई देने लगे हैं।<ref name="अभिव्यक्ति" /> ===शिला देवी मन्दिर === {{मुख्य|शिला देवी मन्दिर}} [[File:Silver door in Amber Fort, Rajasthan.jpg|left|thumb|[[चाँदी|चांदी]] के दोहरे पत्र से मढ़ा हुआ शिला देवी मन्दिर का प्रवेश द्वार]] जलेबी चौक के दायीं ओर एक छोटा किन्तु भव्य मन्दिर है जो कछवाहा राजपूतों की कुलदेवी [[शिला देवी|शिला माता]] को समर्पित है। शिला देवी [[काली माता]] या [[दुर्गा]] माँ का ही एक अवतार हैं। मन्दिर के मुख्य प्रवेशद्वार में चांदी के पत्र से मढ़े हुए दरवाजों की जोड़ी है। इन पर उभरी हुई नवदुर्गा देवियों व दस महाविद्याओं के चित्र बने हुए हैं। मन्दिर के भीतर दोनों ओर चांदी के बने दो बड़े सिंह के बीच मुख्य देवी की मूर्ति स्थापित है। इस मूर्ति से संबंधित कथा अनुसार महाराजा मान सिंह ने मुगल बादशाह द्वारा बंगाल के गवर्नर नियुक्त किये जाने पर [[येशोर|जेस्सोर]] के राजा को पराजित करने हेतु पूजा की थी। तब देवी ने विजय का आशीर्वाद दिया एवं स्वप्न में राजा को समुद्र के तट से शिला रूप में उनकी मूर्ति निकाल कर स्थापित करने का आदेश दिया था।<ref name="Abram2003"/><ref name="Prasad1966">{{cite book|author= राजीव नयन प्रसाद |title= आमेर के राजा मान सिंह [Raja Mān Singh of Amer]|url=https://books.google.com/books?id=FsA5AQAAIAAJ|accessdate= १८ अप्रैल २०११|year=१९६६|publisher=वर्ल्ड प्रेस | language = en }}</ref><ref name="Babb2004">{{cite book|author= लॉरेन्स ए बॅब|title=Alchemies of violence: myths of identity and the life of trade in western India|url=https://books.google.com/books?id=74tUY0le33UC&pg=PA230| language = en |accessdate=१९ अप्रैल २०११|date=१ जुलाई २००४|publisher=SAGE|isbn=978-0-7619-3223-9|pages= २३०-२३१}}</ref> राजा ने १६०४ में विजय मिलने पर उस शिला को सागर से निकलवाकर आमेर में देवी की मूर्ति उभरवायी तथा यहां स्थापना करवायी थी। यह मूर्ति शिला रूप में मिलने के कारण इसका नाम शिला माता पढ़ गया। मन्दिर के प्रवेशद्वार के ऊपर गणेश की मूंगे की एकाश्म मूर्ति भी स्थापित है।<ref name="BrownThomas2008"/> एक अन्य किम्वदन्ती के अनुसार राजा मान सिंह को जेस्सोर के राजा ने पराजित होने के उपरांत यह श्याम शिला भेंट की जिसका महाभारत से सम्बन्ध है। महाभारत में कृष्ण के मामा मथुरा के राजा कंस ने कृष्ण के पहले ७ भाई बहनों को इसी शिला पर मारा था। इस शिला के बदले राजा मान सिंह ने जेस्सोर का क्षेत्र पराजित बंगाल नरेश को वापस लौटा दिया। तब इस शिला पर दुर्गा के महिषासुरमर्दिनी रूप को उकेर कर आमेर के इस मन्दिर में स्थापित किया था। तब से शिला देवी का पूजन आमेर के कछवाहा राजपूतों में प्राचीन देवी के रूप में किया जाने लगा, हालांकि उनके परिवार में पहले से कुलदेवी रूप में पूजी जा रही [[जामवा रामगढ़|रामगढ़]] की जामवा माता ही कुलदेवी बनी रहीं।<ref name="Babb2004"/> इस मन्दिर से जुड़ी एक अन्य प्रथा पशु-बलि की भी थी जो वर्ष में आने वाले दोनों [[नवरात्रि]] त्योहारों पर (शारदीय एवं चैत्रीय) की जाती थी। इस प्रथा में नवरात्रि की [[महाअष्टमी]] के दिन मन्दिर के द्वार के आगे एक भैंसे और बकरों की बलि दी जाती थी। इस प्रथा के साक्षी राजपरिवार के सभी सदस्य एवं अपार जनसमूह होता था। इस प्रथा को १९७५ ई॰ से भारतीय दंड संहिता की धारा ४२८<ref>{{Cite web|url=https://hindi.lawrato.com/इंडियन-कानून/आईपीसी/धारा-428|title=इंडियन कानून धारा 428 आईपीसी - इंडियन पीनल कोड - दस रुपए के मूल्य के जीवजन्तु को वध करने या उसे विकलांग करने द्वारा रिष्टि|publisher=lawrato.com|accessdate=२६ मार्च २०१८}}</ref> और ४२९<ref>{{Cite web|url=https://hindi.lawrato.com/इंडियन-कानून/आईपीसी/धारा-429|title=इंडियन कानून धारा 429 आईपीसी - इंडियन पीनल कोड - किसी मूल्य के ढोर, आदि को या पचास रुपए के मूल्य के किसी जीवजन्तु का वध करने या उसे विकलांग करने आदि द्वारा कुचेष्टा।|publisher=lawrato.com|accessdate=२६ मार्च २०१८}}</ref> के अन्तर्गत्त निषेध कर दिया गया। इसके बाद ये प्रथा जयपुर के महल प्रासाद के भीतर गुप्त रूप से जारी रही। तब इसके साक्षी मात्र राजपरिवार के निकट सदस्य ही हुआ करते थे। अब ये प्रथा पूर्ण रूप से समाप्त कर दी गयी है और देवी को केवल शाकाहारी भेंट ही चढ़ायी जाती हैं।<ref name="Babb2004"/> ===द्वितीय प्रांगण === [[चित्र:Amber Palace-Diwan I Am-20131017.jpg|अंगूठाकार|<small> आमेर दुर्ग का दीवान-ए-आम २७ स्तंभों की दोहरी कतार से घिरा है। </small>]] प्रथम प्रांगण से मुख्य सीढ़ी द्वारा द्वितीय प्रांगण में पहुँचते हैं, जहां '''दीवान-ए-आम''' बना हुआ है। इसका प्रयोग जनसाधारण के दरबार हेतु किया जाता था। दोहरे स्तंभों की कतार से घिरा दीवान-ए-आम संगमरमर के एक ऊंचे चबूतरे पर बना लाल बलुआ पत्थर के २७ स्तंभों वाला हॉल है। इसके स्तंभों पर हाथी रूपी स्तंभशीर्ष बने हैं एवं उनके ऊपर चित्रों की श्रेणी बनी है। इसके नाम अनुसार राजा यहाँ स्थानीय जनसाधारण की समस्याएं, विनती एवं याचिकाएं सुनते एवं उनका निवारण किया करते थे। इसके लिये यहां दरबार लगा करता था। <ref name="BruynBain2010"/><ref name="BrownThomas2008"/> ===तृतीय प्रांगण === {{double image|left| Amber Fort interior.jpg|175|Amber Fort - Sheesh Mahal Interior.jpg |175|बायें: शीष महल में शीशों से सज्जित छत। बायें: शीष महल का आंतरिक कक्ष}} तीसरे प्रांगण में महाराजा, उनके परिवार के सदस्यों एवं परिचरों के निजी कक्ष बने हुए हैं। इस प्रांगण का प्रवेश '''गणेश पोल''' द्वार से मिलता है। गणेश पोल पर उत्कृष्ट स्तर की चित्रकारी एवं शिल्पकारी है। इस प्रांगण में दो इमारतें एक दूसरे के आमने-सामने बनी हैं। इनके बीच में [[मुगल उद्यान]] शैली के बाग बने हुए हैं। प्रवेशद्वार के बायीं ओर की इमारत को '''जय मन्दिर''' कहते हैं। यह महल दर्पण जड़े फलकों से बना हुआ है एवं इसकी छत पर भी बहुरंगी शीशों का उत्कृष्ट प्रयोग कर अतिसुन्दर मीनाकारी व चित्रकारी की गयी है। ये दर्पण व शीशे के टुकड़े अवतल हैं और रंगीन चमकीले धातु पत्रों से पटे हुए हैं। इस कारण से ये मोमबत्ती के प्रकाश में तेज चमकते एवं झिलमिलाते हुए दिखाई देते हैं। उस समय यहाँ मोमबत्तियों का ही प्रयोग किया जाता था। इस कारण से ही इसे '''शीश-महल''' की संज्ञा दी गयी है। यहां की दर्पण एवं रंगीन शीशों की [[पच्चीकारी]], [[मीनाकारी]] एवं रूपांकन को देखते हुए कहा गया है कि जैसे "झिलमिलाते मोमबत्ती के प्रकाश में जगमगाता आभूषण सन्दूक "।<ref name="BruynBain2010"/> शीश महल का निर्माण मान सिंह ने १६वीं शताब्दी में करवाया था और ये १७२७ ई॰ में पूर्ण हुआ। यह जयपुर राज्य का स्थापना वर्ष भी था।<ref>{{Cite web|url = http://amerjaipur.in/Amer-monuments-description.php?mid=9&name=Sheesh%20mahal%20Amer%20palace|title = शीश महल, आमेर महल [Sheesh mahal Amer palace]|language = en|date = |accessdate = १ जनवरी २०१६|website = www.amerjaipur.in|publisher = आमेर जयपुर . इन|last = पारीख|first = अमित कुमार पारीख एवं अगम कुमार|archive-date = 3 जुलाई 2017|archive-url = https://web.archive.org/web/20170703210004/http://amerjaipur.in/Amer-monuments-description.php?mid=9&name=Sheesh%20mahal%20Amer%20palace|url-status = dead}}</ref> हालांकि यहां का अधिकांश काम १९७०-८० के दशक में नष्ट-भ्रष्ट होता गया, किन्तु उसके बाद से इसका पुनरोद्धार एवं नवीनीकरण कार्य आरम्भ हुआ। कक्ष की दीवारें संगमरमर की बनी हैं और इन पर उत्कृष्ट नक्काशी की गयी है। इस कक्ष से मावठा झील का रोचक एवं विहंगम दृश्य प्रस्तुत होता है।<ref name="BrownThomas2008"/> [[File:Amer palace sheesh mahal.jpg|thumb|right|250px|शीष महल की बाहर दृश्य]] इस प्रांगण में बनी दूसरी इमारत जय मन्दिर के सामने है और इसे सुख निवास या '''सुख महल''' नाम से जाना जाता है। इस कक्ष का प्रवेशद्वार [[चंदन]] की लकड़ी से बना है और इसमें जालीदार संगमरमर का कार्य है। नलिकाओं (''पाइपों'') द्वारा लाया गया जल यहां एक खुली नाली द्वारा बहता रहता था, जिसके कारण भवन का वातावरण शीतल बना रहता था ठीक वातानुकूलित-वायु वाले आधुनिक भवनों की ही तरह। इन नालियों के बाद यह जल उद्यान की क्यारियों में जाता है। इस महल का एक विशेष आकर्षण है '''डोली महल''', जिसका आकार एक डोली की भांति है, जिनमें तब राजपूत महिलाएँ कहीं भी आना जाना किया करती थीं। इन्हीं महलों में प्रवेश द्वार के अन्दर डोली महल से पहले एक भूल-भूलैया भी बनी है, जहाँ महाराजा अपनी रानियों और पटरानियों के संग हंसी-ठिठोली करते व आँख-मिचौनी का खेल खेला करते थे। राजा मान सिंह की कई रानियाँ थीं और जब वे युद्ध से लौटकर आते थे तो सभी रानियों में सबसे पहले उनसे मिलने की होड़ लगा करती थी। ऐसे में राजा मान सिंह इस भूल-भूलैया में घुस जाया करते थे व इधर-उधर घूमते थे और जो रानी उन्हें सबसे पहले ढूँढ़ लेती थी उसे ही प्रथम मिलन का सुख प्राप्त होता था।<ref name="अभिव्यक्ति"/> ;जादूई पुष्प ;[[चित्र:Amber 035.jpg|अंगूठाकार|131x131पिक्सेल|आमेर दुर्ग के स्तंभों में संगमरमर में उकेरा हुआ जादूई पुष्प जिसमें सात विशिष्ट एवं अनोखे डिजाइन हैं।]] यहां के शीष महल के स्तंभों में से एक के आधार पर नक्काशी किया गया जादूई पुष्प यहां का विशेष आकर्षण है। यह स्तंभाधार एक तितली के जोड़े को दिखाता है जिसमें पुष्प में सात विशिष्ट एवं अनोखे डिज़ाइन हैं और इनमें मछली की पूंछ, कमल, नाग का फ़ण, हाथी कि शूण्ड, सिंह की पूंछ, भुट्टे एवं बिच्छू के रूपांकन हैं जिनमें से कोई एक वस्तु हाथों से एक विशेष प्रकार से ढंकने पर प्रतीत होती है, व दूसरे प्रकार से ढंकने पर दूसरी वस्तु प्रतीत होती है।<ref name="BruynBain2010"/> ;मान सिंह प्रथम का महल [[File:Amber Fort, Baradhari Pavilion at Man Singh Palace Square, 2010.jpg|left|thumb|मानसिंह प्रथम के महल के चौक की बारादरी]] इस प्रांगण के दक्षिण में मानसिंह प्रथम का महल है और यह महल का पुरातनतम भाग है। <ref name="BruynBain2010"/> इस महल को बनाने में २५ वर्ष एवं यह राजा मान सिंह प्रथम के काल में (१५८९-१६१४ ई॰) में १५९९ ई॰ में बन कर तैयार हुआ। यह यहां का मुख्य महल है। इसके केन्द्रीय प्रांगण में स्तंभों वाली बारादरी है जिसका भरपूर अलंकरण रंगीन टाइलों एवं भित्तिचित्रों द्वारा निचले व ऊपरी, दोनों ही तल पर किया गया है। इस महल को एकान्त बनाये रखने के कारण पर्दों से ढंका जाता था और इसका प्रयोग यहां की महारानियां (राजसी परिवार की स्त्रियां) अपनी बैठकों एवं आपस में मिलने जुलने हेतु किया करती थीं। इस मण्डप की सभी बाहरी तरफ़ खुले झरोखे वाले छोटे-छोटे कक्ष हैं। इस महल से निकास का मार्ग आमेर के शहर को जाता है जहां विभिन्न मन्दिरों, हवेलियों एवं कोठियों वाला पुराना शहर है।<ref name="Abram2003"/> ; ;उद्यान तृतीय प्रांगण में बने उद्यान के पूर्व में ऊंचे चबूतरे पर बना '''जय मन्दिर''' एवं पश्चिम में ऊंचे चबूतरे पर सुख निवास बना है। ये दोनों ही मिर्ज़ा राजा जय सिंह (१६२३-६८ ई॰) के बनवाये हुए है। इनकी शैली मुगल उद्यानों की [[चारबाग शैली|चारवाग]] शैली जैसी है। ये एक सितारे के आकार के ताल में लगे केन्द्रीय फ़व्वारे को घेरे हुए शेष भूमि से कुछ निचले स्तर पर धंसे हुए षटकोणीय आकार के बने हैं जिनमें संगमरमर की बनी पतली-पतली नालियाँ पानी ले जाती हैं। उद्यान के लिये जल सुख निवास के निकास से आता है। इसके अलावा जय मन्दिर के परकोटों से आरम्भ हुए ''"चीनी खाना नाइचेस "'' की नालियां भी यहां जलापूर्ति करती हैं।<ref name="Ruggles2008"/> ;त्रिपोलिया द्वार यहां की स्थानीय भाषा में पोल का अर्थ द्वार होता है, तो त्रिपोलिया अर्थात् तीन दरवाजों वाला द्वार। यह पश्चिमी ओर से महल का प्रवेश देता है और तीन ओर खुलता है – एक जलेब चौक को, दूसरा मान सिंह महल को एवं तीसरा दक्षिण में बनी जनाना ड्योढ़ी की ओर। ;सिंह द्वार सिंह द्वार विशिष्ट द्वार है जो कभी संतरियों द्वारा सुरक्षित रहा करता था। इस द्वार से महल परिसर के निजी भवनों का प्रवेश मिलता है और इसकी सुरक्षा एवं सशक्त होने के कारण ही इसे सिंह द्वार कहा जाता था। सवाई जय सिंह (१६९९-१७४३ ई०) के काल में बना यह द्वार भित्ति चित्रों से अलंकृत है और इसका डिज़ाइन भी कुछ टेढा-मेढा है जिसके कारण किसी आक्रमण की स्थिति में आक्रमणकारियों को यहां सीधा प्रवेश नहीं मिल पाता। ===चतुर्थ प्रांगण === चौथे प्रांगण में राजपरिवार की महिलायें (जनाना) निवास करती थीं। इनके अलावा रानियों की दासियाँ तथा यदि हों तो राजा की उपस्त्रियाँ (अर्थात रखैल) भी यहीं निवास किया करती थीं। इस प्रभाग में बहुत से निवास कक्ष हैं जिनमें प्रत्येक में एक-एक रानी रहती थीं, एवं राजा अपनी रुचि अनुसार प्रतिदिन किसी एक के यहाँ आते थे, किन्तु अन्य रानियों को इसकी भनक तक नहीं लगती थी कि राजा कब और किसके यहाँ पधारे हैं। सभी कक्ष एक ही गलियारे में खुलते थे।<ref name="BrownThomas2008"/> महल के इसी भाग में राजमाता एवं राजा की पटरानी जनानी ड्योढ़ी में रहती थीं। उनकी दासियाँ व बांदियां भी यहीं निवास करती थीं। राजमाताएं आमेर नगर में मन्दिर बनवाने में विशेष रुचि दिखाती थीं।<ref name=Deorhi>{{Cite web|url=http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Amer_Fort_-_Zenani_Deorhi_-_Information_plate.jpg |title= जनानी ड्योढ़ी पर सूचना पट्ट [Information plaque on Zenani Deorhi] |accessdate= १७ अप्रैल २०११ |publisher= पुरा. विभाग, राज. सरकार }}{{dead link|date=जुलाई 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> यहाँ जस मन्दिर नाम से एक निजी कक्ष भी है, जिसमें कांच के फ़ूलों की महीन कारीगरी की सजावट है एवं इसके अलावा इसमें [[:w:alabaster|सिलखड़ी]] या संगमरमरी खड़िया (प्लास्टर ऑफ़ पैरिस) की उभरी हुई उत्कृष्ट नक्काशी कार्य की सज्जा भी है।<ref name="BruynBain2010"/> ==संरक्षण== राजस्थान के छः दुर्ग, आमेर, [[चित्तौड़गढ़ दुर्ग|चित्तौड़ दुर्ग]], [[गागरौन दुर्ग]], [[जैसलमेर दुर्ग]], [[कुम्भलगढ़ दुर्ग]] एवं [[रणथम्भोर दुर्ग]] को यूनेस्को विश्वदाय समिति ने फ्नोम पेन में जून २०१३ में आयोजित ३७वें सत्र की बैठक में [[यूनेस्को विश्व धरोहर स्थल]] सूची में सम्मिलित किया था। इन्हें सांस्कृतिक विरासत की श्रेणी आंका गया एवं राजपूत पर्वतीय वास्तुकला में श्रेणीगत किया गया। <ref>{{cite news|title=दुर्गों की विरासत स्थिति [Heritage Status for Forts]|url=http://www.highbeam.com/doc/1P3-3028072831.html|accessdate=५ जुलाई २०१५|date=२८ जून २०१३|publisher=ईस्टर्न आई|via=हाई बीम|language=en|subscription=yes|archive-date=24 सितंबर 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150924204129/http://www.highbeam.com/doc/1P3-3028072831.html|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite news|title=संयुक्त राष्ट्र संघ के प्रतिष्ठित विरासत दुर्ग स्थल [Iconic Hill Forts on UN Heritage List]|url=http://www.highbeam.com/doc/1G1-334781049.html|accessdate=५ जुलाई २०१५|date=२२ जून २०१३|publisher=मेल टुडे|location=नई दिल्ली, भारत|via=हाइ बीम|subscription=yes|language=en|archive-date=24 सितंबर 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150924154401/http://www.highbeam.com/doc/1G1-334781049.html|url-status=dead}}</ref> आमेर का कस्बा इस दुर्ग एवं महल का अभिन्न एवं अपरिहार्य अंग है तथा इसका प्रवेशद्वार भी है। यह कस्बा अब एक धरोहर स्थल बन गया है तथा इसकी अर्थ-व्यवस्था अधिकांश रूप से यहाँ आने वाले बड़ी संख्या के पर्यटकों (लगभग ४००० से ५००० प्रतिदिन, सर्वोच्च पर्यटक काल में) पर निर्भर रहती है। यह कस्बा ४ वर्ग कि॰मी॰ (४,३०,००,००० वर्ग फ़ीट) के क्षेत्रफ़ल में फ़ैला हुआ है और यहाँ १८ मन्दिर, ३ जैन मन्दिर एवं २ मस्जिदें हैं। इसको विश्व स्मारक निधि (वर्ल्ड मॉन्युमेण्ट फ़ण्ड) द्वारा विश्व के १०० लुप्तप्राय स्थलों में गिना गया है। इसके संरक्षण हेतु व्यय रॉबर्ट विलियम चैलेन्ज ग्रांट द्वारा वहन किया जाता है।<ref name="Publishing2008"/> वर्ष २००५ के आंकड़ों के अनुसार दुर्ग में ८७ हाथी रहते थे, जिनमें से कई हाथी पैसों की कमी के कारण कुपोषण के शिकार थे।<ref name="Ghosh2005">{{cite book|last=घोष|first=र्हिया|title= कड़ियों में ईश्वर [Gods in chains]|url=https://books.google.com/books?id=3Av0YQXO1mgC&pg=PT24|accessdate= १९ अप्रैल २०११|year=२००५|publisher= फ़ाउण्डेशन बुक्स|isbn=978-81-7596-285-9|page=24| language = en}}</ref> आमेर विकास एवं प्रबन्धन प्राधिकरण (''आमेर डवलपमेण्ट एण्ड मैंनेजमेण्ट अथॉरिटी'' (एडीएमए)) द्वारा आमेर महल एवं परिसर में ४० करोड़ रुपये ( ८.८८ मिलियन [[अमेरिकी डॉलर|अमरीकी डॉलर]]) का व्यव संरक्षण एवं विकास कार्यों में किया गया है। हालांकि इन संरक्षण एवं पुनरोद्धार कार्यों को प्राचीन संरचनाओं की ऐतिहासिकता और स्थापत्य सुविधाओं को बनाए रखने के लिए उनकी उपयोगिता के संबंध में गहन वाद-विवादों, चर्चाओं एवं विरोधों का सामना करना पड़ा है। एक अन्य मुद्दा इस स्मारक के व्यावसायीकरण संबंधी भी उठा है।<ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/jaipur/Amber-Palace-rennovation-Tampering-with-history/articleshow/3928204.cms|title= आमेर महल पुनरोद्धार: इतिहास से छेड़छाड़? [Amer Palace renovation: Tampering with history?]| language = en|accessdate= १९ अप्रैल २०११|publisher=[[टाइम्स ऑफ़ इण्डिया]]|date= ३ जून २००९}}</ref> एक फ़िल्म शूटिंग करते हुए एक बड़ी फिल्म निर्माण कंपनी से एक ५०० वर्ष पुराना झरोखा गिर गया तथा चाँद महल की पुरानी चूनेपत्थर की छत को भी क्षति पहुँची है। कंपनी ने अपने सेट्स खड़े करने हेतु यहाँ छेद ड्रिल किये तथा जलेब चौक पर खूब रेत भी फ़ैलायी और इस तरह राजस्थान स्मारक एवं पुरातात्त्विक स्थल एवं एन्टीक अधिनियम (१९६१) की उपेक्षा एवं उल्लंघन किया था।<ref name= High>{{Cite news|url=http://timesofindia.indiatimes.com/Cities/Film-crew-drilled-holes-into-historic-Amer/rssarticleshow/4134002.cms|title= फ़िल्म दल ने आमेर में ड्रिल किये [ Film crew drilled holes in Amer]|accessdate= १९ अप्रैल २०११|publisher=[[टाइम्स ऑफ़ इण्डिया]]| language = en|date=१६ फ़रवरी २००९}}</ref> [[राजस्थान उच्च न्यायालय]] की जयपुर बेंच ने हस्तक्षेप कर शूटिंग को बंद करवाया। इस बारे में उनका निरीक्षण उपरांत कथन था: "दुर्भाग्यवश न केवल जनता बल्कि विशेषकर संबंधित अधिकारीगण भी पैसे की चमक से अंधे, बहरे और गूंगे बन गए हैं, और ऐसे ऐतिहासिक संरक्षित स्मारक आय का एक स्रोत मात्र बन कर रह गए हैं।"<ref name= High/> ===पशुओं का शोषण === कई समूहों एवं संस्थाओं ने हाथियों पर चढ़कर आमेर दुर्ग तक की सवारी को हाथियों पर अत्याचार के रूप में देखा है और इस पर चिन्ता जतायी है। उनका मानना है कि ये अमानवीय है।<ref>[http://timesofindia.indiatimes.com/city/jaipur/Amber-Fort-centre-for-elephant-trafficking-Welfare-board/articleshow/45559191.cms ''Amber Fort centre for elephant trafficking: Welfare board'' द टाइम्स ऑफ़ इण्डिया]। १८ दिसम्बर २०१४| (अंग्रेज़ी)|अभिगमन तिथि: १२ मार्च २०१८</ref> [[:w:PETA|पीईटीए]] नामक एक संगठन एवं केन्द्रीय वन्योद्यान(ज़ू) प्राधिकरण ने इस मुद्दे को गहनता से उठाया था। यहाँ बसा हाथीगाँव बंदी पशु नियंत्रण के नियमों का उल्लंघन है तथा यहाँ पेटा के दल ने हाथियों को दर्दनाक काँटों वाली जंजीरों से बंधे पाया है। यहाँ अंधे, रोगी एवं आहत हाथियों से बलपूर्वक काम लिया जाता है तथा उनके दाँत एवं कान भी क्षत-विक्षत अवस्था में पाये गए हैं।<ref>[http://timesofindia.indiatimes.com/home/environment/flora-fauna/PETA-takes-up-jumbo-cause-seeks-end-to-elephant-ride-at-Amber/articleshow/45469545.cms ''PETA takes up jumbo cause, seeks end to elephant ride at Amber,'' द टाइम्स ऑफ़ इण्डिया]। ११ दिसम्बर २०१४ | (अंग्रेज़ी)|अभिगमन तिथि: १२ मार्च २०१८</ref> हाल के वर्ष २०१७ में एक न्यूयॉर्क के टूर संचालक ने आमेर दुर्ग तक हाथियों की जगह जीप से पर्यटकों को ले जाने की भी घोषणा की थी। उनका कहना था कि वे पशुओं पर अत्याचार के विरुद्ध हैं।"<ref>"Zachary Kussin, "[http://nypost.com/2017/10/09/tour-cuts-indian-elephant-rides-after-peta-reports-abuse/ पेटा की रिपोर्ट के बाद टूर में भारतीय हाथियों की सवारी हटायी गई] [Tour Cuts Indian Elephant Rides After PETA Reports Abuse]," NY पोस्ट, ९ अक्तूबर २०१७.| (अंग्रेज़ी) |अभिगमन तिथि: १२ मार्च २०१८</ref> == विश्व धरोहर घोषणा == राजस्थान सरकार ने जनवरी २०११ को राजस्थान के कुछ किलों को विश्व धरोहर में शामिल करने के लिए प्रस्ताव भेजा था। उसके बाद यूनेस्को टीम की आकलन समिति के दो प्रतिनिधि जयपुर आए और एएसआई व राज्य सरकार के अघिकारियों के साथ बैठक की। इन सबके पश्चात मई २०१३ में इसे विश्व धरोहर में शामिल कर लिया गया एवं इसकी औपचारिक घोषणा २१ जून २०१३ को की गई।<ref>[https://hi.pinkcity.com/2013/06/22/6-fortification-world-heritage-of-rajasthan/ राजस्थान के 6 दुर्ग विश्व विरासत] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180920162000/https://hi.pinkcity.com/2013/06/22/6-fortification-world-heritage-of-rajasthan/ |date=20 सितंबर 2018 }} - पिंक सिटी समाचार पत्र | अभिगमन तिथि: १२ मार्च २०१८</ref><ref>[http://www.jagran.com/news/national-six-rajasthan-hill-forts-on-world-heritage-list-10376266.html राजस्थान के छह किले एक साथ विश्व धरोहर की सूची में] - [[दैनिक जागरण|जागरण]] समाचार | अभिगमन तिथि: १२ मार्च २०१८</ref><ref>{{cite news|last1=सिंह|first1=महिम प्रताप|title=यूनेस्को ने राजस्थान के ६ दुर्गों को विश्व धरोहर स्थल घोषित किया [Unesco declares 6 Rajasthan forts World Heritage Sites]|url=http://www.thehindu.com/news/national/other-states/unesco-declares-6-rajasthan-forts-world-heritage-sites/article4838107.ece|accessdate=१ अप्रैल २०१५|publisher=[[द हिन्दू]] | language = en |date=२२ जून २०१३}}</ref> वर्ष २०११-१३ की अवधि में स्मारक एवं दुर्गों तथा किलों पर कार्यरत अन्तरराष्ट्रीय परिषद (''इन्टरनेश्नल काउन्सिल ऑन मॉन्युमेण्ट्स एण्ड फ़ोर्ट्स'', ICOMOS) ने कई अभियानों के अन्तर्गत इन दुर्गों का निरीक्षण किया एवं इनके नामांकन से सम्बन्धित कई अधिकारियों और विशेषज्ञों के साथ विचार विमर्श किये। अन्तरराष्ट्रीय परिषद की रिपोर्ट में इन दुर्गों की इस शृंखला का सार्वभौमिक महत्त्व अतुलनीय बताया गया है। राजस्थान राज्य के इन ६ विशालकाय और वैभवशाली पहाड़ी किलों के रूप में ८वीं से १८वीं शताब्दी की राजपूत रियासतों (राजपूताना शैली के वास्तुशिल्प) की झलक मिलती है - ऐसा इस रिपोर्ट में बताया गया है। वर्ष २०१० में जंतर-मन्तर को भी विश्व विरासत की सूची में शामिल किया गया था।<ref> {{cite web |url=http://www.khaskhabar.com/hindi-news/National-rajasthan-news-select-6-forts-of-rajasthan-in-the-world-heritage-2256093.html |title= विश्व धरोहर में राजस्थान के 6 किलों का चयन |accessmonthday= |accessdate= १४ फ़रवरी २०१८|last= |first= |authorlink= |coauthors= |date= २१ जून २०१३|year= |month= |format= |work= |publisher= खास खबर.कॉम |pages= |language= |archiveurl= |archivedate= |quote= }} </ref><ref> {{cite web |url=https://www.jagranjosh.com/current-affairs/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8-%E0%A4%95%E0%A5%87-%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A5%80-%E0%A4%AA%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A1%E0%A4%BC%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82-%E0%A4%AA%E0%A4%B0-%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A5%87-%E0%A4%9B%E0%A4%B9-%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%87-%E0%A4%AF%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8B-%E0%A4%95%E0%A5%80-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%A4-%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80-%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%82-%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B2-1371896828-2 |title= राजस्थान के अरावली पहाड़ियों पर बने छह किले यूनेस्को की विश्व विरासत सूची में शामिल |accessmonthday= |accessdate= १२ मार्च २०१८ |last= मिश्रा|first= मनोज कुमार|authorlink= |coauthors= |date= २२ जून २०१३|year= |month= |format= |work= |publisher= जागरण जोश |pages= |language= |archiveurl= |archivedate= |quote= }} </ref> ==प्रचलित चलचित्रों में दृश्य == आमेर दुर्ग बहुत सी हिन्दी चलचित्र (बॉलीवुड) जगत की फिल्मों में दिखाया गया है। इसका ताजा उदाहरण है फ़िल्म [[बाजीराव मस्तानी (फ़िल्म)|बाजीराव मस्तानी]] जिसमें - ''मोहे रंग दो लाल..''। नामक गीत पर अभिनेत्री [[दीपिका पादुकोण]] का [[कत्थक नृत्य]] इसी दुर्ग को पृष्ठभूमि में रखकर किया गया है। इसका मंचन केसर क्यारी बगीचे में हुआ है। इसके अलावा [[मुगल-ए-आज़म (1960 फ़िल्म)|मुगले आज़म]], [[जोधा अकबर (2008 फ़िल्म)|जोधा अकबर]], [[शुद्ध देसी रोमांस]], [[भूल भुलैया (2007 फ़िल्म)|भूल भुलैया]]<ref>{{cite web|first1=नूपुर|last1=अग्रवाल|title=19-hindi-movies-to-watch-before-you-visit-jaipur|trans-title=जयपुर भ्रमण से पूर्व देखने योग्य १९ फिल्में|url=https://theculturetrip.com/asia/india/articles/19-hindi-movies-to-watch-before-you-visit-jaipur/|website=१४ दिसम्बर २०१६|publisher=द कल्चर ट्रिप|accessdate=1 दिसम्बर 2017}}</ref><ref>{{cite web|title=Amber Fort from eye of Bollywood|trans-title=आमेर दुर्ग - बॉलीवुड की दृष्टि में|url=https://jaipur.org/2016/08/05/amber-fort-from-eye-of-bollywood/|website=जयपुर.ऑर्ग|publisher=पिंक सिटी|accessdate=1 दिसम्बर 2017}}</ref> आदि कई [[हिन्दी सिनेमा|बॉलीवुड]] एवं कुछ [[हॉलीवुड|हॉलीवुड फ़िल्मों]] जैसे [[w:North West Frontier (film)|''नार्थ वेस्ट फ़्रन्टियर'']]<ref>{{cite web |url=https://jkroaming.com/2014/04/06/north-west-frontier/comment-page-1/ |title= नॉर्थ वैस्ट फ़्रण्टियर [NORTH WEST FRONTIER] |accessmonthday= |accessdate= १२१ मार्च २०१८|last= रोज़|first= जॉन|authorlink= |coauthors= |date= ६ अप्रैल २०१४|year= |month= |format= |work= |publisher= जे के रोमिंग |pages= | language = en |archiveurl= |archivedate= |quote= }}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.willylogan.com/?p=920 |title= Good action and bad stereotypes on the Northwest Frontier |accessmonthday= |accessdate= १२ मार्च २०१८ |last= |first= विली |authorlink= |coauthors= |date= २७ जनवरी २०१६ |year= |month= |format= |work= |publisher= विली लोगान |pages= | language = en |archiveurl= |archivedate= |quote= }}</ref>, [[w:The Second Best Exotic Marigold Hotel|''द बेस्ट एग्ज़ॉटिक मॅरिगोल्ड होटल'']], आदि फिल्मों की शूटिंग भी यहां की गई है। ==आवागमन== मुख्य नगर जयपुर से ११ किलोमीटर उत्तर में स्थित आमेर दुर्ग, नगर के अन्य पर्यटक स्थलों से अपेक्षाकृत अलग-थल एवं कुछ दूर है। किले के आधार तक पहुँचना फिर भी सरल है। इसके लिये नगर केन्द्र से किराये की टैक्सी, ऑटोरिक्शा, नगर बस सेवा या निजी कार अच्छे विकल्प हैं। नगर से अत्यधिक दूर न होने के कारण मात्र आधा घण्टे की दूरी है। नगर बस सेवा की सार्वजनिक बसें अजमेरी गेट एवं एम.आई रोड से लगभग २० से ३० मिनट लेती हैं। आधार स्थल पर पहुँचने के बाद यात्रा का दूसरा चरण आरम्भ होता है। यहां से महल तक पर्यटकों के लिये हाथी की सवारी उपलब्ध रहती है।<ref>{{cite web |url=https://www.amarujala.com/rajasthan/elephant-riding-at-amber-fort |title=आमेर किले में हाथी सवारी की होगी ऑनलाइन बुकिंग |last= |first= |date= १५ जून २०१३ |website= amarujala.com |publisher= [[अमर उजाला]] |access-date= |quote= }}</ref> इसके अलावा निजी कारें, जीप व टैक्सियाँ किले के पिछले मार्ग से ऊपर तक ले जाती हैं। यदि मौसम अच्छा हो तो पैदल मार्ग भी उपलब्ध है, जो कि सबसे सस्ता व सरल विकल्प है व अधिकांश पर्यटक इसी का प्रयोग करते हैं व सूरज पोल द्वार से प्रवेश पाते हैं।<ref>{{cite web |url= https://jaipur.org/2016/08/05/how-to-reach-amber-fort/ |title= आमेर किले कैसे पहुँचे< [How to reach Amber Fort] |last= |first= |date= |website= pinkcity.com |publisher= पिंकसिटी.कॉम |access-date= | language = en|quote=}}</ref><ref>{{cite web |url= https://www.tripsavvy.com/jaipur-amber-fort-guide-4123752 |title= जयपुर का आमेर किला: पूरी मार्गदर्शिका [Jaipur's Amber Fort: The Complete Guide] |last= |first= |date= |website=tripsavvy.com |publisher=ट्रिप्सैवी | language = en||access-date= |quote=}}</ref> ===सड़क मार्ग=== जयपुर शहर रेल, बस व वायु सेवा द्वारा देश के प्रमुख नगरों से भली भांति जुड़ा हुआ है। यहां [[राजस्थान राज्य पथ परिवहन निगम]] की बसें दिल्ली, आगरा, अहमदाबाद, अजमेर एवं उदयपुर से समय समय पर भरपूर संख्या में साधारण एवं वातानुकूलित दोनों ही प्रकार की बसें उपलब्ध रहती हैं। अन्य राज्यों की सरकारी परिवहन निगम की बसें भी उसी मात्रा में मिलती हैं। निजी यात्रा टूर संचालक भी साधारण, वातानुकूलित एवं वॉल्वो बसें अच्छी संख्या में संचालित करते हैं। नगर का प्रमुख बस-अड्डा सिंधी कैम्प में स्थित है। निजी वॉल्वो बसें नारायण सिंह सर्किल से भी चलती हैं।<ref name=nativeplanet.com/"नेटिव"> {{cite web |url=https://hindi.nativeplanet.com/travel-guide/the-pink-city-rajasthan/articlecontent-pf5369-000586.html |title=गुलाबी मौसम में जाएँ 'गुलाबी नगर' जयपुर |last= |first= खुशनुमा |date= २२ अप्रैल २०१५ |website= nativeplanet.com/ |publisher= नेटिव प्लानेट |access-date= |quote= }}</ref> ===रेल मार्ग=== जयपुर शहर रेल मार्ग द्वारा देश के बड़े शहरों से भली-भांति जुड़ा हुआ है। नगर में पाँच रेलवे स्टेशन विभिन्न दिशाओं में स्थित हैं: [[जयपुर जंक्शन रेलवे स्टेशन|जयपुर जंक्शन]], जयपुर गांधीनगर, गेटोर, जगतपुरा एवं दुर्गापुरा रेलवे स्टेशन। यहाँ बड़ी छोटी रेलगाड़ियों सहित [[शताब्दी एक्स्प्रेस|शताब्दी]], [[राजधानी एक्स्प्रेस|राजधानी]], [[दुरन्त एक्सप्रेस|दूरन्तो]], डबल डेकर एवं [[गरीब रथ]] रेलगाड़ियाँ, सभी आती या गुजरती हैं।<ref name="मुसाफ़िर">{{cite web |url=http://www.omusafir.com/2016/03/amer-fort.html |title=आमेर के किले में बिताए कुछ पल |last= चौहान |first= प्रदीप |date= २६ फ़रवरी, २०१६ |website= omusafir.com |publisher= ओ मुसाफ़िर |access-date= |quote= }}</ref> ===वायु मार्ग=== [[चित्र:Jaipur Airport.JPG|अंगूठाकार|जयपुर अन्तर्राष्ट्रीय विमानक्षेत्र का मुख्य द्वार]] जयपुर शहर देश के बड़े नगरों से वायु मार्ग द्वारा जुड़ा हुआ है। इसके अलावा यह कुछ चुने हुए अन्तर्राष्ट्रीय गंतव्यों से भी जुड़ा हुआ है। नगर का हवाई अड्डा [[जयपुर अन्तर्राष्ट्रीय विमानक्षेत्र|सवाई मानसिंह अन्तर्राष्ट्रीय विमानक्षेत्र]] है जो नगर के दक्षिणी क्षेत्र सांगानेर में स्थित है। यहाँ से [[जेट एयरवेज|जेट एयरवेज़]], [[एअर इंडिया|एअर इण्डिया]], [[ओमान एयर]], [[स्पाइस जेट|स्पाइसजेट]] एवं [[इंडिगो एयरलाइन|इण्डिगो]] सहित अनेक वायु संचालक सेवा प्रदान करते हैं।<ref>{{cite web|url= https://hi.pinkcity.com/2013/03/06/jaipur-international-airport/|title= जयपुर इंटरनेशनल एयरपोर्ट|accessmonthday= |accessdate= |last= |first= |authorlink= |coauthors= |date= 6 मार्च 2013|year= |month= |format= |work= aimactimes|publisher= पिंकसिटी|pages= |language= |archiveurl= https://web.archive.org/web/20180507221810/https://hi.pinkcity.com/2013/03/06/jaipur-international-airport/|archivedate= 7 मई 2018|quote= |url-status= dead}}</ref> ==चित्र दीर्घा== {{Panorama |image = File:Amber_Palace_Jaipur_Pano.JPG |height = 300 |width = |alt = |caption = आमेर दुर्ग का एक खिली सुबह का दृश्य|dir = |align = left/right/none }} <gallery class="center" widths="160px" heights="120px" mode="packed-hover"> File:Amer Palace View From Jaigarh Fort.jpg|thumb|पर्वत पर आमेर दुर्ग, आमेर File:Amerpalace.jpg|आमेर दुर्ग का विहंगम दृश्य <!--File:Amber Palace Jaipur Pano.JPG|--> File:Amber palace, Jaipur.jpg|पर्वत पर आमेर दुर्ग File:Amer fort view during the night lighting.JPG|रात्रि प्रज्वलित आमेर दुर्ग File:Maota Lake.JPG|[[मावटा झील]] एवं केसर क्यारी File:Amber Fort-Jaipur-India0007.JPG|२७ स्तंभों वाला दीवान-ए-आम File:Sheesh Mahal, Amer Fort.jpg|शीष महल File:Amber Fort Second Courtyard Mirror Palace view.jpg|द्वितीय प्रांगण शीष महल, आमेर दुर्ग </gallery> <small><div style="text-align: center;">चित्र का ब्यौरा देखने हेतु माउस को चित्र के ऊपर लायें।</div></small> ==सन्दर्भ ग्रन्थ एवं टीका== * {{note|जमुवाय|क}} राजेन्द्र कृत '''जमुवायगाथा''' से:- '''कांकिल राय चरित्र ''' :श्री दुलहराय माघ शुक्ला सप्तमी विक्रमी सं॰ १०९३ को स्वर्ग सिधारे एवं उनके उपरान्त उनके बड़े पुत्र कांकिल राय का राज्याभिषेक हुआ। वे भी प्रसिद्ध राजा हुए। ;चौपाई: {{cquote|कांकिल पाय पिता ते ज्ञाना। मां जमुवाय करे नित ध्याना।।<br>सुंसावत कुल भत्तोरावा। मीना समाज ही सकल बुलावा।।|20px||जमुवाय गाथा}} कांकिल राय अपने पिता दूलहराय की शिक्षा मानकर माता जमुवाय का प्रतिदिन भजन- पूजन करने लगे।उन दिनों सूंसावत मीनो के राव भत्तो का आमेर प्रांत पर शासन था।उसने आसपास के सारे मीना समुदाय को इकट्ठा किया। {{cquote|होय संगठित कीना धावा। कछु कांकिल की भूमि दबावा।।<br>:तब कांकिल निज बुला समाजा। करी मंत्रणा रण के काजा।।|20px||जमुवाय गाथा}} राव भत्तो के नेतृत्व में सारा मीना समाज संगठित हो गया तथा कांकिल राय के राज्य का कुछ भूमि प्रदेश अपने कब्जे में कर लिया तब कांकिल जी ने भी अपने हितेषियों को बुला कर युद्ध करने का निश्चय किया। ; सन्दर्भ ग्रन्थ {{कालम|2}} # [[जेम्स टॉड|कर्नल जेम्स टॉड]]: ''ऐनल्ज एण्ड एण्टिक्विटीज़ ऑफ़ राजस्थान'', भाग ३, पृ. १३२८ {{अंग्रेज़ी}} # [[अलेक्ज़ैंडर कन्निघम|कन्निंघम]]: ''आर्क्यिलॉजिकल सर्वे ऑफ़ इण्डिया'', जिल्द २, पृ ३१९{{अंग्रेज़ी}} # [[पृथ्वीराज रासो]] (उदयपुर संस्करण), भाग तृतीय, पृ. ७१-७४ # ''जर्नल ऑफ़ [[एशियाटिक सोसायटी|एशियाटिक सोसाइटी]]'', जिल्द 31, अंक ६ पृष्ठ ३९३, {{अंग्रेज़ी}} # साहनी, दयाराम, ''आरक्योलॉजिकल रिमेंस एंड एक्सप्रेशन ऐट बैराट'', पृष्ठ 9, {{अंग्रेज़ी}} # टॉड, कर्नल, ''एनल्स एंड एक्टिविटी ऑफ राजस्थान'', पृष्ठ ३४६, {{अंग्रेज़ी}} # कनिंघम, ''आरक्योलॉजिकल सर्वे ऑफ इंडिया'', जिल्द-२, पृष्ठ ५५, {{अंग्रेज़ी}} # नाटाणी, सियाशरण, कछवाहा राजघराने की अमूल्य विरासत आमेर सवाई जयपुर, पृष्ठ 69 # मुक्तक संग्रह- राजस्थान पत्रिका के नगर परिक्रमा में, ११-०५-८९ जयपुर # मीणा, यशोदा, मीणा जनजाति का इतिहास, पृष्ठ ५० से ५६ # मंडावा, देवी सिंह, कछवाहों का इतिहास, राजस्थानी ग्रंथागार, जोधपुर, २०१०, पृष्ठ ४५ # प्रसाद, राजीव नयन, राजा मानसिंह आमेर, राजस्थानी ग्रंथागार, जोधपुर, २०१०, पृष्ठ ४८ # सिंह, फतेह, ए ब्रीफ़ हिस्ट्री ऑफ जयपुर, पृष्ठ १६२ से १६५ # सिंह, चंद्रमणि, जयपुर राज्य का इतिहास, राजस्थानी ग्रंथागार, जोधपुर २००८, पृष्ठ ६६ # श्यामलदास, वीर वीनो भाग २, पृष्ठ ६६ # श्यामलदास वीर वीनो, भाग २, १३३२ # गहलोत, जगदीश सिंह, कछवाहों का इतिहास, पृष्ठ २१५ </div> == सन्दर्भ == <!-- * आभार: [[:w:Amer Fort|आमेर फ़ोर्ट]], अंग्रेज़ी विकिपीडिया पर--> {{Reflist|2}} ==बाहरी कड़ियाँ== {{Commonscat|Amer fort|आमेर दुर्ग}}{{विकियात्रा}} * [http://www.mapaplan.com/travel-map/jaipur-city-top-tourist-attractions-download-printable-street-guide/high-resolution/jaipur-top-tourist-attractions-map-06-amber-fort-region-complete-full-hd-plan-free-download-interactive-amer-fort-visitor-guide-high-resolution.htm आमेर दुर्ग का मानचित्र]- मैपाप्लान जालस्थल पर। {{अंग्रेज़ी}} * देखें: {{यूट्यूब|XU3eFkY1BTI}} * [http://www.tracyanddale.50megs.com/India/Rajasthan/HTML/AmberFrt.htm आमेर दुर्ग का वर्चुअल टुअर]।{{अंग्रेज़ी}} * आमेर दुर्ग का भ्रमण - {{यूट्यूब|JUNdJWzSbvs}} {{जयपूर}} {{भारत में विश्व धरोहरें}} {{भारत के किले}} [[श्रेणी:राजस्थान में दुर्ग]] [[श्रेणी:कछवाहा राजपूतों की इमारतें]] [[श्रेणी:जयपुर के पर्यटन स्थल]] 1hu1ifz61duufwb95uf2c8rcl7nn1sg गौपथ ब्राह्मण 0 97691 6446760 4579628 2025-06-30T14:20:58Z Sanjeev bot 127039 बॉट: अनुप्रेषित किया। 6446760 wikitext text/x-wiki #redirect [[गोपथ ब्राह्मण]] 3lew9s1ewt3wh3pcjclqx7rrp3zbni3 नागर शैली 0 99017 6446859 6041250 2025-06-30T17:48:30Z ~2025-103378 875915 यह पूर्णतः नागर शैली में निर्मित है 6446859 wikitext text/x-wiki '''नागर शैली''' उत्तर भारतीय हिन्दू स्थापत्य कला की तीन में से एक शैली है। 'नागर' शब्द की उत्पत्ति नगर से हुई हैं। [[चित्र:Architecture of a Vishnu temple, Nagara style with Ardhamandapa, Mandapa, Garbha Griya, Sikhara, Amalaka, Kalasa marked.jpg|अंगूठाकार|300x300पिक्सेल|नागर शैली के अंग]] [[चित्र:Khajuraho - Kandariya Mahadeo Temple.jpg|thumb|खजुराहो के मन्दिर नागर शैली में निर्मित हैं।]]इस शैली का प्रसार [[हिमालय]] से लेकर [[विन्ध्याचल|विंध्य पर्वत]] माला तक देखा जा सकता है। वास्तुशास्त्र के अनुसार नागर शैली के मंदिरों की पहचान आधार से लेकर सर्वोच्च अंश तक इसका चतुष्कोण होना है। विकसित नागर मंदिर में [[गर्भगृह]], उसके समक्ष क्रमशः अन्तराल, मण्डप तथा अर्द्धमण्डप प्राप्त होते हैं। एक ही अक्ष पर एक दूसरे से संलग्न इन भागों का निर्माण किया जाता है। नागर शैली की चार उपशैली है। १. एकायतन शैली. २. पंचायतन शैली. ३. भूमिज शैली. ४. गुर्जर प्रतिहार. == शैली के अङ्ग == 'नागर' शब्द नगर से बना है। सर्वप्रथम नगर में निर्माण होने के कारण इन्हे नागर की संज्ञा प्रदान की गई। [[शिल्पशास्त्र]] के अनुसार नागर मंदिरों के आठ प्रमुख अंग है<ref>{{उद्धृत अंतर्जाल|url=http://devasthan.rajasthan.gov.in/History_of_Temples.asp|title=मंदिरों का सामान्य इतिहास व विवरण|publisher=देवस्थान विभाग देवस्थान राजस्थान|date=२६ अप्रैल २०१८}}</ref> - *(१) '''मूल आधार''' - जिस पर सम्पूर्ण भवन खड़ा किया जाता है। *(२) '''मसूरक''' - नींव और दीवारों के बीच का भाग *(३) '''जंघा''' - दीवारें (विशेषकर गर्भगृह की दीवारें) *(४) '''कपोत''' - कार्निस *(५) '''शिखर''' - मंदिर का शीर्ष भाग अथवा गर्भगृह का उपरी भाग *(६) '''ग्रीवा''' - शिखर का ऊपरी भाग *(७) '''वर्तुलाकार आमलक''' - शिखर के शीर्ष पर कलश के नीचे का भाग *(८) '''कलश''' - शिखर का शीर्षभाग नागर शैली का क्षेत्र उत्तर भारत में [[नर्मदा नदी]] के उत्तरी क्षेत्र तक है। परंतु यह कहीं-कहीं अपनी सीमाओं से आगे भी विस्तारित हो गयी है। नागर शैली के मंदिरों में योजना तथा ऊॅंचाई को मापदंड रखा गया है। नागर वास्तुकला में वर्गाकार योजना के आरंभ होते ही दोनों कोनों पर कुछ उभरा हुआ भाग प्रकट हो जाता है जिसे 'अस्त' कहते हैं। इसमें चांड़ी समतल छत से उठती हुई शिखा की प्रधानता पाई जाती है। यह शिखा कला उत्तर भारत में सातवीं शताब्दी के पश्चात् विकसित हुई अर्थात [[परमार वंश|परमार शासकों]] ने वास्तुकला के क्षेत्र में नागर शैली को प्रधानता देते हुए इस क्षेत्र में नागर शैली के मंदिर बनवाये। इस शैली के मंदिर मुख्यतः मध्य भारत में पाए जाते है जैसे - #[[कन्दारिया महादेव|कंदरिया महादेव मंदिर]] ([[खजुराहो]]) #[[लिंगराज मंदिर]] - भुवनेश्वर (ओड़िसा ) #[[जगन्नाथ मन्दिर, पुरी|जगन्नाथ मंदिर]] - पुरी (ओड़िसा ) #[[कोणार्क सूर्य मंदिर|कोणार्क का सूर्य मंदिर]] - कोणार्क (ओड़िसा ) #[[मुक्तेश्वर मंदिर]] - (ओड़िसा ) #[[खजुराहो|खजुराहो के मंदिर]] - मध्य प्रदेश #[[दिलवाड़ा जैन मंदिर|दिलवाडा के मंदिर]] - [[माउंट आबू|आबू पर्वत]] (राजस्थान ) #[[सोमनाथ मन्दिर|सोमनाथ मंदिर]] - [[सोमनाथ मन्दिर|सोमनाथ]] ([[गुजरात]]) 9. नचना कुठार मंदिर- पन्ना ( मध्यप्रदेश) Gondeahwar Temple, Sinnar, Nasik == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} ==इन्हें भी देखें== * [[हिन्दू मंदिर स्थापत्य]] * [[द्रविड़ स्थापत्य शैली|द्रविड़ शैली]]: दक्षिण भारतीय मन्दिर स्थापत्य * [[वेसर शैली]]: मिश्रित भारतीय शैली {{भारतीय स्थापत्य}} [[श्रेणी:भारतीय वास्तुशास्त्र]] p0llb1xfa7c5pb5leis49eir1kef6ru 6447072 6446859 2025-07-01T09:21:40Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 14. जनवरी २०२४ 08:19:35 पर 2409:4080:E1C:768B:E7DC:DBEA:B629:60E6 के 6041250 अवतरण में बदला 6447072 wikitext text/x-wiki '''नागर शैली''' उत्तर भारतीय हिन्दू स्थापत्य कला की तीन में से एक शैली है। 'नागर' शब्द की उत्पत्ति नगर से हुई हैं। [[चित्र:Architecture of a Vishnu temple, Nagara style with Ardhamandapa, Mandapa, Garbha Griya, Sikhara, Amalaka, Kalasa marked.jpg|अंगूठाकार|300x300पिक्सेल|नागर शैली के अंग]] [[चित्र:Khajuraho - Kandariya Mahadeo Temple.jpg|thumb|खजुराहो के मन्दिर नागर शैली में निर्मित हैं।]]इस शैली का प्रसार [[हिमालय]] से लेकर [[विन्ध्याचल|विंध्य पर्वत]] माला तक देखा जा सकता है। वास्तुशास्त्र के अनुसार नागर शैली के मंदिरों की पहचान आधार से लेकर सर्वोच्च अंश तक इसका चतुष्कोण होना है। विकसित नागर मंदिर में [[गर्भगृह]], उसके समक्ष क्रमशः अन्तराल, मण्डप तथा अर्द्धमण्डप प्राप्त होते हैं। एक ही अक्ष पर एक दूसरे से संलग्न इन भागों का निर्माण किया जाता है। नागर शैली की चार उपशैली है। १. एकायतन शैली. २. पंचायतन शैली. ३. भूमिज शैली. ४. गुर्जर प्रतिहार. == शैली के अङ्ग == 'नागर' शब्द नगर से बना है। सर्वप्रथम नगर में निर्माण होने के कारण इन्हे नागर की संज्ञा प्रदान की गई। [[शिल्पशास्त्र]] के अनुसार नागर मंदिरों के आठ प्रमुख अंग है<ref>{{उद्धृत अंतर्जाल|url=http://devasthan.rajasthan.gov.in/History_of_Temples.asp|title=मंदिरों का सामान्य इतिहास व विवरण|publisher=देवस्थान विभाग देवस्थान राजस्थान|date=२६ अप्रैल २०१८}}</ref> - *(१) '''मूल आधार''' - जिस पर सम्पूर्ण भवन खड़ा किया जाता है। *(२) '''मसूरक''' - नींव और दीवारों के बीच का भाग *(३) '''जंघा''' - दीवारें (विशेषकर गर्भगृह की दीवारें) *(४) '''कपोत''' - कार्निस *(५) '''शिखर''' - मंदिर का शीर्ष भाग अथवा गर्भगृह का उपरी भाग *(६) '''ग्रीवा''' - शिखर का ऊपरी भाग *(७) '''वर्तुलाकार आमलक''' - शिखर के शीर्ष पर कलश के नीचे का भाग *(८) '''कलश''' - शिखर का शीर्षभाग नागर शैली का क्षेत्र उत्तर भारत में [[नर्मदा नदी]] के उत्तरी क्षेत्र तक है। परंतु यह कहीं-कहीं अपनी सीमाओं से आगे भी विस्तारित हो गयी है। नागर शैली के मंदिरों में योजना तथा ऊॅंचाई को मापदंड रखा गया है। नागर वास्तुकला में वर्गाकार योजना के आरंभ होते ही दोनों कोनों पर कुछ उभरा हुआ भाग प्रकट हो जाता है जिसे 'अस्त' कहते हैं। इसमें चांड़ी समतल छत से उठती हुई शिखा की प्रधानता पाई जाती है। यह शिखा कला उत्तर भारत में सातवीं शताब्दी के पश्चात् विकसित हुई अर्थात [[परमार वंश|परमार शासकों]] ने वास्तुकला के क्षेत्र में नागर शैली को प्रधानता देते हुए इस क्षेत्र में नागर शैली के मंदिर बनवाये। इस शैली के मंदिर मुख्यतः मध्य भारत में पाए जाते है जैसे - #[[कन्दारिया महादेव|कंदरिया महादेव मंदिर]] ([[खजुराहो]]) #[[लिंगराज मंदिर]] - भुवनेश्वर (ओड़िसा ) #[[जगन्नाथ मन्दिर, पुरी|जगन्नाथ मंदिर]] - पुरी (ओड़िसा ) #[[कोणार्क सूर्य मंदिर|कोणार्क का सूर्य मंदिर]] - कोणार्क (ओड़िसा ) #[[मुक्तेश्वर मंदिर]] - (ओड़िसा ) #[[खजुराहो|खजुराहो के मंदिर]] - मध्य प्रदेश #[[दिलवाड़ा जैन मंदिर|दिलवाडा के मंदिर]] - [[माउंट आबू|आबू पर्वत]] (राजस्थान ) #[[सोमनाथ मन्दिर|सोमनाथ मंदिर]] - [[सोमनाथ मन्दिर|सोमनाथ]] ([[गुजरात]]) Gondeahwar Temple, Sinnar, Nasik == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} ==इन्हें भी देखें== * [[हिन्दू मंदिर स्थापत्य]] * [[द्रविड़ स्थापत्य शैली|द्रविड़ शैली]]: दक्षिण भारतीय मन्दिर स्थापत्य * [[वेसर शैली]]: मिश्रित भारतीय शैली {{भारतीय स्थापत्य}} [[श्रेणी:भारतीय वास्तुशास्त्र]] 8a7hzobgdmxbjvaifypahblw7eyudfr तुरैपक्कम 0 105059 6446820 2453312 2025-06-30T16:23:20Z संजीव कुमार 78022 लेख का विस्तार किया और स्रोत जोड़ा 6446820 wikitext text/x-wiki '''थोरैपक्कम''' (तमिल: துரைப்பாக்கம்) भारतीय महानगर [[चैन्नई]] में स्थित एक क्षेत्र है। इसे '''तुरैपक्कम''' अथवा '''ओक्कियम थुरैपक्कम''' अथवा '''ओग्गियामद्रैपक्कम''' के रूप में भी उच्चारित किया जाता है। यह क्षेत्र [[राजीव गाँधी सलाई|पुराना महाबलीपुरम मार्ग]] पर आईटी एक्सप्रेसवे के नाम से एक विरामस्थान भी है।<ref>{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/news/cities/chennai/traffic-diversion-for-light-vehicles-on-rajiv-gandhi-salai-at-thoraipakkam/article66780700.ece|title=Traffic diversion for light vehicles on Rajiv Gandhi Salai at Thoraipakkam|last=|first=|date=2023-04-26|work=द हिन्दू|access-date=2025-06-30|language=en-IN|issn=0971-751X}}</ref> ओक्कियम थुरैपक्कम पल्लीकरनै दलदल के पूर्वी तट पर स्थित है जिसे आरक्षित वन क्षेत्र के रूप में नामित किया गया है। यह चेन्नई के भीतर कुछ शेष महत्वपूर्ण प्राकृतिक पारिस्थितिकी प्रणालियों में से एक है। तुरैपक्कम की लंबाई 3 किमी है, जो पेरुंगुडी से उत्तर की ओर शुरू होती है। यह ओएमआर रोड (शोलिंगनल्लूर या नवलूर की तरह) के ठीक बीच में स्थित है। == सन्दर्भ == {{reflist}} {{चेन्नई}} [[श्रेणी:चेन्नई के क्षेत्र]] 8049hyhygiydtf7tsstu44lq1m9ubec गिंडि नेशनल पार्क 0 105117 6446717 2441054 2025-06-30T12:56:42Z संजीव कुमार 78022 लेख का विस्तार किया और स्रोत जोड़ा 6446717 wikitext text/x-wiki '''गिंडि नेशनल पार्क''' (Guindy National Park) भारतीय महानगर [[चैन्नई]] में एक संरक्षित क्षेत्र है। यह कुल {{convert|2.70|km2|mi2|abbr=on}} क्षेत्रफल पर फैला हुआ है जो भारत के सबसे छोटे [[भारत के राष्ट्रीय उद्यान|राष्ट्रीय उद्यानों]] में से एक है। साथ ही [[महानगरीय क्षेत्र]] में स्थित राष्ट्रीय उद्यानों में से भी एक है। यह उद्यान [[राजभवन (तमिल नाडु), चेन्नई|राजभवन]] के चारों तरफ के मैदानों का विस्तार है और इसमें [[तमिल नाडु के राज्यपालों की सूची|तमिलनाडु के राज्यपाल]] के आधिकारिक निवास तथा जंगल, झाड़ीदार भूमि, झील और नदियाँ शामिल हैं। यह उद्यान पक्षियों और पेड़ों दोनों तरह के संरक्षण के लिए जाना जाता है जिसमें विभिन्न प्रकार के [[साँप]], [[गेक्को]], [[स्थलीय कछुआ|कछुये]], 130 से अधिक प्रकार की पक्षी प्रजाति, 400 [[कृष्णमृग|काले हिरणों]] सहित 14 से अधिक स्तनधारी प्रजातियाँ, 2000 [[चीतल]], 24 [[शियार]], 60 से अधिक प्रकार की [[तितली|तितलीयाँ]] एवं [[मकड़ी|मकड़ीयाँ]] तथा अन्य [[अकशेरुकी प्राणी]] निवास करते हैं। ये मुक्त विचरण करने वाले जीव हैं जिन्हें मानव हस्तक्षेप की न्यूनतम आवश्यकता होती है। सन् 2007 तक उद्याना में वार्षित तौर पर 700000 पर्यटक आते थे। == इतिहास == {{convert|5|km2|mi2|abbr=on}} क्षेत्रफल में फैला यह उद्यान [[कोरोमंडल तट]] के सथ उष्णकटिबंधीय शुष्क सदाबहार वन के अंतिम अवशेषों में से एक था। यह मूल रूप से खेल आरक्षित क्षेत्र (मनोरंजन युक्त आखेट के लिए उपयुक्त) था। 1670 के दशक के शुरुआत में इस क्षेत्र में एक उद्यान स्थल बनाया गया था और मनोरंजन के लिए तात्कालिक गर्वनर विलियम लैंगहॉर्न (1672–1678) द्वारा ''गिंडी लॉज'' नामक एक निवास स्थान बनाया। शेष वन क्षेत्र पर गिल्बर्ट रोडरिक्स का स्वामित्व था जिनसे [[मद्रास प्रैज़िडन्सी|मद्रास सरकार]] ने सन् 1821 में {{INR}} 35,000 में क्रय किया गया। इसका {{cvt|505|ha}} क्षेत्रफल सन् 1910 में [[संरक्षित प्रकृतिक्षेत्र|संरक्षित वन]] घोषित किया गया।<ref name=":0">{{Cite book|url=https://archive.org/details/sportswomaninind00savorich|title=A Sportswoman in India|last=Savory|first=Isabel|publisher=London, Hutchinson & Co.; Philadelphia, J. B. Lippincott Company|year=1900|location=The Library of the University of California|pages=[https://archive.org/details/sportswomaninind00savorich/page/373 373]}}</ref><ref name=":1">{{Cite web|url=https://en.wikisource.org/wiki/Page%3ADictionary_of_National_Biography%2C_Second_Supplement%2C_volume_2.djvu/245|title=Dictionary of National Biography, Second Supplement, Volume 2|last=Woods|first=Gabriel Stanley|date=1912}}</ref><ref name=":2">{{Cite web|url=https://en.wikisource.org/wiki/Havelock,_Arthur_Elibank_(DNB12)|title=Dictionary of National Biography, 1912 supplement|last=Woods|first=Gabriel Stanley}}</ref> == सन्दर्भ == {{reflist}} ==बाहरी कड़ियाँ== * [https://web.archive.org/web/20071102045840/http://www.forests.tn.nic.in/Ecotourism/enquiryforall.php तमिलनाडु वन विभाग] {{चेन्नई}} [[श्रेणी:चेन्नई में उद्यान]] lzgpdjih1p462dzvm3lyggvgg7kg0j4 वार्ता:मुग़ल शासकों की सूची 1 143509 6446690 6446602 2025-06-30T12:02:33Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 29. नवम्बर २०२३ 16:10:50 पर Bhairava7 के 6010409 अवतरण में बदला 6446690 wikitext text/x-wiki {{वार्ता शीर्षक}} gpfqtvs6ipx5lqjhtgasmr80u6e2dmv भगवानगंज गाँव, मसौढी (पटना) 0 145104 6446905 6443354 2025-06-30T19:26:36Z ~2025-104645 875927 6446905 wikitext text/x-wiki {{ज्ञानसन्दूक भारत के क्षेत्र |type = गाँव |native_name = भगवानगंज |state_name = बिहार |district = पटना |official_languages = [[हिन्दी]], [[मगही]], [[मैथिली]], [[भोजपुरी]], [[अंगिका]], [[उर्दु]], [[अंग्रेज़ी]] |vehicle_code_range = BR |website = patna.bih.nic.in/ |website_caption = http://patna.bih.nic.in/ |area_telephone = |postal_code = |latd = 25.611 |longd= 85.144 |locator_position = right |inset_map_marker = yes |area_total = |area_magnitude = |altitude = |sex_ratio = |literacy = |literacy_male = |literacy_female = |climate = |precip = |temp_annual = |temp_winter = |temp_summer = |population_total = |population_as_of = |population_density = |leader_title_1 = |leader_name_1 = |established_date = |coord_title = yes }} '''भगवानगंज''' भारतीय राज्य [[बिहार]] के [[पटना जिला|पटना जिले]] के [[मसौढी प्रखण्ड (पटना)|मसौढी प्रखण्ड]] का एक गाँव है। == भूगोल == == जनसांख्यिकी == भारत की सन् 2011 की जनगणना के अनुसार गाँव की कुल जनसंख्या 4,258 है।<ref>{{Cite web|url=https://www.census2011.co.in/data/village/245899-bhagwanganj-bihar.html|title=Bhagwanganj Village Population - Masaurhi - Patna, Bihar|website=www.census2011.co.in|access-date=2024-11-08}}</ref> == यातायात bus auto == == आदर्श स्थल == == शिक्षा == == सन्दर्भ == == बाहरी कड़ियाँ == {{मसौढी प्रखण्ड (पटना) के गाँव}} {{ पटना जिला के प्रखण्ड}} {{ बिहार के जिले}} [[श्रेणी:पटना जिला के गाँव]] 7ko8n0rls3zx3otqbjyslcy2jp9peqr 6447083 6446905 2025-07-01T09:28:43Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 26. जून २०२५ 21:13:39 पर Sanjeev bot के 6443354 अवतरण में बदला 6447083 wikitext text/x-wiki {{ज्ञानसन्दूक भारत के क्षेत्र |type = गाँव |native_name = भगवानगंज |state_name = बिहार |district = पटना |official_languages = [[हिन्दी]], [[मगही]], [[मैथिली]], [[भोजपुरी]], [[अंगिका]], [[उर्दु]], [[अंग्रेज़ी]] |vehicle_code_range = BR |website = patna.bih.nic.in/ |website_caption = http://patna.bih.nic.in/ |area_telephone = |postal_code = |latd = 25.611 |longd= 85.144 |locator_position = right |inset_map_marker = yes |area_total = |area_magnitude = |altitude = |sex_ratio = |literacy = |literacy_male = |literacy_female = |climate = |precip = |temp_annual = |temp_winter = |temp_summer = |population_total = |population_as_of = |population_density = |leader_title_1 = |leader_name_1 = |established_date = |coord_title = yes }} '''भगवानगंज''' भारतीय राज्य [[बिहार]] के [[पटना जिला|पटना जिले]] के [[मसौढी प्रखण्ड (पटना)|मसौढी प्रखण्ड]] का एक गाँव है। == भूगोल == == जनसांख्यिकी == भारत की सन् 2011 की जनगणना के अनुसार गाँव की कुल जनसंख्या 4,258 है।<ref>{{Cite web|url=https://www.census2011.co.in/data/village/245899-bhagwanganj-bihar.html|title=Bhagwanganj Village Population - Masaurhi - Patna, Bihar|website=www.census2011.co.in|access-date=2024-11-08}}</ref> == यातायात == == आदर्श स्थल == == शिक्षा == == सन्दर्भ == == बाहरी कड़ियाँ == {{मसौढी प्रखण्ड (पटना) के गाँव}} {{ पटना जिला के प्रखण्ड}} {{ बिहार के जिले}} [[श्रेणी:पटना जिला के गाँव]] m6bvnb1oase2vl9yny3lehizu7hf9bp जगन्नाथ पहाड़िया 0 146036 6446704 6446658 2025-06-30T12:20:49Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 24. जुलाई २०२४ 00:27:31 पर DreamRimmer bot III के 6210823 अवतरण में बदला 6446704 wikitext text/x-wiki {{seealso|राजस्थान के मुख्यमंत्री}} {{seealso|भारत के मुख्यमंत्रियों की सूची}} {{Infobox Officeholder | name = जगन्नाथ पहाड़िया | image = Jagannath Pahadia.jpg | birth_date = {{birth date|1932|1|15}} | birth_place = भूसावर, [[भरतपुर]], [[राजस्थान]] | death_date = {{death date and age|2021|5|19|1932|1|15|df=y}} | death_place = मेदांता अस्पताल, [[गुरुग्राम]], [[हरियाणा]] | office = [[हरियाणा के राज्यपाल]] | term = 2009-2014 | predecessor = [[अख्लाक उर रहमान किदवई]] | successor = [[कप्तान सिँह सोलंकी]] | office1 = [[बिहार के राज्यपाल]] | termstart1 = 3 मार्च 1989 | termend1 = 2 फरवरी 1990 | office2 = [[राजस्थान के मुख्यमंत्री]] | term2 = 1980-1981 | predecessor2 = [[राष्ट्रपति शासन]] | successor2 = [[शिव चंद्र माथुर]] | spouse = [[शांति पहाड़िया]] | party = [[भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस]] }} '''जगन्नाथ पहाड़िया''' एक [[भारतीय]] राजनीतिज्ञ तथा [[राजस्थान के मुख्यमंत्री]] थे। वे हरियाणा के [[हरियाणा के राज्यपाल|राज्यपाल]] रहे। == व्यक्तिगत जीवन == == राजनीतिक जीवन == जगन्नाथ पहाड़िया जी राजस्थान के प्रथम दलित मुख्यमंत्री थे जगन्नाथ पहाड़िया जी ने मात्र 25 वर्ष की उम्र में राजनीति में प्रवेश किया जगन्नाथ पहाड़िया जी 6 जून 1980 से 14 जुलाई 1981 मात्र 13 महीनों के लिए राजस्थान के मुख्यमंत्री रहे 1957 में जगन्नाथ पहाड़िया जी प्रथम बार सवाई माधोपुर सीट से चुनाव लड़े और लोकसभा पहुंचे और लोकसभा के सबसे युवा सांसद रहे राजस्थान में पूर्ण रूप से शराब बंदी करने वाले प्रथम मुख्यमंत्री रहे जगन्नाथ पहाड़िया जी 4 बार सांसद और 4 बार विधायक रहे पहाड़िया जी सन 1957,1967,1971 & 1980 चार बार सांसद रहे और जगन्नाथ जी 1980,1985,1999,& 2003 मैं 4 बार विधायक रहे 1989 से 1990 तक बिहार के राज्यपाल रहे 2009 से 2014 तक हरियाणा के राज्यपाल भी रहे == सन्दर्भ == == बाहरी कड़ियाँ== {{s-start}} {{s-off}} {{succession box | before = [[अख्लाक उर रहमान किदवई]] | after= [[कप्तान सिँह सोलंकी]] | title = [[हरियाणा के राज्यपाल]] | years = 2009-2014}} {{s-end}} [[श्रेणी:1932 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:२०२१ में निधन]] [[श्रेणी:राजस्थान के मुख्यमंत्री]] [[श्रेणी:राजनीतिज्ञ]] [[श्रेणी:हरियाणा के राज्यपाल]] [[श्रेणी:बिहार के राज्यपाल]] {{भारत-राजनीतिज्ञ-आधार}} 21h85c1pe1flncuj17f3q816elnc3f2 अश्लील दोष 0 156427 6446880 3304378 2025-06-30T18:20:31Z संजीव कुमार 78022 लेख का विस्तार किया और स्रोत जोड़ा 6446880 wikitext text/x-wiki '''अश्लील दोष''' काव्य में एक प्रकार का शब्द दोष है। यह दोष तब उत्पन्न होता है जब वाक्य का भाव लज्जा, घृणा या अमंगल का व्यंजक हो। सामान्यतः इस दोष से युक्त वाक्य द्विअर्थी होते हैं जिनमें एक वाच्य अर्थ होता है और दूसरा व्यंग्य अर्थ होता है जो अश्लीलता का बोध करवाता है। == उदाहरण == "रावण के दरबार में अंगद का पाद।" इस वाक्य में पाद शब्द का अर्थ अंगद का पैर है लेकिन व्यंग्यार्थ रूप में इसका अर्थ अपानवायु अथवा वो वायु है जो दुषित रूप में जीव छोड़ते हैं।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=J5rQDwAAQBAJ&pg=PA262|title=हिन्दी साहित्य का इतिहास|last=गुप्ता|first=संजय|publisher=ओम साईं टैक बुक्स|year=2019|isbn=9788193883457|location=दिल्ली|pages=262}}</ref> == सन्दर्भ == {{reflist}} == बाहरी कड़ियाँ == * विकिपुस्तक पर [[b:भारतीय काव्यशास्त्र/काव्य दोष|काव्य दोष]] * [https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/83549/1/Unit-4.pdf इकाई और रसदोष, काव्यगुण – निरूपण] * [https://ia802909.us.archive.org/10/items/in.ernet.dli.2015.404193/2015.404193.Bharatiya-Kavya_text.pdf भारतीय काव्य-शास्त्र की भूमिका] {{काव्य दोष}} [[श्रेणी:हिन्दी साहित्य]] aam444f9cuhwmk5hriffsat2jykgpa7 ग्राम्य दोष 0 156428 6446881 3751698 2025-06-30T18:25:01Z संजीव कुमार 78022 प्रारूपी सुधार 6446881 wikitext text/x-wiki '''ग्राम्य दोष''' काव्य में एक प्रकार का शब्द दोष है। यह दोष तब उत्पन्न होता है जब कविता में ऐसे ग्रामीण शब्दों का अधिक प्रयोग होता है जिनका प्रचलन किसी क्षेत्र विशेष में ही होता है, ऐसे शब्दों के प्रयोग से कविता में ग्राम्य दोष माना जाता है। == उदाहरण == "निश्चित रहे जो करे भरोसा मेरा। बस मिले प्रेम का मुझे भरोसा मेरा।" इस वाक्य में कवि ने तुक के लिए 'भरोसा' शब्द का प्रयोग अंश के अर्थ को किया है जो ग्रामत्व दोष से युक्त है। अन्य उदाहरण के रूप में "मूँड पै मुकुट धरे सोहत हैं गोपाल।" यहाँ "मूँड" शब्द ग्रामीण है जिसका प्रयोग शिष्ट समाज में नहीं होता है।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=J5rQDwAAQBAJ&pg=PA262|title=हिन्दी साहित्य का इतिहास|last=गुप्ता|first=संजय|publisher=ओम साईं टैक बुक्स|year=2019|isbn=9788193883457|location=दिल्ली|pages=262-263}}</ref> == सन्दर्भ == {{reflist}} == बाहरी कड़ियाँ == * विकिपुस्तक पर [[b:भारतीय काव्यशास्त्र/काव्य दोष|काव्य दोष]] * [https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/83549/1/Unit-4.pdf इकाई और रसदोष, काव्यगुण – निरूपण] * [https://ia802909.us.archive.org/10/items/in.ernet.dli.2015.404193/2015.404193.Bharatiya-Kavya_text.pdf भारतीय काव्य-शास्त्र की भूमिका] {{काव्य दोष}} [[श्रेणी:हिन्दी साहित्य]] skr1r9tdw7kqobqxf6oof6c1boo21r8 प्रतिकूलाक्षर दोष 0 156436 6446847 3304897 2025-06-30T17:20:44Z संजीव कुमार 78022 लेख का विस्तार किया और स्रोत जोड़ा 6446847 wikitext text/x-wiki '''प्रतिकूलाक्षर दोष''' काव्य में एक प्रकार का शब्द दोष है। यह वर्णों के रचनागुणत्व के विपरीत उपयोग को प्रदर्शित करता है अर्थात् जिस [[रस (काव्य शास्त्र)|रस]] में जिन वर्णों का प्रयोग उचित है उसके विपरीत वर्णों का उपयोग होता है।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=iJ5iaF5QpZsC&pg=PA27|title=चन्द्रालोक|last=पन्त|first=सुबोधचन्द्र|publisher=मोतीलाल बनारसीदास पब्लिसर्स|isbn=9788120825062|pages=27}}</ref> इसे '''प्रतिकूलवर्ण दोष''' भी कहते हैं। == सन्दर्भ == {{reflist}} == बाहरी कड़ियाँ == * [https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/83549/1/Unit-4.pdf इकाई और रसदोष, काव्यगुण – निरूपण] {{काव्य दोष}} [[श्रेणी:हिन्दी साहित्य]] en6kzk0kcd09v8ync279l1l79gczhxn हतवृत्त दोष 0 156437 6446853 3305176 2025-06-30T17:30:45Z संजीव कुमार 78022 लेख का विस्तार किया और स्रोत जोड़ा 6446853 wikitext text/x-wiki '''हतवृत्त दोष''' काव्य में एक प्रकार का शब्द दोष है जब वर्ण-मात्रा का पालन नहीं किया जाता है। इसे छंदोभंग दोष भी कहते हैं। == उदाहरण == <br>तू बेटी! जीवन में आयी, सुख की झोली भर लायी। <br>सच्चे सुख की झलक बावली, तूने प्रथम दिखायी॥ ये ताटक छंद के दो चरण हैं और दूसरे चरण में पहले चरण से कम हैं। अतः यहाँ हतवृत्त दोष उत्पन्न होता है।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=J5rQDwAAQBAJ&pg=PA264|title=हिन्दी साहित्य का इतिहास|last=गुप्ता|first=संजय|publisher=ओम साईं टैक बुक्स|year=2019|isbn=9788193883457|location=दिल्ली|pages=264}}</ref> == सन्दर्भ == {{reflist}} == बाहरी कड़ियाँ == * [https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/83549/1/Unit-4.pdf इकाई और रसदोष, काव्यगुण – निरूपण] {{काव्य दोष}} [[श्रेणी:हिन्दी साहित्य]] 0ukzywi8x72y7k8xbvl4qohpsgiizc7 विसन्धि दोष 0 156438 6446864 3305137 2025-06-30T17:51:53Z संजीव कुमार 78022 लेख का विस्तार किया और स्रोत जोड़ा 6446864 wikitext text/x-wiki '''विसन्धि दोष''' काव्य में एक प्रकार का शब्द दोष है जिसमें जहाँ [[सन्धि]] होनी चाहिए वहाँ सन्धि का न होना होता है। विसन्धि दोष भी दो प्रकार का होता है जिसमें पहला सन्धिका अभाव है और दूसरा विरुद्ध संधि होता है।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=yK5QEAAAQBAJ&pg=RA4-PA347-IA4|title=संक्षिप्त अग्नि महा पुराणम्|publisher=कौसिकी बुक्स|year=2021|pages=347}}</ref> == सन्दर्भ == {{reflist}} == बाहरी कड़ियाँ == * विकिपुस्तक पर [[:b:भारतीय काव्यशास्त्र/काव्य दोष|काव्य दोष]] * [https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/83549/1/Unit-4.pdf इकाई और रसदोष, काव्यगुण – निरूपण] * [https://ia802909.us.archive.org/10/items/in.ernet.dli.2015.404193/2015.404193.Bharatiya-Kavya_text.pdf भारतीय काव्य-शास्त्र की भूमिका] {{काव्य दोष}} [[श्रेणी:हिन्दी साहित्य]] cl49fnarm02heguxvwr2bpq7bqdulte न्यून पद दोष 0 156439 6446875 3304899 2025-06-30T18:11:09Z संजीव कुमार 78022 लेख का विस्तार किया और स्रोत जोड़ा 6446875 wikitext text/x-wiki '''न्यून पद दोष ''' काव्य में एक प्रकार का शब्द दोष है। यह दोष तब उत्पन्न होता है जब वाक्य में किसी पद का प्रयोग न किया जाये। == उदाहरण == "पानी पावक पवन प्रभु ज्यों असाधु त्यों साधु।" वाक्य के पहले भाग का अर्थ यह है कि जल, अग्नि, वायु और राजा सभी के लिए समान होते हैं और भेदभाव नहीं करते। लेकिन वाक्य के अगले भाग में न्यूनपद दोष होने के कारण अर्थ अस्पष्ट है।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=J5rQDwAAQBAJ&pg=PA262|title=हिन्दी साहित्य का इतिहास|last=गुप्ता|first=संजय|publisher=ओम साईं टैक बुक्स|year=2019|isbn=9788193883457|location=दिल्ली|pages=262-263}}</ref> == सन्दर्भ == {{reflist}} == बाहरी कड़ियाँ == * विकिपुस्तक पर [[b:भारतीय काव्यशास्त्र/काव्य दोष|काव्य दोष]] * [https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/83549/1/Unit-4.pdf इकाई और रसदोष, काव्यगुण – निरूपण] * [https://ia802909.us.archive.org/10/items/in.ernet.dli.2015.404193/2015.404193.Bharatiya-Kavya_text.pdf भारतीय काव्य-शास्त्र की भूमिका] {{काव्य दोष}} [[श्रेणी:हिन्दी साहित्य]] 483zwdug7v0nv6mgyro8ttl5xjd40jh अधिक पद दोष 0 156440 6446878 5378340 2025-06-30T18:15:14Z संजीव कुमार 78022 लेख का विस्तार किया और स्रोत जोड़ा 6446878 wikitext text/x-wiki '''अधिक पद दोष''' काव्य में एक प्रकार का शब्द दोष है। यह दोष तब उत्पन्न होता है जब वाक्य में आवश्यकता से अधिक शब्दों का निरर्थक प्रयोग होता है। == उदाहरण == "लिपटी पुहुप पराग में सनी सेद मकरन्द।" इस वाक्य में पुहुप का अर्थ पराग अर्थात् पुष्प का ही है अतः अधिक शब्द होने के कारण यहाँ अधिक पद दोष उत्पन्न होता है।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=J5rQDwAAQBAJ&pg=PA263|title=हिन्दी साहित्य का इतिहास|last=गुप्ता|first=संजय|publisher=ओम साईं टैक बुक्स|year=2019|isbn=9788193883457|location=दिल्ली|pages=263}}</ref> == सन्दर्भ == {{reflist}} == बाहरी कड़ियाँ == * विकिपुस्तक पर [[b:भारतीय काव्यशास्त्र/काव्य दोष|काव्य दोष]] * [https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/83549/1/Unit-4.pdf इकाई और रसदोष, काव्यगुण – निरूपण] * [https://ia802909.us.archive.org/10/items/in.ernet.dli.2015.404193/2015.404193.Bharatiya-Kavya_text.pdf भारतीय काव्य-शास्त्र की भूमिका] {{काव्य दोष}} [[श्रेणी:हिन्दी साहित्य]] 3vjf1ogv0xly97ovrk8qffs6lak0c8f पुनरुक्ति दोष 0 156442 6446884 3304903 2025-06-30T18:28:54Z संजीव कुमार 78022 लेख का विस्तार किया और स्रोत जोड़ा 6446884 wikitext text/x-wiki '''पुनरुक्ति दोष''' काव्य में एक प्रकार का शब्द दोष है। जब एक ही बात को दूसरे शब्दों में पुनः कहा जाये तो उसे पुनरुक्ति दोष कहते हैं। == उदाहरण == "दृश्य बड़ा रम्य, मंजु सुन्दर मनमोहन।" यहाँ रम्य शब्द मंजु, सुन्दर और मनमोहन का बोध भी देता है अतः ये तीनों शब्द रम्य की पुनः आवृति को ही दिखाते हैं।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=J5rQDwAAQBAJ&pg=PA262|title=हिन्दी साहित्य का इतिहास|last=गुप्ता|first=संजय|publisher=ओम साईं टैक बुक्स|year=2019|isbn=9788193883457|location=दिल्ली|pages=262-263}}</ref> == सन्दर्भ == {{reflist}} == बाहरी कड़ियाँ == * विकिपुस्तक पर [[b:भारतीय काव्यशास्त्र/काव्य दोष|काव्य दोष]] * [https://egyankosh.ac.in/bitstream/123456789/83549/1/Unit-4.pdf इकाई और रसदोष, काव्यगुण – निरूपण] * [https://ia802909.us.archive.org/10/items/in.ernet.dli.2015.404193/2015.404193.Bharatiya-Kavya_text.pdf भारतीय काव्य-शास्त्र की भूमिका] {{काव्य दोष}} [[श्रेणी:हिन्दी साहित्य]] l5w2wjd2ttaboe3r3mgctjzrzy5q1gl रामदेव पीर 0 162222 6446879 6435345 2025-06-30T18:16:20Z Salil200787 875460 6446879 wikitext text/x-wiki {{सफाई|reason=विस्तार है काफी.|date=फ़रवरी 2024}} {{Infobox royalty | name = श्री बाबा रामदेव पीर | title = रुणिचा के शासक, संत तथा समाज सुधारक, पीरों के पीर, रामसापीर,रूणेचा रा धनी ,सांप्रदायिकता के देवता, कृष्ण के अवतार, | image =Ramdev Pir 3.jpg | reign = | coronation = | predecessor = अजमाल जी | successor = | consort = नेतल दे (अमरकोट की राजकुमारी ) | issue = | father = अजमाल जी | mother = मेना दे | birth_date = ( भाद्रपद सुदी द्वितीया ) विक्रम संवत 1409 | birth_place = उंडू काश्मीर (बाड़मेर) | death_date = | death_place= रामदेवरा | burial_place= रामदेवरा | religion = [[हिन्दू]] }} '''रामदेव जी''' (बाबा रामदेव, रामसा पीर, रामदेव पीर, पीरो के पीर) का जन्म ऊंडु काशमीर (बाड़मेर) के एक [[तोमर वंश|तंवर वंश]] परिवार में हुआ,<ref>{{Cite book|title=राव जोधा पूर्व मारवाड़ का इतिहास|last=नगर|first=डाॅ महेन्द्र सिंह|publisher=महाराजा मानसिंह पुस्तक प्रकाश शोध केंद्र|year=2011|location=जोधपुर|pages=174|quote=रामदेवजी ने तीन विवाह किये थे। उनका एक विवाह दलजी सोढा की पुत्री नेतलदे से हुआ था। रामदेव की दो अन्य रानियां पाऊ ठिकाने की भटियाणी और मारोठ के शाशक बिल्हण दहिया की पुत्री थी। रामदेव के छः पुत्र सादो, देवराज, गीदरा, मेहरा,बीका,जैता थे ।एक पुत्री चांद कुँवरी थी।}}</ref> ये अजमाल जी संतान थे। रामदेवजी की माता का नाम मेना दे था। राव मल्लीनाथ (मारवाड़ के राठौड़ राजा) ने रामदेव जी को [[पोखरण|पोकरण]] की जागीर प्रदान की थी, हरजी भाटी इनके प्रमुख सहयोगी थे। डाली बाई इनकी अनन्य भक्त थी। रामदेव जी ने कामड़िया पंथ की स्थापना की। रामदेव जी के '''मेघवाल''' जाति के भक्तों को रिखिया कहा जाता है, ये रिखिया जो भजन करते है उन्हें ब्यावले कहा जाता है। रामदेव जी ने भैरव नामक राक्षस का अंत किया था। इनके मंदिर में इनके पगल्ये पूजे जाते हैं। रामदेव जी के पुजारी [[मेघवाल]] (मेघवंशी)जाति के होते है। ये [[राजस्थान]] के एक प्रसिद्ध लोक देवता हैं जिनकी पूजा सम्पूर्ण राजस्थान व गुजरात समेत कई भारतीय राज्यों में की जाती है। इनके समाधि-स्थल [[रामदेवरा]] ([[जैसलमेर जिला|जैसलमेर]]) पर भाद्रपद माह शुक्ल पक्ष द्वितीया सेे दसमी तक भव्य मेला लगता है, जहाँ पर देश भर से लाखों श्रद्धालु पहुँचते हैं। [https://pdfnotes4u.com/2025/06/30/rajasthan-history-pdf-rajasthan-ke-lok-devta/ राजस्थान के लोक देवता] ==पृष्ठभूमि== बाबा रामदेवजी मुस्लिमों के भी आराध्य हैं और वे उन्हें रामसा पीर या रामशाह पीर के नाम से पूजते हैं। रामदेवजी के पास चमत्कारी शक्तियां थी तथा उनकी ख्याति दूर दूर तक फैली। किंवदंती के अनुसार [[मक्का (शहर)|मक्का]] से पांच [[पीर (सूफ़ीवाद)|पीर]] रामदेव की शक्तियों का परीक्षण करने आए। रामदेवजी ने उनका स्वागत किया तथा उनसे भोजन करने का आग्रह किया। पीरों ने मना करते हुए कहा वे सिर्फ अपने निजी बर्तनों में भोजन करते हैं, जो कि इस समय मक्का में हैं। इस पर रामदेव मुस्कुराए और उनसे कहा कि देखिए आपके बर्तन आ रहे हैं और जब पीरों ने देखा तो उनके बर्तन मक्का से उड़ते हुए आ रहे थे। रामदेवजी की क्षमताओं और शक्तियों से संतुष्ट होकर उन्होंने उन्हें प्रणाम किया तथा उन्हें राम सा पीर का नाम दिया। रामदेव की शक्तियों से प्राभावित होकर पांचों पीरों ने उनके साथ रहने का निश्चय किया। उनकी मज़ारें भी रामदेव की समाधि के निकट स्थित हैं।<ref name="it">{{cite book|title=India today, Volume 18, Issues 1-12|year=1993|publisher=लिविंग मीडिया इंडिया प्राइवेट लिमिटेड|page=६१|url=https://books.google.com/books?ei=_P6UT82IJIzxrQfE27npBA&sqi=2&id=JWUpAQAAIAAJ&dq=RAMDEV+MECCA&q=+MECCA#search_anchor|access-date=11 अप्रैल 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20161223183354/https://books.google.com/books?ei=_P6UT82IJIzxrQfE27npBA&sqi=2&id=JWUpAQAAIAAJ&dq=RAMDEV+MECCA&q=+MECCA#search_anchor|archive-date=23 दिसंबर 2016|url-status=live}}</ref> रामदेव सभी मनुष्यों की समानता में विश्वास करते थे, चाहे वह उच्च या निम्न हो, अमीर या गरीब हो। उन्होंने दलितों को उनकी इच्छानुसार फल देकर उनकी मदद की। उन्हें अक्सर घोड़े पर सवार दर्शाया जाता है। उनके अनुयायी राजस्थान, [[गुजरात]], [[हरियाणा]], [[पंजाब]], [[मध्य प्रदेश]], [[मुंबई]], [[दिल्ली]] भीलवाडा आटुण गांव के साथ [[जैसलमेर]] के [[सिंध]] तक फैले हुए हैं। राजस्थान में कई मेले आयोजित किए जाते हैं। उनके मंदिर भारत के भीलवाडा सहित कई जिलो में स्थित हैं। रामदेव जी का विवाह अमरकोट के सोढ़ा राजपूत दलै सिंह की पुत्री निहालदे के साथ हुआ। रामदेव जी के अन्य मंदिर निम्न है मसूरिया पहाड़ी जोधपुर, बीराटीया, ब्यावर, सुरताखेडा चितोडगढ़ और छोटा रामदेवरा गुजरात। [[File:Samadhi of Baba Ramdevji.jpg|thumb|रामदेवरा (जैसलमेर) स्थित बाबा रामदेव की समाधि]] ==समाधि== बाबा रामदेव ने वि.स. १४४२ में भाद्रपद शुक्ल एकादशी को राजस्थान के रामदेवरा ([[पोकरण]] से 10 कि.मी.) में जीवित [[समाधि]] ले ली। ===रामदेव जयंती=== रामदेव जयंती, अर्थात् बाबा का जन्मदिवस प्रतिवर्ष उनके भक्तों द्वारा सम्पूर्ण भारत में मनाया जाता है। यह तिथि भाद्र शुक्ल द्वितीया को पड़ती है। रामदेवरा के मंदिर में भादवा सुदी बीज से एकादशी तक एक अंतरप्रांतीय मेले का आयोजन होता है जिसे "भादवा का मेला" कहते हैं। इस मेले में देश के हर कोने से लाखों हिन्दू और मुस्लिम श्रद्धालु यात्रा करते हुए पहुंचते हैं तथा बाबा की समाधि पर नमन करते हैं।<ref>{{cite web|url=https://www.bhaskar.com/local/rajasthan/barmer/ramdevra/news/according-to-the-bhat-book-of-tanwar-dynasty-baba-ramdevs-incarnation-day-today-anointed-with-panchamrit-on-the-tomb-129618714.html|title=रामदेवरा में मनाया बाबा का जन्मोत्सव:तंवर वंश की भाट बही के अनुसार बाबा रामदेव का अवतरण दिवस आज, समाधि पर किया पंचामृत से अभिषेक|work=दैनिक भास्कर|archive-url=https://web.archive.org/web/20220406062152/https://www.bhaskar.com/local/rajasthan/barmer/ramdevra/news/according-to-the-bhat-book-of-tanwar-dynasty-baba-ramdevs-incarnation-day-today-anointed-with-panchamrit-on-the-tomb-129618714.html|archive-date=6 अप्रैल 2022|access-date=19 जून 2023|url-status=live}}</ref> <ref>{{cite web|url=https://www.patrika.com/jodhpur-news/history-of-baba-ramdev-of-runicha-1-1766256/|title=इतिहास का ये रोचक तथ्य आया सामने, चैत्र शुक्ल पंचमी को हुआ था बाबा रामदेव का अवतरण!|last=Bhati|first=Harshwardhan|date=31 अगस्त 2017|work=राजस्थान पत्रिका|archive-url=https://web.archive.org/web/20181008004409/https://www.patrika.com/jodhpur-news/history-of-baba-ramdev-of-runicha-1-1766256/|archive-date=8 अक्टूबर 2018|access-date=19 जून 2023|url-status=live}}</ref> == इन्हें भी देखें == * [[तेजाजी]] * [[गोगाजी|गौगाजी]] * [[पाबूजी]] * [[श्री रामदेवबाबा अभियांत्रिकी व प्रबंध महाविद्यालय]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:हिन्दू धर्म और इस्लाम]] [[श्रेणी:राजस्थान के लोक देवता]] [[श्रेणी:हिंदू लोक देवता]] tegqppaj8qke962ywy3tyt358jz4fnq 6447075 6446879 2025-07-01T09:23:58Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 26. जून २०२५ 06:26:13 पर Sanjeev bot के 6435345 अवतरण में बदला 6447075 wikitext text/x-wiki {{सफाई|reason=विस्तार है काफी.|date=फ़रवरी 2024}} {{Infobox royalty | name = श्री बाबा रामदेव पीर | title = रुणिचा के शासक, संत तथा समाज सुधारक, पीरों के पीर, रामसापीर,रूणेचा रा धनी ,सांप्रदायिकता के देवता, कृष्ण के अवतार, | image =Ramdev Pir 3.jpg | reign = | coronation = | predecessor = अजमाल जी | successor = | consort = नेतल दे (अमरकोट की राजकुमारी ) | issue = | father = अजमाल जी | mother = मेना दे | birth_date = ( भाद्रपद सुदी द्वितीया ) विक्रम संवत 1409 | birth_place = उंडू काश्मीर (बाड़मेर) | death_date = | death_place= रामदेवरा | burial_place= रामदेवरा | religion = [[हिन्दू]] }} '''रामदेव जी''' (बाबा रामदेव, रामसा पीर, रामदेव पीर, पीरो के पीर) का जन्म ऊंडु काशमीर (बाड़मेर) के एक [[तोमर वंश|तंवर वंश]] परिवार में हुआ,<ref>{{Cite book|title=राव जोधा पूर्व मारवाड़ का इतिहास|last=नगर|first=डाॅ महेन्द्र सिंह|publisher=महाराजा मानसिंह पुस्तक प्रकाश शोध केंद्र|year=2011|location=जोधपुर|pages=174|quote=रामदेवजी ने तीन विवाह किये थे। उनका एक विवाह दलजी सोढा की पुत्री नेतलदे से हुआ था। रामदेव की दो अन्य रानियां पाऊ ठिकाने की भटियाणी और मारोठ के शाशक बिल्हण दहिया की पुत्री थी। रामदेव के छः पुत्र सादो, देवराज, गीदरा, मेहरा,बीका,जैता थे ।एक पुत्री चांद कुँवरी थी।}}</ref> ये अजमाल जी संतान थे। रामदेवजी की माता का नाम मेना दे था। राव मल्लीनाथ (मारवाड़ के राठौड़ राजा) ने रामदेव जी को [[पोखरण|पोकरण]] की जागीर प्रदान की थी, हरजी भाटी इनके प्रमुख सहयोगी थे। डाली बाई इनकी अनन्य भक्त थी। रामदेव जी ने कामड़िया पंथ की स्थापना की। रामदेव जी के '''मेघवाल''' जाति के भक्तों को रिखिया कहा जाता है, ये रिखिया जो भजन करते है उन्हें ब्यावले कहा जाता है। रामदेव जी ने भैरव नामक राक्षस का अंत किया था। इनके मंदिर में इनके पगल्ये पूजे जाते हैं। रामदेव जी के पुजारी [[मेघवाल]] (मेघवंशी)जाति के होते है। ये [[राजस्थान]] के एक प्रसिद्ध लोक देवता हैं जिनकी पूजा सम्पूर्ण राजस्थान व गुजरात समेत कई भारतीय राज्यों में की जाती है। इनके समाधि-स्थल [[रामदेवरा]] ([[जैसलमेर जिला|जैसलमेर]]) पर भाद्रपद माह शुक्ल पक्ष द्वितीया सेे दसमी तक भव्य मेला लगता है, जहाँ पर देश भर से लाखों श्रद्धालु पहुँचते हैं। ==पृष्ठभूमि== बाबा रामदेवजी मुस्लिमों के भी आराध्य हैं और वे उन्हें रामसा पीर या रामशाह पीर के नाम से पूजते हैं। रामदेवजी के पास चमत्कारी शक्तियां थी तथा उनकी ख्याति दूर दूर तक फैली। किंवदंती के अनुसार [[मक्का (शहर)|मक्का]] से पांच [[पीर (सूफ़ीवाद)|पीर]] रामदेव की शक्तियों का परीक्षण करने आए। रामदेवजी ने उनका स्वागत किया तथा उनसे भोजन करने का आग्रह किया। पीरों ने मना करते हुए कहा वे सिर्फ अपने निजी बर्तनों में भोजन करते हैं, जो कि इस समय मक्का में हैं। इस पर रामदेव मुस्कुराए और उनसे कहा कि देखिए आपके बर्तन आ रहे हैं और जब पीरों ने देखा तो उनके बर्तन मक्का से उड़ते हुए आ रहे थे। रामदेवजी की क्षमताओं और शक्तियों से संतुष्ट होकर उन्होंने उन्हें प्रणाम किया तथा उन्हें राम सा पीर का नाम दिया। रामदेव की शक्तियों से प्राभावित होकर पांचों पीरों ने उनके साथ रहने का निश्चय किया। उनकी मज़ारें भी रामदेव की समाधि के निकट स्थित हैं।<ref name="it">{{cite book|title=India today, Volume 18, Issues 1-12|year=1993|publisher=लिविंग मीडिया इंडिया प्राइवेट लिमिटेड|page=६१|url=https://books.google.com/books?ei=_P6UT82IJIzxrQfE27npBA&sqi=2&id=JWUpAQAAIAAJ&dq=RAMDEV+MECCA&q=+MECCA#search_anchor|access-date=11 अप्रैल 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20161223183354/https://books.google.com/books?ei=_P6UT82IJIzxrQfE27npBA&sqi=2&id=JWUpAQAAIAAJ&dq=RAMDEV+MECCA&q=+MECCA#search_anchor|archive-date=23 दिसंबर 2016|url-status=live}}</ref> रामदेव सभी मनुष्यों की समानता में विश्वास करते थे, चाहे वह उच्च या निम्न हो, अमीर या गरीब हो। उन्होंने दलितों को उनकी इच्छानुसार फल देकर उनकी मदद की। उन्हें अक्सर घोड़े पर सवार दर्शाया जाता है। उनके अनुयायी राजस्थान, [[गुजरात]], [[हरियाणा]], [[पंजाब]], [[मध्य प्रदेश]], [[मुंबई]], [[दिल्ली]] भीलवाडा आटुण गांव के साथ [[जैसलमेर]] के [[सिंध]] तक फैले हुए हैं। राजस्थान में कई मेले आयोजित किए जाते हैं। उनके मंदिर भारत के भीलवाडा सहित कई जिलो में स्थित हैं। रामदेव जी का विवाह अमरकोट के सोढ़ा राजपूत दलै सिंह की पुत्री निहालदे के साथ हुआ। रामदेव जी के अन्य मंदिर निम्न है मसूरिया पहाड़ी जोधपुर, बीराटीया, ब्यावर, सुरताखेडा चितोडगढ़ और छोटा रामदेवरा गुजरात। [[File:Samadhi of Baba Ramdevji.jpg|thumb|रामदेवरा (जैसलमेर) स्थित बाबा रामदेव की समाधि]] ==समाधि== बाबा रामदेव ने वि.स. १४४२ में भाद्रपद शुक्ल एकादशी को राजस्थान के रामदेवरा ([[पोकरण]] से 10 कि.मी.) में जीवित [[समाधि]] ले ली। ===रामदेव जयंती=== रामदेव जयंती, अर्थात् बाबा का जन्मदिवस प्रतिवर्ष उनके भक्तों द्वारा सम्पूर्ण भारत में मनाया जाता है। यह तिथि भाद्र शुक्ल द्वितीया को पड़ती है। रामदेवरा के मंदिर में भादवा सुदी बीज से एकादशी तक एक अंतरप्रांतीय मेले का आयोजन होता है जिसे "भादवा का मेला" कहते हैं। इस मेले में देश के हर कोने से लाखों हिन्दू और मुस्लिम श्रद्धालु यात्रा करते हुए पहुंचते हैं तथा बाबा की समाधि पर नमन करते हैं।<ref>{{cite web|url=https://www.bhaskar.com/local/rajasthan/barmer/ramdevra/news/according-to-the-bhat-book-of-tanwar-dynasty-baba-ramdevs-incarnation-day-today-anointed-with-panchamrit-on-the-tomb-129618714.html|title=रामदेवरा में मनाया बाबा का जन्मोत्सव:तंवर वंश की भाट बही के अनुसार बाबा रामदेव का अवतरण दिवस आज, समाधि पर किया पंचामृत से अभिषेक|work=दैनिक भास्कर|archive-url=https://web.archive.org/web/20220406062152/https://www.bhaskar.com/local/rajasthan/barmer/ramdevra/news/according-to-the-bhat-book-of-tanwar-dynasty-baba-ramdevs-incarnation-day-today-anointed-with-panchamrit-on-the-tomb-129618714.html|archive-date=6 अप्रैल 2022|access-date=19 जून 2023|url-status=live}}</ref> <ref>{{cite web|url=https://www.patrika.com/jodhpur-news/history-of-baba-ramdev-of-runicha-1-1766256/|title=इतिहास का ये रोचक तथ्य आया सामने, चैत्र शुक्ल पंचमी को हुआ था बाबा रामदेव का अवतरण!|last=Bhati|first=Harshwardhan|date=31 अगस्त 2017|work=राजस्थान पत्रिका|archive-url=https://web.archive.org/web/20181008004409/https://www.patrika.com/jodhpur-news/history-of-baba-ramdev-of-runicha-1-1766256/|archive-date=8 अक्टूबर 2018|access-date=19 जून 2023|url-status=live}}</ref> == इन्हें भी देखें == * [[तेजाजी]] * [[गोगाजी|गौगाजी]] * [[पाबूजी]] * [[श्री रामदेवबाबा अभियांत्रिकी व प्रबंध महाविद्यालय]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:हिन्दू धर्म और इस्लाम]] [[श्रेणी:राजस्थान के लोक देवता]] [[श्रेणी:हिंदू लोक देवता]] 4urx5iftr3lfwah4b3sxbnzrdxvs7nc कृष्णदेवराय 0 164080 6447119 6446029 2025-07-01T10:36:06Z ~2025-105712 876009 6447119 wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty | name = श्रीकृष्णदेवराय | title = महाराजाधिराज<br />कन्नड़ राज्य राम रमण<br />आंध्र भोज<br /> दक्षिण समुद्राधीश्वर<br />हिंदू धर्म धारक<br /> गौब्राह्मण प्रतिपालक | image = Sri Krishna Deva Raya.jpg | caption = | succession = [[विजयनगर साम्राज्य]] | coronation = 23/24 January 1510 | reign = 26 जुलाई 1509 – 17 अक्टूबर 1529 | predecessor = वीरनरसिंहराय | successor = अच्युतदेवराय | birth_date = {{birth date|1471|01|17|df=yes}} | birth_place = [[विजयनगर साम्राज्य]]<br /> (आधुनिक दिन [[हम्पी]], [[कर्नाटक]], [[भारत]]) | death_date = {{death date and age|1529|10|17|1471|01|17|df=yes}} | death_place = [[विजयनगर साम्राज्य]]<br /> (आधुनिक दिन [[हम्पी]], [[कर्नाटक]], [[भारत]]) | issue = * तिरुमलम्बा (तिरुमाला देवी के गर्भ से) * वेंगलम्बा (चिन्ना देवी के गर्भ से) * तिरुमलराय (तिरुमाला देवी के गर्भ से) | father = तुलुवा नरसा नायक | mother = नगला देवी | signature = Krishnadevaraya signature.png | religion = हिंदू धर्म (वैष्णव) | queen = तिरुमाला देवी<br />चिन्ना देवी<br />अन्नपूर्णा देवी | dynasty = तुलुव | module = {{Infobox military person | embed = yes | allegiance = [[विजयनगर साम्राज्य]] | serviceyears = 1509&ndash;1529 | rank = | battles = {{Hidden |See list |{{Tree list}} * कृष्णदेवराय का दक्कन अभियान ** दीवानी की लड़ाई ** कोइलकोंडा का युद्ध ** रायचूर पर कब्ज़ा ** गुलबर्गा की घेराबंदी ** बीदर की घेराबंदी * विजयनगर–गजपति युद्ध ** उदयगिरि की घेराबंदी ** कोंडाविदु की घेराबंदी ** मेदुरु की लड़ाई ** कोंडाविदु पर कब्ज़ा ** कोंडापल्ली पर कब्ज़ा ** कलिंग पर विजय * रायचूर की लड़ाई {{Tree list/end}} }} }} }} '''कृष्णदेवराय''' (1471-1529 ई. ; राज्यकाल 1509-1529 ई) [[विजयनगर]] के सर्वाधिक कीर्तिवान Yaduvanshi सम्राट थे। वे स्वयं [[कवि]] और कवियों के संरक्षक थे। [[तेलुगु भाषा]] में उनका काव्य अमुक्तमाल्यद साहित्य का एक रत्न है। इनकी भारत के प्राचीन इतिहास पर आधारित पुस्तक वंशचरितावली तेलुगू के साथ-साथ संस्कृत में भी मिलती है। संभवत तेलुगू का अनुवाद ही संस्कृत में हुआ है। तेलुगु भाषा के आठ प्रसिद्ध कवि इनके दरबार में थे जो [[अष्टदिग्गज]] के नाम से प्रसिद्ध थे। स्वयं कृष्णदेवराय भी आंध्रभोज के नाम से विख्यात थे। प्रख्यात इतिहासकार [[तेजपाल सिंह धामा]] ने हिन्दी में इनके जीवन पर प्रामाणिक उपन्यास ''आंध्रभोज'' लिखा है। कृष्णदेव राय की आत्मकथा में उनको कायस्थ कुल भूषण कह कर संबोधित किया है। वर्तमान में सम्राट कृष्णदेव राय के वंशज मैसूर में निवास करते है । जिनको जिनमें प्रमुख हैं जाधव कृष्णदत्त चामराजा वाडियार । <ref>{{Cite journal|last=SINGH|first=DR. JAGJIT|date=2019-06-30|title=वर्तमान युग भारतीय संगीत का स्वर्णयुग (1947 ई. से वर्तमान तक)|url=https://doi.org/10.33913/ss.v07i01a04|journal=Swar Sindhu|volume=7|issue=1|pages=22–29|doi=10.33913/ss.v07i01a04|issn=2320-7175}}</ref> == परिचय == जिन दिनों वे सिंहासन पर बैठे उस समय दक्षिण भारत की राजनीतिक स्थिति डाँवाडोल थी। पुर्तगाली पश्चिमी तट पर आ चुके थे। [[कांची]] के आसपास का प्रदेश उत्तमत्तूर के राजा के हाथ में था। [[उड़ीसा]] के [[गजपति नरेश]] ने [[उदयगिरि]] से [[नेल्लोर]] तक के प्रांत को अधिकृत कर लिया था। [[बहमनी]] राज्य अवसर मिलते ही विजयनगर पर आक्रमण करने की ताक में था।<ref>A Social History of the Deccan, 1300-1761: Eight Indian Lives, by Richard M. Eaton p.90</ref><ref>A Social History of the Deccan, 1300-1761: Eight Indian Lives, by Richard M. Eaton p.88</ref> सम्राट कृष्णदेवराय ने इस स्थिति का अच्छी तरह सामना किया। दक्षिण की राजनीति के प्रत्येक पक्ष को समझनेवाले और राज्यप्रबंध में अत्यंत कुशल श्री अप्पाजी को उन्होंने अपना प्रधान मंत्री बनाया। उत्तमत्तूर के राजा ने हारकर शिवसमुद्रम के दुर्ग में शरण ली। किंतु [[कावेरी नदी]] उसके द्वीपदुर्ग की रक्षा न कर सकी। कृष्णदेवराय ने नदी का बहाव बदलकर [[दुर्ग]] को जीत लिया। बहमनी सुल्तान [[महमूदशाह]] को उन्होंने बुरी तरह परास्त किया। [[रायचूड़]], [[गुलबर्ग]] और [[बीदर]] आदि [[दुर्ग|दुर्गों]] पर [[विजयनगर]] की ध्वजा फहराने लगी। किंतु प्राचीन हिंदु राजाओं के आदर्श के अनुसार महमूदशाह को फिर से उसका राज लौटा दिया और इस प्रकार यवन राज्य स्थापनाचार्य की उपाधि धारण की।1513 ई. में उन्होंने [[उड़ीसा]] पर आक्रमण किया और [[उदयगिरि दुर्ग|उदयगिरि के प्रसिद्ध दुर्ग]] को जीता। कोंडविडु के दुर्ग से राजकुमर वीरभद्र ने कृष्णदेवराय का प्रतिरोध करने की चेष्टा की पर सफल न हो सका। उक्त दुर्ग के पतन के साथ कृष्ण तक का तटीय प्रदेश विजयनगर राज्य में सम्मिलित हो गया। उन्होंने कृष्णा के उत्तर का भी बहुत सा प्रदेश जीता। 1519 ई. में विवश होकर गजपति नरेश को कृष्णदेवराय से अपनी कन्या का [[विवाह]] करना पड़ा। सम्राट कृष्णदेवराय ने [[कृष्णा नदी|कृष्णा]] से उत्तर का प्रदेश गजपति को वापस कर दिया। जीवन के अंतिम दिनों में कृष्णदेवराय को अनेक विद्रोहों का सामना करना पड़ा। उसके पुत्र तिरुमल की [[विष]] द्वारा मृत्यु हुई। सम्राट कृष्णदेवराय ने अनेक प्रसादों, [[मंदिर|मंदिरों]], [[मण्डप|मंडपों]] और [[गोपुर|गोपुरों]] का निर्माण करवाया। [[रामस्वामीमंदिर]] के शिलाफलकों पर प्रस्तुत [[रामायण]] के दृश्य दर्शनीय हैं। ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} ==इन्हें भी देखें== *[[विजयनगर साम्राज्य]] == बाहरी कड़ियाँ == *[https://web.archive.org/web/20180525090922/http://hindi.webdunia.com/indian-history-and-culture/history-of-raja-krishna-dev-rai-118011200092_1.html महान सम्राट कृष्णदेव राय का संपूर्ण इतिहास] *[https://web.archive.org/web/20180517153352/https://books.google.co.in/books?id=S8lBDwAAQBAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false सम्राट क्र्ष्नदेव राय] (लेखक-मनीष कुमार) *[https://web.archive.org/web/20160305115528/http://saagarika.blogspot.com/2010/07/blog-post_13.html ‘आंध्र भोज ’ श्री कृष्णदेव राय] [[श्रेणी:भारत का इतिहास]] [[श्रेणी:विजयनगर साम्राज्य]] 27w6596du8l8ci4cheomhw3uds5mfs9 6447120 6447119 2025-07-01T10:36:48Z ~2025-105712 876009 6447120 wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty | name = श्रीकृष्णदेवराय | title = महाराजाधिराज<br />कन्नड़ राज्य राम रमण<br />आंध्र भोज<br /> दक्षिण समुद्राधीश्वर<br />हिंदू धर्म धारक<br /> गौब्राह्मण प्रतिपालक | image = Sri Krishna Deva Raya.jpg | caption = | succession = [[विजयनगर साम्राज्य]] | coronation = 23/24 January 1510 | reign = 26 जुलाई 1509 – 17 अक्टूबर 1529 | predecessor = वीरनरसिंहराय | successor = अच्युतदेवराय | birth_date = {{birth date|1471|01|17|df=yes}} | birth_place = [[विजयनगर साम्राज्य]]<br /> (आधुनिक दिन [[हम्पी]], [[कर्नाटक]], [[भारत]]) | death_date = {{death date and age|1529|10|17|1471|01|17|df=yes}} | death_place = [[विजयनगर साम्राज्य]]<br /> (आधुनिक दिन [[हम्पी]], [[कर्नाटक]], [[भारत]]) | issue = * तिरुमलम्बा (तिरुमाला देवी के गर्भ से) * वेंगलम्बा (चिन्ना देवी के गर्भ से) * तिरुमलराय (तिरुमाला देवी के गर्भ से) | father = तुलुवा नरसा नायक | mother = नगला देवी | signature = Krishnadevaraya signature.png | religion = हिंदू धर्म (वैष्णव) | queen = तिरुमाला देवी<br />चिन्ना देवी<br />अन्नपूर्णा देवी | dynasty = तुलुव | module = {{Infobox military person | embed = yes | allegiance = [[विजयनगर साम्राज्य]] | serviceyears = 1509&ndash;1529 | rank = | battles = {{Hidden |See list |{{Tree list}} * कृष्णदेवराय का दक्कन अभियान ** दीवानी की लड़ाई ** कोइलकोंडा का युद्ध ** रायचूर पर कब्ज़ा ** गुलबर्गा की घेराबंदी ** बीदर की घेराबंदी * विजयनगर–गजपति युद्ध ** उदयगिरि की घेराबंदी ** कोंडाविदु की घेराबंदी ** मेदुरु की लड़ाई ** कोंडाविदु पर कब्ज़ा ** कोंडापल्ली पर कब्ज़ा ** कलिंग पर विजय * रायचूर की लड़ाई {{Tree list/end}} }} }} }} '''कृष्णदेवराय''' (1471-1529 ई. ; राज्यकाल 1509-1529 ई) [[विजयनगर]] के सर्वाधिक कीर्तिवान Yaduvanshi सम्राट थे। वे स्वयं [[कवि]] और कवियों के संरक्षक थे। [[तेलुगु भाषा]] में उनका काव्य अमुक्तमाल्यद साहित्य का एक रत्न है। इनकी भारत के प्राचीन इतिहास पर आधारित पुस्तक वंशचरितावली तेलुगू के साथ-साथ संस्कृत में भी मिलती है। संभवत तेलुगू का अनुवाद ही संस्कृत में हुआ है। तेलुगु भाषा के आठ प्रसिद्ध कवि इनके दरबार में थे जो [[अष्टदिग्गज]] के नाम से प्रसिद्ध थे। स्वयं कृष्णदेवराय भी आंध्रभोज के नाम से विख्यात थे। प्रख्यात इतिहासकार [[तेजपाल सिंह धामा]] ने हिन्दी में इनके जीवन पर प्रामाणिक उपन्यास ''आंध्रभोज'' लिखा है। कृष्णदेव राय की आत्मकथा में उनको Yaduvanshi कुल भूषण कह कर संबोधित किया है। वर्तमान में सम्राट कृष्णदेव राय के वंशज मैसूर में निवास करते है । जिनको जिनमें प्रमुख हैं जाधव कृष्णदत्त चामराजा वाडियार । <ref>{{Cite journal|last=SINGH|first=DR. JAGJIT|date=2019-06-30|title=वर्तमान युग भारतीय संगीत का स्वर्णयुग (1947 ई. से वर्तमान तक)|url=https://doi.org/10.33913/ss.v07i01a04|journal=Swar Sindhu|volume=7|issue=1|pages=22–29|doi=10.33913/ss.v07i01a04|issn=2320-7175}}</ref> == परिचय == जिन दिनों वे सिंहासन पर बैठे उस समय दक्षिण भारत की राजनीतिक स्थिति डाँवाडोल थी। पुर्तगाली पश्चिमी तट पर आ चुके थे। [[कांची]] के आसपास का प्रदेश उत्तमत्तूर के राजा के हाथ में था। [[उड़ीसा]] के [[गजपति नरेश]] ने [[उदयगिरि]] से [[नेल्लोर]] तक के प्रांत को अधिकृत कर लिया था। [[बहमनी]] राज्य अवसर मिलते ही विजयनगर पर आक्रमण करने की ताक में था।<ref>A Social History of the Deccan, 1300-1761: Eight Indian Lives, by Richard M. Eaton p.90</ref><ref>A Social History of the Deccan, 1300-1761: Eight Indian Lives, by Richard M. Eaton p.88</ref> सम्राट कृष्णदेवराय ने इस स्थिति का अच्छी तरह सामना किया। दक्षिण की राजनीति के प्रत्येक पक्ष को समझनेवाले और राज्यप्रबंध में अत्यंत कुशल श्री अप्पाजी को उन्होंने अपना प्रधान मंत्री बनाया। उत्तमत्तूर के राजा ने हारकर शिवसमुद्रम के दुर्ग में शरण ली। किंतु [[कावेरी नदी]] उसके द्वीपदुर्ग की रक्षा न कर सकी। कृष्णदेवराय ने नदी का बहाव बदलकर [[दुर्ग]] को जीत लिया। बहमनी सुल्तान [[महमूदशाह]] को उन्होंने बुरी तरह परास्त किया। [[रायचूड़]], [[गुलबर्ग]] और [[बीदर]] आदि [[दुर्ग|दुर्गों]] पर [[विजयनगर]] की ध्वजा फहराने लगी। किंतु प्राचीन हिंदु राजाओं के आदर्श के अनुसार महमूदशाह को फिर से उसका राज लौटा दिया और इस प्रकार यवन राज्य स्थापनाचार्य की उपाधि धारण की।1513 ई. में उन्होंने [[उड़ीसा]] पर आक्रमण किया और [[उदयगिरि दुर्ग|उदयगिरि के प्रसिद्ध दुर्ग]] को जीता। कोंडविडु के दुर्ग से राजकुमर वीरभद्र ने कृष्णदेवराय का प्रतिरोध करने की चेष्टा की पर सफल न हो सका। उक्त दुर्ग के पतन के साथ कृष्ण तक का तटीय प्रदेश विजयनगर राज्य में सम्मिलित हो गया। उन्होंने कृष्णा के उत्तर का भी बहुत सा प्रदेश जीता। 1519 ई. में विवश होकर गजपति नरेश को कृष्णदेवराय से अपनी कन्या का [[विवाह]] करना पड़ा। सम्राट कृष्णदेवराय ने [[कृष्णा नदी|कृष्णा]] से उत्तर का प्रदेश गजपति को वापस कर दिया। जीवन के अंतिम दिनों में कृष्णदेवराय को अनेक विद्रोहों का सामना करना पड़ा। उसके पुत्र तिरुमल की [[विष]] द्वारा मृत्यु हुई। सम्राट कृष्णदेवराय ने अनेक प्रसादों, [[मंदिर|मंदिरों]], [[मण्डप|मंडपों]] और [[गोपुर|गोपुरों]] का निर्माण करवाया। [[रामस्वामीमंदिर]] के शिलाफलकों पर प्रस्तुत [[रामायण]] के दृश्य दर्शनीय हैं। ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} ==इन्हें भी देखें== *[[विजयनगर साम्राज्य]] == बाहरी कड़ियाँ == *[https://web.archive.org/web/20180525090922/http://hindi.webdunia.com/indian-history-and-culture/history-of-raja-krishna-dev-rai-118011200092_1.html महान सम्राट कृष्णदेव राय का संपूर्ण इतिहास] *[https://web.archive.org/web/20180517153352/https://books.google.co.in/books?id=S8lBDwAAQBAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false सम्राट क्र्ष्नदेव राय] (लेखक-मनीष कुमार) *[https://web.archive.org/web/20160305115528/http://saagarika.blogspot.com/2010/07/blog-post_13.html ‘आंध्र भोज ’ श्री कृष्णदेव राय] [[श्रेणी:भारत का इतिहास]] [[श्रेणी:विजयनगर साम्राज्य]] 44cfoud28ra2kq0p1t0eeu46htfiqqk 6447121 6447120 2025-07-01T10:37:03Z Quinlan83 637675 [[Special:Contributions/~2025-105712|~2025-105712]] ([[User talk:~2025-105712|Talk]]) के संपादनों को हटाकर [[User:Sanjeev bot|Sanjeev bot]] के आखिरी अवतरण को पूर्ववत किया 6446029 wikitext text/x-wiki {{Infobox royalty | name = श्रीकृष्णदेवराय | title = महाराजाधिराज<br />कन्नड़ राज्य राम रमण<br />आंध्र भोज<br /> दक्षिण समुद्राधीश्वर<br />हिंदू धर्म धारक<br /> गौब्राह्मण प्रतिपालक | image = Sri Krishna Deva Raya.jpg | caption = | succession = [[विजयनगर साम्राज्य]] | coronation = 23/24 January 1510 | reign = 26 जुलाई 1509 – 17 अक्टूबर 1529 | predecessor = वीरनरसिंहराय | successor = अच्युतदेवराय | birth_date = {{birth date|1471|01|17|df=yes}} | birth_place = [[विजयनगर साम्राज्य]]<br /> (आधुनिक दिन [[हम्पी]], [[कर्नाटक]], [[भारत]]) | death_date = {{death date and age|1529|10|17|1471|01|17|df=yes}} | death_place = [[विजयनगर साम्राज्य]]<br /> (आधुनिक दिन [[हम्पी]], [[कर्नाटक]], [[भारत]]) | issue = * तिरुमलम्बा (तिरुमाला देवी के गर्भ से) * वेंगलम्बा (चिन्ना देवी के गर्भ से) * तिरुमलराय (तिरुमाला देवी के गर्भ से) | father = तुलुवा नरसा नायक | mother = नगला देवी | signature = Krishnadevaraya signature.png | religion = हिंदू धर्म (वैष्णव) | queen = तिरुमाला देवी<br />चिन्ना देवी<br />अन्नपूर्णा देवी | dynasty = तुलुव | module = {{Infobox military person | embed = yes | allegiance = [[विजयनगर साम्राज्य]] | serviceyears = 1509&ndash;1529 | rank = | battles = {{Hidden |See list |{{Tree list}} * कृष्णदेवराय का दक्कन अभियान ** दीवानी की लड़ाई ** कोइलकोंडा का युद्ध ** रायचूर पर कब्ज़ा ** गुलबर्गा की घेराबंदी ** बीदर की घेराबंदी * विजयनगर–गजपति युद्ध ** उदयगिरि की घेराबंदी ** कोंडाविदु की घेराबंदी ** मेदुरु की लड़ाई ** कोंडाविदु पर कब्ज़ा ** कोंडापल्ली पर कब्ज़ा ** कलिंग पर विजय * रायचूर की लड़ाई {{Tree list/end}} }} }} }} '''कृष्णदेवराय''' (1471-1529 ई. ; राज्यकाल 1509-1529 ई) [[विजयनगर]] के सर्वाधिक कीर्तिवान सम्राट थे। वे स्वयं [[कवि]] और कवियों के संरक्षक थे। [[तेलुगु भाषा]] में उनका काव्य अमुक्तमाल्यद साहित्य का एक रत्न है। इनकी भारत के प्राचीन इतिहास पर आधारित पुस्तक वंशचरितावली तेलुगू के साथ-साथ संस्कृत में भी मिलती है। संभवत तेलुगू का अनुवाद ही संस्कृत में हुआ है। तेलुगु भाषा के आठ प्रसिद्ध कवि इनके दरबार में थे जो [[अष्टदिग्गज]] के नाम से प्रसिद्ध थे। स्वयं कृष्णदेवराय भी आंध्रभोज के नाम से विख्यात थे। प्रख्यात इतिहासकार [[तेजपाल सिंह धामा]] ने हिन्दी में इनके जीवन पर प्रामाणिक उपन्यास ''आंध्रभोज'' लिखा है। कृष्णदेव राय की आत्मकथा में उनको कायस्थ कुल भूषण कह कर संबोधित किया है । विजयनगर साम्राज्य पतन के बाद विजयनगर के आखिरी शासक राजा रंग तृतीय ने कर्नाटक में नया नगर बसाया जिसका नाम श्री रंगपट्टम रखा और एक नए राजवंश कपू और कम्मा की स्थापना की । वर्तमान में सम्राट कृष्णदेव राय के वंशज मैसूर में निवास करते है । जिनको जिनमें प्रमुख हैं जाधव कृष्णदत्त चामराजा वाडियार । <ref>{{Cite journal|last=SINGH|first=DR. JAGJIT|date=2019-06-30|title=वर्तमान युग भारतीय संगीत का स्वर्णयुग (1947 ई. से वर्तमान तक)|url=https://doi.org/10.33913/ss.v07i01a04|journal=Swar Sindhu|volume=7|issue=1|pages=22–29|doi=10.33913/ss.v07i01a04|issn=2320-7175}}</ref> == परिचय == जिन दिनों वे सिंहासन पर बैठे उस समय दक्षिण भारत की राजनीतिक स्थिति डाँवाडोल थी। पुर्तगाली पश्चिमी तट पर आ चुके थे। [[कांची]] के आसपास का प्रदेश उत्तमत्तूर के राजा के हाथ में था। [[उड़ीसा]] के [[गजपति नरेश]] ने [[उदयगिरि]] से [[नेल्लोर]] तक के प्रांत को अधिकृत कर लिया था। [[बहमनी]] राज्य अवसर मिलते ही विजयनगर पर आक्रमण करने की ताक में था।<ref>A Social History of the Deccan, 1300-1761: Eight Indian Lives, by Richard M. Eaton p.90</ref><ref>A Social History of the Deccan, 1300-1761: Eight Indian Lives, by Richard M. Eaton p.88</ref> सम्राट कृष्णदेवराय ने इस स्थिति का अच्छी तरह सामना किया। दक्षिण की राजनीति के प्रत्येक पक्ष को समझनेवाले और राज्यप्रबंध में अत्यंत कुशल श्री अप्पाजी को उन्होंने अपना प्रधान मंत्री बनाया। उत्तमत्तूर के राजा ने हारकर शिवसमुद्रम के दुर्ग में शरण ली। किंतु [[कावेरी नदी]] उसके द्वीपदुर्ग की रक्षा न कर सकी। कृष्णदेवराय ने नदी का बहाव बदलकर [[दुर्ग]] को जीत लिया। बहमनी सुल्तान [[महमूदशाह]] को उन्होंने बुरी तरह परास्त किया। [[रायचूड़]], [[गुलबर्ग]] और [[बीदर]] आदि [[दुर्ग|दुर्गों]] पर [[विजयनगर]] की ध्वजा फहराने लगी। किंतु प्राचीन हिंदु राजाओं के आदर्श के अनुसार महमूदशाह को फिर से उसका राज लौटा दिया और इस प्रकार यवन राज्य स्थापनाचार्य की उपाधि धारण की।1513 ई. में उन्होंने [[उड़ीसा]] पर आक्रमण किया और [[उदयगिरि दुर्ग|उदयगिरि के प्रसिद्ध दुर्ग]] को जीता। कोंडविडु के दुर्ग से राजकुमर वीरभद्र ने कृष्णदेवराय का प्रतिरोध करने की चेष्टा की पर सफल न हो सका। उक्त दुर्ग के पतन के साथ कृष्ण तक का तटीय प्रदेश विजयनगर राज्य में सम्मिलित हो गया। उन्होंने कृष्णा के उत्तर का भी बहुत सा प्रदेश जीता। 1519 ई. में विवश होकर गजपति नरेश को कृष्णदेवराय से अपनी कन्या का [[विवाह]] करना पड़ा। सम्राट कृष्णदेवराय ने [[कृष्णा नदी|कृष्णा]] से उत्तर का प्रदेश गजपति को वापस कर दिया। जीवन के अंतिम दिनों में कृष्णदेवराय को अनेक विद्रोहों का सामना करना पड़ा। उसके पुत्र तिरुमल की [[विष]] द्वारा मृत्यु हुई। सम्राट कृष्णदेवराय ने अनेक प्रसादों, [[मंदिर|मंदिरों]], [[मण्डप|मंडपों]] और [[गोपुर|गोपुरों]] का निर्माण करवाया। [[रामस्वामीमंदिर]] के शिलाफलकों पर प्रस्तुत [[रामायण]] के दृश्य दर्शनीय हैं। ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} ==इन्हें भी देखें== *[[विजयनगर साम्राज्य]] == बाहरी कड़ियाँ == *[https://web.archive.org/web/20180525090922/http://hindi.webdunia.com/indian-history-and-culture/history-of-raja-krishna-dev-rai-118011200092_1.html महान सम्राट कृष्णदेव राय का संपूर्ण इतिहास] *[https://web.archive.org/web/20180517153352/https://books.google.co.in/books?id=S8lBDwAAQBAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false सम्राट क्र्ष्नदेव राय] (लेखक-मनीष कुमार) *[https://web.archive.org/web/20160305115528/http://saagarika.blogspot.com/2010/07/blog-post_13.html ‘आंध्र भोज ’ श्री कृष्णदेव राय] [[श्रेणी:भारत का इतिहास]] [[श्रेणी:विजयनगर साम्राज्य]] mqy3sj791pu1o3e7w778w1p36c94g8m जैवरसायनज्ञ 0 167743 6446720 713919 2025-06-30T13:07:06Z संजीव कुमार 78022 लेख का विस्तार किया और स्रोत जोड़ा 6446720 wikitext text/x-wiki '''जैवरसायनज्ञ''' (biochemists) उन वैज्ञानिकों को कहा जाता है जो [[जीवरसायन|जैवरसायन]] में विशेषज्ञता रखते हैं। जैवरसायनज्ञ [[डीएनए]], [[प्रोटीन]] और [[कोशिका]] के भागों का अध्ययन करते हैं। जैवरसायनज्ञ इसका अध्ययन भी करते हैं कि कोशिकाओं और [[ऊतक|ऊतकों]] में [[रासायनिक अभिक्रिया]] कैसे होती हैं तथा इनमें [[खाद्य योगज]] और [[औषधि]] के पश्चात होने वाले प्रभावों का प्रेक्षण करते हैं। जैवरसायनी शोधार्थी प्रायोगिक [[अनुसंधान|शोध]] के लिए यंत्र तैयार करते हैं और उन्हें काम में लेते हैं। अपने शोध कार्य के लिए शोध निष्कर्ष प्रस्तुत करना तथा भावी शोध के लिए धन प्राप्त करने हेतु अनुदान प्राप्त करने का कार्य भी करते हैं।<ref>{{cite web|url=http://www.sciencebuddies.org/science-fair-projects/science-engineering-careers/BioChem_biochemist_c001.shtml#onthejob|title=Biochemist|publisher=साइंस बडीज़|access-date=20 फ़रवरी 2013}}</ref> == सन्दर्भ == {{reflist}} ==बाहरी कड़ियाँ== * [http://www.princetonreview.com/Careers.aspx?cid=200 Biochemist Career Profile] {{Authority control}} [[श्रेणी:वैज्ञानिक]] a4lbb0vkrcsl4gjrej6e6ju5xxpmenh पीडीऍफ 0 181286 6446700 6446616 2025-06-30T12:16:34Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 26. जून २०२५ 17:47:31 पर Sanjeev bot के 6439450 अवतरण में बदला 6446700 wikitext text/x-wiki {{सॉफ्टवेयर-आधार}} [[File:Memoria_y_mapas_MoSC.pdf|thumb|300px|एक पीडीऍफ फ़ाइल की झलक]] '''[[पीडीऍफ]]''' अर्थात '''पोर्टेबल डॉक्यूमेण्ट फॉर्मेट''' [[ई-पुस्तक]] हेतु प्रचलित फॉर्मेट है। यह [[अडोबी सिस्टम्स|अडॉबी]] नामक सॉफ्टवेयर कम्पनी के द्वारा विकसित किया गया था। वर्तमान में यह सबसे लोकप्रिय ई-बुक फॉर्मेट है। ई-पुस्तकों के अतिरिक्त इसे एक छपाई-मित्र (प्रिण्ट फ्रॅण्डली) फॉर्मेट के रूप में भी जाना जाता है। == पीडीऍफ फाइल पढ़ना == पीडीऍफ फाइल को पढ़ने के लिये हमें [[पीडीऍफ रीडर]] सॉफ्टवेयर की आवश्यकता होती है। [[अडोबी रीडर|अडॉबी रीडर]] एक ऐसा ही सॉफ्टवेयर है। लेकिन यह काफी बड़े आकार का है तथा स्टार्ट होने में काफी समय लेता है और धीमा चलता है (खासकर पुराने पीसी पर)। पीडीऍफ फाइलें पढ़ने के लिये एक अत्यन्त लोकप्रिय, हल्का-फुल्का, छोटे आकार का एवं मुफ्त सॉफ्टवेयर है - [[फॉक्सिट रीडर]]। यह काफी तेज चलता है, जल्दी शुरु होता है तथा निरन्तर अद्यतन होता रहता है। ==पीडीएफ के गुण-दोष== ; गुण * बहुत प्रसिद्ध है। किसी भी युक्ति पर, किसी भी प्रचालन तंत्र में आसानी से खुल जाता है और सर्वत्र एक जैसा दिखता है। * इसे देखना (पढ़ना) आसान है। पढ़ने वाले सॉफ्टवेयर आसानी से और निःशुल्क उपलब्ध हैं। * हार्ड डिस्क पर कम जगह लेता है क्योंकि यह कई इमेज कम्प्रेशन अल्गोरिद्म का उपयोग करता है। ; दोष * पीडीएफ को सम्पादित करना कठिन है। सम्पादित करने वाले सॉफ्टवेयर निःशुल्क नहीं हैं। * पीडीएफ में टेक्स्ट पर काम करना अधिक कठिन है क्योंकि इसमें टेक्स्ट को इमेज जैसा समझा जाता है। * पीडीएफ से टेक्स्ट कॉपी करके अन्यत्र चिपकाने पर प्रायः उसमें परिवर्तन हो जाता है। * '''पढ़ना कठिन है''' - पीडीएफ फाइलें मानक A4 या A3 में बनी होतीं है जो प्रिन्टर पर प्रिन्ट करने के लिए बहुत अच्छी हैं किन्तु अधिकांश कम्प्यूटर स्क्रीन 4:3 और 16:9 ऐस्पेक्ट रेशियो के बीच वाले होते हैं। इसका अर्थ यह हुआ कि जब आप पीडीएफ को स्क्रीन पर पढ़ते हैं तो बहुत अधिक समय व्यतीत करना पड़ता है।<ref>{{Cite web |url=https://openconcept.ca/blog/mike/alternative-pdf-using-sphinx-build-epub |title=The Alternative to PDF: Using Sphinx to Build an EPUB |access-date=9 मार्च 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190811103103/https://openconcept.ca/blog/mike/alternative-pdf-using-sphinx-build-epub |archive-date=11 अगस्त 2019 |url-status=dead }}</ref> ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} == इन्हें भी देखें == * [[अडोबी सिस्टम्स|अडॉबी]] * [[ई-पुस्तक]] * [[अडोबी रीडर|अडॉबी रीडर]] * [[फॉक्सिट रीडर]] * [[ईपब]] (EPUB) [[श्रेणी:अडोबी]] [[श्रेणी:कंप्यूटर]] [[श्रेणी:सॉफ्टवेयर]] 4e7hjbibicwstxz98qwki436946ui4h नवमांश कुण्डली 0 194076 6446719 3291783 2025-06-30T13:00:29Z Amitvaidaan 870208 6446719 wikitext text/x-wiki भारतीय ज्योतिष में '''[https://mahamayagangaaarti.in/navamsa-chart-analysis/ नवमांश कुण्डली]''' अत्यंत महत्त्वपूर्ण मानी जाती है। नवमांश कुण्डली को लग्न कुण्डली के बाद सबसे महत्वपूर्ण माना जाता है। लग्न कुण्डली शरीर को एवं नवमांश कुण्डली आत्मा को निरुपित करती है। केवल जन्म कुण्डली से फलादेश करने पर फलादेश समान्यत सही नहीं आता। पराशर संहिता के अनुसार जिस व्यक्ति की जन्म कुन्डली एवं नवांश कुण्डली में एक ही राशि होती है तो उसका वर्गोत्तम नवमांश होता है वह शारीरिक व आत्मिक रूप से स्वस्थ होता है। इसी प्रकार अन्य ग्रह भी वर्गोत्तम होने पर बली हो जाते है एवं अच्छा फल प्रदान करते है। अगर कोई ग्रह जन्म कुण्डली में नीच का हो एवं नवांश कुण्डली में उच्च को हो तो वह शुभ फल प्रदान करता है जो नवांश कुण्डली के महत्त्व को प्रदर्शित करता है। नवांश कुण्डली में नवग्रहो सूर्य, चन्द्र, मंगल, बुध, बृहस्पति, शुक्र, शनि के वर्गोत्तम होने पर व्यक्ति क्रमश: प्रतिष्ठावान, अच्छी स्मरण शक्ति, उत्त्साही, अत्यंत बुद्धिमान, धार्मिक एवं ज्ञानी, सौन्दर्यवान एवं स्वस्थ और लापरवाह होता है। {{वैदिक साहित्य}} [[श्रेणी:ज्योतिष]] iougoa39in23f5mzii2i15oyieroulk 6446792 6446719 2025-06-30T15:38:48Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 28. जनवरी २०१७ 02:50:01 पर Sanjeev bot के 3291783 अवतरण में बदला 6446792 wikitext text/x-wiki भारतीय ज्योतिष में '''नवमांश कुण्डली''' अत्यंत महत्त्वपूर्ण मानी जाती है। नवमांश कुण्डली को लग्न कुण्डली के बाद सबसे महत्वपूर्ण माना जाता है। लग्न कुण्डली शरीर को एवं नवमांश कुण्डली आत्मा को निरुपित करती है। केवल जन्म कुण्डली से फलादेश करने पर फलादेश समान्यत सही नहीं आता। पराशर संहिता के अनुसार जिस व्यक्ति की जन्म कुन्डली एवं नवांश कुण्डली में एक ही राशि होती है तो उसका वर्गोत्तम नवमांश होता है वह शारीरिक व आत्मिक रूप से स्वस्थ होता है। इसी प्रकार अन्य ग्रह भी वर्गोत्तम होने पर बली हो जाते है एवं अच्छा फल प्रदान करते है। अगर कोई ग्रह जन्म कुण्डली में नीच का हो एवं नवांश कुण्डली में उच्च को हो तो वह शुभ फल प्रदान करता है जो नवांश कुण्डली के महत्त्व को प्रदर्शित करता है। नवांश कुण्डली में नवग्रहो सूर्य, चन्द्र, मंगल, बुध, बृहस्पति, शुक्र, शनि के वर्गोत्तम होने पर व्यक्ति क्रमश: प्रतिष्ठावान, अच्छी स्मरण शक्ति, उत्त्साही, अत्यंत बुद्धिमान, धार्मिक एवं ज्ञानी, सौन्दर्यवान एवं स्वस्थ और लापरवाह होता है। {{वैदिक साहित्य}} [[श्रेणी:ज्योतिष]] 6uwzy6gsh6bsgvcw45shutt423ja89c विकिपीडिया:प्रबन्धन अधिकार हेतु निवेदन 4 215052 6446819 6383418 2025-06-30T16:21:34Z चाहर धर्मेंद्र 703114 /* Zendrago X */ 6446819 wikitext text/x-wiki {{विकिपीडिया:विशेषाधिकार निवेदन/शीर्ष}} {{विकिपीडिया:प्रबंधक अधिकार नियमावली}} {{clear}} ==वर्तमान नामांकन== <!--************************************** --> <!-- नये नामांकन इस पंक्ति के ठीक नीचे करें --> {{चर्चा शीर्ष}} ===Suyash.dwivedi=== {{sr-request |Status = not done |user name = Suyash.dwivedi }} नमस्ते, आज मैं [[सदस्य:Suyash.dwivedi]] को हिंदी विकिपीडिया के प्रशासक अधिकारों के लिए नामांकित कर रहा हूँ। वह इस विकिपीडिया में एक मूल्यवान योगदानकर्ता रहे हैं। मुझे पता है और उम्मीद है कि यदि उन्हें यह अधिकार मिलते हैं, तो वह प्रशासक उपकरणों का अच्छा उपयोग करेंगे। मैं आशा करता हूँ कि आप सभी मुझे उनके अधिकार दिलाने में समर्थन देंगे। सभी का समय देने के लिए धन्यवाद।--[[User:Cactusisme|'''<span style="color:#0D98BA;">Cactus</span><span style="color:#013220;">🌵</span>''']] <sup>[[User talk:Cactusisme|<i style="color:green">spiky</i>]]</sup> <sup>[[Special:Contributions/Cactusisme|<i style="color:green">ouch</i>]]</sup> 08:53, 18 फ़रवरी 2025 (UTC) ====उम्मीदवार की स्वीकृति==== {{re|Cactusisme}} आपने मेरे नामांकन के लिए जो विश्वास दिखाया, उसके लिए मैं हृदय से आभार व्यक्त करता हूँ। हालाँकि, मैं वर्तमान में अन्य स्वयंसेवी कार्यों में अत्यधिक व्यस्त हूँ और इस समय इस भूमिका को स्वीकार नहीं कर सकता। समर्थन के लिए धन्यवाद। -- [[सदस्य:Suyash.dwivedi|सुयश द्विवेदी]] ([[सदस्य वार्ता:Suyash.dwivedi|वार्ता]]) 12:51, 19 फ़रवरी 2025 (UTC) ====समर्थन==== #{{समर्थन}} नियुक्तकर्ता के रूप में--[[User:Cactusisme|'''<span style="color:#0D98BA;">Cactus</span><span style="color:#013220;">🌵</span>''']] <sup>[[User talk:Cactusisme|<i style="color:green">spiky</i>]]</sup> <sup>[[Special:Contributions/Cactusisme|<i style="color:green">ouch</i>]]</sup> 08:56, 18 फ़रवरी 2025 (UTC) ====विरोध==== ====तटस्थ==== ====टिप्पणी==== ====परिणाम==== परिणाम: नामांकित व्यक्ति ने प्रस्ताव को अस्वीकार कर दिया, दुख की बात है।--[[User:Cactusisme|'''<span style="color:#0D98BA;">Cactus</span><span style="color:#013220;">🌵</span>''']] <sup>[[User talk:Cactusisme|<i style="color:green">spiky</i>]]</sup> <sup>[[Special:Contributions/Cactusisme|<i style="color:green">ouch</i>]]</sup> 09:41, 20 फ़रवरी 2025 (UTC) ===SD 78=== {{sr-request |Status = not done |user name = SD 78 }} मैं प्रबंधक पद के लिए नामांकन कर रहा हूँ। अभी मैं प्रयाप्त रूप से सक्रिय हूँ। मुझे प्रबंधकीय कार्यों की पूरी समझ है। [[सदस्य:SD 78|SD 78]] ([[सदस्य वार्ता:SD 78|वार्ता]]) 17:29, 11 फ़रवरी 2025 (UTC) ====समर्थन==== ====विरोध==== '''विरोध''' यह उपयोगकर्ता अपेक्षाकृत नया है। --[[User:Cactusisme|'''<span style="color:#0D98BA;">Cactus</span><span style="color:#013220;">🌵</span>''']] <sup>[[User talk:Cactusisme|<i style="color:green">spiky</i>]]</sup> <sup>[[Special:Contributions/Cactusisme|<i style="color:green">ouch</i>]]</sup> 09:02, 16 फ़रवरी 2025 (UTC) ====तटस्थ==== ====टिप्पणी==== ====परिणाम==== नहीं किया, बहुत जल्दी है--[[User:Cactusisme|'''<span style="color:#0D98BA;">Cactus</span><span style="color:#013220;">🌵</span>''']] <sup>[[User talk:Cactusisme|<i style="color:green">spiky</i>]]</sup> <sup>[[Special:Contributions/Cactusisme|<i style="color:green">ouch</i>]]</sup> 12:57, 17 फ़रवरी 2025 (UTC) {{चर्चा शीर्ष}} '''टिप्पणी''': सदस्य के केवल 63 संपादन है।--[[सदस्य:हिंदुस्थान वासी|<font color="80 00 80">हिंदुस्थान वासी</font>]]<sup> ''' [[सदस्य वार्ता:हिंदुस्थान वासी|वार्ता]]''' </sup> 15:57, 19 सितंबर 2023 (UTC) {{चर्चा तल}} ===MyGreenPlanet=== {{sr-request |Status = not done |user name = }} मैं प्रबंधक पद के लिए नामांकन कर रहा हूँ। मैं प्रयाप्त रूप से सक्रिय हूँ। मुझे प्रबंधकीय कार्यों की पूरी समझ है। [[सदस्य:MyGreenPlanet|MyGreenPlanet]] ([[सदस्य वार्ता:MyGreenPlanet|वार्ता]]) 15:45, 19 सितंबर 2023 (UTC) ====समर्थन==== ====विरोध==== ====तटस्थ==== ====टिप्पणी==== ====परिणाम==== {{चर्चा तल}} {{चर्चा शीर्ष}} === हिंदुस्थान वासी === {{sr-request |Status = done<!--don't change this line--> |user name = हिंदुस्थान वासी }} मैं प्रबंधक पद के लिए नामांकन कर रहा हूँ। इससे पहले मैं 2017 से 2021 तक प्रबंधक रह चुका हूँ। अभी मैं प्रयाप्त रूप से सक्रिय हूँ। मुझे प्रबंधकीय कार्यों की पूरी समझ है। मुझे कुछ अल्पकालिक समय के लिये वक़्त ज्यादा मिल रहा है। इसलिए मैं इस अधिकार के लिये 3 माह का ही आवेदन कर रहा हूँ।--[[सदस्य:हिंदुस्थान वासी|<font color="80 00 80">हिंदुस्थान वासी</font>]]<sup> ''' [[सदस्य वार्ता:हिंदुस्थान वासी|वार्ता]]''' </sup> 13:45, 6 जुलाई 2023 (UTC) ;समर्थन: * '''ताकतवर सपोर्ट:''' सदस्य काफी वक्त से विकि पे तरह-तरह से, खासकर स्पैम से लड़के, मदद कर रहे है। उन्होंने पहले भी ये काम (ऐडमिन का काम) ठीक-ठाक तरीके से किया है। [[सदस्य:मुरही|मुरही]] ([[सदस्य वार्ता:मुरही|वार्ता]]) 16:33, 6 जुलाई 2023 (UTC) *{{Strong support}} <span style="font-weight:bold">[[सदस्य:MP1999|<span style="color:black; font-style:italic">MP1999</span>]] <sup>[[सदस्य वार्ता:MP1999|<span style="color:green">वार्ता</span>]]</sup></span> 17:46, 7 जुलाई 2023 (UTC) *{{Strong support}} हिंदुस्थान वासी जी हिन्दी विकि के सबसे अनुभवी सदस्यों में से एक हैं। मेरा उन्हें पूर्ण समर्थन है।--[[सदस्य: रोहित साव27|<span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: black">'''रोहित'''</span>]]<sup>[[User talk:रोहित साव27|<span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: black">'''बातचीत'''</span>]]</sup> 20:30, 8 जुलाई 2023 (UTC) *{{Strong support}} <abbr title="Smiling face" style="border-bottom: none;">[[File:Face-smile.svg|18px|link=]]</abbr>~~ [[User:Aviram7|<span style="color: #E63E62;font-family:Georgia;">'''avi'''</span><span style="color: #414A4C;font-family:Georgia;">'''ram7'''</span>]][[User talk:Aviram7|<sup style="color: #2D68C4F">(talk)</sup>]] 07:14, 9 जुलाई 2023 (UTC) ;विरोध: ;तटस्थ: ;टिप्पणी: * [https://meta.m.wikimedia.org/wiki/Special:MobileDiff/25310697 प्रस्ताव मेटा] पर ले जाया गया। --[[User:अजीत कुमार तिवारी|<span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color:red">'''अजीत कुमार तिवारी'''</span>]]<sup>[[User talk:अजीत कुमार तिवारी|<span style="color:green"> '''बातचीत'''</span>]]</sup> 04:04, 17 जुलाई 2023 (UTC) ;परिणाम: {{done}} — [[स:Wim b|Wim b]] द्वारा तीन महीने के लिए दायित्व दिया गया। --[[User:अजीत कुमार तिवारी|<span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color:red">'''अजीत कुमार तिवारी'''</span>]]<sup>[[User talk:अजीत कुमार तिवारी|<span style="color:green"> '''बातचीत'''</span>]]</sup> 17:17, 18 जुलाई 2023 (UTC) {{चर्चा तल}} {{चर्चा शीर्ष}} === Zendrago X === {{sr-request |Status = not done<!--don't change this line--> |user name = Zendrago X }} (नमस्ते महोदय जी, मैं प्रबंधक हेतु निवेदन इसलिए कर रहा हूँ। क्योंकि बर्बरता लेख एकत्रित हो जा रहे हैं। अथवा पिछले दौरे पर प्रबंधक कई सारे थे। अच्छा, इस दौरे पर प्रबंधक चार है। संभालने के लिए 4 एडमिन काफी नहीं हैं, मैं विकिपीडिया को और बेहतर बनाना चाहता हूँ| विकिपीडिया को कार्य करने के लिए अधिक व्यवस्थापकों की आवश्यकता है| मैं हिंदी विकिपीडिया के लिए काम करूंगा। मैं 20 से अधिक लेख बनाने जा रहा हूं जो मेरे नोट्स में सहेजे गए हैं, मैं उन्हें यहां पेस्ट कर दूंगा| कृपया मुझे व्यवस्थापक बनाएं और मुझे जांचें कि अगर मैं अच्छा नहीं कर पाऊंगा तो मुझे भविष्य में हटा दें| हिंदी विकिपीडिया को भी बेहतर बनाया जा सकता है| यह देखना बुरा है कि पर्याप्त व्यवस्थापक नहीं हैं, अंग्रेज़ी विकिपीडिया व्यवस्थापकों के कारण बेहतर है| हिंदी हमारी मातृभाषा है, लेकिन विकिपीडिया के हिंदी संस्करण में उचित जानकारी नहीं है, यह देखकर दुख होता है| मुझे एक मौका दो| मैंने केवल 3-4 महीनों में अंग्रेजी विकिपीडिया पर 150 से अधिक संपादन किए हैं और उस पर कुछ पृष्ठ भी बनाए हैं। कृपया मुझे एक मौका दें। श्री कृष्ण ने कहा कर्म करो फल की चिंता मत करो इसलिए कृपया अपना कर्तव्य करो सर और मुझे मौका दो यह हमें एक बेहतर फल देगा और 5 व्यवस्थापक होंगे और 5 व्यवस्थापकों की यह परम शक्ति विकिपीडिया के लिए काम करेगी और हमारे विकिपीडिया को बनाएगी हिंदी संस्करण सबसे अच्छा संस्करण। ) * कृपया मेरी गलतियों को क्षमा करें, मैंने वास्तव में दूसरे व्यक्ति से एक अन्य अनुरोध देखा था, इसलिए मैंने सोचा कि अज्ञानता के डर से 5 के स्थान पर 4 व्यवस्थापक हैं, लेकिन वास्तव में 5 थे। दूसरी बात यह है कि अंग्रेजी विकिपीडिया में बहुत सारे व्यवस्थापक हैं और यदि आप ऐसा सोचते हैं वे पर्याप्त हैं तो कृपया जागो हिंदी विकिपीडिया में उपयोगकर्ता और नियमित अपडेट और लेख नहीं हैं। यदि अधिक व्यवस्थापक होंगे तो वे अंग्रेजी विकिपीडिया जैसे लेख और प्रशासन बनाने में मदद करेंगे।[[सदस्य:Zendrago X|<span style="background-color:Yellow; color:black;">&maltese; ZenDragoX&maltese;</span>]] [[सदस्य वार्ता:Zendrago X|<span style="color:darkorange;"><span style="font-size:10;">(✉✉)</span></span>]] 13:27, 1 जून 2023 (UTC) * मैं यह भी देखता रहता हूँ कि पृष्ठों के निर्माण तथा नामकरण में तमाम अशुद्धियाँ रहती हैं। मैं इन अशुद्धियों को नियंत्रित करना चाहता हूँ। जितनी तेज़ी से हिंदी विकिपीडिया की पृष्ठ संख्या बढ़ रही है उतनी ही तेज़ी से वर्तनी, व्याकरण, अनुवाद और रचनागत दोष भी बढ़ रहे हैं। मैं इन्हें दूर करना चाहता हूँ।[[सदस्य:Zendrago X|<span style="background-color:Yellow; color:black;">&maltese; ZenDragoX&maltese;</span>]] [[सदस्य वार्ता:Zendrago X|<span style="color:darkorange;"><span style="font-size:10;">(✉✉)</span></span>]] 13:27, 1 जून 2023 (UTC) ;टिप्पणी: मैं अपना समर्थन कर रहा हूं--[[सदस्य:Zendrago X|Zendrago X]] ([[सदस्य वार्ता:Zendrago X|वार्ता]]) 04:52, 27 मई 2023 (UTC) * '''विरोध''' - हिन्दी विकिपीडिया पर अभी 5 प्रबंधक है, जो की दैनिक रूप से इस विकिपीडिया को व्यवस्थित रखते है। अभी इस विकिपीडिया पर और प्रबंधकों की जरूरत प्रतीत नही होती है। आपके इस निवेदन में जो कारण लिखा हुआ है, उसे देखकर ही पता चलता है की आपको विकिपीडिया की नीतियों के बारे में कोई जानकारी नहीं है। अगर आप हिंदी विकिपीडिया पर नए लेख बनाना चाहते है तो इसके लिए ऐसे किसी भी अधिकार की जरूरत नहीं होती है। नए लेख बनाकर हिन्दी विकिपीडिया के विकास में योगदान देने के लिए आपका हमेशा स्वागत है। [[सदस्य:DreamRimmer|DreamRimmer]] ([[सदस्य वार्ता:DreamRimmer|वार्ता]]) 10:11, 29 मई 2023 (UTC) :: कृपया मेरी गलतियों को क्षमा करें, मैंने वास्तव में दूसरे व्यक्ति से एक अन्य अनुरोध देखा था, इसलिए मैंने सोचा कि अज्ञानता के डर से 5 के स्थान पर 4 व्यवस्थापक हैं, लेकिन वास्तव में 5 थे। दूसरी बात यह है कि अंग्रेजी विकिपीडिया में बहुत सारे व्यवस्थापक हैं और यदि आप ऐसा सोचते हैं वे पर्याप्त हैं तो कृपया जागो हिंदी विकिपीडिया में उपयोगकर्ता और नियमित अपडेट और लेख नहीं हैं। यदि अधिक व्यवस्थापक होंगे तो वे अंग्रेजी विकिपीडिया जैसे लेख और प्रशासन बनाने में मदद करेंगे।[[सदस्य:Zendrago X|<span style="background-color:Yellow; color:black;">&maltese; ZenDragoX&maltese;</span>]] [[सदस्य वार्ता:Zendrago X|<span style="color:darkorange;"><span style="font-size:10;">(✉✉)</span></span>]] 13:27, 1 जून 2023 (UTC) * '''खिलाफ''': तजुर्बा कम है। सिर्फ 3 महीने से सदस्य है। लेख और बदलाव ज़्यादा नही है। जो पन्ने बनाए है उनका लेवल अच्छा नही है। लफड़ो को सुलझाने के काम के बारे मे जानकारी नही दी गई है। भरोसा करना मुश्किल है। [[सदस्य:मुरही|मुरही]] ([[सदस्य वार्ता:मुरही|वार्ता]]) 16:03, 4 जून 2023 (UTC) :: व्यवस्थापक बनने के लिए, किसी अनुभव की आवश्यकता नहीं है और दूसरी बात यह है कि मेरे द्वारा बनाए गए लेख अच्छी गुणवत्ता वाले हैं, कम से कम कुछ उपयोगकर्ताओं ने कहा कि वे अच्छे हैं। हाँ मैं झगड़े सुलझाने के लिए तैयार हूँ और मैं मुझ पर भरोसा करने की गारंटी देता हूँ, मैं भगवान के नाम पर वादा करता हूँ कि मैं सभी के लिए भरोसेमंद रहूँगा।[[सदस्य:Zendrago X|<span style="background-color:Yellow; color:black;">&maltese; ZenDragoX&maltese;</span>]] [[सदस्य वार्ता:Zendrago X|<span style="color:darkorange;"><span style="font-size:10;">(✉✉)</span></span>]] 10:36, 5 जून 2023 (UTC) * '''विरोध''' - {{Ping|Zendrago X}} जी आपको केवल [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAuth/Zendrago_X ४ महीने] अभी सिर्फ हुए है, प्रबंधक का अधिकार कोई हलवा नहीं है जो किसको भी तुरंत मिल जायेगा, आपने अभी तक [https://xtools.wmcloud.org/pages/hi.wikipedia.org/Zendrago%20X १२ लेख] बनाया है और सभी लेख अंग्रेजी विकिपीडिया से अनुवाद करके बनाया गया है, '''आपको यह अधिकार देना का अर्थ छोटे बच्चे के हाथ में बंदूक देना होगा '''. अंतः आपको यह अधिकार किसी भी प्रकार से नहीं दिया जायेगा क्यूंकि अभी आप उसके पात्र नहीं है और आप मुझे विश्वासनीय नहीं प्रतीत होते इसलिए मैं आपका '''पूर्ण विरोध '''करता हूँ। <abbr title="Smiling face" style="border-bottom: none;">[[File:Face-smile.svg|18px|link=]]</abbr>~~ [[User:Aviram7|<span style="color: #E63E62;font-family:Georgia;">'''avi'''</span><span style="color: #414A4C;font-family:Georgia;">'''ram7'''</span>]][[User talk:Aviram7|<sup style="color: #2D68C4F">(talk)</sup>]] 12:30, 19 जून 2023 (UTC) ::मैं आपकी राय का सम्मान करता हूं और हां आप सही हैं कि मैंने यहां केवल कुछ महीने पूरे किए हैं, लेकिन महीने एडमिन बनने का रास्ता हैं? और हां अगर आप मेरे बारे में सोचते हैं तो मैं आपकी राय का सम्मान करता हूं, लेकिन मुझे दुख होता है कि आप कह रहे हैं कि मैंने अनुवाद किया है अंग्रेजी विकिपीडिया से, यह गलत है, आप उन पृष्ठों को अंग्रेजी विकिपीडिया पर देख सकते हैं, आपको वहाँ भाषाओं पर हिंदी संस्करण नहीं मिलेगा और हाँ मैंने उन्हें अन्य विंडो में खोलकर वहाँ से मदद ली लेकिन अनुवाद नहीं किया वहां से पूरी तरह, कम से कम मुझे एक मौका तो दो। अगर इस बार नहीं बनूंगा तो मैं 10000+ योगदान सहित अधिक योगदान के साथ वापस आऊंगा। [[सदस्य:Zendrago X|<span style="background-color:Yellow; color:black;">&maltese; ZenDragoX&maltese;</span>]] [[सदस्य वार्ता:Zendrago X|<span style="color:darkorange;"><span style="font-size:10;">(✉✉)</span></span>]] 14:06, 19 जून 2023 (UTC) :::विकिपीडिया पर सकरात्मक योगदान के लिए आपका पूर्ण रूप से स्वागत है, परन्तु विकिपीडिया प्रबंधक बनना इतना सरल नहीं है, विकिपीडिया प्रबंधक बनाने के लिए बहुत अनुभव की परम आवश्कता होंगी। <abbr title="Smiling face" style="border-bottom: none;">[[File:Face-smile.svg|18px|link=]]</abbr>~~ [[User:Aviram7|<span style="color: #E63E62;font-family:Georgia;">'''avi'''</span><span style="color: #414A4C;font-family:Georgia;">'''ram7'''</span>]][[User talk:Aviram7|<sup style="color: #2D68C4F">(talk)</sup>]] 14:47, 19 जून 2023 (UTC) * '''विरोध''' - {{Ping|Zendrago X}}तुम अभी एडमिन बनने के लायक नहीं हैं। [[सदस्य:Ajeeb Prani|Ajeeb Prani]] ([[सदस्य वार्ता:Ajeeb Prani|वार्ता]]) 16:37, 20 जून 2023 (UTC) * मैंने हिंदी विकिपीडिया पर कई पृष्ठ बनाए हैं और मैं और बनाना चाहता हूँ और अपने काम से हम व्यवस्थापकों की अंतिम शक्ति बनाएंगे जो विकिपीडिया के लिए काम करेगी कृपया मुझे वोट करें और कृपया मुझे व्यवस्थापक के रूप में चुनें। मैं यहां 50 से अधिक पेज बनाने के लिए बहुत मेहनत कर रहा हूं [[सदस्य:Zendrago X|Zendrago X]] ([[सदस्य वार्ता:Zendrago X|वार्ता]]) 08:11, 29 मई 2023 (UTC) * '''नीचे लिखा सब कुछ अमान्य हो गया है, आपके [[सदस्य वार्ता:Ajeeb Prani]] के बात को देखके हम नाखुश है।''' <s>{{Ping|Zendrago X}} आपके ऊपर दिए गए जवाब का जवाब: 1. ऐडमिन बनने के लिए मानक नहीं है, लेकिन इसका मतलब ये नहीं की हमारी उम्मीद कम है। 2. आप सिर्फ लेख बनाने पे केंद्रित है, जबकि ऐडमिन लोगों को विकिपीडिया के हर हिस्से का थोड़ा-मोड़ा समझ तो होना चाहिए। 3. आपका "अच्छा गुणवत्ता": ''यह श्रृंखला चोंग के वेबकॉमिक द थ्री बेयर बियर्स पर आधारित थी, और पायलट एपिसोड ने KLIK! एम्स्टर्डम एनिमेशन फेस्टिवल, जहां इसने "यंग एम्स्टर्डम ऑडियंस" श्रेणी में जीत हासिल की।'' इसका सिर-टांग समझ आ रहा है? ये कहा से मशीनी नही लग रहा? 4. आपने एक पन्ने का नाम यो-काई वॉच के जगह योकाई वाच रखा। इतनी लापरवाही? 5. लफड़े सुलझाने के लिए तैयार है? हमें ठोस सबूत चाहिए कि आप गर्म मामलें कैसे ठीक करते है। 6. हर आदमी को "पहला मौका" ऐसा ही नहीं दिया जा सकता। आखिरी: आपके जोश के हम कायल है, लेकिन 3-6 महीनें बाद ये ऊपर के मुश्किले सुलझा के वापस आए। खिलाफ बना रहता है।</s> [[सदस्य:मुरही|मुरही]] ([[सदस्य वार्ता:मुरही|वार्ता]]) 16:01, 19 जून 2023 (UTC) :: {{Ping|मुरही}} जी यह पृष्ठ विकिपीडिया प्रबंधक पद अनुरोध के लिए है न की आलतू-फालतू कार्यों के लिए और रही '''Zendrago X''' जी के प्रबंधक बनाने की बात तो यह बहुत नामुमकिन है, मैं समझ नहीं पा रहा हूँ की ये सदस्य आपको इस प्रकार विश्वासनीय सदस्य लग रहा है? जो प्रबंधक बनाने के लिए सबके वार्ता पर वोट देने का अनुरोध कर रहा है और क्या आप इनके क्यों कायल है यह आप मुझे बता सकते हो।<abbr title="Smiling face" style="border-bottom: none;">[[File:Face-smile.svg|18px|link=]]</abbr>~~ [[User:Aviram7|<span style="color: #E63E62;font-family:Georgia;">'''avi'''</span><span style="color: #414A4C;font-family:Georgia;">'''ram7'''</span>]][[User talk:Aviram7|<sup style="color: #2D68C4F">(talk)</sup>]] 15:01, 20 जून 2023 (UTC) ::: {{Ping|Aviram7}} लगता है आपने हमारे मैसेज के सबसे ऊपर में '''बोल्ड''' में लिखा वाक्य छोड़ दिया। उसके नीचे का लिखा सब कुछ हमने सिर्फ उनके बनाए लेखों के आधार पे लिखा था, जो हमारे हिसाब से उनका नामंकन कैंसिल करने के लिए काफी था। "कायल" सिर्फ कहने के लिए था, लेकिन हमें नहीं लगता कि उनका ऐडमिन बनना नामुमकिन है। आज नहीं बन सके, तो कल '''बहुत सारे बेहतरीन काम के बाद''' शायद बन जाएं। आखिर में हम ''आपको'' सबसे शांत तरीके से बात करने की सलाह देंगे, चाहे वो आपके लिए कितने भी "गलत" हो। "आलतू-फालतू" जैसी चीज़े बोलने से कुछ नहीं होता। [[सदस्य:मुरही|मुरही]] ([[सदस्य वार्ता:मुरही|वार्ता]]) 15:42, 20 जून 2023 (UTC) :::: {{Ping|मुरही}} जी, आपने ऊपर से लेकर नीचे तक लाइन पूरी तरह कट दिया, सलाह देने के लिए बहुत-बहुत आभार, परन्तु मुझे इनके कार्यों से दिक्कत है न की इनसे, इनके लेख हमने भी देखा है पर लेख बनाने से कोई प्रबंधक बन जाता तो यह ४ से ज्यादा प्रबंधक होते, प्रबंधक बनाने के लिए बहुत मेहनत अथवा लगन की अवश्यकता के साथ विकिपीडिया के विभिन्न विभागों में सटीक ज्ञान की आवश्कता होती है जो इसी प्रकार से इन्होने अभी विकसित नहीं किया है क्या ये केवल मुफ्त में प्रबंधक बनना चाहते है पर ये नहीं जानते की क्या पर विषेश अधिकार को पाने के लिए सदस्य के योगदान को परखा और उनके यहाँ किये गये कार्यों की समीक्षा की जाती है। <abbr title="Smiling face" style="border-bottom: none;">[[File:Face-smile.svg|18px|link=]]</abbr>~~ [[User:Aviram7|<span style="color: #E63E62;font-family:Georgia;">'''avi'''</span><span style="color: #414A4C;font-family:Georgia;">'''ram7'''</span>]][[User talk:Aviram7|<sup style="color: #2D68C4F">(talk)</sup>]] 16:14, 20 जून 2023 (UTC) ::::: हमने भी तो अपने असली मैसेज के दूसरे बिंदू पे यही बात लिखी थी। [[सदस्य:मुरही|मुरही]] ([[सदस्य वार्ता:मुरही|वार्ता]]) 16:27, 20 जून 2023 (UTC) * मैं मुहारी की पंक्तियों का समर्थन करता हूं लेकिन [[User:Aviram7 | Aviram7]] को सीखना चाहिए कि क्या कहना है। उनके अनुसार दिक्कत मेरे योगदान से है, मुझसे नहीं, विकिपीडिया योगदान का घर है और किस योगदान को सबसे खराब या सबसे अच्छा कहा जाता है? यदि तुम्हें लगता है कि मैं इस पद के योग्य नहीं हूं तो सुन लो, आज नहीं तो किसी और दिन मैं और अधिक मजबूती से यह पद प्राप्त करूंगा। आप कौन होते हैं यह निर्णय लेने वाले कि मैं बेकार हूं और किसी चीज का हकदार नहीं हूं, क्या आप विकिपीडिया से बढ़कर हैं? इंसान गलतियाँ करता है और उसमें सुधार भी करता है, इससे कोई फर्क नहीं पड़ता अगर मेरे द्वारा किया गया संपादन गलत था तो उसे सुधारने के लिए संपादक मौजूद हैं, इसीलिए वहां संपादन बटन उपलब्ध है। अगर गलती की तो आप उसे सुधारते क्यों नहीं. संपादन का विकल्प क्यों है? आपके लिए ऐसा कानून होना चाहिए कि केवल क्रिएटर ही अपने पेज को संपादित और सुधारेगा। वह संपादन बटन संपादन के लिए है, यदि मैंने इसे पहना है तो अन्य लोग इसे सुधारने में मदद करेंगे। मुझे कोई लेख बताएं जो उत्तम हो? यह कई लोगों के योगदान से परिपूर्ण हो गया। और मुझे बताओ कि संपादक कितने विश्वसनीय हैं और मैं नहीं। हां, मुझे भी लगता है कि फिलहाल मैं इसके लायक नहीं हूं और मुझे सपोर्ट नहीं किया जा रहा है। लेकिन आप जो कह रहे हैं वह दुनिया अच्छी नहीं है, इसीलिए मैं यह लिख रहा हूं। मैं अपने बारे में आपके विचारों और विचारों का स्वागत करता हूं, मैं अगले दिन और अधिक मजबूती और शक्ति के साथ लौटूंगा। यदि आपको कोई समस्या हो रही है तो किसी से भी परिणाम घोषित करने के लिए कहें। कम से कम मुहरी मुझे प्रोत्साहित कर रही है और सही मायनों में मेरी असलियत बता रही है। 'कायल' योगदान और काम करने की मेरी मुहिम के लिए थी। किसी और चीज़ के लिए नहीं. लेकिन आप अपने आप को हर चीज़ से बढ़कर समझते हैं। क्या आपने मुझे डेमो के रूप में समस्याओं का समाधान करने का मौका दिया था या आप अपनी भविष्यवाणी शक्ति के रूप में कुछ भी कह रहे हैं जिसके द्वारा आप कह रहे हैं कि मैं किसी भी चीज़ के लायक नहीं हूं। मेरे द्वारा बनाए गए वे सभी लेख कुछ अन्य लेखों, विकिपीडिया, वेबसाइटों के अनुवादों से थे। वोट मांगना अपराध नहीं है और यह कहां लिखा है कि मैं किसी से वोट नहीं मांग सकता? मुझे बताओ। [[सदस्य:Zendrago X|<span style="background-color:Yellow; color:black;">&maltese; ZenDragoX&maltese;</span>]] [[सदस्य वार्ता:Zendrago X|<span style="color:darkorange;"><span style="font-size:10;">(✉✉)</span></span>]] 11:07, 22 जून 2023 (UTC) :: {{सुनो|Zendrago X}} जी, हां आप सही कह रहे हो की मुझे सीखने की आवश्यकता है, लेकिन ये चीज़ मुझे तय करना है, की मैं किसे क्या सीखूं, मुझे आपके प्रबंधक बनाने से कोई परेशानी नहीं है, क्यूंकि यहां पर केवल ४ ही प्रबंधक है, जो समय - समय पर सक्रिय रहते है और आपने दयित्व का निर्वाह करते है, हिंदी विकिपीडिया को भी अधिक और सक्रिय प्रबंधक की आवश्कता है क्यूंकि यहां बर्बरता , स्पैम ज्यादा है और रोलबैक्डर्स या पुनिरक्षक अधिकार वाले सदस्य भी समिति ही है, मैं चाहता हूँ की आप एक बहुत अच्छे प्रबंधक बनो और आप यहां बहुत अच्छे से योगदान दो, परन्तु अगर मेरे आपको समर्थन करने से आप प्रबंधक बन सकते हो तो मै आपका '''पूर्ण समर्थन '''करूंगा, मैंने भी हिंदी विकिपीडिया को बहुत आगे बढ़ने की इच्छा रखता हूँ,मै आपसे यही कहूंगा की पहले आप छोटे अधिकारों को प्राप्त करो फिर आप प्रबंधक या नौकरशाह के पीछे भोगो क्यूंकि '''मनुष्य के छोटे और सत्कर्म ही इंसान को बहुत महान बनाते है''' , मैंने यहाँ बहुत कुछ सीखा है और सीख रहा हूँ, मेरा उदेश्य आपको गलत बताना नहीं है, जंगल के शेर को पता होता है की वन पर कैसे राज्य करता है वो पहले छोटे- छोटे जानवर का शिकार करता है फिर वो धीमे-धीमे बड़े जानवरों का शिकार करता है, क्यूंकि वो जानता है की अगर उसने पहले बड़े जानवर का शिकार किया तो वो मारा जायेगा, मुझे आशा है की आप मेरी बात समझ गये होंगे। <abbr title="Smiling face" style="border-bottom: none;">[[File:Face-smile.svg|18px|link=]]</abbr>~~ [[User:Aviram7|<span style="color: #E63E62;font-family:Georgia;">'''avi'''</span><span style="color: #414A4C;font-family:Georgia;">'''ram7'''</span>]][[User talk:Aviram7|<sup style="color: #2D68C4F">(talk)</sup>]] 12:53, 22 जून 2023 (UTC) * {{सुनो|SM7}} इस नामंकन को बंद करने की ज़रूरत है। ये शुरुआत से [[विकिपीडिया:अभी नहीं|अभी नहीं]] के अंदर था। [[सदस्य:मुरही|मुरही]] ([[सदस्य वार्ता:मुरही|वार्ता]]) 05:19, 23 जून 2023 (UTC) ;परिणाम: {{not done}} --[[User:अजीत कुमार तिवारी|<span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color:red">'''अजीत कुमार तिवारी'''</span>]]<sup>[[User talk:अजीत कुमार तिवारी|<span style="color:green"> '''बातचीत'''</span>]]</sup> 04:09, 17 जुलाई 2023 (UTC) {{चर्चा तल}} {{चर्चा शीर्ष}} === सीमा कश्यप === {{sr-request |Status = not done |user name = सीमा कश्यप }} प्रिय संपादकों, मैं '''सीमा कश्यप''' हूँ और यहाँ से प्रबन्धन अधिकार हेतु एक निवेदन लिख रही हूँ। मुझे विकिपीडिया पर सक्रिय योगदान करने का खुदरा और भरोसेमंद अवसर मिला है, और मैं गर्व महसूस करती हूँ कि मैं आपके प्रबंधन टीम में शामिल होने की उम्मीद कर सकती हूँ। '''मेरी प्रबंधन पदों के लिए अनुभव व योग्यता की विस्तृत सूची:'' 1. मुझे विकिपीडिया का अच्छा ज्ञान है और मैं इसके संगठन, नीतियों और मानकों को अवश्य जानती हूँ। 2. मैं एक अनुप्रयोगी ग्राहक सेवा प्रतिनिधि के रूप में काम कर रही हूँ, इसलिए मेरे पास अच्छी संवादात्मक क्षमता और समस्या समाधान कौशल हैं। 3. मैं परियोजना प्रबंधन की क्षमता रखती हूँ और विकिपीडिया प्रोसेस को संचालित रखने के लिए मेरी क्षमता है। मैं इसलिए अपनी योग्यता और इच्छा के संबंध में अपना नाम आपके प्रबंधन टीम में जोड़ने का अनुरोध कर रही हूँ। मुझे उम्मीद है कि मेरे कार्यकाल के दौरान मैं एक प्रभावी, निष्ठापूर्ण और निष्पक्ष प्रबंधन करने की क्षमता दिखा सकूँगी। कृपया मेरोय निवेदन को ध्यान में रखें और मुझे प्रबंधन अधिकार प्रदान करने का विचार करें। धन्यवाद। ''सीमा कश्यप''' [[सदस्य:सीमा कश्यप|सीमा कश्यप]] ([[सदस्य वार्ता:सीमा कश्यप|वार्ता]]) 11:51, 13 जुलाई 2023 (UTC) ====विरोध==== * '''सख्त खिलाफ''': {{ping|सीमा कश्यप}} आपको [[:en:Wikipedia:Adminship is not for new users|एडमिन पद नए यूज़रों के लिए नहीं है]] पढ़ने की ज़रूरत है। [[सदस्य:मुरही|मुरही]] ([[सदस्य वार्ता: मुरही|बातचीत]]) 09:51, 16 जुलाई 2023 (UTC) ====तटस्थ==== ====समर्थन==== *{{Strong support}}: मैं सीमा कश्यप जी का सामर्थ्य तथा समर्थन करती हूँ की वो महिला विकिपीडिया प्रबंधक के रूप में चयनित होने के योग्य हैं। व्यक्ति के एडमिन पद पर चयन और पदोन्नति का निर्णय उसकी उपयोगकर्ता स्थिति पर ही निर्भर नहीं होना चाहिए, बल्कि उसकी योग्यता, अनुभव, क्षमता और प्रदर्शन पर निर्भर होना चाहिए। सीमा जी यदि आपको लगता है की आप इस पद के लिए उपयुक्त हैं, तो आपको अपनी क्षमता को साबित करने के लिए सतत प्रतिभा प्रदर्शन करना है। विकिपीडिया में, इसका संबंध आपकी संपादन गतिविधियों से हो सकता है। सिद्धांतों और नियमों का पालन करके, एक संघटक के रूप में परिश्रम और ईमानदारी का प्रदर्शन करके, आप अपनी क्षमता को दिखा रहे हैं और आपको विकिपीडिया पर मजबूती से सम्मानित किया जा रहा है। धीरे-धीरे, आपके प्रभावशाली प्रदर्शन के परिणामस्वरूप, आपको एडमिन के रूप में मान्यता प्राप्त हो जायेगी ऐसा मैं उम्मीद करती हूं। एडमिन पद और पदोन्नति का निर्णय उपयोगकर्ता स्थिति पर नहीं रखा जाना चाहिए, बल्कि उसकी योग्यता, अनुभव, क्षमता और प्रदर्शन पर निर्भर होना चाहिए। यदि आपको लगता है की आप इस पद के लिए उपयुक्त हैं, तो आपको अपनी क्षमता को साबित करने के लिए सतत प्रतिभा प्रदर्शन करना है। विकिपीडिया में, इसका संबंध आपकी संपादन गतिविधियों से हो सकता है। सिद्धांतों और नियमों का पालन करके, एक संघटक के रूप में परिश्रम और ईमानदारी का प्रदर्शन करके, आप अपनी क्षमता को दिखा सकते हैं और आपको विकिपीडिया पर मजबूती से सम्मानित किया जा सकता है। धीरे-धीरे, आपके प्रभावशाली प्रदर्शन के परिणामस्वरूप, आपको एडमिन के रूप में मान्यता प्राप्त हो जायेगी ऐसी उम्मीद मुझे है। {{unsigned|Paruart1}} * मैं सीमा कश्यप जी का सामान तथा समर्थन करता हूं की वो महिला के रूप में विकिपीडिया प्रबंधक के रूप में जुड़ना चाहती है। तथा एडमिन पद और उसकी पदोन्नति की नीव का आधार आपके यूज़र स्थिति पर नहीं रखा जाना चाहिए, बल्कि यह आपके योग्यता, अनुभव, सामर्थ्य और योग्य प्रदर्शन पर निर्भर करना चाहिए। यदि आपको लगता है कि आप इस पद के लिए उपयुक्त हैं, तो आपको उच्चारण के माध्यम से अपनी प्रतिभा को साबित करना चाहिए। विकिपीडिया में, यह अपनी संपादन की गतिविधि के माध्यम से संबंधित हो सकता है। सिद्धांतों और नियमों का पालन करते हुए एक योगदानकर्ता के रूप में मेहनत और सत्यनिष्ठा का प्रदर्शन करके, आप अपने कौशल को दिखा सकते हैं और आपको मंच पर और मजबूती से पहचाना जा सकता है। धीरे-धीरे, आपकी प्रभावी प्रदर्शन के फलस्वरूप, आपको एडमिन के रूप में मान्यता प्राप्त हो सकती है। {{Unsigned|patelhera}} ====परिणाम==== *{{टिप्पणी}}, सदस्य का खाता केवल 30 मई 2023 को बना है। किसी का प्रबंधक बनने के लिए यह पूर्ण रूप से अस्वीकार्य सीमा है। यह खाता और इसके समर्थक सब कठपुतली ही प्रतीत होते हैं। इस आवेदन को निरस्त किया जाता है। --[[सदस्य:हिंदुस्थान वासी|<font color="80 00 80">हिंदुस्थान वासी</font>]]<sup> ''' [[सदस्य वार्ता:हिंदुस्थान वासी|वार्ता]]''' </sup> 07:55, 16 जुलाई 2023 (UTC) {{चर्चा तल}} {{चर्चा शीर्ष}} == हिंदुस्थान वासी (2) == {{sr-request |Status =done |user name = हिंदुस्थान वासी }} चूँकि मेरा प्रबंधक अधिकार 18 अक्टूबर को समाप्त हो जायेगा। इसलिए यहाँ मैं स्थाई प्रबंधक के लिए नामांकन कर रहा हूँ। धन्यवाद।--[[सदस्य:हिंदुस्थान वासी|<font color="80 00 80">हिंदुस्थान वासी</font>]]<sup> ''' [[सदस्य वार्ता:हिंदुस्थान वासी|वार्ता]]''' </sup> 16:13, 14 अक्टूबर 2023 (UTC) ;समर्थन: *{{समर्थन|पूर्ण समर्थन}} - {{re|हिंदुस्थान वासी}} जी, नमस्ते! आपने पूर्व में भी हिन्दी विकिपीडिया पर प्रबंधक पद का निर्वाह बहुत अच्छे से किया है, इसमें कोई शक नहीं है, इसलिए हम आपको धन्यवाद देते है और हम आपका स्थायी प्रबंधक के लिए आपका पूर्ण समर्थन करते है। आशा है की आप निरंतर यहां कार्य जारी रखोगे।~~ <span style="background-color: magenta; padding: 2px 5px 1px 5px">[[User:Aviram7|<span style="color: white">αvírαm</span>]]<nowiki>|</nowiki>[[User talk:Aviram7|tαlk]]</span> 16:33, 14 अक्टूबर 2023 (UTC) *{{Strong support}} - {{re|हिंदुस्थान वासी}} जी हिन्दी विकिपीडिया के अनुभवी सदस्यों में से एक हैं। साथ ही दूसरे सदस्यों के साथ उनका व्यवहार भी बहुत बढ़िया रहा है। उन्हें प्रबंधक कार्यों का अनुभव भी है। उन्हें यह अधिकार जरूर मिलना चाहिए। शुभकामनाएँ।--[[सदस्य: रोहित साव27|<span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: black">'''रोहित'''</span>]]<sup>[[User talk:रोहित साव27|<span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: black">'''बातचीत'''</span>]]</sup> 21:18, 14 अक्टूबर 2023 (UTC) *{{समर्थन|पूर्ण समर्थन}}-[[User:MP1999|<b style="color:blue; text-shadow:aqua 0.2em 0.2em 0.4em;">MP1999</b>]] <sup>[[User talk:MP1999|<b style="color:purple">''वार्ता''</b>]]</sup> 14:41, 16 अक्टूबर 2023 (UTC) * {{समर्थन}} - प्रबंधक रहते हुए अच्छा कार्य किया हैं, आशा हैं आगे भी यह जारी रहेगा।[[u:DreamRimmer|<b><font color="22C6CB">𝙳𝚛𝚎𝚊𝚖𝚁𝚒𝚖𝚖𝚎𝚛</font></b>]] <sup>[[user talk: DreamRimmer|<font color="orange">(बातचीत)</font>]]</sup> 14:24, 17 अक्टूबर 2023 (UTC) ;विरोध: ;तटस्थ: ;टिप्पणी: * [[:m:Special:Diff/25794499|मेटा]] पर रखा गया। [[u:DreamRimmer|<b><font color="22C6CB">𝙳𝚛𝚎𝚊𝚖𝚁𝚒𝚖𝚖𝚎𝚛</font></b>]] <sup>[[user talk: DreamRimmer|<font color="orange">(बातचीत)</font>]]</sup> 18:30, 26 अक्टूबर 2023 (UTC) ;परिणाम: :{{done}} — [[:m:Special:Diff/25794822|मेटा]] पर {{Ping|हिंदुस्थान वासी}}, जी को {{noping|Superpes15}} जी द्वारा दो साल के लिए अस्थायी रूप से प्रबंधक का अधिकार दिया गया है, जो 2025-10-26 को समाप्त हो जायेगा।~~ <span style="background-color: magenta; padding: 2px 5px 1px 5px">[[User:Aviram7|<span style="color: white">αvírαm</span>]]<nowiki>|</nowiki>[[User talk:Aviram7|tαlk]]</span> 06:40, 27 अक्टूबर 2023 (UTC) {{चर्चा तल}} tsal4735kz5mluz5hikhybp7ej53uma अब्दुल हमीद 0 221231 6447029 6272913 2025-07-01T08:14:40Z ~2025-106116 875986 मसऊदी 6447029 wikitext text/x-wiki {{सफ़ाई|reason=शैली|date=सितंबर 2019}} {{Infobox Military Person |name= अब्दुल हमीद |born= {{birth date|1933|07|01}} |died= {{Death date and age|1965|09|10|1933|07|01}} |placeofbirth= [[उत्तर प्रदेश]] के [[ग़ाज़ीपुर]] जिले में धामूपुर गाँव |placeofdeath= [[चीमा]], [[खेमकरण सैक्टर]] |image=Soldier Abdul Hamid 2000 stamp of India.jpg |caption= कम्पनी क्वार्टर मास्टर [[हवलदार]], परमवीर चक्र |allegiance= {{flagicon|भारत}} [[भारत]] |branch= [[File:Flag of Indian Army.svg|24px]] [[भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ|भारतीय सेना]] |unit= ४ ग्रेनेडियर |serviceyears= १९५४-१९६५ |rank= [[File:Company Quartermaster Havildar.gif|center|24px]] कम्पनी क्वार्टर मास्टर [[हवलदार]] |commands= |battles= [[आसल उत्ताड़ का युद्ध]] ([[१९६५ का भारत-पाक युद्ध|१९६५ भारत-पाक युद्ध]]) |awards= [[File:Param-Vir-Chakra-ribbon.svg|32px]] [[परमवीर चक्र]]<br>समर सेवा पदक<br>रक्षा पदक<br>सैन्य सेवा पदक |laterwork= |honorific prefix=कम्पनी क्वार्टर मास्टर हवलदार|image_size=250 px|honorific suffix=[[परमवीर चक्र| पिभिसि]]}} '''अब्दुल हमीद''' मसऊदी (1.जुलाई 1933 -10सितम्बर , 1965) [[भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ|भारतीय सेना]] की 4 ग्रेनेडियर में एक सिपाही थे जिन्होंने [[१९६५ का भारत-पाक युद्ध|1965 के भारत-पाक युद्ध]] के दौरान खेमकरण सैक्टर के [[आसल उत्ताड़ का युद्ध|आसल उत्ताड़ में लड़े गए युद्ध]] में अद्भुत वीरता का प्रदर्शन करते हुए वीरगति प्राप्त की जिसके लिए उन्हें मरणोपरान्त भारत का सर्वोच्च सेना पुरस्कार [[परमवीर चक्र]] मिला।<ref>[http://indianarmy.nic.in/PVC/photo_6.htm The Param Vir Chakra Winners' home page for Company Quarter Master Havildar Abdul Hamid Masoodi] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303215807/http://indianarmy.nic.in/PVC/photo_6.htm |date=3 मार्च 2016 }} indianarmy.nic.in</ref> यह पुरस्कार इस युद्ध, जिसमें वे शहीद हुये, के समाप्त होने के एक सप्ताह से भी पहले १६ सितम्बर १९६५ को घोषित हुआ। शहीद होने से पहले परमवीर अब्दुल हमीद मसऊदी ने मात्र अपनी "गन माउन्टेड जीप" से उस समय अजेय समझे जाने वाले पाकिस्तान के "पैटन टैंकों" को नष्ट किया था। ==जीवनी== अब्दुल हमीद का जन्म [[उत्तर प्रदेश]] के [[ग़ाज़ीपुर|गाजीपुर]] जिले के धामूपुर गाँव में १ जुलाई १९३३ में एक साधारण परिवार में हुआ था। उनकी माता का नाम सकीना बेगम और पिता का नाम मोहम्मद उस्मान था। ==सैन्य सेवा== अब्दुल हमीद २८ दिसम्बर 19५४ को भारतीय सेना के ग्रेनेडियर रेजीमेंट में भर्ती हुए। बाद में उनकी तैनाती रेजीमेंट के 4 ग्रेनेडियर बटालियन में हुई जहां उन्होंने अपने सैन्य सेवा काल तक अपनी सेवाएं दीं। उन्होंने अपनी इस बटालियन के साथ [[आगरा]], [[अमृतसर]], [[जम्मू और कश्मीर|जम्मू-कश्मीर]], [[दिल्ली]], [[नेफ़ा|नेफा]] और [[रामगढ़]] में भारतीय सेना को अपनी सेवाएं दीं। [[भारत-चीन युद्ध]] के दौरान अब्दुल हमीद की बटालियन सातवीं इंफैन्ट्री ब्रिगेड का हिस्सा थी जिसने ब्रिगेडियर जॉन दलवी के नेतृत्व में नमका-छू के युद्ध में [[पीपल्स लिबरेशन आर्मी]] से लोहा लिया। इस युद्ध में सेकेंड लेफ्टिनेंट जी. वी. पी. राव को मरणोपरांत अद्भुत शौर्य और वीरता के प्रदर्शन के लिए [[महावीर चक्र]] से सम्मानित किया गया। अब्दुल हमीद के सम्मान से पहले इस बटालियन को भारत की स्वतंत्रता के पश्चात मिलने यह सबसे बड़ा वीरता पुरस्कार था। उन्होंने अपने सेवा काल में सैन्य सेवा मेडल, समर सेवा मेडल और रक्षा मेडल से सम्मान प्राप्त किया था। ==1965 का युद्ध == भारत में अस्थिरता उत्पन्न करने और शासन-व्यवस्ता के खिलाफ विद्रोह भड़काने की अपनी योजना 'ऑपरेशन जिब्राल्टर' के तहत पाकिस्तानी सेना ने भारतीय सीमा में जम्मू-कश्मीर में लगातार घुसपैठ करने की गतिविधियां शुरू कर दीं। 5 से 10 अगस्त 1965 के बीच भारतीय सेना ने भारी तादाद में पाकिस्तानी नागरिकों के घुसपैठ को उजागर किया। पकड़े गए घुसपैठियों से मिले दस्तावेजों के जरिए इस बात के पुख्ता सबूत मिले कि पाकिस्तान ने कश्मीर पर कब्जा करने के लिए गुरिल्ला हमले की योजना बनाई थी। पाकिस्तान अपनी इस योजना को अंजाम देने के लिए 30,000 छापामार हमलावरों को इस खास उद्देश्य के लिए प्रशिक्षित किया था। 8- सितम्बर-1965 की रात में, पाकिस्तान द्वारा भारत पर हमला करने पर, उस हमले का जवाव देने के लिए भारतीय सेना के जवान उनका मुकाबला करने को खड़े हो गए। वीर अब्दुल हमीद पंजाब के [[तरन तारन साहिब|तरनतारन]] जिले के [[खेमकरण]] सेक्टर में सेना की अग्रिम पंक्ति में तैनात थे। पाकिस्तान ने उस समय के अपराजेय माने जाने वाले "अमेरिकन पैटन टैंकों" के के साथ, "खेम करन" सेक्टर के "असल उताड़" गाँव पर हमला कर दिया। भारतीय सैनिकों के पास न तो टैंक थे और नहीं बड़े हथियार लेकिन उनके पास था भारत माता की रक्षा के लिए लड़ते हुए मर जाने का हौसला। भारतीय सैनिक अपनी साधारण "थ्री नॉट थ्री रायफल" और एल.एम्.जी. के साथ पैटन टैंकों का सामना करने लगे। हवलदार अब्दुल हमीद के पास "गन माउनटेड जीप" थी जो पैटन टैंकों के सामने मात्र एक खिलौने के सामान थी। अब्दुल हमीद ने अपनी जीप में बैठ कर अपनी गन से पैटन टैंकों के कमजोर अंगों पर एकदम सटीक निशाना लगाकर एक -एक कर धवस्त करना प्रारम्भ कर दिया। उनको ऐसा करते देख अन्य सैनकों का भी हौसला बढ़ गया और देखते ही देखते पाकिस्तान फ़ौज में भगदड़ मच गई। अब्दुल हमीद ने अपनी "गन माउनटेड जीप" से सात<ref>Maj Gen Cardozo, Ian (2003). PARAM VIR. New Delhi: Lotus Collection. ISBN 81-7436-262-2</ref> पाकिस्तानी पैटन टैंकों को नष्ट किया था। देखते ही देखते भारत का "असल उताड़" गाँव "पाकिस्तानी पैटन टैंकों" की कब्रगाह बन गया। लेकिन भागते हुए पाकिस्तानियों का पीछा करते अब्दुल हमीद की जीप पर एक गोला गिर जाने से वे बुरी तरह से घायल हो गए और अगले दिन ९ सितम्बर को उनका स्वर्गवास हो गया लेकिन उनके स्वर्ग सिधारने की आधिकारिक घोषणा १० सितम्बर को की गई थी। इस युद्ध में साधारण "गन माउनटेड जीप" के हाथों हुई "पैटन टैंकों" की बर्बादी को देखते हुए अमेरिका में पैटन टैंकों के डिजाइन को लेकर पुन: समीक्षा करनी पड़ी थी। ==लोकप्रिय संस्कृति में== [[चेतन आनन्द]] द्वारा निर्मित 1988 के दूरदर्शन धारावाहिक ''[[परमवीर चक्र (धारावाहिक)|परमवीर चक्र]]'' में हवलदार अब्दुल हमीद की भूमिका [[नसीरुद्दीन शाह]] ने निभायी। == सम्मान == इस युद्ध में असाधारण बहादुरी के लिए उन्हें पहले महावीर चक्र और फिर सेना का सर्वोच्च सम्मान परमवीर चक्र से अलंकृत किया गया। सारा देश उनकी बहादुरी को प्रणाम करता है। == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{परमवीर चक्र से सम्मानित लोग}} [[श्रेणी:परमवीर चक्र सम्मानित लोग]] [[श्रेणी:1933 में जन्मे लोग|हमीद, अब्दुल]] [[श्रेणी:भारत-पाक युद्ध]] [[श्रेणी:१९६५ में निधन]] [[श्रेणी:ग़ाज़ीपुर ज़िले के लोग]] [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश के लोग]] ivu6tjqqxjjwtf3ibouirryoxbd9p6q 6447030 6447029 2025-07-01T08:15:23Z ~2025-106116 875986 मसऊदी 6447030 wikitext text/x-wiki {{सफ़ाई|reason=शैली|date=सितंबर 2019}} {{Infobox Military Person |name= अब्दुल हमीद |born= {{birth date|1933|07|01}} |died= {{Death date and age|1965|09|10|1933|07|01}} |placeofbirth= [[उत्तर प्रदेश]] के [[ग़ाज़ीपुर]] जिले में धामूपुर गाँव |placeofdeath= [[चीमा]], [[खेमकरण सैक्टर]] |image=Soldier Abdul Hamid 2000 stamp of India.jpg |caption= कम्पनी क्वार्टर मास्टर [[हवलदार]], परमवीर चक्र |allegiance= {{flagicon|भारत}} [[भारत]] |branch= [[File:Flag of Indian Army.svg|24px]] [[भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ|भारतीय सेना]] |unit= ४ ग्रेनेडियर |serviceyears= १९५४-१९६५ |rank= [[File:Company Quartermaster Havildar.gif|center|24px]] कम्पनी क्वार्टर मास्टर [[हवलदार]] |commands= |battles= [[आसल उत्ताड़ का युद्ध]] ([[१९६५ का भारत-पाक युद्ध|१९६५ भारत-पाक युद्ध]]) |awards= [[File:Param-Vir-Chakra-ribbon.svg|32px]] [[परमवीर चक्र]]<br>समर सेवा पदक<br>रक्षा पदक<br>सैन्य सेवा पदक |laterwork= |honorific prefix=कम्पनी क्वार्टर मास्टर हवलदार|image_size=250 px|honorific suffix=[[परमवीर चक्र| पिभिसि]]}} '''अब्दुल हमीद''' मसऊदी (1.जुलाई 1933 -10सितम्बर , 1965) [[भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ|भारतीय सेना]] की 4 ग्रेनेडियर में एक सिपाही थे जिन्होंने [[१९६५ का भारत-पाक युद्ध|1965 के भारत-पाक युद्ध]] के दौरान खेमकरण सैक्टर के [[आसल उत्ताड़ का युद्ध|आसल उत्ताड़ में लड़े गए युद्ध]] में अद्भुत वीरता का प्रदर्शन करते हुए वीरगति प्राप्त की जिसके लिए उन्हें मरणोपरान्त भारत का सर्वोच्च सेना पुरस्कार [[परमवीर चक्र]] मिला।<ref>[http://indianarmy.nic.in/PVC/photo_6.htm The Param Vir Chakra Winners' home page for Company Quarter Master Havildar Abdul Hamid Masoodi] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303215807/http://indianarmy.nic.in/PVC/photo_6.htm |date=3 मार्च 2016 }} indianarmy.nic.in</ref> यह पुरस्कार इस युद्ध, जिसमें वे शहीद हुये, के समाप्त होने के एक सप्ताह से भी पहले १६ सितम्बर १९६५ को घोषित हुआ। शहीद होने से पहले परमवीर अब्दुल हमीद मसऊदी ने मात्र अपनी "गन माउन्टेड जीप" से उस समय अजेय समझे जाने वाले पाकिस्तान के "पैटन टैंकों" को नष्ट किया था। ==जीवनी== अब्दुल हमीद मसऊदी का जन्म [[उत्तर प्रदेश]] के [[ग़ाज़ीपुर|गाजीपुर]] जिले के धामूपुर गाँव में १ जुलाई १९३३ में एक साधारण परिवार में हुआ था। उनकी माता का नाम सकीना बेगम और पिता का नाम मोहम्मद उस्मान था। ==सैन्य सेवा== अब्दुल हमीद २८ दिसम्बर 19५४ को भारतीय सेना के ग्रेनेडियर रेजीमेंट में भर्ती हुए। बाद में उनकी तैनाती रेजीमेंट के 4 ग्रेनेडियर बटालियन में हुई जहां उन्होंने अपने सैन्य सेवा काल तक अपनी सेवाएं दीं। उन्होंने अपनी इस बटालियन के साथ [[आगरा]], [[अमृतसर]], [[जम्मू और कश्मीर|जम्मू-कश्मीर]], [[दिल्ली]], [[नेफ़ा|नेफा]] और [[रामगढ़]] में भारतीय सेना को अपनी सेवाएं दीं। [[भारत-चीन युद्ध]] के दौरान अब्दुल हमीद की बटालियन सातवीं इंफैन्ट्री ब्रिगेड का हिस्सा थी जिसने ब्रिगेडियर जॉन दलवी के नेतृत्व में नमका-छू के युद्ध में [[पीपल्स लिबरेशन आर्मी]] से लोहा लिया। इस युद्ध में सेकेंड लेफ्टिनेंट जी. वी. पी. राव को मरणोपरांत अद्भुत शौर्य और वीरता के प्रदर्शन के लिए [[महावीर चक्र]] से सम्मानित किया गया। अब्दुल हमीद के सम्मान से पहले इस बटालियन को भारत की स्वतंत्रता के पश्चात मिलने यह सबसे बड़ा वीरता पुरस्कार था। उन्होंने अपने सेवा काल में सैन्य सेवा मेडल, समर सेवा मेडल और रक्षा मेडल से सम्मान प्राप्त किया था। ==1965 का युद्ध == भारत में अस्थिरता उत्पन्न करने और शासन-व्यवस्ता के खिलाफ विद्रोह भड़काने की अपनी योजना 'ऑपरेशन जिब्राल्टर' के तहत पाकिस्तानी सेना ने भारतीय सीमा में जम्मू-कश्मीर में लगातार घुसपैठ करने की गतिविधियां शुरू कर दीं। 5 से 10 अगस्त 1965 के बीच भारतीय सेना ने भारी तादाद में पाकिस्तानी नागरिकों के घुसपैठ को उजागर किया। पकड़े गए घुसपैठियों से मिले दस्तावेजों के जरिए इस बात के पुख्ता सबूत मिले कि पाकिस्तान ने कश्मीर पर कब्जा करने के लिए गुरिल्ला हमले की योजना बनाई थी। पाकिस्तान अपनी इस योजना को अंजाम देने के लिए 30,000 छापामार हमलावरों को इस खास उद्देश्य के लिए प्रशिक्षित किया था। 8- सितम्बर-1965 की रात में, पाकिस्तान द्वारा भारत पर हमला करने पर, उस हमले का जवाव देने के लिए भारतीय सेना के जवान उनका मुकाबला करने को खड़े हो गए। वीर अब्दुल हमीद पंजाब के [[तरन तारन साहिब|तरनतारन]] जिले के [[खेमकरण]] सेक्टर में सेना की अग्रिम पंक्ति में तैनात थे। पाकिस्तान ने उस समय के अपराजेय माने जाने वाले "अमेरिकन पैटन टैंकों" के के साथ, "खेम करन" सेक्टर के "असल उताड़" गाँव पर हमला कर दिया। भारतीय सैनिकों के पास न तो टैंक थे और नहीं बड़े हथियार लेकिन उनके पास था भारत माता की रक्षा के लिए लड़ते हुए मर जाने का हौसला। भारतीय सैनिक अपनी साधारण "थ्री नॉट थ्री रायफल" और एल.एम्.जी. के साथ पैटन टैंकों का सामना करने लगे। हवलदार अब्दुल हमीद के पास "गन माउनटेड जीप" थी जो पैटन टैंकों के सामने मात्र एक खिलौने के सामान थी। अब्दुल हमीद ने अपनी जीप में बैठ कर अपनी गन से पैटन टैंकों के कमजोर अंगों पर एकदम सटीक निशाना लगाकर एक -एक कर धवस्त करना प्रारम्भ कर दिया। उनको ऐसा करते देख अन्य सैनकों का भी हौसला बढ़ गया और देखते ही देखते पाकिस्तान फ़ौज में भगदड़ मच गई। अब्दुल हमीद ने अपनी "गन माउनटेड जीप" से सात<ref>Maj Gen Cardozo, Ian (2003). PARAM VIR. New Delhi: Lotus Collection. ISBN 81-7436-262-2</ref> पाकिस्तानी पैटन टैंकों को नष्ट किया था। देखते ही देखते भारत का "असल उताड़" गाँव "पाकिस्तानी पैटन टैंकों" की कब्रगाह बन गया। लेकिन भागते हुए पाकिस्तानियों का पीछा करते अब्दुल हमीद की जीप पर एक गोला गिर जाने से वे बुरी तरह से घायल हो गए और अगले दिन ९ सितम्बर को उनका स्वर्गवास हो गया लेकिन उनके स्वर्ग सिधारने की आधिकारिक घोषणा १० सितम्बर को की गई थी। इस युद्ध में साधारण "गन माउनटेड जीप" के हाथों हुई "पैटन टैंकों" की बर्बादी को देखते हुए अमेरिका में पैटन टैंकों के डिजाइन को लेकर पुन: समीक्षा करनी पड़ी थी। ==लोकप्रिय संस्कृति में== [[चेतन आनन्द]] द्वारा निर्मित 1988 के दूरदर्शन धारावाहिक ''[[परमवीर चक्र (धारावाहिक)|परमवीर चक्र]]'' में हवलदार अब्दुल हमीद की भूमिका [[नसीरुद्दीन शाह]] ने निभायी। == सम्मान == इस युद्ध में असाधारण बहादुरी के लिए उन्हें पहले महावीर चक्र और फिर सेना का सर्वोच्च सम्मान परमवीर चक्र से अलंकृत किया गया। सारा देश उनकी बहादुरी को प्रणाम करता है। == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{परमवीर चक्र से सम्मानित लोग}} [[श्रेणी:परमवीर चक्र सम्मानित लोग]] [[श्रेणी:1933 में जन्मे लोग|हमीद, अब्दुल]] [[श्रेणी:भारत-पाक युद्ध]] [[श्रेणी:१९६५ में निधन]] [[श्रेणी:ग़ाज़ीपुर ज़िले के लोग]] [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश के लोग]] b5d5xthossuhai5o9rcxazvf4u3iorl 6447031 6447030 2025-07-01T08:16:52Z ~2025-106116 875986 मसऊदी 6447031 wikitext text/x-wiki {{सफ़ाई|reason=शैली|date=सितंबर 2019}} {{Infobox Military Person |name= अब्दुल हमीद |born= {{birth date|1933|07|01}} |died= {{Death date and age|1965|09|10|1933|07|01}} |placeofbirth= [[उत्तर प्रदेश]] के [[ग़ाज़ीपुर]] जिले में धामूपुर गाँव |placeofdeath= [[चीमा]], [[खेमकरण सैक्टर]] |image=Soldier Abdul Hamid 2000 stamp of India.jpg |caption= कम्पनी क्वार्टर मास्टर [[हवलदार]], परमवीर चक्र |allegiance= {{flagicon|भारत}} [[भारत]] |branch= [[File:Flag of Indian Army.svg|24px]] [[भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ|भारतीय सेना]] |unit= ४ ग्रेनेडियर |serviceyears= १९५४-१९६५ |rank= [[File:Company Quartermaster Havildar.gif|center|24px]] कम्पनी क्वार्टर मास्टर [[हवलदार]] |commands= |battles= [[आसल उत्ताड़ का युद्ध]] ([[१९६५ का भारत-पाक युद्ध|१९६५ भारत-पाक युद्ध]]) |awards= [[File:Param-Vir-Chakra-ribbon.svg|32px]] [[परमवीर चक्र]]<br>समर सेवा पदक<br>रक्षा पदक<br>सैन्य सेवा पदक |laterwork= |honorific prefix=कम्पनी क्वार्टर मास्टर हवलदार|image_size=250 px|honorific suffix=[[परमवीर चक्र| पिभिसि]]}} '''अब्दुल हमीद''' मसऊदी (1.जुलाई 1933 -10सितम्बर , 1965) [[भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ|भारतीय सेना]] की 4 ग्रेनेडियर में एक सिपाही थे जिन्होंने [[१९६५ का भारत-पाक युद्ध|1965 के भारत-पाक युद्ध]] के दौरान खेमकरण सैक्टर के [[आसल उत्ताड़ का युद्ध|आसल उत्ताड़ में लड़े गए युद्ध]] में अद्भुत वीरता का प्रदर्शन करते हुए वीरगति प्राप्त की जिसके लिए उन्हें मरणोपरान्त भारत का सर्वोच्च सेना पुरस्कार [[परमवीर चक्र]] मिला।<ref>[http://indianarmy.nic.in/PVC/photo_6.htm The Param Vir Chakra Winners' home page for Company Quarter Master Havildar Abdul Hamid Masoodi] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303215807/http://indianarmy.nic.in/PVC/photo_6.htm |date=3 मार्च 2016 }} indianarmy.nic.in</ref> यह पुरस्कार इस युद्ध, जिसमें वे शहीद हुये, के समाप्त होने के एक सप्ताह से भी पहले १६ सितम्बर १९६५ को घोषित हुआ। शहीद होने से पहले परमवीर अब्दुल हमीद मसऊदी ने मात्र अपनी "गन माउन्टेड जीप" से उस समय अजेय समझे जाने वाले पाकिस्तान के "पैटन टैंकों" को नष्ट किया था। ==जीवनी== अब्दुल हमीद मसऊदी का जन्म [[उत्तर प्रदेश]] के [[ग़ाज़ीपुर|गाजीपुर]] जिले के धामूपुर गाँव में १ जुलाई १९३३ में एक साधारण परिवार में हुआ था। उनकी माता का नाम सकीना बेगम और पिता का नाम मोहम्मद उस्मान था। ==सैन्य सेवा== अब्दुल हमीद मसऊदी २८ दिसम्बर 19५४ को भारतीय सेना के ग्रेनेडियर रेजीमेंट में भर्ती हुए। बाद में उनकी तैनाती रेजीमेंट के 4 ग्रेनेडियर बटालियन में हुई जहां उन्होंने अपने सैन्य सेवा काल तक अपनी सेवाएं दीं। उन्होंने अपनी इस बटालियन के साथ [[आगरा]], [[अमृतसर]], [[जम्मू और कश्मीर|जम्मू-कश्मीर]], [[दिल्ली]], [[नेफ़ा|नेफा]] और [[रामगढ़]] में भारतीय सेना को अपनी सेवाएं दीं। [[भारत-चीन युद्ध]] के दौरान अब्दुल हमीद मसऊदी की बटालियन सातवीं इंफैन्ट्री ब्रिगेड का हिस्सा थी जिसने ब्रिगेडियर जॉन दलवी के नेतृत्व में नमका-छू के युद्ध में [[पीपल्स लिबरेशन आर्मी]] से लोहा लिया। इस युद्ध में सेकेंड लेफ्टिनेंट जी. वी. पी. राव को मरणोपरांत अद्भुत शौर्य और वीरता के प्रदर्शन के लिए [[महावीर चक्र]] से सम्मानित किया गया। अब्दुल हमीद मसऊदी के सम्मान से पहले इस बटालियन को भारत की स्वतंत्रता के पश्चात मिलने यह सबसे बड़ा वीरता पुरस्कार था। उन्होंने अपने सेवा काल में सैन्य सेवा मेडल, समर सेवा मेडल और रक्षा मेडल से सम्मान प्राप्त किया था। ==1965 का युद्ध == भारत में अस्थिरता उत्पन्न करने और शासन-व्यवस्ता के खिलाफ विद्रोह भड़काने की अपनी योजना 'ऑपरेशन जिब्राल्टर' के तहत पाकिस्तानी सेना ने भारतीय सीमा में जम्मू-कश्मीर में लगातार घुसपैठ करने की गतिविधियां शुरू कर दीं। 5 से 10 अगस्त 1965 के बीच भारतीय सेना ने भारी तादाद में पाकिस्तानी नागरिकों के घुसपैठ को उजागर किया। पकड़े गए घुसपैठियों से मिले दस्तावेजों के जरिए इस बात के पुख्ता सबूत मिले कि पाकिस्तान ने कश्मीर पर कब्जा करने के लिए गुरिल्ला हमले की योजना बनाई थी। पाकिस्तान अपनी इस योजना को अंजाम देने के लिए 30,000 छापामार हमलावरों को इस खास उद्देश्य के लिए प्रशिक्षित किया था। 8- सितम्बर-1965 की रात में, पाकिस्तान द्वारा भारत पर हमला करने पर, उस हमले का जवाव देने के लिए भारतीय सेना के जवान उनका मुकाबला करने को खड़े हो गए। वीर अब्दुल हमीद पंजाब के [[तरन तारन साहिब|तरनतारन]] जिले के [[खेमकरण]] सेक्टर में सेना की अग्रिम पंक्ति में तैनात थे। पाकिस्तान ने उस समय के अपराजेय माने जाने वाले "अमेरिकन पैटन टैंकों" के के साथ, "खेम करन" सेक्टर के "असल उताड़" गाँव पर हमला कर दिया। भारतीय सैनिकों के पास न तो टैंक थे और नहीं बड़े हथियार लेकिन उनके पास था भारत माता की रक्षा के लिए लड़ते हुए मर जाने का हौसला। भारतीय सैनिक अपनी साधारण "थ्री नॉट थ्री रायफल" और एल.एम्.जी. के साथ पैटन टैंकों का सामना करने लगे। हवलदार अब्दुल हमीद के पास "गन माउनटेड जीप" थी जो पैटन टैंकों के सामने मात्र एक खिलौने के सामान थी। अब्दुल हमीद ने अपनी जीप में बैठ कर अपनी गन से पैटन टैंकों के कमजोर अंगों पर एकदम सटीक निशाना लगाकर एक -एक कर धवस्त करना प्रारम्भ कर दिया। उनको ऐसा करते देख अन्य सैनकों का भी हौसला बढ़ गया और देखते ही देखते पाकिस्तान फ़ौज में भगदड़ मच गई। अब्दुल हमीद ने अपनी "गन माउनटेड जीप" से सात<ref>Maj Gen Cardozo, Ian (2003). PARAM VIR. New Delhi: Lotus Collection. ISBN 81-7436-262-2</ref> पाकिस्तानी पैटन टैंकों को नष्ट किया था। देखते ही देखते भारत का "असल उताड़" गाँव "पाकिस्तानी पैटन टैंकों" की कब्रगाह बन गया। लेकिन भागते हुए पाकिस्तानियों का पीछा करते अब्दुल हमीद की जीप पर एक गोला गिर जाने से वे बुरी तरह से घायल हो गए और अगले दिन ९ सितम्बर को उनका स्वर्गवास हो गया लेकिन उनके स्वर्ग सिधारने की आधिकारिक घोषणा १० सितम्बर को की गई थी। इस युद्ध में साधारण "गन माउनटेड जीप" के हाथों हुई "पैटन टैंकों" की बर्बादी को देखते हुए अमेरिका में पैटन टैंकों के डिजाइन को लेकर पुन: समीक्षा करनी पड़ी थी। ==लोकप्रिय संस्कृति में== [[चेतन आनन्द]] द्वारा निर्मित 1988 के दूरदर्शन धारावाहिक ''[[परमवीर चक्र (धारावाहिक)|परमवीर चक्र]]'' में हवलदार अब्दुल हमीद की भूमिका [[नसीरुद्दीन शाह]] ने निभायी। == सम्मान == इस युद्ध में असाधारण बहादुरी के लिए उन्हें पहले महावीर चक्र और फिर सेना का सर्वोच्च सम्मान परमवीर चक्र से अलंकृत किया गया। सारा देश उनकी बहादुरी को प्रणाम करता है। == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{परमवीर चक्र से सम्मानित लोग}} [[श्रेणी:परमवीर चक्र सम्मानित लोग]] [[श्रेणी:1933 में जन्मे लोग|हमीद, अब्दुल]] [[श्रेणी:भारत-पाक युद्ध]] [[श्रेणी:१९६५ में निधन]] [[श्रेणी:ग़ाज़ीपुर ज़िले के लोग]] [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश के लोग]] b4oqm6zp3ovjmua48hz4fesx8w7e280 6447035 6447031 2025-07-01T08:19:21Z ~2025-106116 875986 मसऊदी 6447035 wikitext text/x-wiki {{सफ़ाई|reason=शैली|date=सितंबर 2019}} {{Infobox Military Person |name= अब्दुल हमीद |born= {{birth date|1933|07|01}} |died= {{Death date and age|1965|09|10|1933|07|01}} |placeofbirth= [[उत्तर प्रदेश]] के [[ग़ाज़ीपुर]] जिले में धामूपुर गाँव |placeofdeath= [[चीमा]], [[खेमकरण सैक्टर]] |image=Soldier Abdul Hamid 2000 stamp of India.jpg |caption= कम्पनी क्वार्टर मास्टर [[हवलदार]], परमवीर चक्र |allegiance= {{flagicon|भारत}} [[भारत]] |branch= [[File:Flag of Indian Army.svg|24px]] [[भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ|भारतीय सेना]] |unit= ४ ग्रेनेडियर |serviceyears= १९५४-१९६५ |rank= [[File:Company Quartermaster Havildar.gif|center|24px]] कम्पनी क्वार्टर मास्टर [[हवलदार]] |commands= |battles= [[आसल उत्ताड़ का युद्ध]] ([[१९६५ का भारत-पाक युद्ध|१९६५ भारत-पाक युद्ध]]) |awards= [[File:Param-Vir-Chakra-ribbon.svg|32px]] [[परमवीर चक्र]]<br>समर सेवा पदक<br>रक्षा पदक<br>सैन्य सेवा पदक |laterwork= |honorific prefix=कम्पनी क्वार्टर मास्टर हवलदार|image_size=250 px|honorific suffix=[[परमवीर चक्र| पिभिसि]]}} '''अब्दुल हमीद''' मसऊदी (1.जुलाई 1933 -10सितम्बर , 1965) [[भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ|भारतीय सेना]] की 4 ग्रेनेडियर में एक सिपाही थे जिन्होंने [[१९६५ का भारत-पाक युद्ध|1965 के भारत-पाक युद्ध]] के दौरान खेमकरण सैक्टर के [[आसल उत्ताड़ का युद्ध|आसल उत्ताड़ में लड़े गए युद्ध]] में अद्भुत वीरता का प्रदर्शन करते हुए वीरगति प्राप्त की जिसके लिए उन्हें मरणोपरान्त भारत का सर्वोच्च सेना पुरस्कार [[परमवीर चक्र]] मिला।<ref>[http://indianarmy.nic.in/PVC/photo_6.htm The Param Vir Chakra Winners' home page for Company Quarter Master Havildar Abdul Hamid Masoodi] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303215807/http://indianarmy.nic.in/PVC/photo_6.htm |date=3 मार्च 2016 }} indianarmy.nic.in</ref> यह पुरस्कार इस युद्ध, जिसमें वे शहीद हुये, के समाप्त होने के एक सप्ताह से भी पहले १६ सितम्बर १९६५ को घोषित हुआ। शहीद होने से पहले परमवीर अब्दुल हमीद मसऊदी ने मात्र अपनी "गन माउन्टेड जीप" से उस समय अजेय समझे जाने वाले पाकिस्तान के "पैटन टैंकों" को नष्ट किया था। ==जीवनी== अब्दुल हमीद मसऊदी का जन्म [[उत्तर प्रदेश]] के [[ग़ाज़ीपुर|गाजीपुर]] जिले के धामूपुर गाँव में १ जुलाई १९३३ में एक साधारण परिवार में हुआ था। उनकी माता का नाम सकीना बेगम और पिता का नाम मोहम्मद उस्मान था। ==सैन्य सेवा== अब्दुल हमीद मसऊदी २८ दिसम्बर 19५४ को भारतीय सेना के ग्रेनेडियर रेजीमेंट में भर्ती हुए। बाद में उनकी तैनाती रेजीमेंट के 4 ग्रेनेडियर बटालियन में हुई जहां उन्होंने अपने सैन्य सेवा काल तक अपनी सेवाएं दीं। उन्होंने अपनी इस बटालियन के साथ [[आगरा]], [[अमृतसर]], [[जम्मू और कश्मीर|जम्मू-कश्मीर]], [[दिल्ली]], [[नेफ़ा|नेफा]] और [[रामगढ़]] में भारतीय सेना को अपनी सेवाएं दीं। [[भारत-चीन युद्ध]] के दौरान अब्दुल हमीद मसऊदी की बटालियन सातवीं इंफैन्ट्री ब्रिगेड का हिस्सा थी जिसने ब्रिगेडियर जॉन दलवी के नेतृत्व में नमका-छू के युद्ध में [[पीपल्स लिबरेशन आर्मी]] से लोहा लिया। इस युद्ध में सेकेंड लेफ्टिनेंट जी. वी. पी. राव को मरणोपरांत अद्भुत शौर्य और वीरता के प्रदर्शन के लिए [[महावीर चक्र]] से सम्मानित किया गया। अब्दुल हमीद मसऊदी के सम्मान से पहले इस बटालियन को भारत की स्वतंत्रता के पश्चात मिलने यह सबसे बड़ा वीरता पुरस्कार था। उन्होंने अपने सेवा काल में सैन्य सेवा मेडल, समर सेवा मेडल और रक्षा मेडल से सम्मान प्राप्त किया था। ==1965 का युद्ध == भारत में अस्थिरता उत्पन्न करने और शासन-व्यवस्ता के खिलाफ विद्रोह भड़काने की अपनी योजना 'ऑपरेशन जिब्राल्टर' के तहत पाकिस्तानी सेना ने भारतीय सीमा में जम्मू-कश्मीर में लगातार घुसपैठ करने की गतिविधियां शुरू कर दीं। 5 से 10 अगस्त 1965 के बीच भारतीय सेना ने भारी तादाद में पाकिस्तानी नागरिकों के घुसपैठ को उजागर किया। पकड़े गए घुसपैठियों से मिले दस्तावेजों के जरिए इस बात के पुख्ता सबूत मिले कि पाकिस्तान ने कश्मीर पर कब्जा करने के लिए गुरिल्ला हमले की योजना बनाई थी। पाकिस्तान अपनी इस योजना को अंजाम देने के लिए 30,000 छापामार हमलावरों को इस खास उद्देश्य के लिए प्रशिक्षित किया था। 8- सितम्बर-1965 की रात में, पाकिस्तान द्वारा भारत पर हमला करने पर, उस हमले का जवाव देने के लिए भारतीय सेना के जवान उनका मुकाबला करने को खड़े हो गए। वीर अब्दुल हमीद पंजाब के [[तरन तारन साहिब|तरनतारन]] जिले के [[खेमकरण]] सेक्टर में सेना की अग्रिम पंक्ति में तैनात थे। पाकिस्तान ने उस समय के अपराजेय माने जाने वाले "अमेरिकन पैटन टैंकों" के के साथ, "खेम करन" सेक्टर के "असल उताड़" गाँव पर हमला कर दिया। भारतीय सैनिकों के पास न तो टैंक थे और नहीं बड़े हथियार लेकिन उनके पास था भारत माता की रक्षा के लिए लड़ते हुए मर जाने का हौसला। भारतीय सैनिक अपनी साधारण "थ्री नॉट थ्री रायफल" और एल.एम्.जी. के साथ पैटन टैंकों का सामना करने लगे। हवलदार अब्दुल हमीद मसऊदी के पास "गन माउनटेड जीप" थी जो पैटन टैंकों के सामने मात्र एक खिलौने के सामान थी। अब्दुल हमीद मसऊदी ने अपनी जीप में बैठ कर अपनी गन से पैटन टैंकों के कमजोर अंगों पर एकदम सटीक निशाना लगाकर एक -एक कर धवस्त करना प्रारम्भ कर दिया। उनको ऐसा करते देख अन्य सैनकों का भी हौसला बढ़ गया और देखते ही देखते पाकिस्तान फ़ौज में भगदड़ मच गई। अब्दुल हमीद मसऊदी ने अपनी "गन माउनटेड जीप" से सात<ref>Maj Gen Cardozo, Ian (2003). PARAM VIR. New Delhi: Lotus Collection. ISBN 81-7436-262-2</ref> पाकिस्तानी पैटन टैंकों को नष्ट किया था। देखते ही देखते भारत का "असल उताड़" गाँव "पाकिस्तानी पैटन टैंकों" की कब्रगाह बन गया। लेकिन भागते हुए पाकिस्तानियों का पीछा करते अब्दुल हमीद मसऊदी की जीप पर एक गोला गिर जाने से वे बुरी तरह से घायल हो गए और अगले दिन ९ सितम्बर को उनका स्वर्गवास हो गया लेकिन उनके स्वर्ग सिधारने की आधिकारिक घोषणा १० सितम्बर को की गई थी। इस युद्ध में साधारण "गन माउनटेड जीप" के हाथों हुई "पैटन टैंकों" की बर्बादी को देखते हुए अमेरिका में पैटन टैंकों के डिजाइन को लेकर पुन: समीक्षा करनी पड़ी थी। ==लोकप्रिय संस्कृति में== [[चेतन आनन्द]] द्वारा निर्मित 1988 के दूरदर्शन धारावाहिक ''[[परमवीर चक्र (धारावाहिक)|परमवीर चक्र]]'' में हवलदार अब्दुल हमीद की भूमिका [[नसीरुद्दीन शाह]] ने निभायी। == सम्मान == इस युद्ध में असाधारण बहादुरी के लिए उन्हें पहले महावीर चक्र और फिर सेना का सर्वोच्च सम्मान परमवीर चक्र से अलंकृत किया गया। सारा देश उनकी बहादुरी को प्रणाम करता है। == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{परमवीर चक्र से सम्मानित लोग}} [[श्रेणी:परमवीर चक्र सम्मानित लोग]] [[श्रेणी:1933 में जन्मे लोग|हमीद, अब्दुल]] [[श्रेणी:भारत-पाक युद्ध]] [[श्रेणी:१९६५ में निधन]] [[श्रेणी:ग़ाज़ीपुर ज़िले के लोग]] [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश के लोग]] 1py67980cwkvtrybpu23qve2231rwef 6447036 6447035 2025-07-01T08:19:53Z ~2025-106116 875986 मसऊदी 6447036 wikitext text/x-wiki {{सफ़ाई|reason=शैली|date=सितंबर 2019}} {{Infobox Military Person |name= अब्दुल हमीद |born= {{birth date|1933|07|01}} |died= {{Death date and age|1965|09|10|1933|07|01}} |placeofbirth= [[उत्तर प्रदेश]] के [[ग़ाज़ीपुर]] जिले में धामूपुर गाँव |placeofdeath= [[चीमा]], [[खेमकरण सैक्टर]] |image=Soldier Abdul Hamid 2000 stamp of India.jpg |caption= कम्पनी क्वार्टर मास्टर [[हवलदार]], परमवीर चक्र |allegiance= {{flagicon|भारत}} [[भारत]] |branch= [[File:Flag of Indian Army.svg|24px]] [[भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ|भारतीय सेना]] |unit= ४ ग्रेनेडियर |serviceyears= १९५४-१९६५ |rank= [[File:Company Quartermaster Havildar.gif|center|24px]] कम्पनी क्वार्टर मास्टर [[हवलदार]] |commands= |battles= [[आसल उत्ताड़ का युद्ध]] ([[१९६५ का भारत-पाक युद्ध|१९६५ भारत-पाक युद्ध]]) |awards= [[File:Param-Vir-Chakra-ribbon.svg|32px]] [[परमवीर चक्र]]<br>समर सेवा पदक<br>रक्षा पदक<br>सैन्य सेवा पदक |laterwork= |honorific prefix=कम्पनी क्वार्टर मास्टर हवलदार|image_size=250 px|honorific suffix=[[परमवीर चक्र| पिभिसि]]}} '''अब्दुल हमीद''' मसऊदी (1.जुलाई 1933 -10सितम्बर , 1965) [[भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ|भारतीय सेना]] की 4 ग्रेनेडियर में एक सिपाही थे जिन्होंने [[१९६५ का भारत-पाक युद्ध|1965 के भारत-पाक युद्ध]] के दौरान खेमकरण सैक्टर के [[आसल उत्ताड़ का युद्ध|आसल उत्ताड़ में लड़े गए युद्ध]] में अद्भुत वीरता का प्रदर्शन करते हुए वीरगति प्राप्त की जिसके लिए उन्हें मरणोपरान्त भारत का सर्वोच्च सेना पुरस्कार [[परमवीर चक्र]] मिला।<ref>[http://indianarmy.nic.in/PVC/photo_6.htm The Param Vir Chakra Winners' home page for Company Quarter Master Havildar Abdul Hamid Masoodi] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303215807/http://indianarmy.nic.in/PVC/photo_6.htm |date=3 मार्च 2016 }} indianarmy.nic.in</ref> यह पुरस्कार इस युद्ध, जिसमें वे शहीद हुये, के समाप्त होने के एक सप्ताह से भी पहले १६ सितम्बर १९६५ को घोषित हुआ। शहीद होने से पहले परमवीर अब्दुल हमीद मसऊदी ने मात्र अपनी "गन माउन्टेड जीप" से उस समय अजेय समझे जाने वाले पाकिस्तान के "पैटन टैंकों" को नष्ट किया था। ==जीवनी== अब्दुल हमीद मसऊदी का जन्म [[उत्तर प्रदेश]] के [[ग़ाज़ीपुर|गाजीपुर]] जिले के धामूपुर गाँव में १ जुलाई १९३३ में एक साधारण परिवार में हुआ था। उनकी माता का नाम सकीना बेगम और पिता का नाम मोहम्मद उस्मान था। ==सैन्य सेवा== अब्दुल हमीद मसऊदी २८ दिसम्बर 19५४ को भारतीय सेना के ग्रेनेडियर रेजीमेंट में भर्ती हुए। बाद में उनकी तैनाती रेजीमेंट के 4 ग्रेनेडियर बटालियन में हुई जहां उन्होंने अपने सैन्य सेवा काल तक अपनी सेवाएं दीं। उन्होंने अपनी इस बटालियन के साथ [[आगरा]], [[अमृतसर]], [[जम्मू और कश्मीर|जम्मू-कश्मीर]], [[दिल्ली]], [[नेफ़ा|नेफा]] और [[रामगढ़]] में भारतीय सेना को अपनी सेवाएं दीं। [[भारत-चीन युद्ध]] के दौरान अब्दुल हमीद मसऊदी की बटालियन सातवीं इंफैन्ट्री ब्रिगेड का हिस्सा थी जिसने ब्रिगेडियर जॉन दलवी के नेतृत्व में नमका-छू के युद्ध में [[पीपल्स लिबरेशन आर्मी]] से लोहा लिया। इस युद्ध में सेकेंड लेफ्टिनेंट जी. वी. पी. राव को मरणोपरांत अद्भुत शौर्य और वीरता के प्रदर्शन के लिए [[महावीर चक्र]] से सम्मानित किया गया। अब्दुल हमीद मसऊदी के सम्मान से पहले इस बटालियन को भारत की स्वतंत्रता के पश्चात मिलने यह सबसे बड़ा वीरता पुरस्कार था। उन्होंने अपने सेवा काल में सैन्य सेवा मेडल, समर सेवा मेडल और रक्षा मेडल से सम्मान प्राप्त किया था। ==1965 का युद्ध == भारत में अस्थिरता उत्पन्न करने और शासन-व्यवस्ता के खिलाफ विद्रोह भड़काने की अपनी योजना 'ऑपरेशन जिब्राल्टर' के तहत पाकिस्तानी सेना ने भारतीय सीमा में जम्मू-कश्मीर में लगातार घुसपैठ करने की गतिविधियां शुरू कर दीं। 5 से 10 अगस्त 1965 के बीच भारतीय सेना ने भारी तादाद में पाकिस्तानी नागरिकों के घुसपैठ को उजागर किया। पकड़े गए घुसपैठियों से मिले दस्तावेजों के जरिए इस बात के पुख्ता सबूत मिले कि पाकिस्तान ने कश्मीर पर कब्जा करने के लिए गुरिल्ला हमले की योजना बनाई थी। पाकिस्तान अपनी इस योजना को अंजाम देने के लिए 30,000 छापामार हमलावरों को इस खास उद्देश्य के लिए प्रशिक्षित किया था। 8- सितम्बर-1965 की रात में, पाकिस्तान द्वारा भारत पर हमला करने पर, उस हमले का जवाव देने के लिए भारतीय सेना के जवान उनका मुकाबला करने को खड़े हो गए। वीर अब्दुल हमीद पंजाब के [[तरन तारन साहिब|तरनतारन]] जिले के [[खेमकरण]] सेक्टर में सेना की अग्रिम पंक्ति में तैनात थे। पाकिस्तान ने उस समय के अपराजेय माने जाने वाले "अमेरिकन पैटन टैंकों" के के साथ, "खेम करन" सेक्टर के "असल उताड़" गाँव पर हमला कर दिया। भारतीय सैनिकों के पास न तो टैंक थे और नहीं बड़े हथियार लेकिन उनके पास था भारत माता की रक्षा के लिए लड़ते हुए मर जाने का हौसला। भारतीय सैनिक अपनी साधारण "थ्री नॉट थ्री रायफल" और एल.एम्.जी. के साथ पैटन टैंकों का सामना करने लगे। हवलदार अब्दुल हमीद मसऊदी के पास "गन माउनटेड जीप" थी जो पैटन टैंकों के सामने मात्र एक खिलौने के सामान थी। अब्दुल हमीद मसऊदी ने अपनी जीप में बैठ कर अपनी गन से पैटन टैंकों के कमजोर अंगों पर एकदम सटीक निशाना लगाकर एक -एक कर धवस्त करना प्रारम्भ कर दिया। उनको ऐसा करते देख अन्य सैनकों का भी हौसला बढ़ गया और देखते ही देखते पाकिस्तान फ़ौज में भगदड़ मच गई। अब्दुल हमीद मसऊदी ने अपनी "गन माउनटेड जीप" से सात<ref>Maj Gen Cardozo, Ian (2003). PARAM VIR. New Delhi: Lotus Collection. ISBN 81-7436-262-2</ref> पाकिस्तानी पैटन टैंकों को नष्ट किया था। देखते ही देखते भारत का "असल उताड़" गाँव "पाकिस्तानी पैटन टैंकों" की कब्रगाह बन गया। लेकिन भागते हुए पाकिस्तानियों का पीछा करते अब्दुल हमीद मसऊदी की जीप पर एक गोला गिर जाने से वे बुरी तरह से घायल हो गए और अगले दिन ९ सितम्बर को उनका स्वर्गवास हो गया लेकिन उनके स्वर्ग सिधारने की आधिकारिक घोषणा १० सितम्बर को की गई थी। इस युद्ध में साधारण "गन माउनटेड जीप" के हाथों हुई "पैटन टैंकों" की बर्बादी को देखते हुए अमेरिका में पैटन टैंकों के डिजाइन को लेकर पुन: समीक्षा करनी पड़ी थी। ==लोकप्रिय संस्कृति में== [[चेतन आनन्द]] द्वारा निर्मित 1988 के दूरदर्शन धारावाहिक ''[[परमवीर चक्र (धारावाहिक)|परमवीर चक्र]]'' में हवलदार अब्दुल हमीद मसऊदी की भूमिका [[नसीरुद्दीन शाह]] ने निभायी। == सम्मान == इस युद्ध में असाधारण बहादुरी के लिए उन्हें पहले महावीर चक्र और फिर सेना का सर्वोच्च सम्मान परमवीर चक्र से अलंकृत किया गया। सारा देश उनकी बहादुरी को प्रणाम करता है। == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{परमवीर चक्र से सम्मानित लोग}} [[श्रेणी:परमवीर चक्र सम्मानित लोग]] [[श्रेणी:1933 में जन्मे लोग|हमीद, अब्दुल]] [[श्रेणी:भारत-पाक युद्ध]] [[श्रेणी:१९६५ में निधन]] [[श्रेणी:ग़ाज़ीपुर ज़िले के लोग]] [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश के लोग]] 8pmokclr1nya689qzqxzows4m019ur8 6447037 6447036 2025-07-01T08:20:42Z ~2025-106116 875986 मसऊदी 6447037 wikitext text/x-wiki {{सफ़ाई|reason=शैली|date=सितंबर 2019}} {{Infobox Military Person |name= अब्दुल हमीद |born= {{birth date|1933|07|01}} |died= {{Death date and age|1965|09|10|1933|07|01}} |placeofbirth= [[उत्तर प्रदेश]] के [[ग़ाज़ीपुर]] जिले में धामूपुर गाँव |placeofdeath= [[चीमा]], [[खेमकरण सैक्टर]] |image=Soldier Abdul Hamid 2000 stamp of India.jpg |caption= कम्पनी क्वार्टर मास्टर [[हवलदार]], परमवीर चक्र |allegiance= {{flagicon|भारत}} [[भारत]] |branch= [[File:Flag of Indian Army.svg|24px]] [[भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ|भारतीय सेना]] |unit= ४ ग्रेनेडियर |serviceyears= १९५४-१९६५ |rank= [[File:Company Quartermaster Havildar.gif|center|24px]] कम्पनी क्वार्टर मास्टर [[हवलदार]] |commands= |battles= [[आसल उत्ताड़ का युद्ध]] ([[१९६५ का भारत-पाक युद्ध|१९६५ भारत-पाक युद्ध]]) |awards= [[File:Param-Vir-Chakra-ribbon.svg|32px]] [[परमवीर चक्र]]<br>समर सेवा पदक<br>रक्षा पदक<br>सैन्य सेवा पदक |laterwork= |honorific prefix=कम्पनी क्वार्टर मास्टर हवलदार|image_size=250 px|honorific suffix=[[परमवीर चक्र| पिभिसि]]}} '''अब्दुल हमीद''' मसऊदी (1.जुलाई 1933 -10सितम्बर , 1965) [[भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ|भारतीय सेना]] की 4 ग्रेनेडियर में एक सिपाही थे जिन्होंने [[१९६५ का भारत-पाक युद्ध|1965 के भारत-पाक युद्ध]] के दौरान खेमकरण सैक्टर के [[आसल उत्ताड़ का युद्ध|आसल उत्ताड़ में लड़े गए युद्ध]] में अद्भुत वीरता का प्रदर्शन करते हुए वीरगति प्राप्त की जिसके लिए उन्हें मरणोपरान्त भारत का सर्वोच्च सेना पुरस्कार [[परमवीर चक्र]] मिला।<ref>[http://indianarmy.nic.in/PVC/photo_6.htm The Param Vir Chakra Winners' home page for Company Quarter Master Havildar Abdul Hamid Masoodi] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303215807/http://indianarmy.nic.in/PVC/photo_6.htm |date=3 मार्च 2016 }} indianarmy.nic.in</ref> यह पुरस्कार इस युद्ध, जिसमें वे शहीद हुये, के समाप्त होने के एक सप्ताह से भी पहले १६ सितम्बर १९६५ को घोषित हुआ। शहीद होने से पहले परमवीर अब्दुल हमीद मसऊदी ने मात्र अपनी "गन माउन्टेड जीप" से उस समय अजेय समझे जाने वाले पाकिस्तान के "पैटन टैंकों" को नष्ट किया था। ==जीवनी== अब्दुल हमीद मसऊदी का जन्म [[उत्तर प्रदेश]] के [[ग़ाज़ीपुर|गाजीपुर]] जिले के धामूपुर गाँव में १ जुलाई १९३३ में एक साधारण परिवार में हुआ था। उनकी माता का नाम सकीना बेगम और पिता का नाम मोहम्मद उस्मान मसऊदी था। ==सैन्य सेवा== अब्दुल हमीद मसऊदी २८ दिसम्बर 19५४ को भारतीय सेना के ग्रेनेडियर रेजीमेंट में भर्ती हुए। बाद में उनकी तैनाती रेजीमेंट के 4 ग्रेनेडियर बटालियन में हुई जहां उन्होंने अपने सैन्य सेवा काल तक अपनी सेवाएं दीं। उन्होंने अपनी इस बटालियन के साथ [[आगरा]], [[अमृतसर]], [[जम्मू और कश्मीर|जम्मू-कश्मीर]], [[दिल्ली]], [[नेफ़ा|नेफा]] और [[रामगढ़]] में भारतीय सेना को अपनी सेवाएं दीं। [[भारत-चीन युद्ध]] के दौरान अब्दुल हमीद मसऊदी की बटालियन सातवीं इंफैन्ट्री ब्रिगेड का हिस्सा थी जिसने ब्रिगेडियर जॉन दलवी के नेतृत्व में नमका-छू के युद्ध में [[पीपल्स लिबरेशन आर्मी]] से लोहा लिया। इस युद्ध में सेकेंड लेफ्टिनेंट जी. वी. पी. राव को मरणोपरांत अद्भुत शौर्य और वीरता के प्रदर्शन के लिए [[महावीर चक्र]] से सम्मानित किया गया। अब्दुल हमीद मसऊदी के सम्मान से पहले इस बटालियन को भारत की स्वतंत्रता के पश्चात मिलने यह सबसे बड़ा वीरता पुरस्कार था। उन्होंने अपने सेवा काल में सैन्य सेवा मेडल, समर सेवा मेडल और रक्षा मेडल से सम्मान प्राप्त किया था। ==1965 का युद्ध == भारत में अस्थिरता उत्पन्न करने और शासन-व्यवस्ता के खिलाफ विद्रोह भड़काने की अपनी योजना 'ऑपरेशन जिब्राल्टर' के तहत पाकिस्तानी सेना ने भारतीय सीमा में जम्मू-कश्मीर में लगातार घुसपैठ करने की गतिविधियां शुरू कर दीं। 5 से 10 अगस्त 1965 के बीच भारतीय सेना ने भारी तादाद में पाकिस्तानी नागरिकों के घुसपैठ को उजागर किया। पकड़े गए घुसपैठियों से मिले दस्तावेजों के जरिए इस बात के पुख्ता सबूत मिले कि पाकिस्तान ने कश्मीर पर कब्जा करने के लिए गुरिल्ला हमले की योजना बनाई थी। पाकिस्तान अपनी इस योजना को अंजाम देने के लिए 30,000 छापामार हमलावरों को इस खास उद्देश्य के लिए प्रशिक्षित किया था। 8- सितम्बर-1965 की रात में, पाकिस्तान द्वारा भारत पर हमला करने पर, उस हमले का जवाव देने के लिए भारतीय सेना के जवान उनका मुकाबला करने को खड़े हो गए। वीर अब्दुल हमीद पंजाब के [[तरन तारन साहिब|तरनतारन]] जिले के [[खेमकरण]] सेक्टर में सेना की अग्रिम पंक्ति में तैनात थे। पाकिस्तान ने उस समय के अपराजेय माने जाने वाले "अमेरिकन पैटन टैंकों" के के साथ, "खेम करन" सेक्टर के "असल उताड़" गाँव पर हमला कर दिया। भारतीय सैनिकों के पास न तो टैंक थे और नहीं बड़े हथियार लेकिन उनके पास था भारत माता की रक्षा के लिए लड़ते हुए मर जाने का हौसला। भारतीय सैनिक अपनी साधारण "थ्री नॉट थ्री रायफल" और एल.एम्.जी. के साथ पैटन टैंकों का सामना करने लगे। हवलदार अब्दुल हमीद मसऊदी के पास "गन माउनटेड जीप" थी जो पैटन टैंकों के सामने मात्र एक खिलौने के सामान थी। अब्दुल हमीद मसऊदी ने अपनी जीप में बैठ कर अपनी गन से पैटन टैंकों के कमजोर अंगों पर एकदम सटीक निशाना लगाकर एक -एक कर धवस्त करना प्रारम्भ कर दिया। उनको ऐसा करते देख अन्य सैनकों का भी हौसला बढ़ गया और देखते ही देखते पाकिस्तान फ़ौज में भगदड़ मच गई। अब्दुल हमीद मसऊदी ने अपनी "गन माउनटेड जीप" से सात<ref>Maj Gen Cardozo, Ian (2003). PARAM VIR. New Delhi: Lotus Collection. ISBN 81-7436-262-2</ref> पाकिस्तानी पैटन टैंकों को नष्ट किया था। देखते ही देखते भारत का "असल उताड़" गाँव "पाकिस्तानी पैटन टैंकों" की कब्रगाह बन गया। लेकिन भागते हुए पाकिस्तानियों का पीछा करते अब्दुल हमीद मसऊदी की जीप पर एक गोला गिर जाने से वे बुरी तरह से घायल हो गए और अगले दिन ९ सितम्बर को उनका स्वर्गवास हो गया लेकिन उनके स्वर्ग सिधारने की आधिकारिक घोषणा १० सितम्बर को की गई थी। इस युद्ध में साधारण "गन माउनटेड जीप" के हाथों हुई "पैटन टैंकों" की बर्बादी को देखते हुए अमेरिका में पैटन टैंकों के डिजाइन को लेकर पुन: समीक्षा करनी पड़ी थी। ==लोकप्रिय संस्कृति में== [[चेतन आनन्द]] द्वारा निर्मित 1988 के दूरदर्शन धारावाहिक ''[[परमवीर चक्र (धारावाहिक)|परमवीर चक्र]]'' में हवलदार अब्दुल हमीद मसऊदी की भूमिका [[नसीरुद्दीन शाह]] ने निभायी। == सम्मान == इस युद्ध में असाधारण बहादुरी के लिए उन्हें पहले महावीर चक्र और फिर सेना का सर्वोच्च सम्मान परमवीर चक्र से अलंकृत किया गया। सारा देश उनकी बहादुरी को प्रणाम करता है। == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{परमवीर चक्र से सम्मानित लोग}} [[श्रेणी:परमवीर चक्र सम्मानित लोग]] [[श्रेणी:1933 में जन्मे लोग|हमीद, अब्दुल]] [[श्रेणी:भारत-पाक युद्ध]] [[श्रेणी:१९६५ में निधन]] [[श्रेणी:ग़ाज़ीपुर ज़िले के लोग]] [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश के लोग]] g1crx0mckiavbje5kvffqy7e0am6oym 6447117 6447037 2025-07-01T10:32:56Z Sanjeev bot 127039 बॉट: स्वचालित पाठ प्रतिस्थापन (- मसऊदी + ) 6447117 wikitext text/x-wiki {{सफ़ाई|reason=शैली|date=सितंबर 2019}} {{Infobox Military Person |name= अब्दुल हमीद |born= {{birth date|1933|07|01}} |died= {{Death date and age|1965|09|10|1933|07|01}} |placeofbirth= [[उत्तर प्रदेश]] के [[ग़ाज़ीपुर]] जिले में धामूपुर गाँव |placeofdeath= [[चीमा]], [[खेमकरण सैक्टर]] |image=Soldier Abdul Hamid 2000 stamp of India.jpg |caption= कम्पनी क्वार्टर मास्टर [[हवलदार]], परमवीर चक्र |allegiance= {{flagicon|भारत}} [[भारत]] |branch= [[File:Flag of Indian Army.svg|24px]] [[भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ|भारतीय सेना]] |unit= ४ ग्रेनेडियर |serviceyears= १९५४-१९६५ |rank= [[File:Company Quartermaster Havildar.gif|center|24px]] कम्पनी क्वार्टर मास्टर [[हवलदार]] |commands= |battles= [[आसल उत्ताड़ का युद्ध]] ([[१९६५ का भारत-पाक युद्ध|१९६५ भारत-पाक युद्ध]]) |awards= [[File:Param-Vir-Chakra-ribbon.svg|32px]] [[परमवीर चक्र]]<br>समर सेवा पदक<br>रक्षा पदक<br>सैन्य सेवा पदक |laterwork= |honorific prefix=कम्पनी क्वार्टर मास्टर हवलदार|image_size=250 px|honorific suffix=[[परमवीर चक्र| पिभिसि]]}} '''अब्दुल हमीद''' (1.जुलाई 1933 -10सितम्बर , 1965) [[भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ|भारतीय सेना]] की 4 ग्रेनेडियर में एक सिपाही थे जिन्होंने [[१९६५ का भारत-पाक युद्ध|1965 के भारत-पाक युद्ध]] के दौरान खेमकरण सैक्टर के [[आसल उत्ताड़ का युद्ध|आसल उत्ताड़ में लड़े गए युद्ध]] में अद्भुत वीरता का प्रदर्शन करते हुए वीरगति प्राप्त की जिसके लिए उन्हें मरणोपरान्त भारत का सर्वोच्च सेना पुरस्कार [[परमवीर चक्र]] मिला।<ref>[http://indianarmy.nic.in/PVC/photo_6.htm The Param Vir Chakra Winners' home page for Company Quarter Master Havildar Abdul Hamid Masoodi] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303215807/http://indianarmy.nic.in/PVC/photo_6.htm |date=3 मार्च 2016 }} indianarmy.nic.in</ref> यह पुरस्कार इस युद्ध, जिसमें वे शहीद हुये, के समाप्त होने के एक सप्ताह से भी पहले १६ सितम्बर १९६५ को घोषित हुआ। शहीद होने से पहले परमवीर अब्दुल हमीद ने मात्र अपनी "गन माउन्टेड जीप" से उस समय अजेय समझे जाने वाले पाकिस्तान के "पैटन टैंकों" को नष्ट किया था। ==जीवनी== अब्दुल हमीद का जन्म [[उत्तर प्रदेश]] के [[ग़ाज़ीपुर|गाजीपुर]] जिले के धामूपुर गाँव में १ जुलाई १९३३ में एक साधारण परिवार में हुआ था। उनकी माता का नाम सकीना बेगम और पिता का नाम मोहम्मद उस्मान था। ==सैन्य सेवा== अब्दुल हमीद २८ दिसम्बर 19५४ को भारतीय सेना के ग्रेनेडियर रेजीमेंट में भर्ती हुए। बाद में उनकी तैनाती रेजीमेंट के 4 ग्रेनेडियर बटालियन में हुई जहां उन्होंने अपने सैन्य सेवा काल तक अपनी सेवाएं दीं। उन्होंने अपनी इस बटालियन के साथ [[आगरा]], [[अमृतसर]], [[जम्मू और कश्मीर|जम्मू-कश्मीर]], [[दिल्ली]], [[नेफ़ा|नेफा]] और [[रामगढ़]] में भारतीय सेना को अपनी सेवाएं दीं। [[भारत-चीन युद्ध]] के दौरान अब्दुल हमीद की बटालियन सातवीं इंफैन्ट्री ब्रिगेड का हिस्सा थी जिसने ब्रिगेडियर जॉन दलवी के नेतृत्व में नमका-छू के युद्ध में [[पीपल्स लिबरेशन आर्मी]] से लोहा लिया। इस युद्ध में सेकेंड लेफ्टिनेंट जी. वी. पी. राव को मरणोपरांत अद्भुत शौर्य और वीरता के प्रदर्शन के लिए [[महावीर चक्र]] से सम्मानित किया गया। अब्दुल हमीद के सम्मान से पहले इस बटालियन को भारत की स्वतंत्रता के पश्चात मिलने यह सबसे बड़ा वीरता पुरस्कार था। उन्होंने अपने सेवा काल में सैन्य सेवा मेडल, समर सेवा मेडल और रक्षा मेडल से सम्मान प्राप्त किया था। ==1965 का युद्ध == भारत में अस्थिरता उत्पन्न करने और शासन-व्यवस्ता के खिलाफ विद्रोह भड़काने की अपनी योजना 'ऑपरेशन जिब्राल्टर' के तहत पाकिस्तानी सेना ने भारतीय सीमा में जम्मू-कश्मीर में लगातार घुसपैठ करने की गतिविधियां शुरू कर दीं। 5 से 10 अगस्त 1965 के बीच भारतीय सेना ने भारी तादाद में पाकिस्तानी नागरिकों के घुसपैठ को उजागर किया। पकड़े गए घुसपैठियों से मिले दस्तावेजों के जरिए इस बात के पुख्ता सबूत मिले कि पाकिस्तान ने कश्मीर पर कब्जा करने के लिए गुरिल्ला हमले की योजना बनाई थी। पाकिस्तान अपनी इस योजना को अंजाम देने के लिए 30,000 छापामार हमलावरों को इस खास उद्देश्य के लिए प्रशिक्षित किया था। 8- सितम्बर-1965 की रात में, पाकिस्तान द्वारा भारत पर हमला करने पर, उस हमले का जवाव देने के लिए भारतीय सेना के जवान उनका मुकाबला करने को खड़े हो गए। वीर अब्दुल हमीद पंजाब के [[तरन तारन साहिब|तरनतारन]] जिले के [[खेमकरण]] सेक्टर में सेना की अग्रिम पंक्ति में तैनात थे। पाकिस्तान ने उस समय के अपराजेय माने जाने वाले "अमेरिकन पैटन टैंकों" के के साथ, "खेम करन" सेक्टर के "असल उताड़" गाँव पर हमला कर दिया। भारतीय सैनिकों के पास न तो टैंक थे और नहीं बड़े हथियार लेकिन उनके पास था भारत माता की रक्षा के लिए लड़ते हुए मर जाने का हौसला। भारतीय सैनिक अपनी साधारण "थ्री नॉट थ्री रायफल" और एल.एम्.जी. के साथ पैटन टैंकों का सामना करने लगे। हवलदार अब्दुल हमीद के पास "गन माउनटेड जीप" थी जो पैटन टैंकों के सामने मात्र एक खिलौने के सामान थी। अब्दुल हमीद ने अपनी जीप में बैठ कर अपनी गन से पैटन टैंकों के कमजोर अंगों पर एकदम सटीक निशाना लगाकर एक -एक कर धवस्त करना प्रारम्भ कर दिया। उनको ऐसा करते देख अन्य सैनकों का भी हौसला बढ़ गया और देखते ही देखते पाकिस्तान फ़ौज में भगदड़ मच गई। अब्दुल हमीद ने अपनी "गन माउनटेड जीप" से सात<ref>Maj Gen Cardozo, Ian (2003). PARAM VIR. New Delhi: Lotus Collection. ISBN 81-7436-262-2</ref> पाकिस्तानी पैटन टैंकों को नष्ट किया था। देखते ही देखते भारत का "असल उताड़" गाँव "पाकिस्तानी पैटन टैंकों" की कब्रगाह बन गया। लेकिन भागते हुए पाकिस्तानियों का पीछा करते अब्दुल हमीद की जीप पर एक गोला गिर जाने से वे बुरी तरह से घायल हो गए और अगले दिन ९ सितम्बर को उनका स्वर्गवास हो गया लेकिन उनके स्वर्ग सिधारने की आधिकारिक घोषणा १० सितम्बर को की गई थी। इस युद्ध में साधारण "गन माउनटेड जीप" के हाथों हुई "पैटन टैंकों" की बर्बादी को देखते हुए अमेरिका में पैटन टैंकों के डिजाइन को लेकर पुन: समीक्षा करनी पड़ी थी। ==लोकप्रिय संस्कृति में== [[चेतन आनन्द]] द्वारा निर्मित 1988 के दूरदर्शन धारावाहिक ''[[परमवीर चक्र (धारावाहिक)|परमवीर चक्र]]'' में हवलदार अब्दुल हमीद की भूमिका [[नसीरुद्दीन शाह]] ने निभायी। == सम्मान == इस युद्ध में असाधारण बहादुरी के लिए उन्हें पहले महावीर चक्र और फिर सेना का सर्वोच्च सम्मान परमवीर चक्र से अलंकृत किया गया। सारा देश उनकी बहादुरी को प्रणाम करता है। == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{परमवीर चक्र से सम्मानित लोग}} [[श्रेणी:परमवीर चक्र सम्मानित लोग]] [[श्रेणी:1933 में जन्मे लोग|हमीद, अब्दुल]] [[श्रेणी:भारत-पाक युद्ध]] [[श्रेणी:१९६५ में निधन]] [[श्रेणी:ग़ाज़ीपुर ज़िले के लोग]] [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश के लोग]] prv105q09cmsfi7n0nykd2k0x57zliq 6447124 6447117 2025-07-01T10:42:52Z ~2025-108298 876011 मसऊदी 6447124 wikitext text/x-wiki {{सफ़ाई|reason=शैली|date=सितंबर 2019}} {{Infobox Military Person |name= अब्दुल हमीद |born= {{birth date|1933|07|01}} |died= {{Death date and age|1965|09|10|1933|07|01}} |placeofbirth= [[उत्तर प्रदेश]] के [[ग़ाज़ीपुर]] जिले में धामूपुर गाँव |placeofdeath= [[चीमा]], [[खेमकरण सैक्टर]] |image=Soldier Abdul Hamid 2000 stamp of India.jpg |caption= कम्पनी क्वार्टर मास्टर [[हवलदार]], परमवीर चक्र |allegiance= {{flagicon|भारत}} [[भारत]] |branch= [[File:Flag of Indian Army.svg|24px]] [[भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ|भारतीय सेना]] |unit= ४ ग्रेनेडियर |serviceyears= १९५४-१९६५ |rank= [[File:Company Quartermaster Havildar.gif|center|24px]] कम्पनी क्वार्टर मास्टर [[हवलदार]] |commands= |battles= [[आसल उत्ताड़ का युद्ध]] ([[१९६५ का भारत-पाक युद्ध|१९६५ भारत-पाक युद्ध]]) |awards= [[File:Param-Vir-Chakra-ribbon.svg|32px]] [[परमवीर चक्र]]<br>समर सेवा पदक<br>रक्षा पदक<br>सैन्य सेवा पदक |laterwork= |honorific prefix=कम्पनी क्वार्टर मास्टर हवलदार|image_size=250 px|honorific suffix=[[परमवीर चक्र| पिभिसि]]}} '''अब्दुल हमीद मसऊदी''' (1.जुलाई 1933 -10सितम्बर , 1965) [[भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ|भारतीय सेना]] की 4 ग्रेनेडियर में एक सिपाही थे जिन्होंने [[१९६५ का भारत-पाक युद्ध|1965 के भारत-पाक युद्ध]] के दौरान खेमकरण सैक्टर के [[आसल उत्ताड़ का युद्ध|आसल उत्ताड़ में लड़े गए युद्ध]] में अद्भुत वीरता का प्रदर्शन करते हुए वीरगति प्राप्त की जिसके लिए उन्हें मरणोपरान्त भारत का सर्वोच्च सेना पुरस्कार [[परमवीर चक्र]] मिला।<ref>[http://indianarmy.nic.in/PVC/photo_6.htm The Param Vir Chakra Winners' home page for Company Quarter Master Havildar Abdul Hamid Masoodi] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303215807/http://indianarmy.nic.in/PVC/photo_6.htm |date=3 मार्च 2016 }} indianarmy.nic.in</ref> यह पुरस्कार इस युद्ध, जिसमें वे शहीद हुये, के समाप्त होने के एक सप्ताह से भी पहले १६ सितम्बर १९६५ को घोषित हुआ। शहीद होने से पहले परमवीर अब्दुल हमीद मसऊदी ने मात्र अपनी "गन माउन्टेड जीप" से उस समय अजेय समझे जाने वाले पाकिस्तान के "पैटन टैंकों" को नष्ट किया था। ==जीवनी== अब्दुल हमीद का जन्म [[उत्तर प्रदेश]] के [[ग़ाज़ीपुर|गाजीपुर]] जिले के धामूपुर गाँव में १ जुलाई १९३३ में एक साधारण परिवार में हुआ था। उनकी माता का नाम सकीना बेगम और पिता का नाम मोहम्मद उस्मान था। ==सैन्य सेवा== अब्दुल हमीद २८ दिसम्बर 19५४ को भारतीय सेना के ग्रेनेडियर रेजीमेंट में भर्ती हुए। बाद में उनकी तैनाती रेजीमेंट के 4 ग्रेनेडियर बटालियन में हुई जहां उन्होंने अपने सैन्य सेवा काल तक अपनी सेवाएं दीं। उन्होंने अपनी इस बटालियन के साथ [[आगरा]], [[अमृतसर]], [[जम्मू और कश्मीर|जम्मू-कश्मीर]], [[दिल्ली]], [[नेफ़ा|नेफा]] और [[रामगढ़]] में भारतीय सेना को अपनी सेवाएं दीं। [[भारत-चीन युद्ध]] के दौरान अब्दुल हमीद की बटालियन सातवीं इंफैन्ट्री ब्रिगेड का हिस्सा थी जिसने ब्रिगेडियर जॉन दलवी के नेतृत्व में नमका-छू के युद्ध में [[पीपल्स लिबरेशन आर्मी]] से लोहा लिया। इस युद्ध में सेकेंड लेफ्टिनेंट जी. वी. पी. राव को मरणोपरांत अद्भुत शौर्य और वीरता के प्रदर्शन के लिए [[महावीर चक्र]] से सम्मानित किया गया। अब्दुल हमीद के सम्मान से पहले इस बटालियन को भारत की स्वतंत्रता के पश्चात मिलने यह सबसे बड़ा वीरता पुरस्कार था। उन्होंने अपने सेवा काल में सैन्य सेवा मेडल, समर सेवा मेडल और रक्षा मेडल से सम्मान प्राप्त किया था। ==1965 का युद्ध == भारत में अस्थिरता उत्पन्न करने और शासन-व्यवस्ता के खिलाफ विद्रोह भड़काने की अपनी योजना 'ऑपरेशन जिब्राल्टर' के तहत पाकिस्तानी सेना ने भारतीय सीमा में जम्मू-कश्मीर में लगातार घुसपैठ करने की गतिविधियां शुरू कर दीं। 5 से 10 अगस्त 1965 के बीच भारतीय सेना ने भारी तादाद में पाकिस्तानी नागरिकों के घुसपैठ को उजागर किया। पकड़े गए घुसपैठियों से मिले दस्तावेजों के जरिए इस बात के पुख्ता सबूत मिले कि पाकिस्तान ने कश्मीर पर कब्जा करने के लिए गुरिल्ला हमले की योजना बनाई थी। पाकिस्तान अपनी इस योजना को अंजाम देने के लिए 30,000 छापामार हमलावरों को इस खास उद्देश्य के लिए प्रशिक्षित किया था। 8- सितम्बर-1965 की रात में, पाकिस्तान द्वारा भारत पर हमला करने पर, उस हमले का जवाव देने के लिए भारतीय सेना के जवान उनका मुकाबला करने को खड़े हो गए। वीर अब्दुल हमीद पंजाब के [[तरन तारन साहिब|तरनतारन]] जिले के [[खेमकरण]] सेक्टर में सेना की अग्रिम पंक्ति में तैनात थे। पाकिस्तान ने उस समय के अपराजेय माने जाने वाले "अमेरिकन पैटन टैंकों" के के साथ, "खेम करन" सेक्टर के "असल उताड़" गाँव पर हमला कर दिया। भारतीय सैनिकों के पास न तो टैंक थे और नहीं बड़े हथियार लेकिन उनके पास था भारत माता की रक्षा के लिए लड़ते हुए मर जाने का हौसला। भारतीय सैनिक अपनी साधारण "थ्री नॉट थ्री रायफल" और एल.एम्.जी. के साथ पैटन टैंकों का सामना करने लगे। हवलदार अब्दुल हमीद के पास "गन माउनटेड जीप" थी जो पैटन टैंकों के सामने मात्र एक खिलौने के सामान थी। अब्दुल हमीद ने अपनी जीप में बैठ कर अपनी गन से पैटन टैंकों के कमजोर अंगों पर एकदम सटीक निशाना लगाकर एक -एक कर धवस्त करना प्रारम्भ कर दिया। उनको ऐसा करते देख अन्य सैनकों का भी हौसला बढ़ गया और देखते ही देखते पाकिस्तान फ़ौज में भगदड़ मच गई। अब्दुल हमीद ने अपनी "गन माउनटेड जीप" से सात<ref>Maj Gen Cardozo, Ian (2003). PARAM VIR. New Delhi: Lotus Collection. ISBN 81-7436-262-2</ref> पाकिस्तानी पैटन टैंकों को नष्ट किया था। देखते ही देखते भारत का "असल उताड़" गाँव "पाकिस्तानी पैटन टैंकों" की कब्रगाह बन गया। लेकिन भागते हुए पाकिस्तानियों का पीछा करते अब्दुल हमीद की जीप पर एक गोला गिर जाने से वे बुरी तरह से घायल हो गए और अगले दिन ९ सितम्बर को उनका स्वर्गवास हो गया लेकिन उनके स्वर्ग सिधारने की आधिकारिक घोषणा १० सितम्बर को की गई थी। इस युद्ध में साधारण "गन माउनटेड जीप" के हाथों हुई "पैटन टैंकों" की बर्बादी को देखते हुए अमेरिका में पैटन टैंकों के डिजाइन को लेकर पुन: समीक्षा करनी पड़ी थी। ==लोकप्रिय संस्कृति में== [[चेतन आनन्द]] द्वारा निर्मित 1988 के दूरदर्शन धारावाहिक ''[[परमवीर चक्र (धारावाहिक)|परमवीर चक्र]]'' में हवलदार अब्दुल हमीद की भूमिका [[नसीरुद्दीन शाह]] ने निभायी। == सम्मान == इस युद्ध में असाधारण बहादुरी के लिए उन्हें पहले महावीर चक्र और फिर सेना का सर्वोच्च सम्मान परमवीर चक्र से अलंकृत किया गया। सारा देश उनकी बहादुरी को प्रणाम करता है। == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{परमवीर चक्र से सम्मानित लोग}} [[श्रेणी:परमवीर चक्र सम्मानित लोग]] [[श्रेणी:1933 में जन्मे लोग|हमीद, अब्दुल]] [[श्रेणी:भारत-पाक युद्ध]] [[श्रेणी:१९६५ में निधन]] [[श्रेणी:ग़ाज़ीपुर ज़िले के लोग]] [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश के लोग]] bco04p834eaknr67dmfk3xb1mqh6k3i 6447132 6447124 2025-07-01T10:49:54Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 1. जुलाई २०२५ 10:32:56 पर Sanjeev bot के 6447117 अवतरण में बदला 6447132 wikitext text/x-wiki {{सफ़ाई|reason=शैली|date=सितंबर 2019}} {{Infobox Military Person |name= अब्दुल हमीद |born= {{birth date|1933|07|01}} |died= {{Death date and age|1965|09|10|1933|07|01}} |placeofbirth= [[उत्तर प्रदेश]] के [[ग़ाज़ीपुर]] जिले में धामूपुर गाँव |placeofdeath= [[चीमा]], [[खेमकरण सैक्टर]] |image=Soldier Abdul Hamid 2000 stamp of India.jpg |caption= कम्पनी क्वार्टर मास्टर [[हवलदार]], परमवीर चक्र |allegiance= {{flagicon|भारत}} [[भारत]] |branch= [[File:Flag of Indian Army.svg|24px]] [[भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ|भारतीय सेना]] |unit= ४ ग्रेनेडियर |serviceyears= १९५४-१९६५ |rank= [[File:Company Quartermaster Havildar.gif|center|24px]] कम्पनी क्वार्टर मास्टर [[हवलदार]] |commands= |battles= [[आसल उत्ताड़ का युद्ध]] ([[१९६५ का भारत-पाक युद्ध|१९६५ भारत-पाक युद्ध]]) |awards= [[File:Param-Vir-Chakra-ribbon.svg|32px]] [[परमवीर चक्र]]<br>समर सेवा पदक<br>रक्षा पदक<br>सैन्य सेवा पदक |laterwork= |honorific prefix=कम्पनी क्वार्टर मास्टर हवलदार|image_size=250 px|honorific suffix=[[परमवीर चक्र| पिभिसि]]}} '''अब्दुल हमीद''' (1.जुलाई 1933 -10सितम्बर , 1965) [[भारतीय सशस्‍त्र सेनाएँ|भारतीय सेना]] की 4 ग्रेनेडियर में एक सिपाही थे जिन्होंने [[१९६५ का भारत-पाक युद्ध|1965 के भारत-पाक युद्ध]] के दौरान खेमकरण सैक्टर के [[आसल उत्ताड़ का युद्ध|आसल उत्ताड़ में लड़े गए युद्ध]] में अद्भुत वीरता का प्रदर्शन करते हुए वीरगति प्राप्त की जिसके लिए उन्हें मरणोपरान्त भारत का सर्वोच्च सेना पुरस्कार [[परमवीर चक्र]] मिला।<ref>[http://indianarmy.nic.in/PVC/photo_6.htm The Param Vir Chakra Winners' home page for Company Quarter Master Havildar Abdul Hamid Masoodi] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303215807/http://indianarmy.nic.in/PVC/photo_6.htm |date=3 मार्च 2016 }} indianarmy.nic.in</ref> यह पुरस्कार इस युद्ध, जिसमें वे शहीद हुये, के समाप्त होने के एक सप्ताह से भी पहले १६ सितम्बर १९६५ को घोषित हुआ। शहीद होने से पहले परमवीर अब्दुल हमीद ने मात्र अपनी "गन माउन्टेड जीप" से उस समय अजेय समझे जाने वाले पाकिस्तान के "पैटन टैंकों" को नष्ट किया था। ==जीवनी== अब्दुल हमीद का जन्म [[उत्तर प्रदेश]] के [[ग़ाज़ीपुर|गाजीपुर]] जिले के धामूपुर गाँव में १ जुलाई १९३३ में एक साधारण परिवार में हुआ था। उनकी माता का नाम सकीना बेगम और पिता का नाम मोहम्मद उस्मान था। ==सैन्य सेवा== अब्दुल हमीद २८ दिसम्बर 19५४ को भारतीय सेना के ग्रेनेडियर रेजीमेंट में भर्ती हुए। बाद में उनकी तैनाती रेजीमेंट के 4 ग्रेनेडियर बटालियन में हुई जहां उन्होंने अपने सैन्य सेवा काल तक अपनी सेवाएं दीं। उन्होंने अपनी इस बटालियन के साथ [[आगरा]], [[अमृतसर]], [[जम्मू और कश्मीर|जम्मू-कश्मीर]], [[दिल्ली]], [[नेफ़ा|नेफा]] और [[रामगढ़]] में भारतीय सेना को अपनी सेवाएं दीं। [[भारत-चीन युद्ध]] के दौरान अब्दुल हमीद की बटालियन सातवीं इंफैन्ट्री ब्रिगेड का हिस्सा थी जिसने ब्रिगेडियर जॉन दलवी के नेतृत्व में नमका-छू के युद्ध में [[पीपल्स लिबरेशन आर्मी]] से लोहा लिया। इस युद्ध में सेकेंड लेफ्टिनेंट जी. वी. पी. राव को मरणोपरांत अद्भुत शौर्य और वीरता के प्रदर्शन के लिए [[महावीर चक्र]] से सम्मानित किया गया। अब्दुल हमीद के सम्मान से पहले इस बटालियन को भारत की स्वतंत्रता के पश्चात मिलने यह सबसे बड़ा वीरता पुरस्कार था। उन्होंने अपने सेवा काल में सैन्य सेवा मेडल, समर सेवा मेडल और रक्षा मेडल से सम्मान प्राप्त किया था। ==1965 का युद्ध == भारत में अस्थिरता उत्पन्न करने और शासन-व्यवस्ता के खिलाफ विद्रोह भड़काने की अपनी योजना 'ऑपरेशन जिब्राल्टर' के तहत पाकिस्तानी सेना ने भारतीय सीमा में जम्मू-कश्मीर में लगातार घुसपैठ करने की गतिविधियां शुरू कर दीं। 5 से 10 अगस्त 1965 के बीच भारतीय सेना ने भारी तादाद में पाकिस्तानी नागरिकों के घुसपैठ को उजागर किया। पकड़े गए घुसपैठियों से मिले दस्तावेजों के जरिए इस बात के पुख्ता सबूत मिले कि पाकिस्तान ने कश्मीर पर कब्जा करने के लिए गुरिल्ला हमले की योजना बनाई थी। पाकिस्तान अपनी इस योजना को अंजाम देने के लिए 30,000 छापामार हमलावरों को इस खास उद्देश्य के लिए प्रशिक्षित किया था। 8- सितम्बर-1965 की रात में, पाकिस्तान द्वारा भारत पर हमला करने पर, उस हमले का जवाव देने के लिए भारतीय सेना के जवान उनका मुकाबला करने को खड़े हो गए। वीर अब्दुल हमीद पंजाब के [[तरन तारन साहिब|तरनतारन]] जिले के [[खेमकरण]] सेक्टर में सेना की अग्रिम पंक्ति में तैनात थे। पाकिस्तान ने उस समय के अपराजेय माने जाने वाले "अमेरिकन पैटन टैंकों" के के साथ, "खेम करन" सेक्टर के "असल उताड़" गाँव पर हमला कर दिया। भारतीय सैनिकों के पास न तो टैंक थे और नहीं बड़े हथियार लेकिन उनके पास था भारत माता की रक्षा के लिए लड़ते हुए मर जाने का हौसला। भारतीय सैनिक अपनी साधारण "थ्री नॉट थ्री रायफल" और एल.एम्.जी. के साथ पैटन टैंकों का सामना करने लगे। हवलदार अब्दुल हमीद के पास "गन माउनटेड जीप" थी जो पैटन टैंकों के सामने मात्र एक खिलौने के सामान थी। अब्दुल हमीद ने अपनी जीप में बैठ कर अपनी गन से पैटन टैंकों के कमजोर अंगों पर एकदम सटीक निशाना लगाकर एक -एक कर धवस्त करना प्रारम्भ कर दिया। उनको ऐसा करते देख अन्य सैनकों का भी हौसला बढ़ गया और देखते ही देखते पाकिस्तान फ़ौज में भगदड़ मच गई। अब्दुल हमीद ने अपनी "गन माउनटेड जीप" से सात<ref>Maj Gen Cardozo, Ian (2003). PARAM VIR. New Delhi: Lotus Collection. ISBN 81-7436-262-2</ref> पाकिस्तानी पैटन टैंकों को नष्ट किया था। देखते ही देखते भारत का "असल उताड़" गाँव "पाकिस्तानी पैटन टैंकों" की कब्रगाह बन गया। लेकिन भागते हुए पाकिस्तानियों का पीछा करते अब्दुल हमीद की जीप पर एक गोला गिर जाने से वे बुरी तरह से घायल हो गए और अगले दिन ९ सितम्बर को उनका स्वर्गवास हो गया लेकिन उनके स्वर्ग सिधारने की आधिकारिक घोषणा १० सितम्बर को की गई थी। इस युद्ध में साधारण "गन माउनटेड जीप" के हाथों हुई "पैटन टैंकों" की बर्बादी को देखते हुए अमेरिका में पैटन टैंकों के डिजाइन को लेकर पुन: समीक्षा करनी पड़ी थी। ==लोकप्रिय संस्कृति में== [[चेतन आनन्द]] द्वारा निर्मित 1988 के दूरदर्शन धारावाहिक ''[[परमवीर चक्र (धारावाहिक)|परमवीर चक्र]]'' में हवलदार अब्दुल हमीद की भूमिका [[नसीरुद्दीन शाह]] ने निभायी। == सम्मान == इस युद्ध में असाधारण बहादुरी के लिए उन्हें पहले महावीर चक्र और फिर सेना का सर्वोच्च सम्मान परमवीर चक्र से अलंकृत किया गया। सारा देश उनकी बहादुरी को प्रणाम करता है। == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{परमवीर चक्र से सम्मानित लोग}} [[श्रेणी:परमवीर चक्र सम्मानित लोग]] [[श्रेणी:1933 में जन्मे लोग|हमीद, अब्दुल]] [[श्रेणी:भारत-पाक युद्ध]] [[श्रेणी:१९६५ में निधन]] [[श्रेणी:ग़ाज़ीपुर ज़िले के लोग]] [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश के लोग]] prv105q09cmsfi7n0nykd2k0x57zliq श्वास नलिका 0 299667 6446950 5357180 2025-07-01T01:29:18Z ~2025-105266 875939 6446950 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Illu conducting passages.svg|thumb|श्वासनली (trachea) और उस से सम्बंधित अंग]] '''मनुष्य''', पशुओं और पक्षियों के शरीर में '''श्वास नलिका''' (trachea) या '''साँस की नली''' वह नली होती है जो गले में स्थित [[स्वरयंत्र]] (लैरिंक्स) को [[फेफड़ा|फेफड़ों]] से जोड़ती है और मुंह से फेफड़ों तक हवा पहुँचाने के रास्ते का एक महत्वपूर्ण भाग है। श्वासनली की आन्तरिक सतह पर कुछ विशेष [[कोशिका|कोशिकाओं]] की परत होती है जिन से श्लेष्मा (mucus) रिसता रहता है। साँस के साथ शरीर में प्रवेश हुए अधिकतर कीटाणु, धूल व अन्य हानिकारक कण इस श्लेष्मा से चिपक कर फँस जाते हैं और फेफड़ों तक नहीं पहुँच पाते। अशुद्धताओं से मिश्रित यह श्लेष्मा या तो अनायास ही पी लिया जाता है, जिस से ये पेट में पहुँच कर वहां पर हाज़में के रसायनों द्वारा नष्ट कर दिया जाता है, या फिर [[बलगम|बलग़म]] बन कर मुंह में उभर आता है जहाँ से इसे थूका या निग़ला जा सकता है। मछलियों के शरीर में श्वासनली नहीं होती। == मनुष्यों में == मनुष्यों में श्वासनली की भीतरी चौड़ाई 21 से 27 मिलीमीटर और लम्बाई 10 से 16 सेन्टीमीटर तक होती है। यह स्वरग्रंथि से शुरू हो कर नीचे फेफड़ों की तरफ आती है और फिर दो नालियों में बट जाती है जिन्हें श्वस्नियाँ (ब्रोंकाई) कहते हैं। दाईं श्वसनी दाएँ फेफड़ें में सांस ले जाती है और बाईं श्वसनी बाएँ फेफड़ें में। श्वासनली को अकड़कर सांस के लिए खुला रखने के लिए श्वासनली के अंदर थोड़ी-थोड़ी दूरी पर 25 से 20 उपस्थि (कार्टिलिज) के बने छल्ले होते हैं। इन सब छल्लों से जुड़ी हुई एक [[पेशी|मांसपेशी]] होती है। जब मनुष्य ख़ांसी करता है तो यह मांसपेशी सिकुड़ जाती है जिस से यह छल्ले भी सिकुड़ जाते हैं और श्वासनली थोड़ी तंग हो जाती है जाती है। श्वासनली के सिकुड़ने से गुज़रने वाली हवा का दबाव और गति ठीक उसी तरह से बढ़ जाती है जिस तरह अगर किसी पानी की नली को सिकोड़ा जाए तो पानी ज़्यादा ज़ोर से आता है। अगर कोई बलग़म या किसी चीज़ के कण श्वासनली में चिपके या फंसे हों तो वो हवा के इस तेज़ बहाव से मुंह की तरफ उड़ते हुए चले जाते हैं। ज़ुक़ाम या कोई ग़लत पदार्थ श्वासनली में जाने की हालत में ख़ांसने की इसी व्यवस्था से श्वासनली स्वयं को साफ़ कर लेती है। == ग्रासनाल और श्वासनली == गले से पेट तक चलती हुई एक और भी नली होती है जिसे [[ग्रासनली|ग्रासनाल]] (esophagus) या खाने की नली कहते हैं। ग्रासनाल और श्वासनली दोनों ही गले से शुरू होतीं हैं। श्वासनली के ऊपर एक छोटा सा लोलक (पल्ला) होता है जिसे [[कंठच्छद]] (epiglottis / एपिग्लाटिस) कहते हैं। जब कोई खाना खाता है या कुछ पीता है तो यह कंठच्छद गिर कर श्वासनली को कस के बंद कर देता है। इसी कारण से खाना ग्रासनाल से होते हुए पेट में तो जाता है लेकिन श्वासनाल या फेफड़ों में बिलकुल प्रवेश नहीं करता। == इन्हें भी देखें == * [[स्वरयंत्र]] * [[फेफड़ा]] * [[श्वासनली के निचले हिस्से का संक्रमण]] * [[ग्रासनली|ग्रासनाल]] * [[गर्दन]] [[श्रेणी:अंग]] [[श्रेणी:हिन्दी विकि डीवीडी परियोजना]] [[श्रेणी:श्वसन]] shpj8aczlbzfi5rplr4m6c35n0ukvtf 6447093 6446950 2025-07-01T09:45:25Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 28. अक्टूबर २०२१ 13:26:01 पर 2401:4900:5A4A:37A4:0:0:633:5C09 के 5357180 अवतरण में बदला 6447093 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Illu conducting passages.svg|thumb|श्वासनली (trachea) और उस से सम्बंधित अंग]] मनुष्य, पशुओं और पक्षियों के शरीर में '''श्वास नलिका''' (trachea) या '''साँस की नली''' वह नली होती है जो गले में स्थित [[स्वरयंत्र]] (लैरिंक्स) को [[फेफड़ा|फेफड़ों]] से जोड़ती है और मुंह से फेफड़ों तक हवा पहुँचाने के रास्ते का एक महत्वपूर्ण भाग है। श्वासनली की आन्तरिक सतह पर कुछ विशेष [[कोशिका|कोशिकाओं]] की परत होती है जिन से श्लेष्मा (mucus) रिसता रहता है। साँस के साथ शरीर में प्रवेश हुए अधिकतर कीटाणु, धूल व अन्य हानिकारक कण इस श्लेष्मा से चिपक कर फँस जाते हैं और फेफड़ों तक नहीं पहुँच पाते। अशुद्धताओं से मिश्रित यह श्लेष्मा या तो अनायास ही पी लिया जाता है, जिस से ये पेट में पहुँच कर वहां पर हाज़में के रसायनों द्वारा नष्ट कर दिया जाता है, या फिर [[बलगम|बलग़म]] बन कर मुंह में उभर आता है जहाँ से इसे थूका या निग़ला जा सकता है। मछलियों के शरीर में श्वासनली नहीं होती। == मनुष्यों में == मनुष्यों में श्वासनली की भीतरी चौड़ाई 21 से 27 मिलीमीटर और लम्बाई 10 से 16 सेन्टीमीटर तक होती है। यह स्वरग्रंथि से शुरू हो कर नीचे फेफड़ों की तरफ आती है और फिर दो नालियों में बट जाती है जिन्हें श्वस्नियाँ (ब्रोंकाई) कहते हैं। दाईं श्वसनी दाएँ फेफड़ें में सांस ले जाती है और बाईं श्वसनी बाएँ फेफड़ें में। श्वासनली को अकड़कर सांस के लिए खुला रखने के लिए श्वासनली के अंदर थोड़ी-थोड़ी दूरी पर 25 से 20 उपस्थि (कार्टिलिज) के बने छल्ले होते हैं। इन सब छल्लों से जुड़ी हुई एक [[पेशी|मांसपेशी]] होती है। जब मनुष्य ख़ांसी करता है तो यह मांसपेशी सिकुड़ जाती है जिस से यह छल्ले भी सिकुड़ जाते हैं और श्वासनली थोड़ी तंग हो जाती है जाती है। श्वासनली के सिकुड़ने से गुज़रने वाली हवा का दबाव और गति ठीक उसी तरह से बढ़ जाती है जिस तरह अगर किसी पानी की नली को सिकोड़ा जाए तो पानी ज़्यादा ज़ोर से आता है। अगर कोई बलग़म या किसी चीज़ के कण श्वासनली में चिपके या फंसे हों तो वो हवा के इस तेज़ बहाव से मुंह की तरफ उड़ते हुए चले जाते हैं। ज़ुक़ाम या कोई ग़लत पदार्थ श्वासनली में जाने की हालत में ख़ांसने की इसी व्यवस्था से श्वासनली स्वयं को साफ़ कर लेती है। == ग्रासनाल और श्वासनली == गले से पेट तक चलती हुई एक और भी नली होती है जिसे [[ग्रासनली|ग्रासनाल]] (esophagus) या खाने की नली कहते हैं। ग्रासनाल और श्वासनली दोनों ही गले से शुरू होतीं हैं। श्वासनली के ऊपर एक छोटा सा लोलक (पल्ला) होता है जिसे [[कंठच्छद]] (epiglottis / एपिग्लाटिस) कहते हैं। जब कोई खाना खाता है या कुछ पीता है तो यह कंठच्छद गिर कर श्वासनली को कस के बंद कर देता है। इसी कारण से खाना ग्रासनाल से होते हुए पेट में तो जाता है लेकिन श्वासनाल या फेफड़ों में बिलकुल प्रवेश नहीं करता। == इन्हें भी देखें == * [[स्वरयंत्र]] * [[फेफड़ा]] * [[श्वासनली के निचले हिस्से का संक्रमण]] * [[ग्रासनली|ग्रासनाल]] * [[गर्दन]] [[श्रेणी:अंग]] [[श्रेणी:हिन्दी विकि डीवीडी परियोजना]] [[श्रेणी:श्वसन]] 6rekydwhvl10uztqjb2lyiql4ed3slr तेली 0 431088 6446714 6416580 2025-06-30T12:50:37Z ~2025-102173 875850 6446714 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Santa ji.jpg|अंगूठाकार|मराठी '''[[संताजी जगनाडे|तेली संत]]''' संताजी की [[रायपुर]] [[छत्तीसगढ़]] में स्थापित प्रतिमा]] [[File:Teli oil press.jpg|thumb|बैल से चलने वाली परम्परागत कोल्हू और उस पर बैठा तेली बालक]] '''तेली''' परंपरागत रूप से [[भारत]], [[पाकिस्तान]] और [[नेपाल]] में तेल उत्पाद करने और बेचने वाले तेल व्यापारी लोग है। ये वैश्य कि सबसे प्रभुत्व जाती है जिस कारण ये खुद को साहूकार भी कहते है । जिन्हे वर्तमान में तेली समाज के नाम से जाना जाता है। तेली शब्द को संस्कृत में तैलिक कहते है। तेली समाज के लोग हिंदू, मुस्लिम,जैन, बौद्ध और पारसी इन सभी धर्मो में पाए जाते हैं। हिंदू तेली समाज के सरनेम– साव,साहू,तैल्याकार,सहुवान,साह,साहूकार है। तेली समाज को गुजरात में घांची तेली के नाम से जाना जाता है। घांची तेली समाज के सरनेम– मोदी, चौधरी और गांधी है। दक्षिण भारत में तेली समाज को वनियार, चेट्टियार, चेट्टी, गनिगा के नाम से जाना जाता हैं। मुस्लिम तेली समाज को मलिक के नाम से जाना जाता है। देश में तेली समाज की जनसंख्या 14% है। महाराष्ट्र के यहूदी समुदाय (जिसे बैन इज़राइल कहा जाता है) शीलवीर तेली नामक तेली जाति में एक उप-समूह के रूप में भी जाना जाता था, अर्थात् शबात पर काम करने से उनके यहूदी परंपरा के विरूद्ध अर्थात् शनिवार के तेल प्रदाताओं। साहू के अधिकांश लोग ट्रेडमैन हैं और महाराष्ट्र और आंध्र प्रदेश में उच्चतम पेशे के हैं|तेली जाति का इतिहास अंग्रेजों के आगमन से पहले यह समाज आर्थिक दृष्टि से समृद्ध और प्रभावशाली रहा है. इस समाज के लोग बड़े जमींदार और साहूकार कारोबारी रहे हैं. जहां भी यह प्रभावशाली रहे इन्होंने मंदिरों और धर्मशालाओं का निर्माण कराया और रचनात्मक कार्यों में सक्रिय सक्रिय योगदान दिया है. स्वतंत्रता संग्राम में तेली समाज के लोगों का महत्वपूर्ण योगदान है. इस समाज में अनेक महापुरुषों ने जन्म लिया है. तेली समाज वीर शिरोमणी महाराणा प्रतापसिंह को अपना महापुरुष के तोर पे देखते हे.<ref name=":0">{{Citation|last=Williams|first=Abigail|title=Using Books|date=2017-06-27|url=https://doi.org/10.12987/yale/9780300208290.003.0004|work=The Social Life of Books|publisher=Yale University Press|isbn=978-0-300-20829-0|access-date=2025-01-06}}</ref> तेली समाज के प्रमुखतम राजाओं में भामाशाह थे।दानवीर भामाशाह का जन्म राजस्थान के मेवाड़ राज्य में वर्तमान पाली जिले के सादड़ी गांव में 29 अप्रैल 1547 को सम्पन्न तेली जैन परिवार में हुआ। उनके पिता का नाम भारमल था जो रणथम्भौर के किलेदार थे। पौराणिक कथा के अनुसार, एक बार एक साहू परिवार में करमा बाई नामक एक पवित्र आत्मा का जन्म हुआ था। एक दिन नरवरगढ़ के राजा के एक हाथी की त्वचा में संक्रमण हो गया और रजवेद्य ने सुझाव दिया कि उसके जीवन को केवल तेल के एक तालाब में स्नान करके बचाया जा सकता है। राजा ने अपने लोगों को निर्देश दिया कि वे 3 दिनों में तालाब को तेल से भर दें अन्यथा वह व्यापारियों को मार देगा। लेकिन यह एक असम्भव कार्य था। कर्मा बाई ने प्रार्थना की और सिर्फ एक जार के साथ पूरे तालाब को तेल से भर दिया। जब राजा ने यह देखा तो वह बहुत दोषी महसूस किया। उसी दिन से साहू परिवार मा कर्मा बाई की पूजा करते हैं। तेली जाति की उत्पत्ति के के बारे में अनेक मान्यताएं हैं. जिसमें से प्रमुख मान्यताओं का विस्तार से नीचे वर्णन किया गया है. भगवान शिव ने किया तेली जाति की उत्पत्ति तेली जाति की उत्पत्ति के के बारे में अनेक मान्यताएं हैं. जिसमें से प्रमुख मान्यताओं का विस्तार से नीचे वर्णन किया गया है. पौराणिक मान्यताओं के अनुसार, एक बार भगवान शिव की अनुपस्थिति में माता पार्वती को घबराहट महसूस हुई क्योंकि उनके महल में कोई द्वारपाल नहीं था. इसीलिए उन्होंने अपने शरीर के मैल- पसीने से भगवान गणेश को उत्पन्न किया और उन्हें दक्षिणी द्वार की रक्षा के लिए तैनात कर दिया. जब भगवान शिव वापस लौटे तो गणेश जी उन्हें नहीं पहचान पाए और महल में प्रवेश करने से रोक दिया. इससे भगवान शिव इतना क्रोधित हुए कि उन्होंने अपनी तलवार से गणेश जी का सिर काट दिया और मस्तक को भस्म कर दिया. जब भगवान शिव ने महल में प्रवेश किया तो माता पार्वती ने तलवार पर रक्त लगा देखकर उनसे पूछा कि क्या हुआ. पुत्र की हत्या की बात जानकर माता दुखी हो गई और विलाप करने लगी. माता पार्वती ने भगवान शिव से गणेश जी को फिर से जीवित करने का आग्रह किया. लेकिन मस्तक भस्म कर देने के कारण उन्होंने गणेश जी को फिर से जीवित करने में असमर्थता जताई. लेकिन उन्होंने कहा यदि कोई जानवर दक्षिण की ओर मुंह किया हुआ मिले तो गणेश जी को फिर से जीवित किया जा सकता है. फिर ऐसा हुआ कि एक व्यापारी महल के बाहर आराम कर रहा था. उसके पास एक हाथी था जो दक्षिण की ओर मुंह करके बैठा था. भगवान शिव ने अपने तलवार के प्रहार से उसका सर काट दिया और हाथी के सिर को गणेश जी के धड़ से जोड़कर उन्हें पुनर्जीवित कर दिया. लेकिन हाथी की मौत से हुए नुकसान के कारण व्यापारी जोर-जोर से विलाप करने लगा. व्यापारी को शांत करने के लिए भगवान शिव ने ओखली और मुसल की मदद से, जो तब तक अज्ञात यंत्र था, कोल्लू बनाया और तिलहन को पेरकर तेल निकालने की विधि बतलाई. व्यापारी कोल्लू के मदद से तेल पेरने लगा और तेली जाति का संस्थापक यानी की पहला तेली कहलाया. ==वर्ण स्थिति == [[वैश्य|तेली समाज]] में शुरुवात से वर्ण व्यवस्था को लेकर अलग अलग मतभेद रहा है, कुछ अपने को तेल के व्यापारी होने के कारण अपने को वैश्य कहते है, और कुछ अपने को क्षत्रिय कहते है, एवम कुछ लोग कहते है, हमारे गुप्त वंश के पूर्वजों ने कभी भी अपने को किसी वर्ण का नही बताया है नाही उनके द्वारा लिखवाए किसी भी शिलालेखो में उनके वर्ण के बारे में लिखा है,यानी हमारे पूर्वज वर्ण व्यवस्था को नही मानते थे और वो सभी धर्मो का सम्मान करते थे।े ==तेली समाज के महापुरुष== {{citation needed}} सम्राट विक्रमादित्य (ये तेली गुप्तवंश के थे जिन्हें चंद्रगुप्त द्वितीय के नाम से भी जानते हैं। इन्होंने ईसा से 57 वर्ष पहले विक्रम संवत पंचांग की शुरुआत की जो आज प्रमुख हिंदू पंचांग है और सभी धार्मिक कार्यों, उत्सवों, जन्म दिवस, मृत्यु तिथि, ग्रह नक्षत्र गणनाओं को इसी आधार पर किया जाता है। नालंदा विश्वविद्यालय, विक्रमशिला विश्वविद्यालय, तक्षशिला विश्वविद्यालय, आदि का निर्माण इन्हीं के समय हुआ।) गुरु संताजी जगनाडे महाराज ( जो संत तुकाराम के परम शिष्य थे। गुरु संताजी द्वारा लिखे अभंगो को पांचवा वेद कहा जाता है) गुरु गोरखनाथ {{citation needed}}( गुरु गोरखनाथ ने स्वयं अपने श्लोक में अपनी जाति तेली बताई है। गुरु गोरखनाथ को ही नाथ सम्प्रदाय के विस्तार का श्रेय जाता है) देवी मां कर्मा {{citation needed}}( भगवान जगन्नाथ स्वयं प्रातः कालीन सुबह मां कर्मा के घर खिचड़ी का भोग लगाने आते थे। इस पर बहुत सी कहानियां प्रचलित है। और इसी कारण आज भी जगन्नाथ मंदिर में भगवान जगन्नाथ को खिचड़ी का भोग लगाया जाता है) [[भामाशाह]]{{citation needed}} (भामाशाह और महाराणा प्रताप बचपन के परममित्र थे। जब [[महाराणा प्रताप]] को मुगलों से युद्ध करने के लिए आपार धन और सैनिकों की जरूरत थी, उसी वक्त उनके बचपन के मित्र भामाशाह ने अपने सारे धन दौलत को महाराणा को देश की रक्षा के लिए दान दे दिया,और भामाशाह ने भील और मीणाओं की सेना एकत्र कर तब महाराणा प्रताप और भामाशाह ने मुगलों से युद्ध किया था) वीर महाबली तेली {{citation needed}}( वीर महाबली और [[छत्रसाल]] दोनो ही बचपन के परममित्र थे। वीर महाबली ने अपने पूर्वजों की सारी धन संपत्ति को दान कर छत्रसाल को युद्ध के लिए तैयार किया। तब बुंदेलखंड के दोनो शेरो छत्रसाल और महाबली ने मुगलों से युद्ध किया। और मुगलों को पराजित भी किया) महात्मा गांधी (इनका असली नाम मोहनदास करमचंद गांधी था। जन्म गुजरात के पोरबंदर में। पैतृक व्यवसाय कोल्हू से इत्र निकालना था। लंदन से बैरिस्टर बन साउथ अफ्रीका में नस्ली भेदभाव के विरुद्ध काम किया। भारतवर्ष को अंग्रेजी राज से मुक्त कराने में इनका सबसे बड़ा अहिंसक योगदान था।) नरेंद्र मोदी (2014 से भारतवर्ष के प्रधानमंत्री। पूरा नाम नरेंद्रनाथ दामोदरदास मोदी। गुजरात के मोढ़ घांची तेली जाति से। 500 वर्षों बाद अयोध्या में श्रीराम मंदिर के पुनः स्थापना का श्रेय। सभी वर्गों के विकास और सम्मान करते हुए सनातन हिंदू धर्म को गौरवान्वित किया। कई प्रसिद्ध स्थानों का भव्य विकास किया। दुनियाभर के सबसे प्रसिद्ध नेता।){{citation needed}} [[रघुवर दास]] :- पूर्व मुख्यमंत्री (झारखंड).राज्यपाल (ओडिशा) {{citation needed}} सुशील कुमार मोदी :- पूर्व उप मुख्यमंत्री बिहार{{citation needed}} ==राजनीति == ===बिहार=== 2000 के दशक के अंत में, तेली सेना द्वारा आयोजित बिली के तेली समुदाय में से कुछ, वोट बैंक की राजनीति में शामिल थे क्योंकि उन्होंने राज्य में सबसे पिछड़ा वर्ग के रूप में वर्गीकरण प्राप्त करने की मांग की थी। प्रारंभ में, वे भारत की आधिकारिक सकारात्मक भेदभाव योजना में इस तात्पर्य को प्राप्त करने में विफल रहे, विपक्षी अन्य समूहों से आ रहे थे जिन्होंने तेली को बहुत अधिक आबादी वाले और सामाजिक-आर्थिक रूप से प्रभावशाली माना और परिवर्तन को सही ठहराया। अप्रैल 2015 में, बिहार के मुख्यमंत्री [[नितीश कुमार|नीतीश कुमार]] ने बिहार में अत्यंत पिछड़ा वर्ग (ईबीसी) की सूची में तेली जाति को शामिल करने का फैसला किया।<ref>{{Cite web |url=https://www.bbc.com/hindi/india/2015/09/150916_bihar_obc_cast_equation_sr |title=बिहारः जातियों के दर्जे में बदलाव से होगा फ़ायदा ? |access-date=23 अप्रैल 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180511102725/https://www.bbc.com/hindi/india/2015/09/150916_bihar_obc_cast_equation_sr |archive-date=11 मई 2018 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.firstpost.com/politics/bihar-bjp-jdu-set-for-a-war-of-sops-ahead-of-assembly-polls-2323246.html|title=Bihar: BJP, JD(U) set for a war of sops ahead of Assembly polls|access-date=9 दिसंबर 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171209152449/http://www.firstpost.com/politics/bihar-bjp-jdu-set-for-a-war-of-sops-ahead-of-assembly-polls-2323246.html|archive-date=9 दिसंबर 2017|url-status=dead}}</ref> [[बिहार जाति आधारित गणना 2023]] की रिपोर्ट के अनुसार, बिहार में तेली की आबादी 2.81% है।<ref>{{cite web|url=https://www.prabhatkhabar.com/state/bihar/patna/bihar-caste-survey-63-percent-population-belongs-only-to-obc-and-ebc-category-see-the-complete-list-asj|title=Bihar Caste Survey: बिहार में किस जाति की कितनी आबादी, देखें पूरी सूची}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.livehindustan.com/bihar/bihar-caste-survey-report-caste-census-data-released-in-bihar-how-much-population-of-which-caste-live-blog-8790971.html|title=Bihar Caste Survey Report LIVE: बिहार में 63% पिछड़े, 19% दलित, 15% सवर्ण, जाति गणना रिपोर्ट में यादव सबसे ज्यादा}}</ref> ===झारखंड === 2004 में, झारखंड सरकार ने [[अर्जुन मुंडा]] के अधीन झारखंड में अनुसूचित जनजाति में तेली जाति को दर्जा देने की सिफारिश की, लेकिन यह कदम 2015 के रूप में अमल नहीं किया गया।<ref>{{cite web|url=http://www.telegraphindia.com/1041221/asp/jharkhand/story_4153657.asp|title=Teli show of strength at Gumla|access-date=9 दिसंबर 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20161108205004/http://www.telegraphindia.com/1041221/asp/jharkhand/story_4153657.asp|archive-date=8 नवंबर 2016|url-status=live}}</ref> 2014 में, [[रघुवर दास]] झारखंड के पहले तेली मुख्यमंत्री बने छत्तीसगढ़ में तेली जाति के लोगो की जनसंख्या ज्यादा है| मध्यप्रदेश के ग्वालियर में स्थित [[तेली का मन्दिर]] तेली समुदाय ने 9 वी सदी में बनवाया था । ==इन्हें भी देखें== * [[अन्य पिछड़ा वर्ग]] * [[राजपूत]] * [[वैश्य]] * [[हिन्दू वर्ण व्यवस्था]] * [[नरेन्द्र मोदी]] *[[रघुवर दास]] *[[ताम्रध्वज साहू]] *[[रामेश्वर तेली]] ==सन्दर्भ== {{reflist}}{{राजस्थान के सामाजिक समूह}} [[श्रेणी:भारत]] [[श्रेणी:उपनाम]] [[श्रेणी:राजस्थान के सामाजिक समुदाय]] gjxjs5kfydq884u20sr8t7pztr6h5yh 6446715 6446714 2025-06-30T12:55:15Z ~2025-102173 875850 6446715 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Santa ji.jpg|अंगूठाकार|मराठी '''[[संताजी जगनाडे|तेली संत]]''' संताजी की [[रायपुर]] [[छत्तीसगढ़]] में स्थापित प्रतिमा]] [[File:Teli oil press.jpg|thumb|बैल से चलने वाली परम्परागत कोल्हू और उस पर बैठा तेली बालक]] '''तेली''' परंपरागत रूप से [[भारत]], [[पाकिस्तान]] और [[नेपाल]] में तेल उत्पाद करने और बेचने वाले तेल व्यापारी लोग है। ये वैश्य कि सबसे प्रभुत्व जाती है जिस कारण ये खुद को साहूकार भी कहते है । जिन्हे वर्तमान में तेली समाज के नाम से जाना जाता है। तेली शब्द को संस्कृत में तैलिक कहते है। तेली समाज के लोग हिंदू, मुस्लिम,जैन, बौद्ध और पारसी इन सभी धर्मो में पाए जाते हैं। हिंदू तेली समाज के सरनेम– साव,साहू,तैल्याकार,सहुवान,साह,साहूकार है। तेली समाज को गुजरात में घांची तेली के नाम से जाना जाता है। घांची तेली समाज के सरनेम– मोदी, चौधरी और गांधी है। दक्षिण भारत में तेली समाज को वनियार, चेट्टियार, चेट्टी, गनिगा के नाम से जाना जाता हैं। मुस्लिम तेली समाज को मलिक के नाम से जाना जाता है। देश में तेली समाज की जनसंख्या 14% है। महाराष्ट्र के यहूदी समुदाय (जिसे बैन इज़राइल कहा जाता है) शीलवीर तेली नामक तेली जाति में एक उप-समूह के रूप में भी जाना जाता था, अर्थात् शबात पर काम करने से उनके यहूदी परंपरा के विरूद्ध अर्थात् शनिवार के तेल प्रदाताओं। साहू के अधिकांश लोग ट्रेडमैन हैं और महाराष्ट्र और आंध्र प्रदेश में उच्चतम पेशे के हैं|तेली जाति का इतिहास अंग्रेजों के आगमन से पहले यह समाज आर्थिक दृष्टि से समृद्ध और प्रभावशाली रहा है. इस समाज के लोग बड़े जमींदार और साहूकार कारोबारी रहे हैं. जहां भी यह प्रभावशाली रहे इन्होंने मंदिरों और धर्मशालाओं का निर्माण कराया और रचनात्मक कार्यों में सक्रिय सक्रिय योगदान दिया है. स्वतंत्रता संग्राम में तेली समाज के लोगों का महत्वपूर्ण योगदान है. इस समाज में अनेक महापुरुषों ने जन्म लिया है. तेली समाज वीर शिरोमणी महाराणा प्रतापसिंह को अपना महापुरुष के तोर पे देखते हे.<ref name=":0">{{Citation|last=Williams|first=Abigail|title=Using Books|date=2017-06-27|url=https://doi.org/10.12987/yale/9780300208290.003.0004|work=The Social Life of Books|publisher=Yale University Press|isbn=978-0-300-20829-0|access-date=2025-01-06}}</ref> तेली समाज के प्रमुखतम राजाओं में भामाशाह थे।दानवीर भामाशाह का जन्म राजस्थान के मेवाड़ राज्य में वर्तमान पाली जिले के सादड़ी गांव में 29 अप्रैल 1547 को सम्पन्न तेली जैन परिवार में हुआ। उनके पिता का नाम भारमल था जो रणथम्भौर के किलेदार थे। पौराणिक कथा के अनुसार, एक बार एक साहू परिवार में करमा बाई नामक एक पवित्र आत्मा का जन्म हुआ था। एक दिन नरवरगढ़ के राजा के एक हाथी की त्वचा में संक्रमण हो गया और रजवेद्य ने सुझाव दिया कि उसके जीवन को केवल तेल के एक तालाब में स्नान करके बचाया जा सकता है। राजा ने अपने लोगों को निर्देश दिया कि वे 3 दिनों में तालाब को तेल से भर दें अन्यथा वह व्यापारियों को मार देगा। लेकिन यह एक असम्भव कार्य था। कर्मा बाई ने प्रार्थना की और सिर्फ एक जार के साथ पूरे तालाब को तेल से भर दिया। जब राजा ने यह देखा तो वह बहुत दोषी महसूस किया। उसी दिन से साहू परिवार मा कर्मा बाई की पूजा करते हैं। तेली जाति की उत्पत्ति के के बारे में अनेक मान्यताएं हैं. जिसमें से प्रमुख मान्यताओं का विस्तार से नीचे वर्णन किया गया है. भगवान शिव ने किया तेली जाति की उत्पत्ति पौराणिक मान्यताओं के अनुसार, एक बार भगवान शिव की अनुपस्थिति में माता पार्वती को घबराहट महसूस हुई क्योंकि उनके महल में कोई द्वारपाल नहीं था. इसीलिए उन्होंने अपने शरीर के मैल- पसीने से भगवान गणेश को उत्पन्न किया और उन्हें दक्षिणी द्वार की रक्षा के लिए तैनात कर दिया. जब भगवान शिव वापस लौटे तो गणेश जी उन्हें नहीं पहचान पाए और महल में प्रवेश करने से रोक दिया. इससे भगवान शिव इतना क्रोधित हुए कि उन्होंने अपनी तलवार से गणेश जी का सिर काट दिया और मस्तक को भस्म कर दिया. जब भगवान शिव ने महल में प्रवेश किया तो माता पार्वती ने तलवार पर रक्त लगा देखकर उनसे पूछा कि क्या हुआ. पुत्र की हत्या की बात जानकर माता दुखी हो गई और विलाप करने लगी. माता पार्वती ने भगवान शिव से गणेश जी को फिर से जीवित करने का आग्रह किया. लेकिन मस्तक भस्म कर देने के कारण उन्होंने गणेश जी को फिर से जीवित करने में असमर्थता जताई. लेकिन उन्होंने कहा यदि कोई जानवर दक्षिण की ओर मुंह किया हुआ मिले तो गणेश जी को फिर से जीवित किया जा सकता है. फिर ऐसा हुआ कि एक व्यापारी महल के बाहर आराम कर रहा था. उसके पास एक हाथी था जो दक्षिण की ओर मुंह करके बैठा था. भगवान शिव ने अपने तलवार के प्रहार से उसका सर काट दिया और हाथी के सिर को गणेश जी के धड़ से जोड़कर उन्हें पुनर्जीवित कर दिया. लेकिन हाथी की मौत से हुए नुकसान के कारण व्यापारी जोर-जोर से विलाप करने लगा. व्यापारी को शांत करने के लिए भगवान शिव ने ओखली और मुसल की मदद से, जो तब तक अज्ञात यंत्र था, कोल्लू बनाया और तिलहन को पेरकर तेल निकालने की विधि बतलाई. व्यापारी कोल्लू के मदद से तेल पेरने लगा और तेली जाति का संस्थापक यानी की पहला तेली कहलाया. ==वर्ण स्थिति == [[वैश्य|तेली समाज]] में शुरुवात से वर्ण व्यवस्था को लेकर अलग अलग मतभेद रहा है, कुछ अपने को तेल के व्यापारी होने के कारण अपने को वैश्य कहते है, और कुछ अपने को क्षत्रिय कहते है, एवम कुछ लोग कहते है, हमारे गुप्त वंश के पूर्वजों ने कभी भी अपने को किसी वर्ण का नही बताया है नाही उनके द्वारा लिखवाए किसी भी शिलालेखो में उनके वर्ण के बारे में लिखा है,यानी हमारे पूर्वज वर्ण व्यवस्था को नही मानते थे और वो सभी धर्मो का सम्मान करते थे।े ==तेली समाज के महापुरुष== {{citation needed}} सम्राट विक्रमादित्य (ये तेली गुप्तवंश के थे जिन्हें चंद्रगुप्त द्वितीय के नाम से भी जानते हैं। इन्होंने ईसा से 57 वर्ष पहले विक्रम संवत पंचांग की शुरुआत की जो आज प्रमुख हिंदू पंचांग है और सभी धार्मिक कार्यों, उत्सवों, जन्म दिवस, मृत्यु तिथि, ग्रह नक्षत्र गणनाओं को इसी आधार पर किया जाता है। नालंदा विश्वविद्यालय, विक्रमशिला विश्वविद्यालय, तक्षशिला विश्वविद्यालय, आदि का निर्माण इन्हीं के समय हुआ।) गुरु संताजी जगनाडे महाराज ( जो संत तुकाराम के परम शिष्य थे। गुरु संताजी द्वारा लिखे अभंगो को पांचवा वेद कहा जाता है) गुरु गोरखनाथ {{citation needed}}( गुरु गोरखनाथ ने स्वयं अपने श्लोक में अपनी जाति तेली बताई है। गुरु गोरखनाथ को ही नाथ सम्प्रदाय के विस्तार का श्रेय जाता है) देवी मां कर्मा {{citation needed}}( भगवान जगन्नाथ स्वयं प्रातः कालीन सुबह मां कर्मा के घर खिचड़ी का भोग लगाने आते थे। इस पर बहुत सी कहानियां प्रचलित है। और इसी कारण आज भी जगन्नाथ मंदिर में भगवान जगन्नाथ को खिचड़ी का भोग लगाया जाता है) [[भामाशाह]]{{citation needed}} (भामाशाह और महाराणा प्रताप बचपन के परममित्र थे। जब [[महाराणा प्रताप]] को मुगलों से युद्ध करने के लिए आपार धन और सैनिकों की जरूरत थी, उसी वक्त उनके बचपन के मित्र भामाशाह ने अपने सारे धन दौलत को महाराणा को देश की रक्षा के लिए दान दे दिया,और भामाशाह ने भील और मीणाओं की सेना एकत्र कर तब महाराणा प्रताप और भामाशाह ने मुगलों से युद्ध किया था) वीर महाबली तेली {{citation needed}}( वीर महाबली और [[छत्रसाल]] दोनो ही बचपन के परममित्र थे। वीर महाबली ने अपने पूर्वजों की सारी धन संपत्ति को दान कर छत्रसाल को युद्ध के लिए तैयार किया। तब बुंदेलखंड के दोनो शेरो छत्रसाल और महाबली ने मुगलों से युद्ध किया। और मुगलों को पराजित भी किया) महात्मा गांधी (इनका असली नाम मोहनदास करमचंद गांधी था। जन्म गुजरात के पोरबंदर में। पैतृक व्यवसाय कोल्हू से इत्र निकालना था। लंदन से बैरिस्टर बन साउथ अफ्रीका में नस्ली भेदभाव के विरुद्ध काम किया। भारतवर्ष को अंग्रेजी राज से मुक्त कराने में इनका सबसे बड़ा अहिंसक योगदान था।) नरेंद्र मोदी (2014 से भारतवर्ष के प्रधानमंत्री। पूरा नाम नरेंद्रनाथ दामोदरदास मोदी। गुजरात के मोढ़ घांची तेली जाति से। 500 वर्षों बाद अयोध्या में श्रीराम मंदिर के पुनः स्थापना का श्रेय। सभी वर्गों के विकास और सम्मान करते हुए सनातन हिंदू धर्म को गौरवान्वित किया। कई प्रसिद्ध स्थानों का भव्य विकास किया। दुनियाभर के सबसे प्रसिद्ध नेता।){{citation needed}} [[रघुवर दास]] :- पूर्व मुख्यमंत्री (झारखंड).राज्यपाल (ओडिशा) {{citation needed}} सुशील कुमार मोदी :- पूर्व उप मुख्यमंत्री बिहार{{citation needed}} ==राजनीति == ===बिहार=== 2000 के दशक के अंत में, तेली सेना द्वारा आयोजित बिली के तेली समुदाय में से कुछ, वोट बैंक की राजनीति में शामिल थे क्योंकि उन्होंने राज्य में सबसे पिछड़ा वर्ग के रूप में वर्गीकरण प्राप्त करने की मांग की थी। प्रारंभ में, वे भारत की आधिकारिक सकारात्मक भेदभाव योजना में इस तात्पर्य को प्राप्त करने में विफल रहे, विपक्षी अन्य समूहों से आ रहे थे जिन्होंने तेली को बहुत अधिक आबादी वाले और सामाजिक-आर्थिक रूप से प्रभावशाली माना और परिवर्तन को सही ठहराया। अप्रैल 2015 में, बिहार के मुख्यमंत्री [[नितीश कुमार|नीतीश कुमार]] ने बिहार में अत्यंत पिछड़ा वर्ग (ईबीसी) की सूची में तेली जाति को शामिल करने का फैसला किया।<ref>{{Cite web |url=https://www.bbc.com/hindi/india/2015/09/150916_bihar_obc_cast_equation_sr |title=बिहारः जातियों के दर्जे में बदलाव से होगा फ़ायदा ? |access-date=23 अप्रैल 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180511102725/https://www.bbc.com/hindi/india/2015/09/150916_bihar_obc_cast_equation_sr |archive-date=11 मई 2018 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.firstpost.com/politics/bihar-bjp-jdu-set-for-a-war-of-sops-ahead-of-assembly-polls-2323246.html|title=Bihar: BJP, JD(U) set for a war of sops ahead of Assembly polls|access-date=9 दिसंबर 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171209152449/http://www.firstpost.com/politics/bihar-bjp-jdu-set-for-a-war-of-sops-ahead-of-assembly-polls-2323246.html|archive-date=9 दिसंबर 2017|url-status=dead}}</ref> [[बिहार जाति आधारित गणना 2023]] की रिपोर्ट के अनुसार, बिहार में तेली की आबादी 2.81% है।<ref>{{cite web|url=https://www.prabhatkhabar.com/state/bihar/patna/bihar-caste-survey-63-percent-population-belongs-only-to-obc-and-ebc-category-see-the-complete-list-asj|title=Bihar Caste Survey: बिहार में किस जाति की कितनी आबादी, देखें पूरी सूची}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.livehindustan.com/bihar/bihar-caste-survey-report-caste-census-data-released-in-bihar-how-much-population-of-which-caste-live-blog-8790971.html|title=Bihar Caste Survey Report LIVE: बिहार में 63% पिछड़े, 19% दलित, 15% सवर्ण, जाति गणना रिपोर्ट में यादव सबसे ज्यादा}}</ref> ===झारखंड === 2004 में, झारखंड सरकार ने [[अर्जुन मुंडा]] के अधीन झारखंड में अनुसूचित जनजाति में तेली जाति को दर्जा देने की सिफारिश की, लेकिन यह कदम 2015 के रूप में अमल नहीं किया गया।<ref>{{cite web|url=http://www.telegraphindia.com/1041221/asp/jharkhand/story_4153657.asp|title=Teli show of strength at Gumla|access-date=9 दिसंबर 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20161108205004/http://www.telegraphindia.com/1041221/asp/jharkhand/story_4153657.asp|archive-date=8 नवंबर 2016|url-status=live}}</ref> 2014 में, [[रघुवर दास]] झारखंड के पहले तेली मुख्यमंत्री बने छत्तीसगढ़ में तेली जाति के लोगो की जनसंख्या ज्यादा है| मध्यप्रदेश के ग्वालियर में स्थित [[तेली का मन्दिर]] तेली समुदाय ने 9 वी सदी में बनवाया था । ==इन्हें भी देखें== * [[अन्य पिछड़ा वर्ग]] * [[राजपूत]] * [[वैश्य]] * [[हिन्दू वर्ण व्यवस्था]] * [[नरेन्द्र मोदी]] *[[रघुवर दास]] *[[ताम्रध्वज साहू]] *[[रामेश्वर तेली]] ==सन्दर्भ== {{reflist}}{{राजस्थान के सामाजिक समूह}} [[श्रेणी:भारत]] [[श्रेणी:उपनाम]] [[श्रेणी:राजस्थान के सामाजिक समुदाय]] azm6zxvjvnn0cqc4oase0io75rvu1pb 6446718 6446715 2025-06-30T12:57:19Z ~2025-102173 875850 6446718 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Santa ji.jpg|अंगूठाकार|मराठी '''[[संताजी जगनाडे|तेली संत]]''' संताजी की [[रायपुर]] [[छत्तीसगढ़]] में स्थापित प्रतिमा]] [[File:Teli oil press.jpg|thumb|बैल से चलने वाली परम्परागत कोल्हू और उस पर बैठा तेली बालक]] '''तेली''' परंपरागत रूप से [[भारत]], [[पाकिस्तान]] और [[नेपाल]] में कोल्हू यंत्र द्वारा सभी प्रकार के तेल तथा इत्र उत्पाद करने और बेचने वाले तेल व्यापारी लोग है। ये वैश्य कि सबसे प्रभुत्व जाती है जिस कारण ये खुद को साहूकार भी कहते है । जिन्हे वर्तमान में तेली समाज के नाम से जाना जाता है। तेली शब्द को संस्कृत में तैलिक कहते है। तेली समाज के लोग हिंदू, मुस्लिम,जैन, बौद्ध और पारसी इन सभी धर्मो में पाए जाते हैं। हिंदू तेली समाज के सरनेम– साव,साहू,तैल्याकार,सहुवान,साह,साहूकार है। तेली समाज को गुजरात में घांची तेली के नाम से जाना जाता है। घांची तेली समाज के सरनेम– मोदी, चौधरी और गांधी है। दक्षिण भारत में तेली समाज को वनियार, चेट्टियार, चेट्टी, गनिगा के नाम से जाना जाता हैं। मुस्लिम तेली समाज को मलिक के नाम से जाना जाता है। देश में तेली समाज की जनसंख्या 14% है। महाराष्ट्र के यहूदी समुदाय (जिसे बैन इज़राइल कहा जाता है) शीलवीर तेली नामक तेली जाति में एक उप-समूह के रूप में भी जाना जाता था, अर्थात् शबात पर काम करने से उनके यहूदी परंपरा के विरूद्ध अर्थात् शनिवार के तेल प्रदाताओं। साहू के अधिकांश लोग ट्रेडमैन हैं और महाराष्ट्र और आंध्र प्रदेश में उच्चतम पेशे के हैं|तेली जाति का इतिहास अंग्रेजों के आगमन से पहले यह समाज आर्थिक दृष्टि से समृद्ध और प्रभावशाली रहा है. इस समाज के लोग बड़े जमींदार और साहूकार कारोबारी रहे हैं. जहां भी यह प्रभावशाली रहे इन्होंने मंदिरों और धर्मशालाओं का निर्माण कराया और रचनात्मक कार्यों में सक्रिय सक्रिय योगदान दिया है. स्वतंत्रता संग्राम में तेली समाज के लोगों का महत्वपूर्ण योगदान है. इस समाज में अनेक महापुरुषों ने जन्म लिया है. तेली समाज वीर शिरोमणी महाराणा प्रतापसिंह को अपना महापुरुष के तोर पे देखते हे.<ref name=":0">{{Citation|last=Williams|first=Abigail|title=Using Books|date=2017-06-27|url=https://doi.org/10.12987/yale/9780300208290.003.0004|work=The Social Life of Books|publisher=Yale University Press|isbn=978-0-300-20829-0|access-date=2025-01-06}}</ref> तेली समाज के प्रमुखतम राजाओं में भामाशाह थे।दानवीर भामाशाह का जन्म राजस्थान के मेवाड़ राज्य में वर्तमान पाली जिले के सादड़ी गांव में 29 अप्रैल 1547 को सम्पन्न तेली जैन परिवार में हुआ। उनके पिता का नाम भारमल था जो रणथम्भौर के किलेदार थे। पौराणिक कथा के अनुसार, एक बार एक साहू परिवार में करमा बाई नामक एक पवित्र आत्मा का जन्म हुआ था। एक दिन नरवरगढ़ के राजा के एक हाथी की त्वचा में संक्रमण हो गया और रजवेद्य ने सुझाव दिया कि उसके जीवन को केवल तेल के एक तालाब में स्नान करके बचाया जा सकता है। राजा ने अपने लोगों को निर्देश दिया कि वे 3 दिनों में तालाब को तेल से भर दें अन्यथा वह व्यापारियों को मार देगा। लेकिन यह एक असम्भव कार्य था। कर्मा बाई ने प्रार्थना की और सिर्फ एक जार के साथ पूरे तालाब को तेल से भर दिया। जब राजा ने यह देखा तो वह बहुत दोषी महसूस किया। उसी दिन से साहू परिवार मा कर्मा बाई की पूजा करते हैं। तेली जाति की उत्पत्ति के के बारे में अनेक मान्यताएं हैं. जिसमें से प्रमुख मान्यताओं का विस्तार से नीचे वर्णन किया गया है. भगवान शिव ने किया तेली जाति की उत्पत्ति पौराणिक मान्यताओं के अनुसार, एक बार भगवान शिव की अनुपस्थिति में माता पार्वती को घबराहट महसूस हुई क्योंकि उनके महल में कोई द्वारपाल नहीं था. इसीलिए उन्होंने अपने शरीर के मैल- पसीने से भगवान गणेश को उत्पन्न किया और उन्हें दक्षिणी द्वार की रक्षा के लिए तैनात कर दिया. जब भगवान शिव वापस लौटे तो गणेश जी उन्हें नहीं पहचान पाए और महल में प्रवेश करने से रोक दिया. इससे भगवान शिव इतना क्रोधित हुए कि उन्होंने अपनी तलवार से गणेश जी का सिर काट दिया और मस्तक को भस्म कर दिया. जब भगवान शिव ने महल में प्रवेश किया तो माता पार्वती ने तलवार पर रक्त लगा देखकर उनसे पूछा कि क्या हुआ. पुत्र की हत्या की बात जानकर माता दुखी हो गई और विलाप करने लगी. माता पार्वती ने भगवान शिव से गणेश जी को फिर से जीवित करने का आग्रह किया. लेकिन मस्तक भस्म कर देने के कारण उन्होंने गणेश जी को फिर से जीवित करने में असमर्थता जताई. लेकिन उन्होंने कहा यदि कोई जानवर दक्षिण की ओर मुंह किया हुआ मिले तो गणेश जी को फिर से जीवित किया जा सकता है. फिर ऐसा हुआ कि एक व्यापारी महल के बाहर आराम कर रहा था. उसके पास एक हाथी था जो दक्षिण की ओर मुंह करके बैठा था. भगवान शिव ने अपने तलवार के प्रहार से उसका सर काट दिया और हाथी के सिर को गणेश जी के धड़ से जोड़कर उन्हें पुनर्जीवित कर दिया. लेकिन हाथी की मौत से हुए नुकसान के कारण व्यापारी जोर-जोर से विलाप करने लगा. व्यापारी को शांत करने के लिए भगवान शिव ने ओखली और मुसल की मदद से, जो तब तक अज्ञात यंत्र था, कोल्लू बनाया और तिलहन को पेरकर तेल निकालने की विधि बतलाई. व्यापारी कोल्लू के मदद से तेल पेरने लगा और तेली जाति का संस्थापक यानी की पहला तेली कहलाया. ==वर्ण स्थिति == [[वैश्य|तेली समाज]] में शुरुवात से वर्ण व्यवस्था को लेकर अलग अलग मतभेद रहा है, कुछ अपने को तेल के व्यापारी होने के कारण अपने को वैश्य कहते है, और कुछ अपने को क्षत्रिय कहते है, एवम कुछ लोग कहते है, हमारे गुप्त वंश के पूर्वजों ने कभी भी अपने को किसी वर्ण का नही बताया है नाही उनके द्वारा लिखवाए किसी भी शिलालेखो में उनके वर्ण के बारे में लिखा है,यानी हमारे पूर्वज वर्ण व्यवस्था को नही मानते थे और वो सभी धर्मो का सम्मान करते थे।े ==तेली समाज के महापुरुष== {{citation needed}} सम्राट विक्रमादित्य (ये तेली गुप्तवंश के थे जिन्हें चंद्रगुप्त द्वितीय के नाम से भी जानते हैं। इन्होंने ईसा से 57 वर्ष पहले विक्रम संवत पंचांग की शुरुआत की जो आज प्रमुख हिंदू पंचांग है और सभी धार्मिक कार्यों, उत्सवों, जन्म दिवस, मृत्यु तिथि, ग्रह नक्षत्र गणनाओं को इसी आधार पर किया जाता है। नालंदा विश्वविद्यालय, विक्रमशिला विश्वविद्यालय, तक्षशिला विश्वविद्यालय, आदि का निर्माण इन्हीं के समय हुआ।) गुरु संताजी जगनाडे महाराज ( जो संत तुकाराम के परम शिष्य थे। गुरु संताजी द्वारा लिखे अभंगो को पांचवा वेद कहा जाता है) गुरु गोरखनाथ {{citation needed}}( गुरु गोरखनाथ ने स्वयं अपने श्लोक में अपनी जाति तेली बताई है। गुरु गोरखनाथ को ही नाथ सम्प्रदाय के विस्तार का श्रेय जाता है) देवी मां कर्मा {{citation needed}}( भगवान जगन्नाथ स्वयं प्रातः कालीन सुबह मां कर्मा के घर खिचड़ी का भोग लगाने आते थे। इस पर बहुत सी कहानियां प्रचलित है। और इसी कारण आज भी जगन्नाथ मंदिर में भगवान जगन्नाथ को खिचड़ी का भोग लगाया जाता है) [[भामाशाह]]{{citation needed}} (भामाशाह और महाराणा प्रताप बचपन के परममित्र थे। जब [[महाराणा प्रताप]] को मुगलों से युद्ध करने के लिए आपार धन और सैनिकों की जरूरत थी, उसी वक्त उनके बचपन के मित्र भामाशाह ने अपने सारे धन दौलत को महाराणा को देश की रक्षा के लिए दान दे दिया,और भामाशाह ने भील और मीणाओं की सेना एकत्र कर तब महाराणा प्रताप और भामाशाह ने मुगलों से युद्ध किया था) वीर महाबली तेली {{citation needed}}( वीर महाबली और [[छत्रसाल]] दोनो ही बचपन के परममित्र थे। वीर महाबली ने अपने पूर्वजों की सारी धन संपत्ति को दान कर छत्रसाल को युद्ध के लिए तैयार किया। तब बुंदेलखंड के दोनो शेरो छत्रसाल और महाबली ने मुगलों से युद्ध किया। और मुगलों को पराजित भी किया) महात्मा गांधी (इनका असली नाम मोहनदास करमचंद गांधी था। जन्म गुजरात के पोरबंदर में। पैतृक व्यवसाय कोल्हू से इत्र निकालना था। लंदन से बैरिस्टर बन साउथ अफ्रीका में नस्ली भेदभाव के विरुद्ध काम किया। भारतवर्ष को अंग्रेजी राज से मुक्त कराने में इनका सबसे बड़ा अहिंसक योगदान था।) नरेंद्र मोदी (2014 से भारतवर्ष के प्रधानमंत्री। पूरा नाम नरेंद्रनाथ दामोदरदास मोदी। गुजरात के मोढ़ घांची तेली जाति से। 500 वर्षों बाद अयोध्या में श्रीराम मंदिर के पुनः स्थापना का श्रेय। सभी वर्गों के विकास और सम्मान करते हुए सनातन हिंदू धर्म को गौरवान्वित किया। कई प्रसिद्ध स्थानों का भव्य विकास किया। दुनियाभर के सबसे प्रसिद्ध नेता।){{citation needed}} [[रघुवर दास]] :- पूर्व मुख्यमंत्री (झारखंड).राज्यपाल (ओडिशा) {{citation needed}} सुशील कुमार मोदी :- पूर्व उप मुख्यमंत्री बिहार{{citation needed}} ==राजनीति == ===बिहार=== 2000 के दशक के अंत में, तेली सेना द्वारा आयोजित बिली के तेली समुदाय में से कुछ, वोट बैंक की राजनीति में शामिल थे क्योंकि उन्होंने राज्य में सबसे पिछड़ा वर्ग के रूप में वर्गीकरण प्राप्त करने की मांग की थी। प्रारंभ में, वे भारत की आधिकारिक सकारात्मक भेदभाव योजना में इस तात्पर्य को प्राप्त करने में विफल रहे, विपक्षी अन्य समूहों से आ रहे थे जिन्होंने तेली को बहुत अधिक आबादी वाले और सामाजिक-आर्थिक रूप से प्रभावशाली माना और परिवर्तन को सही ठहराया। अप्रैल 2015 में, बिहार के मुख्यमंत्री [[नितीश कुमार|नीतीश कुमार]] ने बिहार में अत्यंत पिछड़ा वर्ग (ईबीसी) की सूची में तेली जाति को शामिल करने का फैसला किया।<ref>{{Cite web |url=https://www.bbc.com/hindi/india/2015/09/150916_bihar_obc_cast_equation_sr |title=बिहारः जातियों के दर्जे में बदलाव से होगा फ़ायदा ? |access-date=23 अप्रैल 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180511102725/https://www.bbc.com/hindi/india/2015/09/150916_bihar_obc_cast_equation_sr |archive-date=11 मई 2018 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.firstpost.com/politics/bihar-bjp-jdu-set-for-a-war-of-sops-ahead-of-assembly-polls-2323246.html|title=Bihar: BJP, JD(U) set for a war of sops ahead of Assembly polls|access-date=9 दिसंबर 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171209152449/http://www.firstpost.com/politics/bihar-bjp-jdu-set-for-a-war-of-sops-ahead-of-assembly-polls-2323246.html|archive-date=9 दिसंबर 2017|url-status=dead}}</ref> [[बिहार जाति आधारित गणना 2023]] की रिपोर्ट के अनुसार, बिहार में तेली की आबादी 2.81% है।<ref>{{cite web|url=https://www.prabhatkhabar.com/state/bihar/patna/bihar-caste-survey-63-percent-population-belongs-only-to-obc-and-ebc-category-see-the-complete-list-asj|title=Bihar Caste Survey: बिहार में किस जाति की कितनी आबादी, देखें पूरी सूची}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.livehindustan.com/bihar/bihar-caste-survey-report-caste-census-data-released-in-bihar-how-much-population-of-which-caste-live-blog-8790971.html|title=Bihar Caste Survey Report LIVE: बिहार में 63% पिछड़े, 19% दलित, 15% सवर्ण, जाति गणना रिपोर्ट में यादव सबसे ज्यादा}}</ref> ===झारखंड === 2004 में, झारखंड सरकार ने [[अर्जुन मुंडा]] के अधीन झारखंड में अनुसूचित जनजाति में तेली जाति को दर्जा देने की सिफारिश की, लेकिन यह कदम 2015 के रूप में अमल नहीं किया गया।<ref>{{cite web|url=http://www.telegraphindia.com/1041221/asp/jharkhand/story_4153657.asp|title=Teli show of strength at Gumla|access-date=9 दिसंबर 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20161108205004/http://www.telegraphindia.com/1041221/asp/jharkhand/story_4153657.asp|archive-date=8 नवंबर 2016|url-status=live}}</ref> 2014 में, [[रघुवर दास]] झारखंड के पहले तेली मुख्यमंत्री बने छत्तीसगढ़ में तेली जाति के लोगो की जनसंख्या ज्यादा है| मध्यप्रदेश के ग्वालियर में स्थित [[तेली का मन्दिर]] तेली समुदाय ने 9 वी सदी में बनवाया था । ==इन्हें भी देखें== * [[अन्य पिछड़ा वर्ग]] * [[राजपूत]] * [[वैश्य]] * [[हिन्दू वर्ण व्यवस्था]] * [[नरेन्द्र मोदी]] *[[रघुवर दास]] *[[ताम्रध्वज साहू]] *[[रामेश्वर तेली]] ==सन्दर्भ== {{reflist}}{{राजस्थान के सामाजिक समूह}} [[श्रेणी:भारत]] [[श्रेणी:उपनाम]] [[श्रेणी:राजस्थान के सामाजिक समुदाय]] b8xei93u8a6u8p40zee7jghc6li4pmh परिभाषा 0 434138 6447026 6362927 2025-07-01T08:02:56Z ~2025-106190 875983 6447026 wikitext text/x-wiki '''परिभाषा''' ([[फ़्रान्सीसी भाषा|फ्रेंच]], [[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेजी]], [[जर्मन भाषा|जर्मन]]: Definition) किसी भी [[विषय]] या [[वस्तु]] या [[wikt:चीज|चीज]] का संक्षिप्त और तार्किक वर्णन है, जो वस्तुओं के मूलभूत विशिष्ट [[गुण]] या संकल्पनाओं के अर्थ, अंतर्वस्तु और सीमाएं बताता है।<ref>दर्शनकोश, प्रगति प्रकाशन, मास्को, १९८0, पृष्ठ-३५0 ISBN: ५-0१000९0७-२ Chandan Kumar</ref> किसी शब्द या वाक्यांश या संकेत की व्याख्या करने वाले गद्यांश को भी [[परिभाषा]] कह सकते हैं। उदाहरण के लिए, [[भौतिक शास्त्र|भौतिकी]] में '[[शक्ति]]' की परिभाषा निम्नलिखित प्रकार से की जाती है- : ''कार्य करने की दर को शक्ति कहते हैं।'' ==परिभाषा के दोष== ===व्याप्ति दोष=== * '''अव्याप्ति''' - यह किसी [[लक्षण]] या [[परिभाषा]] का दोष है जिसके रहने पर वह लक्षण या [[परिभाषा]] जितने पर लागू होनी चाहिए वह उनसे कम पर लागू होती है। अर्थात ऐसी परिभाषा जिसकी व्याप्ति में अल्पता हो। उदाहरण के लिए पुस्तक की यह परिभाषा कि [[सजिल्द]] गुटके के आकार की पढ़ी जाने वाली वस्तु पुस्तक है। क्योंकि पुस्तकें जिल्द रहित भी हो सकती हैं। * '''अतिव्याप्ति''' - यह किसी [[लक्षण]] या [[परिभाषा]] का दोष है जिसके रहने पर वह लक्षण या परिभाषा जितने पर लागू होनी चाहिए वह उनसे अधिक पर लागू होती है। अर्थात ऐसी परिभाषा जिसकी व्याप्ति में अति हो। उदाहरण के लिए पुस्तक की यह परिभाषा कि जिसे [[पढ़ा]] जाय वह पुस्तक है। क्योंकि पढ़ा तो किसी अख़बार को भी जाता है लेकिन अख़बार तो पुस्तक नही होता है। निष्कर्ष यह है कि परिभाषा ऐसी होनी चाहिए जो अव्याप्ति और अतिव्याप्ति दोषों से मुक्त हो। अर्थात, संदर्भित विषय या वस्तु के वाच्यार्थ का ऐसा लक्षण बतला सके जो प्रत्येक प्रसंग के लिये तो उपयुक्त हो किन्तु, उस विषय या वस्तु के सिवाय किसी अन्य वस्तु के लिये उपयुक्त न हो। ==इन्हें भी देखें== *[[पारिभाषिक शब्दावली]] *[[सूत्र]] *[[लक्षण]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} == बाहरी कड़ियाँ == * [https://web.archive.org/web/20110830095754/http://synonyms.me/ Definitions] at [https://web.archive.org/web/20110830095754/http://synonyms.me/ Synonyms.Me] * [https://web.archive.org/web/20111006180605/http://plato.stanford.edu/entries/definitions/ Definitions], [[Stanford Encyclopedia of Philosophy]] Gupta, Anil (2008) * [https://web.archive.org/web/20090325024217/http://www.sfu.ca/philosophy/swartz/definitions.htm Definitions, Dictionaries, and Meanings, Norman Swartz 1997] * Guy Longworth (ca. 2008) [https://web.archive.org/web/20090318170306/http://www2.warwick.ac.uk/fac/soc/philosophy/staff/longworth/definitions.pdf "Definitions: Uses and Varieties of"]. = in: K. Brown (ed.): ''Elsevier Encyclopedia of Language and Linguistics'', [[Elsevier]]. * [https://web.archive.org/web/20110808135935/http://www.philosophypages.com/lg/e05.htm Definition and Meaning], a very short introduction by Garth Kemerling (2001). [[श्रेणी:भाषा दर्शन]] [[श्रेणी:अवधारणाएँ]] [[श्रेणी:गणितीय शब्दावली]] {{आधार}} s2mps3rs30f4635gtdjb90wrxtb7ylv 6447116 6447026 2025-07-01T10:31:44Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 14. फ़रवरी २०२५ 22:10:35 पर ऐक्टिवेटेड् के 6362927 अवतरण में बदला 6447116 wikitext text/x-wiki '''परिभाषा''' ([[फ़्रान्सीसी भाषा|फ्रेंच]], [[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेजी]], [[जर्मन भाषा|जर्मन]]: Definition) किसी भी [[विषय]] या [[वस्तु]] या [[wikt:चीज|चीज]] का संक्षिप्त और तार्किक वर्णन है, जो वस्तुओं के मूलभूत विशिष्ट [[गुण]] या संकल्पनाओं के अर्थ, अंतर्वस्तु और सीमाएं बताता है।<ref>दर्शनकोश, प्रगति प्रकाशन, मास्को, १९८0, पृष्ठ-३५0 ISBN: ५-0१000९0७-२</ref> किसी शब्द या वाक्यांश या संकेत की व्याख्या करने वाले गद्यांश को भी [[परिभाषा]] कह सकते हैं। उदाहरण के लिए, [[भौतिक शास्त्र|भौतिकी]] में '[[शक्ति]]' की परिभाषा निम्नलिखित प्रकार से की जाती है- : ''कार्य करने की दर को शक्ति कहते हैं।'' ==परिभाषा के दोष== ===व्याप्ति दोष=== * '''अव्याप्ति''' - यह किसी [[लक्षण]] या [[परिभाषा]] का दोष है जिसके रहने पर वह लक्षण या [[परिभाषा]] जितने पर लागू होनी चाहिए वह उनसे कम पर लागू होती है। अर्थात ऐसी परिभाषा जिसकी व्याप्ति में अल्पता हो। उदाहरण के लिए पुस्तक की यह परिभाषा कि [[सजिल्द]] गुटके के आकार की पढ़ी जाने वाली वस्तु पुस्तक है। क्योंकि पुस्तकें जिल्द रहित भी हो सकती हैं। * '''अतिव्याप्ति''' - यह किसी [[लक्षण]] या [[परिभाषा]] का दोष है जिसके रहने पर वह लक्षण या परिभाषा जितने पर लागू होनी चाहिए वह उनसे अधिक पर लागू होती है। अर्थात ऐसी परिभाषा जिसकी व्याप्ति में अति हो। उदाहरण के लिए पुस्तक की यह परिभाषा कि जिसे [[पढ़ा]] जाय वह पुस्तक है। क्योंकि पढ़ा तो किसी अख़बार को भी जाता है लेकिन अख़बार तो पुस्तक नही होता है। निष्कर्ष यह है कि परिभाषा ऐसी होनी चाहिए जो अव्याप्ति और अतिव्याप्ति दोषों से मुक्त हो। अर्थात, संदर्भित विषय या वस्तु के वाच्यार्थ का ऐसा लक्षण बतला सके जो प्रत्येक प्रसंग के लिये तो उपयुक्त हो किन्तु, उस विषय या वस्तु के सिवाय किसी अन्य वस्तु के लिये उपयुक्त न हो। ==इन्हें भी देखें== *[[पारिभाषिक शब्दावली]] *[[सूत्र]] *[[लक्षण]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} == बाहरी कड़ियाँ == * [https://web.archive.org/web/20110830095754/http://synonyms.me/ Definitions] at [https://web.archive.org/web/20110830095754/http://synonyms.me/ Synonyms.Me] * [https://web.archive.org/web/20111006180605/http://plato.stanford.edu/entries/definitions/ Definitions], [[Stanford Encyclopedia of Philosophy]] Gupta, Anil (2008) * [https://web.archive.org/web/20090325024217/http://www.sfu.ca/philosophy/swartz/definitions.htm Definitions, Dictionaries, and Meanings, Norman Swartz 1997] * Guy Longworth (ca. 2008) [https://web.archive.org/web/20090318170306/http://www2.warwick.ac.uk/fac/soc/philosophy/staff/longworth/definitions.pdf "Definitions: Uses and Varieties of"]. = in: K. Brown (ed.): ''Elsevier Encyclopedia of Language and Linguistics'', [[Elsevier]]. * [https://web.archive.org/web/20110808135935/http://www.philosophypages.com/lg/e05.htm Definition and Meaning], a very short introduction by Garth Kemerling (2001). [[श्रेणी:भाषा दर्शन]] [[श्रेणी:अवधारणाएँ]] [[श्रेणी:गणितीय शब्दावली]] {{आधार}} gdr8xvrmzubjejtghhnkw7xj2n9wp26 हल्दीघाटी का युद्ध 0 472113 6447106 6433953 2025-07-01T10:19:11Z ~2025-106307 876005 6447106 wikitext text/x-wiki {{विकिफ़ाइ|date=मई 2018}} {{Infobox military conflict | image = [[File:Chokha, Battle of Haldighati, painted 1822.jpg|300px]] | caption = ‍‌‌चोखा, हल्दीघाट की लड़ाई, चित्रित 1822 | date = 18-21 जून 1576 (3 दिवसीय युद्ध) | place = खमनौर, [[हल्दीघाटी]] | coordinates = {{Coord|24.8921711|N|73.6978065|E|display=inline,title}} | map_type = राजस्थान | map_relief = | latitude = 24.8921711 | longitude = 73.6978065 |combatants_header = Empires | combatant1 = [[File:Mewar.svg|25px]][[मेवाड़]] | combatant2 = [[File:Alam_of_the_Mughal_Empire.svg|25px]][[मुग़ल साम्राज्य]] | commander1 = {{ubl | प्रताप सिंह | [[राणा पूंजा]] | भीम सिंह डोइया{{KIA}} | रामदास राठौर{{KIA}} | [[रामशाह तोमर]]{{KIA}} | [[हकीम खान सूरी]]{{KIA}} | [[भामाशाह]] | ताराचंद | बिदा झाला{{KIA}} |}} Strength= 3,000 युद्धा {{sfn| medival india by Satish Chandra| p= 238-45}} | commander2 = {{ubl | [[मानसिंह प्रथम]] | सैय्यद अहमद खान बरहा | सैय्यद हाशिम बरहा | जगन्नाथ कछवाहा | घियास-उड़-दिन अली असफ खान | माधो सिंह कछवाहा | मुल्ला काज़ी खान | राओ लोनकर्ण | मिहतार खान}} Strength= 5,000 युद्धा {{sfn| medival india by Satish Chandra| p= 238-45}} |result= मुगल विजय(अल्प कालिन){{sfn|de la Garza|2016|p=56}}{{sfn|Raghavan|2018|p=67}}}} '''हल्दीघाटी का युद्ध 18_21 जून 1578 को''' [[मेवाड़]] के [[महाराणा प्रताप]] का समर्थन करने वाले घुड़सवारों,धनुर्धारियों, का समर्थन प्राप्त हुआ। राणा की सेना और [[मुगल]] सम्राट [[अकबर]] की सेना के बीच लड़ा गया था जिसका नेतृत्व आमेर के राजा [[मान सिंह प्रथम]] ने किया था। अकबर की सेना सँख्या महाराणा प्रताप की सेना से चार गुना अधिक थी। इस युद्ध में महाराणा प्रताप को [[भील]] जनजाति का भी सहयोग मिला। मुगल सेना में मान सिंह सहित कई सेनापति थे फिर भी महाराणा प्रताप के आगे मुगल टिक न सके, और मैदान छोड़कर भाग गए। 1568 में [[चित्तौड़गढ़ की घेराबंदी (१५६७–१५६८)|चित्तौड़गढ़ की विकट घेराबंदी]] ने मेवाड़ की उपजाऊ पूर्वी बेल्ट को मुगलों को दे दिया था। हालाँकि, बाकी जंगल और पहाड़ी राज्य अभी भी राणा प्रताप के नियंत्रण में थे। मेवाड़ के माध्यम से अकबर गुजरात के लिए एक स्थिर मार्ग हासिल करने पर आमादा था; लेकिन महाराणा प्रताप की प्रबल शक्ति के कारण कभी आगे नहीं बढ़ पाया जब 1572 में प्रताप सिंह को राजा (राणा) का ताज पहनाया गया, तो अकबर ने कई दूतों को भेजा, और [[महाराणा प्रताप]] को इस क्षेत्र के कई अन्य राजपूत नेताओं की तरह एक जागीरदार बनाने का प्रस्ताव दिया। लेकिन [[महाराणा प्रताप]] ने अकबर के प्रस्ताव को व्यक्तिगत रूप से स्वीकार करने से इनकार कर दिया, तो युद्ध अपरिहार्य हो गया।{{sfn|Sarkar|1960|p=75}}{{sfn|Chandra|2005|pp=119–120}} लड़ाई का स्थल राजस्थान के गोगुन्दा के पास हल्दीघाटी में एक संकरा पहाड़ी दर्रा था। 18 जून 1576 को महाराणा प्रताप ने लगभग 1900 घुड़सवारों,पैदलों एवं 1,000 भील धनुर्धारियों के बल को मैदान में उतारा। दूसरी ओर मुगलों का नेतृत्व '''आमेर के राजा मान सिंह''' ने किया था, जिन्होंने लगभग 5,000 योद्धाओं की सेना की कमान संभाली थी। तीन दिन तक चले भयंकर युद्ध में मुगल सेना बुरी तरह पराजित हुई। युद्ध में प्रताप और मानसिंह का भी आमना-सामना हुआ था, पर प्रताप के भाले के वार से वह बच गया। महाराणा प्रताप की सेना के आक्रमण का वेग इतना तीव्र था कि मुगल सैनिक जान बचाकर बनास के दूसरे किनारे 10-15 किलोमीटर दूर तक भाग खड़े हुए। युद्ध में इतना रक्तपात हुआ कि सारा क्षेत्र रक्तमय ही गया। इसलिए इस स्थान को रक्त तलाई के नाम से भी जाना जाता है। 1583 की विजयादशमी को प्रताप ने दिवेर में मुगल सेना पर निर्णायक आक्रमण करके मुगलों को बुरी तरह पराजित किया और उसे मेवाड़ से स्थाई रूप से खदेड़ दिया। सभी 36 स्थानों से मुगल सैनिक भाग खड़े हुए। इस युद्ध में अमर सिंह ने मुगल सेनापति पर भाले से इतना जोरदार प्रहार किया कि उसे भेदते हुए भाला जमीन में धंस गया। दिवेर युद्ध में 36000 की मुगल सेना से प्रताप और अमर सिंह के आगे आत्मसमर्पण कर दिया। ।{{sfn|Sarkar|1960|p=75}}{{sfn|Chandra|2005|pp=119–120}} ==पृष्ठभूमि== सिंहासन पर पहुँचने के बाद, अकबर ने मेवाड़ को अपवाद के साथ राजस्थान में अग्रणी राज्य के रूप में स्वीकार किए जाने के साथ, अधिकांश राजपूत राज्यों के साथ अपने रिश्ते को स्थिर कर लिया था। मेवाड़ के [[महाराणा प्रताप]], जो प्रतिष्ठित सिसोदिया वंश के प्रमुख भी थे, ने मुगल के सामने प्रस्तुत करने से इनकार कर दिया था। इसने 1568 में चित्तौड़गढ़ की घेराबंदी की थी, उदय सिंह द्वितीय के शासनकाल के दौरान, मेवाड़ के पूर्वी भाग में मुगलों के लिए उपजाऊ क्षेत्र के एक विशाल क्षेत्र के नुकसान के साथ समाप्त हुआ। जब राणा प्रताप ने अपने पिता को मेवाड़ के सिंहासन पर बैठाया, तो अकबर ने उनके लिए राजनयिक दूतावासों की एक श्रृंखला भेजी, जिसमें राजपूत राजा को अपना जागीरदार बना दिया। इस लंबे समय के मुद्दे को हल करने की उनकी इच्छा के अलावा, अकबर गुजरात के साथ संचार की सुरक्षित लाइनों को अपने नियंत्रण में मेवाड़ के जंगली और पहाड़ी इलाके चाहता था।{{sfn|Chandra|2005|pp=121–122}} '''पहला दूत जलाल खान कुरची था''', जो अकबर का एक पसंदीदा नौकर था, जो अपने मिशन में असफल था। इसके बाद, अकबर ने कच्छवा वंश के साथी राजपूत अम्बर (बाद में, जयपुर) को भेजा, जिसकी किस्मत मुगलों के अधीन थी। लेकिन वह भी प्रताप को समझाने में नाकाम रहे। राजा भगवंत दास अकबर की तीसरी पसंद थे, और उन्होंने अपने पूर्ववर्तियों से बेहतर प्रदर्शन किया। राणा प्रताप को अकबर द्वारा प्रस्तुत एक रौब दान करने के लिए पर्याप्त रूप से भेजा गया था और अपने युवा बेटे, अमर सिंह को मुगल दरबार में भेजा था। हालांकि, यह अकबर द्वारा असंतोषजनक माना जाता था, जो खुद चाहते थे कि राणा उन्हें व्यक्तिगत रूप से प्रस्तुत करें। एक अंतिम दूत टोडर मल को बिना किसी अनुकूल परिणाम के मेवाड़ भेज दिया गया। प्रयास विफल होने के साथ, युद्ध तय था।{{sfn|Chandra|2005|pp=121–122}} ==प्रस्तावना== राणा प्रताप, जो कुंभलगढ़ के रॉक-किले में सुरक्षित थे, ने उदयपुर के पास गोगुन्दा शहर में अपना आधार स्थापित किया। अकबर ने अपने कबीले के वंशानुगत विरोधी, मेवाड़ के सिसोदिया के साथ युद्ध करने के लिए कछवा, मान सिंह की प्रतिनियुक्ति की। मान सिंह ने मांडलगढ़ में अपना आधार स्थापित किया, जहाँ उन्होंने अपनी सेना जुटाई और गोगुन्दा के लिए प्रस्थान किया। गोगुन्दा के उत्तर में लगभग 14 मील (23 किमी) की दूरी पर खमनोर गाँव स्थित है, जिसकी चट्टानों के लिए "हल्दीघाटी" नामक अरावली पर्वतमाला के एक भाग से गोगुन्दा को अलग किया गया था, जिसे कुचलने पर हल्दी पाउडर (हल्दी) जैसा दिखने वाला एक चमकदार पीला रंग का उत्पादन होता था। राणा, जिसे मान सिंह के आंदोलनों से अवगत कराया गया था, को मान सिंह और उसकी सेनाओं की प्रतीक्षा में हल्दीघाटी दर्रे के प्रवेश पर तैनात किया गया था। युद्ध 18 जून 1576 को सूर्योदय के तीन घंटे बाद शुरू हुआ जो कि 23 जून 1576 तक चला। == सेना का गठन == राणा प्रताप की अनुमानित 1000 भील धनुर्धारियों की सेना प्रमुख पानरवा के राणा पूंजा <ref>{{Cite book|title=Panarwa ka Solanki Rajvansh|last=Paliwal|first=Dr. Devilal|publisher=Janak Prakashan|year=2000|location=Udaipur|ref=Paliwal}}</ref> ने ,1000 मजबूत वैन की कमान हकीम खान सूर ने अपने अफ़गानों के साथ, दोडिया के भीम सिंह, और रामदास राठौड़ (जयमल के पुत्र, जिन्होंने चित्तौड़ की रक्षा की) के साथ की थी। दक्षिणपंथी लगभग 2200-मजबूत थे और उनका नेतृत्व ग्वालियर के पूर्व राजा रामशाह तंवर और उनके तीन पुत्रों के साथ मंत्री भामा शाह और उनके भाई ताराचंद ने किया था। अनुमान लगाया जाता है कि लेफ्ट विंग में 4000 योद्धा थे, जिनमें बिदा झाला और उनके वंशज शामिल थे। प्रताप, अपने घोड़े के साथ, केंद्र में लगभग 1200 सैनिकों का नेतृत्व किया। चारण, पुजारी और अन्य नागरिक भी गठन का हिस्सा थे और लड़ाई में भाग लिया। भील गेंदबाजों को पीछे लाया।  मुगलों ने 85 रेखाओं के एक दल को अग्रिम पंक्ति में रखा, जिसका नेतृत्व बरहा के सैय्यद हाशिम ने किया। उनके बाद मोहरा था, जिसमें जगन्नाथ के नेतृत्व वाले कछवा राजपूतों के पूरक और बख्शी अली आसफ खान के नेतृत्व वाले मध्य एशियाई मुगलों का समावेश था। माधोसिंह कच्छवा के नेतृत्व में एक बड़ा अग्रिम रिज़र्व आया, जिसके बाद मान सिंह खुद केंद्र के साथ थे। मुगल वामपंथी विंग की कमान बदख्शां के मुल्ला काजी खान (जिसे बाद में गाजी खान के नाम से जाना जाता था) और सांभर के राव लोनकर ने संभाली थी और इसमें फतेहपुर सीकरी के शेखजादों, सलीम चिश्ती के रिश्तेदारों को शामिल किया था। साम्राज्यवादी ताकतों का सबसे मजबूत घटक निर्णायक दक्षिणपंथी में तैनात था, जिसमें बरहा के सैय्यद शामिल थे। अन्त में, मुख्य सेना के पीछे मिहिर खाँ के पीछे का पहरा अच्छी तरह से खड़ा था। ==युद्ध== दोनों सेनाओं के बीच असमानता के कारण, राणा ने मुगलों पर एक पूर्ण ललाट हमला करने का विकल्प चुना, जिससे उनके बहुत से लोग मारे गए। हताश प्रभारी ने शुरू में लाभांश का भुगतान किया। हकीम खान सूर और रामदास राठौर मुगल झड़पों के माध्यम से भाग गए और मोहरा पर गिर गए, जबकि राम साह टोंवर और भामा शाह ने मुगल वामपंथी पर कहर बरपाया, जो भागने के लिए मजबूर थे। उन्होंने अपने दक्षिणपंथियों की शरण ली, जिस पर बिदा झल्ला का भी भारी दबाव था। मुल्ला काज़ी ख़ान और फ़तेहपुरी शेखज़ादों के कप्तान दोनों घायल हो गए, लेकिन सैय्यद बरहा ने मजबूती से काम किया और माधोसिंह के अग्रिम भंडार के लिए पर्याप्त समय अर्जित किया। मुगल वामपंथी को हटाने के बाद, राम साह तोंवर ने प्रताप से जुड़ने के लिए खुद को केंद्र की ओर बढ़ाया। वह जगन्नाथ कच्छवा द्वारा मारे जाने तक वह प्रताप को सफलतापूर्वक बचाए रखने में सक्षम थे। जल्द ही, मुगल वैन, जो बुरी तरह से दबाया जा रहा था, माधो सिंह के आगमन से उबर गया था, जो वामपंथी दलों के तत्वों ने बरामद की थी, और सामने से सैय्यद हाशिम के झड़पों के अवशेष थे। इस बीच, दोनों केंद्र आपस में भिड़ गए थे और मेवाड़ी प्रभारी की गति बढ़ने के कारण लड़ाई और अधिक पारंपरिक हो गई थी। राणा सीधे तौर पर मान सिंह से मिलने में असमर्थ थे और उन्हें माधोसिंह कछवाह के खिलाफ खड़ा किया गया था। दोडिया कबीले के नेता भीम सिंह ने मुगल हाथी पर चढ़ने की कोशिश की परंतु अपनी जान गवा बैठे। {{sfn | सरकार | 1960 | पीपी = 80-81}} गतिरोध को तोड़ने और गति को प्राप्त करने के लिए, महाराणा ने अपने पुरस्कार हाथी, “लोना" को मैदान में लाने का आदेश दिया। मान सिंह के जवाबी हमला के लिए'' गजमुक्ता '' ("हाथियों के बीच मोती") को भेजा ताकि लोना का सिर काट दिया जा सके। मैदान पर मौजूद लोगों को चारों ओर फेंक दिया गया क्योंकि दो पहाड़ जैसे जानवर आपस में भिड़ गए थे। जब उसके महावत को गोली लगने से जख्मी हुआ तो लोना को ऊपरी हाथ दिखाई दिया और उसे वापस जाना पड़ा। अकबर के दरबार में स्तुति करने वाले स्थिर और एक जानवर के मुखिया 'राम प्रसाद' के नाम से एक और हाथी को लोना को बदलने के लिए भेज दिया गया। दो शाही हाथी, '' गजराज '' और 'रण-मदार', घायल गजमुक्ता को राहत देने के लिए भेजे गए, और उन्होंने राम प्रसाद पर आरोप लगाए। राम प्रसाद का महावत भी घायल हो गया था, इस बार एक तीर से, और वह अपने माउंट से गिर गया। हुसैन खान, मुगल '' [[फौजदार]] '', राम प्रसाद पर अपने ही हाथी से छलांग लगाते हैं और दुश्मन जानवर को मुगल पुरस्कार देते हैं। {{sfn | Sarkar | 1960 | pp- 81-82}} अपने युद्ध के हाथियों के नुकसान के साथ, मुग़ल मेवाड़ियों पर तीन तरफ से दबाने में सक्षम रहे, और जल्द ही राजपूत नेता एक-एक करके गिरने लगे। लड़ाई का ज्वार अब मुगलो की ओर झुकने लगा, और राणा प्रताप ने जल्द ही खुद को तीर और भाले से घायल पाया। यह महसूस करते हुए कि अब हार निश्चित है, बिदा झल्ला ने अपने सेनापति से शाही छत्र जब्त कर लिया और खुद को राणा होने का दावा करते हुए मैदान मे टिके रहे। उनके बलिदान के कारण घायल प्रताप और करीब 1,800  राजपूत युद्ध भूमि से भागने मे सफल रहे। {{sfn | Sarkar | 1960 | pp = 80-83}} राजपूतों की वीरता और पहाड़ियों में घात के डर का मतलब था कि मुगलों ने पीछा नहीं छोड़ा, और इस कारन प्रताप सिंह को पर्वतो पर छिपने का मौका मिल गया। {{sfn | चंद्र | 2005 | पीपी = 120–121}} रामदास राठौर तीन घंटे की लड़ाई के बाद मैदान पर मारे गए लोगों में से एक थे। राम साह तोवर के तीन बेटे- सलिवाहन, बहन, और प्रताप तोवर - उनके पिता की मृत्यु में शामिल हो गए। {{sfn | सरकार | 1960 | p = 82}}<nowiki> मेवाड़ी सेना के लगभग 9200 सैनिको की म्रत्यु हो गई, जबकि मुगल सेना के करीब 50000 सिपाही मारे गए और 3500 घायल हुए। {{efn | 1 = सरकार के अनुसार, "आम तौर पर स्वीकार किए गए गणना के अनुसार, घायल हुए लोगों की संख्या तीन गुना थी। मारे गए, मेवाड़ की सेना ने उस दिन हताहतों की संख्या को अपनी कुल ताकत के 46 प्रतिशत तक सीमित कर दिया। ” यह मानते हुए कि यहाँ की कुल ताकत 20000 है, ४६% १,५६४ का आंकड़ा देगा जो 9200 तक हो गया है। </nowiki>{{sfn | सरकार | 11600 | p = total३}} दोनों तरफ राजपूत सैनिक थे। उग्र संघर्ष में एक स्तर पर, बदायुनी ने आसफ खान से पूछा कि मैत्रीपूर्ण और दुश्मन राजपूतों के बीच अंतर कैसे किया जाए। आसफ खान ने जवाब दिया, "जिसको भी आप पसंद करते हैं, जिस तरफ भी वे मारे जा सकते हैं, उसे गोली मार दें, यह इस्लाम के लिए एक लाभ होगा।" <ref> स्मिथ, अकबर द ग्रेट मोगुल, pp.108-109। </ref> <ref> लाल, मध्यकालीन भारतीय इतिहास में अध्ययन, पीपी .71-172। </ref> के.एस. लाल ने इस उदाहरण का हवाला देते हुए कहा कि मध्ययुगीन भारत में अपने मुस्लिम आकाओं के लिए सैनिकों के रूप में हिंदू बड़ी संख्या में मारे गए। <ref> {{cite book |title = भारतीय मुसलमान: वे कौन हैं |last = लाल | first = किशोरी सरन | place = नई दिल्ली | isbn = 8185990107}} ch। 5. '' मुस्लिम आबादी की वृद्धि में योगदान करने वाले कारक। '' </ref> ==सन्दर्भ== {{Reflist}} [[श्रेणी:भारत के युद्ध]] [[श्रेणी:राजस्थान का इतिहास]] [[श्रेणी:मेवाड़]] ogaykpjen9fifcbhgcvtkwq0c46pmpr 6447131 6447106 2025-07-01T10:49:16Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 24. जून २०२५ 03:15:43 पर Atul Khanna के 6433953 अवतरण में बदला 6447131 wikitext text/x-wiki {{विकिफ़ाइ|date=मई 2018}} {{Infobox military conflict | image = [[File:Chokha, Battle of Haldighati, painted 1822.jpg|300px]] | caption = ‍‌‌चोखा, हल्दीघाट की लड़ाई, चित्रित 1822 | date = 18-21 जून 1576 (3 दिवसीय युद्ध) | place = खमनौर, [[हल्दीघाटी]] | coordinates = {{Coord|24.8921711|N|73.6978065|E|display=inline,title}} | map_type = राजस्थान | map_relief = | latitude = 24.8921711 | longitude = 73.6978065 |combatants_header = Empires | combatant1 = [[File:Mewar.svg|25px]][[मेवाड़]] | combatant2 = [[File:Alam_of_the_Mughal_Empire.svg|25px]][[मुग़ल साम्राज्य]] | commander1 = {{ubl | प्रताप सिंह | [[राणा पूंजा]] | भीम सिंह डोइया{{KIA}} | रामदास राठौर{{KIA}} | [[रामशाह तोमर]]{{KIA}} | [[हकीम खान सूरी]]{{KIA}} | [[भामाशाह]] | ताराचंद | बिदा झाला{{KIA}} |}} Strength= 3,000 युद्धा {{sfn| medival india by Satish Chandra| p= 238-45}} | commander2 = {{ubl | [[मानसिंह प्रथम]] | सैय्यद अहमद खान बरहा | सैय्यद हाशिम बरहा | जगन्नाथ कछवाहा | घियास-उड़-दिन अली असफ खान | माधो सिंह कछवाहा | मुल्ला काज़ी खान | राओ लोनकर्ण | मिहतार खान}} Strength= 5,000 युद्धा {{sfn| medival india by Satish Chandra| p= 238-45}} |result= मुगल विजय(अल्प कालिन){{sfn|de la Garza|2016|p=56}}{{sfn|Raghavan|2018|p=67}}}} '''हल्दीघाटी का युद्ध 18_21 जून 1576 को''' [[मेवाड़]] के [[महाराणा प्रताप]] का समर्थन करने वाले घुड़सवारों,धनुर्धारियों, का समर्थन प्राप्त हुआ। राणा की सेना और [[मुगल]] सम्राट [[अकबर]] की सेना के बीच लड़ा गया था जिसका नेतृत्व आमेर के राजा [[मान सिंह प्रथम]] ने किया था। अकबर की सेना सँख्या महाराणा प्रताप की सेना से चार गुना अधिक थी। इस युद्ध में महाराणा प्रताप को [[भील]] जनजाति का भी सहयोग मिला। मुगल सेना में मान सिंह सहित कई सेनापति थे फिर भी महाराणा प्रताप के आगे मुगल टिक न सके, और मैदान छोड़कर भाग गए। 1568 में [[चित्तौड़गढ़ की घेराबंदी (१५६७–१५६८)|चित्तौड़गढ़ की विकट घेराबंदी]] ने मेवाड़ की उपजाऊ पूर्वी बेल्ट को मुगलों को दे दिया था। हालाँकि, बाकी जंगल और पहाड़ी राज्य अभी भी राणा प्रताप के नियंत्रण में थे। मेवाड़ के माध्यम से अकबर गुजरात के लिए एक स्थिर मार्ग हासिल करने पर आमादा था; लेकिन महाराणा प्रताप की प्रबल शक्ति के कारण कभी आगे नहीं बढ़ पाया जब 1572 में प्रताप सिंह को राजा (राणा) का ताज पहनाया गया, तो अकबर ने कई दूतों को भेजा, और [[महाराणा प्रताप]] को इस क्षेत्र के कई अन्य राजपूत नेताओं की तरह एक जागीरदार बनाने का प्रस्ताव दिया। लेकिन [[महाराणा प्रताप]] ने अकबर के प्रस्ताव को व्यक्तिगत रूप से स्वीकार करने से इनकार कर दिया, तो युद्ध अपरिहार्य हो गया।{{sfn|Sarkar|1960|p=75}}{{sfn|Chandra|2005|pp=119–120}} लड़ाई का स्थल राजस्थान के गोगुन्दा के पास हल्दीघाटी में एक संकरा पहाड़ी दर्रा था। 18 जून 1576 को महाराणा प्रताप ने लगभग 1900 घुड़सवारों,पैदलों एवं 1,000 भील धनुर्धारियों के बल को मैदान में उतारा। दूसरी ओर मुगलों का नेतृत्व '''आमेर के राजा मान सिंह''' ने किया था, जिन्होंने लगभग 5,000 योद्धाओं की सेना की कमान संभाली थी। तीन दिन तक चले भयंकर युद्ध में मुगल सेना बुरी तरह पराजित हुई। युद्ध में प्रताप और मानसिंह का भी आमना-सामना हुआ था, पर प्रताप के भाले के वार से वह बच गया। महाराणा प्रताप की सेना के आक्रमण का वेग इतना तीव्र था कि मुगल सैनिक जान बचाकर बनास के दूसरे किनारे 10-15 किलोमीटर दूर तक भाग खड़े हुए। युद्ध में इतना रक्तपात हुआ कि सारा क्षेत्र रक्तमय ही गया। इसलिए इस स्थान को रक्त तलाई के नाम से भी जाना जाता है। 1583 की विजयादशमी को प्रताप ने दिवेर में मुगल सेना पर निर्णायक आक्रमण करके मुगलों को बुरी तरह पराजित किया और उसे मेवाड़ से स्थाई रूप से खदेड़ दिया। सभी 36 स्थानों से मुगल सैनिक भाग खड़े हुए। इस युद्ध में अमर सिंह ने मुगल सेनापति पर भाले से इतना जोरदार प्रहार किया कि उसे भेदते हुए भाला जमीन में धंस गया। दिवेर युद्ध में 36000 की मुगल सेना से प्रताप और अमर सिंह के आगे आत्मसमर्पण कर दिया। ।{{sfn|Sarkar|1960|p=75}}{{sfn|Chandra|2005|pp=119–120}} ==पृष्ठभूमि== सिंहासन पर पहुँचने के बाद, अकबर ने मेवाड़ को अपवाद के साथ राजस्थान में अग्रणी राज्य के रूप में स्वीकार किए जाने के साथ, अधिकांश राजपूत राज्यों के साथ अपने रिश्ते को स्थिर कर लिया था। मेवाड़ के [[महाराणा प्रताप]], जो प्रतिष्ठित सिसोदिया वंश के प्रमुख भी थे, ने मुगल के सामने प्रस्तुत करने से इनकार कर दिया था। इसने 1568 में चित्तौड़गढ़ की घेराबंदी की थी, उदय सिंह द्वितीय के शासनकाल के दौरान, मेवाड़ के पूर्वी भाग में मुगलों के लिए उपजाऊ क्षेत्र के एक विशाल क्षेत्र के नुकसान के साथ समाप्त हुआ। जब राणा प्रताप ने अपने पिता को मेवाड़ के सिंहासन पर बैठाया, तो अकबर ने उनके लिए राजनयिक दूतावासों की एक श्रृंखला भेजी, जिसमें राजपूत राजा को अपना जागीरदार बना दिया। इस लंबे समय के मुद्दे को हल करने की उनकी इच्छा के अलावा, अकबर गुजरात के साथ संचार की सुरक्षित लाइनों को अपने नियंत्रण में मेवाड़ के जंगली और पहाड़ी इलाके चाहता था।{{sfn|Chandra|2005|pp=121–122}} '''पहला दूत जलाल खान कुरची था''', जो अकबर का एक पसंदीदा नौकर था, जो अपने मिशन में असफल था। इसके बाद, अकबर ने कच्छवा वंश के साथी राजपूत अम्बर (बाद में, जयपुर) को भेजा, जिसकी किस्मत मुगलों के अधीन थी। लेकिन वह भी प्रताप को समझाने में नाकाम रहे। राजा भगवंत दास अकबर की तीसरी पसंद थे, और उन्होंने अपने पूर्ववर्तियों से बेहतर प्रदर्शन किया। राणा प्रताप को अकबर द्वारा प्रस्तुत एक रौब दान करने के लिए पर्याप्त रूप से भेजा गया था और अपने युवा बेटे, अमर सिंह को मुगल दरबार में भेजा था। हालांकि, यह अकबर द्वारा असंतोषजनक माना जाता था, जो खुद चाहते थे कि राणा उन्हें व्यक्तिगत रूप से प्रस्तुत करें। एक अंतिम दूत टोडर मल को बिना किसी अनुकूल परिणाम के मेवाड़ भेज दिया गया। प्रयास विफल होने के साथ, युद्ध तय था।{{sfn|Chandra|2005|pp=121–122}} ==प्रस्तावना== राणा प्रताप, जो कुंभलगढ़ के रॉक-किले में सुरक्षित थे, ने उदयपुर के पास गोगुन्दा शहर में अपना आधार स्थापित किया। अकबर ने अपने कबीले के वंशानुगत विरोधी, मेवाड़ के सिसोदिया के साथ युद्ध करने के लिए कछवा, मान सिंह की प्रतिनियुक्ति की। मान सिंह ने मांडलगढ़ में अपना आधार स्थापित किया, जहाँ उन्होंने अपनी सेना जुटाई और गोगुन्दा के लिए प्रस्थान किया। गोगुन्दा के उत्तर में लगभग 14 मील (23 किमी) की दूरी पर खमनोर गाँव स्थित है, जिसकी चट्टानों के लिए "हल्दीघाटी" नामक अरावली पर्वतमाला के एक भाग से गोगुन्दा को अलग किया गया था, जिसे कुचलने पर हल्दी पाउडर (हल्दी) जैसा दिखने वाला एक चमकदार पीला रंग का उत्पादन होता था। राणा, जिसे मान सिंह के आंदोलनों से अवगत कराया गया था, को मान सिंह और उसकी सेनाओं की प्रतीक्षा में हल्दीघाटी दर्रे के प्रवेश पर तैनात किया गया था। युद्ध 18 जून 1576 को सूर्योदय के तीन घंटे बाद शुरू हुआ जो कि 23 जून 1576 तक चला। == सेना का गठन == राणा प्रताप की अनुमानित 1000 भील धनुर्धारियों की सेना प्रमुख पानरवा के राणा पूंजा <ref>{{Cite book|title=Panarwa ka Solanki Rajvansh|last=Paliwal|first=Dr. Devilal|publisher=Janak Prakashan|year=2000|location=Udaipur|ref=Paliwal}}</ref> ने ,1000 मजबूत वैन की कमान हकीम खान सूर ने अपने अफ़गानों के साथ, दोडिया के भीम सिंह, और रामदास राठौड़ (जयमल के पुत्र, जिन्होंने चित्तौड़ की रक्षा की) के साथ की थी। दक्षिणपंथी लगभग 2200-मजबूत थे और उनका नेतृत्व ग्वालियर के पूर्व राजा रामशाह तंवर और उनके तीन पुत्रों के साथ मंत्री भामा शाह और उनके भाई ताराचंद ने किया था। अनुमान लगाया जाता है कि लेफ्ट विंग में 4000 योद्धा थे, जिनमें बिदा झाला और उनके वंशज शामिल थे। प्रताप, अपने घोड़े के साथ, केंद्र में लगभग 1200 सैनिकों का नेतृत्व किया। चारण, पुजारी और अन्य नागरिक भी गठन का हिस्सा थे और लड़ाई में भाग लिया। भील गेंदबाजों को पीछे लाया।  मुगलों ने 85 रेखाओं के एक दल को अग्रिम पंक्ति में रखा, जिसका नेतृत्व बरहा के सैय्यद हाशिम ने किया। उनके बाद मोहरा था, जिसमें जगन्नाथ के नेतृत्व वाले कछवा राजपूतों के पूरक और बख्शी अली आसफ खान के नेतृत्व वाले मध्य एशियाई मुगलों का समावेश था। माधोसिंह कच्छवा के नेतृत्व में एक बड़ा अग्रिम रिज़र्व आया, जिसके बाद मान सिंह खुद केंद्र के साथ थे। मुगल वामपंथी विंग की कमान बदख्शां के मुल्ला काजी खान (जिसे बाद में गाजी खान के नाम से जाना जाता था) और सांभर के राव लोनकर ने संभाली थी और इसमें फतेहपुर सीकरी के शेखजादों, सलीम चिश्ती के रिश्तेदारों को शामिल किया था। साम्राज्यवादी ताकतों का सबसे मजबूत घटक निर्णायक दक्षिणपंथी में तैनात था, जिसमें बरहा के सैय्यद शामिल थे। अन्त में, मुख्य सेना के पीछे मिहिर खाँ के पीछे का पहरा अच्छी तरह से खड़ा था। ==युद्ध== दोनों सेनाओं के बीच असमानता के कारण, राणा ने मुगलों पर एक पूर्ण ललाट हमला करने का विकल्प चुना, जिससे उनके बहुत से लोग मारे गए। हताश प्रभारी ने शुरू में लाभांश का भुगतान किया। हकीम खान सूर और रामदास राठौर मुगल झड़पों के माध्यम से भाग गए और मोहरा पर गिर गए, जबकि राम साह टोंवर और भामा शाह ने मुगल वामपंथी पर कहर बरपाया, जो भागने के लिए मजबूर थे। उन्होंने अपने दक्षिणपंथियों की शरण ली, जिस पर बिदा झल्ला का भी भारी दबाव था। मुल्ला काज़ी ख़ान और फ़तेहपुरी शेखज़ादों के कप्तान दोनों घायल हो गए, लेकिन सैय्यद बरहा ने मजबूती से काम किया और माधोसिंह के अग्रिम भंडार के लिए पर्याप्त समय अर्जित किया। मुगल वामपंथी को हटाने के बाद, राम साह तोंवर ने प्रताप से जुड़ने के लिए खुद को केंद्र की ओर बढ़ाया। वह जगन्नाथ कच्छवा द्वारा मारे जाने तक वह प्रताप को सफलतापूर्वक बचाए रखने में सक्षम थे। जल्द ही, मुगल वैन, जो बुरी तरह से दबाया जा रहा था, माधो सिंह के आगमन से उबर गया था, जो वामपंथी दलों के तत्वों ने बरामद की थी, और सामने से सैय्यद हाशिम के झड़पों के अवशेष थे। इस बीच, दोनों केंद्र आपस में भिड़ गए थे और मेवाड़ी प्रभारी की गति बढ़ने के कारण लड़ाई और अधिक पारंपरिक हो गई थी। राणा सीधे तौर पर मान सिंह से मिलने में असमर्थ थे और उन्हें माधोसिंह कछवाह के खिलाफ खड़ा किया गया था। दोडिया कबीले के नेता भीम सिंह ने मुगल हाथी पर चढ़ने की कोशिश की परंतु अपनी जान गवा बैठे। {{sfn | सरकार | 1960 | पीपी = 80-81}} गतिरोध को तोड़ने और गति को प्राप्त करने के लिए, महाराणा ने अपने पुरस्कार हाथी, “लोना" को मैदान में लाने का आदेश दिया। मान सिंह के जवाबी हमला के लिए'' गजमुक्ता '' ("हाथियों के बीच मोती") को भेजा ताकि लोना का सिर काट दिया जा सके। मैदान पर मौजूद लोगों को चारों ओर फेंक दिया गया क्योंकि दो पहाड़ जैसे जानवर आपस में भिड़ गए थे। जब उसके महावत को गोली लगने से जख्मी हुआ तो लोना को ऊपरी हाथ दिखाई दिया और उसे वापस जाना पड़ा। अकबर के दरबार में स्तुति करने वाले स्थिर और एक जानवर के मुखिया 'राम प्रसाद' के नाम से एक और हाथी को लोना को बदलने के लिए भेज दिया गया। दो शाही हाथी, '' गजराज '' और 'रण-मदार', घायल गजमुक्ता को राहत देने के लिए भेजे गए, और उन्होंने राम प्रसाद पर आरोप लगाए। राम प्रसाद का महावत भी घायल हो गया था, इस बार एक तीर से, और वह अपने माउंट से गिर गया। हुसैन खान, मुगल '' [[फौजदार]] '', राम प्रसाद पर अपने ही हाथी से छलांग लगाते हैं और दुश्मन जानवर को मुगल पुरस्कार देते हैं। {{sfn | Sarkar | 1960 | pp- 81-82}} अपने युद्ध के हाथियों के नुकसान के साथ, मुग़ल मेवाड़ियों पर तीन तरफ से दबाने में सक्षम रहे, और जल्द ही राजपूत नेता एक-एक करके गिरने लगे। लड़ाई का ज्वार अब मुगलो की ओर झुकने लगा, और राणा प्रताप ने जल्द ही खुद को तीर और भाले से घायल पाया। यह महसूस करते हुए कि अब हार निश्चित है, बिदा झल्ला ने अपने सेनापति से शाही छत्र जब्त कर लिया और खुद को राणा होने का दावा करते हुए मैदान मे टिके रहे। उनके बलिदान के कारण घायल प्रताप और करीब 1,800  राजपूत युद्ध भूमि से भागने मे सफल रहे। {{sfn | Sarkar | 1960 | pp = 80-83}} राजपूतों की वीरता और पहाड़ियों में घात के डर का मतलब था कि मुगलों ने पीछा नहीं छोड़ा, और इस कारन प्रताप सिंह को पर्वतो पर छिपने का मौका मिल गया। {{sfn | चंद्र | 2005 | पीपी = 120–121}} रामदास राठौर तीन घंटे की लड़ाई के बाद मैदान पर मारे गए लोगों में से एक थे। राम साह तोवर के तीन बेटे- सलिवाहन, बहन, और प्रताप तोवर - उनके पिता की मृत्यु में शामिल हो गए। {{sfn | सरकार | 1960 | p = 82}}<nowiki> मेवाड़ी सेना के लगभग 9200 सैनिको की म्रत्यु हो गई, जबकि मुगल सेना के करीब 50000 सिपाही मारे गए और 3500 घायल हुए। {{efn | 1 = सरकार के अनुसार, "आम तौर पर स्वीकार किए गए गणना के अनुसार, घायल हुए लोगों की संख्या तीन गुना थी। मारे गए, मेवाड़ की सेना ने उस दिन हताहतों की संख्या को अपनी कुल ताकत के 46 प्रतिशत तक सीमित कर दिया। ” यह मानते हुए कि यहाँ की कुल ताकत 20000 है, ४६% १,५६४ का आंकड़ा देगा जो 9200 तक हो गया है। </nowiki>{{sfn | सरकार | 11600 | p = total३}} दोनों तरफ राजपूत सैनिक थे। उग्र संघर्ष में एक स्तर पर, बदायुनी ने आसफ खान से पूछा कि मैत्रीपूर्ण और दुश्मन राजपूतों के बीच अंतर कैसे किया जाए। आसफ खान ने जवाब दिया, "जिसको भी आप पसंद करते हैं, जिस तरफ भी वे मारे जा सकते हैं, उसे गोली मार दें, यह इस्लाम के लिए एक लाभ होगा।" <ref> स्मिथ, अकबर द ग्रेट मोगुल, pp.108-109। </ref> <ref> लाल, मध्यकालीन भारतीय इतिहास में अध्ययन, पीपी .71-172। </ref> के.एस. लाल ने इस उदाहरण का हवाला देते हुए कहा कि मध्ययुगीन भारत में अपने मुस्लिम आकाओं के लिए सैनिकों के रूप में हिंदू बड़ी संख्या में मारे गए। <ref> {{cite book |title = भारतीय मुसलमान: वे कौन हैं |last = लाल | first = किशोरी सरन | place = नई दिल्ली | isbn = 8185990107}} ch। 5. '' मुस्लिम आबादी की वृद्धि में योगदान करने वाले कारक। '' </ref> ==सन्दर्भ== {{Reflist}} [[श्रेणी:भारत के युद्ध]] [[श्रेणी:राजस्थान का इतिहास]] [[श्रेणी:मेवाड़]] snvu219tabgfnxr3r3ekoxnyg44mn1t प्रतापगढ़, उत्तर प्रदेश 0 479521 6446698 6399598 2025-06-30T12:12:51Z ~2025-99160 875843 Pratapgarh me monsoon June ke dusre se tirse hafte se suru hota h na ki April me 6446698 wikitext text/x-wiki {{स्रोतहीन|date=अगस्त 2019}} {{Infobox Indian Jurisdiction | | नगर का नाम = प्रतापगढ़ | प्रकार = जिला प्रतापगढ़ | latd = 25.933 | longd=81.983 | प्रदेश = उत्तर प्रदेश | जिला = [[प्रतापगढ़ जिला, उत्तर प्रदेश|प्रतापगढ़ जिला]] | ऊँचाई = | जनगणना का वर्ष = 2001 | जनगणना स्तर = | जनसंख्या = 32,58,637 | घनत्व = | भाषा = अवधी | क्षेत्रफल = 3,717 | दूरभाष कोड = | पिनकोड = 230001 | वाहन रेजिस्ट्रेशन कोड = UP-72 | unlocode = | वेबसाइट = www.pratapgarh.nic.in | skyline = | skyline_caption = | टिप्पणियाँ = }} '''प्रतापगढ़''' [[भारतीय]] राज्य [[उत्तर प्रदेश]] का एक नगर है, इसे लोग बेल्हा भी कहते हैं, क्योंकि यहां बेल्हा देवी मंदिर है जो कि सई नदी के किनारे बना है। इस जिले को ऐतिहासिक दृष्टिकोण से काफी अहम माना जाता है। यहां के विधानसभा क्षेत्र पट्टी से ही देश के प्रथम प्रधानमंत्री पं॰ [[जवाहरलाल नेहरू|जवाहर लाल नेहरू]] ने पदयात्रा के माध्यम से अपना राजनैतिक करियर शुरू किया था। इस धरती को [[रीति काल|रीतिकाल]] के श्रेष्ठ कवि [[भिखारीदास|आचार्य भिखारीदास]] और राष्ट्रीय कवि [[हरिवंश राय बच्चन]] की जन्मस्थली के नाम से भी जाना जाता है। यह जिला धर्मसम्राट [[स्वामी करपात्री]] जी कि जन्मभूमि और [[गौतम बुद्ध|महात्मा बुद्ध]] की तपोस्थली है। प्रतापगढ़ की लोक प्रचलित भाषा अवधी तथा शासकीय भाषा हिन्दी है। ==आकर्षक स्थान== ===बख्शी तालाब=== यह तालाब गांव हुसैनपुर के रानीगंज तहसील में है। जिसको पक्का तालाब या बख्शी तालाब के नाम से भी जाना जाता हैं। इस तालाब का निर्माण अंग्रेजो के जमाने से पहले हुआ था। ===मनगढ़=== प्रतापगढ़ जिले के कुंडा स्थित भक्ति धाम मनगढ़ बेजोड़ स्‍थापत्‍य कला का नमूना है। इसे कृपालु जी महाराज ने बनवाया था। 108 मीटर ऊंचे मंदिर की दीवारों पर हाथ से की गई भव्‍य नक्‍काशी लोगों के आकर्षण का केंद्र है। भक्ति धाम मनगढ़ ग्रेनाइट के पिलर्स पर खड़ा है। ===बेल्हा देवी मंदिर=== प्रतापगढ़ में बहने वाली सई नदी के किनारे पर स्थित पौराणिक काल के बेल्हा माई के मंदिर को एक शक्तिपीठ मंदिर माना जाता है। इस शक्तिपीठ मंदिर को लेकर यह मान्यता है कि सई नदी के किनारे इसी स्थान पर देवी सती की कमर का भाग यानी जिसे स्थानीय भाषा में बेला भी कहा जाता है का कुछ भाग गिरा था, इसलिए यह एक पवित्र शक्तिपीठ स्थान है। == इतिहास == ये जिला [[इलाहाबाद|प्रयागराज]] डिवीजन का एक हिस्सा है जिसका नाम इसके मुख्यालय शहर बेल्हा-प्रतापगढ़ के नाम पर रखा गया है। एक स्थानीय राजा, राजा प्रताप बहादुर, जिनका कार्यकाल सन् [[१६२८]] से लेकर [[१६८२]] के मध्य था, उन्होने अपना मुख्यालय रामपुर के निकट एक पुराने कस्बे अरोर में स्थापित किया। जहाँ उन्होने एक [[किला|किले]] का निर्माण कराया और अपने नाम पर ही उसका नाम प्रतापगढ़ (प्रताप का किला) रखा। धीरे-धीरे उस किले के आसपास का स्थान भी उस किले के नाम से ही जाना जाने लगा यानि प्रतापगढ़ के नाम से। जब 1858 में जिले का पुनर्गठन किया गया तब इसका मुख्यालय बेल्हा में स्थापित किया गया जो अब बेल्हा प्रतापगढ़ के नाम से विख्यात है। बेल्हा नाम वस्तुतः सई नदी के तट पर स्थित बेल्हा देवी के मंदिर से लिया गया था। == पौराणिक महत्व == === रामायण === तीर्थराज [[इलाहाबाद|प्रयाग]] के निकट पतित पावनी [[गंगा नदी]] के किनारे बसा [[प्रतापगढ़ जिला, उत्तर प्रदेश|प्रतापगढ़ जिला]] ऐतिहासिक एवं धार्मिक दृष्टि से काफी महत्वपूर्ण माना जाता है।[[उत्तर प्रदेश]] का यह जिला [[रामायण]] तथा [[महाभारत]] के कई महत्वपूर्ण घटनाओं का साक्षी रहा है। मान्यता है कि बेल्हा की पौराणिक नदी सई के तट से होकर प्रभु [[राम|श्रीराम]] वनागमन के समय अयोध्या से [[दक्षिण]] की ओर गए थे। उनके चरणो से यहाँ की नदियों के तट पवित्र हुए हैं। भगवान श्रीराम के वनवास यात्रा में उत्तर प्रदेश के जिन पाँच प्रमुख नदियों का जिक्र रामचरित्रमानस में है, उनमे से एक प्रतापगढ़ की सई नदी है। जिसका जिक्र इस प्रकार है। : '''सई उत्तर गोमती नहाये।''', : '''चौथे दिवस अवधपुर आये॥''' ऐसी भी किवदंती है कि लालगंज तहसील स्थित घुइसरनाथ धाम जो लालगंज से लगभग 10 किलोमीटर है,में भगवान राम ने पूजन पाठ कर दुर्लभ त्रेतायुगी करील वृक्ष की छाया में विश्राम किए थे। जिसका उल्लेख [[रामायण]] में कुछ इस तरह है, : '''नव रसाल वन विहरन शीला।''', : ''' सोह कि कोकिल विपिन करीला॥''' रामायण के चित्रण में प्रतापगढ़ की [[बकुलाही नदी]] का संक्षिप्त उल्लेख "बाल्कुनी" नदी के नाम से हुआ। महर्षि वाल्मिकि द्वारा रचित [[रामायण|वाल्मिकि रामायण]] में इसका वर्णन इन पंक्तियो से है। : '''सो अपश्यत राम तीर्थम् च नदी बालकुनी तथा बरूठी''', : ''' गोमती चैव भीमशालम् वनम् तथा।''' :'''रामघर(रमगढ़ा),पुरेधनी,पट्टी'''- कुछ पुरानी कहानियों के आधार पर यह मान्यता है कि त्रेतायुग में श्री राम ने वनवास के समय इस जगह विश्राम किया था इसी कारण से बाद में इस गाव का नाम रामघर(रमगढ़ा) रखा गया। === महाभारत === प्रतापगढ़ के रानीगंज अजगरा में राजा [[युधिष्ठिर]] व [[यक्ष]] संवाद हुआ था और जिले के ही भयहरणनाथ धाम में [[पाण्डव|पांडवो]] न [[बकासुर]] के आतंक से मुक्ति दिलाई थी। बाल्कुनी नदी के तट पर ही पूजा स्नान कर [[शिवलिंग]] की स्थापना महाबली [[भीम]]सेन ने की थी। महाभारत में हंडौर राक्षस [[हिडिंब|हिडिम्ब]] का निवास क्षेत्र था और बांकाजलालपुर राक्षस [[बकासुर]] का क्षेत्र था। प्रतापगढ़ के चकवड़ का जिक्र [[महाभारत]] में चक्रनगरी नाम से हुआ है। === बौद्धकाल === प्रतापगढ़ की पावन भूमी [[गौतम बुद्ध|महात्मा बुद्ध]] की तपोस्थली रह चुकी है। जिले के कोट में [[गौतम बुद्ध|भगवान बुद्ध]] तीन माह तक तपस्या किए थे।[[प्रतापगढ़ जिला, उत्तर प्रदेश|प्रतापगढ़]] के कई स्थानो में बौद्धकालीन भग्नावशेष प्राप्त हुए हैं। , == भौगोलिक विस्तार == [[चित्र:Bakulahi Nadi.jpg|250px|thumb|right|[[बकुलाही नदी]]]] प्रतापगढ़, [[उत्तर प्रदेश]] का एक प्रमुख [[ज़िला|जिला]] है। जो सन् [[१८५८]] में अस्तित्व में आया। प्रतापगढ़-कस्बा जिले का मुख्यालय है। ये जिला [[इलाहाबाद मंडल]] का एक हिस्सा है। ये जिला २५° ३४' और २६° ११' उत्तरी अक्षांश) एवं ८१° १९' और ८२° २७' पूर्व देशान्तर रेखांओं पर स्थित है। प्रतापगढ़ शहर में जल स्तर सन् २०१२ के अनुसार ८० फिट से लेकर १४० फिट तक है। ये जिला इलाहाबाद [[फ़ैज़ाबाद|फैजाबाद]] के मुख्य सड़क पर, ६१ किलोमीटर इलाहाबाद से और ३९ किलोमीटर [[सुल्तानपुर]] से दूर पड़ता है। समुद्र तल से इस जिले की ऊँचाई १३७ मीटर के लगभग है। ये पूर्व से पश्चिम की ओर ११० किलोमीटर फैला हुआ है। इसके दक्षिण-पश्चिम में गंगा नदी ५० किलोमीटर का घेरा बनाती है जो इसे [[इलाहाबाद]] व [[कौशाम्बी (बहुविकल्पी)|कौशाम्बी]] ([[फतेहपुर, उत्तर प्रदेश|फतेहपुर]]) से अलग करती है।[[गंगा नदी|गंगा]], सई,[[बकुलाही नदी|बकुलाही]] यहाँ कि प्रमुख नदिया है। लोनी तथा सरकनी नदी जनपद में बहती है। उत्तर-पूर्व में [[गोमती नदी]] लगभग ६ किलोमीटर का घेरा बनाते हुये प्रवाहित होती हैं। == मानसून == प्रतापगढ़ में [[मानसून]] का आगमन जून के द्वितीय या तृतीया सप्ताह से शुरु हो जाता है। बारिस की हल्की-हल्की बूंदा-बादी, ठण्ड हवाओं के तेज झोंके व हर तरफ पेड़ों पर दिखने वाली हरियाली बड़ी ही मनोरम लगती है। गर्मी का मौसम यहाँ पर मार्च के आखिरी सप्ताह से शुरू हो जाता है। लेकिन कूलर चलाने की नौबत अप्रैल से ही पड़ती है। मई-जून में गर्मी का प्रकोप हर वर्ग को झेलना पड़ता है। जुलाई से बारिस की ठण्डी फुहारें आये दिन मौसम को [[नम]] करती रहती है। अक्टूबर तक बूंदा-बादी का ये सिलसिला चलता रहता है। नवम्बर से ठण्ड की सुगबुगाहट शुरु हो जाती है। घर के पंखे बंद होने लगते हैं और स्वेटर व रजाई आलमारी से बाहर आकर छतों पर धूप सेकने के लिये तैयार हो जाते हैं। मैदानी व समुद्र तल से अधिक ऊँचाई पर होने के कारण ये इलाका बाढ़ मुक्त है। जनवरी व फरवरी में कड़ाके की ठण्ड के साथ ही भयानक कोहरा व धुंध सुबह के वक्त राजमार्गों पर वाहनों के लिये समस्या उत्पन्न कर देता है जिससे न चाहते हुये भी लोगों को वाहनों की हैड लाइट जलानी ही पड़ती है। प्रतापगढ़ जिले का गरमियों में अधिकतम तापमान लगभग ४६ डिग्री व सर्दियों में न्युनतम तापमान लगभग 3 डिग्री के आसपास होता है। == जनसांख्यिकी == भारतीय जनगणना २००१ के अनुसार प्रतापगढ़ जिले का जनसँख्या २,७२७,१५६ है। लगभग 22 प्रतिशत जनसंख्या अनुसूचित जातियों की है। मुसलमान जनसंख्या का लगभग 14 प्रतिशत हिस्सा हैं। {{bar box |title=प्रतापगढ़ में धर्म |titlebar=#Fcd116 |left1=धर्म |right1=प्रतिशत |float=right |bars= {{bar percent|[[हिन्दू]]|orange|68}} {{bar percent|[[मुसलमान|मुस्लिम]]|green|34}} {{bar percent|[[जैन धर्म|जैन]]|pink|1.7}} {{bar percent|अन्य†|black|0.3}} |caption=धर्मो का बटवारा<br> †<small>Includes [[सिख]]s (0.2%), [[बौद्ध धर्म|बौद्ध]] (<0.2%).</small> }} व्यक्ति २,७३१,१७४ पुरुष १,३६२,९४८ महिलाएँ १,३६८,२२६ बच्चे (० से ४ वर्ष) ३२९,४४५ दशकीय वृद्धि (१९९१-२००१) २३.३६% ग्रामीण २,५८६,६१९ (९४.७१%) शहरी १४४,५५५ (५.२९%) लिंग अनुपात (प्रति 1000 महिलाएँ) १,००४ परिवार का आकार (प्रति परिवार) ६ अनु.जा. जनसंख्या ६०१,०४३ (२२.०१%) अनु.ज.जा. जनसंख्या १५९ (०.०१%) == साक्षरता == आंकड़े बताते हैं कि जिले की मौजूदा आबादी आठ लाख ६८ हजार २३१ है। इनमें ४३७९५० पुरुष और ४३०२८१ महिलाएं शामिल हैं। [[प्रतापगढ़ जिला, उत्तर प्रदेश|प्रतापगढ़]] में पिछले साल ([[२०१०]]) में कराए गए सर्वे के अनुसार एक लाख ८४ हजार १४४ लोग निरक्षर हैं। इनमें १५ वर्ष से अधिक उम्र के युवा, [[महिला]] एवं [[पुरुष]] शामिल हैं। वर्ष २०११ के सरकारी आंकड़ों के अनुसार प्रतापगढ़ का [[साक्षरता]] के क्षेत्र में प्रदेश में ३१ वा स्थान है। जिले का कुल साक्षरता प्रतिशत ५६.३ है। प्रतापगढ़ से कम प्रतिशत सिर्फ सिरोही और जालौर का है। पुरुष साक्षरता में प्रतापगढ़ 32 वें तथा महिला साक्षरता में २९ वें पायदान पर है। जिले में साक्षरता वृद्धि दर के क्षेत्र में महिलाएं आगे हैं। सरकार की ओर से जारी वर्ष २०११ के आंकड़ों के अनुसार जिले में पुरुष साक्षरता दर कम है। वर्ष २००१ में पुरुष साक्षरता दर ६४.२७ प्रतिशत थी, जो ५.८६ की वृद्धि दर से बढ़कर २०११ में ७०.१३ हो गई है। महिलाओं की साक्षरता दर वर्ष २००१ में ३१.७७ प्रतिशत थी जो १०.६३ की वृद्धि के साथ वर्ष २०११ में ४२.४० प्रतिशत तक पहुंच गई। इस प्रकार पुरुषों की साक्षरता वृद्धि दर जहां ५.८६ रही वहीं महिलाओं की साक्षरता वृद्धि दर १०.६३ रही, जो पुरुषों के मुकाबले ४.७७ प्रतिशत अधिक है। पट्टी तहसील से शशांक ओझा राजकीय पॉलिटेक्निक प्रेमधर पट्टी प्रतापगढ़ से २०२० में डिप्लोमा प्राप्त किया। लालगंज:-- जिले के लालगंज तहसील के गौखड़ी ग्रामसभा के आदर्श यादव s/o श्री धर्मेंद्र यादव ने यूपी के सर्वश्रेष्ठ पॉलीटेक्निक संस्थान 'राजकीय पॉलीटेक्निक लखनऊ' में दाखिला( 2019) लेकर जिले तथा अपने तहसील के साथ- साथ अपने माता- पिता का नाम रोशन किया है। नोट:-- ये अपने तहसील से हाईस्कूल से यूपी के सर्वश्रेष्ठ पॉलीटेक्निक संस्थान " राजकीय पॉलीटेक्निक लखनऊ " में दाखिला लेने वाले पहले छात्र हैं। * == स्वतंत्रता संग्राम == === १८५७ की क्रांति=== भारतीय स्वाधीनता संग्राम में प्रतापगढ़ का योगदान अत्यधिक महत्वपूर्ण है।[[१८५७]] के प्रथम स्वतंत्रता संग्राम में बेल्हा के वीर सपूतो ने [[भारत]] माता की रक्षा के लिए अपने प्राणो की आहूति देने से पीछे नहीं हटे।[[१८५७]] की महान क्रांति में देश के लिए अपना सबकुछ न्यौछावर करने वाले अमर शहीद बाबू गुलाब सिंह को इतिहास हमेशा याद रखेगा। तरौल के तालुकेदार बाबू गुलाब सिंह ने अंग्रेजी सेना के छक्के छुड़ा दिए थे। जब [[इलाहाबाद]] से [[लखनऊ]] अंग्रेजी सैनिक क्रांतिकारियों के दमन के लिए जा रहे थे। तब उन्होंने अपनी निजी सेना के साथ मांधाता क्षेत्र के कटरा गुलाब सिंह के पास [[बकुलाही नदी]] पर घमासान युद्ध करके कई अंग्रेजों को मार डाला था। बकुलाही का पानी अंग्रेजों के खून से लाल हो गया था। मजबूर होकर अंग्रेजी सेना को वापस लौटना पड़ा था। हालांकि इस लड़ाई में किले पर फिरंगी सैनिकों ने उनके कई सिपाही व उनकी महारानी को गोलियों से भून डाला था। मुठभेड़ में बाबू गुलाब सिंह गंभीर रूप से घायल हुए थे। उचित इलाज के अभाव में तीसरे दिन वह अमर गति को प्राप्त हो गए। ऐसे महान क्रांतिकारी की न तो कहीं समाधि बन पाई और न ही उनकी यादगार में स्मारक ही। सन् १८५७ के प्रथम स्वतंत्रता संग्राम में प्रतापगढ़ के [[कालाकांकर|कालाकाँकर]] रियासत के राजा हनुमंत सिंह के पुत्र श्री लाल प्रताप सिंह चांदा के पास अंग्रेजों से लड़ते हुए वीरगति को प्राप्त हुए और उनके चाचा अंग्रेजी सेना से लड़ते हुए शहीद हुए। यंहा के राजा राम पाल सिंह भारतीय कांग्रेस के संस्थापकों में से एक थे।[[महात्मा गांधी|महात्मा गाँधी]] का ऐतिहासिक भाषण कालाकाँकर में हुआ। महात्मा गाँधी की उपस्थिति में राजा अवधेश सिंह ने विदेशी वस्त्रों की [[होली]] जलायी। जनवरी [[१९२०]] को [[सुभाष चन्द्र बोस]] प्रतापगढ़ आये और सभी से अंग्रेजी सेना में न भर्ती होने की अपील की यंहा सुभाष जी का स्वागत ५०००० लोगों ने किया। पश्चिम [[अवध]] प्रान्त के प्रतापगढ़ का यह क्षेत्र स्वतंत्र [[भारत]] की भावना लिए हमेशा ही जनांदोलन करते हुए कालाकाँकर वीरों की वीरगति से सजा हुआ स्वाधीनता संग्राम में सबसे आगे रहा। पंडित राम अवध ओझा (बिरौती पट्टी) किसान आंदोलन समिति , स्वतंत्रता संग्राम सेनानी| पंडित वचनेश त्रिपाठी द्वारा रचित पाथेय कण (हिंदी पत्रिका) में प्रतापगढ़ में [[१८५७]] कि क्रांति कि एक और घटना इस प्रकार है, [[अवध]] के प्रतापगढ़ जिले में एक दुर्ग जो सई नदी के किनारे है, खासकर जहाँ सई नदी दिशा बदलकर मु ड़ती है। यह दुर्ग चतुर्दिक सघन अरण्य से आवेष्ठित है। यहाँ चार हजार क्रांतिकारी सैनिक एकत्र थे तथा इनके पास वही [[वर्दी|गणवेश]] (वर्दी) था जो इन्हें [[यूनाइटेड किंगडम|ब्रिटिश सेना]] में पहनना पड़ता था। इसी सरकारी गणवेश में वे ब्रितानी फौज से लड़े थे। यह लडाई जैसा कि च् अवध गजेटियर छ में हवाला दिया गया, बड़ी विकट हुई। इस किले में तोपें बनाने तथा उनके लिए लोहा गलाने और गोले ढ़ालने के लिए बाकायदा भट्ठियाँ बनी हुई थीं, यहाँ से सब क्रन्तिकारी सिपाही हटे तो उनके पास जो [[तोप|तोपें]] थी उन्हें बेकार करके ही गये ताकि शत्रु सेना उनका उपयोग न कर पाये। === भारतीय किसान आन्दोलन === होमरूल लीग के कार्यकताओं के प्रयास तथा गौरीशंकर मिश्र, इन्द्र नारायण द्विवेदी तथा [[मदनमोहन मालवीय|मदन मोहन मालवीय]] के दिशा निर्देशन के परिणामस्वरूप फ़रवरी, [[१९१८]] ई. में उत्तर प्रदेश में 'किसान सभा' का गठन किया गया। [[१९१९]] ई. के अन्तिम दिनों में किसानों का संगठित विद्रोह खुलकर सामने आया। [[प्रतापगढ़ जिला, उत्तर प्रदेश|प्रतापगढ़ ज़िले]] की एक जागीर में 'नाई धोबी बंद' सामाजिक बहिष्कार संगठित कारवाई की पहली घटना थी। अवध की तालुकेदारी में ग्राम पंचायतों के नेतृत्व में किसान बैठकों का सिलसिला शुरू हो गया। झिंगुरीपाल सिंह एवं दुर्गपाल सिंह ने इसमें महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाई। लेकिन जल्द ही एक चेहरे के रूप में बाबा रामचन्द्र उभर कर सामने आए। उत्तर प्रदेश के किसान आन्दोलन को १९२० ई. के दशक में सर्वाधिक मजबूती बाबा रामचन्द्र ने प्रदान की। उनके व्यक्तिगत प्रयासों से ही [[१७ अक्टूबर]], [[१९२०]] ई. को प्रतापगढ़ ज़िले में 'अवध किसान सभा' का गठन किया गया। [[प्रतापगढ़ जिला, उत्तर प्रदेश|प्रतापगढ़]] ज़िले का 'खरगाँव' किसान सभा की गतिविधियों का प्रमुख केन्द्र था। इस संगठन को [[जवाहरलाल नेहरू]], गौरीशंकर मिश्र,पंडित राम अवध ओझा (बिरौती पट्टी), माता बदल पांडे, केदारनाथ आदि ने अपने सहयोग से शक्ति प्रदान की। भारत छोड़ो आन्दोलन में प्रतापगढ़ के वीर सपूतों ने बढ़चढ़ कर भाग लिया, इसके अतिरिक्त व्यक्तिगत सत्याग्रह आन्दोलन में बच्चा उर्फ भगवतीदीन (पट्टी) पंचम सिंह, घनोरपुर (रानीगंज) केदारनाथ मुरारपट्टी बच्चीराम(हरदो जेठवारा) पंगुल,(लबेदा ,पट्टी) समेत अनेकों लोगों ने अपने सहयोग से आन्दोलन को मजबूती प्रदान किया | == धार्मिक स्थल == ==== बेल्हा देवी मंदिर ==== [[File:Belha Devi Temple Pratapgarh.jpg|250px|thumb|right|बेल्हा देवी मंदिर]] प्रतापगढ़ स्थित सई नदी के किनारे पर ऎतिहासिक बेल्हा माई का मंदिर है। जिले के अधिकांश भू-भाग से होकर बहने वाली सई नदी के तट पर नगर की अधिष्ठात्री देवी मां बेल्हा देवी का यह मंदिर स्थित है। सई नदी के [[तट]] पर माँ बेल्हा देवी का भव्य मंदिर होने के कारण जिले को बेला अथवा बेल्हा के नाम से भी जाना जाता है। मंदिर की स्थापना को लेकर पुराणों में कहा गया है कि राजा दक्ष द्वारा कराएजा रहे यज्ञ में सती बगैर बुलाए पहुंच गईं थीं। वहां शिव जी को न देखकरसती ने हवन कुंड में कूदकर जान दे दी। जब शिव जी सती का शव लेकर चले तोविष्णु जी ने चक्र चलाकर उसे खंडित कर दिया था। जहां-जहां सती के शरीर काजो अंग गिरा, वहां देवी मंदिरों की स्थापना कर दी गई। यहां [[सती]] का बेला का ([[कमर]]) भाग गिरा था। [[राम|भगवान राम]] जब वनवास (निर्वासन) के लिए जा रहे थे तब सई नदी के किनारे पर उन्होंने मंदिर में माँ बेल्हा देवी जी का पूजन अर्चन किया था। माता रानी के समक्ष सच्चे मनसे मांगी गई हर मुराद जरूर पूरी होती है। ===किसान देवता मंदिर=== प्रतापगढ़ जिले में विश्व का इकलौता किसान देवता मंदिर है। इस मंदिर की खास बात यह है कि यह किसी एक धर्म या संप्रदाय का मंदिर नहीं बल्कि किसान देवता के नाम से एक ऐसा धार्मिक संस्थान है जहां किसी भी धर्म व संप्रदाय के लोग आ सकते हैं। इस मंदिर का उद्देश्य किसानों को सम्मान दिलाना है। किसान देवता मंदिर प्रतापगढ़ जिले के पट्टी तहसील के सराय महेश ग्राम में निर्मित है। किसान पीठाधीश्वर योगिराज सरकार ने किसान देवता मंदिर का निर्माण करवाया। यहां आने से किसानों के सारे दुख दर्द दूर होते हैं और उनके खेती में बरकत होती है।<ref>{{Cite web|url=https://www.kisandevtamandir.com/|title=Kisan Devta Mandir – Welcome To Kisan Devta Mandir|language=en-US|access-date=23 February 2020|archive-date=23 फ़रवरी 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200223141459/https://www.kisandevtamandir.com/|url-status=dead}}</ref> ===माँ पंचमुखी मंदिर=== जिला कचेहरी से भंगवा चुंगी रोड़ पर लोहिया पार्क के पास माँ पंचमुखी मंदिर स्थित है जो काफी प्रसिद्ध धार्मिक, ऐतिहासिक व पौराणिक स्थल है। यहाँ देवी जी की जो प्रतिमा है वो पांच मुंह वाली है जिसका तेज देखते ही बनता है। यहाँ पर हर मुराद माँ देवी अवश्य पूरी करती हैं। === भयहरणनाथ धाम === प्रसिद्ध धार्मिक, ऐतिहासिक व पौराणिक स्थल भयहरणनाथ धाम जनपद प्रतापगढ़ के मुख्यालय के दक्षिण लगभग ३० किलोमीटर की दूरी पर कटरा गुलाब सिंह बाजार के पास स्थित है। अपनी प्राकृतिक एवं अनुपम छटा तथा बकुलही नदी के तट पर स्थित होने के कारण यह स्थल आध्यात्मिक दृष्टि से अत्यन्त जीवन्त है। लोकमान्यता है कि महाभारत काल में द्युत क्रीडा में पराजित होने के बाद पाण्डवों को जब १४ वर्षो के लिए वनवास में जाना पड़ा था। उसी दौरान उनके द्वारा इसी स्थल पर बकासुर नामक राक्षस का वध करके शिवलिंग की स्थापना की गई थी। कहा जाता है कि पाण्डवों ने अपने आत्मविश्वास को पुनर्जागृत करने के लिए इस शिवलिंग को स्थापित किया था। इसी नाते इसे "भयहरणनाथ" कि संज्ञा से संबोधित किया गया। यह धाम आसपास के क्षेत्रों के लाखो लोगों की आस्था और विश्वास का केंद्र है। === घुइसरनाथ (घुश्मेश्वरनाथ) धाम) === [[File:Ghuisarnath Dham1.jpg|250px|thumbnail|घुइसरनाथ धाम]] [[धर्म|धार्मिक]] और अध्यात्मिक और पौराणिक विशिष्टता के कारण यह शिव धाम करोड़ो श्रद्धालुओं की आस्था का केंद्र है। [https://web.archive.org/web/20120426001950/http://www.ghuisarnathdham.com/ भगवान घुश्मेश्वर जी] का यह धाम [https://web.archive.org/web/20120426001950/http://www.ghuisarnathdham.com/ बाबा घुइसरनाथ धाम] नाम से मानव समाज के प्राण में बस गया है। यहाँ भगवान घुश्मेश्वर[[द्वादश ज्योतिर्लिंग|ज्योतिर्लिंग]] का बहुत विशाल मंदिर है। अवध के उत्तरी क्षेत्र बेल्हा में घुइसरनाथ धाम में स्थित बाबा घुश्मेश्वर नाथ मंदिर भारत के जागृत १२ [[द्वादश ज्योतिर्लिंग|ज्योतिर्लिंग]] में अति महत्वपूर्ण है।[[द्वादश ज्योतिर्लिंग|ज्योतिर्लिंग]] के बारहवें [[द्वादश ज्योतिर्लिंग|ज्योतिर्लिंग]] के रूप में [http://www.ghuisarnathdham.org बाबा घुश्मेश्वर नाथ] की प्रसिद्ध सम्पूर्ण [[अवध]] में है। जिस आस्था श्रद्धा विश्वास के साथ दिनानुदिन यहां आने वाले श्रद्धालुओं का ताँता लगा रहता है। वह किसी तर्क वितर्क की अपेक्षा नहीं रखती अपितु आत्मा की सहज परमात्मा को उपलब्ध कराने की सनातन परंपरा का पूंजी भूत उल्लास है। बाबा घुइसरनाथ धाम में दूर-दूर से श्रद्धालु आते हैं। भगवान घुश्मेश्वर नाथ जी सबके मन प्राण आत्मा व चेतना को जागृत कर देने वाले महादेव है, उनकी आराधना पूजा साधना मनुष्य को कल्याण कारी तत्वों से भर देती है। सई नदी के पावन तट के किनारे स्थित बाबा घुश्मेश्वर नाथ मन्दिर के आस्था का जन सैलाब, एक दूसरे को सहयोग करता उमड़ता रहता है। [http://www.ghuisarnathdham.org बाबा घुश्मेश्वर नाथ] का महत्व हमारे धर्म ग्रन्थों व वेदों पुराणों में भी उल्लेखित है। साधक और ज्ञानियों की चेतना के केन्द्र में शिव आदि काल से उपस्थित है। भोले बाबा का विश्लेषण वैदिक काल से अब तक लगातार किया जा रहा है फिर भी पूरा नहीं हुआ है, हो भी नहीं सकता है। [[शिव|भोले बाबा]] अनादि अनंत अविनाशी है। === भक्ति धाम मनगढ़ === [[प्रतापगढ़ जिला, उत्तर प्रदेश|प्रतापगढ़ जिले]] के कुंडा [[तहसील]] मुख्यालय से २ किलोमीटर पर भगवान [[राधा कृष्ण|राधा-कृष्ण]] को समर्पित भक्तिधाम मंदिर है। इस मंदिर की नीवं जगद्गुरु कृपालु जी महाराज ने रखी है। भक्तिधाम में भगवान श्री कृष्णलीला दर्शन के लिए भक्तों का ताँता लगा रहता है। भक्ति धाममें हर ओर राधे-राधे की गूंज सुनाई पड़ती है। मंदिर की रमणीय बनावट और धाम की राधे-राधे कि गूँज से वातावरण सुंदरता देखते ही बनती है। भक्तिधाम मनगढ़ में [[कृष्ण|श्रीकृष्ण]] भगवान के जन्मोत्सव परधामको विद्युत झालरों से बखूबी सजाया जाता है और सबसे ज्यादा रमणीय राधा-कृष्ण दरबार दिखाई पड़ता है। धाम पर श्री कृष्ण जन्मोत्सव में सबसे अधिक भीड़ होती है। लाखों की संख्या में लोग जन्मोत्सव आयोजन में ही सम्मिलित होते हैं। हजारों भक्तो का आवागमन भगवान श्री कृष्ण जी के दर्शन के लिए हमेशा बना रहता है। यहाँ आने वाले विदेशी श्रद्धालुओं की संख्या भी कम नही है। === शनिदेव मंदिर === [[File:Shani Dev Temple.JPG|250px|thumb|right|शनिदेव धाम का प्रवेश द्वार]] प्रतापगढ़ जिले के विश्वनाथगंज बाजार से लगभग २ किलो मीटर दूर कुशफरा के [[वन|जंगल]] में भगवान [[शनि]] का प्राचीन पौराणिक मन्दिर लोगों के लिए श्रद्धा और आस्था के केंद्र हैं। कहते हैं कि यह ऐसा स्थान है जहां आते ही भक्त भगवान शनि जी की कृपा का पात्र बन जाता है। चमत्कारों से भरा हुआ यह स्थान लोगों को सहसा ही अपनी ओर खींच लेता है। यह धाम बाल्कुनी नदी के किनारे स्थित है। जो की अब [[बकुलाही नदी|बकुलाही]] नाम से भी जानी जाती है। अवध क्षेत्र के एक मात्र पौराणिक शनि धाम होने के कारण प्रतापगढ़ (बेल्हा) के साथ-साथ कई जिलों के भक्त आते हैं। === चंदिकन देवी शक्तिपीठ === सई नदी के [[उत्तर]] घने [[वन|जंगल]] में स्थितसिद्ध पीठ मां चण्डिका देवी धामजिला मुख्यालय से लगभग 21 किलोमीटर की दूरी पर है। यह मंदिर माँ चंडिका देवी को समर्पित है, माता रानी के धाम को माँ चंदिकन धाम से जाना जाता है। सिद्ध पीठ मां चण्डिका देवी धाममें मां की मूर्तिवैष्णों माता से मिलती है। [[वैष्णो देवी|वैष्णों धाम]] के बाद तीन पिंडी मूर्ति चण्डिका मेंही है। यहां से किसी भी भक्त को खाली हाथ नहीं लौटना पड़ा है। मां सबकी मन्नतें पूरी करती हैं। धाम में मूर्ति स्थापना केसही-सही समय का तो पता नहीं चलता, लेकिन इसकी प्राचीनता दो से ढ़ाई हजारवर्ष पूर्व होना बताई जाती है। प्रत्येक वर्ष चैत्र माह (फरवरी-मार्च) और अश्विन (सितम्बर-अक्टूबर) माह मेंचन्द्रिका देवी मेले का आयोजन किया जाता है। हजारों की संख्या में लोग इसमेले में सम्मिलित होते हैं। चंदिकन देवी मंदिर पर नवरात्र में सबसे अधिक भीड़ होती है। यहांश्रद्धालुओं का तांता लगा रहता है। मां के दर्शन पूजन के लिए श्रद्धालुओंका हुजूम देखने को मिलता है। वैसे आम दिनों में यहां [[मंगलवार]] को मेला लगताहै और बड़ी संख्या में श्रद्धालुओं की भीड़ रहती है। भीड़ को नियंत्रितकरने के लिए मंदिर में बैरीकेटिंग की गई जिससे श्रद्धालुओं को दिक्कत न हो। === शक्तिपीठ मां चौहर्जन धाम === [[File:Maa Chauharjan (Barahi) Devi Temple.JPG|thumb|मां चौहर्जन धाम]] [[File:Maa Chauharjan (Barahi) Devi.JPG|thumb|मां चौहर्जन]] प्रतापगढ़ में आदि शक्ति नव दुर्गा के पूजा स्थलों में [[शक्ति पीठ|शक्तिपीठ]] मां चौहर्जन धाम प्रमुख है। पौराणिक के साथ इसका ऐतिहासिक महत्व भी है। लोगों का अटूट विश्वास है कि मां के दरबार में जो [[श्रद्धा]] से आया वह निराश नहीं रहा। पवित्र मंदिर की ऐतिहासिकता एवं [[निर्माण|निर्माण काल]] का वर्णन लोक कथाओं पुराणों एवं किवदंतियों में भी है। लोकमत है कि छठीं शताब्दी में इस मंदिर का निर्माण कन्नौज नरेश जयचंद के दो सैनिकों आल्हा और ऊदल ने किया था। यह मंदिर रानीगंज पट्टी मार्ग पर लच्छीपुर बाजार से पश्चिम दिशा में चार किमी की दूरी पर स्थित है। चौहर्जन गांव के कारण यह चौहर्जन देवी के नाम से भी जानी जाती हैं। मनोकामना पूर्ण होने पर श्रद्धालु हलवा पूड़ी का प्रसाद चढ़ाते हैं और [[चूड़ाकर्म संस्कार|मुंडन संस्कार]] कराते हैं। === हौदेश्वर नाथ धाम === प्रतापगढ़ जिले के तहसील मुख्यालय कुण्डा से बारह किलोमीटर दक्षिण दिशा में मां गंगा के पावनतट पर विराजमान बाबा हौदेश्वर नाथ धाम की महिमा अपने आप में विलक्षण है। धाम के बगल से अनवरत बहने वाली गंगा नदी का नाम यहीं से जाह्नवी पड़ा है। मलमास में भक्तों की भारी भीड़ लगती है। दूर दराज से शिव भक्त मंदिर मेंजलाभिषेक करने आतें हैं। === बाबा बेलखरनाथ धाम === जिला मुख्यालय से करीब 15 किमी दूर सई नदी के किनारे स्थित बाबा बेलखरनाथ धाम बेलखरिया राजपूतों के इतिहास को समेटे हुए हैं। यहां आज भी सावनमें हजारों श्रद्धालु जलाभिषेक कर मन्नतें मांगते हैं। वनगमन के समयराजा बेलनृपति के शासनकाल में भगवान [[राम|श्रीराम]] द्वारा स्थापित बाबा बेलखरनाथधाम आज भी अपनी पौराणिक मान्यता के साथ ही ऐतिहासिक धरोहर को समेटे हुए हैं। मान्यता है कि राजा बेल के नाम से प्रसिद्ध इस [[शिवलिंग]] के समक्ष सच्चे मनसे मांगी गई मुराद जरूर पूरी होती है। दीवानगंज बाजार से लगभग तीन किमीदक्षिण की तरफ एक विशाल टीले पर यह पवित्र शिवधाम स्थापित है। === कोटवा महारानी धाम === जिला मुख्यालय से पश्चिम में स्थित चंदिकन महारानी धाम से 08 किमी दूर पर दक्षिण की ओर सई नदी के पहले माँ कोटवा महारानी धाम रामनगर-भोजपुर ग्राम के पूर्वी छोर पर विशाल टीले पर स्थित है जो कि सोमवंशी राजपूतों के इतिहास को समेटे हुए हैं। यहां आज भी नजदीक गाँव के सभी श्रद्धालु बड़ी श्रद्धा के साथ माँ के मंदिर में आते हैं। ऐसी मान्यता है कि श्रद्धा पूर्वक मानी गई मुरादें माँ जरुर पूरी करती हैं सारे गाँव के कोई भी शुभ काम बिना माँ के मंदिर में दर्शन किए नहीं प्रारम्भ होते हैं। == अन्य दर्शनीय स्थल == [[File:Maa Kamakshi Devi.JPG|thumb|कामाक्षी देवी शक्तिपीठ]] जिले में जिला मुख्यालय से 35 किमी डेरवा बाजार से रामपुर खास सम्पर्क मार्ग 2 किमी० पर कचनार वीर बाबा मंदिर स्थित है, देउमनाथ धाम, स्वरूपपुर (गौरा) का सूर्य मंदिर, धरमपुर का गायत्री धाम, हैंसी का खंडेश्वरनाथ धाम, शक्तीधाम, नायर देवी धाम (हीरागंज), शाह बाबा मजार(डेरवा) इत्यादि प्रतापगढ़ जनपद के अन्य दर्शनीय स्थलो में प्रमुख है। इसी तरह चौक घंटा घर से दो किमी पर सई नदी पर खीरीवीर पुल के साथ पूर्वी किनारे पर बाबा खीरीबीर के नाम से एक प्रसिद्ध मन्दिर है । जहाँ पर कई राज्यों से लोग दर्शन को आते हैं इन्हें अपना कुल देवता मानते । == साहित्य, कला, संस्कृति == ==== साहित्य ==== साहित्यिक दृष्टि से बेल्हा अत्यंत समृद्ध रहा है। [[रीति काल|रीतिकाल]] में इसी जनपद में सर्वाग विवेचक कवि [[भिखारीदास]] पैदा हुए जो अपने कवित्व शक्ति की बदौलत प्रसिद्धि हासिल की। उनकी कविताएं आज भी क्षेत्र में गूंजती हैं। इन्होंने कई ग्रंथों की रचना की जिसको प्रामाणिक ढंग से प्रकाशित किया गया है। इन पर शोध भी किये जा चुके हैं। [[भिखारीदास|आचार्य भिखारीदास]] ने अपने सभी ग्रंथों को राजा हिन्दूपति सिंह को समर्पित किया था। भिखारीदास का जन्म [[प्रतापगढ़ जिला, उत्तर प्रदेश|प्रतापगढ़ जनपद]] के टेऊंगा गांव में लगभग १६९८ ई. में हुआ था। यह स्थान उस समय नगर के रूप में था, जो आज भी राजा प्रतापगढ़ किले से लगभग तीन किलोमीटर दूर स्थित है। उनके द्वारा रचित ग्रंथों में छंदार्णव, काव्य निर्णय, श्रृंगार निर्णय, रस सारांस, विष्णुपुराण, अमरकोश शतरंज शतिका थी। हिन्दी के ख्यातिलब्ध राष्ट्रकवी [[हरिवंश राय बच्चन]] जी की जड़े प्रतापगढ़ का हिंदी साहित्य से एक घनिष्ठ संबन्ध रहा है। जिले के [[कालाकांकर]] रियासत में प्रसिद्ध छायावादी कवि [[सुमित्रानन्दन पन्त|सुमित्रानंदन पंत]] जी ने दस वर्ष रहकर कई साहित्य पुस्तको की रचना की। पंत जी की निवासस्थान "नक्षत्र" व (पंत जी की कुटी) आज भी जिले में मौजूद है। [[आद्या प्रसाद 'उन्मत्त']] [[आद्या प्रसाद 'उन्मत्त'|अवधी]] शिरोरत्न कहे जाने वाले कवि '''स्व• आद्या प्रसाद मिश्र 'उन्मत्त' जी''' का जन्म भी प्रतापगढ़ की धरती पर ही हुआ था । '''आद्या प्रसाद 'उन्मत्त'''' (जन्म: १३ जुलाई १९३५; प्रतापगढ़)[[अवधी]] भाषा के प्रख्यात [[साहित्यकार]] व [[कवि]] थेे। इनका जन्म [[उत्तर प्रदेश]] के [[प्रतापगढ़ जिला, उत्तर प्रदेश|प्रतापगढ़ जिले]] में मल्हूपुर गाँव में हुआ था। "माटी अउर महतारी" इनकी अवधी कविताओं का संग्रह हैं। 'अवधी सम्राट' कहे जाने वाले आद्या प्रसाद उन्मत्त उन्मत्त की रचनाएं [[डॉ राम मनोहर लोहिया अवध विश्वविद्यालय|अवध विश्वविद्यालय]] में पढ़ाई जाती हैं। ==== कला ==== प्रतापगढ़ में भी प्रतिभाओं की कमी नहीं है। यदि यहाँ प्रतिभाओं को भी निखारने का प्रयास किया जाय तो वें भी जिले का नाम देश में रोशन कर सकती है। दिल में अगर कुछ कर दिखाने का जज्बा है तो रास्ते अपने आप खुलते जाते है। [[उत्तर प्रदेश]] के प्रतापगढ़ जनपद के बेल्हा की धरती इस मामले में काफी उर्वरा कही जा सकी तै जिसने हर क्षेत्र की प्रतिभाओं को जन्म दिया। [[राजनीति]], [[साहित्य]] व [[कला]] के क्षेत्र में यहां के लाडलों ने जिले का नाम ऊंचा किया है। वैसे तो प्रतापगढ़ की धरती का रिश्ता पहले से ही फिल्म नगरी [[मुम्बई]] से रहा है। अस्सी के दशक में जिले के राम सिंह ने जहां मुम्बई में अपनी जगह बनाकर अपनी कला का लोहा मनवाया है, वहीं वालीबुड के महानायक के रूप में जाने जाने वाले [[अमिताभ बच्चन]] का रिश्ता भी बेल्हा की मिट्टी से जुड़ा रहा। यहीं की मिट्टी में उन्होंने बचपन की किलकारियां भरी है। [[अमिताभ बच्चन]] व उनकी पत्नी [[जया बच्चन]] आज भी इस रिश्ते को मानती है। इस धरती के नौनिहाल फिल्मी दुनिया से अपना रिश्ता मानते हुए अभिनय के क्षेत्र में आगे बढ़ने का ख्वाब देखते रहते है। माया नगरी से मिलने वाला समर्थन यहां के कलाकारों को ताकत दे रहा है। इसी के चलते अभी तक बेल्हा के कई कलाकारों ने जिले का नाम रोशन करते हुए वालीबुड में अपनी पहचान बना चुके है। वर्तमान में अभिनेता अनुपम श्याम ओझा, मधुर कुमार, अमितेष सिंह, अभिनेत्री श्वेता तिवारी व गायक रवि त्रिपाठी,ने अभिनय कला गायन क्षेत्र में प्रतापगढ़ का नाम रोशन किया है| ==== संस्कृति ==== प्रतापगढ़ में आपको हर वर्ग के लोग मिल जायेंगे। अमीर, गरीब, अनपढ़, पढ़े-लिखे, किसान इत्यादि। जातिय विविधता भी यहाँ पर आपको बहुतायत में देखने को मिल जायेगी। जैसेः- हिन्दु, मुस्लिम, सिक्ख व ईसाई। हिन्दुओं का वर्चस्व प्रतापगढ़ में शुरु से ही रहा है। स्लिम तबका भी बेगमवाट नामक जगह पर बहुलता में देखा जा सकता है। जहाँ करीगरों की भरमार है। लोहे की आलमारियों से लेकर बिस्कुट फैक्टरियाँ तक इस जगह पर, आपको गली के किसी न किसी छोर पर मिल जायेंगी। दूसरी तरफ पंजाबी मार्केट, पंजाबियों का गढ़ माना जाता है। कपड़ों के व्यवसाय पर इनका दबदबा आज भी है। कपड़ों की खरीद-फरोख्त के लिये पंजाबी मार्केट सबसे उपयुक्त जगह मानी जाती है। कुछ साल पहले महिलाओं को सड़कों पर उतना नहीं देखा जा सकता था लेकिन आज माहौल काफी बदल चुका है। आधुनिकता की हवा यहाँ भी तेजी से चल निकली है। लड़कियाँ और महिलायें सड़कों पर घूम-घूम कर खरिदारी करती हुई आपको नजर आ जायेंगी। परिधानों में मुख्यता साड़ी, सलवार-सूट की बहुलता देखी जा सकती है। इसके अतिरिक्त लड़कियाँ भिन्न-भिन्न लिबासों में आपको नजर आ सकती है। जिनमें जिन्स-टीशर्ट, लाँग स्कर्ट प्रमुख हैं। कुछ मुस्लिम महिलायें आज भी बुर्के में दिख जाती है। जल्द ही दिल्ली व मुम्बई की तरह यहाँ भी परिधानों में आधुनिक व्यापकता दिखाई पड़ेगी। ढकवा की बर्फी बहुत मसहूर है == उद्योग == प्रतापगढ़ मुख्य रूप से एक [[कृषि|कृषिप्रधान]] व एक मैदानी इलाका है। जो मुख्यता [[आँवला|आँवले]] के उत्पाद के लिये विख्यात है। आँवले से सम्बंधित हर उत्पाद आपको यहाँ पर मिल जायेगा। यहाँ से आँवले की सप्लाई डाबर व पतांजलि जैसी बड़ी-बड़ी कम्पनियों में की जाती है। पूरे हिन्दुस्तान में सबसे ज्यादा आंवला प्रतापगढ़ में पैदा होता है। क्षेत्र में कोई भी आधारभूत उद्योग नहीं है, ट्रैक्टर और आंवले की फैक्ट्री होने के बावजूद इस शहर के लोग रोजगार के लिए तरस रहे हैं। दोनों ही फैक्ट्रियां राजनीति की शिकार होने से बंद हो चुकी हैं। जिसके कारण यह क्षेत्र पूर्ण रूप से पिछड़ा क्षेत्र है, जिसके कारण यहां के स्थानीय लोगों में बेरोजगारी बढ़ रही है और लोगों को रोजगार के लिये अन्य क्षेत्रों में पलायन करना पड़ रहा है। == राजनीति == प्रतापगढ़ के [[विधान सभा|विधानसभा]] क्षेत्रों के नाम हैं रानीगंज, कुंडा, विश्वनाथगंज, पट्टी,सदर, बाबागंज, और रामपुर खास है। प्रतापगढ़ की राजनीति में यहाँ के तीन मुख्य राजघरानों का नाम हमेशा रहा। इनमे से पहला नाम है विश्वसेन राजपूत राय बजरंग बहादुर सिंह का परिवार है जिनके वंशज रघुराज प्रताप सिंह (राजा भैया) हैं, राय बजरंग बहादुर सिंह हिमांचल प्रदेश के गवर्नर थे तथा स्वतंत्रता संग्राम सेनानी भी थे। दूसरा परिवार सोमवंशी राजपूत राजा प्रताप बहादुर सिंह का है और तीसरा परिवार राजा दिनेश सिंह का है जो पूर्व में भारत के वाणिज्य मंत्री और विदेश मंत्री जैसे पदों पर सुशोभित रहे। इनकी रियासत कालाकांकर क्षेत्र है। दिनेश सिंह की पुत्री राजकुमारी रत्ना सिंह भी राजनीति में हैं तथा प्रतापगढ़ की 3 बार सांसद भी रहीं। प्रतापगढ़ राजनिति में वर्तमान समय में प्रतापगढ़ संसदीय क्षेत्र से सांसद कुँवर हरिवंश सिंह हैं और कुंडा विधानसभा क्षेत्र से कुंडा के निर्दलीय विधायक रघुराज प्रताप सिंह "राजा भैया" हैं साथ ही साथ लगातार नौ बार जीत कर विश्व कीर्तिमान बनाने वाले कांग्रेस विधायक प्रमोद तिवारी हैं। इस समय प्रतापगढ़ के सभी विधानसभा क्षेत्रों में पट्टी और रानीगंज भाजपा और बाकी पर कांग्रेस, अपनादल और 2 निर्दलीय हैं। == पुरातात्वित स्थल == '''सराय नाहरराय''': सराय नाहरराय नामक मध्य पाषाणिक पुरास्थल उत्तर प्रदेश के प्रतापगढ़ जनपद मुख्यालय से 15 किलोमीटर दूर गोखुर झील के किनारे पर स्थित है। इस पुरास्थल की खोज के.सी.ओझा ने की थी। यह पुरास्थल लगभग 1800 वर्ग मीटर के क्षेत्र में फैला हुआ है। सराय नाहर राय में कुल 11 मानव समाधियाँ तथा 8 गर्त चूल्हों का उत्खनन [[इलाहाबाद विश्वविद्यालय]] की ओर से किया गया था। यहाँ की क़ब्रें (समाधियाँ) आवास क्षेत्र के अन्दर स्थित थीं। क़ब्रें छिछली और अण्डाकार थीं। यहाँ संयुक्त रूप से 2 पुरुषों एवं 2 स्त्रियों को एक साथ दफ़नाये जाने के प्रमाण हमें सराय नाहर राय से मिले हैं। सराय नाहरराय से जो 15 मानव कंकाल मिले हैं, वे ह्रष्ट-पुष्ट तथा सुगठित शरीर वाले मानव समुदाय के प्रतीत होते हैं। '''अजगरा''' : रानीगंज तहसील के अजगरा में कई महत्वपूर्ण [[मध्यपाषाण काल|मध्यपाषाणयुगीन]] व [[गुप्तकालीन कला|गुप्तकालीन]] पुरावशेष प्राप्त है। यहाँ से पाए गए 48 [[पाण्डुलिपि|पांडुलिपियाँ]] व [[महाभारत|महाभारतकालीन]] [[अभिलेख|शिलालेख]] और मूर्तियाँ पुरातत्वविद निर्झर प्रतापगढ़ी द्वारा अजगरा संग्राहालय में संरक्षित है। '''स्वरूपपु'''र : मान्धाता विकासखंड के ग्राम सभा गौरा में स्वरूपपुर ग्राम में पुरातत्व विभाग द्वारा किए गए सर्वेंक्षण में प्राचीन शिलाखंड, बौद्धकालीन अवशेष तथा खंडित मुर्तियाँ प्राप्त हुए हैं, प्राप्त अवशेषो को पुरावशेष एंव बहुमूल्य कलाकृति अधिनियम 1972 के तहत 28 जनवरी 2011 को पंजीकृत किया गया। '''कटरा गुलाब सिं'''ह : पांडवकालीन भयहरणनाथ धाम तथा कटरा गुलाब सिंह के निकटवर्ती क्षेत्रों के उत्खनन से प्राप्त पुरावशेष [[महाभारत]] कालीन व [[बौद्ध धर्म|बौद्ध]] संस्कृति के प्रतीत होते है। प्राप्त भग्नावशेषो को पंजीकृत कर इलाहाबाद संग्राहालय में संरक्षित रखा है। इस क्षेत्र के दो तीन कि0मी0 परिधि में कम से कम आधे दर्जन से अधिक पुरातात्विक महत्व के स्थान है। '''परसुरामपुर''' : रानीगंज तहसील के परसुरामपुर स्थित चौहर्जन धाम में प्राप्त प्राचीन अवशेषो से कृष्ण लोहित मृदभाण्ड संस्कृति का पता चलता है। == उल्लेखनीय लोग == * [[हरिवंश राय बच्चन|डॉ॰हरिवंशराय बच्चन]] (राष्ट्रीय कवि व उपन्यसकार) * [[सुमित्रानन्दन पन्त|सुमित्रानंदन पंत]] (कवि) * [[भिखारीदास|बाबा भिखारीदास]] (कवी) * [[आद्या प्रसाद 'उन्मत्त']] (कवि व साहित्यकार) * [[स्वामी करपात्री|धर्म सम्राट स्वामी करपात्री]] (अध्यात्मिक गुरु) * [[दिनेश सिंह]] (विदेश मंत्री व लोकसभा सदस्य) * [[बाबू गुलाब सिंह|क्रांतिकारी बाबू गुलाब सिंह]] (स्वतंत्रता सेनानी व तालुकेदार) * [[रघुराज प्रताप सिंह]] "राजा भैया" (मंत्री व विधायक) * [[कृपालु महाराज]] (अध्यात्मिक गुरू) * [[श्वेता तिवारी]] (अभिनेत्री) * [[अनुपम श्याम|अनुपम श्याम ओझा]] (अभिनेता) * [[मनोज तिवारी]] (क्रिकेटर) * [[राजकुमारी रत्ना सिंह]] (पूर्व सांसद) * [[प्रमोद तिवारी]] (काँग्रेसी नेता) * [[रवि त्रिपाठी]] (गायक) == परिवहन == प्रतापगढ़ जिले में मुख्य रूप से रिक्शा, टैम्पो, साईकिल, मोटरसाईकिल, बस, ट्रक इत्यादि प्रमुख वाहन हैं। स्थानीय लोगों को एक जगह से दूसरे जगह तक जाने के लिये मानव चलित रिक्शा व टैम्पो, टाटा मैजिक हर चौराहे, नुक्कड़ और गली-मुहल्ले में मिल जाते हैं। गाँव-गाँव में पक्की सड़कों का निर्माण हो चुका है जिससे वाहन की व्यवस्था और आने-जाने की सुगमता, पहले से काफी बेहतर हो चुकी है। छोटा-मोटा सामान ढोने के लिये महिंद्रा पिकअप व छोटा हाथी के साथ ट्रेक्टर ट्राली, मिनीट्रक वाले भी जगह-जगह उपलब्ध हैं। एक जिले से दूसरे जिले तक जाने के लिये सरकारी बस व प्राइवेट बस कम खर्चीले साधन साबित होते हैं। स्थानीय लोग इन्हीं का इस्तेमाल प्रचुरता में करते हैं। लोकल ट्रेनों का भी प्रयोग काफी होता है। प्रतापगढ़ से आपको निम्न जगह जाने के लिये सुगमता से वाहन उपलब्ध हो सकता है जैसे- [[इलाहाबाद]], [[सुल्तानपुर]], [[जौनपुर]], [[वाराणसी]], [[रायबरेली]], [[लखनऊ]], [[राजधानी दिल्ली]],[[फ़ैज़ाबाद|फैजाबाद]], [[अम्बेडकर नगर ज़िला|अम्बेडकर नगर]], [[चित्रकूट धाम|चित्रकूट]], [[कौशाम्बी जिला|कौशाम्बी]], [[भदोही]], [[गोण्डा]], [[मिर्ज़ापुर|मिर्जापुर]], [[बस्ती]], [[बहराईच]], [[गोरखपुर]] इत्यादि| ;राजमार्ग # प्रयागराज फैजाबाद राष्ट्रीय राजमार्ग -96 # लखनऊ वाराणसी राजमार्ग -31 # देल्हूपुर रानीगंंज पट्टी अकबरपुर मार्ग-SH128 # प्रतापगढ़ जगदीशपुर राष्ट्रीय राजमार्ग 931 == शैक्षणिक संस्थान == *जवाहर नवोदय विद्यालय नारायणपुर नौबस्ता प्रतापगढ़ *मदन मोहन मालवीय पोस्ट ग्रेजुएट डिग्री कालेज,कालाकांकर *जिला शिक्षा एवं प्रशिक्षण संस्थान, अतरसंड प्रतापगढ़ *सरस्वती विद्या मंदिर इंटर कॉलेज, लालगंज अझारा प्रतापगढ़ *सरस्वती विद्या मंदिर इंटर कॉलेज, सगरा सुंदरपुर प्रतापगढ़ *सरस्वती विद्या मन्दिर विज्ञान एवं प्रौघोगिकी महाविधालय लालगंज प्रतापगढ *एम.डी .पी.जी. कॉलेज, इलाहाबाद- फैजाबाद राष्ट्रीय राजमार्ग, प्रतापगढ़, उ. प्र. *सुरेश चन्द्र मिश्र महाविद्यालय, बेल्हाघाट प्रतापगढ़, उ. प्र. *हेमवती नंदन बहुगुणा पोस्ट ग्रेजुएट डिग्री कालेज, लालगंज *राजकीय पॉलिटेक्निक, सुल्तानपुर रोड, चिलबिला *राजकीय पॉलिटेक्निक, प्रेमधरपट्टी, रानीगंज *अमर जनता इंटर मध्यस्थता कॉलेज, पूरे वैष्णव कटरा गुलाब सिंह *पी.बी.पी.जी. और इंटर कॉलेज प्रतापगढ़ सिटी *कृषि विज्ञान केन्द्र, अवधेश्पुरम, लाला बाजार, कालाकांकर *अष्ट भुजा इण्टर कॉलेज जेठवारा प्रतापगढ़ *श्री गोविन्द देशिक संस्कृत विद्यालय जेठवारा *अब्दुल कलाम इंटर कॉलेज, प्रतापगढ़ *तिलक इंटर कॉलेज,प्रतापगढ़ *पनाउदेवी महाविद्यालय दाऊतपुुुर *के.पी. हिंदू इंटर कालेज प्रतापगढ़ *आर पाल सिंह इंटर कॉलेज बीरापुर प्रतापगढ़ *सीनियर बेसिक बाल विद्या पीथ नगर, छतौना, *भद्रेश्वर इण्टर कॉलेज, डेरवा *रानी राजेश्वरी इन्टर मिडीएट कॉलेज, दिलीपपुर *विमला एकेडमी बेहटा,पट्टी,प्रतापगढ़ *इन्द्राणी इंटरमीडिएट कालेज संग्रामगढ़,प्रतापगढ़। *भगवान दीन दूबे इंटर कॉलेज पहाड़पुर प्रतापगढ़ *भगवती दीन मिश्रा इण्टर कॉलेज तारापुर लक्ष्मीगंज प्रतापगढ़ * पंडित शिव शरण पांडे पब्लिक स्कूल लोकापुर जेठवारा प्रतापगढ़ * कृपालु महिला महाविद्यालय कुंडा प्रतापगढ़ *डॉ. ब्रजेश कुमार पाण्डेय शिक्षण संस्थान इंटर कॉलेज सोनपुरा, ढकवा, प्रतापगढ़ (उ. प्र.) *राम नारायण इंटरमीडिएट कॉलेज पट्टी प्रतापगढ़ *रामराज इंटरमीडिएट कॉलेज पट्टी प्रतापगढ़ *जगदीश जनता देवरहा बाबा इंटर कॉलेज बिहार == कैसे पहुंचे == '''वायु मार्ग''' : यहां का सबसे निकटतम हवाई अड्डा [[वाराणसी]], लखनऊ, [[इलाहाबाद|प्रयागराज]] ,अयोध्या एयरपोर्ट है। '''रेल मार्ग''': प्रतापगढ़ रेलमार्ग द्वारा भारत के कई प्रमुख शहरों से जुड़ा हुआ है। सबसे नजदीकी रेलवे स्टेशन प्रतापगढ़ जंक्शन है। जो लखनऊ इलाहाबाद दिल्ली मुम्बई यशवंतपुर हावड़ा आदि समस्त प्रमुख जगहो से सीधे रेल मार्ग से जुड़ा हुआ है। '''सड़क मार्ग''': भारत के कई प्रमुख शहरों से सड़क मार्ग द्वारा [[प्रतापगढ़ जिला, उत्तर प्रदेश|प्रतापगढ़]] आसानी से पहुंचा जा सकता है। ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} == बाहरी कड़ियाँ == * [https://newsindia80.com/pratapgarh-ki-khabar/ प्रतापगढ़ दिन भर की बड़ी खबर] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210902070152/https://newsindia80.com/pratapgarh-ki-khabar/ |date=2 सितंबर 2021 }} {{प्रतापगढ़ जिला }} {{उत्तर प्रदेश के जिले }} [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश के नगर]] [[श्रेणी:प्रतापगढ़ ज़िला, उत्तर प्रदेश]] [[श्रेणी:प्रतापगढ़ ज़िले, उत्तर प्रदेश के नगर]] db7ukzvr1vrd8vz067bemrmi9ebnmep बामसेफ 0 484313 6447138 6256560 2025-07-01T11:18:48Z Smsharadofficial 805827 6447138 wikitext text/x-wiki {{Citations missing|date=जून 2012}} BAMCEF संगठन के नाम का संक्षिप्त रूप है| उसका अर्थ Backward And Minority Communities Employees Federation इस तरह से है अर्थात् B-Backward (S.C., S.T., OBC) A-and, M-Minority, C-Communities, E-Employees, F-Federation| बामसेफ के संक्षिप्त रूप का यह विस्तार है जिससे संगठन के संपूर्ण नाम का पता चलता है| जैसे All India Backward (SC.,ST., OBC) And Minorities Communities Employees Federation यहॉ बैकवर्ड शब्द एस.सी., एस.टी., ओ.बी.सी. के लिए समान रूप से प्रयुक्त किया गया है और इसका अर्थ है एस.सी., एस.टी., ओ.बी.सी. की सभी जातियॉ पिछड़ी (Backward) हैं| इसका अर्थ यह नहीं है कि एस.सी., एस.टी., ओ.बी.सी. समान रूप से पिछड़ी जातियॉ हैं| यह जातियॉ समान रूप से पिछड़ी नहीं है| कुछ ज्यादा पिछड़ी हैं और कुछ कम पिछड़ी हैं, मगर है सभी पिछड़ी, इसीलिए इन जातियों को बैकवर्ड (पिछड़ी) ही कहा गया है| जहॉ तक अल्पसंख्यकों का सवाल है, हम एस.सी., एस.टी., ओ.बी.सी. से धर्म परिवर्तित अल्पसंख्यकों को इस दायरे में मानते हैं, यह भी ऐतिहासिक तथ्य है कि, ऐतिहासिक काल में एस.सी., एस.टी., ओ.बी.सी. से ही अल्पसंख्यकों का वर्ग बना है, जिसमें मुस्लिम, ईसाई, बोद्ध, सिख समुदाय आते हैं, इस तरह से अनुसूचित जाति, अनुसूचित जनजाति, पिछड़ी वर्ग और उनसे धर्म परिवर्तित अल्पसंख्यक को ही हम संगठित करना चाहते हैं| == इतिहास == इसकी स्‍थापना 1973 में [[कांशीराम]], [[डी.के. खरपडे]] और दीनाभाना ने की। वर्तमान में वामन मेश्राम बामसेफ के राष्ट्रीय अध्यक्ष है। बामसेफ का भौगोलिक नेटवर्किंग - 31 राज्य, 539 जिले और 3700 तहसीलें सामाजिक नेटवर्किंग - 6000 जातियों में से 3700 जातियों के कार्यकर्ता संगठन में काम कर रहे हैं। वर्तमान में बामसेफ के 5000 से पूर्णकालिक कार्यकर्ताओं देश भर में कार्य कर रहे है। देश भर में 255 कार्यालय। इसके साथ ही साथ 60 ऑफ-शूट संगठन विभिन्न क्षेत्रों में कार्यरत है अंतरराष्ट्रीय संगठन - 37 देशों में नेटवर्क। मीडिया और साहित्य - 11 भाषाओं में पत्रिकाएँ (साप्ताहिक, मासिक, आदि), तीन भाषाओं (मराठी, हिंदी और गुजराती) में दैनिक समाचार पत्र पुणे, लखनऊ और अहमदाबाद से हमारे अपने प्रेस से प्रकाशित होते हैं। [[मूलनिवासी प्रकाशन ट्रस्ट]] नामक राष्ट्रीय प्रकाशन ट्रस्ट मूलनिवासी प्रकाशन ट्रस्ट हर साल 300 नई किताबें प्रकाशित करता है। == विचारधारा == == ऐतिहासिक दृष्टिकोण == २१ मई २००१ के टाईम्स ऑफ़ इण्डिया में खबर छपी कि ब्राह्मण, क्षत्रिय और वैश्य भारतीय नहीं है, विदेशी है| यह शोध अमेरिका के वाशिंगटन में उटाह विश्वविद्यालय है और उस उटाह विश्वविद्यालय की बायो टेक्नोलाजी डिपार्टमेंट के हेड, मायकल बामसाद ने डी.एन.ए के आधार पर यह शोध किया| यह शोध करने के लिए उन्होंने Anthropological survey of India और मद्रास विश्वविद्यालय, विशाखापटनम विश्वविद्यालय के बायो टेक्नोलाजी डिपार्टमेंट के लोगों के सहयोग से यह शोध करने का काम किया| इसलिए यह शोध पूर्वाग्रह से मुक्त है, यह बात पूर्णत: सिध्द हो गयी है| डी.एन.ए के आधार पर यह शोध निर्विवाद है| इस शोध को ब्राह्मणों ने विरोध न करते हुए इसको मान्यता दी| बल्कि कुछ ब्राह्मणों ने इसके आधार पर विदेशों में अपनी जड़ों को भी ढूॅढाना शुरू कर दिया उसमें प्रमुख नाम पूना के ब्राह्मण डा. जय दीक्षित का है| इस शोध के अनुसार रुस में जो काला सागर के पास का क्षेत्र है| उस युरेशियन विभाग में पाये जाने वाले लोगों का डी.एन.ए और भारत में रहने वाले ब्राह्मण लोगों का डी.एन.ए ९९.९९ प्रतिशत मिल गया है| इस शोध की वजह से भारत का जो लिखित इतिहास है उसका फिर से पुनर्लेखन करना जरुरी है| पुनर्लेखन किए बगैर अब इतिहास को नहीं माना जा सकता| इसलिए हमने इतिहास के पुनर्लेखन का निर्णय किया है| उपरोक्त निर्णय के अनुसार अगर फिर से इतिहास लिखा जाय तो ये लिखा जा सकता है कि युरेशिया में रहने वाले लोगों ने आक्रमण करने के मकसद से भारत में प्रवेश किया| कुछ लोग कहते हैं वे लोग पशुपालन और खेती करने आये थे| परन्तु यह बात डी.एन.ए की खोज ने झूठी सिध्द कर दी| माइटोकॉन्ड्रियल डी.एन.ए के अनुसार ब्राह्मणों के घरों में पायी जाने वाली महिलाऍ भी मूलनिवासी हैं| इससे सिध्द होता है कि आक्रमण के उद्देश से आए हुए युरेशियन अपने साथ में महिलाऍ नहीं लाए थे| यह बात सिध्द होती है| जब वे अपने साथ महिलाओं को नहीं लाए इस आधार पर यह सिध्द हो गया कि युरेशियन लोगों का मकसद आक्रमण करना था और भारत के मूलनिवासियों को परास्त करना था| आक्रमणकारी युरेशियन आक्रमण के मकसद से भारत में आये मगर आमने-सामने की लड़ाई में परास्त करने में कामयाब नहीं हुए| इसलिए उन्होंने धोखाधडी, विश्वासघात, अविश्वासस, लालच, विभाजित करना, साम, दाम, दंड, भेद की नीति का सहारा लिया और उसके आधार पर मूलनिवासियों को परास्त करने में कामयाबी हासिल की| ब्राह्मणों के धर्मग्रन्थों में धोखाधडी विश्वासघात के ढेर सारे प्रमाण उपलब्ध है| परास्त किए हुए लोगों को दीर्घकाल तक गुलाम कैसे बनाये रखा जाय यह समस्या आक्रमणकारी युरेशियन के सामने आई और इस तरह से उन्होंने यहॉ के मूलनिवासियों को गुलाम बनाने के लिए वर्ण व्यवस्था का निर्माण किया| ऐसा लगता है, बहुसंख्यक मूलनिवासियों को गुलाम बनाने के लिए और अपने आपको सबसे ऊपर रखने के लिए वर्ण व्यवस्था का निर्माण किया होगा और मूलनिवासियों के ही लड़ाई किस्म के लोगों को क्षत्रिय का दर्जा देकर अपने से नीचा रखा होगा और व्यापारिक प्रवृत्ति के लोगों को वैश्य का दर्जा दिया होगा और बाकी बहुसंख्यक लोगों को शूद्र बनाकर गुलाम बना देने के लिए वर्ण व्यवस्था का निर्माण किया होगा| परन्तु गणसंस्था के लोगों ने वर्ण संस्था की निर्मिती को जो गुलाम बनाने वाली व्यवस्था है, उसे अमान्य करना शुरू कर दिया होगा और इससे संघर्ष उत्पन्न हुआ| बाद में लिच्छवी गण के महावीर ने इसका नेत्रत्व किया और शाक्य गण के राजकुमार गौतम बुद्ध ने इस संघर्ष का नेत्रत्व किया होगा, ऐसा दिखाई देता है| इस संघर्ष में सबसे बड़ा रोल बुद्ध ने निभाया| उन्होंने वर्ण व्यवस्था जिस वैचारिक आधार पर खडी की गयी थी, उस वैचारिक आधार को ही चुनौती दी| इस चुनौती के लिए जिस विचार धारा का विकास बुध्द ने किया वह विचारधारा बुद्ध की विचारधारा मानी जाती है और यह त्रिपिटकों के पाली साहित्य में उपलब्ध है| बुद्ध के वर्ण व्यवस्था विरोधी अर्थात ब्राह्मण धर्म विरोधी आंदोलन ने प्राचीन भारत में क्रांति कीब इस क्रांति का बहुत बड़ा परिणाम निकला| परिणाम नं. १) जिन मूलनिवासियों को युरेशियन ब्राह्मणों ने गुलाम बनाने का षड्यंत्र किया था वह गुलाम बनाने का षड्यंत्र शूद्र के नाम पर किया गया था| शूद्र वर्ण अधिकार वंचित था और जो अधिकार वंचित होता है वह गुलाम होता है| इस तरह से यह गुलाम बनाने का षड्यंत्र था| उन्हीं गुलाम प्रजा से राजा निर्माण हुए और मौर्य साम्राज्य उसी प्रजा से निकला हुआ महान साम्राज्य है| जिसके चन्द्रगुप्त और अशोक जैसे महान सम्राट हुए| ऐसे कहा जाता है कि मौर्य नागवंशी लोग थे| २) वर्ण व्यवस्था में समस्त स्त्रियों को शूद्र घोषित किया था| अर्थात गुलाम घोषित किया था| उन स्त्रियों को इस क्रांति ने आजाद घोषित कर दिया| और माना गया कि स्त्रियों की आजादी के बगैर समस्त समाज को आजाद नहीं किया जा सकता| ३) बुध्द कोई भी बात तर्क और दलील के बगैर नहीं करते थे और इसलिए ज्ञान और विज्ञान का विकास हुआ| तर्क और दलील के बाद प्रयोगशाला में ज्ञान का परिक्षण होने लगा| इसकी वजह से नालंदा, तक्षशिला, विक्रमशिला जैसे महान विश्वविद्यालयों का निर्माण हुआ| == प्रतिान्ति की तैयारी == युरेशियन ब्राह्मणों ने इस क्रांति को मानने से इन्कार कर दिया| उन्होंने फिर से अपना वर्चस्व स्थापित करने के लिए प्रतिक्रांति की तैयारी शुरू कर दी है| युरेशियन ब्राह्मणों की भिक्षुसंघ में घुसपैठ प्रतिक्रांति की पूर्व तैयारी थी| इस घुसपैठ से उन्होंने भिक्षुसंघ को अंदर से विभाजित किया| बुध्द की विचारधारा में मिलावट किया और लोगों में भ्रांतियॉ फैलाई| बुद्धिझम को राजाश्रय मिला हुआ था इसलिए मौर्य राज्य व्यवस्था में घुसपैठ की और मौर्य राज्य व्यवस्था को भी अंदर से खोखला किया| इसी परिस्थितियों का फायदा उठाकर पुश्यमित्र शुंग ने प्रतिक्रांति की| इस प्रतिक्रांति द्वारा मौर्य साम्राज्य का आखिरी सम्राट ब्रहद्रथ की हत्या कर दी| प्रतिक्रांति के महत्वपूर्ण अलग-अलग दो परिणाम निकले * बुद्धिझम का राजाश्रय समाप्त कर दिया गया| * परिणाम नं. 1. जाति व्यवस्था का निर्माण 2. क्रमिक असमानता का निर्माण * अस्पृश्यता का निर्माण * आदिवासियों का सेग्रीगेशन (अलगीकरण) * स्त्रीदास्य और * ओबीसी अर्थात शूद्रों का ब्राह्मण धर्म से समझैता इसका यह परिणाम हुआ कि प्रतिक्रांति के बाद मूलनिवासी कई समूहों में विभाजित हो गए| आज की दृष्टी से * जिन मूलनिवासियों ने ब्राह्मण धर्म को मानना स्वीकार किया उन लोगों को ब्राहमणों ने शूद्रों का दर्जा दिया| पुराणों के द्वारा घोषणा की कि ब्राह्मणों के बाद बाकी सभी शूद्र है| * जिन मूलनिवासियों ने ब्राह्मण धर्म मानने से इन्कार कर दिया उनको अछूत घोषित कर दिया गया| * जिन मूलनिवासियों ने समझैता नहीं किया परन्तु जंगलों में रहे वे आदिवासी कहलाए| * जो अपने जीवन निर्वाह के लिए अपराध करते रहे उनको क्रिमिनल टाईब्स घोषित कर दिया गया| इस तरह की बुध्दिस्ट प्रजा जो वास्तव में मूलनिवासी प्रजा थी उसको आज की दृष्टी से चार समूह में विभाजित करने में कामयाब हो गए| यह विभाजित प्रजा पहले के बुध्दिस्ट और मूलनिवासी लोग थे| बाद में मुसलमान राजा भारत में आये उनके समय में एससी, एसटी, ओबीसी, क्रिमिनल टाईब्स का धर्मपरिवर्तन हुआ मुसलमान हुए| अंग्रेज आने के बाद इसाई बने| इस तरह से भारत में मुस्लिम, सिख, ईसाई, जैन, बुध्दिस्ट ये सभी मूलनिवासी लोग हैं| == शिक्षित वर्ग को ही क्यों संगठित कर रहे हैं? == हम शिक्षित वर्ग को ही संगठित कर रहे हैं, यह बात निश्‍चित रूप से विचारणीय है| इसके कई कारण बताये जा सकते हैं| मगर हम यहॉ कुछ महत्वपूर्ण कारणों की चर्चा करेंगे| शिक्षित वर्ग ही बुद्धिजीवी वर्ग होता है और बुद्धिजीवी वर्ग की तीन विशेषताऍ होती है| * शिक्षित वर्ग को जीवन के नये दृष्टिकोण का पता चलता है और इस दृष्टिकोण के तहत यह वर्ग अपने वर्तमान जीवन और स्तर की समीक्षा करता है, जिससे उसे अपने स्तर का पता चलता है| अगर उसे जीवन स्तर घटिया नजर आये तो उसे बदलने के लिये सोचता है और ऐसी व्यवस्था के सपने देखता है, जिसमें जीवन स्तर घटिया न हो, इसलिए बुद्धिजीवी वर्ग नये समाज और व्यवस्था का सपना देखता है| * घटिया स्तर प्रदान करने वाली व्यवस्था कैसे निर्माण हुई, उसकी निर्मिती के क्या प्रमुख कारण हैं, वह किसके हित में कार्यरत है, उसी के हित में क्यों कार्यरत है, इन सब बातों का विश्‍लेषण करने के लिए एक विशिष्ट दृष्टिकोण की आवश्यकता होती है, जिसे समीक्षाशास्त्र कहते हैं, इस समीक्षाशास्त्र का निर्माण भी बुद्धिजीवी वर्ग करता है| * जिस व्यवस्था का बुद्धिजीवी वर्ग सपना देखता है, उसे स्थापित करने के लिए और सड़ी गली व्यवस्था को बदलने के लिए संगठन का निर्माण भी बुद्धिजीवी वर्ग ही करता है क्योंकि वह जानता है कि साध्य को प्राप्त करने के लिए साधन की आवश्यकता होती है| इस तरह से वह साधन की महत्ता को जानता है| यह तीन विशेषताऍ बुद्धिजीवी वर्ग की होती है| यही कारण है कि राष्ट्रपिता ज्योतिराव फुले और बाबासाहब डा. आम्बेडकर ने अनु. जाति, अनु. जनजाति और पिछड़े वर्ग से बुद्धिजीवी वर्ग की निर्मिती को प्राथमिकता दी| जो आंदोलन राष्ट्रपिता फुले ने १८४८ से १८९० तक चलाया और जो आंदोलन १९१६ से १९५६ तक बाबासाहब डा. आम्बेडकर ने चलाया, उस आंदोलन से आज हम देखते हैं कि बुद्धिजीवी वर्ग का निर्माण हुआ है| अत: बुद्धिजीवी वर्ग की इन विशेषताओं की वजह से ही इस वर्ग को संगठित कर रहे हैं| == बुद्धिजीवी वर्ग की निर्मिती का उद्देश == राष्ट्रपिता ज्योतिराव फुले और बाबासाहब डा. आम्बेडकर ने बुद्धिजीवी वर्ग की निर्मिती को प्राथमिकता क्यों दी? क्योंकि वह जानते थे कि जिस मनुवादी (ब्राह्मणवादी) व्यवस्था को बदलना है, उस व्यवस्था को बदलने के लिए बुद्धिजीवी वर्ग का निर्माण आवश्यक है| बुद्धिजीवी वर्ग ही व्यवस्था परिवर्तन के आंदोलन को चला सकता है| इसलिए उसकी निर्मिती को प्राथमिकता दी गई| व्यवस्था परिवर्तन का आंदोलन चलाने के लिए बुद्धिजीवी वर्ग महत्वपूर्ण साधन है और इस साधन की निर्मिती करना व्यवस्था परिवर्तन के लिए आवश्यक है, यह बात ज्योतिराव फुले और बाबासाहब डा. आम्बेडकर जानते थे| इसी उद्देश की पूर्ति के लिए बुद्धिजीवी वर्ग के निर्माण को प्राथमिकता दी गयी और यही उद्देश रखा गया| == क्या बुद्धिजीवी वर्ग यह कार्य कर रहा है? == क्या अनु. जाति, अनु. जनजाति, पिछड़ा वर्ग से निर्मित बुद्धिजीवी वर्ग अपने निर्माताओं की इच्छा के अनुप कार्यरत हैं? इसकी समीक्षा करने के बाद पता चलता है कि यह वर्ग ऐसे किसी कार्य में सक्रीय रूप से भागीदार दिखाई नहीं देता| इतना ही नहीं, जिस समाज से यह वर्ग आया है, उस समाज को भी यह उपेक्षित भाव से देखता है और उससे दूर रहता है| यह अनुभव अपने जीवन काल के उारार्ध में बाबासाहब डा. आम्बेडकर को भी हुआ और उन्होंने बड़े ही दुखी मन से १८ मार्च १९५६ को आगरा के रामलीला ग्राउंड में कहा कि, “मुझे पढो लिखे लोगों ने धोखा दिया है, मैं सोचता था कि पढालिखकर यह वर्ग अपने समाज की सेवा करेगा, मगर मैं देख रहा हूँ कि मेरे इर्द-गिर्द क्लर्कों की भीड़ इकट्ठा हुई हैं, जो अपना ही पेट पालने में लगी हुई हैं|” यह आहत भावना इस बात का सबूत है कि पढ़ा लिखा बुद्धिजीवी वर्ग अपने समाज से और उसके स्नेहभाव से दूर-दूर जा रहा है| यही वजह है कि गॉवों में रहने वाले लोगों के साथ अन्याय, अत्याचार और भेदभाव का व्यवहार बढ गया है| जिस कार्य के लिए राष्ट्रपिता ज्योतिराव फुले और बाबासाहब डा. आम्बेडकर ने इस वर्ग का निर्माण किया था, उस कार्य में यह वर्ग दिखाई नहीं देता| जिस वर्ग से नेतृत्व की अपेक्षा की गई थी, वह वर्ग सरकार का नौकर बनकर रह गया है आधे अधूरे और कच्चे लोगों के हाथों में आंदोलन की बागडोर छोड दी गई है| इसका नतीजा हम देखते हैं कि राष्ट्रपिता ज्योतिराव फुले और बाबासाहब डा. आम्बेडकर का आंदोलन आज चलता हुआ नजर नहीं आता| == बुद्धिजीवी वर्ग को क्या करना चाहिए? == बुद्धिजीवी वर्ग को वही कार्य करना चाहिए, जिसकी उसके निर्माताओं ने उनसे अपेक्षा की थी| देशभर में गैर बराबरी की व्यवस्था चल रही है| जब तक उस व्यवस्था में परिवर्तन नहीं होता, तब तक अनु. जाति, अनु. जनजाति, पिछड़ा वर्ग और अल्पसंख्यक वर्ग के लोग व्यवस्था में पिसते रहेंगे और उनके साथ हर तरह का भेदभाव होता रहेगा| इसलिए बुद्धिजीवी वर्ग को व्यवस्था परिवर्तन के लिए संगठित होना चाहिए, संगठित करना चाहिए और एक प्रभावी आंदोलन बनाना चाहिए| इस कार्य को करने के लिए बुद्धिजीवी वर्ग को सामने आना चाहिए| अपने निर्माताओं की अपेक्षा और बुद्धिजीवी वर्ग की विशेषताओं को ध्यान में रखते हुए बामसेफ उपरोक्त कार्य को अंजाम देने के लिए बुद्धिजीवी वर्ग को संगठित करने का प्रयास कर रहा है| == उद्देश - व्यवस्था परिवर्तन के लिए == इस प्रयास में छ सगलतायें प्राप्त हुई| मगर वह व्यवस्था परिवर्तन के लिए पर्याप्त नहीं है| इसलिए यह प्रयास ज्यादा गति से चलाने की आवश्यकता है| इस प्रयास को ज्यादा सुचारु रुप से चलाने के लिए और व्यवस्था परिवर्तन के उद्देश को पूर्ण करने के लिए बामसेफ ने अपने सामने कुछ महत्वपूर्ण उद्देश रखे हैं| * बुद्धिजीवी वर्ग में सामाजिक ऋण से मुक्त होने की भावना का निर्माण करना| * मूलनिवासी बहुजन समाज (अनु. जाति, अनु. जनजाति, पिछड़ा वर्ग और इन्हीं में से धर्मपरिवर्तित अल्पसंख्यक) की गैर राजनीतिक जड़ों को लगाना और मजबूत करना| * लक्ष्य भेदी और लक्ष्यप्रेरित जाग्रति का निर्माण करना| * राष्ट्रपिता फुले, पेरियार रामासामी एवं बाबासाहब डा. आम्बेडकर के विचारों का प्रचार-प्रसार करना| * ब्राह्मणवादी समाज व्यवस्था से कम और अधिक पीड़ित ६,००० जातियों में जाग्रति लाकर, उनमें बंधुभाव पैदा करना और उन जातियों को आपस में जोडना| * मूलनिवासी बहुजन समाज का आंदोलन आत्मनिर्भर बनाने के लिए उनसे ही बुध्दी, पैसा और हुनर का निर्माण करना| * नेतृत्वहीन समाज में नेतृत्व निर्माण करना और उसकी व्यवस्था करना| * दिशाहीन समाज को दिशा देना| * पूर्णकालिक कार्यकर्ताओं का निर्माण करना और उनकी व्यवस्था करना| उपरलिखित उद्देश्यों की पूर्ति पर ही व्यवस्था परिवर्तन के आंदोलन की सफलता निर्भर करती है, इस बात को समझाना जरुरी है| == बामसेफ की मर्यादा == बामसेफ शिक्षित सरकारी, गैरसरकारी कर्मचारियों का संगठन है| इसलिए बामसेफ के सदस्य किसी राजनीतिक पार्टी में सक्रीय सहभागी नहीं हो सकते और होने से सेवाशर्ती नियमों का उल्लंघन होता है| इसलिए बामसेफ को गैर राजनीतिक (Non-Political) और असंघर्षात्मक (Non-Agitational) रखा गया है| इसके साथ-साथ ६,००० जातियों का संगठन बनाने के उद्देश को ध्यान में रखकर रणनीतिक दृष्टी से इसे धर्मनिरपेक्ष (Non-Religious) रखा गया है| == बामसेफ - व्यवस्था परिवर्तन का वाहक == राष्ट्रपिता ज्योतिराव फुले, पेरियार रामासामी नायकर और बाबासाहब डा. आम्बेडकर ने अपने आंदोलन का लक्ष्य व्यवस्था परिवर्तन रखा था| व्यवस्था परिवर्तन का लक्ष्य अभी तक पूर्ण नहीं हुआ है| उपरोक महानुभाव जीवनभर व्यवस्था परिवर्तन के लिए लड़ते रहे और कुछ सफलतायें भी उन्होंने हासिल की| मगर अभी तक व्यवस्था परिवर्तन के आंदोलन की तर्कसंगत समाप्ति नहीं हुई है| इसलिए बामसेफ, अपने आपको उन महानुभावों के अपूर्ण उद्देश्यों की पूर्ति के लिए समर्पित करती है जिसमें व्यवस्था परिवर्तन मुख्य लक्ष्य होगा| व्यवस्था परिवर्तन का अर्थ संक्षिप्त में समाज व्यवस्था की संरचना में मूलभूत परिवर्तन (Structural change in the social System) करना है| इसलिए बामसेफ कल्याणकारी कार्यों में (Welfare Activities)और धर्मार्थ कार्यों में भी (Charitable) संलग्न नहीं है क्योंकि वह साध्य नहीं हो सकते| साधन के तौर पर उचित समय पर आवश्यकता के अनुसार इनका उपयोग किया जा सकता है| ऐसा करते वक्त यह भी ध्यान में रखा जायेगा कि ऐसे कार्य से उद्देश पूर्ति में मदद मिलती है या नहीं| == व्यवस्था परिवर्तन - एक मिशन == व्यवस्था परिवर्तन की कोशिश हजारों सालों से हो रही है, मगर आज तक पूर्ण सफलता प्राप्त नहीं हो पायी| इसमें हजारों महान लोगों ने अपनी कुर्बानियॉ दी, शहीद हुए, मगर इस लक्ष्य को पूर्ण रुप से प्राप्त नहीं किया जा सका| इसलिए व्यवस्था परिवर्तन एक महान कार्य है, दुष्कर कार्य है| इसीलिए यह एक मिशन है और इस कार्य की पूर्ति के लिए कार्यरत कार्यकर्ता को ‘मिशनरी’ कहा जा सकता है| इस मिशन की पूर्ति के लिए, हजारों लाखों लोगों की आवश्यकता है, तब कहीं यह मिशन पूर्ण हो सकता है| जिन लोगों को राष्ट्रपिता ज्योतिराव फुले, पेरियार रामासामी और डा. बाबासाहब आम्बेडकर के आंदोलन से लाभ हुआ है, उनका यह प्रथम कर्त्तव्य है कि वह लोग इस कार्य को अंजाम देने के लिए स्वप्रेरणा से सामने आयें| हमारी यह आशा और अपेक्षा व्यर्थ नहीं जायेगी, ऐसी आशा के साथ यह निवेदन समाप्त करते हैं| ....जय मूलनिवासी == बाहरी कड़ियाँ == * आधिकारिक वेबसाइट [https://bamceforg.in bamceforg.com] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:राजनितिक संगठन]] [[श्रेणी:सामाजिक संगठन]] [[श्रेणी:दलित]] [[श्रेणी:आंबेडकरवादी राजनीतिक दल]] {{आधार}} ii46zog8kydvlf1b5xe7n2kbq3q8e8s 6447140 6447138 2025-07-01T11:19:47Z Smsharadofficial 805827 6447140 wikitext text/x-wiki {{Citations missing|date=जून 2012}} BAMCEF संगठन के नाम का संक्षिप्त रूप है| उसका अर्थ Backward And Minority Communities Employees Federation इस तरह से है अर्थात् B-Backward (S.C., S.T., OBC) A-and, M-Minority, C-Communities, E-Employees, F-Federation| बामसेफ के संक्षिप्त रूप का यह विस्तार है जिससे संगठन के संपूर्ण नाम का पता चलता है| जैसे All India Backward (SC.,ST., OBC) And Minorities Communities Employees Federation यहॉ बैकवर्ड शब्द एस.सी., एस.टी., ओ.बी.सी. के लिए समान रूप से प्रयुक्त किया गया है और इसका अर्थ है एस.सी., एस.टी., ओ.बी.सी. की सभी जातियॉ पिछड़ी (Backward) हैं| इसका अर्थ यह नहीं है कि एस.सी., एस.टी., ओ.बी.सी. समान रूप से पिछड़ी जातियॉ हैं| यह जातियॉ समान रूप से पिछड़ी नहीं है| कुछ ज्यादा पिछड़ी हैं और कुछ कम पिछड़ी हैं, मगर है सभी पिछड़ी, इसीलिए इन जातियों को बैकवर्ड (पिछड़ी) ही कहा गया है| जहॉ तक अल्पसंख्यकों का सवाल है, हम एस.सी., एस.टी., ओ.बी.सी. से धर्म परिवर्तित अल्पसंख्यकों को इस दायरे में मानते हैं, यह भी ऐतिहासिक तथ्य है कि, ऐतिहासिक काल में एस.सी., एस.टी., ओ.बी.सी. से ही अल्पसंख्यकों का वर्ग बना है, जिसमें मुस्लिम, ईसाई, बोद्ध, सिख समुदाय आते हैं, इस तरह से अनुसूचित जाति, अनुसूचित जनजाति, पिछड़ी वर्ग और उनसे धर्म परिवर्तित अल्पसंख्यक को ही हम संगठित करना चाहते हैं| == इतिहास == इसकी स्‍थापना 1973 में [[कांशीराम]], [[डी.के. खरपडे]] और दीनाभाना ने की। वर्तमान में [[वामन मेश्राम]] बामसेफ के राष्ट्रीय अध्यक्ष है। बामसेफ का भौगोलिक नेटवर्किंग - 31 राज्य, 539 जिले और 3700 तहसीलें सामाजिक नेटवर्किंग - 6000 जातियों में से 3700 जातियों के कार्यकर्ता संगठन में काम कर रहे हैं। वर्तमान में बामसेफ के 5000 से पूर्णकालिक कार्यकर्ताओं देश भर में कार्य कर रहे है। देश भर में 255 कार्यालय। इसके साथ ही साथ 60 ऑफ-शूट संगठन विभिन्न क्षेत्रों में कार्यरत है अंतरराष्ट्रीय संगठन - 37 देशों में नेटवर्क। मीडिया और साहित्य - 11 भाषाओं में पत्रिकाएँ (साप्ताहिक, मासिक, आदि), तीन भाषाओं (मराठी, हिंदी और गुजराती) में दैनिक समाचार पत्र पुणे, लखनऊ और अहमदाबाद से हमारे अपने प्रेस से प्रकाशित होते हैं। [[मूलनिवासी प्रकाशन ट्रस्ट]] नामक राष्ट्रीय प्रकाशन ट्रस्ट मूलनिवासी प्रकाशन ट्रस्ट हर साल 300 नई किताबें प्रकाशित करता है। == विचारधारा == == ऐतिहासिक दृष्टिकोण == २१ मई २००१ के टाईम्स ऑफ़ इण्डिया में खबर छपी कि ब्राह्मण, क्षत्रिय और वैश्य भारतीय नहीं है, विदेशी है| यह शोध अमेरिका के वाशिंगटन में उटाह विश्वविद्यालय है और उस उटाह विश्वविद्यालय की बायो टेक्नोलाजी डिपार्टमेंट के हेड, मायकल बामसाद ने डी.एन.ए के आधार पर यह शोध किया| यह शोध करने के लिए उन्होंने Anthropological survey of India और मद्रास विश्वविद्यालय, विशाखापटनम विश्वविद्यालय के बायो टेक्नोलाजी डिपार्टमेंट के लोगों के सहयोग से यह शोध करने का काम किया| इसलिए यह शोध पूर्वाग्रह से मुक्त है, यह बात पूर्णत: सिध्द हो गयी है| डी.एन.ए के आधार पर यह शोध निर्विवाद है| इस शोध को ब्राह्मणों ने विरोध न करते हुए इसको मान्यता दी| बल्कि कुछ ब्राह्मणों ने इसके आधार पर विदेशों में अपनी जड़ों को भी ढूॅढाना शुरू कर दिया उसमें प्रमुख नाम पूना के ब्राह्मण डा. जय दीक्षित का है| इस शोध के अनुसार रुस में जो काला सागर के पास का क्षेत्र है| उस युरेशियन विभाग में पाये जाने वाले लोगों का डी.एन.ए और भारत में रहने वाले ब्राह्मण लोगों का डी.एन.ए ९९.९९ प्रतिशत मिल गया है| इस शोध की वजह से भारत का जो लिखित इतिहास है उसका फिर से पुनर्लेखन करना जरुरी है| पुनर्लेखन किए बगैर अब इतिहास को नहीं माना जा सकता| इसलिए हमने इतिहास के पुनर्लेखन का निर्णय किया है| उपरोक्त निर्णय के अनुसार अगर फिर से इतिहास लिखा जाय तो ये लिखा जा सकता है कि युरेशिया में रहने वाले लोगों ने आक्रमण करने के मकसद से भारत में प्रवेश किया| कुछ लोग कहते हैं वे लोग पशुपालन और खेती करने आये थे| परन्तु यह बात डी.एन.ए की खोज ने झूठी सिध्द कर दी| माइटोकॉन्ड्रियल डी.एन.ए के अनुसार ब्राह्मणों के घरों में पायी जाने वाली महिलाऍ भी मूलनिवासी हैं| इससे सिध्द होता है कि आक्रमण के उद्देश से आए हुए युरेशियन अपने साथ में महिलाऍ नहीं लाए थे| यह बात सिध्द होती है| जब वे अपने साथ महिलाओं को नहीं लाए इस आधार पर यह सिध्द हो गया कि युरेशियन लोगों का मकसद आक्रमण करना था और भारत के मूलनिवासियों को परास्त करना था| आक्रमणकारी युरेशियन आक्रमण के मकसद से भारत में आये मगर आमने-सामने की लड़ाई में परास्त करने में कामयाब नहीं हुए| इसलिए उन्होंने धोखाधडी, विश्वासघात, अविश्वासस, लालच, विभाजित करना, साम, दाम, दंड, भेद की नीति का सहारा लिया और उसके आधार पर मूलनिवासियों को परास्त करने में कामयाबी हासिल की| ब्राह्मणों के धर्मग्रन्थों में धोखाधडी विश्वासघात के ढेर सारे प्रमाण उपलब्ध है| परास्त किए हुए लोगों को दीर्घकाल तक गुलाम कैसे बनाये रखा जाय यह समस्या आक्रमणकारी युरेशियन के सामने आई और इस तरह से उन्होंने यहॉ के मूलनिवासियों को गुलाम बनाने के लिए वर्ण व्यवस्था का निर्माण किया| ऐसा लगता है, बहुसंख्यक मूलनिवासियों को गुलाम बनाने के लिए और अपने आपको सबसे ऊपर रखने के लिए वर्ण व्यवस्था का निर्माण किया होगा और मूलनिवासियों के ही लड़ाई किस्म के लोगों को क्षत्रिय का दर्जा देकर अपने से नीचा रखा होगा और व्यापारिक प्रवृत्ति के लोगों को वैश्य का दर्जा दिया होगा और बाकी बहुसंख्यक लोगों को शूद्र बनाकर गुलाम बना देने के लिए वर्ण व्यवस्था का निर्माण किया होगा| परन्तु गणसंस्था के लोगों ने वर्ण संस्था की निर्मिती को जो गुलाम बनाने वाली व्यवस्था है, उसे अमान्य करना शुरू कर दिया होगा और इससे संघर्ष उत्पन्न हुआ| बाद में लिच्छवी गण के महावीर ने इसका नेत्रत्व किया और शाक्य गण के राजकुमार गौतम बुद्ध ने इस संघर्ष का नेत्रत्व किया होगा, ऐसा दिखाई देता है| इस संघर्ष में सबसे बड़ा रोल बुद्ध ने निभाया| उन्होंने वर्ण व्यवस्था जिस वैचारिक आधार पर खडी की गयी थी, उस वैचारिक आधार को ही चुनौती दी| इस चुनौती के लिए जिस विचार धारा का विकास बुध्द ने किया वह विचारधारा बुद्ध की विचारधारा मानी जाती है और यह त्रिपिटकों के पाली साहित्य में उपलब्ध है| बुद्ध के वर्ण व्यवस्था विरोधी अर्थात ब्राह्मण धर्म विरोधी आंदोलन ने प्राचीन भारत में क्रांति कीब इस क्रांति का बहुत बड़ा परिणाम निकला| परिणाम नं. १) जिन मूलनिवासियों को युरेशियन ब्राह्मणों ने गुलाम बनाने का षड्यंत्र किया था वह गुलाम बनाने का षड्यंत्र शूद्र के नाम पर किया गया था| शूद्र वर्ण अधिकार वंचित था और जो अधिकार वंचित होता है वह गुलाम होता है| इस तरह से यह गुलाम बनाने का षड्यंत्र था| उन्हीं गुलाम प्रजा से राजा निर्माण हुए और मौर्य साम्राज्य उसी प्रजा से निकला हुआ महान साम्राज्य है| जिसके चन्द्रगुप्त और अशोक जैसे महान सम्राट हुए| ऐसे कहा जाता है कि मौर्य नागवंशी लोग थे| २) वर्ण व्यवस्था में समस्त स्त्रियों को शूद्र घोषित किया था| अर्थात गुलाम घोषित किया था| उन स्त्रियों को इस क्रांति ने आजाद घोषित कर दिया| और माना गया कि स्त्रियों की आजादी के बगैर समस्त समाज को आजाद नहीं किया जा सकता| ३) बुध्द कोई भी बात तर्क और दलील के बगैर नहीं करते थे और इसलिए ज्ञान और विज्ञान का विकास हुआ| तर्क और दलील के बाद प्रयोगशाला में ज्ञान का परिक्षण होने लगा| इसकी वजह से नालंदा, तक्षशिला, विक्रमशिला जैसे महान विश्वविद्यालयों का निर्माण हुआ| == प्रतिान्ति की तैयारी == युरेशियन ब्राह्मणों ने इस क्रांति को मानने से इन्कार कर दिया| उन्होंने फिर से अपना वर्चस्व स्थापित करने के लिए प्रतिक्रांति की तैयारी शुरू कर दी है| युरेशियन ब्राह्मणों की भिक्षुसंघ में घुसपैठ प्रतिक्रांति की पूर्व तैयारी थी| इस घुसपैठ से उन्होंने भिक्षुसंघ को अंदर से विभाजित किया| बुध्द की विचारधारा में मिलावट किया और लोगों में भ्रांतियॉ फैलाई| बुद्धिझम को राजाश्रय मिला हुआ था इसलिए मौर्य राज्य व्यवस्था में घुसपैठ की और मौर्य राज्य व्यवस्था को भी अंदर से खोखला किया| इसी परिस्थितियों का फायदा उठाकर पुश्यमित्र शुंग ने प्रतिक्रांति की| इस प्रतिक्रांति द्वारा मौर्य साम्राज्य का आखिरी सम्राट ब्रहद्रथ की हत्या कर दी| प्रतिक्रांति के महत्वपूर्ण अलग-अलग दो परिणाम निकले * बुद्धिझम का राजाश्रय समाप्त कर दिया गया| * परिणाम नं. 1. जाति व्यवस्था का निर्माण 2. क्रमिक असमानता का निर्माण * अस्पृश्यता का निर्माण * आदिवासियों का सेग्रीगेशन (अलगीकरण) * स्त्रीदास्य और * ओबीसी अर्थात शूद्रों का ब्राह्मण धर्म से समझैता इसका यह परिणाम हुआ कि प्रतिक्रांति के बाद मूलनिवासी कई समूहों में विभाजित हो गए| आज की दृष्टी से * जिन मूलनिवासियों ने ब्राह्मण धर्म को मानना स्वीकार किया उन लोगों को ब्राहमणों ने शूद्रों का दर्जा दिया| पुराणों के द्वारा घोषणा की कि ब्राह्मणों के बाद बाकी सभी शूद्र है| * जिन मूलनिवासियों ने ब्राह्मण धर्म मानने से इन्कार कर दिया उनको अछूत घोषित कर दिया गया| * जिन मूलनिवासियों ने समझैता नहीं किया परन्तु जंगलों में रहे वे आदिवासी कहलाए| * जो अपने जीवन निर्वाह के लिए अपराध करते रहे उनको क्रिमिनल टाईब्स घोषित कर दिया गया| इस तरह की बुध्दिस्ट प्रजा जो वास्तव में मूलनिवासी प्रजा थी उसको आज की दृष्टी से चार समूह में विभाजित करने में कामयाब हो गए| यह विभाजित प्रजा पहले के बुध्दिस्ट और मूलनिवासी लोग थे| बाद में मुसलमान राजा भारत में आये उनके समय में एससी, एसटी, ओबीसी, क्रिमिनल टाईब्स का धर्मपरिवर्तन हुआ मुसलमान हुए| अंग्रेज आने के बाद इसाई बने| इस तरह से भारत में मुस्लिम, सिख, ईसाई, जैन, बुध्दिस्ट ये सभी मूलनिवासी लोग हैं| == शिक्षित वर्ग को ही क्यों संगठित कर रहे हैं? == हम शिक्षित वर्ग को ही संगठित कर रहे हैं, यह बात निश्‍चित रूप से विचारणीय है| इसके कई कारण बताये जा सकते हैं| मगर हम यहॉ कुछ महत्वपूर्ण कारणों की चर्चा करेंगे| शिक्षित वर्ग ही बुद्धिजीवी वर्ग होता है और बुद्धिजीवी वर्ग की तीन विशेषताऍ होती है| * शिक्षित वर्ग को जीवन के नये दृष्टिकोण का पता चलता है और इस दृष्टिकोण के तहत यह वर्ग अपने वर्तमान जीवन और स्तर की समीक्षा करता है, जिससे उसे अपने स्तर का पता चलता है| अगर उसे जीवन स्तर घटिया नजर आये तो उसे बदलने के लिये सोचता है और ऐसी व्यवस्था के सपने देखता है, जिसमें जीवन स्तर घटिया न हो, इसलिए बुद्धिजीवी वर्ग नये समाज और व्यवस्था का सपना देखता है| * घटिया स्तर प्रदान करने वाली व्यवस्था कैसे निर्माण हुई, उसकी निर्मिती के क्या प्रमुख कारण हैं, वह किसके हित में कार्यरत है, उसी के हित में क्यों कार्यरत है, इन सब बातों का विश्‍लेषण करने के लिए एक विशिष्ट दृष्टिकोण की आवश्यकता होती है, जिसे समीक्षाशास्त्र कहते हैं, इस समीक्षाशास्त्र का निर्माण भी बुद्धिजीवी वर्ग करता है| * जिस व्यवस्था का बुद्धिजीवी वर्ग सपना देखता है, उसे स्थापित करने के लिए और सड़ी गली व्यवस्था को बदलने के लिए संगठन का निर्माण भी बुद्धिजीवी वर्ग ही करता है क्योंकि वह जानता है कि साध्य को प्राप्त करने के लिए साधन की आवश्यकता होती है| इस तरह से वह साधन की महत्ता को जानता है| यह तीन विशेषताऍ बुद्धिजीवी वर्ग की होती है| यही कारण है कि राष्ट्रपिता ज्योतिराव फुले और बाबासाहब डा. आम्बेडकर ने अनु. जाति, अनु. जनजाति और पिछड़े वर्ग से बुद्धिजीवी वर्ग की निर्मिती को प्राथमिकता दी| जो आंदोलन राष्ट्रपिता फुले ने १८४८ से १८९० तक चलाया और जो आंदोलन १९१६ से १९५६ तक बाबासाहब डा. आम्बेडकर ने चलाया, उस आंदोलन से आज हम देखते हैं कि बुद्धिजीवी वर्ग का निर्माण हुआ है| अत: बुद्धिजीवी वर्ग की इन विशेषताओं की वजह से ही इस वर्ग को संगठित कर रहे हैं| == बुद्धिजीवी वर्ग की निर्मिती का उद्देश == राष्ट्रपिता ज्योतिराव फुले और बाबासाहब डा. आम्बेडकर ने बुद्धिजीवी वर्ग की निर्मिती को प्राथमिकता क्यों दी? क्योंकि वह जानते थे कि जिस मनुवादी (ब्राह्मणवादी) व्यवस्था को बदलना है, उस व्यवस्था को बदलने के लिए बुद्धिजीवी वर्ग का निर्माण आवश्यक है| बुद्धिजीवी वर्ग ही व्यवस्था परिवर्तन के आंदोलन को चला सकता है| इसलिए उसकी निर्मिती को प्राथमिकता दी गई| व्यवस्था परिवर्तन का आंदोलन चलाने के लिए बुद्धिजीवी वर्ग महत्वपूर्ण साधन है और इस साधन की निर्मिती करना व्यवस्था परिवर्तन के लिए आवश्यक है, यह बात ज्योतिराव फुले और बाबासाहब डा. आम्बेडकर जानते थे| इसी उद्देश की पूर्ति के लिए बुद्धिजीवी वर्ग के निर्माण को प्राथमिकता दी गयी और यही उद्देश रखा गया| == क्या बुद्धिजीवी वर्ग यह कार्य कर रहा है? == क्या अनु. जाति, अनु. जनजाति, पिछड़ा वर्ग से निर्मित बुद्धिजीवी वर्ग अपने निर्माताओं की इच्छा के अनुप कार्यरत हैं? इसकी समीक्षा करने के बाद पता चलता है कि यह वर्ग ऐसे किसी कार्य में सक्रीय रूप से भागीदार दिखाई नहीं देता| इतना ही नहीं, जिस समाज से यह वर्ग आया है, उस समाज को भी यह उपेक्षित भाव से देखता है और उससे दूर रहता है| यह अनुभव अपने जीवन काल के उारार्ध में बाबासाहब डा. आम्बेडकर को भी हुआ और उन्होंने बड़े ही दुखी मन से १८ मार्च १९५६ को आगरा के रामलीला ग्राउंड में कहा कि, “मुझे पढो लिखे लोगों ने धोखा दिया है, मैं सोचता था कि पढालिखकर यह वर्ग अपने समाज की सेवा करेगा, मगर मैं देख रहा हूँ कि मेरे इर्द-गिर्द क्लर्कों की भीड़ इकट्ठा हुई हैं, जो अपना ही पेट पालने में लगी हुई हैं|” यह आहत भावना इस बात का सबूत है कि पढ़ा लिखा बुद्धिजीवी वर्ग अपने समाज से और उसके स्नेहभाव से दूर-दूर जा रहा है| यही वजह है कि गॉवों में रहने वाले लोगों के साथ अन्याय, अत्याचार और भेदभाव का व्यवहार बढ गया है| जिस कार्य के लिए राष्ट्रपिता ज्योतिराव फुले और बाबासाहब डा. आम्बेडकर ने इस वर्ग का निर्माण किया था, उस कार्य में यह वर्ग दिखाई नहीं देता| जिस वर्ग से नेतृत्व की अपेक्षा की गई थी, वह वर्ग सरकार का नौकर बनकर रह गया है आधे अधूरे और कच्चे लोगों के हाथों में आंदोलन की बागडोर छोड दी गई है| इसका नतीजा हम देखते हैं कि राष्ट्रपिता ज्योतिराव फुले और बाबासाहब डा. आम्बेडकर का आंदोलन आज चलता हुआ नजर नहीं आता| == बुद्धिजीवी वर्ग को क्या करना चाहिए? == बुद्धिजीवी वर्ग को वही कार्य करना चाहिए, जिसकी उसके निर्माताओं ने उनसे अपेक्षा की थी| देशभर में गैर बराबरी की व्यवस्था चल रही है| जब तक उस व्यवस्था में परिवर्तन नहीं होता, तब तक अनु. जाति, अनु. जनजाति, पिछड़ा वर्ग और अल्पसंख्यक वर्ग के लोग व्यवस्था में पिसते रहेंगे और उनके साथ हर तरह का भेदभाव होता रहेगा| इसलिए बुद्धिजीवी वर्ग को व्यवस्था परिवर्तन के लिए संगठित होना चाहिए, संगठित करना चाहिए और एक प्रभावी आंदोलन बनाना चाहिए| इस कार्य को करने के लिए बुद्धिजीवी वर्ग को सामने आना चाहिए| अपने निर्माताओं की अपेक्षा और बुद्धिजीवी वर्ग की विशेषताओं को ध्यान में रखते हुए बामसेफ उपरोक्त कार्य को अंजाम देने के लिए बुद्धिजीवी वर्ग को संगठित करने का प्रयास कर रहा है| == उद्देश - व्यवस्था परिवर्तन के लिए == इस प्रयास में छ सगलतायें प्राप्त हुई| मगर वह व्यवस्था परिवर्तन के लिए पर्याप्त नहीं है| इसलिए यह प्रयास ज्यादा गति से चलाने की आवश्यकता है| इस प्रयास को ज्यादा सुचारु रुप से चलाने के लिए और व्यवस्था परिवर्तन के उद्देश को पूर्ण करने के लिए बामसेफ ने अपने सामने कुछ महत्वपूर्ण उद्देश रखे हैं| * बुद्धिजीवी वर्ग में सामाजिक ऋण से मुक्त होने की भावना का निर्माण करना| * मूलनिवासी बहुजन समाज (अनु. जाति, अनु. जनजाति, पिछड़ा वर्ग और इन्हीं में से धर्मपरिवर्तित अल्पसंख्यक) की गैर राजनीतिक जड़ों को लगाना और मजबूत करना| * लक्ष्य भेदी और लक्ष्यप्रेरित जाग्रति का निर्माण करना| * राष्ट्रपिता फुले, पेरियार रामासामी एवं बाबासाहब डा. आम्बेडकर के विचारों का प्रचार-प्रसार करना| * ब्राह्मणवादी समाज व्यवस्था से कम और अधिक पीड़ित ६,००० जातियों में जाग्रति लाकर, उनमें बंधुभाव पैदा करना और उन जातियों को आपस में जोडना| * मूलनिवासी बहुजन समाज का आंदोलन आत्मनिर्भर बनाने के लिए उनसे ही बुध्दी, पैसा और हुनर का निर्माण करना| * नेतृत्वहीन समाज में नेतृत्व निर्माण करना और उसकी व्यवस्था करना| * दिशाहीन समाज को दिशा देना| * पूर्णकालिक कार्यकर्ताओं का निर्माण करना और उनकी व्यवस्था करना| उपरलिखित उद्देश्यों की पूर्ति पर ही व्यवस्था परिवर्तन के आंदोलन की सफलता निर्भर करती है, इस बात को समझाना जरुरी है| == बामसेफ की मर्यादा == बामसेफ शिक्षित सरकारी, गैरसरकारी कर्मचारियों का संगठन है| इसलिए बामसेफ के सदस्य किसी राजनीतिक पार्टी में सक्रीय सहभागी नहीं हो सकते और होने से सेवाशर्ती नियमों का उल्लंघन होता है| इसलिए बामसेफ को गैर राजनीतिक (Non-Political) और असंघर्षात्मक (Non-Agitational) रखा गया है| इसके साथ-साथ ६,००० जातियों का संगठन बनाने के उद्देश को ध्यान में रखकर रणनीतिक दृष्टी से इसे धर्मनिरपेक्ष (Non-Religious) रखा गया है| == बामसेफ - व्यवस्था परिवर्तन का वाहक == राष्ट्रपिता ज्योतिराव फुले, पेरियार रामासामी नायकर और बाबासाहब डा. आम्बेडकर ने अपने आंदोलन का लक्ष्य व्यवस्था परिवर्तन रखा था| व्यवस्था परिवर्तन का लक्ष्य अभी तक पूर्ण नहीं हुआ है| उपरोक महानुभाव जीवनभर व्यवस्था परिवर्तन के लिए लड़ते रहे और कुछ सफलतायें भी उन्होंने हासिल की| मगर अभी तक व्यवस्था परिवर्तन के आंदोलन की तर्कसंगत समाप्ति नहीं हुई है| इसलिए बामसेफ, अपने आपको उन महानुभावों के अपूर्ण उद्देश्यों की पूर्ति के लिए समर्पित करती है जिसमें व्यवस्था परिवर्तन मुख्य लक्ष्य होगा| व्यवस्था परिवर्तन का अर्थ संक्षिप्त में समाज व्यवस्था की संरचना में मूलभूत परिवर्तन (Structural change in the social System) करना है| इसलिए बामसेफ कल्याणकारी कार्यों में (Welfare Activities)और धर्मार्थ कार्यों में भी (Charitable) संलग्न नहीं है क्योंकि वह साध्य नहीं हो सकते| साधन के तौर पर उचित समय पर आवश्यकता के अनुसार इनका उपयोग किया जा सकता है| ऐसा करते वक्त यह भी ध्यान में रखा जायेगा कि ऐसे कार्य से उद्देश पूर्ति में मदद मिलती है या नहीं| == व्यवस्था परिवर्तन - एक मिशन == व्यवस्था परिवर्तन की कोशिश हजारों सालों से हो रही है, मगर आज तक पूर्ण सफलता प्राप्त नहीं हो पायी| इसमें हजारों महान लोगों ने अपनी कुर्बानियॉ दी, शहीद हुए, मगर इस लक्ष्य को पूर्ण रुप से प्राप्त नहीं किया जा सका| इसलिए व्यवस्था परिवर्तन एक महान कार्य है, दुष्कर कार्य है| इसीलिए यह एक मिशन है और इस कार्य की पूर्ति के लिए कार्यरत कार्यकर्ता को ‘मिशनरी’ कहा जा सकता है| इस मिशन की पूर्ति के लिए, हजारों लाखों लोगों की आवश्यकता है, तब कहीं यह मिशन पूर्ण हो सकता है| जिन लोगों को राष्ट्रपिता ज्योतिराव फुले, पेरियार रामासामी और डा. बाबासाहब आम्बेडकर के आंदोलन से लाभ हुआ है, उनका यह प्रथम कर्त्तव्य है कि वह लोग इस कार्य को अंजाम देने के लिए स्वप्रेरणा से सामने आयें| हमारी यह आशा और अपेक्षा व्यर्थ नहीं जायेगी, ऐसी आशा के साथ यह निवेदन समाप्त करते हैं| ....जय मूलनिवासी == बाहरी कड़ियाँ == * आधिकारिक वेबसाइट [https://bamceforg.in bamceforg.com] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:राजनितिक संगठन]] [[श्रेणी:सामाजिक संगठन]] [[श्रेणी:दलित]] [[श्रेणी:आंबेडकरवादी राजनीतिक दल]] {{आधार}} oczwx7iumsqwnw16342sfyh60hf4t5h साखरपा 0 511123 6446722 2270518 2025-06-30T13:13:31Z Sanjeev bot 127039 बॉट: विस्तार 6446722 wikitext text/x-wiki '''साखरपा''' भारतीय राज्य [[महाराष्ट्र]] के [[रत्नागिरि जिला|रत्नागिरी जिले]] के संग्मेश्वर नामक तालुका में स्थित एक गाँव है। == जनसांख्यिकी == भारत की सन् 2011 की जनगणना के अनुसार गाँव की कुल जनसंख्या 1601 है।<ref>{{Cite web|url=https://www.census2011.co.in/data/village/565851-sakharpa-maharashtra.html|title=Sakharpa Village Population - Sangameshwar - Ratnagiri, Maharashtra|website=www.census2011.co.in|access-date=2025-06-30}}</ref> == भौगोलिक स्थिति == यह गाँव कजलाली नदि के तट पर स्थित है। राष्ट्रीय राजमार्ग 166 इस गाँव से होकर गुजरता है। == सन्दर्भ == {{reflist}} [[श्रेणी:महाराष्ट्र के गाँव]] [[श्रेणी:रत्नागिरि ज़िले के गाँव]] 8havrgzk1qgnbqbt9hyfgvm7lazmct1 मध्य प्रदेश के लोगों की सूची 0 520126 6447085 6120050 2025-07-01T09:31:13Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 22. सितंबर २०२३ 14:24:42 पर Ajsinghajitesh07 के 5960469 अवतरण में बदला 6447085 wikitext text/x-wiki यह [[मध्य प्रदेश]], भारत के प्रसिद्ध और उल्लेखनीय लोगों की एक सूची है। इसमें ऐसे व्यक्ति शामिल किये गये है जिन्हें बड़ी संख्या में लोग जानते हैं और उनकी लोकप्रियता किसी क्षेत्र विशेष पर आधारित है। भले ही उनकी प्रसिद्धि संक्षिप्त हो, लेकिन वे उस दौरान अपनी लोकप्रियता के चरम पर जाने जाते हो। ==स्वतंत्रता सेनानी== *[[चन्द्रशेखर आज़ाद|चंद्रशेखर आजाद]] * रविशंकर शुक्ल * [[तात्या टोपे]] * [[रानी लक्ष्मीबाई]] * [[अवंतीबाई | रानी अवंती बाई]] * [[टंट्या भील]] (टंट्या मामा) * [[झलकारी बाई]] ==वैज्ञानिक== * [[नरेन्द्र करमरकर]], ग्वालियर * [[अनिल काकोडकर]], बड़वानी ==नोबेल पुरस्कार विजेता== * [[कैलाश सत्यार्थी]] विदिशा ==कलाकार== * [[वाजिद खान]] ==खेल पदक विजेता== * [[सीता साहू]] * [[वर्षा वर्मन]] * [[आदित्य जोशी]] ==पर्वतारोही== * [[मधुसूदन पाटीदार]] * [[भावना डेहरिया(तामीया)छिंदवाड़ा]] ==चिकित्सक== * [[हकीम सय्यद ज़िल्लुर रहमान]], भोपाल यूनानी दवा के विद्वान पैदा हुए * [[केशवराव कृष्णराव दांते]] कार्डियोलॉजिस्ट ==भारत के मुख्य न्यायाधीश== * [[जे एस वर्मा]] * [[रमेश चन्द्र लहोटी]] ==व्यापार दिग्गज== * [[रमेशचंद्र अग्रवाल]] ==हिंदी और उर्दू साहित्यकार== * [[माखनलाल चतुर्वेदी]] * [[नाथूराम प्रेमी]] * [[रामकुमार वर्मा]] * [[गजानन माधव मुक्तिबोध]] * [[हरिशंकर परसाई]] * [[शरद जोशी]] * [[राहत इन्दौरी]] * [[रजनीश]] * [[बिहारी लाल]] * [[अब्दुल कवी देसनावी]] * [[क़ैफ़ भोपाली]] * [[उदय प्रकाश]] * [[सेठ गोविंद दास]] * [[हरिकृष्‍ण देवसरे]] * [[निदा फाजली]] * [[अनुपम मिश्र]] * [[बालचंद्र सिद्धान्तशास्त्री]] * [[भगवत रावत]] * [[विद्या शाह]] * [[मृणाल पांडे]] * [[वागीश शास्त्री]] * [[खुर्रम मुराद]] * [[भगवान दत्त शर्मा]] ==पत्रकार== * [[माखनलाल चतुर्वेदी]] * [[नाथुरम प्रेमी]] * [[मृणाल पांडे]] * [[प्रभाष जोशी]] * [[दीपक चौरसिया]] ==सिनेमा== * [[अशोक कुमार]] * [[लता मंगेशकर]] * [[जॉनी वाकर]] * [[सलीम खान]] * [[जया बच्चन]] * [[रघुवीर यादव]] * [[ममता शर्मा]] * [[अर्जुन रामपाल]] * [[स्वानंद किरकिरे]] * [[गोविंद नामदेव]] * [[आशुतोष राणा]] * [[रॉकी वर्मा]] * [[मुकेश तिवारी]] * [[कार्तिक आर्यन]] * [[शान (गायक)|शान]] * [[सारा खान]] * [[हिमंगिनी सिंह याडू]] * [[शरद केलकर]] * [[दिव्यांका त्रिपाठी]] * [[अन्नू कपूर]] * [[राजीव वर्मा]] * [[मुशताक ख़ान]] * [[रज़ाक ख़ान]] * [[सचिन नायक]] * [[पलक मुच्छल]] * [[ऋषिकेश पांडे]] * [[विनय सप्रू]] लेखक, निर्देशक, निर्माता * [[किशोर कुमार]] ==राजनीति== * [[बी आर अम्बेडकर]] * [[शंकर दयाल शर्मा]], भारत के पूर्व राष्ट्रपति * [[अटल बिहारी वाजपेयी]], भारत के पूर्व प्रधानमंत्री * [[कैलाश नाथ काटजू]] * [[विजया राजे सिंधिया]] * [[माधवराव सिंधिया]] * [[वसुंधरा राजे]] * [[यशोधरा राजे सिंधिया]] * [[पारस चंद्र जैन]], ऊर्जा मंत्री * [[दिग्विजय सिंह]], पूर्व मुख्यमंत्री * [[नरेन्द्र सिंह तोमर]], केन्द्रीय मंत्री * [[कैलाश विजयवर्गीय]], [[भाजपा]] राष्ट्रीय महासचिव * [[अर्जुन सिंह]], पूर्व मुख्यमंत्री * [[शरद यादव]], पूर्व केन्द्रीय मंत्री * [[जया बच्चन]], राज्यसभा सांसद * [[सुमित्रा महाजन]], पूर्व [[लोकसभा अध्यक्ष]] * [[ज्योतिरादित्य माधवराव सिंधिया]] * [[पृथ्वीराज चव्हाण]] * [[शिवराज सिंह चौहान]], मुख्यमंत्री * [[उमा भारती]], पूर्व मुख्यमंत्री * [[कमल नाथ]], पूर्व मुख्यमंत्री * [[बाबूलाल गौर]], पूर्व मुख्यमंत्री * [[नर्मदा प्रसाद प्रजापति]], पूर्व विधानसभा अध्यक्ष * [[गोपाल भार्गव]], मंत्री * [[नरोत्तम मिश्रा]], मंत्री * [[फग्गन सिंह कुलस्ते]], केन्द्रीय राज्यमंत्री * [[प्रहलाद सिंह पटेल]], केन्द्रीय मंत्री * [[हिना कांवरे]], पूर्व विधानसभा उपाध्यक्ष ==हॉकी== * [[रूप सिंह]] * [[अहमद खान]] * [[असलम शेर खान]] * [[शिवेंद्र सिंह]] * [[शंकर लक्ष्मण]] ==क्रिकेट== * [[मंसूर अली ख़ान पटौदी]] * [[मुस्ताक अली]] * [[चंदू सरवटे]] * [[अमय खुरासिया]] * [[नरेंद्र हिरवानी]] * [[सी॰ के॰ नायडू]] * [[संजय जगदाले]] * [[नरेंद्र मेनन]] * [[सुधीर असनानी]] * [[राहुल द्रविड़]], इंदौर में पैदा हुए भारतीय क्रिकेटर। * [[जय प्रकाश यादव]] * [[नमन ओझा]] * [[देवेंद्र बुंदेला]] * [[नुज़हत परवीन]] * [[ईश्वर पांडे]] ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:मध्य प्रदेश के लोग]] [[श्रेणी:मध्य प्रदेश से सम्बन्धित सूचियाँ]] a0zl64twy8yf19qpjuend26c1771zwo 6447086 6447085 2025-07-01T09:32:44Z Sanjeev bot 127039 बॉट: अनुप्रेषण अनुसार कड़ी बदली। 6447086 wikitext text/x-wiki यह [[मध्य प्रदेश]], भारत के प्रसिद्ध और उल्लेखनीय लोगों की एक सूची है। इसमें ऐसे व्यक्ति शामिल किये गये है जिन्हें बड़ी संख्या में लोग जानते हैं और उनकी लोकप्रियता किसी क्षेत्र विशेष पर आधारित है। भले ही उनकी प्रसिद्धि संक्षिप्त हो, लेकिन वे उस दौरान अपनी लोकप्रियता के चरम पर जाने जाते हो। ==स्वतंत्रता सेनानी== *[[चन्द्रशेखर आज़ाद|चंद्रशेखर आजाद]] * रविशंकर शुक्ल * [[तात्या टोपे]] * [[रानी लक्ष्मीबाई]] * [[अवंतीबाई | रानी अवंती बाई]] * [[टंट्या भील]] (टंट्या मामा) * [[झलकारी बाई]] ==वैज्ञानिक== * [[नरेन्द्र करमरकर]], ग्वालियर * [[अनिल काकोडकर]], बड़वानी ==नोबेल पुरस्कार विजेता== * [[कैलाश सत्यार्थी]] विदिशा ==कलाकार== * [[वाजिद खान]] ==खेल पदक विजेता== * [[सीता साहू]] * [[वर्षा वर्मन]] * [[आदित्य जोशी]] ==पर्वतारोही== * [[मधुसूदन पाटीदार]] * [[भावना देहरिया]] ==चिकित्सक== * [[हकीम सय्यद ज़िल्लुर रहमान]], भोपाल यूनानी दवा के विद्वान पैदा हुए * [[केशवराव कृष्णराव दांते]] कार्डियोलॉजिस्ट ==भारत के मुख्य न्यायाधीश== * [[जे एस वर्मा]] * [[रमेश चन्द्र लहोटी]] ==व्यापार दिग्गज== * [[रमेशचंद्र अग्रवाल]] ==हिंदी और उर्दू साहित्यकार== * [[माखनलाल चतुर्वेदी]] * [[नाथूराम प्रेमी]] * [[रामकुमार वर्मा]] * [[गजानन माधव मुक्तिबोध]] * [[हरिशंकर परसाई]] * [[शरद जोशी]] * [[राहत इन्दौरी]] * [[रजनीश]] * [[बिहारी लाल]] * [[अब्दुल कवी देसनावी]] * [[क़ैफ़ भोपाली]] * [[उदय प्रकाश]] * [[सेठ गोविंद दास]] * [[हरिकृष्‍ण देवसरे]] * [[निदा फाजली]] * [[अनुपम मिश्र]] * [[बालचंद्र सिद्धान्तशास्त्री]] * [[भगवत रावत]] * [[विद्या शाह]] * [[मृणाल पांडे]] * [[वागीश शास्त्री]] * [[खुर्रम मुराद]] * [[भगवान दत्त शर्मा]] ==पत्रकार== * [[माखनलाल चतुर्वेदी]] * [[नाथुरम प्रेमी]] * [[मृणाल पांडे]] * [[प्रभाष जोशी]] * [[दीपक चौरसिया]] ==सिनेमा== * [[अशोक कुमार]] * [[लता मंगेशकर]] * [[जॉनी वाकर]] * [[सलीम खान]] * [[जया बच्चन]] * [[रघुवीर यादव]] * [[ममता शर्मा]] * [[अर्जुन रामपाल]] * [[स्वानंद किरकिरे]] * [[गोविंद नामदेव]] * [[आशुतोष राणा]] * [[रॉकी वर्मा]] * [[मुकेश तिवारी]] * [[कार्तिक आर्यन]] * [[शान (गायक)|शान]] * [[सारा खान]] * [[हिमंगिनी सिंह याडू]] * [[शरद केलकर]] * [[दिव्यांका त्रिपाठी]] * [[अन्नू कपूर]] * [[राजीव वर्मा]] * [[मुशताक ख़ान]] * [[रज़ाक ख़ान]] * [[सचिन नायक]] * [[पलक मुच्छल]] * [[ऋषिकेश पांडे]] * [[विनय सप्रू]] लेखक, निर्देशक, निर्माता * [[किशोर कुमार]] ==राजनीति== * [[बी आर अम्बेडकर]] * [[शंकर दयाल शर्मा]], भारत के पूर्व राष्ट्रपति * [[अटल बिहारी वाजपेयी]], भारत के पूर्व प्रधानमंत्री * [[कैलाश नाथ काटजू]] * [[विजया राजे सिंधिया]] * [[माधवराव सिंधिया]] * [[वसुंधरा राजे]] * [[यशोधरा राजे सिंधिया]] * [[पारस चंद्र जैन]], ऊर्जा मंत्री * [[दिग्विजय सिंह]], पूर्व मुख्यमंत्री * [[नरेन्द्र सिंह तोमर]], केन्द्रीय मंत्री * [[कैलाश विजयवर्गीय]], [[भाजपा]] राष्ट्रीय महासचिव * [[अर्जुन सिंह]], पूर्व मुख्यमंत्री * [[शरद यादव]], पूर्व केन्द्रीय मंत्री * [[जया बच्चन]], राज्यसभा सांसद * [[सुमित्रा महाजन]], पूर्व [[लोकसभा अध्यक्ष]] * [[ज्योतिरादित्य माधवराव सिंधिया]] * [[पृथ्वीराज चव्हाण]] * [[शिवराज सिंह चौहान]], मुख्यमंत्री * [[उमा भारती]], पूर्व मुख्यमंत्री * [[कमल नाथ]], पूर्व मुख्यमंत्री * [[बाबूलाल गौर]], पूर्व मुख्यमंत्री * [[नर्मदा प्रसाद प्रजापति]], पूर्व विधानसभा अध्यक्ष * [[गोपाल भार्गव]], मंत्री * [[नरोत्तम मिश्रा]], मंत्री * [[फग्गन सिंह कुलस्ते]], केन्द्रीय राज्यमंत्री * [[प्रहलाद सिंह पटेल]], केन्द्रीय मंत्री * [[हिना कांवरे]], पूर्व विधानसभा उपाध्यक्ष ==हॉकी== * [[रूप सिंह]] * [[अहमद खान]] * [[असलम शेर खान]] * [[शिवेंद्र सिंह]] * [[शंकर लक्ष्मण]] ==क्रिकेट== * [[मंसूर अली ख़ान पटौदी]] * [[मुस्ताक अली]] * [[चंदू सरवटे]] * [[अमय खुरासिया]] * [[नरेंद्र हिरवानी]] * [[सी॰ के॰ नायडू]] * [[संजय जगदाले]] * [[नरेंद्र मेनन]] * [[सुधीर असनानी]] * [[राहुल द्रविड़]], इंदौर में पैदा हुए भारतीय क्रिकेटर। * [[जय प्रकाश यादव]] * [[नमन ओझा]] * [[देवेंद्र बुंदेला]] * [[नुज़हत परवीन]] * [[ईश्वर पांडे]] ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:मध्य प्रदेश के लोग]] [[श्रेणी:मध्य प्रदेश से सम्बन्धित सूचियाँ]] jgufj8gmev12q54n4ps4oli4mnza29r कैलाश चन्द्र मेघवाल 0 557842 6446981 5841531 2025-07-01T04:23:48Z ~2025-104219 875954 6446981 wikitext text/x-wiki {{Infobox officeholder | honorific-prefix = | name = कैलाश चन्द्र मेघवाल | image = | birth_name = | birth_date = {{Birth date|1934|03|22}} | birth_place = माजवाड़ा, [[उदयपुर]] | constituency = [[शाहपुरा, भीलवाड़ा|शाहपुरा]] | office = [[राजस्थान विधानसभा के अध्यक्षों की सूची|राजस्थान विधानसभा के अध्यक्ष]] | term_start = 22 जनवरी 2014 | term_end = 15 जनवरी 2019 | predecessor = [[दीपेन्द्र सिंह शेखावत]] | successor = [[सी॰पी॰ जोशी]] | office3 = [[सामाजिक न्याय एवं सशक्तिकरण राज्यमंत्री, भारत सरकार|सामाजिक न्याय एवं अधिकारिता राज्यमंत्री, भारत सरकार]] | term3 = 2003-2004 | office4 = गृहमंत्री, [[राजस्थान सरकार]] | term4 = 1993 - 1998 | constituency5 = [[टोंक-सवाई माधोपुर लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र]] | office5 = सांसद, लोकसभा | term5 = 2000-2004 | office6 = राष्ट्रीय उपाध्यक्ष, भारतीय जनता पार्टी | residence = [[उदयपुर]] | nationality = [[भारतीय]] | party = [[भारतीय जनता पार्टी]] | religion = [[हिन्दू धर्म]] | awards = | signature = | website = http://rajassembly.nic.in/KailashMeghwal.htm }} '''कैलाश चन्द्र मेघवाल''' एक भारतीय [[राजनेता]] हैं। वे पूर्व [[राजस्थान विधानसभा के अध्यक्षों की सूची|राजस्थान विधानसभा के अध्यक्ष]] हैं। वे पूर्व में केन्द्रीय सामाजिक न्याय एवं अधिकारिता राज्य मंत्री रह चुके हैं। और वे [[भारतीय जनता पार्टी]] के पूर्व में राष्ट्रीय उपाध्यक्ष रह चुके है। वर्तमान में [[भीलवाड़ा]] जिले के [[शाहपुरा, भीलवाड़ा|शाहपुरा]] विधानसभा क्षेत्र के विधायक हैं। पूर्व में वे [[टोंक-सवाई माधोपुर लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र]] से [[सांसद]] थे। वे [[राजस्थान सरकार]] में अनेक बार मंत्री पद पर रह चुके हैं।। == प्रारंभिक जीवन और शिक्षा == मेघवाल का जन्म 22 मार्च 1934 को [[उदयपुर]] जिले के माजवाड़ा गाँव में हुआ था। उनकी प्रारंभिक शिक्षा [[उदयपुर]] में हुई। उन्होने [[उदयपुर]] के [[मोहनलाल सुखाड़िया विश्‍वविद्यालय]]के महराना भूपाल कॉलेज से स्नातक किया और यहीं से विधि स्नातक और स्नातकोत्तर भी।<ref>{{Cite web |url=http://myneta.info/rajasthan2013/candidate.php?candidate_id=511 |title=KAILASH CHANDRA MEGHWAL(Criminal & Asset Declaration)in National Election Watch |access-date=13 मार्च 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140313171412/http://myneta.info/rajasthan2013/candidate.php?candidate_id=511 |archive-date=13 मार्च 2014 |url-status=live }}</ref> == सदस्यता == *1977-1985 - सदस्य, [[राजस्थान विधान सभा]]। *1989 - [[जालौर लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र]] से 9 वीं लोकसभा के लिए निर्वाचित। *1990 -सदस्य, [[राजस्थान विधान सभा]]। *1993-1998 -सदस्य, [[राजस्थान विधान सभा]]। *22 सितंबर 2001 -(उपचुनाव) 13 वीं [[लोक सभा|लोकसभा]] के लिए निर्वाचित। *2004 -14 वीं [[लोक सभा|लोकसभा]] के लिए निर्वाचित। *2013 -सदस्य, [[राजस्थान विधान सभा]]। == उत्तरदायित्व == *1962 -संयुक्त सचिव, [[प्रजा सोसलिस्ट पार्टी|प्रजा सोशलिस्ट पार्टी]]. [[राजस्थान]]। *1969-1975 -संयुक्त सचिव, [[भारतीय जनसंघ]], [[राजस्थान]]। *1977 -खान एवं भूविज्ञान मंत्रालय का स्वतंत्र प्रभार, पंचायती राज, भेड़ और ऊन, [[राजस्थान सरकार]] के राज्य मंत्री। *1978 -कैबिनेट मंत्री, सहकारिता, खान एवं भूविज्ञान, [[राजस्थान सरकार]]। *1980-1982 -सचिव, [[भारतीय जनता पार्टी]], [[राजस्थान]]। *1981-1984 -सदस्य, लोक लेखा समिति, [[राजस्थान विधान सभा]]। *1982-1985 -महासचिव, [[भारतीय जनता पार्टी]], [[राजस्थान]]। *1987 के बाद उपाध्यक्ष, [[भारतीय जनता पार्टी]], [[राजस्थान]]। *1991-1992 -कैबिनेट मंत्री, सिंचाई और राहत, [[राजस्थान सरकार]]। *1994-1998 -कैबिनेट मंत्री, गृह, खान और मुद्रण के मंत्रालय, [[राजस्थान सरकार]]। *2003-2004 -राज्य मंत्री, सामाजिक न्याय और अधिकारिता,[[भारत सरकार]]। *20.12.2013-21.01.2014 -कैबिनेट मंत्री, खान एवं भूविज्ञान, [[राजस्थान सरकार]]। *22.1.2014 -[[राजस्थान विधानसभा के अध्यक्षों की सूची|राजस्थान विधानसभा के अध्यक्ष]]। == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{s-start}} {{S-off}} {{s-bef|before = [[दीपेन्द्र सिंह शेखावत]]}} {{s-ttl|title = [[राजस्थान विधानसभा के अध्यक्षों की सूची|राजस्थान विधानसभा के अध्यक्ष]] |years =22 जनवरी 2014 - 15 जनवरी 2019}} {{s-aft|after = [[सी॰पी॰ जोशी]]}} {{s-end}} == बाहरी कड़ियाँ == *[https://web.archive.org/web/20190119174906/https://rajassembly.nic.in/KailashMeghwal.htm राजस्थान विधानसभा पूर्व अध्यक्ष] [[श्रेणी:भारतीय राजनीतिज्ञ]] [[श्रेणी:1934 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:राजस्थान के लोग]] [[श्रेणी:राजस्थान सरकार]] [[श्रेणी:राजस्थान विधानसभा के अध्यक्ष]] [[श्रेणी:राजस्थान के गृह मंत्री]] [[श्रेणी:राजस्थान विश्वविद्यालय के पूर्व छात्र]] 5qjp6c7rp6b7vg5udwong3gzlm0gxzg 6447097 6446981 2025-07-01T09:54:36Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 4. मई २०२३ 16:09:21 पर SM7Bot के 5841531 अवतरण में बदला 6447097 wikitext text/x-wiki {{Infobox officeholder | honorific-prefix = | name = कैलाश चन्द्र मेघवाल | image = | birth_name = | birth_date = {{Birth date|1934|03|22}} | birth_place = माजवाड़ा, [[उदयपुर]] | constituency = [[शाहपुरा, भीलवाड़ा|शाहपुरा]] | office = [[राजस्थान विधानसभा के अध्यक्षों की सूची|राजस्थान विधानसभा के अध्यक्ष]] | term_start = 22 जनवरी 2014 | term_end = 15 जनवरी 2019 | predecessor = [[दीपेन्द्र सिंह शेखावत]] | successor = [[सी॰पी॰ जोशी]] | office3 = [[सामाजिक न्याय एवं सशक्तिकरण राज्यमंत्री, भारत सरकार|सामाजिक न्याय एवं अधिकारिता राज्यमंत्री, भारत सरकार]] | term3 = 2003-2004 | office4 = गृहमंत्री, [[राजस्थान सरकार]] | term4 = 1993 - 1998 | constituency5 = [[टोंक-सवाई माधोपुर लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र]] | office5 = सांसद, लोकसभा | term5 = 2001-2009 | office6 = राष्ट्रीय उपाध्यक्ष, भारतीय जनता पार्टी | residence = [[उदयपुर]] | nationality = [[भारतीय]] | party = [[भारतीय जनता पार्टी]] | religion = [[हिन्दू धर्म]] | awards = | signature = | website = http://rajassembly.nic.in/KailashMeghwal.htm }} '''कैलाश चन्द्र मेघवाल''' एक भारतीय [[राजनेता]] हैं। वे पूर्व [[राजस्थान विधानसभा के अध्यक्षों की सूची|राजस्थान विधानसभा के अध्यक्ष]] हैं। वे पूर्व में केन्द्रीय सामाजिक न्याय एवं अधिकारिता राज्य मंत्री रह चुके हैं। और वे [[भारतीय जनता पार्टी]] के पूर्व में राष्ट्रीय उपाध्यक्ष रह चुके है। वर्तमान में [[भीलवाड़ा]] जिले के [[शाहपुरा, भीलवाड़ा|शाहपुरा]] विधानसभा क्षेत्र के विधायक हैं। पूर्व में वे [[टोंक-सवाई माधोपुर लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र]] से [[सांसद]] थे। वे [[राजस्थान सरकार]] में अनेक बार मंत्री पद पर रह चुके हैं।। == प्रारंभिक जीवन और शिक्षा == मेघवाल का जन्म 22 मार्च 1934 को [[उदयपुर]] जिले के माजवाड़ा गाँव में हुआ था। उनकी प्रारंभिक शिक्षा [[उदयपुर]] में हुई। उन्होने [[उदयपुर]] के [[मोहनलाल सुखाड़िया विश्‍वविद्यालय]]के महराना भूपाल कॉलेज से स्नातक किया और यहीं से विधि स्नातक और स्नातकोत्तर भी।<ref>{{Cite web |url=http://myneta.info/rajasthan2013/candidate.php?candidate_id=511 |title=KAILASH CHANDRA MEGHWAL(Criminal & Asset Declaration)in National Election Watch |access-date=13 मार्च 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140313171412/http://myneta.info/rajasthan2013/candidate.php?candidate_id=511 |archive-date=13 मार्च 2014 |url-status=live }}</ref> == सदस्यता == *1977-1985 - सदस्य, [[राजस्थान विधान सभा]]। *1989 - [[जालौर लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र]] से 9 वीं लोकसभा के लिए निर्वाचित। *1990 -सदस्य, [[राजस्थान विधान सभा]]। *1993-1998 -सदस्य, [[राजस्थान विधान सभा]]। *22 सितंबर 2001 -(उपचुनाव) 13 वीं [[लोक सभा|लोकसभा]] के लिए निर्वाचित। *2004 -14 वीं [[लोक सभा|लोकसभा]] के लिए निर्वाचित। *2013 -सदस्य, [[राजस्थान विधान सभा]]। == उत्तरदायित्व == *1962 -संयुक्त सचिव, [[प्रजा सोसलिस्ट पार्टी|प्रजा सोशलिस्ट पार्टी]]. [[राजस्थान]]। *1969-1975 -संयुक्त सचिव, [[भारतीय जनसंघ]], [[राजस्थान]]। *1977 -खान एवं भूविज्ञान मंत्रालय का स्वतंत्र प्रभार, पंचायती राज, भेड़ और ऊन, [[राजस्थान सरकार]] के राज्य मंत्री। *1978 -कैबिनेट मंत्री, सहकारिता, खान एवं भूविज्ञान, [[राजस्थान सरकार]]। *1980-1982 -सचिव, [[भारतीय जनता पार्टी]], [[राजस्थान]]। *1981-1984 -सदस्य, लोक लेखा समिति, [[राजस्थान विधान सभा]]। *1982-1985 -महासचिव, [[भारतीय जनता पार्टी]], [[राजस्थान]]। *1987 के बाद उपाध्यक्ष, [[भारतीय जनता पार्टी]], [[राजस्थान]]। *1991-1992 -कैबिनेट मंत्री, सिंचाई और राहत, [[राजस्थान सरकार]]। *1994-1998 -कैबिनेट मंत्री, गृह, खान और मुद्रण के मंत्रालय, [[राजस्थान सरकार]]। *2003-2004 -राज्य मंत्री, सामाजिक न्याय और अधिकारिता,[[भारत सरकार]]। *20.12.2013-21.01.2014 -कैबिनेट मंत्री, खान एवं भूविज्ञान, [[राजस्थान सरकार]]। *22.1.2014 -[[राजस्थान विधानसभा के अध्यक्षों की सूची|राजस्थान विधानसभा के अध्यक्ष]]। == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{s-start}} {{S-off}} {{s-bef|before = [[दीपेन्द्र सिंह शेखावत]]}} {{s-ttl|title = [[राजस्थान विधानसभा के अध्यक्षों की सूची|राजस्थान विधानसभा के अध्यक्ष]] |years =22 जनवरी 2014 - 15 जनवरी 2019}} {{s-aft|after = [[सी॰पी॰ जोशी]]}} {{s-end}} == बाहरी कड़ियाँ == *[https://web.archive.org/web/20190119174906/https://rajassembly.nic.in/KailashMeghwal.htm राजस्थान विधानसभा पूर्व अध्यक्ष] [[श्रेणी:भारतीय राजनीतिज्ञ]] [[श्रेणी:1934 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:राजस्थान के लोग]] [[श्रेणी:राजस्थान सरकार]] [[श्रेणी:राजस्थान विधानसभा के अध्यक्ष]] [[श्रेणी:राजस्थान के गृह मंत्री]] [[श्रेणी:राजस्थान विश्वविद्यालय के पूर्व छात्र]] nl8fboyq1g7dzrouvsli7b2kjo4rtwe विकिपीडिया:चौपाल/समाचार 4 574498 6446944 6433926 2025-06-30T23:39:23Z MediaWiki message delivery 101329 /* तकनीकी समाचार: 2025-27 */ नया अनुभाग 6446944 wikitext text/x-wiki {{Archives|auto=long}} == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2024-28</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2024-W28"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/28|Translations]] are available. '''Recent changes''' * At the Wikimedia Foundation a new task force was formed to replace the disabled Graph with [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project|more secure, easy to use, and extensible Chart]]. You can [[mw:Special:MyLanguage/Newsletter:Chart Project|subscribe to the newsletter]] to get notified about new project updates and other news about Chart. * The [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents|CampaignEvents]] extension is now available on Meta-wiki, Igbo Wikipedia, and Swahili Wikipedia, and can be requested on your wiki. This extension helps in managing and making events more visible, giving Event organizers the ability to use tools like the Event registration tool. To learn more about the deployment status and how to request this extension for your wiki, visit the [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Deployment_status|CampaignEvents page on Meta-wiki]]. * Editors using the iOS Wikipedia app who have more than 50 edits can now use the [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/iOS Suggested edits#Add an image|Add an Image]] feature. This feature presents opportunities for small but useful contributions to Wikipedia. * Thank you to [[mw:MediaWiki Product Insights/Contributor retention and growth/Celebration|all of the authors]] who have contributed to MediaWiki Core. As a result of these contributions, the [[mw:MediaWiki Product Insights/Contributor retention and growth|percentage of authors contributing more than 5 patches has increased by 25% since last year]], which helps ensure the sustainability of the platform for the Wikimedia projects. '''Problems''' * A problem with the color of the talkpage tabs always showing as blue, even for non-existent pages which should have been red, affecting the Vector 2022 skin, [[phab:T367982|has been fixed]]. '''Future changes''' * The Trust and Safety Product team wants to introduce [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|temporary accounts]] with as little disruption to tools and workflows as possible. Volunteer developers, including gadget and user-script maintainers, are kindly asked to update the code of their tools and features to handle temporary accounts. The team has [[mw:Trust and Safety Product/Temporary Accounts/For developers|created documentation]] explaining how to do the update. [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/For developers/2024-04 CTA|Learn more]]. '''Tech News survey''' * Please [https://wikimediafoundation.limesurvey.net/758713?lang=en help us to improve Tech News by taking this short survey]. The goal is to better meet the needs of the various types of people who read Tech News. The survey will be open for 1 more week. The survey is covered by [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Legal:Tech_News_Survey_2024_Privacy_Statement this privacy statement]. Some translations are available. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/28|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W28"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 21:31, 8 जुलाई 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27080357 पर मौजूद सूची का प्रयोगकर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2024-29</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2024-W29"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/29|Translations]] are available. '''Tech News survey''' * Please [https://wikimediafoundation.limesurvey.net/758713?lang=en help us to improve Tech News by taking this short survey]. The goal is to better meet the needs of the various types of people who read Tech News. The survey will be open for 3 more days. The survey is covered by [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Legal:Tech_News_Survey_2024_Privacy_Statement this privacy statement]. Some translations are available. '''Recent changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Wikimedia developers can now officially continue to use both [[mw:Special:MyLanguage/Gerrit|Gerrit]] and [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]], due to a June 24 decision by the Wikimedia Foundation to support software development on both platforms. Gerrit and GitLab are both code repositories used by developers to write, review, and deploy the software code that supports the MediaWiki software that the wiki projects are built on, as well as the tools used by editors to create and improve content. This decision will safeguard the productivity of our developers and prevent problems in code review from affecting our users. More details are available in the [[mw:GitLab/Migration status|Migration status]] page. * The Wikimedia Foundation seeks applicants for the [[m:Special:MyLanguage/Product and Technology Advisory Council/Proposal|Product and Technology Advisory Council]] (PTAC). This group will bring technical contributors and Wikimedia Foundation together to co-define a more resilient, future-proof technological platform. Council members will evaluate and consult on the movement's product and technical activities, so that we develop multi-generational projects. We are looking for a range of technical contributors across the globe, from a variety of Wikimedia projects. [[m:Special:MyLanguage/Product and Technology Advisory Council/Proposal#Joining the PTAC as a technical volunteer|Please apply here by August 10]]. * Editors with rollback user-rights who use the Wikipedia App for Android can use the new [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android/Anti Vandalism|Edit Patrol]] features. These features include a new feed of Recent Changes, related links such as Undo and Rollback, and the ability to create and save a personal library of user talk messages to use while patrolling. If your wiki wants to make these features available to users who do not have rollback rights but have reached a certain edit threshold, [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android#Contact us|you can contact the team]]. You can [[diffblog:2024/07/10/ِaddressing-vandalism-with-a-tap-the-journey-of-introducing-the-patrolling-feature-in-the-mobile-app/|read more about this project on Diff blog]]. * Editors who have access to [[m:Special:MyLanguage/The_Wikipedia_Library|The Wikipedia Library]] can once again use non-open access content in SpringerLinks, after the Foundation [[phab:T368865|contacted]] them to restore access. You can read more about [[m:Tech/News/Recently_resolved_community_tasks|this and 21 other community-submitted tasks that were completed last week]]. '''Changes later this week''' * This week, [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Accessibility for reading/Updates/2024-07 deployments|dark mode will be available on a number of Wikipedias]], both desktop and mobile, for logged-in and logged-out users. Interface admins and user script maintainers are encouraged to check gadgets and user scripts in the dark mode, to find any hard-coded colors and fix them. There are some [[mw:Special:MyLanguage/Recommendations for night mode compatibility on Wikimedia wikis|recommendations for dark mode compatibility]] to help. '''Future changes''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Next week, functionaries, volunteers maintaining tools, and software development teams are invited to test the [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|temporary accounts]] feature on testwiki. Temporary accounts is a feature that will help improve privacy on the wikis. No further temporary account deployments are scheduled yet. Please [[mw:Talk:Trust and Safety Product/Temporary Accounts|share your opinions and questions on the project talk page]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T348895] * Editors who upload files cross-wiki, or teach other people how to do so, may wish to join a Wikimedia Commons discussion. The Commons community is discussing limiting who can upload files through the cross-wiki upload/Upload dialog feature to users auto-confirmed on Wikimedia Commons. This is due to the large amount of copyright violations uploaded this way. There is a short summary at [[c:Special:MyLanguage/Commons:Cross-wiki upload|Commons:Cross-wiki upload]] and [[c:Commons:Village pump/Proposals#Deactivate cross-wiki uploads for new users|discussion at Commons:Village Pump]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/29|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' You can also get other news from the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Bulletin|Wikimedia Foundation Bulletin]]. </div><section end="technews-2024-W29"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 01:30, 16 जुलाई 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27124561 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2024-30</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2024-W30"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/30|Translations]] are available. '''Feature News''' * Stewards can now [[:m:Special:MyLanguage/Global_blocks|globally block]] accounts. Before [[phab:T17294|the change]] only IP addresses and IP ranges could be blocked globally. Global account blocks are useful when the blocked user should not be logged out. [[:m:Special:MyLanguage/Global_locks|Global locks]] (a similar tool logging the user out of their account) are unaffected by this change. The new global account block feature is related to the [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|Temporary Accounts]] project, which is a new type of user account that replaces IP addresses of unregistered editors that are no longer made public. * Later this week, Wikimedia site users will notice that the Interface of [[mw:Special:MyLanguage/Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevs]] (also known as "Pending Changes") is improved and consistent with the rest of the MediaWiki interface and [[mw:Special:MyLanguage/Codex|Wikimedia's design system]]. The FlaggedRevs interface experience on mobile and [[mw:Special:MyLanguage/Skin:MinervaNeue|Minerva skin]] was inconsistent before it was fixed and ported to [[mw:Special:MyLanguage/Codex|Codex]] by the WMF Growth team and some volunteers. [https://phabricator.wikimedia.org/T191156] * Wikimedia site users can now submit account vanishing requests via [[m:Special:GlobalVanishRequest|GlobalVanishRequest]]. This feature is used when a contributor wishes to stop editing forever. It helps you hide your past association and edit to protect your privacy. Once processed, the account will be locked and renamed. [https://phabricator.wikimedia.org/T367329] * Have you tried monitoring and addressing vandalism in Wikipedia using your phone? [https://diff.wikimedia.org/2024/07/10/%d9%90addressing-vandalism-with-a-tap-the-journey-of-introducing-the-patrolling-feature-in-the-mobile-app/ A Diff blog post on Patrolling features in the Mobile App] highlights some of the new capabilities of the feature, including swiping through a feed of recent changes and a personal library of user talk messages for use when patrolling from your phone. * Wikimedia contributors and GLAM (galleries, libraries, archives, and museums) organisations can now learn and measure the impact Wikimedia Commons is having towards creating quality encyclopedic content using the [https://doc.wikimedia.org/generated-data-platform/aqs/analytics-api/reference/commons.html Commons Impact Metrics] analytics dashboard. The dashboard offers organizations analytics on things like monthly edits in a category, the most viewed files, and which Wikimedia articles are using Commons images. As a result of these new data dumps, GLAM organisation can more reliably measure their return on investment for programs bringing content into the digital Commons. [https://diff.wikimedia.org/2024/07/19/commons-impact-metrics-now-available-via-data-dumps-and-api/] '''Project Updates''' * Come share your ideas for improving the wikis on the newly reopened [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist|Community Wishlist]]. The Community Wishlist is Wikimedia’s forum for volunteers to share ideas (called wishes) to improve how the wikis work. The new version of the wishlist is always open, works with both wikitext and Visual Editor, and allows wishes in any language. '''Learn more''' * Have you ever wondered how Wikimedia software works across over 300 languages? This is 253 languages more than the Google Chrome interface, and it's no accident. The Language and Product Localization Team at the Wikimedia Foundation supports your work by adapting all the tools and interfaces in the MediaWiki software so that contributors in our movement who translate pages and strings can translate them and have the sites in all languages. Read more about the team and their upcoming work on [https://diff.wikimedia.org/2024/07/17/building-towards-a-robust-multilingual-knowledge-ecosystem-for-the-wikimedia-movement/ Diff]. * How can Wikimedia build innovative and experimental products while maintaining such heavily used websites? A recent [https://diff.wikimedia.org/2024/07/09/on-the-value-of-experimentation/ blog post] by WMF staff Johan Jönsson highlights the work of the [[m:Future Audiences#Objectives and Key Results|WMF Future Audience initiative]], where the goal is not to build polished products but test out new ideas, such as a [[m:Future_Audiences/Experiments: conversational/generative AI|ChatGPT plugin]] and [[m:Future_Audiences/Experiment:Add a Fact|Add a Fact]], to help take Wikimedia into the future. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/30|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' You can also get other news from the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Bulletin|Wikimedia Foundation Bulletin]]. </div><section end="technews-2024-W30"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:04, 23 जुलाई 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27142915 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2024-31</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2024-W31"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/31|Translations]] are available. '''Feature news''' * Editors using the Visual Editor in languages that use non-Latin characters for numbers, such as Hindi, Manipuri and Eastern Arabic, may notice some changes in the formatting of reference numbers. This is a side effect of preparing a new sub-referencing feature, and will also allow fixing some general numbering issues in Visual Editor. If you notice any related problems on your wiki, please share details at the [[m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|project talkpage]]. '''Bugs status''' * Some logged-in editors were briefly unable to edit or load pages last week. [[phab:T370304|These errors]] were mainly due to the addition of new [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Linter|linter]] rules which led to caching problems. Fixes have been applied and investigations are continuing. * Editors can use the [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/IP Info|IP Information tool]] to get information about IP addresses. This tool is available as a Beta Feature in your preferences. The tool was not available for a few days last week, but is now working again. Thank you to Shizhao for filing the bug report. You can read about that, and [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks#2024-07-25|28 other community-submitted tasks]] that were resolved last week. '''Project updates''' * There are new features and improvements to Phabricator from the Release Engineering and Collaboration Services teams, and some volunteers, including: the search systems, the new task creation system, the login systems, the translation setup which has resulted in support for more languages (thanks to Pppery), and fixes for many edge-case errors. You can [[phab:phame/post/view/316/iterative_improvements/|read details about these and other improvements in this summary]]. * There is an [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project/Updates|update on the Charts project]]. The team has decided which visualization library to use, which chart types to start focusing on, and where to store chart definitions. * One new wiki has been created: a {{int:project-localized-name-group-wikivoyage}} in [[d:Q9056|Czech]] ([[voy:cs:|<code>voy:cs:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T370905] '''Learn more''' * There is a [[diffblog:2024/07/26/the-journey-to-open-our-first-data-center-in-south-america/|new Wikimedia Foundation data center]] in São Paulo, Brazil which helps to reduce load times. * There is new [[diffblog:2024/07/22/the-perplexing-process-of-uploading-images-to-wikipedia/|user research]] on problems with the process of uploading images. * Commons Impact Metrics are [[diffblog:2024/07/19/commons-impact-metrics-now-available-via-data-dumps-and-api/|now available]] via data dumps and API. * The latest quarterly [[mw:Technical Community Newsletter/2024/July|Technical Community Newsletter]] is now available. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/31|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W31"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:10, 29 जुलाई 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27164109 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Growth News, July 2024 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Growth_team_logo_-_Icon_only.svg|right|frameless]] === Community Configuration === The Growth team released [[mw:special:MyLanguage/Community configuration|Community Configuration]] at all Wikipedias. You can access it at <code>Special:CommunityConfiguration</code>. This new special page replaces <code>Special:EditGrowthConfig</code>. For now, all Growth features can be configured using Community Configuration. Configuration for [[mw:Moderator Tools/Automoderator|AutoModerator]] ([[phab:T365046|T365046]]) and other features will be available in the future. You can help with translations. The interface translation is done [https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special:Translate&group=ext-communityconfiguration&language=&filter=&action=translate at Translatewiki.net]. You can also help [[mw:Help:Community Configuration|translate the documentation]]. If you attend [[wikimania:2024:Wikimania|Wikimania 2024]], please join us for the session about [https://wikimania.eventyay.com/2024/talk/CJKJT8/ Community configuration's future]! === Current work === [[mw:Growth/Community Updates|'''Newcomer Homepage Community Updates module''']] We will add a new Community Configurable module to the Newcomer Homepage that will allow communities to highlight specific events, projects, campaigns, and initiatives. We have released a simple version available to beta wikis. We will conduct an A/B test at [[mw:Growth/FAQ#pilot|our pilot wikis]] using the new [[labsconsole:Metrics_Platform|Metrics Platform]]. We still welcome community feedback on initial designs and plans, in any language at [[mw:Talk:Growth/Community Updates|our project talk page]]. === Future work === '''[[mw:Growth/Constructive activation experimentation|Increase constructive activation on mobile]]''' As part of the [[mw:Growth/Annual Plan 2024-2025|Growth team 2024/2025 Annual Plan]], the Growth team will explore various ways to increase the percentage of newcomers who successfully start editing. Editing a Wikipedia page requires too much context and patience. It means many trial and error for newcomers to contribute, meaning a steeper learning curve and potential discouraging reverts. To support a new generation of volunteers, we will increase the number and availability of smaller, structured, and more task-specific editing workflows (E.g. [[mw:Edit check|Edit Check]] and [[mw:Growth/Personalized first day/Structured tasks|Structured Tasks]]). The Growth team will primarily focus on Structured Tasks, while working closely with the [[Editing team|Editing team]] to ensure our work integrates well with Edit Check. === Stay informed === Growth team weekly updates [[mw:Growth/Growth team updates|are available on wiki]] (in English) if you want to know more about our day-to-day work. If you want to receive more general updates about technical activity happening across the Wikimedia movement (including Growth work), we encourage you to [[metawiki:Tech/News|subscribe to Tech News]]. ''<small>'''[[mw:Special:MyLanguage/Growth/Newsletters|Growth team's newsletter]]''' prepared by [[mw:Special:MyLanguage/Growth|the Growth team]] and posted by [[m:User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[mw:Talk:Growth|Give feedback]] • [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/Growth team updates|Subscribe or unsubscribe]].</small>'' </div> 15:08, 30 जुलाई 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Growth_team_updates&oldid=27172687 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2024-32</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2024-W32"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/32|Translations]] are available. '''Feature news''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Two new parser functions will be available this week: <code><nowiki>{{</nowiki>[[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic_words#dir|#dir]]<nowiki>}}</nowiki></code> and <code><nowiki>{{</nowiki>[[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic_words#bcp47|#bcp47]]<nowiki>}}</nowiki></code>. These will reduce the need for <code>Template:Dir</code> and <code>Template:BCP47</code> on Commons and allow us to [[phab:T343131|drop 100 million rows]] from the "what links here" database. Editors at any wiki that use these templates, can help by replacing the templates with these new functions. The templates at Commons will be updated during the Hackathon at Wikimania. [https://phabricator.wikimedia.org/T359761][https://phabricator.wikimedia.org/T366623] * Communities can request the activation of the visual editor on entire namespaces where discussions sometimes happen (for instance ''Wikipedia:'' or ''Wikisource:'' namespaces) if they understand the [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/FAQ#WPNS|known limitations]]. For discussions, users can already use [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]] in these namespaces. * The tracking category "Pages using Timeline" has been renamed to "Pages using the EasyTimeline extension" [https://translatewiki.net/wiki/Special:Translations?message=MediaWiki%3ATimeline-tracking-category&namespace=8 in TranslateWiki]. Wikis that have created the category locally should rename their local creation to match. '''Project updates''' * Editors who help to organize WikiProjects and similar on-wiki collaborations, are invited to share ideas and examples of successful collaborations with the Campaigns and Programs teams. You can fill out [[m:Special:MyLanguage/Campaigns/WikiProjects|a brief survey]] or share your thoughts [[m:Talk:Campaigns/WikiProjects|on the talkpage]]. The teams are particularly looking for details about successful collaborations on non-English wikis. * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] The new parser is being rolled out on {{int:project-localized-name-group-wikivoyage}} wikis over the next few months. The {{int:project-localized-name-enwikivoyage}} and {{int:project-localized-name-hewikivoyage}} were [[phab:T365367|switched]] to Parsoid last week. For more information, see [[mw:Parsoid/Parser_Unification|Parsoid/Parser Unification]]. '''Learn more''' * There will be more than 200 sessions at Wikimania this week. Here is a summary of some of the [[diffblog:2024/08/05/interested-in-product-and-tech-here-are-some-wikimania-sessions-you-dont-want-to-miss/|key sessions related to the product and technology area]]. * The latest [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Bulletin/2024/07-02|Wikimedia Foundation Bulletin]] is available. * The latest quarterly [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2024/July|Language and Internationalization newsletter]] is available. It includes: New design previews for Translatable pages; Updates about MinT for Wiki Readers; the release of Translation dumps; and more. * The latest quarterly [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Newsletters/31|Growth newsletter]] is available. * The latest monthly [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Product Insights/Reports/July 2024|MediaWiki Product Insights newsletter]] is available. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/32|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W32"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 20:43, 5 अगस्त 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27233905 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Tech News: 2024-33</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="technews-2024-W33"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/33|Translations]] are available. '''Feature news''' * [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|AbuseFilter]] editors and maintainers can now [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter/Actions#Show a CAPTCHA|make a CAPTCHA show if a filter matches an edit]]. This allows communities to quickly respond to spamming by automated bots. [https://phabricator.wikimedia.org/T20110] * [[m:Special:MyLanguage/Stewards|Stewards]] can now specify if global blocks should prevent account creation. Before [[phab:T17273|this change]] by the [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product|Trust and Safety Product]] Team, all global blocks would prevent account creation. This will allow stewards to reduce the unintended side-effects of global blocks on IP addresses. '''Project updates''' * [[wikitech:Help talk:Toolforge/Toolforge standards committee#August_2024_committee_nominations|Nominations are open on Wikitech]] for new members to refresh the [[wikitech:Help:Toolforge/Toolforge standards committee|Toolforge standards committee]]. The committee oversees the Toolforge [[wikitech:Help:Toolforge/Right to fork policy|Right to fork policy]] and [[wikitech:Help:Toolforge/Abandoned tool policy|Abandoned tool policy]] among other duties. Nominations will remain open until at least 2024-08-26. * One new wiki has been created: a {{int:project-localized-name-group-wikipedia}} in [[d:Q2880037|West Coast Bajau]] ([[w:bdr:|<code>w:bdr:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T371757] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/33|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W33"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:21, 12 अगस्त 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27253654 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-34</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W34"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/34|Translations]] are available. '''Feature news''' * Editors who want to re-use references but with different details such as page numbers, will be able to do so by the end of 2024, using a new [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing#Sub-referencing in a nutshell|sub-referencing]] feature. You can read more [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|about the project]] and [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing#Test|how to test the prototype]]. * Editors using tracking categories to identify which pages use specific extensions may notice that six of the categories have been renamed to make them more easily understood and consistent. These categories are automatically added to pages that use specialized MediaWiki extensions. The affected names are for: [https://translatewiki.net/wiki/Special:Translations?message=MediaWiki%3Aintersection-category&namespace=8 DynamicPageList], [https://translatewiki.net/wiki/Special:Translations?message=MediaWiki%3Akartographer-tracking-category&namespace=8 Kartographer], [https://translatewiki.net/wiki/Special:Translations?message=MediaWiki%3Aphonos-tracking-category&namespace=8 Phonos], [https://translatewiki.net/wiki/Special:Translations?message=MediaWiki%3Arss-tracking-category&namespace=8 RSS], [https://translatewiki.net/wiki/Special:Translations?message=MediaWiki%3Ascore-use-category&namespace=8 Score], [https://translatewiki.net/wiki/Special:Translations?message=MediaWiki%3Awikihiero-usage-tracking-category&namespace=8 WikiHiero]. Wikis that have created the category locally should rename their local creation to match. Thanks to Pppery for these improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T347324] * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Technical volunteers who edit modules and want to get a list of the categories used on a page, can now do so using the <code><bdi lang="zxx" dir="ltr">categories</bdi></code> property of <code><bdi lang="zxx" dir="ltr">[[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Extension:Scribunto/Lua reference manual#Title objects|mw.title objects]]</bdi></code>. This enables wikis to configure workflows such as category-specific edit notices. Thanks to SD001 for these improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T50175][https://phabricator.wikimedia.org/T85372] '''Bugs status''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Your help is needed to check if any pages need to be moved or deleted. A maintenance script was run to clean up unreachable pages (due to Unicode issues or introduction of new namespaces/namespace aliases). The script tried to find appropriate names for the pages (e.g. by following the Unicode changes or by moving pages whose titles on Wikipedia start with <code>Talk:WP:</code> so that their titles start with <code>Wikipedia talk:</code>), but it may have failed for some pages, and moved them to <bdi lang="zxx" dir="ltr">[[Special:PrefixIndex/T195546/]]</bdi> instead. Your community should check if any pages are listed there, and move them to the correct titles, or delete them if they are no longer needed. A full log (including pages for which appropriate names could be found) is available in [[phab:P67388]]. * Editors who volunteer as [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Mentorship|mentors]] to newcomers on their wiki are once again able to access lists of potential mentees who they can connect with to offer help and guidance. This functionality was restored thanks to [[phab:T372164|a bug fix]]. Thank you to Mbch331 for filing the bug report. You can read about that, and 18 other community-submitted tasks that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Project updates''' * The application deadline for the [[m:Special:MyLanguage/Product and Technology Advisory Council/Proposal|Product & Technology Advisory Council]] (PTAC) has been extended to September 16. Members will help by providing advice to Foundation Product and Technology leadership on short and long term plans, on complex strategic problems, and help to get feedback from more contributors and technical communities. Selected members should expect to spend roughly 5 hours per month for the Council, during the one year pilot. Please consider applying, and spread the word to volunteers you think would make a positive contribution to the committee. '''Learn more''' * The [[m:Special:MyLanguage/Coolest Tool Award#2024 Winners|2024 Coolest Tool Awards]] were awarded at Wikimania, in seven categories. For example, one award went to the ISA Tool, used for adding structured data to files on Commons, which was recently improved during the [[m:Event:Wiki Mentor Africa ISA Hackathon 2024|Wiki Mentor Africa Hackathon]]. You can see video demonstrations of each tool at the awards page. Congratulations to this year's recipients, and thank you to all tool creators and maintainers. * The latest [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Bulletin/2024/08-01|Wikimedia Foundation Bulletin]] is available, and includes some highlights from Wikimania, an upcoming Language community meeting, and other news from the movement. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/34|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W34"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:53, 20 अगस्त 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27307284 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-35</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W35"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/35|Translations]] are available. '''Feature news''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Administrators can now test the [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|temporary accounts]] feature on test2wiki. This was done to allow cross-wiki testing of temporary accounts, for when temporary accounts switch between projects. The feature was enabled on testwiki a few weeks ago. No further temporary account deployments are scheduled yet. Temporary Accounts is a project to create a new type of user account that replaces IP addresses of unregistered editors which are no longer made public. Please [[mw:Talk:Trust and Safety Product/Temporary Accounts|share your opinions and questions on the project talk page]]. * Later this week, editors at wikis that use [[mw:Special:MyLanguage/Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevs]] (also known as "Pending Changes") may notice that the indicators at the top of articles have changed. This change makes the system more consistent with the rest of the MediaWiki interface. [https://phabricator.wikimedia.org/T191156] '''Bugs status''' * Editors who use the 2010 wikitext editor, and use the Character Insert buttons, will [[phab:T361465|no longer]] experience problems with the buttons adding content into the edit-summary instead of the edit-window. You can read more about that, and 26 other community-submitted tasks that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Project updates''' * [[File:Octicons-gift.svg|12px|link=|class=skin-invert|Wishlist item]] Please review and vote on [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist/Focus areas|Focus Areas]], which are groups of wishes that share a problem. Focus Areas were created for the newly reopened Community Wishlist, which is now open year-round for submissions. The first batch of focus areas are specific to moderator workflows, around welcoming newcomers, minimizing repetitive tasks, and prioritizing tasks. Once volunteers have reviewed and voted on focus areas, the Foundation will then review and select focus areas for prioritization. * Do you have a project and are willing to provide a three (3) month mentorship for an intern? [[mw:Special:MyLanguage/Outreachy|Outreachy]] is a twice a year program for people to participate in a paid internship that will start in December 2024 and end in early March 2025, and they need mentors and projects to work on. Projects can be focused on coding or non-coding (design, documentation, translation, research). See the Outreachy page for more details, and a list of past projects since 2013. '''Learn more''' * If you're curious about the product and technology improvements made by the Wikimedia Foundation last year, read [[diffblog:2024/08/21/wikimedia-foundation-product-technology-improving-the-user-experience/|this recent highlights summary on Diff]]. * To learn more about the technology behind the Wikimedia projects, you can now watch sessions from the technology track at Wikimania 2024 on Commons. This week, check out: ** [[c:File:Wikimania 2024 - Ohrid - Day 2 - Community Configuration - Shaping On-Wiki Functionality Together.webm|Community Configuration - Shaping On-Wiki Functionality Together]] (55 mins) - about the [[mw:Special:MyLanguage/Community Configuration|Community Configuration]] project. ** [[c:File:Wikimania 2024 - Belgrade - Day 1 - Future of MediaWiki. A sustainable platform to support a collaborative user base and billions of page views.webm|Future of MediaWiki. A sustainable platform to support a collaborative user base and billions of page views]] (30 mins) - an overview for both technical and non technical audiences, covering some of the challenges and open questions, related to the [[mw:MediaWiki Product Insights|platform evolution, stewardship and developer experiences]] research. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/35|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W35"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 20:32, 26 अगस्त 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27341211 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-36</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W36"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/36|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * Editors and volunteer developers interested in data visualisation can now test the new software for charts. Its early version is available on beta Commons and beta Wikipedia. This is an important milestone before making charts available on regular wikis. You can [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project/Updates|read more about this project update]] and help to test the charts. '''Feature news''' * Editors who use the [[{{#special:Unusedtemplates}}]] page can now filter out pages which are expected to be there permanently, such as sandboxes, test-cases, and templates that are always substituted. Editors can add the new magic word [[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic words#EXPECTUNUSEDTEMPLATE|<code dir="ltr"><nowiki>__EXPECTUNUSEDTEMPLATE__</nowiki></code>]] to a template page to hide it from the listing. Thanks to Sophivorus and DannyS712 for these improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T184633] * Editors who use the New Topic tool on discussion pages, will [[phab:T334163|now be reminded]] to add a section header, which should help reduce the quantity of newcomers who add sections without a header. You can read more about that, and {{formatnum:28}} other community-submitted tasks that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. * Last week, some Toolforge tools had occasional connection problems. The cause is still being investigated, but the problems have been resolved for now. [https://phabricator.wikimedia.org/T373243] * Translation administrators at multilingual wikis, when editing multiple translation units, can now easily mark which changes require updates to the translation. This is possible with the [[phab:T298852#10087288|new dropdown menu]]. '''Project updates''' * A new draft text of a policy discussing the use of Wikimedia's APIs [[m:Special:MyLanguage/API Policy Update 2024|has been published on Meta-Wiki]]. The draft text does not reflect a change in policy around the APIs; instead, it is an attempt to codify existing API rules. Comments, questions, and suggestions are welcome on [[m:Talk:API Policy Update 2024|the proposed update’s talk page]] until September 13 or until those discussions have concluded. '''Learn more''' * To learn more about the technology behind the Wikimedia projects, you can now watch sessions from the technology track at Wikimania 2024 on Commons. This week, check out: ** [[c:File:Wikimania 2024 - Ohrid - Day 2 - Charts, the successor of Graphs - A secure and extensible tool for data visualization.webm|Charts, the successor of Graphs - A secure and extensible tool for data visualization]] (25 mins) – about the above-mentioned Charts project. ** [[c:File:Wikimania 2024 - Ohrid - Day 3 - State of Language Technology and Onboarding at Wikimedia.webm|State of Language Technology and Onboarding at Wikimedia]] (90 mins) – about some of the language tools that support Wikimedia sites, such as [[mw:Special:MyLanguage/Content translation|Content]]/[[mw:Special:MyLanguage/Content translation/Section translation|Section Translation]], [[mw:Special:MyLanguage/MinT|MinT]], and LanguageConverter; also the current state and future of languages onboarding. [https://phabricator.wikimedia.org/T368772] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/36|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W36"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 01:06, 3 सितंबर 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27390268 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-37</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W37"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/37|Translations]] are available. '''Feature news''' * Starting this week, the standard [[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|syntax highlighter]] will receive new colors that make them compatible in dark mode. This is the first of many changes to come as part of a major upgrade to syntax highlighting. You can learn more about what's to come on the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CodeMirror|help page]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T365311][https://phabricator.wikimedia.org/T259059] * Editors of wikis using Wikidata will now be notified of only relevant Wikidata changes in their watchlist. This is because the Lua functions <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>entity:getSitelink()</code></bdi> and <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw.wikibase.getSitelink(qid)</code></bdi> will have their logic unified for tracking different aspects of sitelinks to reduce junk notifications from [[m:Wikidata For Wikimedia Projects/Projects/Watchlist Wikidata Sitelinks Tracking|inconsistent sitelinks tracking]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T295356] '''Project updates''' * Users of all Wikis will have access to Wikimedia sites as read-only for a few minutes on September 25, starting at 15:00 UTC. This is a planned datacenter switchover for maintenance purposes. More information will be published in Tech News and will also be posted on individual wikis in the coming weeks. [https://phabricator.wikimedia.org/T370962] * Contributors of [[phab:T363538#10123348|11 Wikipedias]], including English will have a new <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>MOS</code></bdi> namespace added to their Wikipedias. This improvement ensures that links beginning with <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>MOS:</code></bdi> (usually shortcuts to the [[w:en:Wikipedia:Manual of Style|Manual of Style]]) are not broken by [[w:en:Mooré|Mooré]] Wikipedia (language code <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mos</code></bdi>). [https://phabricator.wikimedia.org/T363538] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/37|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W37"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 18:52, 9 सितंबर 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27424457 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:UOzurumba (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-38</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W38"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/38|Translations]] are available. '''Improvements and Maintenance''' * [[File:Octicons-gift.svg|12px|link=|class=skin-invert|Wishlist item]] Editors interested in templates can help by reading the latest Wishlist focus area, [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist/Focus areas/Template recall and discovery|Template recall and discovery]], and share your feedback on the talkpage. This input helps the Community Tech team to decide the right technical approach to build. Everyone is also encouraged to continue adding [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist|new wishes]]. * The new automated [[{{#special:NamespaceInfo}}]] page helps editors understand which [[mw:Special:MyLanguage/Help:Namespaces|namespaces]] exist on each wiki, and some details about how they are configured. Thanks to DannyS712 for these improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T263513] * [[mw:Special:MyLanguage/Help:Edit check#Reference check|References Check]] is a feature that encourages editors to add a citation when they add a new paragraph to a Wikipedia article. For a short time, the corresponding tag "Edit Check (references) activated" was erroneously being applied to some edits outside of the main namespace. This has been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T373692] * It is now possible for a wiki community to change the order in which a page’s categories are displayed on their wiki. By default, categories are displayed in the order they appear in the wikitext. Now, wikis with a consensus to do so can [[m:Special:MyLanguage/Requesting wiki configuration changes|request]] a configuration change to display them in alphabetical order. [https://phabricator.wikimedia.org/T373480] * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Tool authors can now access ToolsDB's [[wikitech:Portal:Data Services#ToolsDB|public databases]] from both [[m:Special:MyLanguage/Research:Quarry|Quarry]] and [[wikitech:Superset|Superset]]. Those databases have always been accessible to every [[wikitech:Portal:Toolforge|Toolforge]] user, but they are now more broadly accessible, as Quarry can be accessed by anyone with a Wikimedia account. In addition, Quarry's internal database can now be [[m:Special:MyLanguage/Research:Quarry#Querying Quarry's own database|queried from Quarry itself]]. This database contains information about all queries that are being run and starred by users in Quarry. This information was already public through the web interface, but you can now query it using SQL. You can read more about that, and {{formatnum:20}} other community-submitted tasks that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. * Any pages or tools that still use the very old CSS classes <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mw-message-box</code></bdi> need to be updated. These old classes will be removed next week or soon afterwards. Editors can use a [https://global-search.toolforge.org/?q=mw-message-box&regex=1&namespaces=&title= global-search] to determine what needs to be changed. It is possible to use the newer <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>cdx-message</code></bdi> group of classes as a replacement (see [https://doc.wikimedia.org/codex/latest/components/demos/message.html#css-only-version the relevant Codex documentation], and [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Tech/Header&diff=prev&oldid=27449042 an example update]), but using locally defined onwiki classes would be best. [https://phabricator.wikimedia.org/T374499] '''Technical project updates''' * Next week, all Wikimedia wikis will be read-only for a few minutes. This will start on September 25 at [https://zonestamp.toolforge.org/1727276400 15:00 UTC]. This is a planned datacenter switchover for maintenance purposes. [[m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|This maintenance process also targets other services.]] The previous switchover took 3 minutes, and the Site Reliability Engineering teams use many tools to make sure that this essential maintenance work happens as quickly as possible. [https://phabricator.wikimedia.org/T370962] '''Tech in depth''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] The latest monthly [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Product Insights/Reports/August 2024|MediaWiki Product Insights newsletter]] is available. This edition includes details about: research about [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Hooks|hook]] handlers to help simplify development, research about performance improvements, work to improve the REST API for end-users, and more. * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] To learn more about the technology behind the Wikimedia projects, you can now watch sessions from the technology track at Wikimania 2024 on Commons. This week, check out: ** [[c:File:Wikimania 2024 - Auditorium Kyiv - Day 4 - Hackathon Showcase.webm|Hackathon Showcase]] (45 mins) - 19 short presentations by some of the Hackathon participants, describing some of the projects they worked on, such as automated testing of maintenance scripts, a video-cutting command line tool, and interface improvements for various tools. There are [[phab:T369234|more details and links available]] in the Phabricator task. ** [[c:File:Co-Creating a Sustainable Future for the Toolforge Ecosystem.webm|Co-Creating a Sustainable Future for the Toolforge Ecosystem]] (40 mins) - a roundtable discussion for tool-maintainers, users, and supporters of Toolforge about how to make the platform sustainable and how to evaluate the tools available there. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/38|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W38"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:02, 17 सितंबर 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27460876 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-39</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W39"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/39|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * All wikis will be [[m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|read-only]] for a few minutes on Wednesday September 25 at [https://zonestamp.toolforge.org/1727276400 15:00 UTC]. Reading the wikis will not be interrupted, but editing will be paused. These twice-yearly processes allow WMF's site reliability engineering teams to remain prepared to keep the wikis functioning even in the event of a major interruption to one of our data centers. '''Updates for editors''' [[File:Add alt text from a halfsheet, with the article behind.png|thumb|A screenshot of the interface for the Alt Text suggested-edit feature]] * Editors who use the iOS Wikipedia app in Spanish, Portuguese, French, or Chinese, may see the [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/iOS Suggested edits project/Alt Text Experiment|Alt Text suggested-edit experiment]] after editing an article, or completing a suggested edit using "[[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/iOS Suggested edits project#Hypothesis 2 Add an Image Suggested Edit|Add an image]]". Alt-text helps people with visual impairments to read Wikipedia articles. The team aims to learn if adding alt-text to images is a task that editors can be successful with. Please share any feedback on [[mw:Talk:Wikimedia Apps/iOS Suggested edits project/Alt Text Experiment|the discussion page]]. * The Codex color palette has been updated with new and revised colors for the MediaWiki user interfaces. The [[mw:Special:MyLanguage/Design System Team/Color/Design documentation#Updates|most noticeable changes]] for editors include updates for: dark mode colors for Links and for quiet Buttons (progressive and destructive), visited Link colors for both light and dark modes, and background colors for system-messages in both light and dark modes. * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] It is now possible to include clickable wikilinks and external links inside code blocks. This includes links that are used within <code><nowiki><syntaxhighlight></nowiki></code> tags and on code pages (JavaScript, CSS, Scribunto and Sanitized CSS). Uses of template syntax <code><nowiki>{{…}}</nowiki></code> are also linked to the template page. Thanks to SD0001 for these improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T368166] * Two bugs were fixed in the [[m:Special:MyLanguage/Account vanishing|GlobalVanishRequest]] system by improving the logging and by removing an incorrect placeholder message. [https://phabricator.wikimedia.org/T370595][https://phabricator.wikimedia.org/T372223] * View all {{formatnum:25}} community-submitted {{PLURAL:25|task|tasks}} that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] From [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Enterprise|Wikimedia Enterprise]]: ** The API now enables 5,000 on-demand API requests per month and twice-monthly HTML snapshots freely (gratis and libre). More information on the updates and also improvements to the software development kits (SDK) are explained on [https://enterprise.wikimedia.com/blog/enhanced-free-api/ the project's blog post]. While Wikimedia Enterprise APIs are designed for high-volume commercial reusers, this change enables many more community use-cases to be built on the service too. ** The Snapshot API (html dumps) have added beta Structured Contents endpoints ([https://enterprise.wikimedia.com/blog/structured-contents-snapshot-api/ blog post on that]) as well as released two beta datasets (English and French Wikipedia) from that endpoint to Hugging Face for public use and feedback ([https://enterprise.wikimedia.com/blog/hugging-face-dataset/ blog post on that]). These pre-parsed data sets enable new options for researchers, developers, and data scientists to use and study the content. '''In depth''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] The Wikidata Query Service (WDQS) is used to get answers to questions using the Wikidata data set. As Wikidata grows, we had to make a major architectural change so that WDQS could remain performant. As part of the [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:SPARQL query service/WDQS graph split|WDQS Graph Split project]], we have new SPARQL endpoints available for serving the "[https://query-scholarly.wikidata.org scholarly]" and "[https://query-main.wikidata.org main]" subgraphs of Wikidata. The [http://query.wikidata.org query.wikidata.org endpoint] will continue to serve the full Wikidata graph until March 2025. After this date, it will only serve the main graph. For more information, please see [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:SPARQL query service/WDQS backend update/September 2024 scaling update|the announcement on Wikidata]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/39|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W39"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:36, 23 सितंबर 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27493779 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-40</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W40"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/40|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Readers of [[phab:T375401|42 more wikis]] can now use Dark Mode. If the option is not yet available for logged-out users of your wiki, this is likely because many templates do not yet display well in Dark Mode. Please use the [https://night-mode-checker.wmcloud.org/ night-mode-checker tool] if you are interested in helping to reduce the number of issues. The [[mw:Special:MyLanguage/Recommendations for night mode compatibility on Wikimedia wikis|recommendations page]] provides guidance on this. Dark Mode is enabled on additional wikis once per month. * Editors using the 2010 wikitext editor as their default can access features from the 2017 wikitext editor by adding <code dir=ltr>?veaction=editsource</code> to the URL. If you would like to enable the 2017 wikitext editor as your default, it can be set in [[Special:Preferences#mw-input-wpvisualeditor-newwikitext|your preferences]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T239796] * For logged-out readers using the Vector 2022 skin, the "donate" link has been moved from a collapsible menu next to the content area into a more prominent top menu, next to "Create an account". This restores the link to the level of prominence it had in the Vector 2010 skin. [[mw:Readers/2024 Reader and Donor Experiences#Donor Experiences (Key Result WE 3.2 and the related hypotheses)|Learn more]] about the changes related to donor experiences. [https://phabricator.wikimedia.org/T373585] * The CampaignEvents extension provides tools for organizers to more easily manage events, communicate with participants, and promote their events on the wikis. The extension has been [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Deployment status|enabled]] on Arabic Wikipedia, Igbo Wikipedia, Swahili Wikipedia, and Meta-Wiki. [[w:zh:Wikipedia:互助客栈/其他#引進CampaignEvents擴充功能|Chinese Wikipedia has decided]] to enable the extension, and discussions on the extension are in progress [[w:es:Wikipedia:Votaciones/2024/Sobre la política de Organizadores de Eventos|on Spanish Wikipedia]] and [[d:Wikidata:Project chat#Enabling the CampaignEvents Extention on Wikidata|on Wikidata]]. To learn how to enable the extension on your wiki, you can visit [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents|the CampaignEvents page on Meta-Wiki]]. * View all {{formatnum:22}} community-submitted {{PLURAL:22|task|tasks}} that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * Developers with an account on Wikitech-wiki should [[wikitech:Wikitech/SUL-migration|check if any action is required]] for their accounts. The wiki is being changed to use the single-user-login (SUL) system, and other configuration changes. This change will help reduce the overall complexity for the weekly software updates across all our wikis. '''In depth''' * The [[m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|server switch]] was completed successfully last week with a read-only time of [[wikitech:Switch Datacenter#Past Switches|only 2 minutes 46 seconds]]. This periodic process makes sure that engineers can switch data centers and keep all of the wikis available for readers, even if there are major technical issues. It also gives engineers a chance to do maintenance and upgrades on systems that normally run 24 hours a day, and often helps to reveal weaknesses in the infrastructure. The process involves dozens of software services and hundreds of hardware servers, and requires multiple teams working together. Work over the past few years has reduced the time from 17 minutes down to 2–3 minutes. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/66ZW7B2MG63AESQVTXDIFQBDBS766JGW/] '''Meetings and events''' * October 4–6: [[m:Special:MyLanguage/WikiIndaba conference 2024|WikiIndaba Conference's Hackathon]] in Johannesburg, South Africa * November 4–6: [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Users and Developers Conference Fall 2024|MediaWiki Users and Developers Conference Fall 2024]] in Vienna, Austria '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/40|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W40"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 22:19, 30 सितंबर 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27530062 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-41</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W41"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/41|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * Communities can now request installation of [[mw:Special:MyLanguage/Moderator Tools/Automoderator|Automoderator]] on their wiki. Automoderator is an automated anti-vandalism tool that reverts bad edits based on scores from the new "Revert Risk" machine learning model. You can [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AutoModerator/Deploying|read details about the necessary steps]] for installation and configuration. [https://phabricator.wikimedia.org/T336934] '''Updates for editors''' * Translators in wikis where [[mw:Special:MyLanguage/Content translation/Section translation#Try the tool|the mobile experience of Content Translation is available]], can now customize their articles suggestion list from 41 filtering options when using the tool. This topic-based article suggestion feature makes it easy for translators to self-discover relevant articles based on their area of interest and translate them. You can [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&active-list=suggestions try it with your mobile device]. [https://phabricator.wikimedia.org/T368422] * View all {{formatnum:12}} community-submitted {{PLURAL:12|task|tasks}} that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * It is now possible for <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki><syntaxhighlight></nowiki></code></bdi> code blocks to offer readers a "Copy" button if the <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code><nowiki>copy=1</nowiki></code></bdi> attribute is [[mw:Special:MyLanguage/Extension:SyntaxHighlight#copy|set on the tag]]. Thanks to SD0001 for these improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T40932] * Customized copyright footer messages on all wikis will be updated. The new versions will use wikitext markup instead of requiring editing raw HTML. [https://phabricator.wikimedia.org/T375789] * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Later this month, [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|temporary accounts]] will be rolled out on several pilot wikis. The final list of the wikis will be published in the second half of the month. If you maintain any tools, bots, or gadgets on [[phab:T376499|these 11 wikis]], and your software is using data about IP addresses or is available for logged-out users, please check if it needs to be updated to work with temporary accounts. [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/For developers|Guidance on how to update the code is available]]. * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Rate limiting has been enabled for the code review tools [[Wikitech:Gerrit|Gerrit]] and [[Wikitech:GitLab|GitLab]] to address ongoing issues caused by malicious traffic and scraping. Clients that open too many concurrent connections will be restricted for a few minutes. This rate limiting is managed through [[Wikitech:nftables|nftables]] firewall rules. For more details, see Wikitech's pages on [[Wikitech:Firewall#Throttling with nftables|Firewall]], [[Wikitech:GitLab/Abuse and rate limiting|GitLab limits]] and [[Wikitech:Gerrit/Operations#Throttling IPs|Gerrit operations]]. * Five new wikis have been created: ** a {{int:project-localized-name-group-wikipedia}} in [[d:Q49224|Komering]] ([[w:kge:|<code>w:kge:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T374813] ** a {{int:project-localized-name-group-wikipedia}} in [[d:Q36096|Mooré]] ([[m:mos:|<code>m:mos:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T374641] ** a {{int:project-localized-name-group-wiktionary}} in [[d:Q36213|Madurese]] ([[wikt:mad:|<code>wikt:mad:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T374968] ** a {{int:project-localized-name-group-wikiquote}} in [[d:Q2501174|Gorontalo]] ([[q:gor:|<code>q:gor:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T375088] ** a {{int:project-localized-name-group-wikinews}} in [[d:Q56482|Shan]] ([[n:shn:|<code>n:shn:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T375430] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/41|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W41"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:42, 7 अक्टूबर 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27557422 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-42</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W42"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/42|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * The Structured Discussion extension (also known as Flow) is starting to be removed. This extension is unmaintained and causes issues. It will be replaced by [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]], which is used on any regular talk page. [[mw:Special:MyLanguage/Structured Discussions/Deprecation#Deprecation timeline|A first set of wikis]] are being contacted. These wikis are invited to stop using Flow, and to move all Flow boards to sub-pages, as archives. At these wikis, a script will move all Flow pages that aren't a sub-page to a sub-page automatically, starting on 22 October 2024. On 28 October 2024, all Flow boards at these wikis will be set in read-only mode. [https://www.mediawiki.org/wiki/Structured_Discussions/Deprecation][https://phabricator.wikimedia.org/T370722] * WMF's Search Platform team is working on making it easier for readers to perform text searches in their language. A [[phab:T332342|change last week]] on over 30 languages makes it easier to find words with accents and other diacritics. This applies to both full-text search and to types of advanced search such as the <bdi lang="en" dir="ltr">''hastemplate''</bdi> and <bdi lang="en" dir="ltr">''incategory''</bdi> keywords. More technical details (including a few other minor search upgrades) are available. [https://www.mediawiki.org/wiki/User:TJones_%28WMF%29/Notes/Language_Analyzer_Harmonization_Notes#ASCII-folding/ICU-folding_%28T332342%29] * View all {{formatnum:20}} community-submitted {{PLURAL:20|task|tasks}} that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, [[mw:Special:MyLanguage/Help:Edit check|EditCheck]] was installed at Russian Wikipedia, and fixes were made for some missing user interface styles. '''Updates for technical contributors''' * Editors who use the Toolforge tool [[toolforge:copyvios|Earwig's Copyright Violation Detector]] will now be required to log in with their Wikimedia account before running checks using the "search engine" option. This change is needed to help prevent external bots from misusing the system. Thanks to Chlod for these improvements. [https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia_talk:New_pages_patrol/Reviewers#Authentication_is_now_required_for_search_engine_checks_on_Earwig's_Copyvio_Tool] * [[m:Special:MyLanguage/Phabricator|Phabricator]] users can create tickets and add comments on existing tickets via Email again. [[mw:Special:MyLanguage/Phabricator/Help#Using email|Sending email to Phabricator]] has been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T356077] * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Some HTML elements in the interface are now wrapped with a <code><nowiki><bdi></nowiki></code> element, to make our HTML output more aligned with Web standards. More changes like this will be coming in future weeks. This change might break some tools that rely on the previous HTML structure of the interface. Note that relying on the HTML structure of the interface is [[mw:Special:MyLanguage/Stable interface policy/Frontend#What is not stable?|not recommended]] and might break at any time. [https://phabricator.wikimedia.org/T375975] '''In depth''' * The latest monthly [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Product Insights/Reports/September 2024|MediaWiki Product Insights newsletter]] is available. This edition includes: updates on Wikimedia's authentication system, research to simplify feature development in the MediaWiki platform, updates on Parser Unification and MathML rollout, and more. * The latest quarterly [[mw:Technical Community Newsletter/2024/October|Technical Community Newsletter]] is now available. This edition include: research about improving topic suggestions related to countries, improvements to PHPUnit tests, and more. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/42|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W42"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 21:20, 14 अक्टूबर 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27597254 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-43</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W43"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/43|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The Mobile Apps team has released an [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/iOS/Navigation Refresh#Phase 1: Creating a user Profile Menu (T373714)|update]] to the iOS app's navigation, and it is now available in the latest App store version. The team added a new Profile menu that allows for easy access to editor features like Notifications and Watchlist from the Article view, and brings the "Donate" button into a more accessible place for users who are reading an article. This is the first phase of a larger planned [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/iOS/Navigation Refresh|navigation refresh]] to help the iOS app transition from a primarily reader-focused app, to an app that fully supports reading and editing. The Wikimedia Foundation has added more editing features and support for on-wiki communication based on volunteer requests in recent years. [[File:IOS App Navigation refresh first phase 05.png|thumb|iOS Wikipedia App's profile menu and contents]] '''Updates for editors''' * Wikipedia readers can now download a browser extension to experiment with some early ideas on potential features that recommend articles for further reading, automatically summarize articles, and improve search functionality. For more details and to stay updated, check out the Web team's [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Content Discovery Experiments|Content Discovery Experiments page]] and [[mw:Special:MyLanguage/Newsletter:Web team's projects|subscribe to their newsletter]]. * Later this month, logged-out editors of [[phab:T376499|these 12 wikis]] will start to have [[mw:Special:Mylanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|temporary accounts]] created. The list may slightly change - some wikis may be removed but none will be added. Temporary account is a new [[mw:Special:MyLanguage/User account types|type of user account]]. It enhances the logged-out editors' privacy and makes it easier for community members to communicate with them. If you maintain any tools, bots, or gadgets on these 12 wikis, and your software is using data about IP addresses or is available for logged-out users, please check if it needs to be updated to work with temporary accounts. [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/For developers|Guidance on how to update the code is available]]. Read more about the [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/Updates|deployment plan across all wikis]]. * View all {{formatnum:33}} community-submitted {{PLURAL:33|task|tasks}} that were [[m:Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, the [[w:nr:Main Page|South Ndebele]], [[w:rsk:Главни бок|Pannonian Rusyn]], [[w:ann:Uwu|Obolo]], [[w:iba:Lambar Keterubah|Iban]] and [[w:tdd:ᥞᥨᥝᥴ ᥘᥣᥲ ᥖᥥᥰ|Tai Nüa]] Wikipedia languages were created last week. [https://www.wikidata.org/wiki/Q36785][https://www.wikidata.org/wiki/Q35660][https://www.wikidata.org/wiki/Q36614][https://www.wikidata.org/wiki/Q33424][https://www.wikidata.org/wiki/Q36556] * It is now possible to create functions on Wikifunctions using Wikidata lexemes, through the new [[f:Z6005|Wikidata lexeme type]] launched last week. When you go to one of these functions, the user interface provides a lexeme selector that helps you pick a lexeme from Wikidata that matches the word you type. After hitting run, your selected lexeme is retrieved from Wikidata, transformed into a Wikidata lexeme type, and passed into the selected function. Read more about this in [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Status updates/2024-10-17#Function of the Week: select representation from lexeme|the latest Wikifunctions newsletter]]. '''Updates for technical contributors''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Users of the Wikimedia sites can now format dates more easily in different languages with the new <code dir="ltr">{{[[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:ParserFunctions##timef|#timef]]:…}}</code> parser function. For example, <code dir="ltr"><nowiki>{{#timef:now|date|en}}</nowiki></code> will show as "<bdi lang="en" dir="ltr">{{#timef:now|date|en}}</bdi>". Previously, <code dir="ltr"><nowiki>{{#time:…}}</nowiki></code> could be used to format dates, but this required knowledge of the order of the time and date components and their intervening punctuation. <code dir="ltr">#timef</code> (or <code dir="ltr">#timefl</code> for local time) provides access to the standard date formats that MediaWiki uses in its user interface. This may help to simplify some templates on multi-lingual wikis like Commons and Meta. [https://phabricator.wikimedia.org/T223772][https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:Extension:ParserFunctions##timef] * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Commons and Meta users can now efficiently [[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic words#Localization|retrieve the user's language]] using <code dir="ltr"><nowiki>{{USERLANGUAGE}}</nowiki></code> instead of using <code dir="ltr"><nowiki>{{int:lang}}</nowiki></code>. [https://phabricator.wikimedia.org/T4085] * The [[m:Special:MyLanguage/Product and Technology Advisory Council|Product and Tech Advisory Council]] (PTAC) now has its pilot members with representation across Africa, Asia, Europe, North America and South America. They will work to address the [[Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives/Technology Council|Movement Strategy's Technology Council]] initiative of having a co-defined and more resilient technological platform. [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Strategy/Initiatives/Technology_Council] '''In depth''' * The latest quarterly [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Newsletters/32|Growth newsletter]] is available. It includes: an upcoming Newcomer Homepage Community Updates module, new Community Configuration options, and details on new projects. * The Wikimedia Foundation is [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Security Team#CNA Partnership|now an official partner of the CVE program]], which is an international effort to catalog publicly disclosed cybersecurity vulnerabilities. This partnership will allow the Security Team to instantly publish [[w:en:Common Vulnerabilities and Exposures|common vulnerabilities and exposures]] (CVE) records that are affecting MediaWiki core, extensions, and skins, along with any other code the Foundation is a steward of. * The [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist|Community Wishlist]] is now [[m:Community Wishlist/Updates#October 16, 2024: Conversations Made Easier: Machine-Translated Wishes Are Here!|testing machine translations]] for Wishlist content. Volunteers can now read machine-translated versions of wishes and dive into discussions even before translators arrive to translate content. '''Meetings and events''' * 24 October - Wiki Education Speaker Series Webinar - [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/N4XTB4G55BUY3M3PNGUAKQWJ7A4UOPAK/ Open Source Tech: Building the Wiki Education Dashboard], featuring Wikimedia interns and a Web developer in the panel. * 20–22 December 2024 - [[m:Special:MyLanguage/Indic Wikimedia Hackathon Bhubaneswar 2024|Indic Wikimedia Hackathon Bhubaneswar 2024]] in Odisha, India. A hackathon for community members, including developers, designers and content editors, to build technical solutions that improve contributors' experiences. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/43|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W43"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 20:52, 21 अक्टूबर 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27634672 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:UOzurumba (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Growth News, October 2024 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Growth_team_logo_-_Icon_only.svg|right|frameless|class=skin-invert]] === Current work === [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Community Updates|'''Newcomer Homepage Community Updates module''']] We will add a new module to the Newcomer Homepage that will allow communities to highlight specific events, projects, campaigns, and initiatives. We have released a simple version on beta wikis and we will soon start an A/B test on [[mw:Special:MyLanguage/Growth/FAQ#pilot|our pilot wikis]]. This module will only display on the Newcomer Homepage if communities decide to utilize it, so learn [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Community updates module|how to configure the Community Updates module]], or share your thoughts on [[mw:Talk:Growth/Community Updates|the project's talk page]]. [[File:Design one for surfacing structured tasks.png|thumb|One design concept aimed to increase constructive activation]] [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Constructive activation experimentation|'''Constructive activation experimentation''']] After showcasing [https://www.figma.com/proto/gog5jsPm40hNRAuyYPpaf0/Wikimania-2024-%E2%80%94-Surfacing-structured-tasks?node-id=24-2102&node-type=canvas&t=Qi6ekdUstnd3flDa-0&scaling=min-zoom&content-scaling=fixed&page-id=0%3A1&starting-point-node-id=24%3A2102 early design ideas] at Wikimania, we conducted [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Constructive activation experimentation#Design|user testing of design prototypes]]. We now aim to engage communities in further discussions and plan to run a targeted experiment, presenting a structured task within the reading view to logged-in new account holders with zero edits. '''[[mw:Special:MyLanguage/Community Configuration|Community Configuration]]''' This Community Configuration extension was developed to help communities customize wiki features to meet their unique needs. The Growth team is now helping other Wikimedia Foundation teams make their products configurable: * The Moderation Tools team now provides Community Configuration for [[mw:Special:MyLanguage/Moderator Tools/Automoderator|Automoderator]]. ([[phab:T365046|T365046]]) * Certain [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Babel|Babel]] extension settings will be configurable soon. ([[phab:T328171|T328171]]) === Future work === As part of the [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Annual Plan 2024-2025|Growth team annual plan]], we will continue to investigate ways to increase constructive activation on mobile, while also working with Data Products to move forward A/B testing functionality via the [[wikitech:Metrics_Platform|Metrics Platform]]. === Community events === * Growth team members presented ''Community Configuration: Shaping On-Wiki Functionality Together'' at Wikimania ([https://docs.google.com/presentation/d/1zFMP-_-j6AlcuC_2b32-zdpmvlAO8_SWOtg9mZXCNPI/edit#slide=id.g2cbe13544d8_5_15 slides]). The [https://www.youtube.com/live/govhrZZjV6s?t=3962s session recording is available to watch on YouTube]. This session provided an update on the Community Configuration project and introduced details about the upcoming features that communities will soon be able to configure. Representatives from the Moderator Tools, Editing, Web, and Campaigns teams shared their plans for utilizing Community Configuration in the future. Following these presentations, the WMF Growth team's [[:User:Trizek (WMF)|Benoît Evellin]] and [[:User:Martin_Urbanec_(WMF)|Martin Urbanec]] answered audience questions. * [[:User:Dyolf77 (WMF)|Habib Mhenni]] gave a presentation of how mentorship works at WikiIndaba 2024. [[:File:How to became a mentor, Growth feature, Wiki Indaba 2024.webm|The recording is available]]. === Stay informed === Growth team weekly updates [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Growth team updates|are available on wiki]] (in English) if you want to know more about our day-to-day work. If you want to receive more general updates about technical activity happening across the Wikimedia movement (including Growth work), we encourage you to [[m:Special:MyLanguage/Tech/News|subscribe to Tech News]]. ''<small>'''[[mw:Special:MyLanguage/Growth/Newsletters|Growth team's newsletter]]''' prepared by [[mw:Special:MyLanguage/Growth|the Growth team]] and posted by [[m:User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[mw:Talk:Growth|Give feedback]] • [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/Growth team updates|Subscribe or unsubscribe]].</small>'' </div> [[:User:Trizek (WMF)|Trizek_(WMF)]], 15:44, 22 अक्टूबर 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Growth_team_updates&oldid=27642848 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-44</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W44"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/44|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Later in November, the Charts extension will be deployed to the test wikis in order to help identify and fix any issue. A security review is underway to then enable deployment to pilot wikis for broader testing. You can read [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project/Updates#October 2024: Working towards production deployment|the October project update]] and see the [https://en.wikipedia.beta.wmflabs.org/wiki/Charts latest documentation and examples on Beta Wikipedia]. * View all {{formatnum:32}} community-submitted {{PLURAL:32|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, [[w:en:PediaPress|Pediapress.com]], an external service that creates books from Wikipedia, can now use [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Maps|Wikimedia Maps]] to include existing pre-rendered infobox map images in their printed books on Wikipedia. [https://phabricator.wikimedia.org/T375761] '''Updates for technical contributors''' * Wikis can use [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:GuidedTour|the Guided Tour extension]] to help newcomers understand how to edit. The Guided Tours extension now works with [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Dark mode|dark mode]]. Guided Tour maintainers can check their tours to see that nothing looks odd. They can also set <code>emitTransitionOnStep</code> to <code>true</code> to fix an old bug. They can use the new flag <code>allowAutomaticBack</code> to avoid back-buttons they don't want. [https://phabricator.wikimedia.org/T73927#10241528] * Administrators in the Wikimedia projects who use the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Nuke|Nuke Extension]] will notice that mass deletions done with this tool have the "Nuke" tag. This change will make reviewing and analyzing deletions performed with the tool easier. [https://phabricator.wikimedia.org/T366068] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/44|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W44"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 20:56, 28 अक्टूबर 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27668811 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:UOzurumba (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-45</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W45"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/45|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Stewards can now make [[m:Special:MyLanguage/Global blocks|global account blocks]] cause global [[mw:Special:MyLanguage/Autoblock|autoblocks]]. This will assist stewards in preventing abuse from users who have been globally blocked. This includes preventing globally blocked temporary accounts from exiting their session or switching browsers to make subsequent edits for 24 hours. Previously, temporary accounts could exit their current session or switch browsers to continue editing. This is an anti-abuse tool improvement for the [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|Temporary Accounts]] project. You can read more about the [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/Updates|progress on key features for temporary accounts]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T368949] * Wikis that have the [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Deployment status|CampaignEvents extension enabled]] can now use the [[m:Special:MyLanguage/Campaigns/Foundation Product Team/Event list#October 29, 2024: Collaboration List launched|Collaboration List]] feature. This list provides a new, easy way for contributors to learn about WikiProjects on their wikis. Thanks to the Campaign team for this work that is part of [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2024-2025/Product %26 Technology OKRs#WE KRs|the 2024/25 annual plan]]. If you are interested in bringing the CampaignEvents extension to your wiki, you can [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Deployment status#How to Request the CampaignEvents Extension for your wiki|follow these steps]] or you can reach out to User:Udehb-WMF for help. * The text color for red links will be slightly changed later this week to improve their contrast in light mode. [https://phabricator.wikimedia.org/T370446] * View all {{formatnum:32}} community-submitted {{PLURAL:32|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, on multilingual wikis, users [[phab:T216368|can now]] hide translations from the WhatLinksHere special page. '''Updates for technical contributors''' * XML [[m:Special:MyLanguage/Data dumps|data dumps]] have been temporarily paused whilst a bug is investigated. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/xmldatadumps-l@lists.wikimedia.org/message/BXWJDPO5QI2QMBCY7HO36ELDCRO6HRM4/] '''In depth''' * Temporary Accounts have been deployed to six wikis; thanks to the Trust and Safety Product team for [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|this work]], you can read about [[phab:T340001|the deployment plans]]. Beginning next week, Temporary Accounts will also be enabled on [[phab:T378336|seven other projects]]. If you are active on these wikis and need help migrating your tools, please reach out to [[m:User:Udehb-WMF|User:Udehb-WMF]] for assistance. * The latest quarterly [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2024/October|Language and Internationalization newsletter]] is available. It includes: New languages supported in translatewiki or in MediaWiki; New keyboard input methods for some languages; details about recent and upcoming meetings, and more. '''Meetings and events''' * [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Users and Developers Conference Fall 2024|MediaWiki Users and Developers Conference Fall 2024]] is happening in Vienna, Austria and online from 4 to 6 November 2024. The conference will feature discussions around the usage of MediaWiki software by and within companies in different industries and will inspire and onboard new users. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/45|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W45"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 20:50, 4 नवम्बर 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27693917 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:UOzurumba (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-46</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W46"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/46|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * On wikis with the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Translate|Translate extension]] enabled, users will notice that the FuzzyBot will now automatically create translated versions of categories used on translated pages. [https://phabricator.wikimedia.org/T285463] * View all {{formatnum:29}} community-submitted {{PLURAL:29|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, the submitted task to use the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:SecurePoll|SecurePoll extension]] for English Wikipedia's special [[w:en:Wikipedia:Administrator elections|administrator election]] was resolved on time. [https://phabricator.wikimedia.org/T371454] '''Updates for technical contributors''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] In <code dir="ltr">[[mw:MediaWiki_1.44/wmf.2|1.44.0-wmf-2]]</code>, the logic of Wikibase function <code>getAllStatements</code> changed to behave like <code>getBestStatements</code>. Invoking the function now returns a copy of values which are immutable. [https://phabricator.wikimedia.org/T270851] * [https://en.wikipedia.org/api/rest_v1/ Wikimedia REST API] users, such as bot operators and tool maintainers, may be affected by ongoing upgrades. The API will be rerouting some page content endpoints from RESTbase to the newer [[mw:Special:MyLanguage/API:REST API|MediaWiki REST API]] endpoints. The [[phab:T374683|impacted endpoints]] include getting page/revision metadata and rendered HTML content. These changes will be available on testwiki later this week, with other projects to follow. This change should not affect existing functionality, but active users of the impacted endpoints should verify behavior on testwiki, and raise any concerns on the related [[phab:T374683|Phabricator ticket]]. '''In depth''' * Admins and users of the Wikimedia projects [[mw:Special:MyLanguage/Moderator_Tools/Automoderator#Usage|where Automoderator is enabled]] can now monitor and evaluate important metrics related to Automoderator's actions. [https://superset.wmcloud.org/superset/dashboard/unified-automoderator-activity-dashboard/ This Superset dashboard] calculates and aggregates metrics about Automoderator's behaviour on the projects in which it is deployed. Thanks to the Moderator Tools team for this Dashboard; you can visit [[mw:Special:MyLanguage/Moderator Tools/Automoderator/Unified Activity Dashboard|the documentation page]] for more information about this work. [https://phabricator.wikimedia.org/T369488] '''Meetings and events''' * 21 November 2024 ([[m:Special:MyLanguage/Event:Commons community discussion - 21 November 2024 8:00 UTC|8:00 UTC]] & [[m:Special:MyLanguage/Event:Commons community discussion - 21 November 2024 16:00 UTC|16:00 UTC]]) - [[c:Commons:WMF support for Commons/Commons community calls|Community call]] with Wikimedia Commons volunteers and stakeholders to help prioritize support efforts for 2025-2026 Fiscal Year. The theme of this call is how content should be organised on Wikimedia Commons. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/46|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W46"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:07, 12 नवम्बर 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27732268 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:UOzurumba (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-47</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W47"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/47|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Users of Wikimedia sites will now be warned when they create a [[mw:Special:MyLanguage/Help:Redirects|redirect]] to a page that doesn't exist. This will reduce the number of broken redirects to red links in our projects. [https://phabricator.wikimedia.org/T326057] * View all {{formatnum:42}} community-submitted {{PLURAL:42|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Pywikibot/Overview|Pywikibot]], which automates work on MediaWiki sites, was upgraded to 9.5.0 on Toolforge. [https://phabricator.wikimedia.org/T378676] '''Updates for technical contributors''' * On wikis that use the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:FlaggedRevs|FlaggedRevs extension]], pages created or moved by users with the appropriate permissions are marked as flagged automatically. This feature has not been working recently, and changes fixing it should be deployed this week. Thanks to Daniel and Wargo for working on this. [https://phabricator.wikimedia.org/T379218][https://phabricator.wikimedia.org/T368380] '''In depth''' * There is a new [https://diff.wikimedia.org/2024/11/05/say-hi-to-temporary-accounts-easier-collaboration-with-logged-out-editors-with-better-privacy-protection Diff post] about Temporary Accounts, available in more than 15 languages. Read it to learn about what Temporary Accounts are, their impact on different groups of users, and the plan to introduce the change on all wikis. '''Meetings and events''' * Technical volunteers can now register for the [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2025|2025 Wikimedia Hackathon]], which will take place in Istanbul, Turkey. [https://pretix.eu/wikimedia/hackathon2025/ Application for travel and accommodation scholarships] is open from '''November 12 to December 10 2024'''. The registration for the event will close in mid-April 2025. The Wikimedia Hackathon is an annual gathering that unites the global technical community to collaborate on existing projects and explore new ideas. * Join the [[C:Special:MyLanguage/Commons:WMF%20support%20for%20Commons/Commons%20community%20calls|Wikimedia Commons community calls]] this week to help prioritize support for Commons which will be planned for 2025–2026. The theme will be how content should be organised on Wikimedia Commons. This is an opportunity for volunteers who work on different things to come together and talk about what matters for the future of the project. The calls will take place '''November 21, 2024, [[m:Special:MyLanguage/Event:Commons community discussion - 21 November 2024 8:00 UTC|8:00 UTC]] and [[m:Special:MyLanguage/Event:Commons community discussion - 21 November 2024 16:00 UTC|16:00 UTC]]'''. * A [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community meetings#29 November 2024|Language community meeting]] will take place '''November 29, 16:00 UTC''' to discuss updates and technical problem-solving. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/47|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W47"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 02:00, 19 नवम्बर 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27806858 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:UOzurumba (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-48</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W48"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/48|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * [[File:Octicons-gift.svg|12px|link=|class=skin-invert|Wishlist item]] A new version of the standard wikitext editor-mode [[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeMirror|syntax highlighter]] will be available as a [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|beta feature]] later this week. This brings many new features and bug fixes, including right-to-left support, [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CodeMirror#Template folding|template folding]], [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CodeMirror#Autocompletion|autocompletion]], and an improved search panel. You can learn more on the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CodeMirror|help page]]. * The 2010 wikitext editor now supports common keyboard shortcuts such <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>Ctrl</code>+<code>B</code></bdi> for bold and <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>Ctrl</code>+<code>I</code></bdi> for italics. A full [[mw:Help:Extension:WikiEditor#Keyboard shortcuts|list of all six shortcuts]] is available. Thanks to SD0001 for this improvement. [https://phabricator.wikimedia.org/T62928] * Starting November 28, Flow/Structured Discussions pages will be automatically archived and set to read-only at the following wikis: <bdi>bswiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>elwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>euwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>fawiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>fiwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>frwikiquote</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>frwikisource</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>frwikiversity</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>frwikivoyage</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>idwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>lvwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>plwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>ptwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>urwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>viwikisource</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>zhwikisource</bdi>. This is done as part of [[mw:Special:MyLanguage/Structured_Discussions/Deprecation|StructuredDiscussions deprecation work]]. If you need any assistance to archive your page in advance, please contact [[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]]. * View all {{formatnum:25}} community-submitted {{PLURAL:25|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, a user creating a new AbuseFilter can now only set the filter to "protected" [[phab:T377765|if it includes a protected variable]]. '''Updates for technical contributors''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Extension:CodeEditor|CodeEditor]], which can be used in JavaScript, CSS, JSON, and Lua pages, [[phab:T377663|now offers]] live autocompletion. Thanks to SD0001 for this improvement. The feature can be temporarily disabled on a page by pressing <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>Ctrl</code>+<code>,</code></bdi> and un-selecting "<bdi lang="en" dir="ltr">Live Autocompletion</bdi>". * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Tool-maintainers who use the Graphite system for tracking metrics, need to migrate to the newer Prometheus system. They can check [https://grafana.wikimedia.org/d/K6DEOo5Ik/grafana-graphite-datasource-utilization?orgId=1 this dashboard] and the list in the Description of the [[phab:T350592|task T350592]] to see if their tools are listed, and they should claim metrics and dashboards connected to their tools. They can then disable or migrate all existing metrics by following the instructions in the task. The Graphite service will become read-only in April. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/KLUV4IOLRYXPQFWD6WKKJUHMWE77BMSZ/] * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] The [[mw:Special:MyLanguage/NewPP parser report|New PreProcessor parser performance report]] has been fixed to give an accurate count for the number of Wikibase entities accessed. It had previously been resetting after 400 entities. [https://phabricator.wikimedia.org/T279069] '''Meetings and events''' * A [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community meetings#29 November 2024|Language community meeting]] will take place November 29 at [https://zonestamp.toolforge.org/1732896000 16:00 UTC]. There will be presentations on topics like developing language keyboards, the creation of the Mooré Wikipedia, the language support track at [[m:Wiki Indaba|Wiki Indaba]], and a report from the Wayuunaiki community on their experiences with the Incubator and as a new community over the last 3 years. This meeting will be in English and will also have Spanish interpretation. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/48|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W48"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 22:41, 25 नवम्बर 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27847039 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-49</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W49"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/49|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Two new parser functions were added this week. The <code dir="ltr"><nowiki>{{</nowiki>[[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic words#interwikilink|#interwikilink]]<nowiki>}}</nowiki></code> function adds an [[mw:Special:MyLanguage/Help:Links#Interwiki links|interwiki link]] and the <code dir="ltr"><nowiki>{{</nowiki>[[mw:Special:MyLanguage/Help:Magic words#interlanguagelink|#interlanguagelink]]<nowiki>}}</nowiki></code> function adds an [[mw:Special:MyLanguage/Help:Links#Interlanguage links|interlanguage link]]. These parser functions are useful on wikis where namespaces conflict with interwiki prefixes. For example, links beginning with <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>MOS:</code></bdi> on English Wikipedia [[phab:T363538|conflict with the <code>mos</code> language code prefix of Mooré Wikipedia]]. * Starting this week, Wikimedia wikis no longer support connections using old RSA-based HTTPS certificates, specifically rsa-2048. This change is to improve security for all users. Some older, unsupported browser or smartphone devices will be unable to connect; Instead, they will display a connectivity error. See the [[wikitech:HTTPS/Browser_Recommendations|HTTPS Browser Recommendations page]] for more-detailed information. All modern operating systems and browsers are always able to reach Wikimedia projects. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/CTYEHVNSXUD3NFAAMG3BLZVTVQWJXJAH/] * Starting December 16, Flow/Structured Discussions pages will be automatically archived and set to read-only at the following wikis: <bdi>arwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>cawiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>frwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>mediawikiwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>orwiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>wawiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>wawiktionary</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>wikidatawiki</bdi>{{int:comma-separator/en}}<bdi>zhwiki</bdi>. This is done as part of [[mw:Special:MyLanguage/Structured_Discussions/Deprecation|StructuredDiscussions deprecation work]]. If you need any assistance to archive your page in advance, please contact [[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T380910] * This month the Chart extension was deployed to production and is now available on Commons and Testwiki. With the security review complete, pilot wiki deployment is expected to start in the first week of December. You can see a working version [[testwiki:Charts|on Testwiki]] and read [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project/Updates|the November project update]] for more details. * View all {{formatnum:23}} community-submitted {{PLURAL:23|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, a bug with the "Download as PDF" system was fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T376438] '''Updates for technical contributors''' * In late February, temporary accounts will be rolled out on at least 10 large wikis. This deployment will have a significant effect on the community-maintained code. This is about Toolforge tools, bots, gadgets, and user scripts that use IP address data or that are available for logged-out users. The Trust and Safety Product team wants to identify this code, monitor it, and assist in updating it ahead of the deployment to minimize disruption to workflows. The team asks technical editors and volunteer developers to help identify such tools by adding them to [[mw:Trust and Safety Product/Temporary Accounts/For developers/Impacted tools|this list]]. In addition, review the [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/For developers|updated documentation]] to learn how to adjust the tools. Join the discussions on the [[mw:Talk:Trust and Safety Product/Temporary Accounts|project talk page]] or in the [[discord:channels/221049808784326656/1227616742340034722|dedicated thread]] on the [[w:Wikipedia:Discord|Wikimedia Community Discord server (in English)]] for support and to share feedback. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/49|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W49"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 22:22, 2 दिसम्बर 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27873992 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-50</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W50"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/50|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * Technical documentation contributors can find updated resources, and new ways to connect with each other and the Wikimedia Technical Documentation Team, at the [[mw:Special:MyLanguage/Documentation|Documentation hub]] on MediaWiki.org. This page links to: resources for writing and improving documentation, a new <bdi lang="zxx" dir="ltr">#wikimedia-techdocs</bdi> IRC channel on libera.chat, a listing of past and upcoming documentation events, and ways to request a documentation consultation or review. If you have any feedback or ideas for improvements to the documentation ecosystem, please [[mw:Wikimedia Technical Documentation Team#Contact us|contact the Technical Documentation Team]]. '''Updates for editors''' [[File:Edit Check on Desktop.png|thumb|Layout change for the Edit Check feature]] * Later this week, [[mw:Special:MyLanguage/Edit check|Edit Check]] will be relocated to a sidebar on desktop. Edit check is the feature for new editors to help them follow policies and guidelines. This layout change creates space to present people with [[mw:Edit check#1 November 2024|new Checks]] that appear ''while'' they are typing. The [[mw:Special:MyLanguage/Edit check#Reference Check A/B Test|initial results]] show newcomers encountering Edit Check are 2.2 times more likely to publish a new content edit that includes a reference and is not reverted. * The Chart extension, which enables editors to create data visualizations, was successfully made available on MediaWiki.org and three pilot wikis (Italian, Swedish, and Hebrew Wikipedias). You can see a working examples [[testwiki:Charts|on Testwiki]] and read [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project/Updates|the November project update]] for more details. * Translators in wikis where the [[mw:Special:MyLanguage/Content translation/Section translation#Try the tool|mobile experience of Content Translation is available]], can now discover articles in Wikiproject campaigns of their interest from the "[https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&campaign=specialcx&filter-type=automatic&filter-id=collections&active-list=suggestions&from=es&to=en All collection]" category in the articles suggestion feature. Wikiproject Campaign organizers can use this feature, to help translators to discover articles of interest, by adding the <code dir=ltr><nowiki><page-collection> </page-collection></nowiki></code> tag to their campaign article list page on Meta-wiki. This will make those articles discoverable in the Content Translation tool. For more detailed information on how to use the tool and tag, please refer to [[mw:Special:MyLanguage/Translation suggestions: Topic-based & Community-defined lists/How to use the features|the step-by-step guide]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T378958] * The [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Nuke|Nuke]] feature, which enables administrators to mass delete pages, now has a [[phab:T376379#10310998|multiselect filter for namespace selection]]. This enables users to select multiple specific namespaces, instead of only one or all, when fetching pages for deletion. * The Nuke feature also now [[phab:T364225#10371365|provides links]] to the userpage of the user whose pages were deleted, and to the pages which were not selected for deletion, after page deletions are queued. This enables easier follow-up admin-actions. Thanks to Chlod and the Moderator Tools team for both of these improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T364225#10371365] * The Editing Team is working on making it easier to populate citations from archive.org using the [[mw:Special:MyLanguage/Citoid/Enabling Citoid on your wiki|Citoid]] tool, the auto-filled citation generator. They are asking communities to add two parameters preemptively, <code dir=ltr>archiveUrl</code> and <code dir=ltr>archiveDate</code>, within the TemplateData for each citation template using Citoid. You can see an [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Template%3ACite_web%2Fdoc&diff=1261320172&oldid=1260788022 example of a change in a template], and a [https://global-search.toolforge.org/?namespaces=10&q=%5C%22citoid%5C%22%3A%20%5C%7B&regex=1&title= list of all relevant templates]. [https://phabricator.wikimedia.org/T374831] * One new wiki has been created: a {{int:project-localized-name-group-wikivoyage}} in [[d:Q9240|Indonesian]] ([[voy:id:|<code>voy:id:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T380726] * Last week, all wikis had problems serving pages to logged-in users and some logged-out users for 30–45 minutes. This was caused by a database problem, and investigation is ongoing. [https://www.wikimediastatus.net/incidents/3g2ckc7bp6l9] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:19}} community-submitted {{PLURAL:19|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, a bug in the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Add a link|Add Link]] feature has been fixed. Previously, the list of sections which are excluded from Add Link was partially ignored in certain cases. [https://phabricator.wikimedia.org/T380455][https://phabricator.wikimedia.org/T380329] '''Updates for technical contributors''' * [[mw:Special:MyLanguage/Codex|Codex]], the design system for Wikimedia, now has an early-stage [[git:design/codex-php|implementation in PHP]]. It is available for general use in MediaWiki extensions and Toolforge apps through [https://packagist.org/packages/wikimedia/codex Composer], with use in MediaWiki core coming soon. More information is available in [[wmdoc:design-codex-php/main/index.html|the documentation]]. Thanks to Doğu for the inspiration and many contributions to the library. [https://phabricator.wikimedia.org/T379662] * [https://en.wikipedia.org/api/rest_v1/ Wikimedia REST API] users, such as bot operators and tool maintainers, may be affected by ongoing upgrades. On December 4, the MediaWiki Interfaces team began rerouting page/revision metadata and rendered HTML content endpoints on [[testwiki:|testwiki]] from RESTbase to comparable MediaWiki REST API endpoints. The team encourages active users of these endpoints to verify their tool's behavior on testwiki and raise any concerns on the related [[phab:T374683|Phabricator ticket]] before the end of the year, as they intend to roll out the same change across all Wikimedia projects in early January. These changes are part of the work to replace the outdated [[mw:RESTBase/deprecation|RESTBase]] system. * The [https://wikimediafoundation.limesurvey.net/986172 2024 Developer Satisfaction Survey] is seeking the opinions of the Wikimedia developer community. Please take the survey if you have any role in developing software for the Wikimedia ecosystem. The survey is open until 3 January 2025, and has an associated [[foundation:Legal:Developer Satisfaction Survey 2024 Privacy Statement|privacy statement]]. * There is no new MediaWiki version this week. [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/Deployments/Yearly_calendar] '''Meetings and events''' * The next meeting in the series of [[c:Commons:WMF support for Commons/Commons community calls|Wikimedia Foundation discussions with the Wikimedia Commons community]] will take place on [[m:Event:Commons community discussion - 12 December 2024 08:00 UTC|December 12 at 8:00 UTC]] and [[m:Event:Commons community discussion - 12_December 2024 16:00 UTC|at 16:00 UTC]]. The topic of this call is new media and new contributors. Contributors from all wikis are welcome to attend. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/50|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W50"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 22:15, 9 दिसम्बर 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27919424 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2024-51</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2024-W51"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/51|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * Interested in improving event management on your home wiki? The [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents|CampaignEvents extension]] offers organizers features like event registration management, event/wikiproject promotion, finding potential participants, and more - all directly on-wiki. If you are an organizer or think your community would benefit from this extension, start a discussion to enable it on your wiki today. To learn more about how to enable this extension on your wiki, visit the [[m:CampaignEvents/Deployment status#How to Request the CampaignEvents Extension for your wiki|deployment status page]]. '''Updates for editors''' * Users of the iOS Wikipedia App in Italy and Mexico on the Italian, Spanish, and English Wikipedias, can see a [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/iOS/Personalized Wikipedia Year in Review|personalized Year in Review]] with insights based on their reading and editing history. * Users of the Android Wikipedia App in Sub-Saharan Africa and South Asia can see the new [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android/Rabbit Holes|Rabbit Holes]] feature. This feature shows a suggested search term in the Search bar based on the current article being viewed, and a suggested reading list generated from the user’s last two visited articles. * The [[m:Special:MyLanguage/Global reminder bot|global reminder bot]] is now active and running on nearly 800 wikis. This service reminds most users holding temporary rights when they are about to expire, so that they can renew should they want to. See [[m:Global reminder bot/Technical details|the technical details page]] for more information. * The next issue of Tech News will be sent out on 13 January 2025 because of the end of year holidays. Thank you to all of the translators, and people who submitted content or feedback, this year. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:27}} community-submitted {{PLURAL:27|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, a bug was [[phab:T374988|fixed]] in the Android Wikipedia App which had caused translatable SVG images to show the wrong language when they were tapped. '''Updates for technical contributors''' * There is no new MediaWiki version next week. The next deployments will start on 14 January. [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/Deployments/Yearly_calendar/2025] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/51|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2024-W51"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 22:24, 16 दिसम्बर 2024 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=27942374 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-03</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W03"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/03|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The Single User Login system is being updated over the next few months. This is the system which allows users to fill out the login form on one Wikimedia site and get logged in on all others at the same time. It needs to be updated because of the ways that browsers are increasingly restricting cross-domain cookies. To accommodate these restrictions, login and account creation pages will move to a central domain, but it will still appear to the user as if they are on the originating wiki. The updated code will be enabled this week for users on test wikis. This change is planned to roll out to all users during February and March. See [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Platform Team/SUL3#Deployment|the SUL3 project page]] for more details and a timeline. '''Updates for editors''' * On wikis with [[mw:Special:MyLanguage/Extension:PageAssessments|PageAssessments]] installed, you can now [[mw:Special:MyLanguage/Extension:PageAssessments#Search|filter search results]] to pages in a given WikiProject by using the <code dir=ltr>inproject:</code> keyword. (These wikis: {{int:project-localized-name-arwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-enwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-enwikivoyage/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-frwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-huwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-newiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-trwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-zhwiki/en}}) [https://phabricator.wikimedia.org/T378868] * One new wiki has been created: a {{int:project-localized-name-group-wikipedia}} in [[d:Q34129|Tigre]] ([[w:tig:|<code>w:tig:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T381377] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:35}} community-submitted {{PLURAL:35|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, there was a bug with updating a user's edit-count after making a rollback edit, which is now fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T382592] '''Updates for technical contributors''' * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Wikimedia REST API users, such as bot operators and tool maintainers, may be affected by ongoing upgrades. Starting the week of January 13, we will begin rerouting [[phab:T374683|some page content endpoints]] from RESTbase to the newer MediaWiki REST API endpoints for all wiki projects. This change was previously available on testwiki and should not affect existing functionality, but active users of the impacted endpoints may raise issues directly to the [[phab:project/view/6931/|MediaWiki Interfaces Team]] in Phabricator if they arise. * Toolforge tool maintainers can now share their feedback on Toolforge UI, an initiative to provide a web platform that allows creating and managing Toolforge tools through a graphic interface, in addition to existing command-line workflows. This project aims to streamline active maintainers’ tasks, as well as make registration and deployment processes more accessible for new tool creators. The initiative is still at a very early stage, and the Cloud Services team is in the process of collecting feedback from the Toolforge community to help shape the solution to their needs. [[wikitech:Wikimedia Cloud Services team/EnhancementProposals/Toolforge UI|Read more and share your thoughts about Toolforge UI]]. * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] For tool and library developers who use the OAuth system: The identity endpoint used for [[mw:Special:MyLanguage/OAuth/For Developers#Identifying the user|OAuth 1]] and [[mw:Special:MyLanguage/OAuth/For Developers#Identifying the user 2|OAuth 2]] returned a JSON object with an integer in its <code>sub</code> field, which was incorrect (the field must always be a string). This has been fixed; the fix will be deployed to Wikimedia wikis on the week of January 13. [https://phabricator.wikimedia.org/T382139] * Many wikis currently use [[:mw:Parsoid/Parser Unification/Cite CSS|Cite CSS]] to render custom footnote markers in Parsoid output. Starting January 20 these rules will be disabled, but the developers ask you to ''not'' clean up your <bdi lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Common.css]]</bdi> until February 20 to avoid issues during the migration. Your wikis might experience some small changes to footnote markers in Visual Editor and when using experimental Parsoid read mode, but if there are changes these are expected to bring the rendering in line with the legacy parser output. [https://phabricator.wikimedia.org/T370027] '''Meetings and events''' * The next meeting in the series of [[c:Special:MyLanguage/Commons:WMF support for Commons/Commons community calls|Wikimedia Foundation Community Conversations with the Wikimedia Commons community]] will take place on [[m:Special:MyLanguage/Event:Commons community discussion - 15 January 2025 08:00 UTC|January 15 at 8:00 UTC]] and [[m:Special:MyLanguage/Event:Commons community discussion - 15 January 2025 16:00 UTC|at 16:00 UTC]]. The topic of this call is defining the priorities in tool investment for Commons. Contributors from all wikis, especially users who are maintaining tools for Commons, are welcome to attend. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/03|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W03"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 01:41, 14 जनवरी 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28048614 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-04</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W04"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/04|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Administrators can mass-delete multiple pages created by a user or IP address using [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Nuke|Extension:Nuke]]. It previously only allowed deletion of pages created in the last 30 days. It can now delete pages from the last 90 days, provided it is targeting a specific user or IP address. [https://phabricator.wikimedia.org/T380846] * On [[phab:P72148|wikis that use]] the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Patrolled edits|Patrolled edits]] feature, when the rollback feature is used to revert an unpatrolled page revision, that revision will now be marked as "manually patrolled" instead of "autopatrolled", which is more accurate. Some editors that use [[mw:Special:MyLanguage/Help:New filters for edit review/Filtering|filters]] on Recent Changes may need to update their filter settings. [https://phabricator.wikimedia.org/T302140] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:31}} community-submitted {{PLURAL:31|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, the Visual Editor's "Insert link" feature did not always suggest existing pages properly when an editor started typing, which has now been [[phab:T383497|fixed]]. '''Updates for technical contributors''' * The Structured Discussion extension (also known as Flow) is being progressively removed from the wikis. This extension is unmaintained and causes issues. It will be replaced by [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|DiscussionTools]], which is used on any regular talk page. [[mw:Special:MyLanguage/Structured Discussions/Deprecation#Deprecation timeline|The last group of wikis]] ({{int:project-localized-name-cawikiquote/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-fiwikimedia/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-gomwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-kabwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-ptwikibooks/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-sewikimedia/en}}) will soon be contacted. If you have questions about this process, please ping [[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] at your wiki. [https://phabricator.wikimedia.org/T380912] * The latest quarterly [[mw:Technical_Community_Newsletter/2025/January|Technical Community Newsletter]] is now available. This edition includes: updates about services from the Data Platform Engineering teams, information about Codex from the Design System team, and more. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/04|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W04"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 01:36, 21 जनवरी 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28129769 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-05</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W05"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/05|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * Patrollers and admins - what information or context about edits or users could help you to make patroller or admin decisions more quickly or easily? The Wikimedia Foundation wants to hear from you to help guide its upcoming annual plan. Please consider sharing your thoughts on this and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Product & Technology OKRs|13 other questions]] to shape the technical direction for next year. '''Updates for editors''' * iOS Wikipedia App users worldwide can now access a [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/iOS/Personalized Wikipedia Year in Review/How your data is used|personalized Year in Review]] feature, which provides insights based on their reading and editing history on Wikipedia. This project is part of a broader effort to help welcome new readers as they discover and interact with encyclopedic content. * [[File:Octicons-gift.svg|12px|link=|class=skin-invert|Wishlist item]] Edit patrollers now have a new feature available that can highlight potentially problematic new pages. When a page is created with the same title as a page which was previously deleted, a tag ('Recreated') will now be added, which users can filter for in [[{{#special:RecentChanges}}]] and [[{{#special:NewPages}}]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T56145] * Later this week, there will be a new warning for editors if they attempt to create a redirect that links to another redirect (a [[mw:Special:MyLanguage/Help:Redirects#Double redirects|double redirect]]). The feature will recommend that they link directly to the second redirect's target page. Thanks to the user SomeRandomDeveloper for this improvement. [https://phabricator.wikimedia.org/T326056] * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Wikimedia wikis allow [[w:en:WebAuthn|WebAuthn]]-based second factor checks (such as hardware tokens) during login, but the feature is [[m:Community Wishlist Survey 2023/Miscellaneous/Fix security key (WebAuthn) support|fragile]] and has very few users. The MediaWiki Platform team is temporarily disabling adding new WebAuthn keys, to avoid interfering with the rollout of [[mw:MediaWiki Platform Team/SUL3|SUL3]] (single user login version 3). Existing keys are unaffected. [https://phabricator.wikimedia.org/T378402] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:30}} community-submitted {{PLURAL:30|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * For developers that use the [[wikitech:Data Platform/Data Lake/Edits/MediaWiki history dumps|MediaWiki History dumps]]: The Data Platform Engineering team has added a couple of new fields to these dumps, to support the [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|Temporary Accounts]] initiative. If you maintain software that reads those dumps, please review your code and the updated documentation, since the order of the fields in the row will change. There will also be one field rename: in the <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>mediawiki_user_history</code></bdi> dump, the <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>anonymous</code></bdi> field will be renamed to <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>is_anonymous</code></bdi>. The changes will take effect with the next release of the dumps in February. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/LKMFDS62TXGDN6L56F4ABXYLN7CSCQDI/] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/05|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W05"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 22:14, 27 जनवरी 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28149374 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-06</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W06"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/06|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Editors who use the "Special characters" editing-toolbar menu can now see the 32 special characters you have used most recently, across editing sessions on that wiki. This change should help make it easier to find the characters you use most often. The feature is in both the 2010 wikitext editor and VisualEditor. [https://phabricator.wikimedia.org/T110722] * Editors using the 2010 wikitext editor can now create sublists with correct indentation by selecting the line(s) you want to indent and then clicking the toolbar buttons.[https://phabricator.wikimedia.org/T380438] You can now also insert <code><nowiki><code></nowiki></code> tags using a new toolbar button.[https://phabricator.wikimedia.org/T383010] Thanks to user stjn for these improvements. * Help is needed to ensure the [[mw:Special:MyLanguage/Citoid/Enabling Citoid on your wiki|citation generator]] works properly on each wiki. ** (1) Administrators should update the local versions of the page <code dir=ltr>MediaWiki:Citoid-template-type-map.json</code> to include entries for <code dir=ltr>preprint</code>, <code dir=ltr>standard</code>, and <code dir=ltr>dataset</code>; Here are example diffs to replicate [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=MediaWiki%3ACitoid-template-type-map.json&diff=1189164774&oldid=1165783565 for 'preprint'] and [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=MediaWiki%3ACitoid-template-type-map.json&diff=1270832208&oldid=1270828390 for 'standard' and 'dataset']. ** (2.1) If the citoid map in the citation template used for these types of references is missing, [[mediawikiwiki:Citoid/Enabling Citoid on your wiki#Step 2.a: Create a 'citoid' maps value for each citation template|one will need to be added]]. (2.2) If the citoid map does exist, the TemplateData will need to be updated to include new field names. Here are example updates [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Template%3ACitation%2Fdoc&diff=1270829051&oldid=1262470053 for 'preprint'] and [https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Template%3ACitation%2Fdoc&diff=1270831369&oldid=1270829480 for 'standard' and 'dataset']. The new fields that may need to be supported are <code dir=ltr>archiveID</code>, <code dir=ltr>identifier</code>, <code dir=ltr>repository</code>, <code dir=ltr>organization</code>, <code dir=ltr>repositoryLocation</code>, <code dir=ltr>committee</code>, and <code dir=ltr>versionNumber</code>. [https://phabricator.wikimedia.org/T383666] * One new wiki has been created: a {{int:project-localized-name-group-wikipedia/en}} in [[d:Q15637215|Central Kanuri]] ([[w:knc:|<code>w:knc:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T385181] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:27}} community-submitted {{PLURAL:27|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, the [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Help:Extension:Wikisource/Wikimedia OCR|OCR (optical character recognition) tool]] used for Wikisource now supports a new language, Church Slavonic. [https://phabricator.wikimedia.org/T384782] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/06|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W06"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:08, 4 फ़रवरी 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28203495 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-07</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W07"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/07|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The Product and Technology Advisory Council (PTAC) has published [[m:Special:MyLanguage/Product and Technology Advisory Council/February 2025 draft PTAC recommendation for feedback|a draft of their recommendations]] for the Wikimedia Foundation's Product and Technology department. They have recommended focusing on [[m:Special:MyLanguage/Product and Technology Advisory Council/February 2025 draft PTAC recommendation for feedback/Mobile experiences|mobile experiences]], particularly contributions. They request community [[m:Talk:Product and Technology Advisory Council/February 2025 draft PTAC recommendation for feedback|feedback at the talk page]] by 21 February. '''Updates for editors''' * The "Special pages" portlet link will be moved from the "Toolbox" into the "Navigation" section of the main menu's sidebar by default. This change is because the Toolbox is intended for tools relating to the current page, not tools relating to the site, so the link will be more logically and consistently located. To modify this behavior and update CSS styling, administrators can follow the instructions at [[phab:T385346|T385346]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T333211] * As part of this year's work around improving the ways readers discover content on the wikis, the Web team will be running an experiment with a small number of readers that displays some suggestions for related or interesting articles within the search bar. Please check out [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Content Discovery Experiments#Experiment 1: Display article recommendations in more prominent locations, search|the project page]] for more information. * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] Template editors who use TemplateStyles can now customize output for users with specific accessibility needs by using accessibility related media queries (<code dir=ltr>[https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web/CSS/@media/prefers-reduced-motion prefers-reduced-motion]</code>, <code dir=ltr>[https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web/CSS/@media/prefers-reduced-transparency prefers-reduced-transparency]</code>, <code dir=ltr>[https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web/CSS/@media/prefers-contrast prefers-contrast]</code>, and <code dir=ltr>[https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web/CSS/@media/forced-colors forced-colors]</code>). Thanks to user Bawolff for these improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T384175] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:22}} community-submitted {{PLURAL:22|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, the global blocks log will now be shown directly on the {{#special:CentralAuth}} page, similarly to global locks, to simplify the workflows for stewards. [https://phabricator.wikimedia.org/T377024] '''Updates for technical contributors''' * Wikidata [[d:Special:MyLanguage/Help:Default values for labels and aliases|now supports a special language as a "default for all languages"]] for labels and aliases. This is to avoid excessive duplication of the same information across many languages. If your Wikidata queries use labels, you may need to update them as some existing labels are getting removed. [https://phabricator.wikimedia.org/T312511] * The function <code dir="ltr">getDescription</code> was invoked on every Wiki page read and accounts for ~2.5% of a page's total load time. The calculated value will now be cached, reducing load on Wikimedia servers. [https://phabricator.wikimedia.org/T383660] * As part of the RESTBase deprecation [[mw:RESTBase/deprecation|effort]], the <code dir="ltr">/page/related</code> endpoint has been blocked as of February 6, 2025, and will be removed soon. This timeline was chosen to align with the deprecation schedules for older Android and iOS versions. The stable alternative is the "<code dir="ltr">morelike</code>" action API in MediaWiki, and [[gerrit:c/mediawiki/services/mobileapps/+/982154/13/pagelib/src/transform/FooterReadMore.js|a migration example]] is available. The MediaWiki Interfaces team [[phab:T376297|can be contacted]] for any questions. [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/GFC2IJO7L4BWO3YTM7C5HF4MCCBE2RJ2/] '''In depth''' * The latest quarterly [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January|Language and Internationalization newsletter]] is available. It includes: Updates about the "Contribute" menu; details on some of the newest language editions of Wikipedia; details on new languages supported by the MediaWiki interface; updates on the Community-defined lists feature; and more. * The latest [[mw:Extension:Chart/Project/Updates#January 2025: Better visibility into charts and tabular data usage|Chart Project newsletter]] is available. It includes updates on the progress towards bringing better visibility into global charts usage and support for categorizing pages in the Data namespace on Commons. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/07|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W07"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:11, 11 फ़रवरी 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28231022 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-08</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W08"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/08|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * Communities using growth tools can now showcase one event on the <code>{{#special:Homepage}}</code> for newcomers. This feature will help newcomers to be informed about editing activities they can participate in. Administrators can create a new event to showcase at <code>{{#special:CommunityConfiguration}}</code>. To learn more about this feature, please read [[diffblog:2025/02/12/community-updates-module-connecting-newcomers-to-your-initiatives/|the Diff post]], have a look [[mw:Special:MyLanguage/Help:Growth/Tools/Community updates module|at the documentation]], or contact [[mw:Talk:Growth|the Growth team]]. '''Updates for editors''' [[File:Page Frame Features on desktop.png|thumb|Highlighted talk pages improvements]] * Starting next week, talk pages at these wikis – {{int:project-localized-name-eswiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-frwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-itwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-jawiki/en}} – will get [[diffblog:2024/05/02/making-talk-pages-better-for-everyone/|a new design]]. This change was extensively tested as a Beta feature and is the last step of [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Feature summary|talk pages improvements]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T379102] * You can now navigate to view a redirect page directly from its action pages, such as the history page. Previously, you were forced to first go to the redirect target. This change should help editors who work with redirects a lot. Thanks to user stjn for this improvement. [https://phabricator.wikimedia.org/T5324] * When a Cite reference is reused many times, wikis currently show either numbers like "1.23" or localized alphabetic markers like "a b c" in the reference list. Previously, if there were so many reuses that the alphabetic markers were all used, [[MediaWiki:Cite error references no backlink label|an error message]] was displayed. As part of the work to [[phab:T383036|modernize Cite customization]], these errors will no longer be shown and instead the backlinks will fall back to showing numeric markers like "1.23" once the alphabetic markers are all used. * The log entries for each change to an editor's user-groups are now clearer by specifying exactly what has changed, instead of the plain before and after listings. Translators can [[phab:T369466|help to update the localized versions]]. Thanks to user Msz2001 for these improvements. * A new filter has been added to the [[{{#special:Nuke}}]] tool, which allows administrators to mass delete pages, to enable users to filter for pages in a range of page sizes (in bytes). This allows, for example, deleting pages only of a certain size or below. [https://phabricator.wikimedia.org/T378488] * Non-administrators can now check which pages are able to be deleted using the [[{{#special:Nuke}}]] tool. Thanks to user MolecularPilot for this and the previous improvements. [https://phabricator.wikimedia.org/T376378] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:25}} community-submitted {{PLURAL:25|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, a bug was fixed in the configuration for the AV1 video file format, which enables these files to play again. [https://phabricator.wikimedia.org/T382193] '''Updates for technical contributors''' * Parsoid Read Views is going to be rolling out to most Wiktionaries over the next few weeks, following the successful transition of Wikivoyage to Parsoid Read Views last year. For more information, see the [[mw:Special:MyLanguage/Parsoid/Parser Unification|Parsoid/Parser Unification]] project page. [https://phabricator.wikimedia.org/T385923][https://phabricator.wikimedia.org/T371640] * Developers of tools that run on-wiki should note that <code dir=ltr>mw.Uri</code> is deprecated. Tools requiring <code dir=ltr>mw.Uri</code> must explicitly declare <code dir=ltr>mediawiki.Uri</code> as a ResourceLoader dependency, and should migrate to the browser native <code dir=ltr>URL</code> API soon. [https://phabricator.wikimedia.org/T384515] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/08|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W08"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 21:16, 17 फ़रवरी 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28275610 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-09</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W09"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/09|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Administrators can now customize how the [[m:Special:MyLanguage/User language|Babel feature]] creates categories using [[{{#special:CommunityConfiguration/Babel}}]]. They can rename language categories, choose whether they should be auto-created, and adjust other settings. [https://phabricator.wikimedia.org/T374348] * The <bdi lang="en" dir="ltr">[https://www.wikimedia.org/ wikimedia.org]</bdi> portal has been updated – and is receiving some ongoing improvements – to modernize and improve the accessibility of our portal pages. It now has better support for mobile layouts, updated wording and links, and better language support. Additionally, all of the Wikimedia project portals, such as <bdi lang="en" dir="ltr">[https://wikibooks.org wikibooks.org]</bdi>, now support dark mode when a reader is using that system setting. [https://phabricator.wikimedia.org/T373204][https://phabricator.wikimedia.org/T368221][https://meta.wikimedia.org/wiki/Project_portals] * One new wiki has been created: a {{int:project-localized-name-group-wiktionary/en}} in [[d:Q33965|Santali]] ([[wikt:sat:|<code>wikt:sat:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T386619] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:30}} community-submitted {{PLURAL:30|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, a bug was fixed that prevented clicking on search results in the web-interface for some Firefox for Android phone configurations. [https://phabricator.wikimedia.org/T381289] '''Meetings and events''' * The next Language Community Meeting is happening soon, February 28th at [https://zonestamp.toolforge.org/1740751200 14:00 UTC]. This week's meeting will cover: highlights and technical updates on keyboard and tools for the Sámi languages, Translatewiki.net contributions from the Bahasa Lampung community in Indonesia, and technical Q&A. If you'd like to join, simply [[mw:Wikimedia Language and Product Localization/Community meetings#28 February 2025|sign up on the wiki page]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/09|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W09"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:41, 25 फ़रवरी 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28296129 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-10</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W10"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/10|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * All logged-in editors using the mobile view can now edit a full page. The "{{int:Minerva-page-actions-editfull}}" link is accessible from the "{{int:minerva-page-actions-overflow}}" menu in the toolbar. This was previously only available to editors using the [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Advanced mobile contributions|Advanced mobile contributions]] setting. [https://phabricator.wikimedia.org/T387180] * Interface administrators can now help to remove the deprecated Cite CSS code matching "<code dir="ltr">mw-ref</code>" from their local <bdi lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Common.css]]</bdi>. The list of wikis in need of cleanup, and the code to remove, [https://global-search.toolforge.org/?q=mw-ref%5B%5E-a-z%5D&regex=1&namespaces=8&title=.*css can be found with this global search] and in [https://ace.wikipedia.org/w/index.php?title=MediaWiki:Common.css&oldid=145662#L-139--L-144 this example], and you can learn more about how to help on the [[mw:Parsoid/Parser Unification/Cite CSS|CSS migration project page]]. The Cite footnote markers ("<code dir="ltr">[1]</code>") are now rendered by [[mw:Special:MyLanguage/Parsoid|Parsoid]], and the deprecated CSS is no longer needed. The CSS for backlinks ("<code dir="ltr">mw:referencedBy</code>") should remain in place for now. This cleanup is expected to cause no visible changes for readers. Please help to remove this code before March 20, after which the development team will do it for you. * When editors embed a file (e.g. <code><nowiki>[[File:MediaWiki.png]]</nowiki></code>) on a page that is protected with cascading protection, the software will no longer restrict edits to the file description page, only to new file uploads.[https://phabricator.wikimedia.org/T24521] In contrast, transcluding a file description page (e.g. <code><nowiki>{{:File:MediaWiki.png}}</nowiki></code>) will now restrict edits to the page.[https://phabricator.wikimedia.org/T62109] * When editors revert a file to an earlier version it will now require the same permissions as ordinarily uploading a new version of the file. The software now checks for 'reupload' or 'reupload-own' rights,[https://phabricator.wikimedia.org/T304474] and respects cascading protection.[https://phabricator.wikimedia.org/T140010] * When administrators are listing pages for deletion with the Nuke tool, they can now also list associated talk pages and redirects for deletion, alongside pages created by the target, rather than needing to manually delete these pages afterwards. [https://phabricator.wikimedia.org/T95797] * The [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/03|previously noted]] update to Single User Login, which will accommodate browser restrictions on cross-domain cookies by moving login and account creation to a central domain, will now roll out to all users during March and April. The team plans to enable it for all new account creation on [[wikitech:Deployments/Train#Tuesday|Group0]] wikis this week. See [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Platform Team/SUL3#Deployment|the SUL3 project page]] for more details and an updated timeline. * Since last week there has been a bug that shows some interface icons as black squares until the page has fully loaded. It will be fixed this week. [https://phabricator.wikimedia.org/T387351] * One new wiki has been created: a {{int:project-localized-name-group-wikipedia/en}} in [[d:Q2044560|Sylheti]] ([[w:syl:|<code>w:syl:</code>]]) [https://phabricator.wikimedia.org/T386441] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:23}} community-submitted {{PLURAL:23|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, a bug was fixed with loading images in very old versions of the Firefox browser on mobile. [https://phabricator.wikimedia.org/T386400] '''Updates for technical contributors''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.19|MediaWiki]] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/10|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W10"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 02:30, 4 मार्च 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28334563 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Growth Newsletter #33 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Growth_team_logo_-_Icon_only.svg|right|frameless|class=skin-invert]] ''A quarterly update from the Growth team on our work to improve the new editor experience.'' === [[mw:Growth/Constructive activation experimentation|Constructive Activation Experiments]] === This year, the Growth team is exploring ways to help more new account holders start editing—and do so constructively, meaning their edits are not reverted. Our latest experiments include: * '''Gradual rollout of "Add a Link" at English Wikipedia''' – We are gradually introducing the "Add a Link" structured task to newcomers at English Wikipedia ([[phab:T386029|T386029]]). This serves as a natural A/B test to measure its impact on activation, retention, and revert rates ([[phab:T382603|T382603]]). Previous experiments on pilot wikis showed that "Add a Link" increases newcomer participation, particularly by helping them make constructive (non-reverted) edits. * '''Testing in-article suggestions for first-time editors''' – Many new account holders want to contribute but don’t know where to start. To help, we’re piloting a feature that surfaces structured task suggestions directly in an article’s read view for brand-new editors ([[phab:T385343|T385343]]). These suggestions will appear for logged-in users with no edits, providing a clear, simple way to begin contributing that is surfaced while they read. === [[mw:Help:Growth/Tools/Community updates module|Community Updates]] === Newcomers often struggle to find their place in Wikipedia’s collaborative environment. While experienced editors easily discover events like edit-a-thons and writing campaigns, newcomers often miss out. * To bridge this gap, we launched the '''Community Updates''' module for the Newcomer Homepage. This module is disabled by default, allowing Community Admins to decide how (or if) to use it. * If your community hosts events, consider setting up a Community Update to engage and welcome newcomers! [[diffblog:2025/02/12/community-updates-module-connecting-newcomers-to-your-initiatives|Learn more on Diff]]. To configure, visit Special:CommunityConfiguration. === [[mw:Community Configuration|Community Configuration]] === Community Configuration is now available across all wikis, including non-Wikipedia projects ([[phab:T383910|T383910]]). Community Configuration allows admins to customize various features like Growth features and Automoderator for their communities, and more recently the Babel extension now allows admins to modify configuration: * '''Babel customization''' – Admins can now configure Babel settings ([[phab:T374348|T374348]]), including category naming, automatic category creation, and more. See an example on [[commons:Special:CommunityConfiguration/Babel|Wikimedia Commons]]. * '''Upcoming configurable features''' – Projects exploring community configuration options include: '''[[metawiki:Incident_Reporting_System|Incident Reporting System]]''' ([[phab:T374113|T374113]]) and '''[[phab:T384444|Cite backlinks]]''' ([[phab:T378807|T378807]]). === [[mw:Growth/Feature summary#Mentorship 2|Mentorship]] === Mentors play a key role in guiding new editors. If you’re interested in mentoring, or turning mentorship on at your wiki, check out the [[mw:Growth/FAQ#Mentorship|Mentorship FAQ]] * Starting February 17, 100% of new accounts at English Wikipedia will be assigned a mentor ([[phab:T384505|T384505]]). * At Spanish Wikipedia, on 50% of newcomers get a mentor. Experienced contributors are encouraged to [[:es:Especial:Gestionar_mentores|join mentorship]] so that Spanish Wikipedia can provide a mentor to all new users. === Looking Ahead === In the coming months, we will continue balancing maintenance work—such as deprecating EditGrowth Config ([[phab:T367574|T367574]]) and migrating Statslib ([[phab:T359352|T359352]]) — with user-facing improvements that support new editors and foster the next generation of contributors. ''<small>'''[[mw:Special:MyLanguage/Growth/Newsletters|Growth team's newsletter]]''' prepared by [[mw:Special:MyLanguage/Growth|the Growth team]] and posted by [[m:User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[mw:Talk:Growth|Give feedback]] • [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/Growth team updates|Subscribe or unsubscribe]].</small>'' </div> 19:00, 4 मार्च 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Growth_team_updates&oldid=28323658 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-11</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W11"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/11|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Editors who use password managers at multiple wikis may notice changes in the future. The way that our wikis provide information to password managers about reusing passwords across domains has recently been updated, so some password managers might now offer you login credentials that you saved for a different Wikimedia site. Some password managers already did this, and are now doing it for more Wikimedia domains. This is part of the [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Platform Team/SUL3|SUL3 project]] which aims to improve how our unified login works, and to keep it compatible with ongoing changes to the web-browsers we use. [https://phabricator.wikimedia.org/T385520][https://phabricator.wikimedia.org/T384844] * The Wikipedia Apps Team is inviting interested users to help improve Wikipedia’s offline and limited internet use. After discussions in [[m:Afrika Baraza|Afrika Baraza]] and the last [[m:Special:MyLanguage/ESEAP Hub/Meetings|ESEAP call]], key challenges like search, editing, and offline access are being explored, with upcoming focus groups to dive deeper into these topics. All languages are welcome, and interpretation will be available. Want to share your thoughts? [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Improving Wikipedia Mobile Apps for Offline & Limited Internet Use|Join the discussion]] or email <bdi lang="en" dir="ltr">aramadan@wikimedia.org</bdi>! * All wikis will be read-only for a few minutes on March 19. This is planned at [https://zonestamp.toolforge.org/1742392800 14:00 UTC]. More information will be published in Tech News and will also be posted on individual wikis in the coming weeks. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:27}} community-submitted {{PLURAL:27|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.20|MediaWiki]] '''In depth''' * The latest quarterly [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Newsletters/33|Growth newsletter]] is available. It includes: the launch of the Community Updates module, the most recent changes in Community Configuration, and the upcoming test of in-article suggestions for first-time editors. * An old API that was previously used in the Android Wikipedia app is being removed at the end of March. There are no current software uses, but users of the app with a version that is older than 6 months by the time of removal (2025-03-31), will no longer have access to the Suggested Edits feature, until they update their app. You can [[diffblog:2025/02/24/sunset-of-wikimedia-recommendation-api/|read more details about this change]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/11|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W11"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:09, 10 मार्च 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28372257 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-12</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W12"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/12|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * Twice a year, around the equinoxes, the Wikimedia Foundation's Site Reliability Engineering (SRE) team performs [[m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|a datacenter server switchover]], redirecting all traffic from one primary server to its backup. This provides reliability in case of a crisis, as we can always fall back on the other datacenter. [http://listen.hatnote.com/ Thanks to the Listen to Wikipedia] tool, you can hear the switchover take place: Before it begins, you'll hear the steady stream of edits; Then, as the system enters a brief read-only phase, the sound stops for a couple of minutes, before resuming after the switchover. You can [[diffblog:2025/03/12/hear-that-the-wikis-go-silent-twice-a-year/|read more about the background and details of this process on the Diff blog]]. If you want to keep an ear out for the next server switchover, listen to the wikis on [https://zonestamp.toolforge.org/1742392800 March 19 at 14:00 UTC]. '''Updates for editors''' * The [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en&to=es improved Content Translation tool dashboard] is now available in [[phab:T387820|10 Wikipedias]] and will be available for all Wikipedias [[phab:T387821|soon]]. With [[mw:Special:MyLanguage/Content translation#Improved translation experience|the unified dashboard]], desktop users can now: Translate new sections of an article; Discover and access topic-based [https://ig.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&active-list=suggestions&from=en&to=ig&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits article suggestion filters] (initially available only for mobile device users); Discover and access the [[mw:Special:MyLanguage/Translation suggestions: Topic-based & Community-defined lists|Community-defined lists]] filter, also known as "Collections", from wiki-projects and campaigns. * On Wikimedia Commons, a [[c:Commons:WMF support for Commons/Upload Wizard Improvements#Improve category selection|new system to select the appropriate file categories]] has been introduced: if a category has one or more subcategories, users will be able to click on an arrow that will open the subcategories directly within the form, and choose the correct one. The parent category name will always be shown on top, and it will always be possible to come back to it. This should decrease the amount of work for volunteers in fixing/creating new categories. The change is also available on mobile. These changes are part of planned improvements to the UploadWizard. * The Community Tech team is seeking wikis to join a pilot for the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2023/Multiblocks|Multiblocks]] feature and a refreshed Special:Block page in late March. Multiblocks enables administrators to impose multiple different types of blocks on the same user at the same time. If you are an admin or steward and would like us to discuss joining the pilot with your community, please leave a message on the [[m:Talk:Community Wishlist Survey 2023/Multiblocks|project talk page]]. * Starting March 25, the Editing team will test a new feature for Edit Check at [[phab:T384372|12 Wikipedias]]: [[mw:Special:MyLanguage/Help:Edit check#Multi-check|Multi-Check]]. Half of the newcomers on these wikis will see all [[mw:Special:MyLanguage/Help:Edit check#ref|Reference Checks]] during their edit session, while the other half will continue seeing only one. The goal of this test is to see if users are confused or discouraged when shown multiple Reference Checks (when relevant) within a single editing session. At these wikis, the tags used on edits that show References Check will be simplified, as multiple tags could be shown within a single edit. Changes to the tags are documented [[phab:T373949|on Phabricator]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T379131] * The [[m:Special:MyLanguage/Global reminder bot|Global reminder bot]], which is a service for notifying users that their temporary user-rights are about to expire, now supports using the localized name of the user-rights group in the message heading. Translators can see the [[m:Global reminder bot/Translation|listing of existing translations and documentation]] to check if their language needs updating or creation. * The [[Special:GlobalPreferences|GlobalPreferences]] gender setting, which is used for how the software should refer to you in interface messages, now works as expected by overriding the local defaults. [https://phabricator.wikimedia.org/T386584] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:26}} community-submitted {{PLURAL:26|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, the Wikipedia App for Android had a bug fixed for when a user is browsing and searching in multiple languages. [https://phabricator.wikimedia.org/T379777] '''Updates for technical contributors''' * Later this week, the way that Codex styles are loaded will be changing. There is a small risk that this may result in unstyled interface message boxes on certain pages. User generated content (e.g. templates) is not impacted. Gadgets may be impacted. If you see any issues [[phab:T388847|please report them]]. See the linked task for details, screenshots, and documentation on how to fix any affected gadgets. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.21|MediaWiki]] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/12|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W12"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:46, 17 मार्च 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28412594 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-13</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W13"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/13|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The Wikimedia Foundation is seeking your feedback on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Product & Technology OKRs|drafts of the objectives and key results that will shape the Foundation's Product and Technology priorities]] for the next fiscal year (starting in July). The objectives are broad high-level areas, and the key-results are measurable ways to track the success of their objectives. Please share your feedback on the talkpage, in any language, ideally before the end of April. '''Updates for editors''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents extension]] will be released to multiple wikis (see [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Deployment status#Global Deployment Plan|deployment plan]] for details) in April 2025, and the team has begun the process of engaging communities on the identified wikis. The extension provides tools to organize, manage, and promote collaborative activities (like events, edit-a-thons, and WikiProjects) on the wikis. The extension has three tools: [[m:Special:MyLanguage/Event Center/Registration|Event Registration]], [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Collaboration list|Collaboration List]], and [[m:Special:MyLanguage/Campaigns/Foundation Product Team/Invitation list|Invitation Lists]]. It is currently on 13 Wikipedias, including English Wikipedia, French Wikipedia, and Spanish Wikipedia, as well as Wikidata. Questions or requests can be directed to the [[mw:Help talk:Extension:CampaignEvents|extension talk page]] or in Phabricator (with <bdi lang="en" dir="ltr" style="white-space: nowrap;">#campaigns-product-team</bdi> tag). * Starting the week of March 31st, wikis will be able to set which user groups can view private registrants in [[m:Special:MyLanguage/Event Center/Registration|Event Registration]], as part of the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents]] extension. By default, event organizers and the local wiki admins will be able to see private registrants. This is a change from the current behavior, in which only event organizers can see private registrants. Wikis can change the default setup by [[m:Special:MyLanguage/Requesting wiki configuration changes|requesting a configuration change]] in Phabricator (and adding the <bdi lang="en" dir="ltr" style="white-space: nowrap;">#campaigns-product-team</bdi> tag). Participants of past events can cancel their registration at any time. * Administrators at wikis that have a customized <bdi lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Sidebar]]</bdi> should check that it contains an entry for the {{int:specialpages}} listing. If it does not, they should add it using <code dir=ltr style="white-space: nowrap;">* specialpages-url|specialpages</code>. Wikis with a default sidebar will see the link moved from the page toolbox into the sidebar menu in April. [https://phabricator.wikimedia.org/T388927] * The Minerva skin (mobile web) combines both Notice and Alert notifications within the bell icon ([[File:OOjs UI icon bell.svg|16px|link=|class=skin-invert]]). There was a long-standing bug where an indication for new notifications was only shown if you had unseen Alerts. This bug is now fixed. In the future, Minerva users will notice a counter atop the bell icon when you have 1 or more unseen Notices and/or Alerts. [https://phabricator.wikimedia.org/T344029] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:23}} community-submitted {{PLURAL:23|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * VisualEditor has introduced a [[mw:VisualEditor/Hooks|new client-side hook]] for developers to use when integrating with the VisualEditor target lifecycle. This hook should replace the existing lifecycle-related hooks, and be more consistent between different platforms. In addition, the new hook will apply to uses of VisualEditor outside of just full article editing, allowing gadgets to interact with the editor in DiscussionTools as well. The Editing Team intends to deprecate and eventually remove the old lifecycle hooks, so any use cases that this new hook does not cover would be of interest to them and can be [[phab:T355555|shared in the task]]. * Developers who use the <code dir=ltr>mw.Api</code> JavaScript library, can now identify the tool using it with the <code dir=ltr>userAgent</code> parameter: <code dir=ltr>var api = new mw.Api( { userAgent: 'GadgetNameHere/1.0.1' } );</code>. If you maintain a gadget or user script, please set a user agent, because it helps with library and server maintenance and with differentiating between legitimate and illegitimate traffic. [https://phabricator.wikimedia.org/T373874][https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Wikimedia_Foundation_User-Agent_Policy] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.22|MediaWiki]] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/13|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W13"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 22:40, 24 मार्च 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28443127 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-14</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W14"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/14|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * The Editing team is working on a new [[mw:Special:MyLanguage/Edit Check|Edit check]]: [[mw:Special:MyLanguage/Edit check#26 March 2025|Peacock check]]. This check's goal is to identify non-neutral terms while a user is editing a wikipage, so that they can be informed that their edit should perhaps be changed before they publish it. This project is at the early stages, and the team is looking for communities' input: [[phab:T389445|in this Phabricator task]], they are gathering on-wiki policies, templates used to tag non-neutral articles, and the terms (jargon and keywords) used in edit summaries for the languages they are currently researching. You can participate by editing the table on Phabricator, commenting on the task, or directly messaging [[m:user:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]]. * [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Platform Team/SUL3|Single User Login]] has now been updated on all wikis to move login and account creation to a central domain. This makes user login compatible with browser restrictions on cross-domain cookies, which have prevented users of some browsers from staying logged in. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:35}} community-submitted {{PLURAL:35|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * Starting on March 31st, the MediaWiki Interfaces team will begin a limited release of generated OpenAPI specs and a SwaggerUI-based sandbox experience for [[mw:Special:MyLanguage/API:REST API|MediaWiki REST APIs]]. They invite developers from a limited group of non-English Wikipedia communities (Arabic, German, French, Hebrew, Interlingua, Dutch, Chinese) to review the documentation and experiment with the sandbox in their preferred language. In addition to these specific Wikipedia projects, the sandbox and OpenAPI spec will be available on the [[testwiki:Special:RestSandbox|on the test wiki REST Sandbox special page]] for developers with English as their preferred language. During the preview period, the MediaWiki Interfaces Team also invites developers to [[mw:MediaWiki Interfaces Team/Feature Feedback/REST Sandbox|share feedback about your experience]]. The preview will last for approximately 2 weeks, after which the sandbox and OpenAPI specs will be made available across all wiki projects. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.23|MediaWiki]] '''In depth''' * Sometimes a small, [[gerrit:c/operations/cookbooks/+/1129184|one line code change]] can have great significance: in this case, it means that for the first time in years we're able to run all of the stack serving <bdi lang="en" dir="ltr">[http://maps.wikimedia.org/ maps.wikimedia.org]</bdi> - a host dedicated to serving our wikis and their multi-lingual maps needs - from a single core datacenter, something we test every time we perform a [[m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|datacenter switchover]]. This is important because it means that in case one of our datacenters is affected by a catastrophe, we'll still be able to serve the site. This change is the result of [[phab:T216826|extensive work]] by two developers on porting the last component of the maps stack over to [[w:en:Kubernetes|kubernetes]], where we can allocate resources more efficiently than before, thus we're able to withstand more traffic in a single datacenter. This work involved a lot of complicated steps because this software, and the software libraries it uses, required many long overdue upgrades. This type of work makes the Wikimedia infrastructure more sustainable. '''Meetings and events''' * [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Users and Developers Workshop Spring 2025|MediaWiki Users and Developers Workshop Spring 2025]] is happening in Sandusky, USA, and online, from 14–16 May 2025. The workshop will feature discussions around the usage of MediaWiki software by and within companies in different industries and will inspire and onboard new users. Registration and presentation signup is now available at the workshop's website. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/14|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W14"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:03, 1 अप्रैल 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28473566 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-15</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W15"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/15|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * From now on, [[m:Special:MyLanguage/Interface administrators|interface admins]] and [[m:Special:MyLanguage/Central notice administrators|centralnotice admins]] are technically required to enable [[m:Special:MyLanguage/Help:Two-factor authentication|two-factor authentication]] before they can use their privileges. In the future this might be expanded to more groups with advanced user-rights. [https://phabricator.wikimedia.org/T150898] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:20}} community-submitted {{PLURAL:20|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * The Design System Team is preparing to release the next major version of Codex (v2.0.0) on April 29. Editors and developers who use CSS from Codex should see the [[mw:Codex/Release Timeline/2.0|2.0 overview documentation]], which includes guidance related to a few of the breaking changes such as <code dir=ltr style="white-space: nowrap;">font-size</code>, <code dir=ltr style="white-space: nowrap;">line-height</code>, and <code dir=ltr style="white-space: nowrap;">size-icon</code>. * The results of the [[mw:Developer Satisfaction Survey/2025|Developer Satisfaction Survey (2025)]]  are now available. Thank you to all participants. These results help the Foundation decide what to work on next and to review what they recently worked on. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.24|MediaWiki]] '''Meetings and events''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2025|2025 Wikimedia Hackathon]] will take place in Istanbul, Turkey, between 2–4 May. Registration for attending the in-person event will close on 13 April. Before registering, please note the potential need for a [https://www.mfa.gov.tr/turkish-representations.en.mfa visa] or [https://www.mfa.gov.tr/visa-information-for-foreigners.en.mfa e-visa] to enter the country. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/15|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W15"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 18:51, 7 अप्रैल 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28507470 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:UOzurumba (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-16</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W16"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/16|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * Later this week, the default thumbnail size will be increased from 220px to 250px. This changes how pages are shown in all wikis and has been requested by some communities for many years, but wasn't previously possible due to technical limitations. [https://phabricator.wikimedia.org/T355914] * File thumbnails are now stored in discrete sizes. If a page specifies a thumbnail size that's not among the standard sizes (20, 40, 60, 120, 250, 330, 500, 960), then MediaWiki will pick the closest larger thumbnail size but will tell the browser to downscale it to the requested size. In these cases, nothing will change visually but users might load slightly larger images. If it doesn't matter which thumbnail size is used in a page, please pick one of the standard sizes to avoid the extra in-browser down-scaling step. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:Images#Thumbnail_sizes][https://phabricator.wikimedia.org/T355914] '''Updates for editors''' * The Wikimedia Foundation are working on a system called [[m:Edge Uniques|Edge Uniques]] which will enable [[:w:en:A/B testing|A/B testing]], help protect against [[:w:en:Denial-of-service attack|Distributed denial-of-service attacks]] (DDoS attacks), and make it easier to understand how many visitors the Wikimedia sites have. This is so that they can more efficiently build tools which help readers, and make it easier for readers to find what they are looking for. * To improve security for users, a small percentage of logins will now require that the account owner input a one-time password [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:EmailAuth|emailed to their account]]. It is recommended that you [[Special:Preferences#mw-prefsection-personal-email|check]] that the email address on your account is set correctly, and that it has been confirmed, and that you have an email set for this purpose. [https://phabricator.wikimedia.org/T390662] * "Are you interested in taking a short survey to improve tools used for reviewing or reverting edits on your Wiki?" This question will be [[phab:T389401|asked at 7 wikis starting next week]], on Recent Changes and Watchlist pages. The [[mw:Special:MyLanguage/Moderator Tools|Moderator Tools team]] wants to know more about activities that involve looking at new edits made to your Wikimedia project, and determining whether they adhere to your project's policies. * On April 15, the full Wikidata graph will no longer be supported on <bdi lang="zxx" dir="ltr">[https://query.wikidata.org/ query.wikidata.org]</bdi>. After this date, scholarly articles will be available through <bdi lang="zxx" dir="ltr" style="white-space:nowrap;">[https://query-scholarly.wikidata.org/ query-scholarly.wikidata.org]</bdi>, while the rest of the data hosted on Wikidata will be available through the <bdi lang="zxx" dir="ltr">[https://query.wikidata.org/ query.wikidata.org]</bdi> endpoint. This is part of the scheduled split of the Wikidata Graph, which was [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:SPARQL query service/WDQS backend update/September 2024 scaling update|announced in September 2024]]. More information is [[d:Wikidata:SPARQL query service/WDQS graph split|available on Wikidata]]. * The latest quarterly [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Newsletter/First quarter of 2025|Wikimedia Apps Newsletter]] is now available. It covers updates, experiments, and improvements made to the Wikipedia mobile apps. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:30}} community-submitted {{PLURAL:30|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * The latest quarterly [[mw:Technical Community Newsletter/2025/April|Technical Community Newsletter]] is now available. This edition includes: an invitation for tool maintainers to attend the Toolforge UI Community Feedback Session on April 15th; recent community metrics; and recent technical blog posts. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.25|MediaWiki]] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/16|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W16"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:22, 15 अप्रैल 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28540654 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-17</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W17"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/17|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Main Page|Wikifunctions]] is now integrated with [[w:dag:Solɔɣu|Dagbani Wikipedia]] since April 15. It is the first project that will be able to call [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Introduction|functions from Wikifunctions]] and integrate them in articles. A function is something that takes one or more inputs and transforms them into a desired output, such as adding up two numbers, converting miles into metres, calculating how much time has passed since an event, or declining a word into a case. Wikifunctions will allow users to do that through a simple call of [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Catalogue|a stable and global function]], rather than via a local template. [https://www.wikifunctions.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikifunctions:Status_updates/2025-04-16] * A new type of lint error has been created: [[Special:LintErrors/empty-heading|{{int:linter-category-empty-heading}}]] ([[mw:Special:MyLanguage/Help:Lint errors/empty-heading|documentation]]). The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Linter|Linter extension]]'s purpose is to identify wikitext patterns that must or can be fixed in pages and provide some guidance about what the problems are with those patterns and how to fix them. [https://phabricator.wikimedia.org/T368722] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:37}} community-submitted {{PLURAL:37|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * Following its publication on HuggingFace, the "Structured Contents" dataset, developed by Wikimedia Enterprise, is [https://enterprise.wikimedia.com/blog/kaggle-dataset/ now also available on Kaggle]. This Beta initiative is focused on making Wikimedia data more machine-readable for high-volume reusers. They are releasing this beta version in a location that open dataset communities already use, in order to seek feedback, to help improve the product for a future wider release. You can read more about the overall [https://enterprise.wikimedia.com/blog/structured-contents-snapshot-api/#open-datasets Structured Contents project], and about the [https://enterprise.wikimedia.com/blog/structured-contents-wikipedia-infobox/ first release that's freely usable]. * There is no new MediaWiki version this week. '''Meetings and events''' * The Editing and Machine Learning Teams invite interested volunteers to a video meeting to discuss [[mw:Special:MyLanguage/Edit check/Peacock check|Peacock check]], which is the latest [[mw:Special:MyLanguage/Edit check|Edit check]] that will detect "peacock" or "overly-promotional" or "non-neutral" language whilst an editor is typing. Editors who work with newcomers, or help to fix this kind of writing, or are interested in how we use artificial intelligence in our projects are encouraged to attend. The [[mw:Special:MyLanguage/Editing team/Community Conversations#Next Conversation|meeting will be on April 28, 2025]] at [https://zonestamp.toolforge.org/1745863200 18:00–19:00 UTC] and hosted on Zoom. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/17|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W17"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 20:58, 21 अप्रैल 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28578245 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-18</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W18"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/18|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Event organizers who host collaborative activities on [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Deployment status#Global Deployment Plan|multiple wikis]], including Bengali, Japanese, and Korean Wikipedias, will have access to the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:CampaignEvents|CampaignEvents extension]] this week. Also, admins in the Wikipedia where the extension is enabled will automatically be granted the event organizer right soon. They won't have to manually grant themselves the right before they can manage events as [[phab:T386861|requested by a community]]. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:19}} community-submitted {{PLURAL:19|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * The release of the next major version of [[mw:Special:MyLanguage/Codex|Codex]], the design system for Wikimedia, is scheduled for 29 April 2025. Technical editors will have access to the release by the week of 5 May 2025. This update will include a number of [[mw:Special:MyLanguage/Codex/Release_Timeline/2.0#Breaking_changes|breaking changes]] and minor [[mw:Special:MyLanguage/Codex/Release_Timeline/2.0#Visual_changes|visual changes]]. Instructions on handling the breaking and visual changes are documented on [[mw:Special:MyLanguage/Codex/Release Timeline/2.0#|this page]]. Pre-release testing is reported in [[phab:T386298|T386298]], with post-release issues tracked in [[phab:T392379|T392379]] and [[phab:T392390|T392390]]. * Users of [[wikitech:Special:MyLanguage/Help:Wiki_Replicas|Wiki Replicas]] will notice that the database views of <code dir="ltr">ipblocks</code>, <code dir="ltr">ipblocks_ipindex</code>, and <code dir="ltr">ipblocks_compat</code> are [[phab:T390767|now deprecated]]. Users can query the <code dir="ltr">[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Block_table|block]]</code> and <code dir="ltr">[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Block_target_table|block_target]]</code> new views that mirror the new tables in the production database instead. The deprecated views will be removed entirely from Wiki Replicas in June, 2025. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.27|MediaWiki]] '''In depth''' * The latest quarterly [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/April|Language and Internationalization Newsletter]] is now available. This edition includes an overview of the improved [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&campaign=contributionsmenu&to=es&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en#/ Content Translation Dashboard Tool], [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/April#Language Support for New and Existing Languages|support for new languages]], [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/April#Wiki Loves Ramadan Articles Made In Content Translation Mobile Workflow|highlights from the Wiki Loves Ramadan campaign]], [[m:Special:MyLanguage/Research:Languages Onboarding Experiment 2024 - Executive Summary|results from the Language Onboarding Experiment]], an analysis of topic diversity in articles, and information on upcoming community meetings and events. '''Meetings and events''' * The [[Special:MyLanguage/Grants:Knowledge_Sharing/Connect/Calendar|Let's Connect Learning Clinic]] will take place on [https://zonestamp.toolforge.org/1745937000 April 29 at 14:30 UTC]. This edition will focus on "Understanding and Navigating Conflict in Wikimedia Projects". You can [[m:Special:MyLanguage/Event:Learning Clinic %E2%80%93 Understanding and Navigating Conflict in Wikimedia Projects (Part_1)|register now]] to attend. * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2025|2025 Wikimedia Hackathon]], which brings the global technical community together to connect, brainstorm, and hack existing projects, will take place from May 2 to 4th, 2025, at Istanbul, Turkey. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/18|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W18"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 19:30, 28 अप्रैल 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28585685 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:UOzurumba (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == तकनीकी समाचार: 2025-19 == <section begin="technews-2025-W19"/><div class="plainlinks"> विकिमीडिया तकनीकी समुदाय से नया '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]'''। कृपया अन्य उपयोगकर्ताओं को इन परिवर्तनों के बारे में बताएं। सभी परिवर्तन आप पर प्रभाव नहीं लगेंगे। [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/19|अनुवाद]] उपलब्ध हैं। '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Weekly highlight</span>''' * विकिमीडिया फ़ाउंडेशन ने अगले वर्ष (जुलाई 2025 – जून 2026) के लिए अपने [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026|वार्षिक योजना]] का नवीनतम मसौदा साझा किया है। इसमें एक [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026|कार्यकारी सारांश]] (साथ ही [[diffblog:2025/04/25/sharing-the-wikimedia-foundations-2025-2026-draft-annual-plan/|Diff]] पर भी), तीन मुख्य [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Goals|लक्ष्यों]] ([[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Product & Technology OKRs|इन्फ्रास्ट्रक्चर]], [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Goals/Volunteer Support|स्वयंसेवक समर्थन]], और [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Goals/Effectiveness|प्रभावशीलता]]) का विवरण, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Global Trends|वैश्विक प्रवृत्तियाँ]], और [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Budget Overview|बजट]] व [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Financial Model|वित्तीय मॉडल]] शामिल हैं। सुझाव और प्रश्न [[m:Talk:Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026|चर्चा पृष्ठ]] पर मई के अंत तक स्वागत योग्य हैं। '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Updates for editors</span>''' * जिन विकियों पर [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Deployment status|CampaignEvents एक्सटेंशन सक्रिय]] है, उनके लिए दो नए फ़ीचर सुधार जारी किए गए हैं: ** अब प्रबंधक [[m:Special:MyLanguage/Event Center/Registration|इवेंट पंजीकरण]] के लिए किन नामस्थानों की अनुमति हो, यह [[mw:Special:MyLanguage/Community Configuration|सामुदायिक कॉन्फ़िगरेशन]] के माध्यम से चुन सकते हैं ([[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CampaignEvents/Registration/Permitted namespaces|दस्तावेज़ीकरण]] देखें)। डिफ़ॉल्ट रूप से इवेंट पंजीकरण की अनुमति केवल "Event" नामस्थान में होती है, लेकिन अब अन्य नामस्थान (जैसे "Project" नामस्थान या "WikiProject" नामस्थान) को भी जोड़ा जा सकता है। इस बदलाव के साथ, विकिपरियोजना जैसे समुदाय अब अपने सहयोगात्मक कार्यों के लिए इवेंट पंजीकरण का उपयोग अधिक आसानी से कर सकेंगे। ** अब संपादक [[mw:Special:MyLanguage/Transclusion|Collaboration List को ट्रांसक्लूड]] कर सकते हैं किसी भी विकी पृष्ठ पर ([[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CampaignEvents/Collaboration list/Transclusion|दस्तावेज़ीकरण]] देखें)। Collaboration List एक स्वचालित सूची है जो विकियों पर आयोजित इवेंट्स और WikiProjects को दर्शाती है, जिसे {{#special:AllEvents}} के माध्यम से देखा जा सकता है ([[w:en:Special:AllEvents|उदाहरण]])। अब इस सूची को विभिन्न प्रकार के विकी पृष्ठों पर जोड़ा जा सकता है, जैसे: मुख्य पृष्ठ, WikiProject पृष्ठ, सहयोगी संगठन का पृष्ठ, इवेंट पृष्ठ, या यहां तक कि किसी सदस्य के उपयोगकर्ता पृष्ठ पर भी। * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Recurrent item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">View all {{formatnum:27}} community-submitted {{PLURAL:27|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]].</span> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Updates for technical contributors</span>''' * जो डेवलपर्स गैजेट्स और उपयोगकर्ता स्क्रिप्ट्स में <code dir=ltr>moment</code> लाइब्रेरी का उपयोग करते हैं, उन्हें अपना कोड संशोधित कर <code dir=ltr>Intl</code> लाइब्रेरी या नई <code dir=ltr>mediawiki.DateFormatter</code> लाइब्रेरी जैसे विकल्पों का उपयोग करना चाहिए। <code dir=ltr>moment</code> लाइब्रेरी अब अप्रचलित (deprecated) घोषित कर दी गई है और यह जल्द ही डेवलपर कंसोल में संदेश लॉग करना शुरू कर देगी। वर्तमान उपयोग के लिए आप एक वैश्विक खोज देख सकते हैं, और संबंधित प्रश्न [[phab:T392532|इस Phabricator कार्य]] में पूछ सकते हैं। * जो डेवलपर्स ऐसे टूल का रखरखाव करते हैं जो Wikidata टर्म स्टोर तालिकाओं (<code dir=ltr style="white-space: nowrap;">wbt_*</code>) से क्वेरी करते हैं, उन्हें अपने कोड को अपडेट कर एक अलग डेटाबेस क्लस्टर से कनेक्ट करना होगा। ये तालिकाएं अब एक अलग डेटाबेस क्लस्टर में स्थानांतरित की जा रही हैं। वे टूल्स जो इन तालिकाओं को विकी रेप्लिका के माध्यम से एक्सेस करते हैं, उन्हें नए क्लस्टर से कनेक्ट होने के लिए अनुकूलित किया जाना आवश्यक है। [[wikitech:News/2025 Wikidata term store database split|दस्तावेज़ और संबंधित लिंक्स उपलब्ध हैं]]। [https://phabricator.wikimedia.org/T390954] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Recurrent item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Detailed code updates later this week:</span> [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.28|MediaWiki]] '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">In depth</span>''' * नवीनतम [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project/Updates|चार्ट प्रोजेक्ट न्यूज़लेटर]] अब उपलब्ध है। इसमें आगामी सप्ताह (6 मई से शुरू) में अतिरिक्त विकियों पर डिप्लॉयमेंट विस्तार की तैयारी और आने वाले हफ्तों में इसके क्रमिक विस्तार से जुड़ी अपडेट्स शामिल हैं, साथ ही स्रोत डेटा को फ़िल्टर करने और रूपांतरित करने की संभावनाओं की जानकारी भी दी गई है। '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]''' [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|तकनीक राजदूत]] द्वारा तैयार हुआ और [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|बॉट]] द्वारा प्रकाशित&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|योगदान करें]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/19|अनुवाद करें]]&nbsp;• [[m:Tech|सहायता लें]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|प्रतिक्रिया दें]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|अनुसरण करें या हटाएँ]]।'' </div><section end="technews-2025-W19"/> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:13, 6 मई 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28665011 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-20</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W20"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/20|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia URL Shortener|"Get shortened URL"]] link on the sidebar now includes a [[phab:T393309|QR code]]. Wikimedia site users can now use it by scanning or downloading it to quickly share and access shared content from Wikimedia sites, conveniently. '''Updates for editors''' * The Wikimedia Foundation is working on a system called [[m:Edge Uniques|Edge Uniques]], which will enable [[w:en:A/B testing|A/B testing]], help protect against [[w:en:Denial-of-service attack|distributed denial-of-service attacks]] (DDoS attacks), and make it easier to understand how many visitors the Wikimedia sites have. This is to help more efficiently build tools which help readers, and make it easier for readers to find what they are looking for. Tech News has [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/16|previously written about this]]. The deployment will be gradual. Some might see the Edge Uniques cookie the week of 19 May. You can discuss this on the [[m:Talk:Edge Uniques|talk page]]. * Starting May 19, 2025, Event organisers in wikis with the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents extension]] enabled can use [[m:Special:MyLanguage/Event Center/Registration|Event Registration]] in the project namespace (e.g., Wikipedia namespace, Wikidata namespace). With this change, communities don't need admins to use the feature. However, wikis that don't want this change can remove and add the permitted namespaces at [[Special:CommunityConfiguration/CampaignEvents]]. * The Wikipedia project now has a {{int:project-localized-name-group-wikipedia/en}} in [[d:Q36720|Nupe]] ([[w:nup:|<code>w:nup:</code>]]). This is a language primarily spoken in the North Central region of Nigeria. Speakers of this language are invited to contribute to [[w:nup:Tatacin feregi|new Wikipedia]]. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:27}} community-submitted {{PLURAL:27|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * Developers can now access pre-parsed Dutch Wikipedia, amongst others (English, German, French, Spanish, Italian, and Portuguese) through the [https://enterprise.wikimedia.com/docs/snapshot/#structured-contents-snapshot-bundle-info-beta Structured Contents snapshots (beta)]. The content includes parsed Wikipedia abstracts, descriptions, main images, infoboxes, article sections, and references. * The <code dir="ltr">/page/data-parsoid</code> REST API endpoint is no longer in use and will be deprecated. It is [[phab:T393557|scheduled to be turned off]] on June 7, 2025. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.1|MediaWiki]] '''In depth''' * The [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/News/2025_Cloud_VPS_VXLAN_IPv6_migration IPv6 support] is a newly introduced Cloud virtual network that significantly boosts Wikimedia platforms' scalability, security, and readiness for the future. If you are a technical contributor eager to learn more, check out [https://techblog.wikimedia.org/2025/05/06/wikimedia-cloud-vps-ipv6-support/ this blog post] for an in-depth look at the journey to IPv6. '''Meetings and events''' * The 2nd edition of 2025 of [[m:Special:MyLanguage/Afrika Baraza|Afrika Baraza]], a virtual platform for African Wikimedians to connect, will take place on [https://zonestamp.toolforge.org/1747328400 May 15 at 17:00 UTC]. This edition will focus on discussions regarding [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026|Wikimedia Annual planning and progress]]. * The [[m:Special:MyLanguage/MENA Connect Community Call|MENA Connect Community Call]], a virtual meeting for [[w:en:Middle East and North Africa|MENA]] Wikimedians to connect, will take place on [https://zonestamp.toolforge.org/1747501200 May 17 at 17:00 UTC]. You can [[m:Event:MENA Connect (Wiki_Diwan) APP Call|register now]] to attend. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/20|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W20"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 22:36, 12 मई 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28714188 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:UOzurumba (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-21</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W21"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/21|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The Editing Team and the Machine Learning Team are working on a new check for newcomers: [[mw:Edit check/Peacock check|Peacock check]]. Using a prediction model, this check will encourage editors to improve the tone of their edits, using artificial intelligence. We invite volunteers to review the first version of the Peacock language model for the following languages: Arabic, Spanish, Portuguese, English, and Japanese. Users from these wikis interested in reviewing this model are [[mw:Edit check/Peacock check/model test|invited to sign up at MediaWiki.org]]. The deadline to sign up is on May 23, which will be the start date of the test. '''Updates for editors''' * From May 20, 2025, [[m:Special:MyLanguage/Oversight policy|oversighters]] and [[m:Special:MyLanguage/Meta:CheckUsers|checkusers]] will need to have their accounts secured with two-factor authentication (2FA) to be able to use their advanced rights. All users who belong to these two groups and do not have 2FA enabled have been informed. In the future, this requirement may be extended to other users with advanced rights. [[m:Special:MyLanguage/Mandatory two-factor authentication for users with some extended rights|Learn more]]. * [[File:Octicons-gift.svg|12px|link=|class=skin-invert|Wishlist item]] [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2023/Multiblocks|Multiblocks]] will begin mass deployment by the end of the month: all non-Wikipedia projects plus Catalan Wikipedia will adopt Multiblocks in the week of May 26, while all other Wikipedias will adopt it in the week of June 2. Please [[m:Talk:Community Wishlist Survey 2023/Multiblocks|contact the team]] if you have concerns. Administrators can test the new user interface now on your own wiki by browsing to [{{fullurl:Special:Block|usecodex=1}} {{#special:Block}}?usecodex=1], and can test the full multiblocks functionality [[testwiki:Special:Block|on testwiki]]. Multiblocks is the feature that makes it possible for administrators to impose different types of blocks on the same user at the same time. See the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Manage blocks|help page]] for more information. [https://phabricator.wikimedia.org/T377121] * Later this week, the [[{{#special:SpecialPages}}]] listing of almost all special pages will be updated with a new design. This page has been [[phab:T219543|redesigned]] to improve the user experience in a few ways, including: The ability to search for names and aliases of the special pages, sorting, more visible marking of restricted special pages, and a more mobile-friendly look. The new version can be [https://meta.wikimedia.beta.wmflabs.org/wiki/Special:SpecialPages previewed] at Beta Cluster now, and feedback shared in the task. [https://phabricator.wikimedia.org/T219543] * The [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Chart extension]] is being enabled on more wikis. For a detailed list of when the extension will be enabled on your wiki, please read the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project#Deployment Timeline|deployment timeline]]. * [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Main Page|Wikifunctions]] will be deployed on May 27 on five Wiktionaries: [[wikt:ha:|Hausa]], [[wikt:ig:|Igbo]], [[wikt:bn:|Bengali]], [[wikt:ml:|Malayalam]], and [[wikt:dv:|Dhivehi/Maldivian]]. This is the second batch of deployment planned for the project. After deployment, the projects will be able to call [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Introduction|functions from Wikifunctions]] and integrate them in their pages. A function is something that takes one or more inputs and transforms them into a desired output, such as adding up two numbers, converting miles into metres, calculating how much time has passed since an event, or declining a word into a case. Wikifunctions will allow users to do that through a simple call of [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Catalogue|a stable and global function]], rather than via a local template. * Later this week, the Wikimedia Foundation will publish a hub for [[diffblog:2024/07/09/on-the-value-of-experimentation/|experiments]]. This is to showcase and get user feedback on product experiments. The experiments help the Wikimedia movement [[diffblog:2023/07/13/exploring-paths-for-the-future-of-free-knowledge-new-wikipedia-chatgpt-plugin-leveraging-rich-media-social-apps-and-other-experiments/|understand new users]], how they interact with the internet and how it could affect the Wikimedia movement. Some examples are [[m:Special:MyLanguage/Future Audiences/Generated Video|generated video]], the [[m:Special:MyLanguage/Future Audiences/Roblox game|Wikipedia Roblox speedrun game]] and [[m:Special:MyLanguage/Future Audiences/Discord bot|the Discord bot]]. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:29}} community-submitted {{PLURAL:29|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, there was a bug with creating an account using the API, which has now been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T390751] '''Updates for technical contributors''' * Gadgets and user scripts that interact with [[{{#special:Block}}]] may need to be updated to work with the new [[mw:Special:MyLanguage/Help:Manage blocks|manage blocks interface]]. Please review the [[mw:Help:Manage blocks/Developers|developer guide]] for more information. If you need help or are unable to adapt your script to the new interface, please let the team know on the [[mw:Help talk:Manage blocks/Developers|talk page]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T377121] * The <code dir=ltr>mw.title</code> object allows you to get information about a specific wiki page in the [[w:en:Wikipedia:Lua|Lua]] programming language. Starting this week, a new property will be added to the object, named <code dir=ltr>isDisambiguationPage</code>. This property allows you to check if a page is a disambiguation page, without the need to write a custom function. [https://phabricator.wikimedia.org/T71441] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] User script developers can use a [[toolforge:gitlab-content|new reverse proxy tool]] to load javascript and css from [[gitlab:|gitlab.wikimedia.org]] with <code dir=ltr>mw.loader.load</code>. The tool's author hopes this will enable collaborative development workflows for user scripts including linting, unit tests, code generation, and code review on <bdi lang="zxx" dir="ltr">gitlab.wikimedia.org</bdi> without a separate copy-and-paste step to publish scripts to a Wikimedia wiki for integration and acceptance testing. See [[wikitech:Tool:Gitlab-content|Tool:Gitlab-content on Wikitech]] for more information. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.2|MediaWiki]] '''Meetings and events''' * The 12th edition of [[m:Special:MyLanguage/Wiki Workshop 2025|Wiki Workshop 2025]], a forum that brings together researchers that explore all aspects of Wikimedia projects, will be held virtually on 21-22 May. Researchers can [https://pretix.eu/wikimedia/wikiworkshop2025/ register now]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/21|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W21"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:11, 19 मई 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28724712 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-22</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W22"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/22|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * A community-wide discussion about a very delicate issue for the development of [[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]] is now open on Meta: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. The discussion is open until June 12 at [[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]], and every opinion is welcomed. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation. '''Updates for editors''' * Since last week, on all wikis except [[phab:T388604|the largest 20]], people using the mobile visual editor will have [[phab:T385851|additional tools in the menu bar]], accessed using the new <code>+</code> toolbar button. To start, the new menu will include options to add: citations, hieroglyphs, and code blocks. Deployment to the remaining wikis is [[phab:T388605|scheduled]] to happen in June. * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] The <code dir=ltr>[[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:ParserFunctions##ifexist|#ifexist]]</code> parser function will no longer register a link to its target page. This will improve the usefulness of [[{{#special:WantedPages}}]], which will eventually only list pages that are the target of an actual red link. This change will happen gradually as the source pages are updated. [https://phabricator.wikimedia.org/T14019] * This week, the Moderator Tools team will launch [[mw:Special:MyLanguage/2025 RecentChanges Language Agnostic Revert Risk Filtering|a new filter to Recent Changes]], starting at Indonesian Wikipedia. This new filter highlights edits that are likely to be reverted. The goal is to help Recent Changes patrollers identify potentially problematic edits. Other wikis will benefit from this filter in the future. * Upon clicking an empty search bar, logged-out users will see suggestions of articles for further reading. The feature will be available on both desktop and mobile. Readers of Catalan, Hebrew, and Italian Wikipedias and some sister projects will receive the change between May 21 and mid-June. Readers of other wikis will receive the change later. The goal is to encourage users to read the wikis more. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Content Discovery Experiments/Search Suggestions|Learn more]]. * Some users of the Wikipedia Android app can use a new feature for readers, [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android/TrivaGame|WikiGames]], a daily trivia game based on real historical events. The release has started as an A/B test, available to 50% of users in the following languages: English, French, Portuguese, Russian, Spanish, Arabic, Chinese, and Turkish. * The [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Newsletter|Newsletter extension]] that is available on MediaWiki.org allows the creation of [[mw:Special:Newsletters|various newsletters]] for global users. The extension can now publish new issues as section links on an existing page, instead of requiring a new page for each issue. [https://phabricator.wikimedia.org/T393844] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:32}} community-submitted {{PLURAL:32|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * The previously deprecated <code dir=ltr>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Ipblocks table|ipblocks]]</code> views in [[wikitech:Help:Wiki Replicas|Wiki Replicas]] will be removed in the beginning of June. Users are encouraged to query the new <code dir=ltr>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Block table|block]]</code> and <code dir=ltr>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Block target table|block_target]]</code> views instead. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.3|MediaWiki]] '''Meetings and events''' * [[d:Special:MyLanguage/Event:Wikidata and Sister Projects|Wikidata and Sister Projects]] is a multi-day online event that will focus on how Wikidata is integrated to Wikipedia and the other Wikimedia projects. The event runs from May 29 – June 1. You can [[d:Special:MyLanguage/Event:Wikidata and Sister Projects#Sessions|read the Program schedule]] and [[d:Special:RegisterForEvent/1291|register]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/22|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W22"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 20:03, 26 मई 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28788673 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:UOzurumba (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-23</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W23"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/23|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Chart extension]] is now available on all Wikimedia wikis. Editors can use this new extension to create interactive data visualizations like bar, line, area, and pie charts. Charts are designed to replace many of the uses of the legacy [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Graph|Graph extension]]. '''Updates for editors''' * It is now easier to configure automatic citations for your wiki within the visual editor's [[mw:Special:MyLanguage/Citoid/Enabling Citoid on your wiki|citation generator]]. Administrators can now set a default template by using the <code dir=ltr>_default</code> key in the local <bdi lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Citoid-template-type-map.json]]</bdi> page ([[mw:Special:Diff/6969653/7646386|example diff]]). Setting this default will also help to future-proof your existing configurations when [[phab:T347823|new item types]] are added in the future. You can still set templates for individual item types as they will be preferred to the default template. [https://phabricator.wikimedia.org/T384709] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:20}} community-submitted {{PLURAL:20|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * Starting the week of June 2, bots logging in using <code dir=ltr>action=login</code> or <code dir=ltr>action=clientlogin</code> will fail more often. This is because of stronger protections against suspicious logins. Bots using [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Bot passwords|bot passwords]] or using a loginless authentication method such as [[mw:Special:MyLanguage/OAuth/Owner-only consumers|OAuth]] are not affected. If your bot is not using one of those, you should update it; using <code dir=ltr>action=login</code> without a bot password was deprecated [[listarchive:list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/message/3EEMN7VQX5G7WMQI5K2GP5JC2336DPTD/|in 2016]]. For most bots, this only requires changing what password the bot uses. [https://phabricator.wikimedia.org/T395205] * From this week, Wikimedia wikis will allow ES2017 features in JavaScript code for official code, gadgets, and user scripts. The most visible feature of ES2017 is <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>async</code>/<code>await</code></bdi> syntax, allowing for easier-to-read code. Until this week, the platform only allowed up to ES2016, and a few months before that, up to ES2015. [https://phabricator.wikimedia.org/T381537] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.4|MediaWiki]] '''Meetings and events''' * Scholarship applications to participate in the [[m:Special:MyLanguage/GLAM Wiki 2025|GLAM Wiki Conference 2025]] are now open. The conference will take place from 30 October to 1 November, in Lisbon, Portugal. GLAM contributors who lack the means to support their participation can [[m:Special:MyLanguage/GLAM Wiki 2025/Scholarships|apply here]]. Scholarship applications close on June 7th. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/23|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W23"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:53, 2 जून 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28819186 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-24</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W24"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/24|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product|Trust and Safety Product team]] is finalizing work needed to roll out [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|temporary accounts]] on large Wikipedias later this month. The team has worked with stewards and other users with extended rights to predict and address many use cases that may arise on larger wikis, so that community members can continue to effectively moderate and patrol temporary accounts. This will be the second of three phases of deployment – the last one will take place in September at the earliest. For more information about the recent developments on the project, [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/Updates|see this update]]. If you have any comments or questions, write on the [[mw:Talk:Trust and Safety Product/Temporary Accounts|talk page]], and [[m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|join a CEE Catch Up]] this Tuesday. '''Updates for editors''' * [[File:Octicons-gift.svg|12px|link=|class=skin-invert|Wishlist item]] The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Watchlist expiry|watchlist expiry]] feature allows editors to watch pages for a limited period of time. After that period, the page is automatically removed from your watchlist. Starting this week, you can set a preference for the default period of time to watch pages. The [[Special:Preferences#mw-prefsection-watchlist-pageswatchlist|preferences]] also allow you to set different default watch periods for editing existing pages, pages you create, and when using rollback. [https://phabricator.wikimedia.org/T265716] [[File:Talk pages default look (April 2023).jpg|thumb|alt=Screenshot of the visual improvements made on talk pages|Example of a talk page with the new design, in French.]] * The appearance of talk pages will change at almost all Wikipedias ([[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/19|some]] have already received this design change, [[phab:T379264|a few]] will get these changes later). You can read details about the changes [[diffblog:2024/05/02/making-talk-pages-better-for-everyone/|on ''Diff'']]. It is possible to opt out of these changes [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|in user preferences]] ("{{int:discussiontools-preference-visualenhancements}}"). [https://phabricator.wikimedia.org/T319146][https://phabricator.wikimedia.org/T392121] * Users with specific extended rights (including administrators, bureaucrats, checkusers, oversighters, and stewards) can now have IP addresses of all temporary accounts [[phab:T358853|revealed automatically]] during time-limited periods where they need to combat high-speed account-hopping vandalism. This feature was requested by stewards. [https://phabricator.wikimedia.org/T386492] * This week, the Moderator Tools and Machine Learning teams will continue the rollout of [[mw:Special:MyLanguage/2025 RecentChanges Language Agnostic Revert Risk Filtering|a new filter to Recent Changes]], releasing it to several more Wikipedias. This filter utilizes the Revert Risk model, which was created by the Research team, to highlight edits that are likely to be reverted and help Recent Changes patrollers identify potentially problematic contributions. The feature will be rolled out to the following Wikipedias: {{int:project-localized-name-afwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-bewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-bnwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-cywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-hawwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-iswiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-kkwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-simplewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-trwiki/en}}. The rollout will continue in the coming weeks to include [[mw:Special:MyLanguage/2025 RecentChanges Language Agnostic Revert Risk Filtering|the rest of the Wikipedias in this project]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T391964] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:27}} community-submitted {{PLURAL:27|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * AbuseFilter editors active on Meta-Wiki and large Wikipedias are kindly asked to update AbuseFilter to make it compatible with temporary accounts. A link to the instructions and the private lists of filters needing verification are [[phab:T369611|available on Phabricator]]. * Lua modules now have access to the name of a page's associated thumbnail image, and on [https://gerrit.wikimedia.org/g/operations/mediawiki-config/+/2e4ab14aa15bb95568f9c07dd777065901eb2126/wmf-config/InitialiseSettings.php#10849 some wikis] to the WikiProject assessment information. This is possible using two new properties on [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Scribunto/Lua reference manual#added-by-extensions|mw.title objects]], named <code dir=ltr>pageImage</code> and <code dir=ltr>pageAssessments</code>. [https://phabricator.wikimedia.org/T131911][https://phabricator.wikimedia.org/T380122] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.5|MediaWiki]] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/24|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W24"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 01:15, 10 जून 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28846858 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == तकनीकी समाचार: 2025-25 == <section begin="technews-2025-W25"/><div class="plainlinks"> विकिमीडिया तकनीकी समुदाय से नया '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]'''। कृपया अन्य उपयोगकर्ताओं को इन परिवर्तनों के बारे में बताएं। सभी परिवर्तन आप पर प्रभाव नहीं लगेंगे। [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/25|अनुवाद]] उपलब्ध हैं। '''संपादकों के लिए अपडेट''' * आप [[m:Special:MyLanguage/Coolest Tool Award|सर्वोत्तम उपकरण पुरस्कार]] के छठे संस्करण के लिए [https://wikimediafoundation.limesurvey.net/359761?lang=en अपने पसंदीदा उपकरणों को नामांकित कर] सकते हैं। नामांकन गुमनाम होते हैं और 25 जून तक खुले रहेंगे। आप कई उपकरण नामांकित करने के लिए सर्वेक्षण का दोबारा इस्तेमाल कर सकते हैं। * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|पुनरावृत्त वस्तु]] सभी {{formatnum:33}} समुदाय-प्रस्तुत {{PLURAL:33|कार्य}} देखें जिन्हें [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|पिछले हफ्ते हल किया गया]]। '''तकनीकी योगदानकर्ताओं के लिए अपडेट''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|पुनरावृत्त वस्तु]] इस सप्ताह के अंत में विस्तृत कोड अद्यतन: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.6|MediaWiki]] '''विस्तार से''' * संस्थान के स्टाफ़ और तकनीकी स्वयंसेवक, विकिमीडिया API का उपयोग करके सदस्य अनुभव को बेहतर बनाने के लिए उपकरण, ऐप्लिकेशन्स, सुविधाएँ और इंटीग्रेशन्स बनाते हैं। आने वाले वर्षों में मीडियाविकि इंटरफ़ेस दल, तकनीकी स्वयंसेवकों की ज़रूरतों को बेहतर पूरा करने तथा विकिमीडिया की अवसंरचना को संभावित दुरुपयोग से बचाने के लिए विकिमीडिया वेब (HTTP) API-ओं में निवेश करेगा। आप [https://techblog.wikimedia.org/2025/06/12/apis-as-a-product-investing-in-the-current-and-next-generation-of-technical-contributors/ इस Techblog पोस्ट पर API-ओं को विकसित करने की उनकी योजना के बारे में अधिक जान] सकते हैं। '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]''' [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|तकनीक राजदूत]] द्वारा तैयार हुआ और [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|बॉट]] द्वारा प्रकाशित&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|योगदान करें]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/25|अनुवाद करें]]&nbsp;• [[m:Tech|सहायता लें]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|प्रतिक्रिया दें]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|अनुसरण करें या हटाएँ]]।'' </div><section end="technews-2025-W25"/> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:36, 16 जून 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28870688 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == Growth News #34 == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> [[File:Growth team logo - Icon only.svg|right|frameless|class=skin-invert]] ''A quarterly update from the Growth team on our work to improve the new editor experience.'' === Mentoring new editors === In February, [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Feature summary#Mentorship 2|Mentorship]] was successfully rolled out to 100% of newcomers on English Wikipedia. Following this milestone, we collaborated with Spanish Wikipedia to expand Mentorship coverage to 70% of new accounts, with plans to reach 85% soon unless concerns are raised by mentors. ([[phab:T394867|T394867]]) === “Add a Link” Task – Iteration and Experimentation === Our efforts to improve and scale the [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Personalized first day/Structured tasks/Add a link|“Add a Link” structured task]] continued across multiple fronts: * '''Community Feedback & Model Improvements''': We’ve responded to community concerns with targeted changes: ** Restricting access to newer accounts ([[phab:T393688|T393688]]) ** Some links types were removed to align with recommendations written in the English Wikipedia Manual of Style ([[phab:T390683|T390683]]) ** Allowing communities to limit “Add a Link” to newcomers ([[phab:T393771|T393771]]) ** The model used to suggest the links was improved to ease its training ([[phab:T388258|T388258]]) * '''English Wikipedia rollout and A/B test''': We increased the rollout to 20% of newcomers, with analysis underway. Preliminary data suggests this feature makes new account holders more likely to complete an unreverted edit. ([[phab:T386029|T386029]], [[phab:T382603|T382603]]) * '''Surfacing Structured Tasks''': An experiment where we show “add a link” suggestions to newly registered users while they are reading an article is running on pilot wikis (French, Persian, Indonesian, Portuguese, Egyptian Arabic). Initial results are under analysis. ([[phab:T386029|T386029]]) === Newcomer Engagement Features === * '''“Get Started” notification''': Engineering is in progress for a new notification (Echo/email) to encourage editing among newcomers with zero edits. Early research shows this type of nudge is effective. ([[phab:T392256|T392256]]) * '''Confirmation email:''' We are exploring ways to simplify and improve the initial account confirmation email newly registered users receive. ([[phab:T215665|T215665]]) === Community Configuration Enhancements === Communities can now manage which namespaces are eligible for Event Registration via [[mw:Community Configuration|Community Configuration]]. ([[phab:T385341|T385341]]) === Annual Planning === The Wikimedia Foundation’s 2025–2026 Annual Plan is taking shape. The Growth and Editing teams will focus on the [[metawiki:Wikimedia_Foundation_Annual_Plan/2025-2026/Product_&_Technology_OKRs#Contributor_Experiences_(WE1)|'''Contributor Experiences (WE1)''' objective]], with a focus on increasing '''constructive edits''' by editors with fewer than 100 cumulative contributions. === Get Involved === We value your insights and ideas! If you would like to participate in a discussion, share feedback, or pilot new features, please reach out on the relevant Phabricator tasks or [[mw:Talk:Growth|at our talk page]], in any language. ''<small>'''[[mw:Special:MyLanguage/Growth/Newsletters|Growth team's newsletter]]''' prepared by [[mw:Special:MyLanguage/Growth|the Growth team]] and posted by [[m:User:MediaWiki message delivery|bot]] • [[mw:Talk:Growth|Give feedback]] • [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/Growth team updates|Subscribe or unsubscribe]].</small>'' </div> 18:51, 17 जून 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Growth_team_updates&oldid=28750629 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Trizek (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-26</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W26"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/26|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * This week, the Moderator Tools and Machine Learning teams will continue the rollout of [[mw:Special:MyLanguage/2025 RecentChanges Language Agnostic Revert Risk Filtering|a new filter to Recent Changes]], releasing it to the third and last batch of Wikipedias. This filter utilizes the Revert Risk model, which was created by the Research team, to highlight edits that are likely to be reverted and help Recent Changes patrollers identify potentially problematic contributions. The feature will be rolled out to the following Wikipedias: {{int:project-localized-name-azwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-lawiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-mkwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-mlwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-mrwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-nnwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-pawiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-swwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-tewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-tlwiki/en}}. The rollout will continue in the coming weeks to include [[mw:Special:MyLanguage/2025 RecentChanges Language Agnostic Revert Risk Filtering|the rest of the Wikipedias in this project]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T391964] '''Updates for editors''' * Last week, [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|temporary accounts]] were rolled out on Czech, Korean, and Turkish Wikipedias. This and next week, deployments on larger Wikipedias will follow. [[mw:Talk:Trust and Safety Product/Temporary Accounts|Share your thoughts]] about the project. [https://phabricator.wikimedia.org/T340001] * Later this week, the Editing team will release [[mw:Special:MyLanguage/Help:Edit check#Multi check|Multi Check]] to all Wikipedias (except English Wikipedia). This feature shows multiple [[mw:Special:MyLanguage/Help:Edit check#Reference check|Reference checks]] within the editing experience. This encourages users to add citations when they add multiple new paragraphs to a Wikipedia article. This feature was previously available as an A/B test. [https://analytics.wikimedia.org/published/reports/editing/multi_check_ab_test_report_final.html#summary-of-results The test shows] that users who are shown multiple checks are 1.3 times more likely to add a reference to their edit, and their edit is less likely to be reverted (-34.7%). [https://phabricator.wikimedia.org/T395519] * A few pages need to be renamed due to software updates and to match more recent Unicode standards. All of these changes are related to title-casing changes. Approximately 71 pages and 3 files will be renamed, across 15 wikis; the complete list is in [[phab:T396903|the task]]. The developers will rename these pages next week, and they will fix redirects and embedded file links a few minutes later via a system settings update. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:24}} community-submitted {{PLURAL:24|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, a bug was fixed that had caused pages to scroll upwards when text near the top was selected. [https://phabricator.wikimedia.org/T364023] '''Updates for technical contributors''' * Editors can now use Lua modules to filter and transform tabular data for use with [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Extension:Chart]]. This can be used for things like selecting a subset of rows or columns from the source data, converting between units, statistical processing, and many other useful transformations. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Transforms|Information on how to use transforms is available]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project/Updates] * The <code dir=ltr>all_links</code> variable in [[Special:AbuseFilter|AbuseFilter]] is now renamed to <code dir=ltr>new_links</code> for consistency with other variables. Old usages will still continue to work. [https://phabricator.wikimedia.org/T391811] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.7|MediaWiki]] '''In depth''' * The latest quarterly [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Newsletters/34|Growth newsletter]] is available. It includes: the recent updates for the "Add a Link" Task, two new Newcomer Engagement Features, and updates to Community Configuration. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/26|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W26"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:19, 23 जून 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28870688 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == तकनीकी समाचार: 2025-27 == <section begin="technews-2025-W27"/><div class="plainlinks"> विकिमीडिया के तकनीकी समुदाय से नवीनतम '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]'''। कृपया दूसरे सदस्यों को इन बदलावों के बारे में बताएँ। सभी बदलाव आपको प्रभावित न भी कर सकते हैं। [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/27|अनुवाद]] उपलब्ध हैं। '''साप्ताहिक हाइलाइट्स''' * [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents एक्सटेंशन]] सभी विकिपीडियाओं पर सक्षम कर दिया गया है। इस एक्सटेंशन की मदद से विकियों पर एडिटथॉन्स और विकिपरियोजनाओं जैसे सहयोगी कार्यक्रमों में भाग लेना और भी आसान हो जाता है। इस एक्सटेंशन की तीन सुविधाएँ हैं: [[m:Special:MyLanguage/Event Center/Registration|कार्यक्रम पंजीकरण]], [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Collaboration list|सहयोग सूची]], और [[m:Campaigns/Foundation Product Team/Invitation list|आमंत्रण सूची]]। अपने विकि के लिए इस एक्सटेंशन का अनुरोध करने के लिए [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Deployment status#How to Request the CampaignEvents Extension for your wiki|तैनाती की जानकारी के पृष्ठ]] पर जाएँ। '''सम्पादकों के लिए अपडेट्स''' * दुरुपयोग फ़िल्टर अनुरक्षक अब [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|दुरुपयोग फ़िल्टरों]] पर [[mw:Special:MyLanguage/Extension:IPReputation/AbuseFilter variables|IP प्रतिष्ठा डेटा के साथ मैच कर]] सकते हैं। IP प्रतिष्ठा डेटा, सदस्य के IP पते के साथ संबद्ध प्रॉक्सियों और VPN-ओं से जुड़ी जानकारी होती है। यह डेटा सबको नहीं दिखाई जाती है और पंजीकृत खातों द्वारा की गई क्रियाओं के लिए उत्पन्न नहीं की जाती है। [https://phabricator.wikimedia.org/T354599] * समर्थित वेब ब्राउज़रों के "पृष्ठ में खोजें" सुविधा (Ctrl+F या ⌘F) की मदद से अब [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Collapsible elements|विकिपृष्ठों के छोटे किए गए हिस्सों]] में मौजूद टेक्स्ट भी खोजा जा सकता है। [https://phabricator.wikimedia.org/T327893][https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web/HTML/Reference/Global_attributes/hidden#browser_compatibility] * [[File:Octicons-gift.svg|12px|link=|class=skin-invert|इच्छासूची मद]] पोलिश और अरबी विकिपीडिया, तथा इतालवी और अंग्रेज़ी विकिस्रोत पर एक पायलट चरण के बाद '[[mw:Special:MyLanguage/Help:TemplateData/Template discovery|पसंदीदा साँचें]]' नामक एक नई सुविधा इस हफ्ते के अंत में सभी विकियों पर (सिवाय अंग्रेज़ी विकिपीडिया के, जहाँ सुविधा अगले हफ्ते आएगी) तैनात की जाएगी। इस सुविधा से नए और अनुभवी योगदानकर्ताओं को, एक विशेष "पसंदीदा सूची" में साँचें जोड़कर, साँचा डायलॉग की मदद से साँचें याद करने और खोजने में मदद मिलेगी। यह सुविधा यथादृश्य सम्पादिका और विकिटेक्स्ट एडिटर, दोनों के लिए काम करती है। यह सुविधा [[mw:Special:MyLanguage/Help:TemplateData/Template discovery|सामुदायिक इच्छासूची का एक फ़ोकस का क्षेत्र]] है। * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|आवर्ती मद]] [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|पिछले हफ्ते सुलझाए]] गए, समुदाय द्वारा प्रस्तुत {{PLURAL:31|{{formatnum:31}} टास्क|सभी {{formatnum:31}} टास्क्स}} देखें। उदाहरणस्वरूप, कुछ अधिसूचनाएँ बार-बार भेजने वाला एक बग ठीक कर दिया गया है। [https://phabricator.wikimedia.org/T397103] '''तकनीकी योगदानकर्ताओं के लिए अपडेट्स''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|आवर्ती मद]] इस हफ्ते के लिए विस्तृत कोड अपडेट्स: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.8|MediaWiki]] ''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|तकनीकी समाचार के लेखकों]] द्वारा तैयार किया गया और [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|बॉट]] द्वारा प्रकाशित किया गया '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]'''&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|योगदान करें]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/27|अनुवाद करें]]&nbsp;• [[m:Tech|सहायता पाएँ]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|प्रतिक्रिया दें]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|सदस्यता लें या हटाएँ]]।'' </div><section end="technews-2025-W27"/> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:39, 30 जून 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28917415 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> n96pb2535qr0xh3170zslncypgazqxx स्नेह सिद्धान्त 0 582730 6446994 5593136 2025-07-01T04:51:30Z चाहर धर्मेंद्र 703114 6446994 wikitext text/x-wiki [[File:Cassatt Mary The Young Mother (Mother Berthe holding her baby) c. 1900.jpg|thumb|right|Cassatt Mary The Young Mother (Mother Berthe holding her baby) c. 1900| माँ और बच्चा]] '''स्नेह सिद्धान्त''' में जॉन बाल्बी ने मनुष्य की विशेष अन्यों से मज़बूत [[स्नेह]] बंधन बनाने की प्रवृत्ति को वैचारिक रूप दिया, तथा विरह से उत्पन्न [[व्यक्तित्व]] की समस्याओं व संवेगात्मक पीड़ा के साथ-साथ [[चिंता]], गुस्से, उदासी तथा अलगाव की व्याख्या की।<ref>{{जर्नल सन्दर्भ|last1= Bowlby|first1= J.|title= The making and breaking of affectional bonds I. Aetiology and psychopathology in the light of attachment theory |journal= British Journal of Psychiatry |date=1977|issue=130|pages=201-210}}</ref> बच्चे के जन्म के समय उसके चारों ओर के वातावरण में माँ की अहम् भूमिका है। बच्चे का पहला सम्बन्ध माँ से आरम्भ होता है। स्मिथ कहते हैं कि कुदरत ने इस रिश्ते को मज़बूत बनाया है, तो समाज, धर्म और साहित्य ने माँ और बच्चे के स्नेह को पवित्रता प्रदान की।<ref name="purpose">{{पुस्तक सन्दर्भ|last1= Smith|first1=F.V.|title= Purpose in animal behavior |date=1971|publisher= Hutchinson|location=London}}</ref> इस लेख में, समाजशास्त्रियों की मानव [[समाज]] में प्रेममूलक सम्बन्धों की दो अवधारणाओं की चर्चा के बाद, स्नेह की वैकल्पिक सोच के संदभ में, लारेन्ज़ के [[हंस]], बतख आदि पक्षियों के चूज़ों, तथा हार्लो के [[बंदर]] के बच्चों, पर अध्ययनों का संक्षिप्त वर्णन देकर, बाल्बी के स्नेह सिद्धान्त को रखा गया है। और अंत में स्नेह सिद्धान्त के अन्य क्षेत्रों में बढ़ते दायरे पर नज़र डाली गयी है। ==स्नेह की दो प्रचलित अवधारणायें== बच्चे और माँ का रिश्ता समाज की नीव है, यह विचार अमेरिका के हैरी हार्लो तथा इंग्लैंड के जॉन बाल्बी ने १९५८ में, अलग-अलग शोध पत्रों में प्रस्तुत किया।<ref name="nature">{{जर्नल सन्दर्भ|last1= Bowlby|first1= J.|title= The nature of the child’s tie to his mother|journal= International Journal of Psycho-Analysis |date=1958|issue=39|pages=350-373}}</ref><ref name="love">{{जर्नल सन्दर्भ|last1= Harlow |first1= H.F.|title= The nature of love |journal= American Psychologist |date=1958|issue=13|pages=673-685}}</ref> इससे पहले समाजशास्त्रियों में समूह के आधार के बारे में दो अवधारणायें प्रचलित थीं। पहली सीखने के सिद्धान्त से जुड़ी है, और इसका सम्बन्ध व्यवहारवादियों की मान्यता से है कि नवजात बच्चे को दूध चाहिए, जो माँ देती है, इसलिए बच्चा माँ के निकट रहता है। मनोविश्लेषणवादियों ने इसमें [[काम]] या sex की प्रवृत्ति को जोड़ा, जिसके कई आयाम हैं, जॉन बाल्बी ने इनका उल्लेख अपने शोध पत्र में विस्तार से किया है।<ref name="nature"/> इन दोनों अवधारणाओं के बारे में कोई ठोस सबूत न होने के कारण हार्लो और बाल्बी ने इन्हें नकार दिया, और इसका विकल्प ढूँढने लगे। और दोनों का ध्यान जंतुओं के व्यवहार पर प्राकृतिक वातावरण में हो रहे अध्ययनों पर गया, जिसे इथोलाजी कहते हैं। ==इम्प्रिन्टिंग या अध्यंकन== [[File:Duck & Ducklings Morning Walk.jpg|thumb|right|Duck & Ducklings Morning Walk| माँ के पीछे चलते बतख के बच्चे]] एक इथोलाजिस्ट लारेंज़ ने कुछ पक्षियों हंस, बतख आदि पर अध्ययनों में देखा था कि चूज़ा अपनी माँ के पीछे साथ-साथ चले इसी में उसकी सुरक्षा है, तथा उसे खाना ढूंडने और तैरने का अनुभव भी होगा।<ref name="modification">{{पुस्तक सन्दर्भ|last1= Lorenz|first1=K.|title= Evolution and modification of behavior|date=1966|publisher= Methuen|location=London}}</ref> हंस या बतख के चूजों में, लारेंज़ के अनुसार, इस तरह से जल्दी सीखने, अध्यंकन के लिए वातावरण से तीन तरह के उत्तेजक ज़रूरी हैं, (१) चूज़े की आवाज़ के उत्तर में एक किसम की आवाज़; (२) कोई वस्तु चूज़े से दूर जा रही हो; (३) वह वस्तु समय-समय पर आवाज़ निकाले। अक्सर यह वस्तु चूज़े की माँ होगी, क्योंकि चूज़े के अंडे से बाहर निकलते समय वही पास में होती है। माँ की जगह, यदि कोई आदमी हो तो चूज़ा उसी के पीछे चलेगा, पर यह तीनो गुण उसमें होने चाहिए। [[File:Konrad Lorenz.JPG|thumb|left|Konrad Lorenz| कानराड लारेंज़ ]] अध्यंकन का मतलब नवजात शिशु के [[मन]] पर माँ या देख-भाल करने वाले की आकृति की छाप पड़ने से है। लारेंज़ ने यह खोज १९३५ में की थी।<ref name="purpose"/> जब एक बार चूज़े में यह ठप्पा या imprint पड़ जाता है, इसमें परिवर्तन आसानी से नहीं होता। अर्थात हंस के चूज़े में यदि अंडे से बाहर निकलने के एकदम बाद यदि हंस का ठप्पा लग जाये तो वह जीवन भर हंस के पीछे चलेगा। यदि चूज़े में पहली छवि आदमी की बनी तो वह आदमी के पीछे चलेगा, हंस के पीछे नहीं। वह आदमी पतली लड़की हो या बूढा मर्द, कोई फरक नहीं पड़ेगा। सबसे चौंकाने वाली बात, लारेंज़ के लिए थी, हंस के चूज़े को पालने वाली माँ यदि दूसरी [[प्रजाति]] की थी, कुछ सालों बाद जब यह चूज़ा व्यस्क हुआ, तो [[प्रजनन]] के लिए उसी प्रजाति के पक्षी को चुना जो पालने वाली माँ की प्रजाति का था, हंस नहीं।<ref name="modification"/> यही परिणाम बाद में भेड़ में भी देखे गए, जिनका वर्णन नीचे किया गया है। लारेंज़ ने लिखा है कि, यद्यपि अध्यंकन सीखने के अंतर्गत आता है, किन्तु इसमें [[अधिगम]] या सीखने की तरह प्रलोभन की ज़रुरत नहीं है।<ref name="modification"/> यह जंतुओं में एक ऐसी प्रक्रिया है जो प्राकृतिक अवस्था में बच्चे का माँ से प्रगाढ़ सम्बन्ध बनाने में सहायक है और इसका दूरगामी असर होता है। लारेंज़ की अध्यंकन की खोज तथा इथोलाजी का असर जॉन बाल्बी की सोच पर भी पड़ा।<ref name="personality">{{जर्नल सन्दर्भ|last1= Ainsworth |first1= M.D.S.|last2= Bowlby |first2=J.|title= An ethological approach to personality development|journal= American Psychologist |date=1991|issue=46|pages=333-341}}</ref> इसके साथ एक महत्पूर्ण बात जो स्नेह सिद्धान्त की आधारशिला मज़बूत करने में सहायक हुई, वह थी हार्लो और बाल्बी के बीच विचारों का आदान-प्रदान। इसमें माध्यम थे इथोलाजिस्ट राबर्ट हाइंड,<ref>{{जर्नल सन्दर्भ|last1= Van Der Horst |first1= F.C.P.| last2= Van Der Veer |first2= R.| last3= Van Ijzendoorn |first3= M.H.|title= John Bowlby and ethology: An annotated interview with Robert Hinde |journal= Attachment & Human Development |date=2007|issue=9(4)|pages=321-335}}</ref> जो उस समय इंग्लैंड में बंदरों में माँ और बच्चे के [[व्यवहार]] का अध्ययन कर रहे थे।<ref>{{जर्नल सन्दर्भ|last1= Hinde |first1= R.A.| last2= Spencer-Booth |first2= Y.|title= Effects of brief separation from mother on rhesus monkeys|journal= Science|date=1971|issue=173|pages=111-118}}</ref> हार्लो और बाल्बी इस बात से प्रभावित थे कि नवजात शिशु के सहज व्यवहार उसे माँ से जोड़ते हैं। हार्लो ने इसे बंदर के बच्चे पर प्रयोंगो से सिद्ध किया तथा बाल्बी ने मनुष्य के बच्चों पर जानकारी इकट्ठी की और इसे वैचारिक रूप दिया। ==बंदरों में बच्चे और माँ का सम्बन्ध== हार्लो ने व्यवहारवादियों और मनोविश्लेषकों पर प्रहार करते हुए कहा, हालाँकि यह सही है कि माँ बच्चे की दूध की ज़रुरत पूरी करती है इसलिए उससे सम्बन्ध बन सकता है, परन्तु ऐसे सम्बन्ध किसी भी वस्तु से बन सकते हैं और वह जल्दी टूट भी जाते हैं।<ref name="love"/> इसलिए उन सहज व्यवहारों का अध्ययन होना चाहिए जो माँ को स्नेह के रिश्तों में बांधते हैं। उन्होंने आगे लिखा, क्योंकि मानव के नवजात शिशु पर इस तरह के प्रयोग नहीं हो सकते, इसलिए बंदर के बच्चों को चुना। तब तक हार्लो प्रयोगशाला में बंदर के बच्चों को ६ से १२ घंटे के भीतर माँ से अलग कर, उनको पालने में सफल हो चुके थे। नए प्रयोगों में हार्लो को, बाल्बी द्वारा मनुष्य के बच्चों में देखे गए दो सहज व्यवहार के बारे में, बंदर के बच्चों में पर्याप्त समानता मिली, जैसे, नवजात शिशु का नरम वस्तु से चिपकना तथा उसके साथ ज्यादा समय बिताना। इतना ही नहीं, हार्लो ने पाया कि लगभग ३०० दिन की उम्र के बंदर के बच्चे नरम कपड़े से लिपटी माँ का पर्याय या cloth mother surrogate को निहारने में भी ज्यादा समय देने लगे।<ref name="love"/> अगले कई सालों में जो प्रयोग हुए उनका सारांश मार्ग्रेट हार्लो और हैरी हार्लो ने १९६६ में एक शोध पत्र में दिया है।<ref name="primates">{{जर्नल सन्दर्भ|last1= Harlow |first1= M.K.| last2= Harlow|first2= H.F.|title= Affection in primates |journal= Discovery |date=1966|issue=27| pages=11-17}}</ref> इस शोध पत्र में उन्होंने लिखा कि [[काम]] या sex की सहज प्रवृत्ति मानव और बंदर में [[समूह]] को बांधने का आधार खो चुकी है। वह आगे लिखते हैं कि बंदर के बच्चे के सामाजिक विकास पर विस्कान्सिन विश्वविद्यालय में जो खोज हुई है उससे पांच प्रेममूलक तंत्रों या affectional systems का पता लगा, जो इन बंदरों में सामाजिक सम्बन्धों का आधार है। यह पांच प्रेममूलक तंत्र हैं—बच्चा-माँ स्नेह तंत्र; बच्चा-बच्चा स्नेह तंत्र; विषम लिंगी स्नेह तंत्र; मातृत्व स्नेह तंत्र; तथा पितृत्व स्नेह तंत्र। अंत में उन्होंने लिखा है कि यह पांच स्नेह तंत्र नर-वानर समूह या primates के विकास में महत्वपूर्ण रहे होंगे। इनसे समूह के सदस्यों में मेल-जोल बनाए रखने में मदद मिली होगी, जिससे समूह में सहयोग पनपा, बाहरी ताकतों से जूझने की क्षमता बढ़ी, और बच्चे को सीखने का [[वातावरण]] मिला। स्नेह के दूरगामी परिणामों के बारे में इससे भी और अधिक जानकारी बंदरों पर हुए उन प्रयोगों से मिली जो हैरी हार्लो और उनके साथियों ने बंदर के बच्चों को उनकी माँ से अलग कर, विस्तार में कई सालों तक देखे, जिनका वर्णन हार्लो और मीअर्स ने एक किताब में किया है,<ref name="model">{{पुस्तक सन्दर्भ|last1= Harlow |first1= H.F.| last2= Mears |first2= C.| title= The human model: Primate perspectives |date=1997|publisher= John Wiley |location= New York }}</ref> तथा मनुष्य में बाल्बी ने माँ से अलगाव और माँ के विलोप का बच्चे पर असर स्नेह सिद्धांत के खण्ड-२ और खण्ड-३ में किया जिसका परिचय अगले भाग में दिया गया है। ==बाल्बी का स्नेह सिद्धान्त== [[File:Mom = Safety (7095036483).jpg|thumb|right|Mom = Safety (7095036483)| डर से माँ में आश्रय लेते बच्चे]] बाल्बी ने लिखा है कि स्नेह सिद्धान्त पर कार्य १९५६ में शुरू हुआ और अनेक शोधपत्रों में इससे जुडी वैज्ञानिक समस्याओं पर १९५३ से १९६३ तक विवेचना की गयी, लेकिन स्नेह सिद्धान्त का मुख्य प्रारूप स्नेह और विलोप या Attachment and Loss तीन खण्डों में—१९६९(१९९७) में खण्ड-१; १९७३ में खण्ड-२; तथा, १९७८ में खण्ड-३, छपा।<ref name="attachment">{{पुस्तक सन्दर्भ|last1= Bowlby |first1=J.|title= Attachment and loss. Volume 1. Attachment |date=1969/1997|publisher= Pimlico |location=London}}</ref> बाल्बी और उनकी सहयोगी एन्स्वर्थ ने इन तीन खण्डों में छपे मुख्य विचारों तथा इससे जुड़ी खोजों के इतिहास पर प्रकाश डालते हुए लिखा कि वह दोनों शैक्षिक व्यवसाय में आने से पहले ही बच्चों के व्यक्तित्व के विकास में माता-पिता के योगदान पर काम कर रहे थे, विशेषकर वह बच्चे जो अकेले रह जाते हैं, जिन्हें माँ का प्रेम नहीं मिलता।<ref name="personality"/> वह आगे लिखते हैं, कि बाल्बी का पहला अध्ययन जो ४४ यूवा चोरों पर था, पता चला कि इन बच्चों में अधिकतर ऐसे थे जिन्हें स्नेह नहीं मिला। इसके बाद [[विश्व स्वस्थ्य संगठन]] के लिए बाल्बी ने एक रिपोर्ट तैयार की, जो मातृत्व का बच्चे के [[मानसिक स्वास्थ्य]] में योगदान से जुड़ी थी, और इसका मुख्य उद्देश्य बच्चे की परवरिश से स्नेह का विकास करना था। बाल्बी के तीन खंडों में स्नेह सिद्धान्त की जो मुख्य बातें हैं, वह एन्स्वर्थ और बाल्बी के अनुसार यह हैं।<ref name="personality"/> खण्ड-१ के पहले और दूसरे भाग में स्नेह सिद्धान्त से जुड़े उद्विकास के विचारों तथा सहज व्यवहारों के अध्ययन का विस्तार में वर्णन है। इसके अतिरिक्त स्नेह की शारीरिक आवश्यकताओं से जुड़े सिद्धान्त (भूख, प्यास, काम आदि की पूर्ती) को नकार कर, उसकी जगह ऐसे व्यवहार तंत्र तथा संचालन तंत्र जिनका कोई विशेष उद्देश्य हो, जैसे लारेंज़ का अध्यंकन और हार्लो के प्रेममूलक तंत्र। इनके अतिरिक्त, बाल्बी ने लिखा है कि मनुष्यों में, बच्चे के विकास के साथ-साथ स्नेह से जुड़े माँ एवं अन्य व्यक्तियों की छवि तथा उसका [[सहज]] व्यवहारों से सम्बन्ध आन्तरिक कार्यकारी प्रारूपों को जन्म देते हैं, जिनका स्नेह सिद्धांत में विशेष स्थान है। खंड-१ के पांचवे भाग के आरंभ में स्नेह के विकास की चार अवस्थाएं बताई गई हैं।<ref name="attachment"/> अवस्था-१, आरंभ की इस अवस्था में नवजात बच्चा एक विशेष प्रकार से लोगों से व्यवहार करता है (पहचानता नहीं): व्यक्ति की ओर मुड़ना, आँखों से पीछा करना, पकड़ना, पहुंचना, हंसना, आदि। अवस्था-२, उपरोक्त व्यवहारों का और ज्यादा प्रयोग, परन्तु माँ की तरफ विशेष ध्यान देना। अवस्था-३, बच्चा लोगों को पहचानने लगता है, माँ को विशेष रूप से देखता है, और नए लोगों से व्यवहार अलग हो जाता है। अवस्था-४, स्नेह की वस्तु या माँ से नजदीकी सम्बन्ध, और उससे जुड़े व्यवहारों में सुधार करना। बाल्बी के खण्ड-२ में बच्चे के उन सहज व्यवहारों पर विशेष ध्यान दिया गया है जो स्नेह की वस्तुओं से अलगाव के कारण पैदा होते हैं, और साथ में ऐसी स्थितियां जिन में स्नेह तंत्र कार्यान्वित होते हैं।<ref >{{पुस्तक सन्दर्भ|last1= Bowlby |first1=J.|title= Attachment and loss. Volume 2. Separation: Anxiety and anger |date=1973| publisher= Basic Books |location= New York }}</ref> बाल्बी के अनुसार यह बच्चों के अलग-अलग [[व्यक्तित्व]] के विकास का आधार है, जैसे कुछ बच्चे डरपोक होगे, या कुछ में स्नेह से जुड़ी [[चिंता]] ज़्यादा होगी। इसके अतिरिक्त बच्चे के सामान्य विकास में स्नेह के मज़बूत आधार पर भी बल दिया गया है। बाल्बी के खण्ड-३ के शुरू में [[संज्ञान]] की उन प्रक्रियाओं का वर्णन है जो सूचनाओं के अचेतन रूप से संयोजन में सहायक हैं। इनका आन्तरिक कार्यकारी प्रारूपों के विकास में विशेष महत्त्व बताया गया है।<ref>{{पुस्तक सन्दर्भ|last1= Bowlby |first1=J.|title= Attachment and loss. Volume 3. Loss: Sadness and depression |date=1980|publisher= Basic Books |location= New York }}</ref> इस खण्ड में मुख्य ध्यान व्यस्क व्यक्ति में शोक पर है। स्नेह की वस्तु के विलोप या चले जाने से व्यक्ति चार अवस्थाओं से गुजरेगा—सुन्नता; स्नेह की वस्तु की तरस और गुस्सा; अव्यवस्था और निराशा; तथा, पुनःसंयोजन का प्रयास और उदासी। ==स्नेह सिद्धान्त का प्रसार== स्नेह सिद्धान्त के जंतुओं में बढ़ते आधार को देखकर, एलिसन जौली लिखती है, उद्विकास की प्रक्रिया में बच्चे और माँ के बीच एक सशक्त, प्रचुर और व्यक्तिगत सम्बन्ध का चयन होता है, जिसका नाम शायद प्यार है।<ref name="evolution">{{पुस्तक सन्दर्भ|last1= Jolly|first1=A.|title= The evolution of primate behavior |url= https://archive.org/details/evolutionofprima00joll|date=1985|publisher= Macmillan|location=London}}</ref> यद्यपि हार्लो ने इन प्रेममूलक सम्बंधों को बंदर में बच्चे और माँ, तथा बाल्बी ने मनुष्य में बच्चे और उसकी देखभाल करने वाले व्यक्ति, तक सीमित रखा, पर उन्होंने, जौली कहती है, स्नेह को सामाजिक जीवन का आधार बताया। लेख के इस भाग में, हार्लो और बाल्बी के विचारों के बढ़ते आधार का अंदाज़ा, स्तनधारियों में चूहे से लेकर बंदर, और मनुष्यों में भक्त और उसके अराध्य देव के रिश्ते, पर होने वाले अध्ययनों से लग जायेगा। ===स्तनधारियों में आपसी मेल-जोल=== केंडल के अनुसार मनुष्यों, और वास्तव में सभी स्तनधारियों में बच्चे के आरंभ के वातावरण का सबसे मुख्य अंग माँ है।<ref name="future">{{जर्नल सन्दर्भ|last1= Kandel |first1= E.|title= Biology and the future of psychoanalysis: A new intellectual framework for psychiatry revisited |journal= American Journal of Psychiatry |date=1977|issue=156|pages=505-524}}</ref> वह आगे लिखते हैं कि द्वितीय विश्व युद्ध के समय परिवार के टूटने से बच्चों का माँ-बाप से रिश्तों का अभाव, उनके विकास के लिए दुर्भाग्यपूर्ण था। केंडल लिखते हैं, हार्लो द्वारा बंदर के बच्चों पर किये गए प्रयोंगों से इस विचार को वैज्ञानिक आधार मिला, परन्तु इसमें मुख्य योगदान बाल्बी का रहा। ====चूहों पर हुए प्रयोग==== [[File:White lab mouse in open nest.JPG|thumb|right|White lab mouse in open nest| सफेद [[चूहे]] (mice) के बच्चे माँ के साथ]] दो महत्वपूर्ण बातें जिनकी ओर केंडल ने ध्यान दिलाया है।<ref name="future"/> एक, माँ-बाप अपने बच्चे के व्यवहार से संवेगात्मक रूप से जुड़े होते हैं, जिसमें मुख्य बात है बच्चे को ख़ुशी और दुःख देने वाली घटनाओं का निवारण। दो, मनुष्य और जंतुओं में पहले २-३ साल तक बच्चा नीहित [[स्मृति]] तंत्र पर निर्भर रहता है जो अचेतन होता है, उम्र बढ़ने के साथ उसमें जो परिवर्तन होते हैं वह [[चेतन]] या स्पष्ट स्मृति तंत्र बनाते हैं। यह दोनों बातें, केंडल के अनुसार, मनुष्यों और जंतुओं में स्नेह के तंत्रों के लिए महत्वपूर्ण हैं। केंडल ने बताया कि चूहे (rats and mice) में जब बच्चे को माँ से अलग किया जाता है, तो उनमें ऐसे व्यवहार देखे गए जैसे आदमी के बच्चे में माँ से अलग करने पर देखे गए, मुख्यतः पहले विरोध, और फिर उदासी की अवस्था। इसका असर हाईपोथेलेमिक-पिटयुईटेरी-एड्रिनल तंत्र में देखा गया। यह परिवर्तन ऐसी रासायनिक प्रक्रियाओं को जन्म देते हैं जो बच्चे के चेतन या स्पष्ट स्मृति तंत्र में बाधा डालती है। अर्थात यह स्मृति तंत्र या तो विकसित नहीं हो पाता, या ठीक से नियंत्रण नहीं कर पता जब भी [[तनाव]] की परिस्थिति हो। ====भेड़-बकरियों के रेवड़==== [[File:Newborn Lamb at Henderland Farm - geograph.org.uk - 1249901.jpg|thumb|right|A new arrival at Henderland - geograph.org.uk – 1249901| नया पैदा हुआ मेमना और माँ ]] [[भेड़]] और बकरियां, प्राकृतिक और पालतू दोनों अवस्थाओं, में समूह या रेवड़ में रहती हैं। मेमने का समूह के साथ लगाव हो यह मेमने और समूह दोनों के लिए ज़रूरी समझा गया है। स्मिथ ने इस लगाव या सम्बन्ध के विकास का भेड़ में अध्ययन के दौरान देखा कि मेमना जन्म के थोड़े समय बाद खड़ा होकर अपने सिर को ऐसी वस्तु के नीचे डालता है जो उसके कन्धों के बराबर है।<ref name="purpose"/> आम तौर से यह भेड़ की अगली या पिछली टांगों के बीच की जगह होती है, इसके साथ-साथ भेड़ भी मेमने का चाटती ओर सूंघती है, तथा सिर और मूंह से सहलाती है। स्मिथ ने इन व्यवहारों का वर्णन करते हुए लिखा है कि इस सम्पर्क से एक ओर माँ अपने बच्चे की छवि अपने मस्तिष्क में बनती है, दूसरी ओर मेमना का माँ से सम्बन्ध बनता है। यदि मेमने और भेड़ या बकरी के बीच यह सम्बन्ध आरम्भ में नहीं बन पाता तो भेड़ या बकरी मेमने को नकार देगी और मेमना समूह के साथ नहीं चलता। इस सम्बन्ध का दूरगामी असर भी देखा गया। आम तौर से भेड़ और बकरियां एक रेवड़ में रहती है, व्यस्क होने पर भेड़ प्रजनन के लिए भेड़ को ही चुनेगी और बकरी अपनी प्रजाति का साथी। केंड्रिक और उनके साथियों ने देखा कि, यदि पैदा होने के बाद से भेड़ के बच्चे को बकरी पाले, तथा बकरी के बच्चे को भेड़ पाले, तो व्यस्क होने पर, भेड़ जो बकरी के साथ पली है प्रजनन के लिए बकरी चुनेगी, तथा बकरी जिसे भेड़ ने पाला है [[प्रजनन]] के लिए भेड़ चुनेगी।<ref>{{जर्नल सन्दर्भ|last1= Kendrick |first1= K.M. et al. |title= Mothers determine sexual preferences |journal= Nature |date=1998|issue=395|pages=229-230}}</ref> इसके अतिरिक्त केंड्रिक ने यह भी देखा कि भेड़ें अन्य भेड़ों के चेहरे, लगभग ५० तक, काफी देर तक याद रख सकती है।<ref>{{जर्नल सन्दर्भ|last1= Kendrick |first1= K.M. et al. |title= Sheep don’t forget face |journal= Nature |date=2001|issue=414|pages=165-166}}</ref> ====नर-वानर समूह==== [[File:Mothers Love (4634407331).jpg|thumb|Mothers Love (4634407331)| लंगूर: माँ और बच्चा]] एलिसन जौली के अनुसार नर-वानर समूह में स्नेह सम्बन्धों की निम्न मुख्य विशेषताएं हैं।<ref name="evolution"/> नर-वानर समूह की पहली विशेषता है कि बच्चा शारीरिक और संवेगात्मक रूप से माँ से जुड़ा है, और यह सम्बन्ध लेमर से लेकर मनुष्य तक और अधिक जटिल होता जाता है। माँ से बच्चे के इस सम्बन्ध का जीवन के आरंभिक काल में सामाजिक व्यवहार के प्रशिक्षण में विशेष महत्त्व है। दूसरे, जौली के अनुसार, माँ जब तक बच्चे को विशेष रूप में नहीं देखे वह ठीक से जी नहीं पायेगा, या उसके [[सामाजिक]] [[व्यवहार]] में कमी रह जाएगी। जैसे, यह ज़रूरी है कि, माँ अपने बच्चे को अपनी गोदी में बिठाए, उसे स्तनपान करने दे, उसकी सफाई करे, और उसे सहलाए और उसकी मदद करे। बच्चे के सहज व्यवहार, जैसे, चिपकना, रेंगना, जड़ता, तथा चूसना इस सम्बन्ध को मज़बूत बनाते हैं। इनके साथ-साथ कई किसम की आवाजें माँ और बच्चे को एक दूसरे की तरफ आकर्षित करती हैं। तीसरे, जौली का कहना है कि जॉन बाल्बी ने सशक्त रूप से लारेंज़ के अध्यंकन के सिद्धान्त को मानव के विकास के सन्दर्भ में रखा। यही नहीं, बाल्बी ने बच्चे को असहाय अवस्था से बाहर निकलकर [[उद्विकास]] के सन्दर्भ में देखने की पहल की। अर्थात बच्चे में ऐसे व्यवहारों का चयन हुआ जिससे वह माँ के सम्पर्क में रहे, उसे पहचाने, अजनवी से डरे, और खतरा होते ही माँ के पास जाये। चौथे, जौली का मानना है कि यह ज़रूरी नहीं कि नर-वानर समूह में बच्चा माँ के अभाव में मर जाए, बच्चे का व्यवहार समूह के अन्य सदस्यों में मातृत्व की भावना जगाने में सक्षम है। जौली का कहना है कि सामाजिक व्यवहार में एक स्तर पर यदि चूक हो जाए, उसकी भरपाई की कई संभावनाएं हैं। बच्चे के संगी-साथी और अन्य व्यस्क नर व मादा इसमें सहायता करते हैं। अंत में, जौली का मानना है कि प्राकृतिक अवस्था में ऐसी असंख्य घटनाएं घटती हैं जिनका प्रयोगशाला में अंदाजा लगाना कठिन है। यह घटनाएं बच्चे को सशक्त करती हैं, जैसे, बच्चे के बड़े होने पर, स्तनपान छुड़ाना, गोद से दूर रखना, पेड़ से कूदने में मदद, खतरे का अहसास, आदि। ===व्यक्तित्व का विकास=== [[File:Indischer Maler um 1770 001.jpg|thumb|right|Indischer Maler um 1770 001| सुरक्षित आधार और [[व्यक्तित्व]] का विकास, राधा और कृष्ण]] बाल्बी ने खण्ड-१ के अंत में कुछ बातों को रेखांकित किया है।<ref name="attachment"/> सबसे पहले, [[स्नेह]] की प्रवृत्ती और स्नेह व्यवहारों में अन्तर स्पष्ट किया। दूसरे, उन्होंने कहा बच्चे का स्नेह वस्तु के साथ [[व्यवहार]] स्नेह बन्धन का आधा भाग है। माँ का बच्चे से व्यवहार, और फिर पिता व अन्य सदस्यों का इसमें योगदान, इसे पूर्ण करता है। तीसरे, बच्चों के [[व्यक्तित्व]] में स्नेह के अनेक नमूने या प्रारूप मिलते हैं, मानसिक स्वास्थ्य में योगदान के लिए इन्हें समझना अत्यधिक ज़रूरी होगा। बाल्बी के अनुसार स्नेह सिद्धान्त के तीनों खण्ड, वस्तु से स्नेह सम्बन्ध बनाना, स्नेह वस्तु से अलगाव, तथा स्नेह वस्तु का विलोप, संयुक्त रूप से स्नेह को समझने के लिए ज़रूरी हैं।<ref name="attachment"/> स्नेह सिद्धान्त के ऊपर जो अध्ययन हुए हैं, तेंक्रेडे और फ्रेले के अनुसार, उन में स्नेह को समग्र रूप से देखा गया है, चाहे वह बच्चे और माँ के बीच हो, व्यस्क नर और नारी में [[प्रेम]], या भक्त और उसका अराध्य देव।<ref>{{जर्नल सन्दर्भ|last1= Tancredy |first1= C.M.| last2= Fraley|first2= R.C.|title= The nature of adult twin relationships: An attachment-theoretical perspective |journal= Journal of Personality and Social Psychology |date=2006|issue=90|pages=78-93}}</ref> तेंक्रेडे और फ्रेले ने स्नेह सिद्धान्त की चार मुख्य विशेषतायें या कसौटियां बतायी, स्नेह की वस्तु से नजदीकी या proximity maintenance, स्नेह की वस्तु से अलगाव का विरोध और [[विरह]] वेदना या separation distress, स्नेह की वस्तु एक सुरक्षित आधार या secure base, तथा स्नेह की वस्तु एक सुरक्षित स्वर्ग या safe haven। परन्तु खोज के लिए इनसे जुड़े किसी एक पहलू पर ध्यान देना स्वाभाविक है, जैसे आन्तरिक कार्यकारी प्रारूप।<ref>{{जर्नल सन्दर्भ|last1= Feeney |first1= B.C.|title= A secure base: Responsive support of goal striving and exploration in adult intimate relationships |journal= Journal of Personality and Social Psychology |date=2004|issue=87|pages=631-648}}</ref><ref>{{जर्नल सन्दर्भ|last1= Mikulincer|first1= M.|title= Attachment working models and the sense of trust: An exploration of interaction goals and affect regulation|journal= Journal of Personality and Social Psychology |date=1998|issue=74(5)|pages=1209-1224}}</ref> [[File:Neonatal-Imitation-in-Rhesus-Macaques-pbio.0040302.sv003.ogv|thumb|left|Neonatal-Imitation-in-Rhesus-Macaques-pbio.0040302.sv003| बच्चे को आत्मनिर्भर बनाना]] स्नेह सिद्धान्त के बारे में कुछ लोगों का विचार है कि जहाँ जॉन बाल्बी ने स्नेह को नयी सोच देकर [[वैज्ञानिक]] स्तर पर ला खड़ा किया, वहीँ एन्स्वर्थ ने इसके विचारों की पुष्टि के लिए प्रमाण एकत्र किये।<ref>{{जर्नल सन्दर्भ|last1= Bretherton |first1= I.|title= The origins of attachment theory: John Bowlby and Mary Ainsworth |journal= Developmental Psychology |date=1992|issue=28|pages=759-775}}</ref> एन्स्वर्थ और उनके साथियों ने माँ और बच्चे के बारे में दो विधियों—गृह निरिक्षण तथा अनोखी परिस्थिति—से आंकड़े इकट्ठे किये।<ref name="personality"/><ref name="attachment"/><ref>{{पुस्तक सन्दर्भ|last1= Ainsworth|first1= M.D.S.| last2= Blehar|first2= M.C.| last3= Waters |first3= E.| last4= Wall|first4= S.|title= Patterns of attachment. A psychological study of the strange situation |date=1978|publisher= Lawrence Erlbaum|location= Hillsdale, NJ}}</ref> पहली विधि में घर जाकर माँ और बच्चे के व्यवहार का अध्ययन, तथा दूसरी विधि में बच्चे को माँ से अलग कर एक कमरे में रखना और एक अजनवी महिला से मुलाकात, और फिर बच्चे का माँ से पुनर्मिलन के समय व्यवहार देखना। इस परिक्षण से बच्चों की तीन श्रेणियाँ सामने आई। सुरक्षित या secure बच्चे माँ से पुनर्मिलन के समय खुश रहते, शांत हो जाते और खेलने लगते। अन्य बच्चे दो श्रेणियों में बंट गए, एक असुरक्षित परिहारी या insecure-avoidant, जो पुनर्मिलन के समय माँ से दूसरी ओर मूंह मोड़ लेते, न कोई ख़ुशी, तथा खेल में कोई रुचि नहीं, तथा दूसरे असुरक्षित विरोधी/उभयभावी या insecure –resistant/ambivalent, जो पुनर्मिलन के समय माँ से गुस्से में रहते पर संपर्क भी करते, न कोई ख़ुशी, तथा खेल में कोई रुचि नहीं। स्टील के अनुसार पिछले ५० सालों में एन्स्वर्थ के यह तीन नमूने या श्रेणियाँ बच्चों के नैदानिक क्षेत्र में महत्वपूर्ण साबित हुए हैं। उसने एक चौथे नमूने का भी उल्लेख किया, जिसमें बच्चा अपने माता-पिता के सामने सदैव असामान्य रूप से [[भय]]भीत रहता है।<ref name="art">{{जर्नल सन्दर्भ|last1= Steele |first1= H.|title= State of art: Attachment |journal= The Psychologist |date=2002|issue=15(10)|pages=518-522}}</ref> बारथोलोमेव ने बाल्बी के स्नेह सिद्धान्त का वयस्कों में अध्ययन किया और व्यक्तित्व में स्नेह के चार प्रारूप खोजे—सुरक्षित या secure, चिंतित या preoccupied, खारिजी या dismissing, और डरपोक या fearful।<ref>{{पुस्तक सन्दर्भ|last1= Bartholomew |first1= K.| last2= Kob|first2= R.J.| last3= Poole |first3= J.A.|title= Adult attachment patterns and social support processes. In G. R. Pierce, B. Lakey, I.G. Sarason, & B. R. Sarason (Eds.), Sourcebook of social support and personality (pp. 359-378) | date=1997|publisher= Plenum Press |location= New York }}</ref> हालाँकि व्यक्तित्वों के इन चार प्रारूपों को लेकर कई दिशाओं में अध्ययन किये गए हैं, स्टील का कहना है कि एक नयी दिशा है पिता का बच्चे के विकास में योगदान।<ref name="art"/> ===भक्त और उसका अराध्य देव=== [[File:Gopis searching for Krishna, Bhagavata Purana, c1780.jpg|thumb|right|Gopis searching for Krishna, Bhagavata Purana, c1780| विरह वेदना: कृष्ण को खोजती गोपियाँ]] खोज कर्ताओं ने स्नेह बन्धन की उपरोक्त चार मुख्य कसौटियों, नजदीकी रखना, [[विरह]] वेदना, सुरक्षित आधार, तथा सुरक्षित स्वर्ग, को भक्त का उसके अराध्य [[देव]] से सम्बन्ध समझने के लिए रूपांतरण किया। उनकी अवधारणा है, जिसे सबसे पहले किर्कपेट्रिक ने विस्तार में रखा, कि [[भगवान]] से सम्बन्ध को स्नेह बन्धन मान सकते हैं।<ref>{{जर्नल सन्दर्भ|last1= Kirkpatrick |first1= L. A.|title= God as a substitute attachment figure: A longitudinal study of adult attachment style and religious change in college students.|journal= Personality and Social Psychology Bulletin|date=1998|issue=24|pages=961-973}}</ref><ref>{{जर्नल सन्दर्भ|last1= Beck |first1= R.| last2= Donald|first2= A.|title= Attachment to God: The attachment to God Inventory, tests of working model correspondence, and an exploration of faith group differences|journal= Journal of Psychology and Theology |date=2004|issue=32(2)|pages=92-103}}</ref> भक्त का भगवान से सम्बन्ध अनेक रूपों में मिलेगा, बालक, [[प्रेमी]], सखा, आश्रय देने वाला, आदि। सिसिरेली ने इन चार कसौटियों को इस प्रकार रखा, भगवान से नजदीकी सम्बन्ध बनाना, भगवान से अलगाव का दुःख, भगवान एक सुरक्षित आधार, तथा भगवान एक सुरक्षित स्वर्ग।<ref>{{जर्नल सन्दर्भ|last1= Cicirelli|first1= V.G.|title= God as the ultimate attachment figure for older adults |journal= Attachment & Human Development| date=2004 |issue=6(4)|pages=371-388}}</ref> सिसिरेली आगे लिखते हैं कि किर्कपेट्रिक का मानना है कि भगवान से सम्बन्ध दो तरह से बन सकता है, एक तो वह लोग जिनका माँ से विश्वसनीय सम्बन्ध है, इसको सीधे भगवान पर स्थानांतरित कर सकते हैं, दूसरे वह लोग जिनका माँ से विश्वसनीय सम्बन्ध नहीं है, इसकी पूर्ती के लिए भगवान से नाता जोड़ेंगे। ग्रेंक्विस्ट और उनके साथियों का विचार है कि जब स्नेह तंत्र बाहरी या आतंरिक वातावरण की घटनाओं से उत्तेजित होता है तो व्यक्ति भगवान से नजदीकी ढूँढेगा या महसूस करेगा।<ref>{{जर्नल सन्दर्भ|last1= Granqvist|first1= P.| last2= Ljungdahl|first2= C.| last3= Dickie|first3= J.R.|title= God is nowhere, God is now here: Attachment activation, security of attachment, and God’s perceived closeness among 5-7-year-old children from religious and non-religious homes |journal= Attachment & Human Development |date=2007|issue=9(1)|pages=55-71}}</ref> ==इन्हें भी देखें== * [[:en:Attachment_theory|Attachment theory]] (अंग्रेज़ी में) * [[जॉन बॉल्बी]] * [[हैरी हार्लो]] * [[:en:Konrad Lorenz|लारेंज़]] (अंग्रेज़ी में) * [[:en:Ethology|इथोलाजी]] (अंग्रेज़ी में) * [[:en:imprinting|अध्यंकन]] (अंग्रेज़ी में) * [[:en:Primate|नर-वानर समूह]] (अंग्रेज़ी में) ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:मनोविज्ञान]] [[श्रेणी:मानसिक स्वास्थ्य]] [[श्रेणी:सहयोग]] [[श्रेणी:व्यवहार]] 2ec3ml6wbbpxiyxlaxjy5gltv3scos1 खींवसर विधानसभा क्षेत्र (राजस्थान) 0 593174 6446963 6310886 2025-07-01T03:31:53Z Premsukhdidel 43084 6446963 wikitext text/x-wiki '''खींवसर विधानसभा क्षेत्र''' [[राजस्थान विधान सभा|राजस्थान]] का एक विधानसभा क्षेत्र है। यह विधानसभा [[नागौर जिला|नागौर जिले]] मे स्थित है।<ref>{{cite web|title=Rajasthan Assembly (Vidhan Sabha) Elections Results 2013|trans-title=राजस्थान विधासभा चुनाव परिणाम २०१३|url=http://www.elections.in/rajasthan/assembly-election-results/2013.html|accessdate=८ दिसम्बर २०१३|archive-url=https://web.archive.org/web/20140203144238/http://www.elections.in/rajasthan/assembly-election-results/2013.html|archive-date=3 फ़रवरी 2014|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|title=राजस्थान विधानसभा चुनाव 2013-2014|url=http://www.bhaskar.com/election-2013/rajasthan/|accessdate=८ दिसम्बर २०१३|publisher=दैनिक भास्कर|archive-url=https://web.archive.org/web/20141006072954/http://www.bhaskar.com/election-2013/rajasthan/|archive-date=6 अक्तूबर 2014|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|title=राजस्थान में कौन कहां से जीता, कौन हारा |url=http://rajasthanpatrika.patrika.com/news/winning-condidates-list-of-rajasthan-polls-2013/1112875.html |publisher=राजस्थान पत्रिका |date=८ दिसम्बर २०१३ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131210095502/http://rajasthanpatrika.patrika.com/news/winning-condidates-list-of-rajasthan-polls-2013/1112875.html |archivedate=१० दिसम्बर २०१३}}</ref> यह विधानसभा [[नागौर लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र|नागौर लोकसभा]] में है।<ref>{{Cite web|url=https://hindi.news18.com/news/rajasthan/nagaur-khinvsar-seat-by-election-2024-people-ground-report-candidate-triangular-contest-congress-bjp-local18-8803442.html|title='जीते तो कई बार, विकास एक भी नहीं'..नागौर उपचुनाव में इस सीट को लेकर घमासान, कांग्रेस प्रत्याशी ने साधा निशाना|date=2024-10-29|website=News18 हिंदी|language=hi|access-date=2024-11-01}}</ref> ==विधायक सूची== {| class="wikitable sortable" |- !चुनाव ! चित्र !! सदस्य !!colspan="2"|पार्टी |- | [[राजस्थान विधानसभा चुनाव, २००८|2008]] | rowspan="3" |[[File:Hanuman Beniwal RLP.jpg|100px]] | rowspan="3" | [[हनुमान बेनीवाल]] |bgcolor='{{party color|Bharatiya Janata Party}}'| | [[भारतीय जनता पार्टी]] |- | [[राजस्थान विधानसभा चुनाव, २०१३|2013]] |bgcolor='{{party color|Independent (politician)}}'| | निर्दलीय |- | [[राजस्थान विधानसभा चुनाव, २०१८|2018]] |rowspan=3 bgcolor='{{party color|Rashtriya Loktantrik Party}}'| | rowspan=3 | [[राष्ट्रीय लोकतांत्रिक पार्टी]] |- |2019^ |[[File:Narayan Beniwal MLA.jpg|100px]] |[[नारायण बेनीवाल]] |- | [[राजस्थान विधानसभा चुनाव 2023|2023]] |[[File:Hanuman Beniwal in 2024.jpg|100px]] |[[हनुमान बेनीवाल]] |- | 2024 | - | [[रेवंतराम डांगा]] |bgcolor='{{party color|Bharatiya Janata Party}}'| | [[भारतीय जनता पार्टी]] |- |} ^उपचुनाव ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}}{{राजस्थान के विधानसभा निर्वाचन क्षेत्र}} 0wbsqd0cwtrdajenthc8d5jg9xpmeau चाम भाषा 0 595938 6446695 6446483 2025-06-30T12:09:26Z ङघिञ 872516 6446695 wikitext text/x-wiki {{स्रोतहीन}} '''चाम भाषा''' [[दक्षिण पूर्व एशिया|दक्षिणपूर्व एशिया]] के निवासी [[चाम लोग|चाम लोगों]] की भाषा है। यह [[चाम लिपि]] में लिखी जाती है। पहले यह केन्द्रीय [[वियतनाम]] के [[चम्पा]] राज्य की [[भाषा]] थी। {{Infobox language|familycolor=Austronesian|name=चाम|image=Cham Script.svg|nativename=ꨌꩌ|imagecaption='चाम' [[चाम लिपि]] में।|states=कम्बुजा एवं वियतनाम|ethnicity=[[चाम लोग]]|speakers=४,९०,००० (२०१९)|fam2=[[मलय-पोलेनीशियाई भाषाएँ]]|fam3=[[चामी भाषाएँ]]}} चाम भाषा आस्ट्रेलियायी-इण्डोनेशियायी परिवार के मलय-पॉलीनेशियन शाखा की यह भाषा वियतमान के लगभग १ लाख और [[कम्बोडिया]] के लगभग २ लाख २० हजार लोगों द्वारा बोली जाती है। (१९९२ के अनुमान के आधार पर) [[थाईलैण्ड|थाइलैण्ड]] और [[मलेशिया]] में भी कुछ लोग चाम भाषा बोलते हैं। पुराने काल में चाम भाषा का विस्तार और बोलने वालों की संख्या और भी अधिक थी क्योंकि यह चाम साम्राज्य की भाषा थी। ==सन्दर्भ== ==इन्हें भी देखें== *[[चाम लिपि]] *[[चम्पा]] *[[चाम लोग]] *[[चम्पा|चाम साम्राज्य]] [[श्रेणी:विश्व की भाषाएँ]] [[श्रेणी:वियतनाम की भाषाएँ]] [[श्रेणी:कम्बोडिया की भाषाएँ]] [[श्रेणी:थाईलैण्ड की भाषाएँ]] [[श्रेणी:मलेशिया की भाषाएँ]] [[श्रेणी:चामी भाषाएँ]] {{आधार}} jlercgfldlqlagdpbjpdwhhy5o6filn 6446697 6446695 2025-06-30T12:11:44Z ङघिञ 872516 6446697 wikitext text/x-wiki {{स्रोतहीन}} '''चाम भाषा''' [[दक्षिण पूर्व एशिया|दक्षिणपूर्व एशिया]] के निवासी [[चाम लोग|चाम लोगों]] की भाषा है। यह [[चाम लिपि]] में लिखी जाती है। पहले यह केन्द्रीय [[वियतनाम]] के [[चम्पा]] राज्य की [[भाषा]] थी। {{Infobox language|familycolor=Austronesian|name=चाम|image=Cham Script.svg|nativename=ꨌꩌ|imagecaption='चाम' [[चाम लिपि]] में।|states=कम्बुजा एवं वियतनाम|ethnicity=[[चाम लोग]]|speakers=४,९०,००० (२०१९)|fam2=[[मलय-पोलेनीशियाई भाषाएँ]]|fam3=[[चामी भाषाएँ]]|script=[[चाम लिपि]]|nation=कम्बुजा एवं वियतनाम}} चाम भाषा आस्ट्रेलियायी-इण्डोनेशियायी परिवार के मलय-पॉलीनेशियन शाखा की यह भाषा वियतमान के लगभग १ लाख और [[कम्बोडिया]] के लगभग २ लाख २० हजार लोगों द्वारा बोली जाती है। (१९९२ के अनुमान के आधार पर) [[थाईलैण्ड|थाइलैण्ड]] और [[मलेशिया]] में भी कुछ लोग चाम भाषा बोलते हैं। पुराने काल में चाम भाषा का विस्तार और बोलने वालों की संख्या और भी अधिक थी क्योंकि यह चाम साम्राज्य की भाषा थी। ==सन्दर्भ== ==इन्हें भी देखें== *[[चाम लिपि]] *[[चम्पा]] *[[चाम लोग]] *[[चम्पा|चाम साम्राज्य]] [[श्रेणी:विश्व की भाषाएँ]] [[श्रेणी:वियतनाम की भाषाएँ]] [[श्रेणी:कम्बोडिया की भाषाएँ]] [[श्रेणी:थाईलैण्ड की भाषाएँ]] [[श्रेणी:मलेशिया की भाषाएँ]] [[श्रेणी:चामी भाषाएँ]] {{आधार}} kqj6tc14lfo52j7bm70z0dgiffgsdho 6446706 6446697 2025-06-30T12:32:21Z ङघिञ 872516 6446706 wikitext text/x-wiki {{स्रोतहीन}} '''चाम भाषा''' [[दक्षिण पूर्व एशिया|दक्षिणपूर्व एशिया]] के निवासी [[चाम लोग|चाम लोगों]] की भाषा है। यह [[चाम लिपि]] में लिखी जाती है। पहले यह केन्द्रीय [[वियतनाम]] के [[चम्पा]] राज्य की [[भाषा]] थी। {{Infobox language|familycolor=Austronesian|name=चाम|image=Cham Script.svg|nativename=ꨌꩌ|imagecaption='चाम' [[चाम लिपि]] में।|states=कम्बुजा एवं वियतनाम|ethnicity=[[चाम लोग]]|speakers=४,९०,००० (२०१९)|fam2=[[मलय-पोलेनीशियाई भाषाएँ]]|fam3=[[चामी भाषाएँ]]|script=[[चाम लिपि]]|nation=कम्बुजा एवं वियतनाम|minority=[[वियतनाम]] [[कम्बोडिया]]|iso3=cjm}} चाम भाषा आस्ट्रेलियायी-इण्डोनेशियायी परिवार के मलय-पॉलीनेशियन शाखा की यह भाषा वियतमान के लगभग १ लाख और [[कम्बोडिया]] के लगभग २ लाख २० हजार लोगों द्वारा बोली जाती है। (१९९२ के अनुमान के आधार पर) [[थाईलैण्ड|थाइलैण्ड]] और [[मलेशिया]] में भी कुछ लोग चाम भाषा बोलते हैं। पुराने काल में चाम भाषा का विस्तार और बोलने वालों की संख्या और भी अधिक थी क्योंकि यह चाम साम्राज्य की भाषा थी। ==सन्दर्भ== ==इन्हें भी देखें== *[[चाम लिपि]] *[[चम्पा]] *[[चाम लोग]] *[[चम्पा|चाम साम्राज्य]] [[श्रेणी:विश्व की भाषाएँ]] [[श्रेणी:वियतनाम की भाषाएँ]] [[श्रेणी:कम्बोडिया की भाषाएँ]] [[श्रेणी:थाईलैण्ड की भाषाएँ]] [[श्रेणी:मलेशिया की भाषाएँ]] [[श्रेणी:चामी भाषाएँ]] {{आधार}} cn5kb3lzcnxrblttn697kvap3h0kntw 6446707 6446706 2025-06-30T12:36:57Z ङघिञ 872516 6446707 wikitext text/x-wiki {{स्रोतहीन}} '''चाम भाषा''' [[दक्षिण पूर्व एशिया|दक्षिणपूर्व एशिया]] के निवासी [[चाम लोग|चाम लोगों]] की भाषा है। यह [[चाम लिपि]] में लिखी जाती है। पहले यह केन्द्रीय [[वियतनाम]] के [[चम्पा]] राज्य की [[भाषा]] थी। {{Infobox language|familycolor=Austronesian|name=चाम|image=Cham Script.svg|nativename=ꨌꩌ|imagecaption='चाम' [[चाम लिपि]] में।|states=कम्बुजा एवं वियतनाम|ethnicity=[[चाम लोग]]|speakers=४,९०,००० (२०१९)|fam2=[[मलय-पोलेनीशियाई भाषाएँ]]|fam3=[[चामी भाषाएँ]]|script=[[चाम लिपि]]|nation=कम्बुजा एवं वियतनाम|minority={{flag|वियतनाम}} {{flag|कम्बोडिया}}|iso3=cjm cja}} चाम भाषा आस्ट्रेलियायी-इण्डोनेशियायी परिवार के मलय-पॉलीनेशियन शाखा की यह भाषा वियतमान के लगभग १ लाख और [[कम्बोडिया]] के लगभग २ लाख २० हजार लोगों द्वारा बोली जाती है। (१९९२ के अनुमान के आधार पर) [[थाईलैण्ड|थाइलैण्ड]] और [[मलेशिया]] में भी कुछ लोग चाम भाषा बोलते हैं। पुराने काल में चाम भाषा का विस्तार और बोलने वालों की संख्या और भी अधिक थी क्योंकि यह चाम साम्राज्य की भाषा थी। ==सन्दर्भ== ==इन्हें भी देखें== *[[चाम लिपि]] *[[चम्पा]] *[[चाम लोग]] *[[चम्पा|चाम साम्राज्य]] [[श्रेणी:विश्व की भाषाएँ]] [[श्रेणी:वियतनाम की भाषाएँ]] [[श्रेणी:कम्बोडिया की भाषाएँ]] [[श्रेणी:थाईलैण्ड की भाषाएँ]] [[श्रेणी:मलेशिया की भाषाएँ]] [[श्रेणी:चामी भाषाएँ]] {{आधार}} 6mhn20vpyvibusyqa1n405f527kebem 6446709 6446707 2025-06-30T12:40:14Z ङघिञ 872516 6446709 wikitext text/x-wiki {{स्रोतहीन}} '''चाम भाषा''' [[दक्षिण पूर्व एशिया|दक्षिणपूर्व एशिया]] के निवासी [[चाम लोग|चाम लोगों]] की भाषा है। यह [[चाम लिपि]] में लिखी जाती है। पहले यह केन्द्रीय [[वियतनाम]] के [[चम्पा]] राज्य की [[भाषा]] थी। {{Infobox language|familycolor=Austronesian|name=चाम|image=Cham Script.svg|nativename=ꨌꩌ|imagecaption='चाम' [[चाम लिपि]] में।|states=कम्बुजा एवं वियतनाम|ethnicity=[[चाम लोग]]|speakers=४,९०,००० (२०१९)|fam2=[[मलय-पोलेनीशियाई भाषाएँ]]|fam3=[[चामी भाषाएँ]]|script=[[चाम लिपि]]|nation=कम्बुजा एवं वियतनाम|minority={{flag|वियतनाम}} {{flag|कम्बोडिया}}|lc1=cjm|lc2=cja}} चाम भाषा आस्ट्रेलियायी-इण्डोनेशियायी परिवार के मलय-पॉलीनेशियन शाखा की यह भाषा वियतमान के लगभग १ लाख और [[कम्बोडिया]] के लगभग २ लाख २० हजार लोगों द्वारा बोली जाती है। (१९९२ के अनुमान के आधार पर) [[थाईलैण्ड|थाइलैण्ड]] और [[मलेशिया]] में भी कुछ लोग चाम भाषा बोलते हैं। पुराने काल में चाम भाषा का विस्तार और बोलने वालों की संख्या और भी अधिक थी क्योंकि यह चाम साम्राज्य की भाषा थी। ==सन्दर्भ== ==इन्हें भी देखें== *[[चाम लिपि]] *[[चम्पा]] *[[चाम लोग]] *[[चम्पा|चाम साम्राज्य]] [[श्रेणी:विश्व की भाषाएँ]] [[श्रेणी:वियतनाम की भाषाएँ]] [[श्रेणी:कम्बोडिया की भाषाएँ]] [[श्रेणी:थाईलैण्ड की भाषाएँ]] [[श्रेणी:मलेशिया की भाषाएँ]] [[श्रेणी:चामी भाषाएँ]] {{आधार}} p36e8ienfkix4n3z2hgu2ii44t72w90 चाम लोग 0 596260 6446711 4754778 2025-06-30T12:48:16Z ङघिञ 872516 6446711 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Danses Cham.jpg|right|thumb|300px|वियतनाम के न्हा तरंग के अपने मंदिर के सामने नृत्य प्रस्तुत करतीं हुईं चाम स्त्रियाँ]] [[चित्र:Cham basket weavers Kratie.jpg|right|thumb|300px|टोकरी बनाने वाली चाम स्त्रियाँ]] [[चित्र:Cham People in Vietnam and Cambodia.jpg|right|thumb|300px|वियतनाम और कम्बोडिया में चाम लोगों के निवास क्षेत्र]] '''चाम''' या '[[चम्पा]] के निवासी' ([[चाम भाषा]] : ꨂꨣꩆꩁ ꨌꩌꨚ, Urang Campa ; [[वियतनामी भाषा]] : người Chăm या người Chàm, [[ख्मेर भाषा|ख्मेर]] : ជនជាតិចាម) [[दक्षिणपूर्व एशिया]] का एक जातीय समूह है। चाम लोग [[कम्बोडिया]] के कामपोंग चाम प्रांत तथा केन्द्रीय [[वियतनाम]] के फान रंग-थाप चाम, फान थिएत, हो चि मिन्ह नगर तथा अन गिआंग क्षेत्र के बीच के क्षेत्र के निवासी हैं। लगभग 4,000 चाम [[थाईलैण्ड]] में भी रहते हैं। वर्तमान समय में कम्बोडिया और वियतनाम के अधिकांश चाम [[इस्लाम धर्म]] के अनुयायी हैं। चाम लोग [[चम्पा]] राज्य के मूल निवासी हैं (१७वीं-१८वीं शताब्दी)। ये लोग [[चाम भाषा]] बोलते हैं और अन्य आस्ट्रोनेशियन लोगों से इनका निकट सम्बन्ध है। ध्यान दें कि चाम लोगों के अन्य सभी पड़ोसी आस्ट्रोएशियायी भाषाएँ बोलते हैं न कि आस्ट्रोनेशियन। ==इन्हें भी देखें== *[[चम्पा]] *[[चाम भाषा]] *[[चाम लिपि]] ==बाहरी कड़ियाँ== *[https://web.archive.org/web/20170522103539/http://panchjanya.com/Encyc/2017/5/22/pass-padosh.aspx वियतनाम: चाम हिंदुओं का घर] [[श्रेणी:कम्बोडियाई हिन्दू]] [[श्रेणी:वियतनाम की मानव जातियाँ]] kcdiav4qorieieil5oj2fvdbpvbki8w 6446712 6446711 2025-06-30T12:49:36Z ङघिञ 872516 6446712 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Danses Cham.jpg|right|thumb|300px|वियतनाम के न्हा तरंग के अपने मंदिर के सामने नृत्य प्रस्तुत करतीं हुईं चाम स्त्रियाँ]] [[चित्र:Cham basket weavers Kratie.jpg|right|thumb|300px|टोकरी बनाने वाली चाम स्त्रियाँ]] [[चित्र:Cham People in Vietnam and Cambodia.jpg|right|thumb|300px|वियतनाम और कम्बोडिया में चाम लोगों के निवास क्षेत्र]] '''चाम''' या '[[चम्पा]] के निवासी' ([[चाम भाषा]] : ꨂꨣꩃ ꨌꩌꨛꨩ, Urang Campa ; [[वियतनामी भाषा]] : người Chăm या người Chàm, [[ख्मेर भाषा|ख्मेर]] : ជនជាតិចាម) [[दक्षिणपूर्व एशिया]] का एक जातीय समूह है। चाम लोग [[कम्बोडिया]] के कामपोंग चाम प्रांत तथा केन्द्रीय [[वियतनाम]] के फान रंग-थाप चाम, फान थिएत, हो चि मिन्ह नगर तथा अन गिआंग क्षेत्र के बीच के क्षेत्र के निवासी हैं। लगभग 4,000 चाम [[थाईलैण्ड]] में भी रहते हैं। वर्तमान समय में कम्बोडिया और वियतनाम के अधिकांश चाम [[इस्लाम धर्म]] के अनुयायी हैं। चाम लोग [[चम्पा]] राज्य के मूल निवासी हैं (१७वीं-१८वीं शताब्दी)। ये लोग [[चाम भाषा]] बोलते हैं और अन्य आस्ट्रोनेशियन लोगों से इनका निकट सम्बन्ध है। ध्यान दें कि चाम लोगों के अन्य सभी पड़ोसी आस्ट्रोएशियायी भाषाएँ बोलते हैं न कि आस्ट्रोनेशियन। ==इन्हें भी देखें== *[[चम्पा]] *[[चाम भाषा]] *[[चाम लिपि]] ==बाहरी कड़ियाँ== *[https://web.archive.org/web/20170522103539/http://panchjanya.com/Encyc/2017/5/22/pass-padosh.aspx वियतनाम: चाम हिंदुओं का घर] [[श्रेणी:कम्बोडियाई हिन्दू]] [[श्रेणी:वियतनाम की मानव जातियाँ]] f3950u3mqxz4oiixw7f1opgrw21agy4 जसकौर मीणा 0 676797 6446758 5948269 2025-06-30T14:17:08Z ~2025-100905 875863 क्योंकि अब उनका कार्यकाल खत्म होगया है 6446758 wikitext text/x-wiki {{जीवनी स्रोतहीन|date=मई 2019}} {{ज्ञानसन्दूक राजनीतिज्ञ | name = जसकौर मीणा |honorific-suffix = [[सांसद]] | image = | birth_date = {{birth date and age|1947|5|3|df=y}} | birth_place = मंडावारी, [[दौसा]], राजस्थान | office3 = केन्द्रीय मानव संसाधन विकास राज्य मंत्री, [[भारत सरकार]] | term3 = 2003 - 2004 | office = [[सांसद, लोक सभा]] | termstart = 23 मई 2019 | constituency = [[दौसा लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र|दौसा]] | term2 = 1999 - 2004 | constituency2 = [[सवाई माधोपुर लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र|सवाई माधोपुर]] | spouse = श्रीलाल मीणा | children = 2 | party = [[भारतीय जनता पार्टी]] | nationality = [[भारतीय]] | religion = [[हिन्दु]] }} '''जसकौर मीणा''' एक [[भारतीय]] राजनीतिज्ञ तथा [[दौसा लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र|दौसा]] से भूतपूर्व लोकसभा [[सांसद]] हैं। पूर्व केंद्रीय मानव संसाधन विकास राज्य मंत्री हैं। वे [[सवाई माधोपुर लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र|सवाई माधोपुर]] से लगातार लोकसभाओं ( 1999-2004) में प्रतिनिधित्व किया। ये [[भारतीय जनता पार्टी]] के संस्थापक सदस्यों में शामिल थी और लम्बे समय तक केंद्रीय कार्यकारिणी में उपाध्य्क्ष रही। जब भी यह सक्रिय राजनीति में नही रहीं उस दौरान इन्होंने सवाई माधोपुर व लालसोट क्षेत्र के जनजातीय युवाओं व बालिकाओं की शिक्षा व रोजगार हेतु प्रेरित किया, उनके प्रति लोगों में निष्ठा व उनके लोगों के जुड़ाव के कारण भारतीय जनता पार्टी ने 2019 में एक बार फिर मौका दिया और जसकौर मीना दौसा से सांसद चुनी गई। ==परिचय== जसकौर मीणा [[भारतीय जनता पार्टी]] में शामिल होने से पूर्व शिक्षिका थी। बाद में भाजपा की राष्ट्रवादी विचारधारा से प्रभावित होकर राजनीती में सक्रिय भूमिका निभाई। ==सन्दर्भ== {{मीणा समाज}} {{राजस्थान से सत्रहवीं लोक सभा के सदस्य}} [[श्रेणी:जीवित लोग]] [[श्रेणी:1947 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:सांसद]] [[श्रेणी:राजस्थान के सांसद]] [[श्रेणी:मीणा जनजाति के लोग]] 3rdglaotwk4r7krxim4w02cuprn5fuz देव जोशी 0 694682 6446946 6189215 2025-07-01T00:04:50Z Xzantiyamoloy 739617 6446946 wikitext text/x-wiki {{ज्ञानसन्दूक व्यक्ति | image =Dev Joshi selfie 2020.jpg | caption = देव जोशी २०२० में | birth_date = {{birth date and age|df=yes|2000|11|28}} | nationality = | residence = [[मुम्बई]], [[भारत]] | occupation = [[अभिनेता]] | yearsactive = [[2011]] से वर्तमान |height=1.70मि |पुरस्कार = बाल शक्ति पुरस्कार |प्रसिद्धि कारण = भारतीय बाल टेलीविजन शो [[ बालवीर]] |नागरिकता = [[भारतीय]] |जातीयता/नस्ल = |शिक्षा = [[स्नातक]] मास एंड मीडिया कम्युनिकेशन |माता-पिता = दुष्यंत जोशी देवांगना जोशी |website = www.devjoshi.in |religion=[[हिन्दू]]|जीवनसाथी={{marriage|आरती खरेल|2025}}}} '''देव जोशी'''<ref>{{Cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/politics-interests-me-a-lot-dev-joshi/articleshow/76460152.cms|title=Politics interests me a lot: Dev Joshi - Times of India|website=The Times of India}}</ref> कम उम्र में सफ़लता हासिल करने वाले भारतीय बाल अभिनेताओं में से एक हैं | इन्हें [[सोनी सब]] के धारावाहिक ''[[बालवीर]]'', ''[[बालवीर रिटर्न्स]]'' और ''[[बालवीर ३]] '' में बालवीर की भूमिका निभाने के लिए जाना जाता है।उन्होंने 20 से अधिक गुजराती फिल्मों और कई विज्ञापनों में काम किया है।<ref>{{Cite web|title=This is why Dev Joshi will be missing from sets of SAB TV’s Baalveer - Times of India|url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/this-is-why-dev-joshi-will-be-missing-from-sets-of-sab-tvs-baalveer/articleshow/54462315.cms|access-date=2021-07-17|website=The Times of India|language=en}}</ref>उन्हें ''[[चंद्रशेखर (टीवी धारावाहिक)|चन्द्रशेखर ]]'' में किशोर [[चन्द्रशेखर आजाद]] की भूमिका निभाने के लिए भी जाना जाता है। ==निजी जीवन== देव जोशी का जन्म 28 नवम्बर [[2000]] को अहमदाबाद में हुआ था। उन्होंने अपनी प्रारंभिक शिक्षा अहमदाबाद और मुंबई से प्राप्त की। देव जोशी को बचपन से एक्टिंग का बहुत शौक था इसके लिए वह मुंबई आ गए। मुम्बई में ऑडिशन देने के दौरान उन्हें 2012 में [[बालवीर]] के लिए सेलेक्ट कर लिया गया। वह इस शो में मुख्य किरदार बालवीर के रूप में नजर आये थे। इस शो से देव को खूब प्रसिद्धी हासिल हुई और यह शो 1111 एपिसोड तक चला। 2019 में एक बार फिर सब टीवी ने [[बालवीर रिटर्न्स]] को लांच किया, इसमें भी उन्होंने बालवीर का किरदार निभाया। इस शो में उनके साथ वंश सायानी भी नजर आये।2023 में [[बालवीर ३]] में भी इन्होंने बालवीर का किरदार निभाया। ==फिल्मोग्राफी == === टेलीविजन === {| class="wikitable sortable" |- style="text-align:center;" !वर्ष!!शीर्षक!!भूमिका !टिप्पणियाँ!! class="unsortable" |संदर्भ. |- |2006–2007 |''[[लकी (भारतीय टीवी श्रृंखला)|लकी]]'' |अज्ञात | |<ref>{{Cite web|date=2014-02-08|title=The little showman|url=https://www.hindustantimes.com/punjab/the-little-showman/story-gVwMZfJ5AwpIRLPxuhJMKP.html|access-date=2021-07-27|website=Hindustan Times|language=en}}</ref> |- |2009–2010||''[[महिमा शनिदेव की|महिमा शनि देव की]]''||युवा शुक्रा | | |- |2009–2010||''[[हमारी देवरानी]]''||तेजस | |- |2010||''[[काशी - अब ना रहे तेरा कागज़ कोरा]]''||युवा शौर्य | || |- |2011||''[[देवों के देव... महादेव|देवों के देव...महादेव]]''||[[मार्कण्डेय ऋषि]] |कैमियो|| |- |2012–2016||''[[बाल वीर]]''||बाल वीर/बल्लू | ||<ref name="Showman">{{Cite web|date=2014-02-08|title=The little showman|url=https://www.hindustantimes.com/punjab/the-little-showman/story-gVwMZfJ5AwpIRLPxuhJMKP.html|access-date=2020-06-03|website=Hindustan Times|language=en}}</ref> |- |2018||''[[चंद्रशेखर (टीवी धारावाहिक)|चंद्रशेखर]]''||युवा [[चन्द्रशेखर आज़ाद]] | || |- |2019–2021||''[[बालवीर रिटर्न्स]]''||सीनियर बाल वीर/देव जोशी/देबू/नकाबपोश/हैप्पी पांडे/महामहिम काल | ||<ref>{{Cite web|title=Baalveer returns: Dev Joshi to returns in new avatar; Pavitra Punia to be seen as the evil force|url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/baalveer-returns-dev-joshi-to-return-in-a-new-avatar-pavitra-punia-to-be-seen-as-the-evil-force/articleshow/71008073.cms|website=Times of India|date=2019-09-09|access-date=2021-02-12|language=en}}</ref> |- |2020||''[[अलादीन - नाम तो सुना होगा]]''||बाल वीर |कैमियो|| |- |2023 |[[बालवीर ३|''बालवीर ३'']] | rowspan="2" |बालवीर/ वीर भारद्वाज | |<ref>{{Cite web|url=https://newsroomodisha.com/dev-joshi-to-reprise-titular-role-in-new-season-of-baalveer/amp/|title=Dev Joshi to reprise titular role in new season of 'Baalveer' {{!}} News Room Odisha|website=newsroomodisha.com|access-date=2023-03-13}}</ref> |- |2024 |[[बालवीर ४|''बालवीर ४'']] | | |} === वीडियो संगीत === {| class="wikitable" !वर्ष !शीर्षक !गायक !संदर्भ. |- |2020 |''मेरी है मां'' |तर्श |{{Citation needed|date=December 2022}} |- |2022 |''अपनी यारी'' |[[जावेद अली]] |<ref>{{Cite news|title=देव जोशी का गीत अपनी यारी 12 को होगा लांच|url=https://www.livehindustan.com/uttarakhand/dehradun/story-dev-joshi-39-s-song-will-be-launched-on-apni-yaari-12-5782183.html|date=2022-02-10|access-date=2022-02-12|language=hi}}</ref> |} ==स्पेसफ्लाइट प्रतिभागी== 2022 में देव जोशी को डियरमून प्रोजेक्ट क्रू के हिस्से के रूप में एक चंद्र अंतरिक्ष यान में भाग लेने के लिए चुना गया है। == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} ==बाहरी कड़ियाँ== {{Commons category|Dev Joshi|देव जोशी}} * {{IMDb name|9346920}} [[श्रेणी:2000 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:भारतीय अभिनेता]] [[श्रेणी:अहमदाबाद के लोग]] 5d8lhymds7tdxvs72i7mx8pzk62u2jx मतदाता पहचान पत्र 0 695358 6446701 6446615 2025-06-30T12:16:44Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 28. जून २०२५ 10:44:15 पर Sanjeev bot के 6445568 अवतरण में बदला 6446701 wikitext text/x-wiki {{Politics of India}} {{Infobox Identity document |image_size=250px |date_first_issued=1993 |using_jurisdiction=[[भारत निर्वाचन आयोग]] |valid_jurisdictions=भारत |purpose=[[मतदान|मतदान डालना]],<br> [[पहचान दस्तावेज़|पहचान]] |eligibility=18 वर्ष से ऊपर |expiration=आजीवन वैध |name=मतदाता पहचान पत्र (ईपीआईसी) }} भारतीय '''मतदाता पहचान पत्र'''<ref>{{Cite web|url=http://www.nvsp.in/|website=www.nvsp.in|access-date=2019-12-25|title=संग्रहीत प्रति|archive-url=https://web.archive.org/web/20190107101044/http://www.nvsp.in/|archive-date=7 जनवरी 2019|url-status=bot: unknown}}</ref> भारत के वयस्क अधिवासियों के लिए [[भारत निर्वाचन आयोग]] द्वारा जारी एक पहचान दस्तावेज है, जो 18 वर्ष की आयु पूरा किये ब्यक्तियोको दिया जाता है , मुख्य रूप से भारतीय मतदाता पहचान पत्र देश के नगरपालिका, राज्य और राष्ट्रीय चुनाव में अपना मत डालते समय भारतीय नागरिकों के लिए एक पहचान प्रमाण के रूप में कार्य करता है । यह अन्य उद्देश्यों जैसे मोबाइल फोन सिम कार्ड खरीदने या [[पासपोर्ट]] के लिए आवेदन करने के लिए सामान्य पहचान, पता और आयु प्रमाण के रूप में भी कार्य करता है । यह भूमि या वायु द्वारा नेपाल और भूटान की यात्रा करने के लिए एक यात्रा दस्तावेज के रूप में भी कार्य करता है । इसे चुनावी फोटो पहचान पत्र (EPIC) के रूप में भी जाना जाता है । इसे मुख्य चुनाव आयुक्त [[टी एन शेषन]]  के कार्यकाल के दौरान पहली बार 1993 में पेश किया गया था । ==भौतिक उपस्थिति== प्रारंभ में, मतदाता पहचान पत्र नियमित कागज पर काली स्याही से मुद्रित होते थे और प्लास्टिककी परत चढ़ाया हुआ होते थे। सन 2015 में  भारत सरकार ने सबसे कम खराब होने वाले पीवीसी रंग संस्करण (PVC colour version),को शुरू करना शुरू किया, जो आईएसओ / आईईसी 7810 (ISO/IEC 7810 size standard) आकार के मानक के अनुरूप था, जिसका उपयोग अधिकांश एटीएम कार्ड में किया जाता है। मोर्चे पर, ईपीआईसी में मतदाता का नाम, उनके द्वारा चुने गए एक रिश्तेदार का नाम (जैसे उनके पिता या माता), और मतदाता की तस्वीर के साथ मतदाता पहचान पत्र नंबर होता है। कार्ड के पीछे मतदाता के घर का पता छपा होता है, साथ ही उनके निर्वाचक रजिस्ट्रीकरण अधिकारी के हस्ताक्षर की एक छवि होती है। पीठ में मतदाता के [[चुनाव क्षेत्र|निर्वाचन क्षेत्र]] और उनके विधानसभा क्षेत्र का भी उल्लेख होता है। नई श्रृंखला में एक 'भाग संख्या' भी होती है, जो मतदाताओं और चुनाव अधिकारियों को मतदाता सूची का पता लगाने में मदद करती है। == वैधता== यदि कोई व्यक्ति अपने निवास स्थान को किसी अन्य विधानसभा क्षेत्र में स्थानांतरित करता है तो वह पिछले निर्वाचन क्षेत्र का वैध मतदाता नहीं रहता है। व्यक्ति को नए विधानसभा क्षेत्र में मतदाता के रूप में नए सिरे से पंजीकृत करना होगा। इसलिए उसे एक नया कार्ड जारी किया जाता है और पुराना कार्ड अमान्य हो जाता है। == सन्दर्भ == {{Reflist}} 55prgpl7f19c9c76761vqldiptl3po6 रवीन्‍द्रनाथ त्रिपाठी 0 747574 6447105 6209175 2025-07-01T10:18:30Z ~2025-107052 876004 वर्तमान विधायक 6447105 wikitext text/x-wiki {{Multiple issues| {{उल्लेखनीयता|date=जनवरी 2017}} {{जीवनी स्रोत कम|date=जनवरी 2017}} {{प्रसंग|date=जनवरी 2017}} {{प्राथमिक स्रोत|date=जनवरी 2017}} }} {{Infobox officeholder |name =रवीन्‍द्रनाथ त्रिपाठी |image = |caption = |office = विधायक - [[भदोहीं विधान सभा निर्वाचन क्षेत्र]], [[उत्तर प्रदेश]] |predecessor = |successor = |term = 2017 से अब तक |order1 = |office1 = |predecessor1 = |successor1 = |term1 = |birth_place =भदोहीं |birth_date = |death_date = |alma_mater = |nationality = [[भारतीय]] |religion =हिंदू }} '''जहीग बेग''',[[भारत]] के उत्तर प्रदेश की [[उत्तर प्रदेश की पंद्रहवी विधान सभा|सत्रहवीं विधान सभा]] के विधायक हैं इनका जन्म एक किसान परिवार में हुआ, इनके पिता का नाम स्व. श्री विक्रमादित्य तिवारी व माता का नाम स्व. श्रीमति लालती देवी है, यह भदोहीं जिले के सुरियावां स्थित ग्राम चौगना के निवासी हैं, सम्पूर्णानन्द विश्वविद्यालय से स्नातक करने के बाद इन्होने जनसेवा को अपना लक्ष्य बनाया । 2000 में सुरियावां ब्लाक के प्रमुख बने । [[उत्तर प्रदेश विधानसभा चुनाव २००७|2007 उत्तर प्रदेश विधान सभा चुनाव]] में इन्होने पहली बार प्रदेश के जौनपुर जिले के [[बरसठी विधान सभा निर्वाचन क्षेत्र]] से [[बहुजन समाज पार्टी|बसपा]] की ओर से चुनाव में भाग लिया, और जीत भी दर्ज की। <ref>{{Cite web |url=http://uplegisassembly.gov.in/ |title=उत्तर प्रदेश विधान सभा |access-date=15 जून 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810002935/http://uplegisassembly.gov.in/ |archive-date=10 अगस्त 2019 |url-status=live }}</ref> बाद में बसपा से मोहभंग हो गया, भाजपा का दामन थाम लिया [[भारतीय जनता पार्टीय|भारतीय जनता पार्टी]] ने इन्हे 2017 में [[भदोहीं विधानसभा निर्वाचन क्षेत्र]] से अपना प्रत्याशी बनाया https://m.patrika.com/bhadohi-news/ravindra-tripathi-bhadohi-constituency-and-mahendra-bind-gyanpur-constituency-bjp-candidate-1503995/{{Dead link|date=मई 2024 |bot=InternetArchiveBot }} इ इन्हे सफलता भी मिली कड़ी टक्कर के बावजूद भी कमल खिलाने में सफल रहें । ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश 15वीं विधान सभा के सदस्य]] [[श्रेणी:बरसठी के विधायक]] {{आधार}} 8ak0m38c1dz58f8eq0ii069uwsv2knv 6447129 6447105 2025-07-01T10:48:23Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 23. जुलाई २०२४ 19:56:20 पर DreamRimmer bot III के 6209175 अवतरण में बदला 6447129 wikitext text/x-wiki {{Multiple issues| {{उल्लेखनीयता|date=जनवरी 2017}} {{जीवनी स्रोत कम|date=जनवरी 2017}} {{प्रसंग|date=जनवरी 2017}} {{प्राथमिक स्रोत|date=जनवरी 2017}} }} {{Infobox officeholder |name =रवीन्‍द्रनाथ त्रिपाठी |image = |caption = |office = विधायक - [[भदोहीं विधान सभा निर्वाचन क्षेत्र]], [[उत्तर प्रदेश]] |predecessor = |successor = |term = 2017 से अब तक |order1 = |office1 = |predecessor1 = |successor1 = |term1 = |birth_place =भदोहीं |birth_date = |death_date = |alma_mater = |nationality = [[भारतीय]] |religion =हिंदू }} '''रवीन्‍द्रनाथ त्रिपाठी''',[[भारत]] के उत्तर प्रदेश की [[उत्तर प्रदेश की पंद्रहवी विधान सभा|सत्रहवीं विधान सभा]] के विधायक हैं इनका जन्म एक किसान परिवार में हुआ, इनके पिता का नाम स्व. श्री विक्रमादित्य तिवारी व माता का नाम स्व. श्रीमति लालती देवी है, यह भदोहीं जिले के सुरियावां स्थित ग्राम चौगना के निवासी हैं, सम्पूर्णानन्द विश्वविद्यालय से स्नातक करने के बाद इन्होने जनसेवा को अपना लक्ष्य बनाया । 2000 में सुरियावां ब्लाक के प्रमुख बने । [[उत्तर प्रदेश विधानसभा चुनाव २००७|2007 उत्तर प्रदेश विधान सभा चुनाव]] में इन्होने पहली बार प्रदेश के जौनपुर जिले के [[बरसठी विधान सभा निर्वाचन क्षेत्र]] से [[बहुजन समाज पार्टी|बसपा]] की ओर से चुनाव में भाग लिया, और जीत भी दर्ज की। <ref>{{Cite web |url=http://uplegisassembly.gov.in/ |title=उत्तर प्रदेश विधान सभा |access-date=15 जून 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190810002935/http://uplegisassembly.gov.in/ |archive-date=10 अगस्त 2019 |url-status=live }}</ref> बाद में बसपा से मोहभंग हो गया, भाजपा का दामन थाम लिया [[भारतीय जनता पार्टीय|भारतीय जनता पार्टी]] ने इन्हे 2017 में [[भदोहीं विधानसभा निर्वाचन क्षेत्र]] से अपना प्रत्याशी बनाया https://m.patrika.com/bhadohi-news/ravindra-tripathi-bhadohi-constituency-and-mahendra-bind-gyanpur-constituency-bjp-candidate-1503995/{{Dead link|date=मई 2024 |bot=InternetArchiveBot }} इ इन्हे सफलता भी मिली कड़ी टक्कर के बावजूद भी कमल खिलाने में सफल रहें । ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश 15वीं विधान सभा के सदस्य]] [[श्रेणी:बरसठी के विधायक]] {{आधार}} 6743uglgmsfnid4j6grg8ah56v8khn9 महसी, बहराइच 0 760999 6446872 6295673 2025-06-30T18:05:45Z Muzammil Ansari 235177 /* इन्हें भी देखें */ 6446872 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement |name = महसी |other_name = Mahsi |image = |image_caption = |pushpin_label = महसी |pushpin_map = India Uttar Pradesh |coordinates = {{coord|27.640|81.385|display = inline, title}} |pushpin_map_caption = उत्तर प्रदेश में स्थिति |subdivision_type = देश |subdivision_name = {{IND}} |subdivision_type1 = [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|राज्य]] |subdivision_name1 = [[उत्तर प्रदेश]] |subdivision_type2 = मंडल |subdivision_name2 = [[देवीपाटन]] |subdivision_type3 = [[भारत के ज़िले|ज़िला]] |subdivision_name3 = [[बहराइच ज़िला]] |subdivision_type4 = [[तहसील]] |subdivision_name4 = महसी |subdivision_type5 = [[थाना]] |subdivision_name5 = हरदी |government_type=[[लोकतंत्र|लोकतांत्रिक]] |governing_body=[[पंचायत|ग्राम पंचायत]] |leader_title = [[सरपंच|ग्राम प्रधान]] |leader_name = सुधारा देवी |leader_party = [[निर्दलीय (राजनेता)|निर्दलीय]] |leader_title1 = बीडीसी |leader_name1 = रमेश |leader_title2= ब्लाॅक प्रमुख |leader_name2 = कुशवाहा |leader_title3 = [[विधायक]] |leader_name3 = सुरेश्वर सिंह |leader_title4 = [[सांसद]] |leader_name4 = अक्षयबर लाल |area_total_km2 = 951 |elevation_m = 138 |population_total = 8987 |population_as_of = 2011 |demographics_type1 = भाषाएँ |demographics1_title1 = प्रचलित |demographics1_info1 = [[हिन्दी]] |timezone1 = [[भारतीय मानक समय|भामस]] |utc_offset1 = +5:30 |postal_code_type = [[पिनकोड]] |postal_code = 271824 |area_code_type = दूरभाष कोड |area_code = 05252 |registration_plate = |website = }} '''महसी''' (Mahsi) [[भारत]] के [[उत्तर प्रदेश]] राज्य के [[बहराइच ज़िले]] में स्थित एक गाँव है। यह इसी नाम की [[तहसील]] का मुख्यालय भी है।<ref>"[https://books.google.com/books?id=qzUqk7TWF4wC Uttar Pradesh in Statistics]," Kripa Shankar, APH Publishing, 1987, ISBN 9788170240716</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=S46rbUL6GrMC Political Process in Uttar Pradesh: Identity, Economic Reforms, and Governance] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170423083533/https://books.google.com/books?id=S46rbUL6GrMC |date=23 अप्रैल 2017 }}," Sudha Pai (editor), Centre for Political Studies, Jawaharlal Nehru University, Pearson Education India, 2007, ISBN 9788131707975</ref> == तहसील == महसी एक तहसील और [[सामुदायिक विकास खंड]] एवं उत्तर प्रदेश का विधानसभा निर्वाचन क्षेत्र भी है। 2011 में हुई [[भारत की जनगणना २०११|भारत की जनगणना]] के अनुसार इस तहसील में 235 गांव हैं।तहसील मुख्यालय,महसी गाँव से लगभग 5 कि.मी.पहले ही बहराइच-महसी सम्पर्क मार्ग पर [[महराजगंज बाज़ार|महराजगंज]] नामक कस्बे के पास ही स्थित है। तहसील महसी के अन्तर्गत आने वाले मुख्य और बड़ी आबादी वाले कुछ गाँवों के नाम इस प्रकार हैं: महसी, [[महराजगंज बाज़ार|महराजगंज]], [[तजवापुर]] रेहुवा मंसूर, सिपहिया प्यूली, रायपुर थैलिया, मकरंदपुर, बेहड़ा, नौतला, रामगाँव, परसोहना, सिकन्दरपुर, नथुवापुर, हरदी-गौरा, गदामार कलां, मथौरा, रमपुरवा, ऐरिया, वैकुण्ठा, बम्भौरी, भगवानपुर, मुरौवा-मुन्सारी, बभनौटी, कायमपुर गोलागंज, गोपचन्दपुर, नौशहरा, लाखा बौण्डी, सधुवापुर, चाँदपारा, मासाडीह, बहोरिकपुर, बकैना, गरेठी, [[बनगांव]], कपूरपुर, खम्हरिया शुकुल, बालासराय, खर्चहा, खसहाकुट्टी, सुरजना, [[खैरा बाज़ार]], [[चक, बहराइच|चक]], [[रामगढ़ी]], आदि। == विवरण == तहसील महसी के दक्षिण-पश्चिम में [[घाघरा नदी]] बहती है, जिसके ऊपर बाँध बँधा है जो जरवल कस्बे से शुरू होकर [[नानपारा]] के समीप जाकर समाप्त होता है। इस नदी से नहरें व रजवाहे भी निकाले गए हैं जिनसे बहुत से गाँवों की भूमि सिंचित होती है। कृषि की भूमि बहुत उपजाऊ है। अन्न, फल, साग, सब्जी, के अलावा गन्ने की भी अच्छी पैदावार होती है। [[नेपाल]] की तराई होने की वजह से यहाँ पानी 50-60 फुट की बोरिंग कराने से ही पर्याप्त मात्रा में मिल जाता है। सड़कों पर सरकार बहुत ध्यान दे रही है जिससे यातायात में सुधार हो और तहसील में व्यापार को बढ़ावा मिल सके। पशुओं में लोग दुधारू पशु अधिक पालते हैं, बैल, भैंसा अब कोई कोई ही रखते हैं।बिजली भी हर छोटे बड़े गाँव तक धीरे पहुँच रही है। आबादी की दृष्टि से यहाँ हिन्दू और मुसलमानों की संख्या में थोड़ा ही आनुपातिक अन्तर है। इस प्रकार तहसील महसी विकास के पथ पर अग्रसर है। शिक्षा, स्वास्थ्य, शासन प्रशासन,हरीतिमा संवर्द्धन, पर्यावरण, कुप्रथा कुरीति उन्मूलन, नशा निवारण, जाति पाँति, छुआछूत,बैर विद्वेष, साक्षरता, आदि के लिए निरन्तर प्रयास किए जा रहे हैं। आपदा प्रबंधन के लिए भी प्रयास है कि तत्काल सहायता पीड़ित को मुहैया कराई जाए। ==जनसांख्यिकी== 2011 की [[जनगणना]] के अनुसार महसी तहसील में धर्म के आधार पर जनसंख्या प्रतिशत। {{bar box |titelbar=महसी तहसील में धर्म |titelbar=#Fcd166 |left1=धर्म |right1=प्रतिशत |fload=right |bars={{bar percent |[[हिन्दू धर्म|हिंदू]]|orange|49.0%}}{{bar percent|[[मुसलमान|मुस्लिम]]|green|50.0%}}{{bar percent |[[ईसाई]]|pink|0.0%}}{{bar percent|[[बौद्ध धर्म|बौद्ध]]|yellow|0.10%}}{{bar percent |[[सिख|सिक्ख]]|royalblue|0.60%}}{{bar percent|[[जैन धर्म|जैन]]|white|0.10}}{{bar percent|[[कोई धर्म निर्दिष्ट नहीं]]|red|0.20%}}{{bar percent |अन्य धर्म|black|0.0%}}}} == इन्हें भी देखें == * [[बहराइच ज़िला]] * [[महसी विधानसभा निर्वाचन क्षेत्र]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:बहराइच ज़िला]] [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश के गाँव]] [[श्रेणी:बहराइच ज़िले के गाँव]] [[श्रेणी:बहराइच ज़िले का क़स्बा]] lbky5mqrcx2y4vh0sorbf0lmrxpy9tm इक ओंकार 0 777617 6446827 6342525 2025-06-30T16:34:43Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 6. मार्च २०२२ 16:58:09 पर 2401:4900:51E4:F55E:AE19:6803:16E2:3FC8 के 5481355 अवतरण में बदला 6446827 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Ekonkar.normal.png|thumb|200px|right|''इक ओंकार'',<ref name=rose/> a Sikh symbol (encoded as a single character in [[Unicode]] at U+0A74, {{lang|p|ੴ}})]] '''''इक ओंकार''''' ([[गुरुमुखी]]: {{lang|p|ੴ}}, {{lang|pa|ਇੱਕ ਓਅੰਕਾਰ}}) [[सिख धर्म]] के मूल [[दर्शन]] का प्रतीक है, जो कहता है कि 'परम शक्ति एक ही है'। <ref>{{cite web|title=Basic Articles|url=http://sgpc.net/sikhism/sikhism1.asp|publisher=SGPC|accessdate=12 August 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120725085727/http://www.sgpc.net/sikhism/sikhism1.asp|archive-date=25 जुलाई 2012|url-status=dead}}</ref><ref name=rose>{{cite book | first = David | title = Sikhism photpack | publisher = Fu Ltd. | year = 2012 | isbn = 1-85276-769-3 | page = 10}}</ref> Waheguru satyanam Waheguru Katha purn 71dl3f7ipzp0rynuajdg7ypvhicygy9 6446830 6446827 2025-06-30T16:40:01Z संजीव कुमार 78022 [[Special:Contributions/2401:4900:51E4:F55E:AE19:6803:16E2:3FC8|2401:4900:51E4:F55E:AE19:6803:16E2:3FC8]] ([[User talk:2401:4900:51E4:F55E:AE19:6803:16E2:3FC8|वार्ता]]) द्वारा किए गए बदलाव [[Special:Diff/5481355|5481355]] को पूर्ववत किया 6446830 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Ek onkar.svg|thumb|right|''इक ओंकार'',<ref name=rose/> सिख प्रतीक है ([[यूनिकोड]] में एक अक्षर के रूप में U+0A74 से लिखा जाता है, ੴ)]] '''''इक ओंकार''''' ([[गुरुमुखी]]: {{script|Guru|ੴ}} or {{lang|pa|ਇੱਕ ਓਅੰਕਾਰ}}; {{IPA|pa|ɪkː oːəŋkaːɾᵊ}}, {{lang|pa|ਇੱਕ ਓਅੰਕਾਰ}}) [[सिख धर्म]] के मूल [[दर्शन]] का प्रतीक है, जो कहता है कि 'परम शक्ति एक ही है'। <ref>{{cite web|title=Basic Articles|url=http://sgpc.net/sikhism/sikhism1.asp|publisher=SGPC|accessdate=12 August 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120725085727/http://www.sgpc.net/sikhism/sikhism1.asp|archive-date=25 जुलाई 2012|url-status=dead}}</ref><ref name=rose>{{cite book | first = David | title = Sikhism photpack | publisher = Fu Ltd. | year = 2012 | isbn = 1-85276-769-3 | page = 10}}</ref> ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} {{सिख धर्म}} [[श्रेणी:सिख धर्म]] r3idym7r70pwr2qrhwcclc02tfguvoi गुरुग्राम 0 806241 6446768 6416834 2025-06-30T14:36:11Z CommonsDelinker 743 "Cyber_City_Skyline.jpeg" को हटाया। इसे कॉमन्स से [[commons:User:Yann|Yann]] ने हटा दिया है। कारण: per [[:c:COM:NETCOPYVIO|]] 6446768 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement | name = गुरुग्राम | settlement_type = [[महानगर]] | image_skyline = {{multiple image | border = infobox | total_width = 300 | image_style = | perrow = 1/2/2/1 | image1 = | caption1 = [[रैपिड मेट्रो गुरुग्राम]] | image2 = Culture Gully and Nautanki Mahal auditorium, Kingdom of Dreams, Gurgaon.jpg | caption2 = [[किंगडम ऑफ ड्रीम्स|किंगडम ऑफ़ ड्रीम्स]] | image3 = DLF Gateway Tower.png | caption3 = DLF गेटवे टॉवर | image7 = DLF CyberHub.jpg | caption7 = DLF साइबरसिटी | image5 = 32nd Avenue in Gurgaon (P1140743).jpg | caption5 = थर्टी सेकंड एवेन्यू | image4 = DLF Galleria, Gurgaon at Night 2.jpg | caption4 = DLF गल्लेरिया }} | image_caption = | image_flag = | image_seal = | image_map = | map_caption = | pushpin_map = India Haryana#India | pushpin_label_position = left | pushpin_map_caption = गुरुग्राम में [[हरियाणा]] की अवस्थिति | coordinates = {{coord|28.456|N|77.029|E|format=dms|display=inline}} | subdivision_type = देश | subdivision_name = {{IND}} | subdivision_type2 = [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|राज्य]] | subdivision_type3 = [[हरियाणा के जिले|ज़िला]] | subdivision_name2 = [[हरियाणा]] | subdivision_name3 = [[गुरुग्राम जिला|गुरुग्राम]] | established_title = स्थापना | established_date = 1979 | established_title1 = [[Municipal corporation|Incorporated]] | government_type = [[नगर निगम]] | governing_body = <div> *[[गुरुग्राम नगर निगम]]<ref>{{cite web |title=Municipal Corporation, Gurugram |url=https://www.mcg.gov.in/default.aspx |website=www.mcg.gov.in |access-date=17 April 2022 |archive-date=8 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308064237/https://www.mcg.gov.in/Default.aspx |url-status=live }}</ref> *GMDA </div> | leader_party = | leader_title = महापौर | leader_name = [[मधु आज़ाद]] | leader_title1 = नगर आयुक्त | leader_name1 = नरहरि सिंघ बांगर, [[भारतीय प्रशासनिक सेवा|IAS]]<ref>{{cite news |title='Cleanliness my top priority': Narhari Singh Bangar takes charge as Municipal Commissioner of Gurgaon |url=https://indianexpress.com/article/cities/delhi/cleanliness-my-top-priority-narhari-singh-bangar-takes-charge-as-municipal-commissioner-of-gurgaon-9094700/ |work=Indian Express |date=10 October 2024 |access-date=10 October 2024}}</ref> | total_type = कुल | unit_pref = Metric | area_total_km2 = 332.50 | area_footnotes = <ref name="Gurgaon City">{{cite web|title=Demography Gurgaon|url=https://gurugram.gov.in/about-district/demography/|access-date=27 March 2021|archive-date=15 April 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210415165631/https://gurugram.gov.in/about-district/demography/|url-status=live}}</ref> | area_land_km2 = | area_water_km2 = | elevation_footnotes = | elevation_m = 217 | elevation_ft = 711.9 | population_total = 876969 | population_footnotes = <ref name="Gurgaon City2">{{Cite web|url=https://www.icra.in/Rationale/ShowRationaleReport/?Id=91259|title=Gurgaon City|access-date=22 November 2020|archive-date=1 January 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220101000759/https://www.icra.in/Rationale/ShowRationaleReport/?Id=91259|url-status=live}}</ref><ref name=1lakh>{{cite web|title=Cities having population 1 lakh and above, Census 2011|url=http://censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf|website=censusindia.gov.in|access-date=5 July 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20130723151530/http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf|archive-date=23 July 2013|url-status=live}}</ref> | population_density_km2 = auto | population_as_of = 2011 | timezone1 = [[भारतीय मानक समय|IST]] | utc_offset1 = +5:30 | timezone1_DST = | utc_offset1_DST = | postal_code_type = [[डाक सूचक संख्या|PIN]] | postal_code = 122xxx | area_code = 0124 | registration_plate = HR-26 <br /> HR-98 <br />HR-55 (वाणिज्यिक) | website = {{URL|https://gurugram.gov.in/}} | pushpin_label = गुरुग्राम | demographics_type1 = भाषाएँ | demographics1_title1 = आधिकारिक | demographics1_info1 = [[हिन्दी]] | blank_name_sec1 = [[मानव विकास सूचकांक|HDI]] {{nobold|(2017)}} | blank_info_sec1 = {{nowrap|{{increase}} 0.889<ref name="unhdi-gdl">{{cite web |title=Government of Haryana– District Database |url=https://in.one.un.org/wp-content/uploads/2017/06/SDG-Vision-Documnet-Haryana-Final.pdf |access-date=30 September 2019 |archive-date=30 September 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190930123032/https://in.one.un.org/wp-content/uploads/2017/06/SDG-Vision-Documnet-Haryana-Final.pdf |url-status=dead }}</ref> {{color|darkgreen|अत्युच्च}}}} | native_name = {{nobold|Gurgaon}} | other_name = गुड़गाँव }} '''गुरुग्राम''' ([[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]: Gurugram), जिसका पूर्व नाम था '''गुड़गाँव''' (अंग्रेज़ी: Gurgaon) [[हरियाणा]] का एक नगर है जो [[राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्र दिल्ली]] के नए बाजाr मे सटा हुआ है हुआ है। यह [[दिल्ली]] से ३२ किमी. दक्षिण-पश्चिम में स्थित है। २०११ में ८,७९,९९६ की जनसंख्या के साथ यह फरीदाबाद के बाद हरियाणा का दूसरा सर्वाधिक जनसंख्या वाला नगर है। गुरुग्राम दिल्ली के प्रमुख सैटेलाइट नगरों में से एक है, और [[राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्र]] का हिस्सा है। चण्डीगढ़ और मुम्बई के बाद यह भारत का तीसरा सबसे ज्यादा पर-कैपिटा इनकम वाला नगर है।<ref>{{Cite web |url=http://www.cseindia.org/gurugram-a-framework-for-sustainable-development-7807 |title=संग्रहीत प्रति |access-date=25 अप्रैल 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180425184005/http://www.cseindia.org/gurugram-a-framework-for-sustainable-development-7807 |archive-date=25 अप्रैल 2018 |url-status=dead }}</ref> लोकमान्यता अनुसार [[महाभारत]] काल में [[इन्द्रप्रस्थ]] (वर्तमान [[दिल्ली]] )के राजा [[युधिष्ठिर]] ने यह ग्राम अपने गुरु [[द्रोणाचार्य]] को दिया था।<ref>https://m.hindustantimes.com/cities/gurgaon-playground-of-the-rich-plays-with-history/story-UYGIPa8xk29LBepQJVKijO.html{{Dead link|date=मई 2025 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> उनके नाम पर ही इसे गुरुग्राम कहा जाने लगा, जो कालांतर में बदलकर गुड़गांव हो गया। महान गुरु भक्त एकलव्य का गुड़गांव से गहरा संबंध है। इस स्थान पर ही गुरु द्रोणाचार्य ने एकलव्य से अंगूठा मांगा था। [[मुगल साम्राज्य|मुगल काल]] मे यह [[आगरा]] सूबे में, जबकि [[ब्रिटिश राज|ब्रिटिश काल]] मे [[दिल्ली जिला|दिल्ली जिले]] का भाग था। १९५० के दशक तक गुरुग्राम एक छोटा सा गांव था, जहां की अर्थव्यवस्था कृषि पर आधारित थी। आस-पास के क्षेत्रों के मुकाबले यहां की मिट्टी खराब गुणवत्ता की थी, और इस कारण यहां भूमि की दरें काफी कम थी। इसका लाभ उठाकर कई कम्पनियों ने ८० और ९० के दशक में यहां औद्योगिक क्षेत्र स्थापित करना शुरू किया।<ref>{{Cite web |url=https://edition.cnn.com/2018/04/22/world/osm-gurgaon-india-tech-hub/index.html |title=संग्रहीत प्रति |access-date=25 अप्रैल 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180425183939/https://edition.cnn.com/2018/04/22/world/osm-gurgaon-india-tech-hub/index.html |archive-date=25 अप्रैल 2018 |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.nytimes.com/2011/06/09/world/asia/09gurgaon.html?_r=1 |title=संग्रहीत प्रति |access-date=27 अप्रैल 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180427195545/https://www.nytimes.com/2011/06/09/world/asia/09gurgaon.html?_r=1 |archive-date=27 अप्रैल 2018 |url-status=live }}</ref> == इतिहास == === प्राचीन इतिहास === [[महाभारत]] के अनुसार, इस क्षेत्र को [[पांडव]] राजा [[युधिष्ठिर]] द्वारा उनके गुरु [[द्रोणाचार्य]] को गुरुदक्षिणा में दिया गया था। कालांतर में यह [[मौर्य साम्राज्य]] के अधीन आया, और फिर अगले वर्षों में [[पहलवी साम्राज्य|पहलवी]] और [[कुषाण राजवंश|कुषाण]] साम्राज्यों के बाद यादव (Yadav) शासकों के हाथों में आ गया, जब उन्होंने [[यमुना]] और [[सतलुज]] के बीच के क्षेत्र में कुषाणों को परास्त कर दिया। यादवों के बाद यहां क्षत्रप राजा [[रुद्रदमन|रुद्रदमन प्रथम]] का, और फिर बाद में [[गुप्त राजवंश]], और हूणों का राज रहा, जिन्हें [[मंदसौर]] के [[यशोधर्मन]] और फिर [[कन्नौज]] के [[यशोवर्मन (कन्नौज नरेश)|यशोवर्मन]] द्वारा उखाड़ फेंका गया था। उनके बाद इस क्षेत्र पर [[हर्षवर्धन|हर्ष]] (५९०-४६७ ईसा पूर्व) और [[गुर्जर-प्रतिहार राजवंश]] (७ वीं शताब्दी के मध्य से ११ वीं शताब्दी) का शासन रहा। ७५६ में प्रतिहारों को हटाकर [[तोमर वंश]] ने अपना राज्य स्थापित किया, जिन्हें ११५६ में [[चौहान वंश]] के राजा विसालेदेव चौहान ने पराजित कर दिया था। ११८२ में चौहान वंश का विस्तार [[गुरुग्राम जिला|गुरुग्राम]], [[मेवात जिला|नूह]], [[भिवानी जिला|भिवानी]] और [[रेवाड़ी ज़िला|रेवाड़ी]] तक था। ११९२ में [[पृथ्वीराज चौहान]] की हार के बाद, यह क्षेत्र [[दिल्ली सल्तनत]] के अधीन आ गया। १२०६ में [[दिल्ली]] के सुल्तान [[कुतुब-उद-दीन ऐबक]] ने [[मेवात]] पर आक्रमण करने के कारण पृथ्वीराज के बेटे हेमराज को पराजित कर मार डाला था। लगभग उसी समय मे सय्यद वाजी-उद-दीन ने [[मेव]] हिंदुओं पर आक्रमण किया, लेकिन उन्होंने उसे पराजित कर मार डाला, इसके बाद ऐबक के भतीजे मिरान हुसैन जांग ने उन पर पुनः आक्रमण किया और सफल रहा। १२४९ में [[गयासुद्दीन बलबन|बलबन]] ने विद्रोह करने पर २००० मेव लोगों की हत्या कर दी। १२५७-५८ में मेव विद्रोहियों ने दोबारा बलबन की सेना से बड़ी संख्या में ऊंट चुरा लिए। इससे क्षुब्ध होकर बलबन ने १२६० में उनके क्षेत्र पर आक्रमण कर २५० मेव कैदियों को तो तुरन्त मार दिया, और फिर केवल पुरुषों को जीवित छोड़कर १२,००० महिलाओं और बच्चों की हत्या कर दी। १३९८ में [[तैमूरलंग]] के भारत पर आक्रमण के समय इस क्षेत्र में 'बहादुर नाहर' के नाम से प्रसिद्ध संबर पाल नामक राजा का शासन था। उसने ही [[नूह]] के कोटला गांव में कोटला झील के पास कोटला बहादुर नाहर नामक किले का निर्माण किया था। संबर पाल ने तैमूर के आक्रमण करने पर उसके समक्ष आत्मसमर्पण कर दिया, और इस्लाम अपनाकर नाम 'राजा नाहर खान' के साथ राज जारी रखा। १४२१ में दिल्ली के [[सैयद वंश|सय्यद राजवंश]] के [[ख़िज्र खाँ|सुल्तान ख़िज्र खाँ]] ने बहादुर नाहर के पुत्र जलाल खान को मेवात और कोट्टला किले में पराजित किया। १४२५ में फिर बहादुर नाहर के पोते जलाल खान और अब्दुल कादिर [[दिल्ली सल्तनत]] के विद्रोह में उठ खड़े हुए, और उन्हें तत्कालीन सुल्तान मुबारक शाह (१४२१- १४३४) द्वारा पराजित किया गया, जिन्होंने उनके राज्य पर कब्जा कर लिया और कादिर को मार डाला। जलाल ने हालांकि दिल्ली सल्तनत के विरुद्ध मूल विद्रोह जारी रखा। १५२७ में संबर पाल के वंशज [[हसन खां मेवाती]] ने राजपूत राजा [[राणा सांगा]] की ओर से [[खानवा का युद्ध|खानवा के युद्ध]] में शामिल हुआ, जहां उसे [[बाबर]] द्वारा पराजित कर दिया गया, और उसके बेटे 'नाहर खान द्वितीय' ने मुगलों के संरक्षण में इस क्षेत्र पर शासन जारी रखा। [[अकबर]] के शासनकाल के दौरान, गुरुग्राम [[दिल्ली]] और [[आगरा]] के सूबों का हिस्सा था। जैसे जैसे [[मुग़ल साम्राज्य]] की शक्तियां क्षीण होना प्रारम्भ हुई, यह क्षेत्र कई स्थानीय शासकों के मध्य बंट गया। [[औरंगजेब]] की मृत्यु के बाद गुरुग्राम जिले के उत्तर में स्थित [[बहादुरगढ़]] और [[फर्रुखनगर]] बलूच नवाबों के अधीन थे, जिन्हें १७१३ में मुगल बादशाह [[फर्रुख़ सियर]] द्वारा इन्हें जागीर बना दिया गया था, मध्य में स्थित बादशाहपुर के आस पास का क्षेत्र हिंदू बड़गुजर राजपूत राजा हाथी सिंह के शासनाधीन, और दक्षिणी भाग (नूह सहित) [[भरतपुर|भरतपुर राज्य]] के [[महाराजा सूरज मल]] के अधीन थे। १८ वीं शताब्दी के उत्तरार्ध में [[मराठा साम्राज्य]] के शासनकाल के दौरान इस क्षेत्र पर अनेक फ्रेंच जनरलों द्वारा विजय प्राप्त की गई और उन्होंने फरुखनगर को जॉर्ज थॉमस और झारसा (बादशापुर) जो बेगम सुमेरो, और नूह समेत दक्षिण क्षेत्र को भरतपुर के राजा और उनके रिश्तेदारों के अधीन रखा, जिनमें से एक नाहर सिंह भी था। === ब्रिटिश राज === १८०३ में सिंधिया के साथ सुरजी अर्जुनंग संधि के माध्यम से यह क्षेत्र [[ब्रिटिश शासन]] के अधीन आया, और इसे [[दिल्ली जिला|दिल्ली जिले]] का एक परगना बनाया गया। [[१८५७ का विद्रोह|१८५७ के विद्रोह]] के बाद, दिल्ली जिले को [[उत्तर-पश्चिमी प्रांत]] से [[पंजाब प्रांत (ब्रिटिश भारत)|पंजाब प्रांत]] में स्थानांतरित कर दिया गया। १८६१ में दिल्ली जिले को पांच तहसीलों में पुन: व्यवस्थित किया गया था: [[गुड़गांव]], फिरोजपुर झिरका, [[नूह]], [[पलवल]] और [[रेवाड़ी]]। १९४७ में गुड़गांव [[पंजाब (भारत)|भारतीय पंजाब]] के नग्गर के रूप में स्वतंत्र भारत का हिस्सा बन गया। १९६६ में यह नगर नव निर्मित राज्य [[हरियाणा]] के अंतर्गत आया था।<ref>{{Cite web |url=https://books.google.co.in/books?id=6_uYBAAAQBAJ&pg=PA201&dq=gurgaon+history&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjSm-Dx_9TaAhWMq5QKHU7kCIQ4HhDoAQgsMAI#v=onepage&q=gurgaon%20history&f=false |title=संग्रहीत प्रति |access-date=25 अप्रैल 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180425183646/https://books.google.co.in/books?id=6_uYBAAAQBAJ&pg=PA201&dq=gurgaon+history&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjSm-Dx_9TaAhWMq5QKHU7kCIQ4HhDoAQgsMAI#v=onepage&q=gurgaon%20history&f=false |archive-date=25 अप्रैल 2018 |url-status=live }}</ref> सन १९५० में एक द्वितीय श्रेणी की नगरपालिका के रूप में गुरुग्राम नगरपालिका की स्थापना हुई थी, और २ वर्ष बाद इसमें सिविल लाइन्स, न्यू लाइन्स, पुलिस कॉलोनी, मड-हट्स, मॉडल टाउन और मरला कॉलोनी को नगर क्षेत्र में शामिल किया गया। १९६९ में इसे प्रथम श्रेणी की नगरपालिका का दर्जा दिया गया। २००८ में गुरुग्राम को नगर निगम घोषित किया गया।<ref>{{Cite web |url=https://www.oneindia.com/2008/06/03/gurgaon-declared-as-municipal-corporation-1212498449.html |title=संग्रहीत प्रति |access-date=25 अप्रैल 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180425183326/https://www.oneindia.com/2008/06/03/gurgaon-declared-as-municipal-corporation-1212498449.html |archive-date=25 अप्रैल 2018 |url-status=live }}</ref> == भूगोल == गुरुग्राम नगर [[हरियाणा]] राज्य के [[गुरुग्राम जिला|गुरुग्राम जिले]] में स्थित है। यह नगर [[राष्ट्रीय राजधानी]] [[नई दिल्ली]] के ३० किमी दक्षिण में [[द्वारका, दिल्ली|द्वारका]] से करीब १० किलोमीटर की दूरी पर, और राज्य की राजधानी [[चंडीगढ़]] के २६८ किमी दक्षिण में स्थित है। नगर का कुल क्षेत्रफल ७३८.८ वर्ग किलोमीटर है,<ref>{{cite web|title=Demographics|url=http://www.mcg.gov.in/MCGPortal/MCGurgaonDemographics.aspx|publisher=Municipal Corporation, Gurgaon|access-date=26 अप्रैल 2018|archive-url=https://archive.today/20131011233312/http://www.mcg.gov.in/MCGPortal/MCGurgaonDemographics.aspx|archive-date=11 अक्तूबर 2013|url-status=dead}}</ref> और समुद्र तल से इसकी ऊंचाई २१७ मीटर है।<ref>{{cite web|title=GGN/Gurgaon(3)|url=http://indiarailinfo.com/station/map/gurgaon-ggn/353|publisher=India Rail Info|accessdate=2 October 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20140221233439/http://indiarailinfo.com/station/map/gurgaon-ggn/353|archive-date=21 फ़रवरी 2014|url-status=live}}</ref> === जलवायु === गुरुग्राम में मानसून-प्रभावित मानसून से प्रभावित समग्र जलवायु का अनुभव करता है, और [[कोपेन जलवायु वर्गीकरण]] के अनुसार इसकी जलवायु उप-उष्णकटिबंधीय ("सीडब्लूए") है।<ref name=hotel/> नगर में प्रमुखतः चार अलग-अलग मौसम देखे जा सकते हैं - वसंत (फरवरी-मार्च), गर्मी (अप्रैल-अगस्त), पतझड़ (सितंबर-अक्टूबर) और सर्दी (नवंबर-जनवरी); हालांकि गर्मी की आखिरी महीने मानसून के नाम रहते हैं। अप्रैल से लेकर अक्टूबर के मध्य तक चलने वाला ग्रीष्मकालइन मौसम आमतौर पर गर्म और आर्द्र होता है, और जून में औसत दैनिक उच्च तापमान ४० डिग्री सेल्सियस (१०४ डिग्री फ़ारेनहाइट) रहता है। इस मौसम में तापमान अक्सर ४३ डिग्री सेल्सियस (१०९ डिग्री फारेनहाइट) के पार चला जाता है। सर्दियां ठंड और धूमिल होती हैं, जिनमें केवल कुछ ही दिन अच्छी धूप निकलती है, और दिसंबर में दैनिक औसत ३ डिग्री सेल्सियस (३७ डिग्री फ़ारेनहाइट) रहता है। [[पश्चिमी विक्षोभ]] के कारण सर्दियों में कुछ बारिश होती है, जिससे ठंड में भी बढ़ोतरी होती है। वसंत और शरद ऋतु में कम आर्द्रता वाला हल्का और सुखद मौसम होता है। मनसून आमतौर पर जुलाई के पहले सप्ताह में शुरू होता है, और अगस्त तक रहता है। मनसून के दौरान तूफान असामान्य नहीं हैं। औसत वार्षिक वर्षा लगभग ७१४ मिलीमीटर (२८.१ इंच) तक होती है।<ref name=hotel>{{cite web|title=Travel Info|url=http://www.hotelmetdelhi.com/travel-info|publisher=The Metropolitan Hotel and Spa New Delhi|accessdate=2 October 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131001133454/http://hotelmetdelhi.com/travel-info|archive-date=1 अक्तूबर 2013|url-status=dead}}</ref> {{Weather box | collapsed = Y | metric first = Y | single line = Y | location = गुरुग्राम | Jan high C = 21.1 | Feb high C = 24.2 | Mar high C = 30.0 | Apr high C = 36.2 | May high C = 39.6 | Jun high C = 39.3 | Jul high C = 35.1 | Aug high C = 33.3 | Sep high C = 33.9 | Oct high C = 32.9 | Nov high C = 28.3 | Dec high C = 23.0 | year high C = 31.4 | Jan low C = 7.3 | Feb low C = 10.1 | Mar low C = 15.4 | Apr low C = 21.5 | May low C = 25.9 | Jun low C = 28.3 | Jul low C = 26.6 | Aug low C = 25.9 | Sep low C = 24.4 | Oct low C = 19.5 | Nov low C = 12.8 | Dec low C = 8.2 | year low C = 18.8 | rain colour = green | Jan rain mm = 20.3 | Feb rain mm = 15.0 | Mar rain mm = 15.8 | Apr rain mm = 6.7 | May rain mm = 17.5 | Jun rain mm = 54.9 | Jul rain mm = 231.5 | Aug rain mm = 258.7 | Sep rain mm = 127.8 | Oct rain mm = 36.3 | Nov rain mm = 5.0 | Dec rain mm = 7.8 }} === स्थापत्य === [[File:Apartmentingurgaon.JPG|thumb|एस्सेल टावर, गुरुग्राम]] गुरुग्राम में विशिष्ट समय अवधियों में विभिन्न शैलियों की विस्तृत श्रृंखला में बनी वास्तुशिल्प के रूप से उल्लेखनीय कई इमारतें स्थित हैं। गुरुग्राम की कई गगनचुंबी इमारतों को राष्ट्रीय स्तर पर मान्यता प्राप्त है, और यह शहर आधुनिक नियोजन के साथ कई लंबी इमारतों का घर रहा है। गुरुग्राम में लगभग १,१०० आवासीय गगनचुम्बी इमारतें हैं।<ref name=ht1>{{cite news|last=Anand|first=Deevakar|title=Gurgaon’s better than Delhi, but way behind Shanghai|url=http://www.hindustantimes.com/Gurgaon/TopStories/Gurgaon-s-better-than-New-Delhi-but-way-behind-Shanghai/Article1-1058239.aspx|accessdate=3 October 2013|date=10 May 2013}}{{Dead link|date=अगस्त 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> गुरुग्राम में किसी कॉन्डोमिनियम में ९३-वर्ग मीटर (१,००० वर्ग फीट) के दो बेडरूम के अपार्टमेंट की औसत कीमत कम से कम १ करोड़ रुपये है।<ref name=ht1/> === क्षेत्र === गुरुग्राम नगर में ३६ वार्ड हैं, और प्रत्येक वार्ड आगे ब्लॉकों में बांटा गया है। नगर को गैर-आधिकारिक तौर पर ४ भागों में बांटा जा सकता है। पहला पुराना गुड़गांव नगर; दूसरा हुडा (हरियाणा अर्बन डेवेलपमेंट अथॉरिटी) द्वारा व्यवस्थित क्षेत्र; तीसरा सेक्टर १ से ५७ तक का क्षेत्र, जिसे मुख्यतः प्राइवेट बिल्डरों ने बसाया था; और चौथा सेक्टर ५८ से ११५ तक का क्षेत्र, जो नगर की आधिकारिक सीमाओं से बाहर स्थित है।<ref>{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/news/archive/haryana/behind-gurugram-s-dazzle-527618/|title=Behind Gurugram’s dazzle|last=टंडन|first=अदिति|date=13 जनवरी 2018|website=ट्रिब्यून इंडिया|language=en}}</ref> शहर में आवास के प्रकारों में मुख्य रूप से संलग्न आवास शामिल हैं, हालांकि अपार्टमेंट, कॉन्डोमिनियम और उच्च वृद्धि आवासीय टावरों सहित बड़ी संख्या में संलग्न बहु-आवासीय इकाइयां धीरे धीरे लोकप्रिय हो रही हैं। शहर में चार राजकीय शिक्षण संस्थान हैं जिनमें रेलवे रोड स्थित [[द्रोणाचार्य राजकीय महाविद्यालय]], सेक्टर ९ स्थित राजकीय स्नातकोत्तर महाविद्यालय, सेक्टर १४ स्थित राजकीय कन्या महाविद्यालय एवं सेक्टर ४० स्थित लॉ कॉलेज शामिल है। === उद्यान === गुरुग्राम में कई उद्यान हैं, जिनमें से अधिकतर [[हरियाणा शहरी विकास प्राधिकरण]] द्वारा अनुरक्षित हैं। नगर के उद्यानों में सेक्टर २९ में स्थित लैज़र वैली पार्क, जो १५ हेक्टेयर (३६ एकड़) से अधिक क्षेत्र में फैला हुआ है; सेक्टर ५२ में स्थित ताऊ देवी लाल जैव विविधता बॉटनिकल गार्डन; सेक्टर १४ में स्थित नेताजी सुभाषचंद्र बोस पार्क, जिसे हुडा गार्डन के नाम से भी जाना जाता है; सेक्टर २३ में स्थित ताऊ देवी लाल पार्क; और एमजी रोड पर स्थित अरावली जैव विविधता पार्क प्रमुख हैं। हालांकि, गुरुग्राम के अधिकांश पार्क छोटे और अव्यवस्थित हैं।<ref>{{cite news|title=How green was Gurgaon’s parks|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2011-12-30/gurgaon/30572500_1_fountains-leisure-valley-park-entire-park|accessdate=2 October 2013|newspaper=The Times of India|date=30 December 2011|agency=TNN|archive-url=https://web.archive.org/web/20131029185929/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2011-12-30/gurgaon/30572500_1_fountains-leisure-valley-park-entire-park|archive-date=29 अक्तूबर 2013|url-status=live}}</ref> {{wide image|Gurgaon Panorama.jpg|1100px|align-cap=center|गुरुग्राम नगर का दृश्य।}} == जनसांख्यिकी == {{Historical populations |title= गुरुग्राम की दशकवार जनसंख्या<ref name="dchba">{{cite book|title=District Census Handbook Gurgaon Part-A|publisher=Directorate of Census Operations, Haryana|location=चण्डीगढ़|url=http://www.censusindia.gov.in/2011census/dchb/06/0618_PART_A_DCHB_GURGAON.pdf}}</ref> |width = | state = collapsed |type= |1901|4765 |1911|5461 |1921|5107 |1931|7208 |1941|9935 |1951|18613 |1961|37868 |1971|57151 |1981|89115 |1991|121486 |2001|201322 |2011|886519 |source = }} [[भारत की जनगणना २०११|२०११ की भारत की जनगणना]] के अनुसार गुरुग्राम नगर निगम क्षेत्र की जनसंख्या ८,७६,९६९ है, और नगर के चारों तरफ स्थित कुछ कॉलोनियों को जोड़कर यह संख्या ८,८६,५१९ हो जाती है।<ref name="census2011">{{cite web|title=Gurgaon City Census 2011 data|url=https://www.census2011.co.in/census/city/46-gurgaon.html|publisher=census2011.co.in|accessdate=२५ अप्रैल २०१८|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20180425184446/https://www.census2011.co.in/census/city/46-gurgaon.html|archive-date=25 अप्रैल 2018|url-status=dead}}</ref> नगर में पुरुषों की संख्या ४,७५,०३२ है, जबकि महिलाओं की संख्या ४,०१,९३७ है, और इस प्रकार गुरुग्राम का लिंगानुपात ८४६ महिलाएं प्रति १००० पुरुष है। [[फरीदाबाद]] के बाद यह हरियाणा का दूसरा सर्वाधिक जनसंख्या वाला नगर है। <div style="width:500px;background:#F9EECF;float:right;border:1px dotted black"> <span> {{Graph:Chart|width=400|height=200|type=line|xAxisTitle=जनगणना वर्ष|yAxisTitle=जनसंख्या|x=1901,1911,1921,1931,1941,1951,1961,1971,1981,1991,2001,2011|y=4765,5461,5107,7208,9935,18613,37868,57151,89115,121486,201322,886519}} <div style="text-align: center;">'''गुरुग्राम के जनगणना आंकड़े'''</div> </span> </div> १९०१ में गुरुग्राम एक छोटा सा गांव था, और इसकी जनसंख्या ४,७६५ थी। अगले ५ दशकों में नगर में जनसंख्या विस्तार काफी धीमा रहा, और १९११, २१, ३१, तथा ४१ में नगर की जनसंख्या क्रमशः ५,४६१, ५,१०७, ७,२०८ और ९,९३५ थी। १९५१ में आख़िरकार इसकी जनसंख्या १० हज़ार का आंकड़ा पार कर १८,६१३ पहुंच पाई। ५० के दशक में नगरपालिका की स्थापना, और नगर क्षेत्र के विस्तार के कारण १९६१ की जनगणना में गुरुग्राम की जनसंख्या दो गुना से भी अधिक बढ़कर ३७,८६८ हो गई। १९७१ में जनसंख्या ५७,१५१ थी, और १९८१ में यह बढ़कर ८९,११५ हो गई। ८०-९० के दशक में एक औद्योगिक नगर के रूप में गुरुग्राम का रूपांतरण होने लगा, और १९९१ की जनगणना में इसकी जनसंख्या १ लाख के पार पहुंच गई। २००१ की जनगणना में नगर की जनसंख्या २,०१,३२२ थी, और २०११ में यह लगभग ४ गुना बढ़कर ८,८६,५१९ गई। इस जनसंख्या वृद्धि, और नगर की तीव्र विकास दर को देखते हुए विभिन्न संस्थाओं द्वारा अपने अपने शोधों में इसकी प्रस्तावित जनसंख्या का अलग अलग विवरण दिया गया है। टाइम्स ऑफ़ इंडिया की एक खबर में गुरुग्राम की २०१८ की जनसंख्या लगभग २५ बताई गई है,<ref>{{Cite web |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/gurgaon/25-lakh-people-just-over-4000-cops-policing-in-gurgaon-is-a-story-of-this-big-gap/articleshow/63041618.cms |title=संग्रहीत प्रति |access-date=26 अप्रैल 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180616021227/https://timesofindia.indiatimes.com/city/gurgaon/25-lakh-people-just-over-4000-cops-policing-in-gurgaon-is-a-story-of-this-big-gap/articleshow/63041618.cms |archive-date=16 जून 2018 |url-status=live }}</ref> और एक अन्य खबर में २०२० तक इसके ३० लाख तक पहुंचने की बात कही है।<ref>{{Cite web |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/gurgaon/Gurgaons-population-to-rise-to-30-lakh-by-2021/articleshow/35800381.cms |title=संग्रहीत प्रति |access-date=26 अप्रैल 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180616025749/https://timesofindia.indiatimes.com/city/gurgaon/Gurgaons-population-to-rise-to-30-lakh-by-2021/articleshow/35800381.cms |archive-date=16 जून 2018 |url-status=live }}</ref> इसी तरह सीआईआई हरयाणा और प्राइस वाटरहाउस कूपर्स के एक संयुक्त अध्ययन में २०३१ तक इसकी जनसंख्या ५७ लाख हो जाने की बात कही है,<ref>{{Cite web |url=https://www.hindustantimes.com/gurgaon/new-sudy-puts-population-number-at-57-lakh-by-2031/story-KqISKdTpYaKkdaoXBM0qPK.html |title=संग्रहीत प्रति |access-date=26 अप्रैल 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180427044830/https://www.hindustantimes.com/gurgaon/new-sudy-puts-population-number-at-57-lakh-by-2031/story-KqISKdTpYaKkdaoXBM0qPK.html |archive-date=27 अप्रैल 2018 |url-status=live }}</ref> जबकि डायरेक्टरेट ऑफ़ टाउन एंड कंट्री प्लानिंग ने इसके ६९ लाख तक बढ़ जाने की बात कही है।<ref>{{Cite web |url=https://www.hindustantimes.com/gurgaon/gurgaon-projected-to-have-69-lakh-population-by-2031/story-aJKRkO5LiDEXAzbHvdDPkI.html |title=संग्रहीत प्रति |access-date=26 अप्रैल 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180427044733/https://www.hindustantimes.com/gurgaon/gurgaon-projected-to-have-69-lakh-population-by-2031/story-aJKRkO5LiDEXAzbHvdDPkI.html |archive-date=27 अप्रैल 2018 |url-status=live }}</ref> ० से ६ साल तक की उम्र के बच्चों की संख्या १,११,८०१ है, जो नगर की कुल जनसंख्या का १२.७५% है।<ref name="census2011" /> इसके अतिरिक्त नगर की साक्षरता दर ८७.५२% है, जो कि राज्य की साक्षरता दर (६७.९१%) से अधिक है।<ref name="census2011" /> पुरुषों में साक्षरता दर ९०.९३% जबकि महिलाओं में साक्षरता दर ८३.५०% है।<ref name="dchba" />{{rp|369}} नगर में कुल ३०,८८८ झुग्गियां हैं, जिनमें १,४४,९०५ लोग रहते हैं, और ये नगर की कुल जनसंख्या का १६.३३% हैं।<ref name="census2011" /> == प्रशासन == नगर में प्रशासन का मुख्य दायित्व गुरुग्राम नगर निगम के पास है। इसके अतिरिक्त हाल ही में हरियाणा सरकार ने गुरुग्राम मेट्रोपोलिटन डेवेलपमेंट अथॉरिटी (जीएमडीए) की भी स्थापना की है।<ref>{{Cite web |url=https://www.financialexpress.com/money/acche-din-ahead-for-gurgaon-will-it-finally-have-planned-development/812469/ |title=संग्रहीत प्रति |access-date=25 अप्रैल 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180426012056/https://www.financialexpress.com/money/acche-din-ahead-for-gurgaon-will-it-finally-have-planned-development/812469/ |archive-date=26 अप्रैल 2018 |url-status=live }}</ref> === मण्डल तथा जिला === [[चित्र:India - Haryana - Gurugram.svg|अंगूठाकार|हरियाणा में गुरुग्राम जिले की स्थिति]] गुरुग्राम [[हरियाणा]] के [[गुरुग्राम जिला|गुरुग्राम जिले]] और [[हरियाणा के मण्डल|गुरुग्राम मण्डल]] का प्रशासनिक मुख्यालय है। गुरुग्राम मण्डल हरियाणा के ६ मण्डलों में से एक है, और इसमें गुरुग्राम के अलावा [[महेंद्रगढ़ जिला|महेंद्रगढ़]] और [[रेवाड़ी ज़िला|रेवाड़ी]] जिले भी आते हैं। पहले [[फरीदाबाद जिला|फरीदाबाद]], [[पलवल जिला|पलवल]] और [[मेवात जिला|मेवात]] जिले भी गुरुग्राम मण्डल का ही भाग थे, परन्तु हरियाणा सरकार ने जनवरी २०१७ में फरीदाबाद मण्डल का गठन कर इन जिलों को वहां स्थानांतरित कर दिया।<ref>{{cite news|title=HARYANA RE-ORGANISES ADMINISTRATIVE UNITS|url=http://www.dailypioneer.com/state-editions/haryana-re-organises-administrative-units.html|accessdate=24 दिसम्बर 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171229231507/http://www.dailypioneer.com/state-editions/haryana-re-organises-administrative-units.html|archive-date=29 दिसंबर 2017|url-status=dead}}</ref> गुरुग्राम जिला हरियाणा के २२ जिलों में से एक है। २०११ की जनगणना के अनुसार इसकी जनसंख्या १५,१४,०८५ है। प्रशासनिक कार्यों से जिले को ५ तहसीलों (गुड़गांव, सोहना, मानेसर, फर्रुख नगर, पटौदी), ४ उप-तहसीलों (वज़ीराबाद, बादशाहपुर, कादीपुर, हरसरू), और ४ विकास खण्डों (गुड़गांव, सोहना, फर्रुख नगर, पटौदी) में बांटा गया है। == संस्कृति == [[File:Kingdom of Dreams auditorium night view, Gurgaon.jpg|thumb|right|[[किंगडम ऑफ ड्रीम्स]]]] === मनोरंजन तथा प्रदर्शन कला === नगर में उल्लेखनीय प्रदर्शन कला स्थलों में सेक्टर ४४ में स्थित एपिसेंटर और इफको चौक के पास स्थित [[किंगडम ऑफ ड्रीम्स]] और नौटंकी महल प्रमुख हैं। बॉलीवुड अभिनेता [[राजकुमार राव]] का जन्म गुरुग्राम में हुआ था। === भाषाएं तथा बोलियां === गुड़गांव में बोली जाने वाली मुख्य भाषा हिंदी है, हालांकि आबादी का एक प्रमुख वर्ग अंग्रेजी को समझता और बोलता है। हिंदी में इस्तेमाल की जाने वाली बोली दिल्ली के समान है, और इसे भाषिक तौर पर तटस्थ माना जाता है, हालांकि हरियाणा, उत्तर प्रदेश और पंजाब के क्षेत्रीय प्रभाव भाषा उच्चारण में स्पष्ट देखे जा सकते हैं। अंग्रेजी को भारतीय उच्चारण में मुख्य रूप से उत्तर भारतीय प्रभाव के साथ बोला जाता है। चूंकि गुड़गांव में बड़ी संख्या में अंतरराष्ट्रीय कॉल सेंटर हैं, इसलिए कर्मचारियों को मूल अंग्रेजी बोलने तथा समझने योग्य होने के लिए आमतौर पर तटस्थ उच्चारण में औपचारिक प्रशिक्षण दिया जाता है। हरियाणवी, मेवाती और पंजाबी शहर में बोली जाने वाली अन्य लोकप्रिय भाषाएं हैं।<ref>{{cite web|title=Culture and Languages|url=http://stayingurgaon.com/culture-language|website=Stay IN Gurgaon.com|publisher=Stay IN Gurgaon.com|accessdate=20 July 2014|url-status=dead|archiveurl=https://archive.today/20140727045754/http://stayingurgaon.com/culture-language|archivedate=27 July 2014|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite web|title=Travel Info|url=http://sunvilla.hotel-sunstar.com/travelinfo.php|publisher=Hotel Sun Villa|accessdate=20 July 2014|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140728230819/http://sunvilla.hotel-sunstar.com/travelinfo.php|archivedate=28 July 2014|df=dmy-all}}</ref> === धर्म तथा सम्प्रदाय === {{bar box|width = 300px |barwidth = 250px |cellpadding="0" |title=गुरुग्राम के धार्मिक आंकड़े (२०११)<ref name ="census2011" /> |titlebar=#Fcd116 |left1=धर्म |right1=अनुयायी |float=right |bars= {{bar percent|[[हिन्दू धर्म]]|#FF6600|91.88}} {{bar percent|[[इस्लाम]]|#009000|4.57}} {{bar percent|[[सिख धर्म]]|#FFFF00|1.60}} {{bar percent|अन्य|Black|1.16}} }} हिंदू धर्म नगर का प्रमुख धर्म है। इसके अतिरिक्त गुड़गांव में सिख धर्म, इस्लाम, बौद्ध धर्म, जैन धर्म, ईसाई धर्म और बहाई के अनुयायी भी रहते हैं। गुड़गांव में सभी प्रमुख धर्मों के लिए पूजा के कई स्थल उपस्थित हैं, जिनमें मंदिर, गुरुद्वारे, मस्जिद और चर्च शामिल हैं। नगर की कुल जनसंख्या में से ९१.८८ प्रतिशत लोग हिन्दू धर्म का जबकि ४.५७ प्रतिशत लोग इस्लाम का अनुसरण करते हैं। इसके अत्रिरक्त नगर में १.६० प्रतिशत लोग सिख धर्म का, ०.९५ प्रतिशत लोग ईसाई धर्म का, ०.७९ प्रतिशत लोग जैन धर्म का तथा ०.०९ प्रतिशत लोग बौद्ध धर्म का अनुसरण करते हैं। इसके अतिरिक्त नगर की कुल जनसंख्या में से ०.१३ प्रतिशत लोग या तो आस्तिक हैं, या किसी भी धर्म से ताल्लुक नहीं रखते। पुराने नगर में शीतला माता को समर्पित एक मंदिर प्रसिद्ध मंदिर है। शीतला माता गुरु द्रोणाचार्य की पत्नी थी।<ref>{{Cite web | url = http://sheetlamatagurgaon.com/sheetla-eng/About.aspx | title = http://sheetlamatagurgaon.com/sheetla-eng/About.aspx | website = sheetlamatagurgaon.com | access-date = 2016-03-01 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160225161234/http://sheetlamatagurgaon.com/sheetla-eng/About.aspx | archive-date = 25 फ़रवरी 2016 | url-status = dead }}</ref> इस मंदिर में प्रतिवर्ष नियमित रूप से मेले का आयोजन होता है, और हर साल इस मेले में शीतला माता का आशीर्वाद लेने के लिए बड़ी संख्या में लोग आते हैं। === खेल === गुरूग्राम में दो प्रमुख खेल स्टेडियम हैं: सेक्टर ३८ में स्थित [[ताऊ देवी लाल स्टेडियम]], जिसमें क्रिकेट, फुटबॉल, बास्केटबाल और एथलेटिक्स के मैदानों के साथ-साथ एक खेल छात्रावास भी है, और [[नेहरू स्टेडियम, गुरुग्राम|नेहरू स्टेडियम]], जो फुटबॉल और एथलेटिक्स के लिए डिजाइन किया गया है। [[एमिटी यूनाइटेड एफ॰सी॰|एमिटी यूनाइटेड एफसी]] का घरेलू मैदान ताऊ देवी लाल स्टेडियम है। गुड़गांव जिले में कुल नौ गोल्फ कोर्स हैं, और इसे "भारत के गोल्फिंग प्रदेश का दिल" कहा जाता है।<ref>{{cite news|last1=Singh|first1=Prabhdev|title=Golf courses in Gurgaon|url=http://www.livemint.com/Leisure/VP7qAM12jQberEYfErbEjI/Gurgaons-golf-courses.html|accessdate=3 May 2015|agency=Live Mint|publisher=HT Media|archive-url=https://web.archive.org/web/20150515074949/http://www.livemint.com/Leisure/VP7qAM12jQberEYfErbEjI/Gurgaons-golf-courses.html|archive-date=15 मई 2015|url-status=live}}</ref> प्रसिद्ध घरेलू क्रिकेट खिलाड़ी जोगिंदर राव गुड़गांव से थे। == आवागमन == इन्दिरा गांधी अंतरराष्ट्रीय विमानक्षेत्र के समीप स्थित है, और दिल्ली से [[दिल्ली गुड़गाँव एक्सप्रेसवे|दिल्ली गुरुग्राम द्रुतगामी मार्ग]] के माध्यम से जुड़ा हुआ है। मेट्रो गुरुग्राम में यातायात का सबसे प्रचलित साधन है। दिल्ली मेटो की येलो लाइन के द्वारा दिल्ली मेट्रो नेटवर्क से जुड़ा है। इसके अतिरिक्त भी नगर में कई अन्य मेट्रो रूट प्रस्तावित हैं जिसमें [[रैपिड मेट्रो गुरुग्राम]] प्रमुख है।<ref>{{Cite web |url=https://www.financialexpress.com/india-news/gurgaon-metro-breather-for-millenium-city-residents-two-new-metro-routes-proposed-here-is-all-you-need-to-know/920894/ |title=संग्रहीत प्रति |access-date=25 अप्रैल 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180426012106/https://www.financialexpress.com/india-news/gurgaon-metro-breather-for-millenium-city-residents-two-new-metro-routes-proposed-here-is-all-you-need-to-know/920894/ |archive-date=26 अप्रैल 2018 |url-status=live }}</ref> मोनो रेल भी गुरुग्राम में यातायात का एक अच्छा विकल्प उपलब्ध कराती है। == इन्हें भी देखें == * [[गुरुग्राम जिला]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची|2}} [[श्रेणी:गुरुग्राम]] [[श्रेणी:गुरुग्राम ज़िला]] [[श्रेणी:हरियाणा के शहर]] [[श्रेणी:गुरुग्राम ज़िले के नगर]] a2vcx9ao5dzykerecdubdtqb2y2l6lr हनुमान बेनीवाल 0 823891 6446964 6432649 2025-07-01T03:32:44Z Premsukhdidel 43084 6446964 wikitext text/x-wiki {{Infobox Indian politician | name = हनुमान बेनीवाल | image = Hanuman Beniwal in 2024.jpg | birth_date = {{Birth date and age|df=yes|1972|3|02}} | birth_place = [[नागौर]], [[राजस्थान]], भारत | office = [[सांसद, लोक सभा]] | termstart = {{start date|df=y|2024|06|04}} | constituency = [[नागौर लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र|नागौर]] | termstart1 = {{start date|df=y|2019|05|23}} | term_end1 = {{end date|df=y|2023|12|15}} | constituency1 = [[नागौर लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र|नागौर]] | office2 = [[विधायक]], [[राजस्थान विधान सभा]] | term_start2 = {{start date|df=y|2008|12|7}} | term_end2 = {{end date|df=y|2013|12|8}} | office3 = | term_start3 = {{start date|df=y|2013|12|13}} | term_end3 = {{end date|df=y|2018|12|7 }} | term_start4 = {{start date|df=y|2018|12|11}} | term_end4 = {{end date|df=y|2019|5|22 }} | party = [[राष्ट्रीय लोकतांत्रिक पार्टी]] | father = [[रामदेव बेनीवाल]] | mother = | spouse = कनिका बेनीवाल | children = 2 | website = | भाई = [[नारायण बेनीवाल]] | term_start5 = | country = भारत | leader = | term_start6 = {{ start date |df=y|2023|12|20 }} | term_end6 = {{end date |df=y|2024|6|17 }} | parliament = Hanuman Beniwal | image name = | term_start02 = 17 May 2024 | term_start = 04 June 2024 | term_end = | constituency2 = [[खींवसर विधानसभा क्षेत्र (राजस्थान)]] | constituency3 = [[खींवसर विधानसभा क्षेत्र (राजस्थान)]] | constituency4 = [[खींवसर विधानसभा क्षेत्र (राजस्थान)]] | constituency5 = }} '''हनुमान बेनीवाल''' (जन्म 2 मार्च 1972) एक भारतीय राजनेता, किसान नेता और [[राष्ट्रीय लोकतांत्रिक पार्टी]] (रालोपा) के संस्थापक हैं, जो [[किसान|किसानों]] के अधिकारों की वकालत करने और [[भ्रष्टाचार (आचरण)|भ्रष्टाचार]] का विरोध करने के लिए जाने जाते हैं। वे 2019 से [[नागौर लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र|नागौर]] से [[लोक सभा|लोकसभा]] के सांसद के रूप में कार्यरत हैं। वे [[राष्ट्रीय लोकतांत्रिक पार्टी]] के अध्यक्ष और राष्ट्रीय संयोजक हैं। वे 2008 से [[खींवसर विधानसभा क्षेत्र (राजस्थान)|खींवसर निर्वाचन क्षेत्र]] से [[राजस्थान विधान सभा]] के लिए चार बार चुने गए हैं। वे [[नागौर लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र|नागौर]] से [[लोक सभा|लोकसभा]], संसद के निचले सदन के दो बार के सदस्य भी हैं।<ref>{{Cite web|url=https://www.tribuneindia.com/news/nation/the-importance-of-being-hanuman-beniwal-in-rajasthan-politics-115122/|title=The importance of being Hanuman Beniwal in Rajasthan politics - The Tribune|date=2025-03-15|website=web.archive.org|access-date=2025-03-29|archive-date=15 मार्च 2025|archive-url=https://web.archive.org/web/20250315192141/https://www.tribuneindia.com/news/nation/the-importance-of-being-hanuman-beniwal-in-rajasthan-politics-115122/|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/jaipur/fulfil-farmers-demands-in-7-days-beniwal-to-centre/articleshow/79700148.cms|title=Fulfil farmers’ demands in 7 days: Hanuman Beniwal to Centre {{!}} Jaipur News - Times of India|date=2020-12-17|website=web.archive.org|access-date=2025-03-29|archive-date=17 दिसंबर 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201217055800/https://timesofindia.indiatimes.com/city/jaipur/fulfil-farmers-demands-in-7-days-beniwal-to-centre/articleshow/79700148.cms|url-status=bot: unknown}}</ref> [[नागौर जिला|नागौर जिले]], [[राजस्थान]] में जन्मे, उन्होंने [[राजस्थान विश्वविद्यालय]] से [[विधि स्नातक]] (बैचलर ऑफ लॉज़) की पढ़ाई की। उनकी राजनीतिक यात्रा छात्र राजनीति से शुरू हुई, जब वे 1997 में राजस्थान विश्वविद्यालय छात्र संघ के अध्यक्ष बने, बाद में वे [[भारतीय जनता पार्टी]] (बीजेपी) में शामिल हुए। 2013 में बीजेपी नेताओं पर भ्रष्टाचार का आरोप लगाकर वे अलग हो गए और [[राष्ट्रीय लोकतांत्रिक पार्टी]] (आरएलपी) की स्थापना की। किसान अधिकारों की वकालत के लिए जाने जाने वाले, उन्होंने [[भारतीय किसान विरोध प्रदर्शन (२०२०-२०२१)|2020 के किसान आंदोलन]] के दौरान तीन संसदीय समितियों से इस्तीफा दे दिया और बीजेपी से नाता तोड़ लिया।<ref>{{Cite web|url=https://www.indiatoday.in/india/story/bjp-ally-hanuman-beniwal-resigns-from-3-parliamentary-committees-in-support-of-farmers-protest-1751187-2020-12-19|title=BJP ally Hanuman Beniwal resigns from 3 parliamentary committees in support of farmers' protest|date=2024-03-27|website=web.archive.org|access-date=2025-03-29|archive-date=27 मार्च 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240327160009/https://www.indiatoday.in/india/story/bjp-ally-hanuman-beniwal-resigns-from-3-parliamentary-committees-in-support-of-farmers-protest-1751187-2020-12-19|url-status=bot: unknown}}</ref> == प्रारंभिक जीवन एवं शिक्षा == बेनीवाल का जन्म 2 मार्च 1972 को राजस्थान में [[नागौर जिला|नागौर जिले]] के बरनगांव गांव में रामदेव और मोहिनी देवी के घर हुआ था।<ref>{{Cite web|url=https://sansad.in/ls/members/biographyM/5205?from=members|title=Digital Sansad|last=Centre|first=National Informatics|website=Digital Sansad|language=en|access-date=2024-12-03}}</ref> वह [[जाट]] समुदाय से हैं। <ref>{{Cite AV media |url=https://www.youtube.com/shorts/6gnJRy43ixU?si=aAatAGF4-jUJkNiE |title=जाट महासभा के मंच से Hanuman Beniwal ने दूरी क्यों रखी? {{!}} Encounter {{!}} Rajasthan Election 2023 |via=YouTube |access-date=29 September 2024 |quote=I am a Jat (0:34)}}</ref> उन्होंने 1993 में राजस्थान विश्वविद्यालय से [[कला स्नातक]] की उपाधि प्राप्त की और फिर 1998 में [[विधि स्नातक]] की उपाधि प्राप्त की।<ref>{{Cite web|url=http://www.myneta.info/LokSabha2019/candidate.php?candidate_id=11760|title=Hanuman Beniwal(Rashtriya Loktantrik Party):Constituency- NAGAUR(RAJASTHAN) - Affidavit Information of Candidate:|website=www.myneta.info|access-date=2024-12-03}}</ref> उनके छोटे भाई [[नारायण बेनीवाल]] राजस्थान विधानसभा के पूर्व सदस्य हैं। उनके पिता रामदेव बेनीवाल भी मुंडवा निर्वाचन क्षेत्र से [[राजस्थान विधान सभा|राजस्थान विधानसभा]] के दो कार्यकाल के सदस्य रहे।<ref>{{Cite news|url=https://economictimes.indiatimes.com/news/elections/assembly-elections/rajasthan-assembly-elections/rajasthan-assembly-elections-these-10-hot-seats-have-turned-into-high-stakes-battles/articleshow/105375338.cms|title=Rajasthan assembly elections: These 10 hot seats have turned into high-stakes battles|date=2023-11-21|work=The Economic Times|access-date=2024-12-03|issn=0013-0389}}</ref> ==राजनीतिक जीवन== === छात्र राजनीति === बेनीवाल को राजनीति में आने का पहला मौका उनके राजनीतिक परिवार से मिला, क्योंकि उनके पिता रामदेव बेनीवाल 1977 और 1985 में दो बार मुंडवा निर्वाचन क्षेत्र से [[राजस्थान विधान सभा|राजस्थान विधानसभा]] के सदस्य बने थे। उन्होंने पहली बार राजनीति में प्रवेश किया जब वे 1995 में राजस्थान कॉलेज के अध्यक्ष बने और फिर वे 1997 में [[राजस्थान विश्वविद्यालय]] छात्र संघ के अध्यक्ष बने, इससे पहले उन्होंने 1996 में यूनिवर्सिटी लॉ कॉलेज जीता था।<ref>{{Cite web|url=https://www.patrika.com/nagaur-news/hanuman-beniwal-biography-in-hindi-and-political-career-4655722|title=जानिए, MP हनुमान बेनीवाल के बारे में सब कुछ, गांव का एक लड़का संघर्ष के बूते कैसे पहुंचा देश की संसद तक {{!}} hanuman beniwal biography in hindi and Political career|date=2019-06-02|website=Patrika News|language=hi|access-date=2024-12-03}}</ref> === भारतीय राजनीति === * बेनीवाल 2008 के [[राजस्थान विधान सभा|राजस्थान विधानसभा]] चुनावों के बाद पहली बार राजस्थान विधानसभा के लिए चुने गए थे। वे [[भारतीय जनता पार्टी]] के सदस्य थे और उन्होंने अपने प्रतिद्वंद्वी [[बहुजन समाज पार्टी|बसपा]] उम्मीदवार दुर्ग सिंह को 24,443 मतों के अंतर से हराकर चुनाव जीता था।<ref>{{Cite web|url=https://www.myneta.info/rj2008/index.php?action=show_winners&sort=default|title=List of Winners:Rajasthan 2008 Election|website=www.myneta.info|access-date=2024-12-03}}</ref> * 2013 में, [[राजेन्द्र राठौड़|राजेंद्र राठौर]] और [[वसुन्धरा राजे सिंधिया|वसुंधरा राजे]] जैसे प्रमुख पार्टी नेताओं के खिलाफ बेनीवाल के लगातार दावों के कारण उन्हें [[भारतीय जनता पार्टी]] (भाजपा) से निलंबित कर दिया गया था। बेनीवाल के अनुसार, वे "पूरी तरह से भ्रष्ट" थे और राजे और उस समय के मुख्यमंत्री [[अशोक गहलोत]] के बीच भ्रष्ट संबंध थे।<ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/jaipur/mla-beniwal-suspended-from-bjp/articleshow/11013998.cms|title=MLA Beniwal suspended from BJP|date=2011-12-07|work=The Times of India|access-date=2024-12-03|issn=0971-8257}}</ref> * 2013 के [[राजस्थान विधान सभा|राजस्थान विधानसभा]] चुनावों में, उन्होंने [[खींवसर विधानसभा क्षेत्र (राजस्थान)|खींवसर]] निर्वाचन क्षेत्र से एक स्वतंत्र उम्मीदवार के रूप में भाजपा प्रतिद्वंद्वी को 23,020 मतों के अंतर से हराकर दूसरे कार्यकाल के लिए चुनाव जीता।<ref>{{Cite web|url=https://www.myneta.info/rajasthan2013/index.php?action=show_winners&sort=default|title=List of Winners:Rajasthan 2013 Election|website=www.myneta.info|access-date=2024-12-03}}</ref> * उन्होंने नागौर, बाड़मेर, बीकानेर, सीकर, जयपुर में पांच किसान हुंकार महा रैलियों का सफलतापूर्वक आयोजन किया और 29 अक्टूबर 2018 को जयपुर में "बोतल" के चुनाव चिन्ह के साथ [[राष्ट्रीय लोकतांत्रिक पार्टी]] नामक एक राजनीतिक पार्टी का शुभारंभ किया।<ref>{{Cite web|url=https://www.bhaskar.com/hanuman-beniwal-will-announce-the-new-party-hunkar-kisan-maharali-jaipur-0906477.html/|title=जयपुर में 29 को होगी किसान हुंकार महारैली, विधायक हनुमान बेनीवाल करेंगे नई पार्टी का ऐलान|website=Dainik Bhaskar}}</ref> * 2018 के राजस्थान विधानसभा चुनावों में, उन्होंने कांग्रेस उम्मीदवार सवाई सिंह चौधरी को 16,948 मतों के अंतर से हराकर राष्ट्रीय लोकतांत्रिक पार्टी के सदस्य के रूप में लगातार तीसरी बार चुनाव जीता।<ref>{{Cite web|url=https://www.myneta.info/rajasthan2018/index.php?action=show_winners&sort=edu|title=List of Winners:Rajasthan 2018 Election|website=www.myneta.info|access-date=2024-12-03}}</ref> * 2019 के लोकसभा चुनाव में, बेनीवाल ने भाजपा के साथ गठबंधन में [[नागौर लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र|नागौर]] सीट से जीत हासिल की और पहली बार [[संसद भवन|संसद]] के सदस्य बने।<ref>{{Cite web|url=https://www.patrika.com/nagaur-news/nagaur-lok-sabha-election-2019-result-hanuman-beniwal-won-election-4611776|title=Nagaur Lok sabha Election 2019 result : बेनीवाल की शानदार जीत, जानिए नागौर में किसको मिले कितने वोट {{!}} Nagaur Lok sabha Election 2019 result : Hanuman Beniwal won Election|date=2019-05-23|website=Patrika News|language=hi|access-date=2024-12-03}}</ref> * 2019 के राजस्थान विधानसभा उपचुनाव की पूर्व संध्या पर राष्ट्रीय लोकतांत्रिक पार्टी ने खींवसर निर्वाचन क्षेत्र से [[नारायण बेनीवाल]] को टिकट दिया और वे उपचुनाव जीतकर पहली बार [[राजस्थान विधान सभा|राजस्थान विधानसभा]] के लिए चुने गए।<ref>{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/assembly-elections/rajasthan-by-polls-congress-candidates-harendra-mirdha-rita-chaudhary-leading-in-both-seats/story-9K1h3LYSd4JF9xXCmYEHNP.html|title=राजस्थान उपचुनाव: खींवसर में एनडीए के नारायण बेनीवाल आगे, मंडावा में कांग्रेस उम्मीदवार रीटा चौधरी आगे|website=Hindustan Times}}</ref> * 2023 में, बेनीवाल ने भाजपा के [[रेवंतराम डांगा|रेवंत राम]] को 2059 मतों के अंतर से हराकर राजस्थान विधानसभा चुनाव जीता। बेनीवाल ने लगातार चौथी बार [[राजस्थान विधान सभा|राजस्थान विधानसभा]] में अपनी सीट सुरक्षित की।<ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/jaipur/khinwsar-assembly-constituency-election-result-2023-hanuman-beniwal-is-leading/articleshow/105700086.cms|title=Khinwsar assembly constituency election result 2023: Hanuman Beniwal wins, defeats BJP's Rewantram Danga by 2059 votes|date=2023-12-03|work=The Times of India|access-date=2024-12-03|issn=0971-8257}}</ref> * 2024 में, बेनीवाल ने भाजपा उम्मीदवार [[ज्योति मिर्धा]] को 42,225 मतों के अंतर से हराकर कांग्रेस के साथ गठबंधन में [[नागौर लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र|नागौर निर्वाचन क्षेत्र]] से भारतीय आम चुनाव जीता। बेनीवाल ने लगातार दूसरी बार [[लोक सभा|लोकसभा]] में अपनी सीट सुरक्षित की।<ref>{{Cite web|url=https://www.bhaskar.com/local/rajasthan/nagaur/news/nagaur-lok-sabha-election-result-2024-live-update-bjp-rlp-jyoti-mirdha-hanuman-beniwal-133120635.html|title=बेनीवाल बोले-ज्योति ने हरियाणा जाकर कांग्रेस के लिए वोट मांगे:वोटों से हमनें मायरा भर दिया; 42 हजार 225 वोटों से मिर्धा को हराया|website=Dainik Bhaskar}}</ref> * 2024 के [[राजस्थान विधान सभा|राजस्थान विधानसभा]] उपचुनाव की पूर्व संध्या पर, बेनीवाल ने अपनी पत्नी कनिका को [[खींवसर विधानसभा क्षेत्र (राजस्थान)|खींवसर]] निर्वाचन क्षेत्र से [[राष्ट्रीय लोकतांत्रिक पार्टी]] (आरएलपी) के टिकट पर मैदान में उतारा, लेकिन कनिका उपचुनाव में बीजेपी के [[रेवंतराम डांगा|रेवंत राम डांगा]] से हार गईं। [[खींवसर विधानसभा क्षेत्र (राजस्थान)|खींवसर]] सीट को बेनीवाल परिवार का गढ़ माना जाता है, क्योंकि 2008 में इस निर्वाचन क्षेत्र के बनने के बाद से हनुमान बेनीवाल ने यह सीट चार बार जीती, यानी 2008, 2013, 2018 और 2023 में, और उनके छोटे भाई [[नारायण बेनीवाल|नारायण]] ने 2019 के उपचुनाव में जीत हासिल की। 2024 में पहली बार ऐसा हुआ कि खींवसर निर्वाचन क्षेत्र से बेनीवाल परिवार के बाहर के किसी व्यक्ति, आरएलपी के पूर्व सदस्य और बीजेपी के [[रेवंतराम डांगा|रेवंत राम डांगा]] ने यह सीट जीती।<ref>{{Cite web|url=https://indianexpress.com/article/political-pulse/people-wanted-change-rlp-loses-only-assembly-seat-it-had-stranglehold-over-in-rajasthan-9686867/|title=‘People wanted change’: RLP loses only assembly seat it had stranglehold over in Rajasthan|date=2024-11-24|website=The Indian Express|language=en|access-date=2025-03-29}}</ref> 2024 के राजस्थान उपचुनाव में, कांग्रेस और बीजेपी दोनों ने आरएलपी की कनिका बेनीवाल के खिलाफ अपने उम्मीदवार उतारे, और जाट समुदाय की दो प्रभावशाली राजनीतिक परिवारों, मिर्धा और मादेरणा ने भी बेनीवाल की आलोचना की।<ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/jaipur/big-defeat-for-rlp-beniwals-wife-loses-in-khinvsar/articleshow/115614737.cms|title=RLP bastion caves in as Beniwal’s wife loses in home turf|date=2024-11-24|work=The Times of India|access-date=2025-03-29|issn=0971-8257}}</ref> ===किसान विरोधी बिलों का विरोध (2020 - 21) === उस समय, बेनीवाल नागौर से भारतीय जनता पार्टी (बीजेपी) के साथ गठबंधन में सांसद (एमपी) थे, वह पार्टी जो कृषि कानूनों को लाई थी। उनकी किसान पृष्ठभूमि और कृषि मुद्दों की वकालत करने के इतिहास ने उन्हें प्रदर्शनकारी किसानों का स्वाभाविक सहयोगी बनाया, उनकी शुरुआती संबद्धता राष्ट्रीय जनतांत्रिक गठबंधन (एनडीए) के साथ थी। बेनीवाल ने राजस्थान के किसानों को संगठित किया, दिल्ली की ओर मार्च की योजना बनाई और 8 दिसंबर 2020 को भारत बंद का समर्थन किया।<ref>{{Cite web|url=https://indianexpress.com/article/india/nda-ally-hanuman-beniwal-quits-lok-sabha-panels-will-march-to-delhi-7111886/|title=NDA ally Hanuman Beniwal quits Lok Sabha panels: ‘Will march to Delhi’ {{!}} India News,The Indian Express|date=2022-01-19|website=web.archive.org|access-date=2025-03-29|archive-date=19 जनवरी 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220119040324/https://indianexpress.com/article/india/nda-ally-hanuman-beniwal-quits-lok-sabha-panels-will-march-to-delhi-7111886/|url-status=bot: unknown}}</ref> बेनीवाल ने तीन संसदीय समितियों से अपने इस्तीफे की घोषणा की और कहा कि आरएलपी कृषि कानूनों के मुद्दे पर एनडीए के साथ अपना गठबंधन तोड़ रही है, साथ ही केंद्र सरकार पर किसानों की दुर्दशा को नजरअंदाज करने का आरोप लगाया।<ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/jaipur/fulfil-farmers-demands-in-7-days-beniwal-to-centre/articleshow/79700148.cms|title=Fulfil farmers’ demands in 7 days: Hanuman Beniwal to Centre|date=2020-12-13|work=The Times of India|access-date=2025-03-29|issn=0971-8257}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.indiatoday.in/india/story/bjp-ally-rashtriya-loktantrik-party-quits-nda-over-farm-laws-1753362-2020-12-26|title=BJP ally RLP quits NDA over farm laws, Hanuman Beniwal claims Covid report fudged to keep him out of LS|date=2020-12-26|website=India Today|language=en|access-date=2025-03-29}}</ref> === राष्ट्रीय लोकतांत्रिक पार्टी === 29 अक्टूबर 2018 को, बेनीवाल ने [[राष्ट्रीय लोकतांत्रिक पार्टी]] (आरएलपी) की स्थापना की और इस प्रक्रिया में इसके अध्यक्ष और राष्ट्रीय संयोजक बने।<ref>{{Cite web|url=https://www.news18.com/news/politics/rajasthan-polls-former-bjp-leader-hanuman-beniwal-launches-new-party-to-take-on-raje-govt-1923627.html|title=Rajasthan Polls: Former BJP Leader Hanuman Beniwal Launches New Party to Take on Raje Govt - News18|date=2024-07-12|website=web.archive.org|access-date=2025-03-29|archive-date=12 जुलाई 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240712042340/https://www.news18.com/news/politics/rajasthan-polls-former-bjp-leader-hanuman-beniwal-launches-new-party-to-take-on-raje-govt-1923627.html|url-status=bot: unknown}}</ref> इससे वे राजस्थान के सबसे प्रभावशाली राजनेताओं में से एक बन गए, क्योंकि [[राष्ट्रीय लोकतांत्रिक पार्टी]] (आरएलपी) राज्य में [[भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस]] और [[भारतीय जनता पार्टी]] के अलावा एकमात्र सफल पार्टी है। [[राष्ट्रीय लोकतांत्रिक पार्टी]] (आरएलपी) के सदस्य के रूप में, बेनीवाल ने चार चुनाव जीते, जिनमें से दो विधानसभा चुनाव (2018 और 2023) थे, जबकि दो [[भारतीय आम चुनाव]] (2019 और 2024) थे। आरएलपी ने दो विधानसभा चुनावों (2018 और 2023) में अपने उम्मीदवार उतारे। 2018 के चुनावों में आरएलपी के तीन सदस्य जीते, जबकि 2023 के चुनावों में यह संख्या घटकर एक रह गई, यानी केवल बेनीवाल ही जीते।<ref>{{Cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/elections/lok-sabha-elections/rajasthan/news/very-temperamental-never-hesitates-to-take-on-the-mighty/articleshow/68747030.cms|title=‘Very temperamental, never hesitates to take on the mighty’ - Times of India|date=2023-11-13|website=web.archive.org|access-date=2025-03-29|archive-date=13 नवंबर 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20231113024811/https://timesofindia.indiatimes.com/elections/lok-sabha-elections/rajasthan/news/very-temperamental-never-hesitates-to-take-on-the-mighty/articleshow/68747030.cms|url-status=bot: unknown}}</ref> == निजी जीवन == उन्होंने 9 दिसंबर 2009 को कनिका बेनीवाल से शादी की, जिनसे उन्हें एक बेटा (आशुतोष) और एक बेटी (दिव्या) है। <ref>{{Cite news |last=Choudhary |first=Shyam |date=28 February 2019 |title=वीडियो : कनिका बेनीवाल ने कहा - लोगों का प्यार देखकर सारी शिकायतें दूर हो गईं |trans-title=Video : Special interview with Hanuman Beniwal's wife Kanika |url=https://www.patrika.com/nagaur-news/video-special-interview-with-hanuman-beniwal-s-wife-kanika-4204014/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20231011120214/https://www.patrika.com/nagaur-news/video-special-interview-with-hanuman-beniwal-s-wife-kanika-4204014/ |archive-date=11 October 2023 |access-date=23 September 2023 |work=Patrika News |language=hi}}</ref><ref>{{Cite news |date=4 June 2024 |title=Lok Sabha elections 2024 Result: बेटी दिव्या ने पापा की जीत पर नागौर की जनता का जताया आभार, कहा - जनता साथ हमेशा रहेंगे.. |url=https://zeenews.india.com/hindi/india/rajasthan/video/rajasthan-lok-sabha-elections-hanuman-beniwal-daughter-divya-expressed-gratitude-to-nagaur/2279280 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240604173401/https://zeenews.india.com/hindi/india/rajasthan/video/rajasthan-lok-sabha-elections-hanuman-beniwal-daughter-divya-expressed-gratitude-to-nagaur/2279280 |archive-date=4 June 2024 |access-date=26 October 2024 |work=Zee News |language=hi}}</ref> वह राजस्थानी लोक नायक-देवता [[तेजाजी|वीर तेजा]] के अनुयायी और शिष्य हैं।<ref>{{Cite news |last=पुरी |first=करण |date=23 April 2023 |title=वीर तेजाजी की प्रतिमा हटाए जाने पर भड़के सांसद हनुमान बेनीवाल, बोले- 'आस्था के साथ खिलवाड़...' |url=https://www.abplive.com/states/rajasthan/hanuman-beniwal-angry-on-veer-tejaji-statue-being-removed-protest-against-it-ahead-of-rajasthan-elections-ann-2390829 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231011120212/https://www.abplive.com/states/rajasthan/hanuman-beniwal-angry-on-veer-tejaji-statue-being-removed-protest-against-it-ahead-of-rajasthan-elections-ann-2390829 |archive-date=11 Oct 2023 |access-date=23 September 2023 |work=ABP Live |language=hi}}</ref><ref>{{Cite news |last=Bishnoi |first=Mahendra |date=5 September 2022 |title=तेजा दशमी पर सांसद बेनीवाल ने हेलीकॉप्टर से भरी सियासी उड़ान, जाट वोट बैंक साधने को एक दिन में 5 जिलों में की सभाएं |url=https://navbharattimes.indiatimes.com/state/rajasthan/nagaur/hanuman-beniwal-visit-sikar-bikaner-nagaur-ajmer-and-jodhpur-on-teja-dashmi-and-ramdev-mela/articleshow/94010478.cms |archive-url=https://web.archive.org/web/20231011120213/https://navbharattimes.indiatimes.com/state/rajasthan/nagaur/hanuman-beniwal-visit-sikar-bikaner-nagaur-ajmer-and-jodhpur-on-teja-dashmi-and-ramdev-mela/articleshow/94010478.cms |archive-date=11 October 2023 |access-date=23 September 2023 |website=Navbharat Times |language=hi}}</ref> कनिका [[श्रीगंगानगर|श्री गंगानगर]] से हैं और उन्होंने मोहनलाल सुखाड़िया विश्वविद्यालय, उदयपुर से विज्ञान स्नातक किया है। राजस्थान विधानसभा में 2024 के उपचुनाव की पूर्व संध्या पर, कनिका ने [[राष्ट्रीय लोकतांत्रिक पार्टी]] के सदस्य के रूप में [[खींवसर विधानसभा क्षेत्र (राजस्थान)|खींवसर]] से नामांकन दाखिल किया।<ref>{{Cite news|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/state/rajasthan/nagaur/hanuman-beniwals-masterstroke-wife-kanika-beniwal-to-contest-khinvsar-by-election/articleshow/114558720.cms|title=कौन हैं कनिका? राजस्थान की राजनीति में कौन करवा रहा है एंट्री?|last1=चतुर्वेदी|first1=सम्ब्रत|date=25 October 2024|work=Navbharat Times|access-date=25 October 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20241112233743/https://navbharattimes.indiatimes.com/state/rajasthan/nagaur/hanuman-beniwals-masterstroke-wife-kanika-beniwal-to-contest-khinvsar-by-election/articleshow/114558720.cms|archive-date=12 November 2024|last2=लामरोड़|first2=रामस्वरूप|language=hi|quote=9 दिसंबर 2009 को हनुमान बेनीवाल और कनिका शादी के बंधन में बंधे थे। कनिका मूलरूप से राजस्थान के गंगानगर जिले के सरदारपुरा की रहने वाली है। उनकी गोत्र गोदारा है जिसे शादी के बाद उन्होंने बेनीवाल सरनेम लगाना शुरू किया। उनके पिता का नाम कृष्ण गोदारा है। कनिका की प्रारम्भिक शिक्षा गंगानगर जिले में ही हुई। बाद में उन्होंने उदयपुर के मोहनलाल सुखाड़िया विश्वविद्यालय से बीएससी की डिग्री प्राप्त की। हनुमान बेनीवाल और कनिका के एक बेटी और एक बेटा है। बेटी का नाम दिया है और बेटे का नाम आशुतोष है।}}</ref>{{राजस्थान से सत्रहवीं लोक सभा के सदस्य}} ==सन्दर्भ== [[श्रेणी:राजस्थान के विधायक]] [[श्रेणी:1972 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:जीवित लोग]] [[श्रेणी:भारतीय जनता पार्टी के राजनीतिज्ञ]] [[श्रेणी:राष्ट्रीय लोकतांत्रिक पार्टी के राजनीतिज्ञ]] [[श्रेणी:राष्ट्रीय लोकतांत्रिक पार्टी]] [[श्रेणी:१७वीं लोक सभा के सदस्य]] 1birm28h5z60j5b932gb154yau9h2yl गायरी 0 829223 6447022 6445992 2025-07-01T07:51:50Z ~2025-104608 875981 मेवाड़ा गायरी धनगर जाति की उपजाति है इन्हें मेवाड़ में धनगर गायरी कहा जाता है 6447022 wikitext text/x-wiki <!-- कृपया बिना संदर्भ सामग्री न जोड़ें [[सहायता:संदर्भ]] देखें --> '''गायरी''' या ('''गाडरी गड़रिया धनगर )'''भारतीय राज्य [[राजस्थान]] के [[मेवाड़|मेवाड़ क्षेत्र]] का एक जाति-समूह है, यह धनगर जाति की उपजाति है इन्हें पशुपालक जातियों की श्रेणी में रखा जाता था मूल रूप से गाय चराने हे।।<ref>{{cite web|first1=राहुल|last1=तनेगारिया|title=मेवाड़ में जातिगत सामाजिक ढ़ाँचा : एक विश्लेषण|url=http://www.ignca.nic.in/coilnet/rj042.htm|website=ignca.nic.in|accessdate=6 जनवरी 2018}}</ref>राजस्थान सरकार ने एक अधिसूचना द्वारा गुर्जर एवं चार अन्य तीन जातियों के साथ इस जाति को अन्य पिछडा वर्ग (ओबीसी) में शामिल किया है, जबकि पहले यह जातियां विशेष पिछडा वर्ग (एबीसी) में शामिल थीं। <ref>{{cite news|title=पांच जातियों को फिर से अन्य पिछडा वर्ग में शामिल करने की अधिसूचना जारी की|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/india/-/articleshow/58754407.cms|accessdate=6 जनवरी 2018|date=19 मई 2017|publisher=नवभारत टाइम्स}}</ref> <!-- कृपया बिना संदर्भ सामग्री न जोड़ें [[सहायता:संदर्भ]] देखें --> {{clear}} ==सन्दर्भ== {{Reflist}} [[श्रेणी:राजस्थान की जातियाँ]] {{राजस्थान-आधार}} 8dr0jd6xjljr27xvoj5rbft1rafycum 6447115 6447022 2025-07-01T10:31:21Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 29. जून २०२५ 07:16:06 पर ~2025-95837 के 6445992 अवतरण में बदला 6447115 wikitext text/x-wiki <!-- कृपया बिना संदर्भ सामग्री न जोड़ें [[सहायता:संदर्भ]] देखें --> '''गायरी''' या( '''गाडरी)''' भारतीय राज्य [[राजस्थान]] के [[मेवाड़|मेवाड़ क्षेत्र]] का एक जाति-समूह है, यह धनगर जाति की उपजाति है इन्हें पशुपालक जातियों की श्रेणी में रखा जाता था मूल रूप से गाय चराने हे।।<ref>{{cite web|first1=राहुल|last1=तनेगारिया|title=मेवाड़ में जातिगत सामाजिक ढ़ाँचा : एक विश्लेषण|url=http://www.ignca.nic.in/coilnet/rj042.htm|website=ignca.nic.in|accessdate=6 जनवरी 2018}}</ref>राजस्थान सरकार ने एक अधिसूचना द्वारा गुर्जर एवं चार अन्य तीन जातियों के साथ इस जाति को अन्य पिछडा वर्ग (ओबीसी) में शामिल किया है, जबकि पहले यह जातियां विशेष पिछडा वर्ग (एबीसी) में शामिल थीं। <ref>{{cite news|title=पांच जातियों को फिर से अन्य पिछडा वर्ग में शामिल करने की अधिसूचना जारी की|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/india/-/articleshow/58754407.cms|accessdate=6 जनवरी 2018|date=19 मई 2017|publisher=नवभारत टाइम्स}}</ref> <!-- कृपया बिना संदर्भ सामग्री न जोड़ें [[सहायता:संदर्भ]] देखें --> {{clear}} ==सन्दर्भ== {{Reflist}} [[श्रेणी:राजस्थान की जातियाँ]] {{राजस्थान-आधार}} 5013fanm6v9huxnhwygnt4ehncfmbsm 6447135 6447115 2025-07-01T11:08:03Z Dinesh gadri 875645 धनगर 6447135 wikitext text/x-wiki <!-- कृपया बिना संदर्भ सामग्री न जोड़ें [[सहायता:संदर्भ]] देखें --> '''गायरी''' या('''गाडरी) (मेवाड़ा धनगर गायरी)'''भारतीय राज्य [[राजस्थान]] के [[मेवाड़|मेवाड़ क्षेत्र]] का एक जाति-समूह है, यह धनगर जाति की उपजाति है इन्हें पशुपालक जातियों की श्रेणी में रखा जाता था मूल रूप से गाय भेड़ चराते है।।<ref>{{cite web|first1=राहुल|last1=तनेगारिया|title=मेवाड़ में जातिगत सामाजिक ढ़ाँचा : एक विश्लेषण|url=http://www.ignca.nic.in/coilnet/rj042.htm|website=ignca.nic.in|accessdate=6 जनवरी 2018}}</ref>राजस्थान सरकार ने एक अधिसूचना द्वारा गुर्जर एवं चार अन्य तीन जातियों के साथ इस जाति को अन्य पिछडा वर्ग (ओबीसी) में शामिल किया है, जबकि पहले यह जातियां विशेष पिछडा वर्ग (एबीसी) में शामिल थीं। <ref>{{cite news|title=पांच जातियों को फिर से अन्य पिछडा वर्ग में शामिल करने की अधिसूचना जारी की|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/india/-/articleshow/58754407.cms|accessdate=6 जनवरी 2018|date=19 मई 2017|publisher=नवभारत टाइम्स}}</ref> <!-- कृपया बिना संदर्भ सामग्री न जोड़ें [[सहायता:संदर्भ]] देखें --> {{clear}} ==सन्दर्भ== {{Reflist}} [[श्रेणी:राजस्थान की जातियाँ]] {{राजस्थान-आधार}} pjn4ayq7emo8z3ze8i6iixfupsinxu5 हटा, दमोह 0 851139 6446818 6021618 2025-06-30T16:20:48Z ~2025-100720 875894 कमलेश राज पटेल 6446818 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement |name = हटा |native_name = <small>Hatta</small> |pushpin_label = हटा |pushpin_map = India Madhya Pradesh |coordinates = {{coord|24.128|79.598|display=inline, title}} |pushpin_map_caption = मध्य प्रदेश में स्थिति |subdivision_type = [[भारत के ज़िले|ज़िला]] |subdivision_name = [[दमोह ज़िला]] |subdivision_type2 = [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|प्रान्त]] |subdivision_name2 = [[मध्य प्रदेश]] |subdivision_type3 = देश |subdivision_name3= {{IND}} |population_total = 32465 |population_as_of = 2011 |demographics_type1 = भाषा |demographics1_title1= प्रचलित भाषाएँ |demographics1_info1= [[हिन्दी]] |timezone1 = [[भारतीय मानक समय]] |utc_offset1 = +5:30 }} '''हटा''' (Hatta) [[भारत]] के [[मध्य प्रदेश]] राज्य के [[दमोह ज़िला|दमोह ज़िले]] में स्थित एक नगर और [[तहसील]] है।<ref>"[https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ Inde du Nord: Madhya Pradesh et Chhattisgarh] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190703183559/https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ|date=3 जुलाई 2019}}," Lonely Planet, 2016, ISBN 9782816159172</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=u6VB9_CrsfoC Tourism in the Economy of Madhya Pradesh]," Rajiv Dube, Daya Publishing House, 1987, ISBN 9788170350293</ref> == विवरण == यह नगर हटा तहसील का मुख्यालय भी है।हटा नगर का नाम गोंड राजा हट्टे शाह के नाम पर है,जो दमोह ज़िले की सबसे बड़ी तहसील है।हम आप के इतिहास के पहलू के साथ आपको बता दें कि यह हटा तहसील गोंडवाना साम्राज्य के 52 गढ़ों में शामिल थी जो महारानी दुर्गावती के समय काल में भी रहा है।आज भी हटा नगर में देखने को मिलता है कि गोंडवाना साम्राज्य के कालीन में यह महल बहुत बड़ा वैभवशाली बना है जिसका नाम रंग महल के नाम से जाना जाता है। महल में पहले इतिहासकारों ने अपनी किताबों में दर्शाया गया कि एक सुरंग थी जिसका सीधा महोबा के उत्तर प्रदेश में और यहां के दमोह जिले के सिंगौरगढ़ जो की आज ग्राम सिग्रामपुर के नाम से जाना जाता है। इस किले की सुरंग के माध्यम से महारानी दुर्गावती अपने सिंगौरगढ़ किले से सुरंग के द्वारा हटा पहुंच जाती थी ऐसा ही इतिहासकारों ने बताया है कि हटा के आगे 17 किमी मड़ियादो है जहां पर आज भी गोंडवाना साम्राज्य के गढ़ किले बने हुए हैं। परतुं जिनका जीर्णोंधार होना आवश्यक है।हटा क्षेत्र बहुत जिले से घिरा हुआ है।पूर्व में पन्ना पश्चिमी टीकमगढ़ उत्तर में छतरपुर दक्षिण में दमोह से जबलपुर तथा सागर टीकमगढ़ भी जाता है हटा से छतरपुर के किलोमीटर लगभग 130 किलोमीटर दूर है आधार पन्ना की लंबाई 120 किलोमीटर दूर है सागर 144है। हटा शहर को उपकाशी के नाम से जाना जाता है। यहाँ के पर्यटक स्थल चडीं जी मंदिर,गौरी शंकर मंदिर, सांई मंदिर,रंग महल, सुनार नदी आदि हैं। हटा तहसील बारह किलोमीटर दूर रनेह गांव में भगवान श्री कौशलधीश का प्रसिद्ध मंदिर भी है । ==भूगोल== हटा क़स्बा [[सुनार नदी]] के दाहिने (पूर्वी) तट पर स्थित है। जिला मुख्यालय [[दमोह]] यहाँ से लगभग चालीस किलोमीटर की दूरी पर दक्षिण-पश्चिम दिशा में है और दोनों शहर मध्य प्रदेश राज्य राजमार्ग संख्या 49 द्वारा आपस में जुड़े हैं। ==जनसांख्यिकी== वर्ष 2011 की जनगणना के आँकड़ों<ref name="census">{{Cite web |url=http://www.census2011.co.in/data/town/802164-hatta.html |title=संग्रहीत प्रति |access-date=7 नवंबर 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180330021601/http://www.census2011.co.in/data/town/802164-hatta.html |archive-date=30 मार्च 2018 |url-status=live }}</ref> के अनुसार हटा की कुल जनसंख्या 32, 465 थी जिसमें 17,141 पुरुष और 15,324 महिलायें शामिल थीं।यहाँ ८५.५७ हिंदू, १०.४८% मुश्लिम, २.४२% जैन, ०.०९% ईसाई,०.१%सिख व ०.०२% बौध्द हैं। हटा शहर में मानव लिंगानुपात 894 दर्ज किया गया जो राज्य के औसत 931 से कम था। शहर में साक्षरता दर 84.74 % थी जो राज्य के औसत 69.32 % से अधिक थी; पुरुष साक्षरता 90.75 % तथा महिला साक्षरता 78.03 % दर्ज की गई। == इन्हें भी देखें == * [[दमोह ज़िला]] * [[सुनार नदी]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{मध्य प्रदेश के जिले}} [[श्रेणी:दमोह ज़िला]] [[श्रेणी:मध्य प्रदेश के शहर]] [[श्रेणी:दमोह ज़िले के नगर]] d9zyilhfxbbbx7d7drpq1n05i9in4cq 6447069 6446818 2025-07-01T09:20:46Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 15. दिसम्बर २०२३ 16:40:18 पर RamRajp के 6021618 अवतरण में बदला 6447069 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement |name = हटा |native_name = <small>Hatta</small> |pushpin_label = हटा |pushpin_map = India Madhya Pradesh |coordinates = {{coord|24.128|79.598|display=inline, title}} |pushpin_map_caption = मध्य प्रदेश में स्थिति |subdivision_type = [[भारत के ज़िले|ज़िला]] |subdivision_name = [[दमोह ज़िला]] |subdivision_type2 = [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|प्रान्त]] |subdivision_name2 = [[मध्य प्रदेश]] |subdivision_type3 = देश |subdivision_name3= {{IND}} |population_total = 32465 |population_as_of = 2011 |demographics_type1 = भाषा |demographics1_title1= प्रचलित भाषाएँ |demographics1_info1= [[हिन्दी]] |timezone1 = [[भारतीय मानक समय]] |utc_offset1 = +5:30 }} '''हटा''' (Hatta) [[भारत]] के [[मध्य प्रदेश]] राज्य के [[दमोह ज़िला|दमोह ज़िले]] में स्थित एक नगर और [[तहसील]] है।<ref>"[https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ Inde du Nord: Madhya Pradesh et Chhattisgarh] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190703183559/https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ|date=3 जुलाई 2019}}," Lonely Planet, 2016, ISBN 9782816159172</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=u6VB9_CrsfoC Tourism in the Economy of Madhya Pradesh]," Rajiv Dube, Daya Publishing House, 1987, ISBN 9788170350293</ref> == विवरण == यह नगर हटा तहसील का मुख्यालय भी है।हटा नगर का नाम गोंड राजा हट्टे शाह के नाम पर है,जो दमोह ज़िले की सबसे बड़ी तहसील है।हम आप के इतिहास के पहलू के साथ आपको बता दें कि यह हटा तहसील गोंडवाना साम्राज्य के 52 गढ़ों में शामिल थी जो महारानी दुर्गावती के समय काल में भी रहा है।आज भी हटा नगर में देखने को मिलता है कि गोंडवाना साम्राज्य के कालीन में यह महल बहुत बड़ा वैभवशाली बना है जिसका नाम रंग महल के नाम से जाना जाता है। महल में पहले इतिहासकारों ने अपनी किताबों में दर्शाया गया कि एक सुरंग थी जिसका सीधा महोबा के उत्तर प्रदेश में और यहां के दमोह जिले के सिंगौरगढ़ जो की आज ग्राम सिग्रामपुर के नाम से जाना जाता है। इस किले की सुरंग के माध्यम से महारानी दुर्गावती अपने सिंगौरगढ़ किले से सुरंग के द्वारा हटा पहुंच जाती थी ऐसा ही इतिहासकारों ने बताया है कि हटा के आगे 17 किमी मड़ियादो है जहां पर आज भी गोंडवाना साम्राज्य के गढ़ किले बने हुए हैं। परतुं जिनका जीर्णोंधार होना आवश्यक है।हटा क्षेत्र बहुत जिले से घिरा हुआ है।पूर्व में पन्ना पश्चिमी टीकमगढ़ उत्तर में छतरपुर दक्षिण में दमोह से जबलपुर तथा सागर टीकमगढ़ भी जाता है हटा से छतरपुर के किलोमीटर लगभग 130 किलोमीटर दूर है आधार पन्ना की लंबाई 120 किलोमीटर दूर है सागर 144है। हटा शहर को उपकाशी के नाम से जाना जाता है। यहाँ के पर्यटक स्थल चडीं जी मंदिर,गौरी शंकर मंदिर, सांई मंदिर,रंग महल, सुनार नदी आदि हैं। ==भूगोल== हटा क़स्बा [[सुनार नदी]] के दाहिने (पूर्वी) तट पर स्थित है। जिला मुख्यालय [[दमोह]] यहाँ से लगभग चालीस किलोमीटर की दूरी पर दक्षिण-पश्चिम दिशा में है और दोनों शहर मध्य प्रदेश राज्य राजमार्ग संख्या 49 द्वारा आपस में जुड़े हैं। ==जनसांख्यिकी== वर्ष 2011 की जनगणना के आँकड़ों<ref name="census">{{Cite web |url=http://www.census2011.co.in/data/town/802164-hatta.html |title=संग्रहीत प्रति |access-date=7 नवंबर 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180330021601/http://www.census2011.co.in/data/town/802164-hatta.html |archive-date=30 मार्च 2018 |url-status=live }}</ref> के अनुसार हटा की कुल जनसंख्या 32, 465 थी जिसमें 17,141 पुरुष और 15,324 महिलायें शामिल थीं।यहाँ ८५.५७ हिंदू, १०.४८% मुश्लिम, २.४२% जैन, ०.०९% ईसाई,०.१%सिख व ०.०२% बौध्द हैं। हटा शहर में मानव लिंगानुपात 894 दर्ज किया गया जो राज्य के औसत 931 से कम था। शहर में साक्षरता दर 84.74 % थी जो राज्य के औसत 69.32 % से अधिक थी; पुरुष साक्षरता 90.75 % तथा महिला साक्षरता 78.03 % दर्ज की गई। == इन्हें भी देखें == * [[दमोह ज़िला]] * [[सुनार नदी]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{मध्य प्रदेश के जिले}} [[श्रेणी:दमोह ज़िला]] [[श्रेणी:मध्य प्रदेश के शहर]] [[श्रेणी:दमोह ज़िले के नगर]] ihqjsbbvf3d9zgxl0pz624obvv2dkag शर्मा 0 868393 6447063 6424557 2025-07-01T09:16:44Z Mtark999X 875994 6447063 wikitext text/x-wiki {{Infobox name|name=शर्मा|languageorigin=[[संस्कृत भाषा|संस्कृत]]|origin=[[भारतीय उपमहाद्वीप]]|derivation=''शर्मन्'' ("आनंद", "सुखी")<ref>{{MWSD|page=1058 col.2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Williams |first=Sir Monier |url=https://books.google.com/books?id=dLUKaou4KcMC&pg=PA1058 |title=A Sanskrit-English Dictionary: Etymological and Philologically Arranged with Special Reference to ‌Cognate Indo-European Languages |publisher=Asian Educational Services |year=1999 |isbn=9788120603691 |pages=1058}}</ref>}} '''शर्मा''' एक [[हिन्दू]] [[ब्राह्मण]] उपनाम है, जो [[संस्कृत भाषा|संस्कृत]] शब्द ''शर्मन्'' से व्युत्पन्न है। [[भविष्य पुराण]] के अनुसार, शर्मा सबसे पहला ब्राह्मण नाम था, जिसे [[विष्णु]] के छठे [[दशावतार|अवतार]] परशुराम ने राजा जयसेन को दिया।<ref>{{cite news |last1=Sharma |first1=Shiv Darshanlal |title=Origin ‌of Sharmas |url=https://www.tribuneindia.com/2000/20001202/windows/main2.htm |access-date=19 October 2023 |work=The Tribune |date=2 December 2000}} {{Verification needed|date=August 2024}} </ref> == विश्वकर्मा समुदाय में प्रयोग == विश्वकर्मा समुदाय के कुछ सदस्य, जिन्हें पारंपरिक रूप से वैदिक ग्रंथों में दिव्य शिल्पकार और अभियंता (इंजीनियर) के रूप में वर्णित किया गया है, "शर्मा" उपनाम का उपयोग एक आध्यात्मिक और सांस्कृतिक पहचान के रूप में करते हैं। **यजुर्वेद** के **अध्याय ४, मंत्र ९** के अनुसार, "शर्मा" शब्द एक ऐसे मंत्र में प्रयोग हुआ है जो **शिल्पकला** (दिव्य शिल्प विद्या) में संलग्न व्यक्तियों को संबोधित करता है। यहाँ "शर्मा" का अर्थ है — **सुखदाता** या **आश्रयदाता**। यह दर्शाता है कि विश्वकर्मा परंपरा में ऐसे वैदिक शिल्पी ब्राह्मण भी रहे हैं जिन्होंने **आचार्य, यजमान और पुरोहित** की भूमिका निभाई और उन्हें "शर्मा" की उपाधि दी गई। '''संस्कृत श्लोक:''' ऋत्विजामयोः शिल्पे स्थस्ते वामारमे ते मा पातमास्य यज्ञस्योहेवच। शर्मासि शर्म मे यच्छु नमस्तेऽस्तु मा मा हिंसीः ॥ (यजुर्वेद – अध्याय ४, मंत्र ९) '''हिंदी अनुवाद:''' "तुम सुख और शांति के दाता हो, मुझे शांति प्रदान करो; मुझे कोई हानि न हो।" <ref>यजुर्वेद, अध्याय ४, मंत्र ९. स्रोत: वेद.कॉम — [https://xn--j2b3a4c.com/yajurveda/4/9](https://xn--j2b3a4c.com/yajurveda/4/9)</ref> == उल्लेखनीय लोग == * [[अभिराम शर्मा]] (जन्म 1977), नेपाली राजनीतिज्ञ * [[अभिषेक शर्मा (बहुविकल्पी)]] * [[अदा शर्मा]] (जन्म 1992), भारतीय अभिनेत्री * [[अदिति शर्मा (बहुविकल्पी)]] * [[वाल्मीकि|अग्नि शर्मा]], भारतीय लेखक * [[अहम शर्मा]] (जन्म 1989), भारतीय अभिनेता * [[अजय शर्मा]] (जन्म 1964), भारतीय क्रिकेटर * [[आकाश शर्मा]] (जन्म 1992), भारतीय क्रिकेटर * [[अक्की शर्मा]] (जन्म 1991), नेपाली SFX कलाकार * [[आलोक शर्मा]] (जन्म 1967), ब्रिटिश राजनीतिज्ञ * [[आलोक शर्मा (क्रिकेटर)]] (जन्म 1974), भारतीय क्रिकेटर * [[आनंद शर्मा]] (जन्म 1953), भारतीय राजनेता * [[अनंत शर्मा]] (1919 – 1988), भारतीय राजनेता * [[अनिल शर्मा (बहुविकल्पी)]] * [[अंजलि शर्मा]] (जन्म 2004), ऑस्ट्रेलियाई पर्यावरणवादी * [[अंजलि कुमार शर्मा]] (जन्म 1928), नेपाली शल्यकार * [[अंकित शर्मा (बहुविकल्पी)]] * [[अंकिता शर्मा]] (जन्म 1996), भारतीय अभिनेत्री * [[आना शर्मा]] (जन्म 1995), नेपाली अभिनेत्री * [[एंथनी फ़्रांसिस शर्मा]] (1937 – 2015), नेपाली जेसुइट * [[अनूप राज शर्मा]], नेपाल के पूर्व मुख्य न्यायमूर्ति * [[अणु शर्मा]], अमेरिकी अकादमिक * [[अनुज शर्मा (बहुविकल्पी)]] * [[अनुष्का शर्मा]] (जन्म 1988), भारतीय अभिनेत्री और निर्माता * [[अर्चना शर्मा (वनस्पतिशास्त्री)]] (1932 – 2008), भारतीय वनस्पतिशास्त्री * [[अरिबम श्याम शर्मा]] (जन्म 1936), भारतीय फ़िल्म निर्देशक और संगीतकार * [[अरुण कुमार शर्मा]] (1924 – 2017), भारतीय जीवविज्ञानी * [[अर्जुन शर्मा]] (जन्म 1996), भारतीय क्रिकेटर * [[अरविन्द शर्मा|अरविंद शर्मा]] (जन्म 1940), भारतीय अकादमिक * [[आशीष शर्मा]], भारतीय अभिनेता * [[ऐस्ट्रा शर्मा]] (जन्म 1995), ऑस्ट्रेलियाई टेनिस खिलाड़ी * [[अविनाश शर्मा]] (जन्म 1981), न्यूज़ीलैंड क्रिकेटर * [[भगवत दयाल शर्मा]] (1918 – 1993), भारतीय राजनीतिज्ञ * [[बी. एन. शर्मा]] (1867 – 1932), भारतीय वकील, राजनीतिज्ञ और स्वतंत्रता सेनानी * [[बबीता शर्मा]] (जन्म 1977), ब्रिटिश दूरदर्शन समाचार वाचक * [[बासंती शर्मा]] (जन्म 1944), भारतीय राजनीतिज्ञ * [[बेनुधर शर्मा]] (1894 – 1981), भारतीय इतिहासकार * [[भागवती कुमार शर्मा]] (1934 – 2018), भारतीय लेखक और पत्रकार * [[भक्ति शर्मा]] (जन्म 1989), भारतीय तैराक * [[ब्रजनाथ शर्मा]] (1894 – 1960), भारतीय नाटककार और अभिनेता * [[बिपुल शर्मा]] (जन्म 1983), भारतीय क्रिकेटर *[[चारु शर्मा]], भारतीय क्रिकेट वाचक *[[चारु शर्मा (धावक)]] (जन्म 1992), भारतीय धावक *[[चेतन शर्मा]] (जन्म 1966), भारतीय क्रिकेटर और राजनेता *[[क्रिस शर्मा]] (जन्म 1981), अमेरिकी पर्वतारोही *[[सिंडी देविका शर्मा]], त्रिनिदादी राजनेता ==सन्दर्भ== {{reflist}} {{surname|शर्मा}} [[श्रेणी:उपनाम]] [[श्रेणी:भारतीय उपनाम]] [[श्रेणी:हिन्दू उपनाम]] [[श्रेणी:असमिया उपनाम]] [[श्रेणी:पंजाबी उपनाम]] [[श्रेणी:गुजराती उपनाम]] [[श्रेणी:सिन्धी उपनाम]] g1y9w237qj3l0ydepgh0b8ozmqlqct1 6447070 6447063 2025-07-01T09:21:01Z Mtark999X 875994 6447070 wikitext text/x-wiki {{Infobox name|name=शर्मा|languageorigin=[[संस्कृत भाषा|संस्कृत]]|origin=[[भारतीय उपमहाद्वीप]]|derivation=''शर्मन्'' ("आनंद", "सुखी")<ref>{{MWSD|page=1058 col.2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Williams |first=Sir Monier |url=https://books.google.com/books?id=dLUKaou4KcMC&pg=PA1058 |title=A Sanskrit-English Dictionary: Etymological and Philologically Arranged with Special Reference to ‌Cognate Indo-European Languages |publisher=Asian Educational Services |year=1999 |isbn=9788120603691 |pages=1058}}</ref>}} '''शर्मा''' एक [[हिन्दू]] [[ब्राह्मण]] उपनाम है, जो [[संस्कृत भाषा|संस्कृत]] शब्द ''शर्मन्'' से व्युत्पन्न है। [[भविष्य पुराण]] के अनुसार, शर्मा सबसे पहला ब्राह्मण नाम था, जिसे [[विष्णु]] के छठे [[दशावतार|अवतार]] परशुराम ने राजा जयसेन को दिया।<ref>{{cite news |last1=Sharma |first1=Shiv Darshanlal |title=Origin ‌of Sharmas |url=https://www.tribuneindia.com/2000/20001202/windows/main2.htm |access-date=19 October 2023 |work=The Tribune |date=2 December 2000}} {{Verification needed|date=August 2024}} </ref> == विश्वकर्मा समुदाय में प्रयोग == विश्वकर्मा समुदाय के कुछ सदस्य, जिन्हें पारंपरिक रूप से वैदिक ग्रंथों में दिव्य शिल्पकार और अभियंता (इंजीनियर) के रूप में वर्णित किया गया है, "शर्मा" उपनाम का उपयोग एक आध्यात्मिक और सांस्कृतिक पहचान के रूप में करते हैं। '''यजुर्वेद के अध्याय ४, मंत्र ९''' के अनुसार, "शर्मा" शब्द एक ऐसे मंत्र में प्रयोग हुआ है जो '''शिल्पकला''' (दिव्य शिल्प विद्या) में संलग्न व्यक्तियों को संबोधित करता है। यहाँ "शर्मा" का अर्थ है — '''सुखदाता''' या '''आश्रयदाता'''। यह दर्शाता है कि विश्वकर्मा परंपरा में ऐसे वैदिक शिल्पी ब्राह्मण भी रहे हैं जिन्होंने '''आचार्य''', यजमान और '''पुरोहित''' की भूमिका निभाई और उन्हें "शर्मा" की उपाधि दी गई। '''संस्कृत श्लोक:''' ऋत्विजामयोः शिल्पे स्थस्ते वामारमे ते मा पातमास्य यज्ञस्योहेवच। शर्मासि शर्म मे यच्छु नमस्तेऽस्तु मा मा हिंसीः ॥ (यजुर्वेद – अध्याय ४, मंत्र ९) '''हिंदी अनुवाद:''' "तुम सुख और शांति के दाता हो, मुझे शांति प्रदान करो; मुझे कोई हानि न हो।"<ref>यजुर्वेद, अध्याय ४, मंत्र ९. स्रोत: वेद.कॉम — [https://xn--j2b3a4c.com/yajurveda/4/9](https://xn--j2b3a4c.com/yajurveda/4/9)</ref> == उल्लेखनीय लोग == * [[अभिराम शर्मा]] (जन्म 1977), नेपाली राजनीतिज्ञ * [[अभिषेक शर्मा (बहुविकल्पी)]] * [[अदा शर्मा]] (जन्म 1992), भारतीय अभिनेत्री * [[अदिति शर्मा (बहुविकल्पी)]] * [[वाल्मीकि|अग्नि शर्मा]], भारतीय लेखक * [[अहम शर्मा]] (जन्म 1989), भारतीय अभिनेता * [[अजय शर्मा]] (जन्म 1964), भारतीय क्रिकेटर * [[आकाश शर्मा]] (जन्म 1992), भारतीय क्रिकेटर * [[अक्की शर्मा]] (जन्म 1991), नेपाली SFX कलाकार * [[आलोक शर्मा]] (जन्म 1967), ब्रिटिश राजनीतिज्ञ * [[आलोक शर्मा (क्रिकेटर)]] (जन्म 1974), भारतीय क्रिकेटर * [[आनंद शर्मा]] (जन्म 1953), भारतीय राजनेता * [[अनंत शर्मा]] (1919 – 1988), भारतीय राजनेता * [[अनिल शर्मा (बहुविकल्पी)]] * [[अंजलि शर्मा]] (जन्म 2004), ऑस्ट्रेलियाई पर्यावरणवादी * [[अंजलि कुमार शर्मा]] (जन्म 1928), नेपाली शल्यकार * [[अंकित शर्मा (बहुविकल्पी)]] * [[अंकिता शर्मा]] (जन्म 1996), भारतीय अभिनेत्री * [[आना शर्मा]] (जन्म 1995), नेपाली अभिनेत्री * [[एंथनी फ़्रांसिस शर्मा]] (1937 – 2015), नेपाली जेसुइट * [[अनूप राज शर्मा]], नेपाल के पूर्व मुख्य न्यायमूर्ति * [[अणु शर्मा]], अमेरिकी अकादमिक * [[अनुज शर्मा (बहुविकल्पी)]] * [[अनुष्का शर्मा]] (जन्म 1988), भारतीय अभिनेत्री और निर्माता * [[अर्चना शर्मा (वनस्पतिशास्त्री)]] (1932 – 2008), भारतीय वनस्पतिशास्त्री * [[अरिबम श्याम शर्मा]] (जन्म 1936), भारतीय फ़िल्म निर्देशक और संगीतकार * [[अरुण कुमार शर्मा]] (1924 – 2017), भारतीय जीवविज्ञानी * [[अर्जुन शर्मा]] (जन्म 1996), भारतीय क्रिकेटर * [[अरविन्द शर्मा|अरविंद शर्मा]] (जन्म 1940), भारतीय अकादमिक * [[आशीष शर्मा]], भारतीय अभिनेता * [[ऐस्ट्रा शर्मा]] (जन्म 1995), ऑस्ट्रेलियाई टेनिस खिलाड़ी * [[अविनाश शर्मा]] (जन्म 1981), न्यूज़ीलैंड क्रिकेटर * [[भगवत दयाल शर्मा]] (1918 – 1993), भारतीय राजनीतिज्ञ * [[बी. एन. शर्मा]] (1867 – 1932), भारतीय वकील, राजनीतिज्ञ और स्वतंत्रता सेनानी * [[बबीता शर्मा]] (जन्म 1977), ब्रिटिश दूरदर्शन समाचार वाचक * [[बासंती शर्मा]] (जन्म 1944), भारतीय राजनीतिज्ञ * [[बेनुधर शर्मा]] (1894 – 1981), भारतीय इतिहासकार * [[भागवती कुमार शर्मा]] (1934 – 2018), भारतीय लेखक और पत्रकार * [[भक्ति शर्मा]] (जन्म 1989), भारतीय तैराक * [[ब्रजनाथ शर्मा]] (1894 – 1960), भारतीय नाटककार और अभिनेता * [[बिपुल शर्मा]] (जन्म 1983), भारतीय क्रिकेटर *[[चारु शर्मा]], भारतीय क्रिकेट वाचक *[[चारु शर्मा (धावक)]] (जन्म 1992), भारतीय धावक *[[चेतन शर्मा]] (जन्म 1966), भारतीय क्रिकेटर और राजनेता *[[क्रिस शर्मा]] (जन्म 1981), अमेरिकी पर्वतारोही *[[सिंडी देविका शर्मा]], त्रिनिदादी राजनेता ==सन्दर्भ== {{reflist}} {{surname|शर्मा}} [[श्रेणी:उपनाम]] [[श्रेणी:भारतीय उपनाम]] [[श्रेणी:हिन्दू उपनाम]] [[श्रेणी:असमिया उपनाम]] [[श्रेणी:पंजाबी उपनाम]] [[श्रेणी:गुजराती उपनाम]] [[श्रेणी:सिन्धी उपनाम]] kdoa6n06dyary56p890h7w94wr2junm 6447123 6447070 2025-07-01T10:40:13Z Sanjeev bot 127039 बॉट: अनावश्यक पाठ हटाया। 6447123 wikitext text/x-wiki {{Infobox name|name=शर्मा|languageorigin=[[संस्कृत भाषा|संस्कृत]]|origin=[[भारतीय उपमहाद्वीप]]|derivation=''शर्मन्'' ("आनंद", "सुखी")<ref>{{MWSD|page=1058 col.2}}</ref><ref>{{Cite book |last=Williams |first=Sir Monier |url=https://books.google.com/books?id=dLUKaou4KcMC&pg=PA1058 |title=A Sanskrit-English Dictionary: Etymological and Philologically Arranged with Special Reference to ‌Cognate Indo-European Languages |publisher=Asian Educational Services |year=1999 |isbn=9788120603691 |pages=1058}}</ref>}} '''शर्मा''' एक [[हिन्दू]] [[ब्राह्मण]] उपनाम है, जो [[संस्कृत भाषा|संस्कृत]] शब्द ''शर्मन्'' से व्युत्पन्न है। [[भविष्य पुराण]] के अनुसार, शर्मा सबसे पहला ब्राह्मण नाम था, जिसे [[विष्णु]] के छठे [[दशावतार|अवतार]] परशुराम ने राजा जयसेन को दिया।<ref>{{cite news |last1=Sharma |first1=Shiv Darshanlal |title=Origin ‌of Sharmas |url=https://www.tribuneindia.com/2000/20001202/windows/main2.htm |access-date=19 अक्टूबर 2023 |work=द ट्रिब्यून |date=2 दिसम्बर 2000}} {{Verification needed|date=अगस्त 2024}} </ref> == उल्लेखनीय लोग == * [[अभिराम शर्मा]] (जन्म 1977), नेपाली राजनीतिज्ञ * [[अभिषेक शर्मा (बहुविकल्पी)]] * [[अदा शर्मा]] (जन्म 1992), भारतीय अभिनेत्री * [[अदिति शर्मा (बहुविकल्पी)]] * [[वाल्मीकि|अग्नि शर्मा]], भारतीय लेखक * [[अहम शर्मा]] (जन्म 1989), भारतीय अभिनेता * [[अजय शर्मा]] (जन्म 1964), भारतीय क्रिकेटर * [[आकाश शर्मा]] (जन्म 1992), भारतीय क्रिकेटर * [[अक्की शर्मा]] (जन्म 1991), नेपाली SFX कलाकार * [[आलोक शर्मा]] (जन्म 1967), ब्रिटिश राजनीतिज्ञ * [[आलोक शर्मा (क्रिकेटर)]] (जन्म 1974), भारतीय क्रिकेटर * [[आनंद शर्मा]] (जन्म 1953), भारतीय राजनेता * [[अनंत शर्मा]] (1919 – 1988), भारतीय राजनेता * [[अनिल शर्मा (बहुविकल्पी)]] * [[अंजलि शर्मा]] (जन्म 2004), ऑस्ट्रेलियाई पर्यावरणवादी * [[अंजलि कुमार शर्मा]] (जन्म 1928), नेपाली शल्यकार * [[अंकित शर्मा (बहुविकल्पी)]] * [[अंकिता शर्मा]] (जन्म 1996), भारतीय अभिनेत्री * [[आना शर्मा]] (जन्म 1995), नेपाली अभिनेत्री * [[एंथनी फ़्रांसिस शर्मा]] (1937 – 2015), नेपाली जेसुइट * [[अनूप राज शर्मा]], नेपाल के पूर्व मुख्य न्यायमूर्ति * [[अणु शर्मा]], अमेरिकी अकादमिक * [[अनुज शर्मा (बहुविकल्पी)]] * [[अनुष्का शर्मा]] (जन्म 1988), भारतीय अभिनेत्री और निर्माता * [[अर्चना शर्मा (वनस्पतिशास्त्री)]] (1932 – 2008), भारतीय वनस्पतिशास्त्री * [[अरिबम श्याम शर्मा]] (जन्म 1936), भारतीय फ़िल्म निर्देशक और संगीतकार * [[अरुण कुमार शर्मा]] (1924 – 2017), भारतीय जीवविज्ञानी * [[अर्जुन शर्मा]] (जन्म 1996), भारतीय क्रिकेटर * [[अरविन्द शर्मा|अरविंद शर्मा]] (जन्म 1940), भारतीय अकादमिक * [[आशीष शर्मा]], भारतीय अभिनेता * [[ऐस्ट्रा शर्मा]] (जन्म 1995), ऑस्ट्रेलियाई टेनिस खिलाड़ी * [[अविनाश शर्मा]] (जन्म 1981), न्यूज़ीलैंड क्रिकेटर * [[भगवत दयाल शर्मा]] (1918 – 1993), भारतीय राजनीतिज्ञ * [[बी. एन. शर्मा]] (1867 – 1932), भारतीय वकील, राजनीतिज्ञ और स्वतंत्रता सेनानी * [[बबीता शर्मा]] (जन्म 1977), ब्रिटिश दूरदर्शन समाचार वाचक * [[बासंती शर्मा]] (जन्म 1944), भारतीय राजनीतिज्ञ * [[बेनुधर शर्मा]] (1894 – 1981), भारतीय इतिहासकार * [[भागवती कुमार शर्मा]] (1934 – 2018), भारतीय लेखक और पत्रकार * [[भक्ति शर्मा]] (जन्म 1989), भारतीय तैराक * [[ब्रजनाथ शर्मा]] (1894 – 1960), भारतीय नाटककार और अभिनेता * [[बिपुल शर्मा]] (जन्म 1983), भारतीय क्रिकेटर *[[चारु शर्मा]], भारतीय क्रिकेट वाचक *[[चारु शर्मा (धावक)]] (जन्म 1992), भारतीय धावक *[[चेतन शर्मा]] (जन्म 1966), भारतीय क्रिकेटर और राजनेता *[[क्रिस शर्मा]] (जन्म 1981), अमेरिकी पर्वतारोही *[[सिंडी देविका शर्मा]], त्रिनिदादी राजनेता ==सन्दर्भ== {{reflist}} {{surname|शर्मा}} [[श्रेणी:उपनाम]] [[श्रेणी:भारतीय उपनाम]] [[श्रेणी:हिन्दू उपनाम]] [[श्रेणी:असमिया उपनाम]] [[श्रेणी:पंजाबी उपनाम]] [[श्रेणी:गुजराती उपनाम]] [[श्रेणी:सिन्धी उपनाम]] flefh69g9rwb1l7wahhxpy1v1v5sl2k ईदगाह (कहानी) 0 893147 6446775 5904050 2025-06-30T14:46:29Z ~2025-102997 875873 6446775 wikitext text/x-wiki {{Infobox short story | name = ईदगाह | image = | caption = | title_orig = | translator = | author = [[प्रेमचंद]] | country = भारत | language = उर्दू, हिन्दी | series = | genre = | published_in = ''चाँद''<ref>{{cite book | last= Sigi | first = Rekha | title=Munshi Prem Chand | year = 2006 | publisher=Diamond | isbn=978-81-288-1214-9 }}</ref> | publication_type = पत्रिका | publisher = | media_type = | pub_date = 1933 | english_pub_date = | preceded_by = | followed_by = | preceded_by_italics = | followed_by_italics = }} '''ईदगाह''' [[प्रेमचंद]] की [[उर्दू भाषा|उर्दू]] में लिखी हुई कहानी है। यह प्रेमचंद की सुप्रसिद्ध कहानियों में एक है।<ref name="Engineer2007">{{cite book | author=Asgharali Engineer | title=Communalism in secular India: a minority perspective | year=2007 | publisher=Hope India Publication | isbn=978-81-7871-133-1 | page = 57 }}</ref> इस में एक अनाथ बालक की कहानी बताई गई है। <br /> ==कहानी== ''ईदगाह'' हामिद नाम के एक चार साल के अनाथ की कहानी है जो अपनी दादी अमीना के साथ रहता है। कहानी के नायक हामिद ने हाल ही में अपने माता-पिता को खो दिया है; परंतु उसकी दादी उसे बताती है कि उसके पिता पैसे कमाने के लिए चले गए हैं, और उसकी माँ उसके लिए सुंदर उपहार लाने के लिए अल्लाह के पास गई है। यह हामिद को आशा से भर देता है। अमीना की गरीबी और उसके पोते की भलाई के बारे में चिंता के बावजूद, हामिद एक खुश और सकारात्मक सोच वाला बच्चा है। कहानी ईद की सुबह शुरू होती है, जब हामिद गांव के अन्य लड़कों के साथ ईदगाह के लिए निकलता है। हामिद अपने दोस्तों के बगल में विशेष रूप से गरीब है, खराब कपड़े पहने और भूखा है, और त्योहार के लिए [[ईदी (तोहफ़ा)|ईदी]] के रूप में केवल तीन पैसे हैं। अन्य लड़के अपनी पॉकेट मनी से सवारी, कैंडी और मिट्टी के सुंदर खिलौनों पर खर्च करते हैं, और हामिद को चिढ़ाते हैं जब वह इसे क्षणिक आनंद के लिए पैसे की बर्बादी के रूप में खारिज कर देता है। जबकि उसके दोस्त आनंद ले रहे हैं, वह अपने प्रलोभन पर काबू पा लेता है और चिमटे की एक जोड़ी खरीदने के लिए एक लोहार की दुकान पर जाता है, यह याद करते हुए वह दुखी हो जाता था। जैसे ही वे गांव लौटते हैं हामिद के दोस्त उसे उसकी खरीद के लिए चिढ़ाते हैं, उसके चिमटे पर अपने खिलौनों के गुणों की प्रशंसा करते हैं। हामिद कई चतुर तर्कों के साथ मुंहतोड़ जवाब देता है और कहता है कि यह चिमटा अगर हथेलियों से बजाया जाए तो यह खिलोना बन जाता है और रोटी सेकने के लिए भी आता है जिसके हाथ नहीं जलते हामिद के ये तर्क सुन लंबे समय से पहले उसके दोस्त अपने स्वयं के खेलने की चीजों की तुलना में चिमटे से अधिक आसक्त हो जाते हैं, यहां तक ​​​​कि उसके लिए अपनी वस्तुओं का व्यापार करने की पेशकश भी करते हैं, जिसे हामिद ने मना कर दिया। कहानी एक मार्मिक नोट पर समाप्त होती है जब हामिद अपनी दादी को चिमटा उपहार में देता है। पहले तो वह मेले में खाने या पीने के लिए कुछ खरीदने के बजाय खरीदारी करने के लिए उसे डांटती है, जब तक कि हामिद उसे याद नहीं दिलाता कि वह रोजाना अपनी उंगलियां कैसे जलाती है। इस पर वह फूट-फूट कर रोती है और उसे उसकी दया के लिए आशीर्वाद देती है। ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची|2|विचार=}} ==कड़ियाँ== * [https://www.rekhta.org/stories/eidgah-premchand-stories?lang=ur कहानी ईदगाह उर्दू में] * [https://web.archive.org/web/20120503023001/http://wikisource.org/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%A6%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B9 ईदगाह कहानी WikiSource पर] * [https://web.archive.org/web/20071212210046/http://hindini.com/fursatiya/?p=32 ईदगाह अपराधबोध की नहीं जीवनबोध की कहानी है] {{प्रेमचंद की कृतियाँ}} [[श्रेणी:प्रेमचंद]] {{Book-stub}} szpgkbhkpi4tw1fewyvfmz8iymhz9di 6446778 6446775 2025-06-30T14:50:48Z ~2025-102997 875873 6446778 wikitext text/x-wiki {{Infobox short story | name = ईदगाह | image = | caption = | title_orig = | translator = | author = [[प्रेमचंद]] | country = भारत | language = उर्दू, हिन्दी | series = | genre = | published_in = ''चाँद''<ref>{{cite book | last= Sigi | first = Rekha | title=Munshi Prem Chand | year = 2006 | publisher=Diamond | isbn=978-81-288-1214-9 }}</ref> | publication_type = पत्रिका | publisher = | media_type = | pub_date = 1933 | english_pub_date = | preceded_by = | followed_by = | preceded_by_italics = | followed_by_italics = }} '''ईदगाह''' [[प्रेमचंद]] की [[उर्दू भाषा|उर्दू]] में लिखी हुई कहानी है। यह प्रेमचंद की सुप्रसिद्ध कहानियों में एक है।<ref name="Engineer2007">{{cite book | author=Asgharali Engineer | title=Communalism in secular India: a minority perspective | year=2007 | publisher=Hope India Publication | isbn=978-81-7871-133-1 | page = 57 }}</ref> इस में एक अनाथ बालक की कहानी बताई गई है। <br /> ==कहानी== ''ईदगाह'' हामिद नाम के एक चार साल के अनाथ की कहानी है जो अपनी दादी अमीना के साथ रहता है। कहानी के नायक हामिद ने हाल ही में अपने माता-पिता को खो दिया है; परंतु उसकी दादी उसे बताती है कि उसके पिता पैसे कमाने के लिए चले गए हैं, और उसकी माँ उसके लिए सुंदर उपहार लाने के लिए अल्लाह के पास गई है। यह हामिद को आशा से भर देता है। अमीना की गरीबी और उसके पोते की भलाई के बारे में चिंता के बावजूद, हामिद एक खुश और सकारात्मक सोच वाला बच्चा है। कहानी ईद की सुबह शुरू होती है, जब हामिद गांव के अन्य लड़कों के साथ ईदगाह के लिए निकलता है। हामिद अपने दोस्तों के बगल में विशेष रूप से गरीब है, खराब कपड़े पहने और भूखा है, और त्योहार के लिए [[ईदी (तोहफ़ा)|ईदी]] के रूप में केवल तीन पैसे हैं। अन्य लड़के अपनी पॉकेट मनी से सवारी, कैंडी और मिट्टी के सुंदर खिलौनों पर खर्च करते हैं, और हामिद को चिढ़ाते हैं जब वह इसे क्षणिक आनंद के लिए पैसे की बर्बादी के रूप में खारिज कर देता है। जबकि उसके दोस्त आनंद ले रहे हैं, वह अपने प्रलोभन पर काबू पा लेता है और चिमटे की एक जोड़ी खरीदने के लिए एक लोहार की दुकान पर जाता है, यह याद करते हुए वह दुखी हो जाता था। जैसे ही वे गांव लौटते हैं हामिद के दोस्त उसे उसकी खरीद के लिए चिढ़ाते हैं, उसके चिमटे पर अपने खिलौनों के गुणों की प्रशंसा करते हैं। हामिद कई चतुर तर्कों के साथ मुंहतोड़ जवाब देता है और कहता है कि यह चिमटा अगर हथेलियों से बजाया जाए तो यह खिलोना बन जाता है और रोटी सेकने के काम भी आता है जिस से हाथ नहीं जलते हामिद के ये तर्क सुन लंबे समय से पहले उसके दोस्त अपने स्वयं के खेलने की चीजों की तुलना में चिमटे से अधिक आसक्त हो जाते हैं, यहां तक ​​​​कि उसके लिए अपनी वस्तुओं का व्यापार करने की पेशकश भी करते हैं, जिसे हामिद ने मना कर दिया। कहानी एक मार्मिक नोट पर समाप्त होती है जब हामिद अपनी दादी को चिमटा उपहार में देता है। पहले तो वह मेले में खाने या पीने के लिए कुछ खरीदने के बजाय खरीदारी करने के लिए उसे डांटती है, जब तक कि हामिद उसे याद नहीं दिलाता कि वह रोजाना अपनी उंगलियां कैसे जलाती है। इस पर वह फूट-फूट कर रोती है और उसे उसकी दया के लिए आशीर्वाद देती है। ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची|2|विचार=}} ==कड़ियाँ== * [https://www.rekhta.org/stories/eidgah-premchand-stories?lang=ur कहानी ईदगाह उर्दू में] * [https://web.archive.org/web/20120503023001/http://wikisource.org/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%A6%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B9 ईदगाह कहानी WikiSource पर] * [https://web.archive.org/web/20071212210046/http://hindini.com/fursatiya/?p=32 ईदगाह अपराधबोध की नहीं जीवनबोध की कहानी है] {{प्रेमचंद की कृतियाँ}} [[श्रेणी:प्रेमचंद]] {{Book-stub}} qe2jmultfz0wql56drs29db9g9gv7x2 6446803 6446778 2025-06-30T15:50:37Z Sanjeev bot 127039 बॉट: परीक्षण पाठ हटाया। 6446803 wikitext text/x-wiki {{Infobox short story | name = ईदगाह | image = | caption = | title_orig = | translator = | author = [[प्रेमचंद]] | country = भारत | language = उर्दू, हिन्दी | series = | genre = | published_in = ''चाँद''<ref>{{cite book | last= Sigi | first = Rekha | title=Munshi Prem Chand | year = 2006 | publisher=Diamond | isbn=978-81-288-1214-9 }}</ref> | publication_type = पत्रिका | publisher = | media_type = | pub_date = 1933 | english_pub_date = | preceded_by = | followed_by = | preceded_by_italics = | followed_by_italics = }} '''ईदगाह''' [[प्रेमचंद]] की [[उर्दू भाषा|उर्दू]] में लिखी हुई कहानी है। यह प्रेमचंद की सुप्रसिद्ध कहानियों में एक है।<ref name="Engineer2007">{{cite book | author=Asgharali Engineer | title=Communalism in secular India: a minority perspective | year=2007 | publisher=Hope India Publication | isbn=978-81-7871-133-1 | page = 57 }}</ref> इस में एक अनाथ बालक की कहानी बताई गई है। <br /> ==कहानी== ''ईदगाह'' हामिद नाम के एक चार साल के अनाथ की कहानी है जो अपनी दादी अमीना के साथ रहता है। कहानी के नायक हामिद ने हाल ही में अपने माता-पिता को खो दिया है; परंतु उसकी दादी उसे बताती है कि उसके पिता पैसे कमाने के लिए चले गए हैं, और उसकी माँ उसके लिए सुंदर उपहार लाने के लिए अल्लाह के पास गई है। यह हामिद को आशा से भर देता है। अमीना की गरीबी और उसके पोते की भलाई के बारे में चिंता के बावजूद, हामिद एक खुश और सकारात्मक सोच वाला बच्चा है। कहानी ईद की सुबह शुरू होती है, जब हामिद गांव के अन्य लड़कों के साथ ईदगाह के लिए निकलता है। हामिद अपने दोस्तों के बगल में विशेष रूप से गरीब है, खराब कपड़े पहने और भूखा है, और त्योहार के लिए [[ईदी (तोहफ़ा)|ईदी]] के रूप में केवल तीन पैसे हैं। अन्य लड़के अपनी पॉकेट मनी से सवारी, कैंडी और मिट्टी के सुंदर खिलौनों पर खर्च करते हैं, और हामिद को चिढ़ाते हैं जब वह इसे क्षणिक आनंद के लिए पैसे की बर्बादी के रूप में खारिज कर देता है। जबकि उसके दोस्त आनंद ले रहे हैं, वह अपने प्रलोभन पर काबू पा लेता है और चिमटे की एक जोड़ी खरीदने के लिए एक लोहार की दुकान पर जाता है, यह याद करते हुए वह दुखी हो जाता था। जैसे ही वे गांव लौटते हैं हामिद के दोस्त उसे उसकी खरीद के लिए चिढ़ाते हैं, उसके चिमटे पर अपने खिलौनों के गुणों की प्रशंसा करते हैं। हामिद कई चतुर तर्कों के साथ मुंहतोड़ जवाब देता है और लंबे समय से पहले उसके दोस्त अपने स्वयं के खेलने की चीजों की तुलना में चिमटे से अधिक आसक्त हो जाते हैं, यहां तक ​​​​कि उसके लिए अपनी वस्तुओं का व्यापार करने की पेशकश भी करते हैं, जिसे हामिद ने मना कर दिया। कहानी एक मार्मिक नोट पर समाप्त होती है जब हामिद अपनी दादी को चिमटा उपहार में देता है। पहले तो वह मेले में खाने या पीने के लिए कुछ खरीदने के बजाय खरीदारी करने के लिए उसे डांटती है, जब तक कि हामिद उसे याद नहीं दिलाता कि वह रोजाना अपनी उंगलियां कैसे जलाती है। इस पर वह फूट-फूट कर रोती है और उसे उसकी दया के लिए आशीर्वाद देती है। ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची|2|विचार=}} ==कड़ियाँ== * [https://www.rekhta.org/stories/eidgah-premchand-stories?lang=ur कहानी ईदगाह उर्दू में] * [https://web.archive.org/web/20120503023001/http://wikisource.org/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%A6%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%B9 ईदगाह कहानी WikiSource पर] * [https://web.archive.org/web/20071212210046/http://hindini.com/fursatiya/?p=32 ईदगाह अपराधबोध की नहीं जीवनबोध की कहानी है] {{प्रेमचंद की कृतियाँ}} [[श्रेणी:प्रेमचंद]] {{Book-stub}} fkkapo2rgqylzwt76w8iqrzz3g31j7l सहीह अल-बुख़ारी 0 907192 6447012 6383101 2025-07-01T07:04:27Z Dibyayoti176255 648003 Corrected The Spellings...//वर्तनी सुधार दीं गईं... 6447012 wikitext text/x-wiki {{Infobox book | name = सही अल-बुख़ारी | author = [[मुहम्मद अल-बुख़ारी]] | language = [[अरबी]] | country = [[उज़्बेकिस्तान|उज़बेकिस्तान]] | genre = [[हदीस]] का संग्रह | published = | publisher = | isbn = | exclude_cover = | italic title = <!--(see above)--> | image = SaheehAlBukhari.png | alt = | caption = | audio_read_by = | illustrator = | cover_artist = | set_in = | publisher2 = | pub_date = | english_pub_date = | media_type = | pages = | awards = | isbn_note = | oclc = | dewey = | congress = | preceded_by = | followed_by = | native_wikisource = | wikisource = | notes = | website = | series = [[क़ुतुब अल-सित्ता]] | subject = [[हदीस]] }} [[File:Shahih al-Bukhari jilid 1 Imam Khairul Annas.JPG|thumb|सहीह अल-बुख़ारी]] '''सहीह अल-बुख़ारी''' ({{Lang-ar|صحيح البخاري}}), जिसे बुख़ारी शरीफ़ ({{Lang-ar|بخاري شريف}}) भी कहा जाता है। [[सुन्नी इस्लाम]] के [[कुतुब अल-सित्तह]] (छह प्रमुख [[हदीस]] संग्रह) में से एक है। इन पैग़म्बर की परंपराओं, या हदीसों को मुस्लिम विद्वान [[मुहम्मद अल-बुख़ारी]] ने एकत्र किया। इस हदीस का संग्रह 846/232 [[हिजरी]] के आसपास पूरा हो गया था। सुन्नी मुसलमान सही बुख़ारी और [[सहीह मुस्लिम]] को दो सबसे भरोसेमंद संग्रह मानते हैं। <ref>''Mabadi Tadabbur-i-Hadith'', [[Amin Ahsan Islahi]]</ref><ref>Harold G. Koenig, Saad Al Shohaib ''Health and Well-Being in Islamic Societies: Background, Research, and Applications'' Springer 2014 {{ISBN|978-3-319-05873-3}} page 30</ref> [[ज़ैदी|ज़ैदी शिया मुसलमानों]] द्वारा भी एक प्रामाणिक हदीस संग्रह के रूप में माना और इसका उपयोग भी किया जाता है। <ref>{{cite book|title=Article by Sayyid 'Ali ibn 'Ali Al-Zaidi, التاريخ الصغير عن الشيعة اليمنيين (A short History of the Yemenite Shi‘ites, 2005)}}</ref> कुछ समूहों में, इसे कुरान के बाद सबसे प्रामाणिक पुस्तक माना जाता है।<ref>[https://books.google.com/books?id=nyMKDEAb4GsC&dq=The+Canonization+of+Al-Bukhari+and+Muslim&source=gbs_navlinks_s The Canonization of Al-Bukhari and Muslim: The Formation and Function of the Sunni Hadith Canon] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170326070443/https://books.google.com/books?id=nyMKDEAb4GsC&dq=The+Canonization+of+Al-Bukhari+and+Muslim&source=gbs_navlinks_s|date=26 मार्च 2017}} by Jonathan Brown, [[Brill Publishers|BRILL]], 2007</ref><ref name="Muqaddimah">''Muqaddimah Ibn al-Salah'', pg. 160-9 Dar al-Ma’aarif edition</ref> अरबी शब्द "सहीह" का मतलब प्रामाणिक या सही का अर्थ देता है। <ref>{{cite web |url=http://www.islamic-dictionary.com/index.php?word=sahih |archive-date=February 10, 2010 |archive-url=https://swap.stanford.edu/20100210230438/http://www.islamic%2Ddictionary.com/index.php?word%3Dsahih |url-status=dead|title=Meaning of sahih |publisher=Islamic-Dictionary.com |date= |accessdate=2010-05-13 }}</ref> सहीह मुस्लिम के साथ सही अल बुखारी को "सहीहैन" (सहीह का बहुवचन) के नाम से पुकारा जाता है। {{सुन्नी इस्लाम}} ==शीर्षक== इब्न अल-सलाह के अनुसार, आमतौर पर सही अल-बुख़ारी के नाम से जाने जानी वाली किताब का वास्तविक शीर्षक है: "अल-जामी 'अल-सहीह अल-मुस्नद अल-मुख्तसर मिन उमूरि रसूलिल्लाहि व सुननिही व अय्यामिही" है। शीर्षक का एक शब्द-से-शब्द अनुवाद है: पैगंबर, उनके प्रथाओं और उनके काल के संबंध में जुड़े मामलों के संबंध में प्रामाणिक हदीस का संग्रह। <ref name="Muqaddimah"/> इब्न हजर अल-असकलानी ने उसी शीर्षक का उल्लेख किया, जिसमें उमूर (अंग्रेजी: मामलों) शब्द को हदीस शब्द से बदल दिया गया था। <ref name="Hady">''Hadyi al-Sari'', pg. 10.</ref> ==अवलोकन== अल-बुख़ारी 16 साल की उम्र से [[अब्बासी ख़िलाफ़त]] में व्यापक रूप से यात्रा करते थे, उन परंपराओं को इकट्ठा करते थे जिन्हें वह भरोसेमंद माना था। यह बताया गया है कि अल-बुख़ारी ने अपने इस संग्रह में लगभग 600,000 उल्लेखों को इकट्टा करने में अपने जीवन के 16 साल समर्पित किए थे। <ref name="jacb1">{{cite book|last1 = A.C. Brown|first1 = Jonathan|authorlink=Jonathan A.C. Brown|title = Hadith: Muhammad's Legacy in the Medieval and Modern World ''(Foundations of Islam series)''|date = 2009|publisher = [[Oneworld Publications]]|isbn = 978-1851686636|page = 32}}</ref> बुखारी के सही में हदीस की सटीक संख्या पर स्रोत अलग-अलग हैं, इस पर निर्भर करता है कि हदीस को पैगंबर परंपरा का वर्णन माना गया है या नहीं। विशेषज्ञों ने, सामान्य रूप से, 7,397 हदीसों को पूर्ण-इस्नद हदीसों की संख्या का अनुमान लगाया है, और उन्ही हदीसों में पुनरावृत्ति या विभिन्न संस्करणों के विचारों के बिना, पैगंबर के हदीसों की संख्या लगभग 2,602 तक कम हो गई है। <ref name="jacb1"/> उस समय अल-बुख़ारी ने हदीस के मुतालुक पहले के कामों के देखा और उन्हें परखा। उर पूरी छान बीन के बाद जिसे सहीह (सही) और हसन (अच्छा) माना जाएगा उन्हीं को संग्रह किया। और उनमें से कई दईफ़ या ज़ईफ़ (कमज़ोर) हदीस भी शामिल हैं। इस से साफ़ ज़ाहिर होता है कि इनको हदीस को संकलित करने में अपनी रुचि थी और उन्हों ने इस को किया भी। उनके संकल्प को और मजबूत करने के लिए उनके शिक्षक, हदीस विद्वान इशाक इब्न इब्राहिम अल-हंथली ने उन्हें बताया था, "हम इशाक इब्न राहवेह के साथ थे, जिन्होंने कहा, 'अगर आप केवल पैगंबर के प्रामाणिक कथाओं की एक पुस्तक संकलित करेंगे।' यह सुझाव मेरे दिल में रहा, इसलिए मैंने सहीह को संकलित करना शुरू किया। " बुखारी ने यह भी कहा, "मैंने पैगंबर को एक सपने में देखा और ऐसा लगता था कि मैं उनके सामने खड़ा था। मेरे हाथ में एक पंखा था जिससे मैं उनकी रक्षा कर रहा था। मैंने कुछ ख्वाब की ताबीर बताने वालों से पुछा, तो उन्हों ने मुझ से कहा कि "आप उन्हें (उनकी हदीसों को) झूठ से बचाएंगे"। "यही वह है जो मुझे सहीह का उत्पादन करने के लिए आमादा किया था।" <ref>Abridged from ''Hady al-Sari'', the introduction to ''Fath al-Bari'', by Ibn Hajr, pg. 8–9 ''Dar al-Salaam'' edition.</ref> इस पुस्तक में इस्लाम के उचित मार्गदर्शन प्रदान करने में जीवन के लगभग सभी पहलुओं को शामिल किया गया है जैसे प्रार्थना करने और पैगंबर मुहम्मद द्वारा इबादतों के अन्य कार्यों की विधि। बुखारी ने अपना काम 846/232 हिजरी के आसपास पूरा कर लिया, और अपने जीवन के आखिरी चौबीस वर्षों में अन्य शहरों और विद्वानों का दौरा किया, उन्होंने जो हदीस एकत्र किया था उसे पढ़ाया। बुखारी के हर शहर में, हजारों लोग मुख्य मस्जिद में इकट्ठे होते हैं ताकि उन से संग्रह की गयी इन परंपराओं को पढ़ सकें। पश्चिमी शैक्षणिक संदेहों के जवाब में, जो कि उनके नाम पर मौजूद पुस्तक की वास्तविक तिथि और लेखक के रूप में है, विद्वान बताते हैं कि उस समय के उल्लेखनीय हदीस विद्वान अहमद इब्न हनबल (855 ई / 241 हिजरी), याह्या इब्न माइन (847 ई / 233 हिजरी), और अली इब्न अल-मादिनी (848 ई / 234 हिजरी) ने इनकी पुस्तक <ref>{{cite web|url=http://www.ummah.net/Al_adaab/hadith/bukhari/imam_bukhari.html |title=Al Imam Bukhari |publisher=Ummah.net |date= |accessdate=2010-02-03 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100219053737/http://www.ummah.net/Al_adaab/hadith/bukhari/imam_bukhari.html |archivedate=2010-02-19 |df= }}</ref> की प्रामाणिकता स्वीकार की और संग्रह तत्काल प्रसिद्धि होगया। यहाँ तक प्रसिद्द हुआ कि लेखक (बुख़ारी) की मृत्यु के बाद लोग इस किताब को किसी संशोधन किये मानने लगे और यह एक ऐतिहासिक रिकॉर्ड बन गई। चौबीस वर्ष की इस अवधि के दौरान, अल बुखारी ने अपनी पुस्तक में मामूली संशोधन किए, विशेष रूप से अध्याय शीर्षक। प्रत्येक संस्करण का नाम इसके वर्णनकर्ता द्वारा किया जाता है। इब्न हजर अल- असकलानी के अनुसार उनकी किताब नुक्ता में , सभी संस्करणों में हदीस की संख्या समान है। बुखारी के एक भरोसेमंद छात्र अल-फिराबरी (डी। 932 सीई / 320 एएच) द्वारा वर्णित संस्करण सबसे प्रसिद्ध है। अल-खतिब अल-बगदादी ने अपनी पुस्तक इतिहास बगदाद में फिराबरी को यह कहते हुए उद्धृत किया: "सत्तर हजार लोगों ने मेरे साथ सहहि बुखारी को सुना"। फिराबरी सही अल-बुख़ारी के एकमात्र फैलाने वाले नहीं थे। इब्राहिम इब्न मक़ल (907 ई / 295 हिजरी), हम्मा इब्न शाकेर (923 ई / 311 हिजरी), मंसूर बर्दूज़ी (931 ई / 319 हिजरी) और हुसैन महमीली (941 ई / 330 हिजरी) ने अगली पीढ़ियों को इस किताब के ज़रिये पढाया और फैलाया। ऐसी कई किताबें हैं जो मतभेद रखती हैं, जिन में सब से अहम् [[फ़तह अल-बारी]] है। ==विशिष्ट विशेषताएं== उल्लेखनीय इस्लामी विद्वान अमीन अहसान इस्लाही ने सही अल-बुख़ारी के तीन उत्कृष्ट गुण सूचीबद्ध किए हैं: <ref>''Mabadi Tadabbur-i-Hadith'', Amin Ahsan Islahi</ref> * चयनित अहादीस के वर्णनकर्ताओं की श्रृंखला की गुणवत्ता और सुदृढ़ता। मुहम्मद अल बुखारी ने गुणवत्त और दृढ़ अहादीस का चयन करने के लिए दो सिद्धांत मानदंडों का पालन किया है। सबसे पहले, एक कथाकार का जीवनकाल प्राधिकरण के जीवनकाल से आगे नहीं होना चाहिए जिससे वह वर्णन करता है। दूसरा, यह सत्यापित होना चाहिए कि उल्लेखनकारों ने मूल स्रोत व्यक्तियों से मुलाकात की है। उन्हें स्पष्ट रूप से यह भी कहना चाहिए कि उन्होंने इन उल्लेखनकारियों से कथा प्राप्त की है। यह मुस्लिम इब्न अल-हाजज द्वारा निर्धारित की गई एक कठोर मानदंड है। * मुहम्मद अल बुखारी ने केवल उन लोगों से कथाएं स्वीकार की जिन्होंने अपने ज्ञान के अनुसार, न केवल इस्लाम में विश्वास किया बल्कि इसकी शिक्षाओं का पालन किया। इस प्रकार, उन्होंने मुर्जियों से कथाओं को स्वीकार नहीं किया है। * अध्यायों की विशेष व्यवस्था और श्रृंखला। यह लेखक के गहन ज्ञान और धर्म की उनकी समझ व्यक्त करता है। इसने पुस्तक को धार्मिक विषयों की समझ में एक और उपयोगी मार्गदर्शिका बना दी है। ==प्रामाणिकता== इब्न अल-सलाह ने कहा: "साहिह को लेखक बनाने वाले पहले बुखारी, अबू अब्द अल्लाह मुहम्मद इब्न इस्माइल अल-जुफी थे, इसके बाद अबू अल-उसैन मुस्लिम इब्न अल-अंजज एक-नायसबुरि अल-कुशायरी थे , जो उनके छात्र थे, साझा करते थे एक ही शिक्षक। ये दो पुस्तकें कुरान के बाद सबसे प्रामाणिक किताबें हैं। अल-शफीई के बयान के लिए, जिन्होंने कहा, "मुझे मलिक की किताब की तुलना में ज्ञान युक्त पुस्तक की जानकारी नहीं है," - अन्य एक अलग शब्द के साथ इसका उल्लेख किया - उन्होंने बुखारी और मुसलमान की किताबों से पहले यह कहा। बुखारी की किताब दो और अधिक उपयोगी दोनों के लिए अधिक प्रामाणिक है। " <ref name="Muqaddimah"/> इब्न हजर अल- असक्लानी ने अबू जाफर अल-उक्विला को उद्धृत करते हुए कहा, "बुखारी ने साहिह लिखा था, उन्होंने इसे अली इब्न अल-मादिनी , अहमद इब्न हनबल , याह्या इब्न माइन के साथ-साथ अन्य लोगों को भी पढ़ा। उन्होंने इसे माना एक अच्छा प्रयास और चार हदीस के अपवाद के साथ इसकी प्रामाणिकता की गवाही दी गई। अल-अक्विला ने तब कहा कि बुखारी वास्तव में उन चार हदीस के बारे में सही थे। " इब्न हजर ने तब निष्कर्ष निकाला, "और वे वास्तव में प्रामाणिक हैं।" <ref>''Hady al-Sari'', pg. 684.</ref> इब्न अल-सलाह ने अपने मुक्द्दीमा इब्न अल-इलाला फी 'उलम अल-आदीद में कहा : "यह हमें बताया गया है कि बुखारी ने कहा है,' मैंने अल-जामी पुस्तक में शामिल नहीं किया है ' जो प्रामाणिक है और मैंने किया अल्पसंख्यक के लिए अन्य प्रामाणिक हदीस शामिल नहीं है। '" <ref name="Muqaddimah"/> इसके अलावा, अल-धाहाबी ने कहा," बुखारी ने यह कहते हुए सुना था,' मैंने एक सौ हजार प्रामाणिक हदीस और दो सौ हजार याद किए हैं जो प्रामाणिक से कम हैं। ' " <ref>[[Tadhkirat al-huffaz]], vol. 2 pgs. 104-5, ''al-Kutub al-‘Ilmiyyah'' edition.</ref> ===आलोचना=== महिला नेतृत्व के संबंध में बुखारी में कम से कम एक प्रसिद्ध हाद (अकेली) हदीस, <ref>{{cite web|title=Sahih al-Bukhari 7099|url=http://sunnah.com/bukhari/92/50|accessdate=12 November 2016|quote=Narrated Abu Bakra: During the [[Battle of the Camel|battle of Al-Jamal]], Allah benefited me with a Word (I heard from the Prophet). When the Prophet heard the news that the people of the Persia had made the daughter of [[Khosrow II|Khosrau]] their Queen (ruler), he said, "Never will succeed such a nation as makes a woman their ruler."|archive-url=https://web.archive.org/web/20161110111633/http://sunnah.com/bukhari/92/50|archive-date=10 नवंबर 2016|url-status=dead}}</ref> इसकी सामग्री और उसके हदीस कथाकार (अबू बकरी) के आधार पर लिखी गयी, जिसको कुछ लेखकों ने प्रामाणिक नहीं माना। शेहदेह हदीस की आलोचना करने के लिए लिंग सिद्धांत का उपयोग करता हैं, <ref>{{cite book|author1=Lamia Rustum Shehadeh|title=The Idea of Women in Fundamentalist Islam|url=https://archive.org/details/ideawomenfundame00sheh|date=2003|publisher=University Press of Florida|isbn=9780813031354|page=[https://archive.org/details/ideawomenfundame00sheh/page/n243 229]}}</ref> जबकि फारूक का मानना ​​है कि इस तरह के हदीस इस्लाम में सुधार के लिए असंगत हैं। <ref>{{cite book|author1=Mohammad Omar Farooq|title=Toward Our Reformation: From Legalism to Value-Oriented Islamic Law and Jurisprudence|url=https://archive.org/details/towardourreforma0000faro|date=2011|publisher=International Institute of Islamic Thought|isbn=9781565643710|page=[https://archive.org/details/towardourreforma0000faro/page/129 129]-30}}</ref> एफी और एफ़ी शरिया क़ानून के लिए हदीस के बजाये समकालीन व्याख्या पर चर्चा करना चाहते हैं। <ref>{{cite book|author1=Hassan Affi|author2=Ahmed Affi|title=Contemporary Interpretation of Islamic Law|date=2014|publisher=Troubador Publishing Ltd|isbn=9781783067596|pages=149-51}}</ref> एक और हदीस ("तीन चीजें बुरी किस्मत लाती हैं: घर, महिला और घोड़ा।"), अबू हुरैराह द्वारा उल्लेख की गई, इस पर फतेमा मेर्निसी ने संदर्भ से बाहर होने और बुखारी के संग्रह में कोई स्पष्टीकरण ना होनी की आलोचना की है। इमाम जरकाशी (1344-1392) हदीस संग्रह में हज़रत आइशा द्वारा सूचित हदीस में स्पष्टीकरण दिया गया है: "... वह [अबू हुरैरा] हमारे घर में आया जब पैगंबर वाक्य के बीच में थे। उसने इसके बारे में केवल अंत सुना। पैगंबर ने क्या कहा था: 'अल्लाह यहूदियों को खारिज करे; वे (यहूदी) कहते हैं कि तीन चीजें बुरी किस्मत लाती हैं: घर, महिला और घोड़े।" 'इस मामले में सवाल उठाया गया है कि बुखारी में अन्य हदीस को अपूर्ण और कमी की उचित संदर्भ सूचना मिली है या नहीं <ref>{{cite book|author1=Charles Kurzman|authorlink1=Charles Kurzman|editor1-last=Kurzman|editor1-first=Charles|title=Liberal Islam: A Source Book|date=1998|publisher=Oxford University Press|isbn=9780195116229|page=123}}</ref> सही बुखारी पैगंबर के दवा और उपचार के तरीके और [[कपिंग थेरेपी|हिजामा]] जिसे अशास्त्रीय होने की संभावना पेश की गई है। <ref>{{cite book|editor1-last=Leslie|editor1-first=Charles Miller|editor1-link=Charles Miller Leslie|title=Asian Medical Systems: A Comparative Study|url=https://archive.org/details/asianmedicalsyst00lesl|date=1976|publisher=University of California Press|isbn=9780520035119|pages=[https://archive.org/details/asianmedicalsyst00lesl/page/57 57]-8|edition=reprint}}</ref> सुन्नी विद्वान इब्न हजर अल-असकलानी, पुरातात्विक साक्ष्य के आधार पर, हदीस <ref>{{cite web|title=Sahih al-Bukhari 6227|url=https://sunnah.com/bukhari/79/1|accessdate=1 April 2017|quote=Narrated Abu Huraira: The Prophet (ﷺ) said, "Allah created Adam in His picture, sixty cubits (about 30 meters) in height. When He created him, He said (to him), "Go and greet that group of angels sitting there, and listen what they will say in reply to you, for that will be your greeting and the greeting of your offspring." Adam (went and) said, 'As-Salamu alaikum (Peace be upon you).' They replied, 'AsSalamu-'Alaika wa Rahmatullah (Peace and Allah's Mercy be on you) So they increased 'Wa Rahmatullah' The Prophet (ﷺ) added 'So whoever will enter Paradise, will be of the shape and picture of Adam Since then the creation of Adam's (offspring) (i.e. stature of human beings is being diminished continuously) to the present time."|archive-url=https://web.archive.org/web/20170402080906/https://sunnah.com/bukhari/79/1|archive-date=2 अप्रैल 2017|url-status=dead}}</ref> की आलोचना करते हुए कहा कि इस हदीस का दावा है कि आदम की ऊंचाई 60 हाथ थी और तब से मानव ऊंचाई कम हो रही है। <ref>{{cite book|title=Islam and the Modern Age, Volume 29|date=1998|publisher=Islam and the Modern Age Society|page=39|quote=The hadith, reported by al-Bukhari, to the effect that Adam’s height was sixty cubits, has been criticised by Ibn Hajar on the basis of archaeological measurements of the homesteads of some ancient peoples, which show that their inhabitants were not of an abnormal height.}}</ref> == हदीस की संख्या 4234 == इब्न अल-सलाह ने यह भी कहा: "हदीस की किताब, सहीह में 7,275 हदीस है, जिसमें कुछ हदीसें बार-बार दोहराई भी गयी हैं। ऐसा कहा गया है कि बार-बार दोहराई गयी हदीसों को छोड़कर यह संख्या 2,230 है।" <ref name="Muqaddimah"/> यह उन हदीस का जिक्र कर रहे हैं हो मुस्नद हैं, <ref>''Hady al-Sari'', pg. 654.</ref> जो मुहम्मद से उत्पन्न होकर सहयोगियों द्वारा प्रामाणिक हैं। <ref>''Nuzhah al-Nathr'', pg. 220.</ref> ==टिप्पणी== [[File:Fathul Bari bisyarhi Shahih al-Bukhari Imam Khairul Annas.JPG|thumb|इब्न हजर असकलानी द्वारा फाथुल बारी बिसियारही सही अल बुखारी]] [[File:SaheehAlBukhari.png|thumb|सही अल-बुख़ारी]] # अनवार उल-बारी - सय्यद अहमद रज़ा बिजनोरी द्वारा <ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/AnwaarUlBari-19Volumes-ByShaykhSyedAhmadRazaBijnori|title=Anwaar ul Bari - 19 Volumes - By Shaykh Syed Ahmad Raza Bijnori|first=|last=Shaykh Syed Ahmad Raza Bijnori|publisher=|via=Internet Archive|access-date=18 मई 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20131007024504/http://archive.org/details/AnwaarUlBari-19Volumes-ByShaykhSyedAhmadRazaBijnori|archive-date=7 अक्तूबर 2013|url-status=live}}</ref> # तोहफ़ तुल-क़ारी - मुफ़्ती सईद अहमद पालनपुरी द्वारा <ref>{{cite web|url=https://archive.org/stream/DarsENizamiDoraEHadees8thYear/TOHFA_TUL_QARI_URDU_01#page/n0/mode/2up|title=Dars E Nizami Dora E Hadees 8th Year|website=archive.org}}</ref> # नसर उल-बारी - मोलाना उस्मान ग़नी द्वारा <ref>{{cite web|url=https://archive.org/stream/DarsENizamiDoraEHadees8thYear/NasrUlBariUrduSharhAlSahihUlBukhariVol1#page/n0/mode/2up|title=Dars E Nizami Dora E Hadees 8th Year|website=archive.org}}</ref> # हाशिया - अहमद अली सहारनपुरी <ref>{{cite web|url=https://archive.org/stream/DarsENizamiBooksOnline-Collection7/SahiAlBukhariVol1Rahmania_fixed#page/n0/mode/2up|title=Dars e Nizami Books Online - Collection 7|website=archive.org}}</ref><ref>{{cite web|url=https://archive.org/stream/DarsENizamiBooksOnline-Collection7/SahiAlBukhariVol2Rahmania_fixed#page/n0/mode/2up|title=Dars e Nizami Books Online - Collection 7|website=archive.org}}</ref>(1880 में मृत्यु) # शरह इब्न बत्ताल - अबू अल-हसन 'अली इब्न खलाफ इब्न' अब्द अल-मलिक (मृत्यु: 449 हिजरी) 10 खंडों में प्रकाशित, अतिरिक्त एक खंड इंडेक्स के साथ। # तफ़सीर अल-गारिब माँ फ़ी अल-सहीहैन - अल-हुमादी द्वारा (1095 ई में मृत्यु)। # अल-मुतावरी अल-अबवाब बुख़ारी - नासीर अल-दीन इब्न अल-मुनययिर (मृत्यु: 683 एएच): चुनिंदा अध्याय का एक स्पष्टीकरण; एक मात्रा में प्रकाशित। # शरह [[इब्न कसीर]] (मृत्यु : 774 हिजरी) # शरह अला-अल-दीन मगलते (मृत्यु : 792 हिजरी) # [[फ़तह अल-बारी]] - [[इब्न रजब]] अल-हंबली द्वारा (मृत्यु: 795 हिजरी) # अल-कोकब अल-दरारी फ़ी शरह अल-बुखारी - अल-किर्मानी द्वारा (मृत्यु: 796 हिजरी) # शरह इब्नु अल-मुलाक्किन (मृत्यु : 804 हिजरी) # अत-ताशीह - [[सुयूती]] द्वारा (मृत्यु : 811 हिजरी) # शरह अल-बरमावी (मृत्यु : 831 हिजरी) # शरह अल-तिलमसानी अल-मालिकी (मृत्यु : 842 हिजरी) # फ़तह उल-बारी फ़ी शरह सही अल बुखारी - अल-हाफ़ित इब्न हजर द्वारा (मृत्यु: 852 हिजरी) <ref name="Brill">{{cite book |last1=Gibb |first1=H.A.R. |last2=Kramers |first2=J.H. |last3=Levi-Provencal |first3=E. |last4=Schacht |first4=J. |title=Encyclopaedia of Islam (New Edition) |volume=Volume I (A-B) |publisher=Brill |location=Leiden, Netherlands |date=1986 |origyear=1st. pub. 1960 |isbn=9004081143 |page=1297}}</ref> # इरशाद अल-सरी ली शरह सही अल-बुख़ारी अल-क़सतलानी द्वारा (मृत्यु: 923 हिजरी); साहिह अल-बुखारी के स्पष्टीकरणों में सबसे प्रसिद्ध में से एक <ref name="Brill"/><ref>{{cite web |author=Abdal-Hakim Murad |url=http://www.masud.co.uk/ISLAM/ahm/bari.htm |title=Abdal-Hakim Murad – Contentions 8 |publisher=Masud.co.uk |date= |accessdate=2010-05-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303191328/http://www.masud.co.uk/ISLAM/ahm/bari.htm |archive-date=3 मार्च 2016 |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite book |last1=Lewis |first1=B. |last2=Menage |first2=V.L. |last3=Pellat |first3=Ch. |last4=Schacht |first4=J. |title=Encyclopaedia of Islam (New Edition) |volume=Volume IV (Iran-Kha) |publisher=Brill |location=Leiden, Netherlands |date=1997 |origyear=1st. pub. 1978 |isbn=9004078193 |page=736}}</ref> # शरह अल-बल्किनी (मृत्यु : 995 हिजरी) # उमदा अल कारी फ़ी शरह सही अल बुखारी <ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/UmdatUlQari|title=Umdat Ul Qari|first=|last=Allama Ayni (R. A)|publisher=|via=Internet Archive}}</ref> ' बद्र अल-दीन अल-एनी द्वारा लिखी गई और बेरूत में दार इहिया अल-तुरत अल-अरबी <ref name="Brill"/><ref name="cache">{{cite web|url=http://www.e-imj.com/Vol4-No1/Vol4-No1-H5.htm|title=Int|date=10 October 2006|publisher=|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061010152037/http://www.e-imj.com/Vol4-No1/Vol4-No1-H5.htm|archivedate=10 October 2006|df=}}</ref> द्वारा प्रकाशित # अल-तनक़ीह - अल-ज़ारकाशी द्वारा # शरह इब्नी अबी हमज़ा अल-अन्दलूसी # शरह अबी अल-बक़ा 'अल-अहमदी # शरह अल-बाक़री # शरह इब्नु राशिद # "नुज़हत उल क़ारी शारह सही अल-बुख़ारी" - मुफ़्ती शरीफुल हक़ द्वारा # हाशियत उल बुखारी - ताजुस शरियह मुफ्ती मोहम्मद अख्तर रजा खान खान क़ादरी अल अज़हरी द्वारा # फैज़ अल-बारी - मौलाना अनवर शाह कश्मीरी द्वारा <ref>{{cite web|url=https://archive.org/details/FaizUlBari|title=Faiz Ul Bari|first=|last=Allama Anwar Shah Kashmiri|publisher=|via=Internet Archive}}</ref> # कौसर यज़दानी # इनाम-उल-बारी <ref>{{cite web|url=https://archive.org/stream/DarsENizamiDoraEHadees8thYear/InamUlBariUrduSharhAlSahihUlBukhariVol1#page/n0/mode/2up|title=Dars E Nizami Dora E Hadees 8th Year|website=archive.org}}</ref> मुफ्ती मोहम्मद तक़ी उस्मानी (9 खंड; 7 प्रकाशित) # नीमत-उल-बारी फ़ी शरह साही अल-बुख़ारी - गुलाम रसूल सैदी द्वारा, 16 खंड # कनज़ुल मुतवरी फ़ी मा मादीनी लामी 'अल-दरारी व सही अल-बुख़ारी - शैख़ उल हदीस मौलाना मोहम्मद जकरिया कंधलावी -24 खंड। यह पुस्तक प्रारंभ में मौलाना राशिद अहमद गंगोही द्वारा व्याख्यान का संकलन है और इसे मौलाना जकरिया द्वारा अतिरिक्त स्पष्टीकरण के साथ पूरा किया गया था। <ref name=":0">{{Cite web|title = Anak Pendang Sekeluarga: Kanzul Mutawari Dan Sumbangan Maulana Muhammad Zakariyya Kandhalawi rah|url = http://wirapendang.blogspot.my/2014/04/kanzul-mutawari-dan-sumbangan-maulana.html|website = wirapendang.blogspot.my|accessdate = 2015-10-10|archive-url = https://web.archive.org/web/20151222102243/http://wirapendang.blogspot.my/2014/04/kanzul-mutawari-dan-sumbangan-maulana.html|archive-date = 22 दिसंबर 2015|url-status = dead}}</ref> सहीह अल बुखारी में सबसे महत्वपूर्ण पहलुओं में से एक तर्जुमा अल-बाब या उस अध्याय का नाम है। <ref name="auto">{{cite web|url=https://archive.org/details/AlAbwabWatTarajimLiSahihulBukhari|title=Al Abwab Wat Tarajim Li Sahihul Bukhari|first=|last=www. besturdubooks.wordpress.com|publisher=|via=Internet Archive}}</ref> कई महान विद्वानों ने एक आम तरीक़ा अपनाया; "बुख़ारी की फ़िक़्ह उनके अध्यायों में"। हाफ़िज़ इब्न हजर असकलानी और कुछ अन्य लोगों को छोड़कर इस विद्वान के तरीके पर कई विद्वानों ने टिप्पणी नहीं की है। शाह वालीयुल्लाह मुहादीथ देहालावी ने अब्वाब या अध्यायों के तराजुम या अनुवाद को समझने के लिए 14 उसूल (विधियों) का उल्लेख किया था, फिर मौलाना शैख महमूद हसन अद-देवबंदी ने एक उसूल और जोड़ कर 15 उसूल बनाये। शैखुल हदीस मौलाना मुहम्मद जकरिया द्वारा किए गए एक अध्ययन में 70 यूसुल पाए गए थे। उन्होंने विशेष रूप से तराजीम सहीह अल बुखारी के उसूलों के बारे में अपनी पुस्तक अल-अब्वाब वअत-तराजीम फ़ी सही अल-बुख़ारी में लिखा है। <ref name="auto"/>'' <ref name=":0" /> में लिखा था। ==अनुवाद== [[File:Sahih Al-Bukhari in English.png|thumb|अंग्रेजी में सहहि अल-बुखारी, 9 वॉल्यूम का सेट।]] सही अल-बुख़ारी का अनुवाद नौ खंडों में "सही अल बुखारी अरबी अंग्रेजी के अर्थों का अनुवाद" शीर्षक के तहत मोहम्मद मुहसीन खान द्वारा अंग्रेजी में किया गया है। <ref>{{cite web|url=http://www.goodreads.com/book/show/766206.The_Translation_of_the_Meanings_of_Sahih_Al_Bukhari_Arabic_English|title=The Translation of the Meanings of Sahih Al-Bukhari - Arabic-English (9 Volumes)|access-date=18 मई 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180904154121/https://www.goodreads.com/book/show/766206.The_Translation_of_the_Meanings_of_Sahih_Al_Bukhari_Arabic_English|archive-date=4 सितंबर 2018|url-status=live}}</ref> इस काम के लिए इस्तेमाल किया गया पाठ [[फ़तह अल-बारी]] है, जो 1959 में मिस्र के प्रेस मुस्तफा अल-बाबी अल-हलाबी द्वारा प्रकाशित किया गया था। यह अल सादावी प्रकाशन और दार-हम-सलाम द्वारा प्रकाशित किया गया है और यूएससी में शामिल है - मुस्लिम ग्रंथों के एमएसए संग्रह । <ref name="usc">{{cite web |url=http://www.usc.edu/org/cmje/religious-texts/hadith/bukhari/ |title=Translation of Sahih Bukhari |publisher=Usc.edu |date= |accessdate=2010-09-26 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121001062255/http://www.usc.edu/org/cmje/religious-texts/hadith/bukhari/ |archivedate=2012-10-01 |df= }}</ref> यह पुस्तक उर्दू, बंगाली, बोस्नियाई, तमिल, मलयालम, <ref>{{cite web|url=http://www.australianislamiclibrary.org/sahih-bukhari.html|title=Sahih Bukhari - Multiple languages|website=Australian Islamic Library|access-date=18 मई 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20141030170231/http://www.australianislamiclibrary.org/sahih-bukhari.html|archive-date=30 अक्तूबर 2014|url-status=dead}}</ref> अल्बेनियन , बहासा मेलयु इत्यादि सहित कई भाषाओं में उपलब्ध है। == इन्हें भी देखें == {{Wikipedia books |1=Hadith |3=Islam }} {{Portal|Islam}} * [[हदीस]] * [[इस्लाम]] * [[सहीह मुस्लिम|सही मुस्लिम]] * [[जामी अल-तिर्मिज़ी]] * [[सुनन अबू दाऊद]] * [[सुनन अल-सुग़रा]] * [[सुनन इब्न माजह]] * [[मुवत्ता मलिक]] * [[अबू थालबा]] == सन्दर्भ == {{सन्दर्भ}} ==बाहरी कड़ियाँ== {{wikisourcelang|ar|صحيح البخاري|सही अल-बुख़ारी}} *[https://web.archive.org/web/20120918022858/http://sunnah.com/bukhari Sahih Bukhari] –Digitized English translation of Muhammad Muhsin Khan. *[https://web.archive.org/web/20180505131113/http://cmje.usc.edu/religious-texts/hadith/bukhari/ Sahih Bukhari] –Translation from Center for Muslim-Jewish Engagement *[https://web.archive.org/web/20190601123728/http://www.sahih-bukhari.com/ English Translation] *[https://web.archive.org/web/20181215134916/https://itunes.apple.com/us/app/hadith-source-pro-all-13-ahadith/id1088896323/ हदीस का एप्प], कुल 13 अहादीस की किताबें {{Authority control}} [[श्रेणी:सुन्नी साहित्य]] [[श्रेणी:हदीस]] [[श्रेणी:फ़िक़ह]] [[श्रेणी:प्रोजेक्ट टाइगर लेख प्रतियोगिता के अंतर्गत बनाए गए लेख]] [[श्रेणी:पुस्तकें]] 28jeyz6h8fqgvt1geuli0wso31lrvq1 बीरबल सिंह ढालिया 0 919502 6447002 5884989 2025-07-01T06:14:05Z ~2025-105356 875968 नाम सही किया जाए। 6447002 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Birbal chowk ganganagar india.jpg|right|thumb|200px|गंगानगर का '''बीरबल चौक''']] 'अमर शहीद बीरबल सिंह जीनगर (ढालिया)' भारत की आज़ादी हेतु तिरंगा लहराते हुए रायसिंहनगर में 1 जुलाई 1946 को आन्दोलन करते समय पुलिस की गोलीयां लगने से शहीद हुए। ये बीकानेर रियासत में प्रथम जीनगर समाज के शहीद हैं। =जीवन परिचय= अमर शहीद जीनगर बीरबल सिंह ढालिया राजस्थान के गंगानगर जिले के रायसिंह नगर के निवासी थे। शिक्षा सामान्य, शरीर हृष्ट-पुष्ट था। आप रूई की आढत का व्यवसाय करते थे। आपके पिता श्री सालगराम जी व भाई जवाहर लाल ,जगमल,व सीताराम थे। परिवार सहित [[फाज़िल्का|फाजिल्का]] बंगले में रहते थे। आपके विचार राष्ट्रीयता से परिपूर्ण बीकानेर प्रजा परिषद के सदस्य थे। आपने सामान्ती अत्याचारों का विरोध किया और नागरिक अधिकारों की प्राप्ति के लिए हमेशा संघर्ष किया। राज्य की ओर से प्रजा परिषद के अधिवेशन करने पर तो प्रतिबन्ध नहीं था किन्तु [[तिरंगा]] फहराने पर प्रतिबन्ध था। 30 जून 1946 को राज्यदेश की अवलहेलना कर [[तिरंगा]] लेकर जुलूस निकाला गया। श्री बीरबल सिंह जी की बांई भूजा पर इतनी जोर की लाठियां पड़ी की भूजा से खून टपकटे लगा। किन्तु आजादी के दिवाने इससे नहीं रूके। भारतमाता की जय , इन्कलाब—जिन्दाबाद के नारे लगाते हुए जब रेस्ट हाउस की ओर बढे तो सेना के जवानों ने अंधाधुन्द गोलियां चलानी शुरू कर दी । इसी समय बीरबल सिंह जी की जांघ में एक साथ तीन गोलियां लगी लेकिन वे रूके नहीं चलते रहे। लोगों ने उन्हें कन्धे पर उठाया उन्हें पाण्डाल में ले गये। माहौल में ढिलाई होने पर चिकित्सालय चारपायी समेत ले जाया गया। उनका खून काफी बह चुका था पर फिर भी हाथ में तिरंगा थामे थे। चिकित्सक उनकी हिम्म्त देखकर स्तब्ध थे। उन्होंने अपने अन्तिम शब्दों में यही कहा <nowiki>'' इस झण्डे की लाज अब मैं आपको सोंपे जा रहा हूं''</nowiki> और इसी के साथ 1 जुलाई, 1946 को हमेशा हमेशा के लिए अपनी आंखे मूंद ली। 1 जुलाई, 1946 को शहीद के पार्थिव शरीर का जुलूस निकाला गया जिसमें [[आज़ाद हिन्द फ़ौज|आजाद हिंद फौज]] के कर्नल अमरसिंह तिरंगा झण्डा लिये सबसे आगे चल रहे थे। शव यात्रा का दृश्य अभूतपूर्व था। हजारों लोगों ने को पूष्पांजली दी । एक ओर चिता पर अमर शहीद की देह को अग्नि में समर्पित की जा रही थी तो दूसरी ओर उनकी पत्नी श्रीमती मूलीदेवी व चार वर्षीय पुत्री चम्पाकुमारी साहस पूर्वक उस यशस्वी को पंचभूत में विलिन होते देख रही थी। रायसिंह नगर के रेस्ट हाउस के पास जहां शहीद को गो​ली लगी जनता ने संगमरमर की मूर्ति की स्थापनी की। 30 जून व 1 जुलाई को शहीद मेला लगता है। लोग दूर दूर से श्रद्धाजंली भेंट करने सपरिवार आते हैं। गंगानगर के मुख्य चौक में शहीद जीनगर बीरबल सिंह ढालिया की मूर्ति स्थापति कर चौक का नाम 'शहीद ​बीरबल चौक' रखा तथा गंगानगर में शहीद के नाम से एक उद्यान भी है। राज्य सरकार ने राजस्थान नहर की एक वितरिका का नाम भी अमर शहीद जीनगर बीरबल सिंह वितरिका रखा है। [[श्रेणी:भारत के स्वतंत्रता सेनानी]] ec2zaklamumkkqcgws6jlicfn90qf3b विकिपीडिया:प्रयोगस्थल 4 935970 6446767 6445891 2025-06-30T14:34:28Z 2430384hamshikajain 875506 6446767 wikitext text/x-wiki '''मारवाड़ी संस्कृति''' ''(Marwari Culture – In Hindi)'' '''मारवाड़ी संस्कृति''' भारत के राजस्थान राज्य के पश्चिमी भाग में स्थित '''मारवाड़''' क्षेत्र की सांस्कृतिक, सामाजिक और व्यावसायिक परंपराओं का प्रतिनिधित्व करती है। यह संस्कृति न केवल अपनी '''परंपरागत जीवनशैली''', '''धार्मिक आस्था''' और '''पारिवारिक मूल्यों''' के लिए प्रसिद्ध है, बल्कि अपनी '''व्यापारिक प्रतिभा''' और '''सामाजिक संगठन''' के कारण भी भारत के विभिन्न हिस्सों में गहराई से स्थापित हो चुकी है। आज के समय में मारवाड़ी लोग भारत के अनेक महानगरों के साथ-साथ विदेशों में भी निवास कर रहे हैं, लेकिन उन्होंने अपनी संस्कृति, भाषा और सामाजिक संरचना को बरकरार रखा है। यह संस्कृति '''राजस्थानी लोक परंपरा''', '''जैन और वैष्णव धर्म''', और '''गहराई से जुड़ी पारिवारिक निष्ठा''' का एक समृद्ध उदाहरण है। ----'''इतिहास और मूल स्थान''' “मारवाड़ी” शब्द “'''मारवाड़'''” से लिया गया है, जिसका शाब्दिक अर्थ है 'मरुस्थलीय क्षेत्र'। यह राजस्थान का एक ऐतिहासिक क्षेत्र है, जिसमें प्रमुख रूप से '''जोधपुर, पाली, नागौर, बाड़मेर, जैसलमेर''' और अन्य आसपास के जिले आते हैं। इस क्षेत्र पर लंबे समय तक '''राठौड़ वंश''' का शासन रहा, जिसने सामाजिक और राजनीतिक ढांचे को आकार दिया। मारवाड़ी शब्द का मूलतः प्रयोग वहाँ के व्यापारिक समुदायों के लिए किया जाता था — जैसे '''अग्रवाल, ओस्वाल जैन, माहेश्वरी, पोद्दार, केडिया, मारू, सिंघानिया, गोयनका, बजाज''' आदि। ये लोग पारंपरिक रूप से व्यापारी, बैंकर, साहूकार और साहु समाज से संबंधित रहे हैं। 16वीं से 19वीं शताब्दी तक, मुग़ल और फिर ब्रिटिश काल में व्यापार के अवसरों के चलते मारवाड़ी व्यापारी '''कोलकाता, मुंबई, मद्रास, और बाद में दिल्ली''' जैसे शहरी केंद्रों में फैल गए। आज भी भारत के कई प्रमुख उद्योगपतियों और वित्तीय घरानों की जड़ें इसी संस्कृति में हैं। ----'''भाषा और साहित्य''' मारवाड़ी लोग मुख्यतः '''मारवाड़ी भाषा''' बोलते हैं, जो '''राजस्थानी भाषा परिवार''' की एक महत्वपूर्ण उपभाषा है। यह भाषा '''देवनागरी लिपि''' में लिखी जाती है और इसके बोलचाल के रूप भिन्न-भिन्न जिलों में बदलते रहते हैं। मारवाड़ी में समृद्ध '''लोक-साहित्य, लोकगीत, भक्ति कविता, मुहावरे और पहेलियाँ''' मिलती हैं। इस भाषा का प्रयोग न केवल पारिवारिक संवादों में, बल्कि '''विवाह गीतों, धार्मिक अनुष्ठानों और व्यापारिक संचार''' में भी किया जाता है। हालांकि शहरी क्षेत्रों में हिंदी का अधिक प्रचलन है, फिर भी पारंपरिक मारवाड़ी परिवारों में भाषा की पीढ़ीगत हस्तांतरण अब भी होता है। ----'''पारंपरिक पहनावा''' मारवाड़ी संस्कृति का वस्त्र-विन्यास अत्यंत रंगीन और विशिष्ट होता है, जो राजस्थान की जलवायु और सौंदर्यबोध दोनों से जुड़ा है। * '''पुरुषों का परिधान''': धोती, अंगरखा, कुर्ता और सिर पर बंधा हुआ '''साफा या पगड़ी'''। पारंपरिक रूप से मोजड़ी पहनना भी आम है। * '''महिलाओं का परिधान''': रंग-बिरंगे '''घाघरा-चोली''' और ओढ़नी के साथ पारंपरिक आभूषण जैसे '''बोरला, नथ, कांचली, बाजूबंद, पायल और झुमके'''। त्योहारों, धार्मिक अवसरों और विवाह जैसे आयोजनों में इन पारंपरिक परिधानों का प्रयोग विशेष रूप से किया जाता है। ----'''खानपान और व्यंजन''' मारवाड़ी भोजन का आधार '''शुद्ध शाकाहार''' होता है, और उसमें '''घी, मसालों, और बेसन''' का विशेष स्थान है। यह भोजन न केवल स्वादिष्ट होता है बल्कि जलवायु को ध्यान में रखकर स्वास्थ्यवर्धक भी होता है। जल की सीमित उपलब्धता के कारण सब्ज़ियों की बजाय '''सूखे मसाले, दालें और अचार''' का उपयोग अधिक किया जाता है। प्रमुख मारवाड़ी व्यंजन: * '''दाल-बाटी-चूरमा''' * '''गट्टे की सब्ज़ी''' * '''कांजी वड़ा''' * '''केर-सांगरी की सब्ज़ी''' * '''पापड़ की सब्ज़ी''', '''मिर्ची बड़ा''', '''मालपुआ''', '''मोहनथाल''', '''घेवर''', '''बेसन के लड्डू''' खास बात यह है कि मारवाड़ी घरों में खाना बनाना और खिलाना '''आतिथ्य सत्कार''' का हिस्सा होता है। ----'''धार्मिक आस्था और मूल्य''' मारवाड़ी समाज में धर्म का महत्वपूर्ण स्थान है। यह समाज मुख्यतः दो धार्मिक परंपराओं से जुड़ा होता है: 1.   '''हिंदू धर्म (विशेष रूप से वैष्णव परंपरा)''' 2.   '''जैन धर्म (दिगंबर और श्वेतांबर दोनों)''' धार्मिक जीवन में नियमित पूजा-पाठ, व्रत, तीर्थयात्राएं, पर्वों का आयोजन, मंदिरों का निर्माण और धर्मशालाओं का संचालन विशेष स्थान रखते हैं। जैन मारवाड़ी परिवारों में '''अहिंसा, तप, संयम और अपरिग्रह''' को जीवन में उतारा जाता है। वहीं, वैष्णव परंपरा में '''कृष्ण भक्ति, गीता पाठ और उत्सव पूजा''' महत्वपूर्ण मानी जाती है। ----'''त्योहार और उत्सव''' मारवाड़ी संस्कृति में वर्ष भर विभिन्न '''धार्मिक और सांस्कृतिक पर्व''' मनाए जाते हैं। त्योहारों में भक्ति, आनंद, रंग और संगीत का समावेश होता है। प्रमुख पर्व: * '''गणगौर''': शिव-पार्वती की पूजा, विशेष रूप से महिलाओं द्वारा। * '''तीज''': हरियाली और सावन का पर्व। * '''दीपावली''': नया व्यापारिक वर्ष, लक्ष्मी पूजन। * '''होली''': रंगोत्सव और सामाजिक मेलजोल। * '''रक्षा बंधन, जन्माष्टमी, रामनवमी, पर्युषण, महावीर जयंती''' आदि। त्योहारों में पारंपरिक लोकनृत्य, गीत और मेलों का आयोजन किया जाता है। ----'''पारिवारिक जीवन और सामाजिक संरचना''' मारवाड़ी समाज में '''संयुक्त परिवार प्रणाली''' का विशेष महत्व है। परिवार में '''बड़ों का आदर, निर्णयों में सामूहिकता''', और '''सामाजिक उत्तरदायित्व''' को सर्वोच्च माना जाता है। लड़कियों को परंपरागत रूप से घरेलू जिम्मेदारियों में प्रशिक्षित किया जाता रहा है, लेकिन आज की पीढ़ी में शिक्षा और करियर के क्षेत्र में भी उनकी भागीदारी बढ़ी है। समाज में '''विवाह, मुंडन, जनेऊ, गृह प्रवेश, अन्नप्राशन''' जैसे संस्कारों को विधिपूर्वक मनाया जाता है। ----'''व्यापारिक मानसिकता और उद्यमिता''' मारवाड़ी समुदाय को भारत का '''एक सबसे बड़ा व्यापारी वर्ग''' माना जाता है। इनका व्यावसायिक दृष्टिकोण दीर्घकालिक, मितव्ययी, जोखिम-प्रबंधित और परिवार-केंद्रित होता है। इतिहास में इन्होंने पारंपरिक व्यवसाय जैसे कपड़ा, अनाज, गहने, बीमा और बैंकिंग में अग्रणी भूमिका निभाई। स्वतंत्रता के बाद इन्होंने '''औद्योगिक क्षेत्र''' में भी अपनी पहचान बनाई। प्रसिद्ध मारवाड़ी उद्योगपति: * '''घनश्याम दास बिड़ला''' * '''जमनालाल बजाज''' * '''रामनाथ गोयनका''' * '''लक्ष्मी निवास मित्तल''' * '''कुमार मंगलम बिड़ला''' ----'''शिक्षा और आधुनिकता''' 21वीं सदी में मारवाड़ी समाज ने शिक्षा की शक्ति को समझा और युवा पीढ़ी अब '''प्रोफेशनल एजुकेशन, तकनीकी क्षेत्र, स्टार्टअप्स और विदेशों में अध्ययन''' की ओर अग्रसर हो रही है। IITs, IIMs, और अन्य प्रतिष्ठित संस्थानों में मारवाड़ी छात्रों की उपस्थिति बढ़ी है। इसके बावजूद भी पारंपरिक संस्कृति, विवाह पद्धति और धार्मिक जीवन शैली को अपनाया जा रहा है। यह समाज '''आधुनिकता और परंपरा''' के बीच संतुलन का आदर्श उदाहरण है। ----'''निष्कर्ष''' मारवाड़ी संस्कृति भारत की सबसे जीवंत और संगठित संस्कृतियों में से एक है। यह केवल एक क्षेत्र या समुदाय तक सीमित नहीं है, बल्कि '''संपूर्ण भारत और वैश्विक भारतीय समाज में इसकी जड़ें फैली हुई हैं'''। इस संस्कृति की विशेषता है — '''धार्मिकता, व्यापारिक बुद्धिमत्ता, पारिवारिक एकता, समाजसेवा, और परंपराओं के प्रति निष्ठा'''। आधुनिक समय में यह संस्कृति बदलाव को स्वीकार कर रही है, लेकिन अपने मूल्यों को बनाए रखते हुए। ----'''संदर्भ (References)''' <<nowiki>https://hi.wikipedia.org/s/2rg</nowiki>> <<nowiki>https://hi.wikipedia.org/s/1vn5</nowiki>> <nowiki>https://hi.wikipedia.org/s/1a0</nowiki>> <<nowiki>https://hi.wikipedia.org/s/1u8e</nowiki> <<nowiki>https://hi.wikipedia.org/s/1jg5</nowiki> <<nowiki>https://hi.wikipedia.org/s/1zuh</nowiki> <<nowiki>https://hi.wikipedia.org/s/3h</nowiki> <nowiki>https://hi.wikipedia.org/s/fal</nowiki> <<nowiki>https://hi.wikipedia.org/s/8oe</nowiki> mzy9jxc35msprq4gtma6kvvs16uvvxh 6446776 6446767 2025-06-30T14:46:37Z 2430384hamshikajain 875506 6446776 wikitext text/x-wiki '''मारवाड़ी संस्कृति''' ''(Marwari Culture – In Hindi)'' '''मारवाड़ी संस्कृति''' भारत के राजस्थान राज्य के पश्चिमी भाग में स्थित '''[[मारवाड़]]''' क्षेत्र की सांस्कृतिक, सामाजिक और व्यावसायिक परंपराओं का प्रतिनिधित्व करती है। यह संस्कृति न केवल अपनी '''परंपरागत जीवनशैली''', '''धार्मिक आस्था''' और '''पारिवारिक मूल्यों''' के लिए प्रसिद्ध है, बल्कि अपनी '''व्यापारिक प्रतिभा''' और '''सामाजिक संगठन''' के कारण भी भारत के विभिन्न हिस्सों में गहराई से स्थापित हो चुकी है। आज के समय में मारवाड़ी लोग भारत के अनेक महानगरों के साथ-साथ विदेशों में भी निवास कर रहे हैं, लेकिन उन्होंने अपनी संस्कृति, भाषा और सामाजिक संरचना को बरकरार रखा है। यह संस्कृति '''राजस्थानी लोक परंपरा''', '''जैन और वैष्णव धर्म''', और '''गहराई से जुड़ी पारिवारिक निष्ठा''' का एक समृद्ध उदाहरण है। ----'''इतिहास और मूल स्थान''' [[चित्र:Marwar Region(RAJ.) Suresh Godara.jpg|अंगूठाकार]] [[मारवाड़ी|“मारवाड़ी”]] शब्द “'''मारवाड़'''” से लिया गया है, जिसका शाब्दिक अर्थ है 'मरुस्थलीय क्षेत्र'। यह राजस्थान का एक ऐतिहासिक क्षेत्र है, जिसमें प्रमुख रूप से '''जोधपुर, पाली, नागौर, बाड़मेर, जैसलमेर''' और अन्य आसपास के जिले आते हैं। इस क्षेत्र पर लंबे समय तक '''राठौड़ वंश''' का शासन रहा, जिसने सामाजिक और राजनीतिक ढांचे को आकार दिया। मारवाड़ी शब्द का मूलतः प्रयोग वहाँ के व्यापारिक समुदायों के लिए किया जाता था — जैसे '''अग्रवाल, ओस्वाल जैन, माहेश्वरी, पोद्दार, केडिया, मारू, सिंघानिया, गोयनका, बजाज''' आदि। ये लोग पारंपरिक रूप से व्यापारी, बैंकर, साहूकार और साहु समाज से संबंधित रहे हैं। 16वीं से 19वीं शताब्दी तक, मुग़ल और फिर ब्रिटिश काल में व्यापार के अवसरों के चलते मारवाड़ी व्यापारी '''कोलकाता, मुंबई, मद्रास, और बाद में दिल्ली''' जैसे शहरी केंद्रों में फैल गए। आज भी भारत के कई प्रमुख उद्योगपतियों और वित्तीय घरानों की जड़ें इसी संस्कृति में हैं। ----'''भाषा और साहित्य''' मारवाड़ी लोग मुख्यतः '''[[मारवाड़ी भाषा]]''' बोलते हैं, जो '''राजस्थानी भाषा परिवार''' की एक महत्वपूर्ण उपभाषा है। यह भाषा '''देवनागरी लिपि''' में लिखी जाती है और इसके बोलचाल के रूप भिन्न-भिन्न जिलों में बदलते रहते हैं। मारवाड़ी में समृद्ध '''लोक-साहित्य, लोकगीत, भक्ति कविता, मुहावरे और पहेलियाँ''' मिलती हैं। इस भाषा का प्रयोग न केवल पारिवारिक संवादों में, बल्कि '''विवाह गीतों, धार्मिक अनुष्ठानों और व्यापारिक संचार''' में भी किया जाता है। हालांकि शहरी क्षेत्रों में हिंदी का अधिक प्रचलन है, फिर भी पारंपरिक मारवाड़ी परिवारों में भाषा की पीढ़ीगत हस्तांतरण अब भी होता है। ----'''पारंपरिक पहनावा''' मारवाड़ी संस्कृति का वस्त्र-विन्यास अत्यंत रंगीन और विशिष्ट होता है, जो राजस्थान की जलवायु और सौंदर्यबोध दोनों से जुड़ा है। * '''पुरुषों का परिधान''': धोती, अंगरखा, कुर्ता और सिर पर बंधा हुआ '''साफा या पगड़ी'''। पारंपरिक रूप से मोजड़ी पहनना भी आम है। * [[चित्र:Gagra Choli.jpg|अंगूठाकार|259x259पिक्सेल]]'''महिलाओं का परिधान''': रंग-बिरंगे '''[[घाघरा चोली|घाघरा-चोली]]''' और ओढ़नी के साथ पारंपरिक आभूषण जैसे '''बोरला, नथ, कांचली, बाजूबंद, पायल और झुमके'''। त्योहारों, धार्मिक अवसरों और विवाह जैसे आयोजनों में इन पारंपरिक परिधानों का प्रयोग विशेष रूप से किया जाता है। ----'''खानपान और व्यंजन''' मारवाड़ी भोजन का आधार '''शुद्ध शाकाहार''' होता है, और उसमें '''घी, मसालों, और बेसन''' का विशेष स्थान है। यह भोजन न केवल स्वादिष्ट होता है बल्कि जलवायु को ध्यान में रखकर स्वास्थ्यवर्धक भी होता है। जल की सीमित उपलब्धता के कारण सब्ज़ियों की बजाय '''सूखे मसाले, दालें और अचार''' का उपयोग अधिक किया जाता है। प्रमुख मारवाड़ी व्यंजन: * [[चित्र:दाल बाटी चूरमा.jpg|अंगूठाकार|287x287पिक्सेल]]'''[[दाल बाटी चूरमा|दाल-बाटी-चूरमा]]''' * [[चित्र:Besan Gatta curry03.jpg|अंगूठाकार|205x205पिक्सेल]]'''[[गट्टे की सब्जी|गट्टे की सब्ज़ी]]''' * '''कांजी वड़ा''' * '''केर-सांगरी की सब्ज़ी''' * '''पापड़ की सब्ज़ी''', '''मिर्ची बड़ा''', '''मालपुआ''', '''मोहनथाल''', '''घेवर''', '''बेसन के लड्डू''' खास बात यह है कि मारवाड़ी घरों में खाना बनाना और खिलाना '''आतिथ्य सत्कार''' का हिस्सा होता है। ----'''धार्मिक आस्था और मूल्य''' मारवाड़ी समाज में धर्म का महत्वपूर्ण स्थान है। यह समाज मुख्यतः दो धार्मिक परंपराओं से जुड़ा होता है: 1.   '''हिंदू धर्म (विशेष रूप से वैष्णव परंपरा)''' 2.   '''[[जैन धर्म का इतिहास|जैन धर्म]] (दिगंबर और श्वेतांबर दोनों)''' धार्मिक जीवन में नियमित पूजा-पाठ, व्रत, तीर्थयात्राएं, पर्वों का आयोजन, मंदिरों का निर्माण और धर्मशालाओं का संचालन विशेष स्थान रखते हैं। जैन मारवाड़ी परिवारों में '''अहिंसा, तप, संयम और अपरिग्रह''' को जीवन में उतारा जाता है। वहीं, वैष्णव परंपरा में '''कृष्ण भक्ति, गीता पाठ और उत्सव पूजा''' महत्वपूर्ण मानी जाती है। ----'''त्योहार और उत्सव''' मारवाड़ी संस्कृति में वर्ष भर विभिन्न '''धार्मिक और सांस्कृतिक पर्व''' मनाए जाते हैं। त्योहारों में भक्ति, आनंद, रंग और संगीत का समावेश होता है। [[चित्र:Gangaur procession in Kishangarh, Rajasthan.jpg|अंगूठाकार|237x237पिक्सेल]] प्रमुख पर्व: * '''[[गणगौर]]''': शिव-पार्वती की पूजा, विशेष रूप से महिलाओं द्वारा। * [[चित्र:Sister lighting traditional lamp during Tihar festival (edited).jpg|अंगूठाकार|242x242पिक्सेल]]'''तीज''': हरियाली और सावन का पर्व। * '''[[दीपावली]]''': नया व्यापारिक वर्ष, लक्ष्मी पूजन। * '''[[होली]]''': रंगोत्सव और सामाजिक मेलजोल। * '''रक्षा बंधन, जन्माष्टमी, रामनवमी, पर्युषण, महावीर जयंती''' आदि। [[चित्र:Lathmar Holi 2022 in Nandgaon, Uttar Pradesh (edited).jpg|अंगूठाकार]] त्योहारों में पारंपरिक लोकनृत्य, गीत और मेलों का आयोजन किया जाता है। ----'''पारिवारिक जीवन और सामाजिक संरचना''' मारवाड़ी समाज में '''संयुक्त परिवार प्रणाली''' का विशेष महत्व है। परिवार में '''बड़ों का आदर, निर्णयों में सामूहिकता''', और '''सामाजिक उत्तरदायित्व''' को सर्वोच्च माना जाता है। लड़कियों को परंपरागत रूप से घरेलू जिम्मेदारियों में प्रशिक्षित किया जाता रहा है, लेकिन आज की पीढ़ी में शिक्षा और करियर के क्षेत्र में भी उनकी भागीदारी बढ़ी है। समाज में '''विवाह, मुंडन, जनेऊ, गृह प्रवेश, अन्नप्राशन''' जैसे संस्कारों को विधिपूर्वक मनाया जाता है। ----'''व्यापारिक मानसिकता और उद्यमिता''' मारवाड़ी समुदाय को भारत का '''एक सबसे बड़ा व्यापारी वर्ग''' माना जाता है। इनका व्यावसायिक दृष्टिकोण दीर्घकालिक, मितव्ययी, जोखिम-प्रबंधित और परिवार-केंद्रित होता है। इतिहास में इन्होंने पारंपरिक व्यवसाय जैसे कपड़ा, अनाज, गहने, बीमा और बैंकिंग में अग्रणी भूमिका निभाई। स्वतंत्रता के बाद इन्होंने '''औद्योगिक क्षेत्र''' में भी अपनी पहचान बनाई। प्रसिद्ध मारवाड़ी उद्योगपति: * '''घनश्याम दास बिड़ला''' * '''जमनालाल बजाज''' * '''रामनाथ गोयनका''' * '''लक्ष्मी निवास मित्तल''' * '''कुमार मंगलम बिड़ला''' ----'''शिक्षा और आधुनिकता''' 21वीं सदी में मारवाड़ी समाज ने शिक्षा की शक्ति को समझा और युवा पीढ़ी अब '''प्रोफेशनल एजुकेशन, तकनीकी क्षेत्र, स्टार्टअप्स और विदेशों में अध्ययन''' की ओर अग्रसर हो रही है। IITs, IIMs, और अन्य प्रतिष्ठित संस्थानों में मारवाड़ी छात्रों की उपस्थिति बढ़ी है। इसके बावजूद भी पारंपरिक संस्कृति, विवाह पद्धति और धार्मिक जीवन शैली को अपनाया जा रहा है। यह समाज '''आधुनिकता और परंपरा''' के बीच संतुलन का आदर्श उदाहरण है। ----'''निष्कर्ष''' मारवाड़ी संस्कृति भारत की सबसे जीवंत और संगठित संस्कृतियों में से एक है। यह केवल एक क्षेत्र या समुदाय तक सीमित नहीं है, बल्कि '''संपूर्ण भारत और वैश्विक भारतीय समाज में इसकी जड़ें फैली हुई हैं'''। इस संस्कृति की विशेषता है — '''धार्मिकता, व्यापारिक बुद्धिमत्ता, पारिवारिक एकता, समाजसेवा, और परंपराओं के प्रति निष्ठा'''। आधुनिक समय में यह संस्कृति बदलाव को स्वीकार कर रही है, लेकिन अपने मूल्यों को बनाए रखते हुए। ----'''संदर्भ (References)''' <https://hi.wikipedia.org/s/2rg>> <https://hi.wikipedia.org/s/1vn5>> https://hi.wikipedia.org/s/1a0>> <https://hi.wikipedia.org/s/1u8e>> <https://hi.wikipedia.org/s/1jg5>> <https://hi.wikipedia.org/s/1zuh>> <https://hi.wikipedia.org/s/3h>> https://hi.wikipedia.org/s/fal>> <https://hi.wikipedia.org/s/8oe>> kqlgrlhx1dhz22mgpo1efh5y5sh7q94 6446781 6446776 2025-06-30T14:58:37Z Chronos.Zx 867761 [[Special:Contributions/2430384hamshikajain|2430384hamshikajain]] ([[User talk:2430384hamshikajain|Talk]]) के संपादनों को हटाकर [[User:Chronos.Zx|Chronos.Zx]] के आखिरी अवतरण को पूर्ववत किया 6445891 wikitext text/x-wiki {{Please leave this line alone (sandbox heading)}}<!-- * Welcome to the sandbox! * * Please leave this part alone * * The page is cleared regularly * * Feel free to try your editing skills below * * अपने परीक्षण संपादन इस लाइन के नीचे करें * ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■--> nqyrael75jv4pl2ws5ryi3yf27rl3hh 6446787 6446781 2025-06-30T15:18:49Z 2430384hamshikajain 875506 6446787 wikitext text/x-wiki == '''पटोला: धागों में बसी शाही परंपरा''' == === इतिहास की बुनावट === पटोला साड़ी का इतिहास हजार वर्षों पुराना है। इसकी शुरुआत '''गुजरात के पाटन''' नगर से मानी जाती है, जो कभी ''सोलंकी राजवंश'' की राजधानी हुआ करता था। कहा जाता है कि '''11वीं शताब्दी''' में राजा कुमारपाल सोलंकी ने ''महाराष्ट्र के साल्वी बुनकरों'' को पाटन बुलाया था ताकि वे राजा और रानियों के लिए विशेष प्रकार की रेशमी साड़ियों की बुनाई करें। उस समय पटोला केवल '''राजघरानों''' और '''धार्मिक अनुष्ठानों''' के लिए बुना जाता था। यह साड़ी एक समय केवल ''राजाओं, जैन साधुओं और समृद्ध व्यापारियों'' तक सीमित थी, जिससे इसकी ''शाही पहचान'' बनी। ---- === पटोला की विशिष्ट बुनाई: डबल इकत का चमत्कार === पटोला की सबसे बड़ी विशेषता है इसकी '''Double Ikat (डबल इकत)''' तकनीक, जो विश्व की सबसे जटिल बुनाई तकनीकों में से एक मानी जाती है। इसमें कपड़े के ताने (warp) और बाने (weft) दोनों को पहले रंगों में डुबोकर डिज़ाइन तैयार किया जाता है — और फिर इतने '''सटीक रूप से बुना जाता है''' कि रंगों और डिज़ाइन की पूर्ण संगति बने। यह प्रक्रिया न केवल समय-साध्य होती है, बल्कि इसमें '''गलती की कोई गुंजाइश नहीं''' होती। एक प्रामाणिक पटोला साड़ी को तैयार करने में '''5 महीने से लेकर एक वर्ष तक का समय''' लग सकता है। ---- === प्रतीक और डिज़ाइन: रंगों की भाषा === पटोला साड़ी में प्रयुक्त डिज़ाइनों और रंगों का गहरा '''सांस्कृतिक और आध्यात्मिक महत्व''' होता है। हर डिज़ाइन में एक भाव छिपा होता है: * '''हाथी और मोर''': शक्ति और सौंदर्य का प्रतीक * '''कमल और फूलों के बेल-बूटे''': पवित्रता और पुनर्जन्म * '''तोते और पक्षी''': जीवन की चंचलता * '''नारी आकृतियाँ''': मातृत्व और शक्ति * '''ज्यामितीय पैटर्न''': संतुलन और सद्भाव रंगों में भी पारंपरिक प्रतीकवाद है — जैसे ''लाल रंग'' शुभता का, ''हरा'' समृद्धि का और ''नीला'' शांति का प्रतीक होता है। ---- === पाटन और राजकोट पटोला: दो परंपराएँ === भारत में पटोला दो प्रकार के बनाए जाते हैं: # '''पाटन पटोला (Patan Patola)''' #* मूल और शुद्ध ''डबल इकत'' तकनीक #* साल्वी परिवारों द्वारा हाथ से बुना जाता है #* अत्यधिक महंगी, असली साड़ी ₹1.5 लाख से शुरू # '''राजकोट पटोला (Rajkot Patola)''' #* ''सिंगल इकत'' पर आधारित, तुलनात्मक रूप से सरल #* मशीन सहायता से भी बनते हैं #* अधिक सुलभ मूल्य और कम समय में निर्माण ---- === धार्मिक और सांस्कृतिक महत्व === पटोला साड़ी केवल पहनने की वस्तु नहीं बल्कि '''धार्मिक आस्था और परंपरा''' का हिस्सा है। ''बोहरा मुस्लिम समुदाय'', ''जैन साधु'', और ''हिंदू परिवारों'' में इसे विशेष धार्मिक अवसरों जैसे '''व्रत, शादी, पूजा''' आदि में पहना जाता है। कई बार पटोला को '''विरासत''' के रूप में ''एक पीढ़ी से दूसरी पीढ़ी'' को दिया जाता है। यह एक साड़ी नहीं, बल्कि '''स्मृति और परंपरा का धागा''' बन जाता है। ---- === पटोला और महिला पहचान === पटोला साड़ी पहनना केवल वस्त्र धारण करना नहीं है, यह एक महिला के '''सांस्कृतिक गर्व, आत्मविश्वास और परंपरा से जुड़ाव''' की अभिव्यक्ति है। यह साड़ी आमतौर पर वे महिलाएं चुनती हैं जो अपने ''पहचान और विरासत'' को महत्व देती हैं। इसने धीरे-धीरे एक '''सांस्कृतिक स्टेटमेंट''' का रूप ले लिया है — "मैं आधुनिक हूँ लेकिन अपनी जड़ों से जुड़ी हूँ।" ---- === आज की दुनिया में पटोला: एक वैश्विक आकर्षण === जहाँ पहले पटोला एक सीमित और पारंपरिक वस्त्र था, वहीं आज यह '''राष्ट्रीय और अंतरराष्ट्रीय फैशन रैंप''' पर भी देखने को मिलता है। ''बॉलीवुड'' अभिनेत्रियों से लेकर ''इंटरनेशनल फैशन डिज़ाइनर'' तक, पटोला को नए तरीके से पेश कर रहे हैं। * '''रितिका मीरचंदानी''', '''सब्यसाची''' जैसे डिज़ाइनर अपने ब्राइडल कलेक्शन में पटोला को शामिल करते हैं। * ''इको-फ्रेंडली फैशन'' के बढ़ते चलन के कारण भी पटोला की मांग बढ़ी है क्योंकि यह पूरी तरह से '''हाथ से बना और प्राकृतिक रंगों से रचा गया वस्त्र''' है। ---- === GI टैग और संरक्षण प्रयास === पटोला साड़ियों को '''Geographical Indication (GI) टैग''' मिला है, जिससे इसे अंतरराष्ट्रीय स्तर पर एक ''भौगोलिक पहचान'' मिली है। यह टैग ''पाटन पटोला'' को एक विशिष्ट पारंपरिक कला के रूप में मान्यता देता है। सरकार और गैर-सरकारी संस्थाएँ इस '''लुप्त होती कला को पुनर्जीवित करने''' में लगी हैं। ---- === समस्या और संभावना === हालाँकि पटोला की माँग बढ़ रही है, लेकिन इसके कारीगरों की संख्या घट रही है। ''साल्वी परिवार'' के कुछ ही सदस्य आज भी इस परंपरा को जीवित रखे हुए हैं। फिर भी, ''ऑनलाइन मार्केटिंग, डिजाइन फ्यूज़न और सरकारी संरक्षण'' के माध्यम से पटोला के '''नए युग का आगमन''' हो रहा है। ---- === 🔚 निष्कर्ष: पटोला — एक साड़ी नहीं, संस्कृति है === पटोला साड़ी भारतीय बुनाई कला का ऐसा चमत्कार है जो शताब्दियों पुराना होते हुए भी आज के युग में प्रासंगिक और आकर्षक बना हुआ है। यह नारी की गरिमा, परंपरा की धरोहर और भारतीय कला की श्रेष्ठता का प्रतीक है। आज जब ''तेज़ फैशन'' के युग में हम अपनी पहचान खोते जा रहे हैं, तब पटोला जैसे वस्त्र हमें हमारी जड़ों की ओर लौटने की प्रेरणा देते हैं। ----'''<big>संदर्भ (References)</big>''' https://doi.org/10.1080/09593960903498300 https://ipindia.gov.in https://indianhandloombrand.gov.in http://www.craftscouncilofindia.org https://gaatha.org/Craft/patan-patola/ https://www.youtube.com/watch?v=sTo9Dz0OZbM 640bshfqzdxp6x4mfd9ol0ccgbbbai5 अब्बास इब्न अली 0 955339 6446955 6206395 2025-07-01T02:02:47Z ~2025-104662 875942 हजरत अब्बास a,s के माता_पिता के नाम । 6446955 wikitext text/x-wiki {{ज्ञानसन्दूक व्यक्ति | name = अल-अब्बास इब्न अली<br>al-‘Abbās ibn ‘Alī <br /> {{lang|ar|العباس بن علي}} | image = Al Abbas Mosque, Shrine Karbala.jpg | caption = हजरत अब्बास का रोजा [[करबला|कर्बला]], [[करबला प्रांत]], [[इराक़|इराक]] | birth_date = [[शआबान|शाबान]] 4, [[Islamic calendar|26 हिजरी]]<ref name="bio">{{cite book |last=at-Tabrizi |first=Abu Talib |editor=Ahmed Haneef |others=Abdullah Al-Shahin |title=Al-Abbas Peace be Upon Him |year=2001 |publisher=Ansariyan Publications |location=Qum}}</ref>{{rp|39–40}}<br>[[Approximation|≈]] {{birth date|647|5|15|mf = y}} | birth_place = [[मदीना]], [[हेजाज]] (वर्तमान में [[सउदी अरब|सऊदी अरब]])<ref name="bio" />{{rp|39–40}} | death_date = [[मुहर्रम]] 10, [[Islamic calendar|61 हीज़री]]<br>[[Approximation|≈]] {{death date and age|680|10|10|647|5|15|mf = y}} | death_place = [[करबला|कर्बला]], [[उमय्यद ख़िलाफ़त|उमय्यद खिलाफत]] (वर्तमान में [[इराक़|इराक]]) | death_cause = [[कर्बला का युद्ध|कर्बला की लड़ाई]] | resting_place = [[अल अब्बास मस्जिद]], [[करबला|कर्बला]], [[इराक़|इराक]] | residence = [[मदीना]], [[हेजाज]] (वर्तमान में [[सउदी अरब|सऊदी अरब]]) | nationality = हेजाज़ी अरबी | title = | successor = | opponents = [[याजीद प्रथम]] | spouse = लुबाबा बिंत उबेदिलाह | children = हज़रत उबायदुल्ला इब्न अब्बास ([[करबाला की लड़ाई]] में मृत्यु हो गई <br/> हज़रत फदल इब्न अब्बास <br/> मोहम्मद इब्न अब्बास ([[कर्बला का युद्ध|कर्बला की लड़ाई]] में मृत्यु हो गई) | parents = [[अली इब्न अबी तालिब|अली]] <br> [[उम्मुल बनिन]] (जिन्हें "बेटों की मां" के नाम से जाना जाता है) | relatives = [[हसन इब्न अली]] (भाई)<br/>[[हुसैन इब्न अली]] (भाई)<br/>[[जैनब बिन्त अली]] (बहन)<br/>[[उम्म कुलसुम बिंत अली]] (बहन)<br/>[[मुहसीन इब्न अली]] (भाई)<br> | family = [[बानू हाशिम]] | known for = [[कर्बला का युद्ध|कर्बला की लड़ाई]] }} '''अल-अब्बास इब्न अली''' (अरबी: العباس بن علي, फारसी: عباس فرزند علی), कमर बनी हाशिम (बनी हाशिम का चंद्रमा) (जन्म 4 वें शाबान 26 हिजरी - 10 मुहर्रम 61 हिजरी, लगभग 15 मई, 647 - 10 अक्टूबर, 680), शिया मुसलमानों के पहले इमाम और सुन्नी मुसलमानों के चौथे खलीफ हज़रत इमाम [[अली इब्न अबी तालिब|अली]] अ.स और फातिमा इब्ने उम्मुल बनिन के पुत्र थे। अब्बास को शिया मुसलमानों द्वारा उनके भाई हज़रत हुसैन, के परिवार के प्रति सम्मान और [[कर्बला का युद्ध|कर्बला की लड़ाई]] में उनकी वीरता के प्रति सम्मान के लिए सम्मानित किया जाता है। हज़रत अब्बास को इराक के करबाला प्रान्त, [[करबाला]] में हज़रत अब्बास के रोज़े में दफनाया गया ही, जहां वह अशूरा के दिन करबाला की लड़ाई के दौरान शहीद हुए थे।<ref>{{cite web |url=http://en.wikishia.net/view/%27Abbas_b._%27Ali_%28a%29 |title=Archived copy |accessdate=2015-11-21 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160519194952/http://en.wikishia.net/view/%27Abbas_b._%27Ali_%28a%29 |archivedate=19 मई 2016 |df= }}{{better source|date=May 2017}}</ref>.<ref name=Iranica>{{cite encyclopedia |last=Calmard |first=J. |title=ʿABBĀS B. ʿALĪ B. ABŪ ṬĀLEB |url=http://www.iranicaonline.org/articles/abbas-b-ali-b-abu-taleb |encyclopedia=Encyclopædia Iranica |date=13 July 2011 |accessdate=18 सितंबर 2018 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180923004956/http://www.iranicaonline.org/articles/abbas-b-ali-b-abu-taleb |archivedate=23 सितंबर 2018 |url-status=live }}</ref> ==प्रारंभिक जीवन== हज़रत अब्बास हज़रत अली इब्न अबी तालिब पुत्र थे। अब्बास के तीन भाई थे - अब्दुल्ला इब्न अली, जाफर इब्न अली, और उस्मान इब्न अली। अब्बास ने लुबाबा से शादी की। उनके तीन बेटे थे - फदल इब्न अब्बास, मोहम्मद इब्न अब्बास, और उबायदुल्ला इब्न अब्बास। ==सिफिन की लड़ाई== 657 ईस्वी में अब्बास के पिता हज़रत अली और मुआविया प्रथम, [[सीरिया]] के गवर्नर, के बीच संघर्ष के मुख्य संघर्षों में से एक, हज़रत अब्बास ने ग्यारह वर्ष की आयु में सिफिन की लड़ाई में एक सैनिक के रूप में शुरुआत की। अपने पिता के कपड़े पहने हुए, जो एक महान योद्धा होने के लिए जाने जाते थे, अब्बास ने कई दुश्मन सैनिकों को मार डाला। मुअविया की सेना ने वास्तव में उन्हें अली के लिए गलत समझा। इसलिए, जब हज़रत अली खुद युद्ध के मैदान पर दिखाई दिए, तो मुआविया के सैनिक उसे देखकर आश्चर्यचकित हुए और दूसरे सैनिक की पहचान के बारे में उलझन में थे। तब अली ने अब्बास को यह कहते हुए पेश किया: <blockquote>वह अब्बास है, हाशिमियों का चंद्रमा है।.<ref name="ezsoft">{{Cite web |url=http://www.ezsoftech.com/islamic/abbas1.asp |title=Hazrat Abul Fazl Al Abbas |accessdate=2006-01-08 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060107212908/http://www.ezsoftech.com/islamic/abbas1.asp |archivedate=7 जनवरी 2006 |url-status=dead }}</ref><ref name="know161">{{Cite book |author=Lalljee, Yousuf N. |title=Know Your Islam |url=https://archive.org/details/knowyourislam0000lall |publisher=Tahrike Tarsile Qur'an |location=New York |isbn=0-940368-02-1 |year=2003 |page=[https://archive.org/details/knowyourislam0000lall/page/161 161]}}</ref></blockquote> हजरत अब्बास को अपने पिता अली द्वारा युद्ध की कला में प्रशिक्षित किया गया था, जो मुख्य कारण था कि वह युद्ध के मैदान पर अपने पिता जैसे दिखते थे। ==कर्बला की लड़ाई== हजरत अब्बास ने करबाला की लड़ाई में हज़रत हुसैन के प्रति अपनी वफादारी दिखायी। लेकिन मुआविया को खलीफा के रूप में सफल होने के बाद, अत्याचारी यज़ीद ने निंदा की कि हज़रत हुसैन ने उनके प्रति निष्ठा का वचन दिया है, लेकिन हज़रत हुसैन ने इससे इनकार कर दिया, '' याज़ीद एक शराबी है, एक महिलाकार है जो नेतृत्व के लिए अनुपयुक्त है''। चूंकि ये व्यवहार इस्लाम में निषिद्ध थे (और अभी भी हैं), यदि हजरत हुसैन ने याजीद के प्रति निष्ठा का वचन दिया था, तो उनके इस कार्य से इस्लाम की मूलभूत बातें बर्बाद कर दी होंगी। हुसैन के बड़े भाई हजरत इमाम हसन ने एक समझौता किया था, कि वे (यानी अहल अल-बेत) धार्मिक (यानी इस्लामी) निर्णयों के लिए जिम्मेदार होंगे और अन्य मामलों में हस्तक्षेप नहीं करेंगे। लेकिन याज़ीद धार्मिक आधिकार नियंत्रण लेना चाहता था। उबायद अल्लाह की मदद से, याज़ीद ने कुसा (इराक) के लोगों के नाम पर उन्हें एक पत्र भेजकर हजरत हुसैन को मारने की साजिश रची। हालांकि अधिकांश इतिहासकारों का कहना है कि पत्र वास्तव में कुफा के लोगों द्वारा भेजे गए थे, जिन्होंने बाद में उनसे धोखा दिया जब मुस्लिम इब्न अकेल (हुसैन के कुफा के लिए संदेशवाहक) के शरीर को यज़ीद की सेना द्वारा कुफा के केंद्र में एक इमारत से फेंक दिया गया था, जबकि कुफा के लोग चुप खड़े रहे थे। 60 हिजरी (680 ईस्वी) में, हजरत हुसैन ने मक्का के लिए मदीना को कुफा यात्रा करने के लिए साथी और परिवार के सदस्यों के एक छोटे समूह के साथ छोड़ दिया। उन्होंने अपने चचेरे भाई, हजरत मुस्लिम को सलाह के बाद अपना निर्णय लेने के लिए भेजा। लेकिन, जब तक हजरत हुसैन कुफा के पास पहुंचे, तो उनके चचेरे भाई की हत्या कर दी गई थी। जिस तरह से हजरत हुसैन और उसके समूह को रोक दिया गया था। ==हजरत अब्बास का घोड़ा== हज़रत अब्बास को "उकब" (ईगल) नामक घोड़ा दिया गया था।.<ref name="zindagieabbas83">{{Cite book |author=Tehrani, Allama Ahhsan |title=Zindagi-e-Abbas Lang. Urdu |page=83}}</ref> शिया सूत्रों का कहना है कि इस घोड़े का इस्तेमाल हज़रत मुहम्मद सहाब और हज़रत [[अली इब्न अबी तालिब|अली]] ने किया था और यह घोड़ा अब्दुल मुतालिब के माध्यम से यमन के राजा सैफ इब्न ज़ी याज़नी द्वारा मुहम्मद को प्रस्तुत किया गया था। राजा घोड़े को बहुत महत्वपूर्ण मानते थे, और अन्य घोड़ों पर इसकी श्रेष्ठता इस तथ्य से स्पष्ट थी कि इसका वंशावली वृक्ष भी बनाए रखा गया था। इसे शुरू में "मुर्तजिज" नाम दिया गया था, जो अरबी नाम "रिजिज" से आता है जिसका अर्थ है थंडर (बिजली)।.<ref name="zindagieabbas83"/><ref name="horse-of-kerbala">{{cite book |last=Pinault |first=David |title=Horse of Karbala: Muslim Devotional Life in India |publisher=Palgrave Macmillan |date=February 3, 2001 |isbn=0-312-21637-8 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/horseofkarbalamu00pina }}</ref><ref name="Imam aur Ummat">{{Cite book |last=Naqvi |first=Allama Zamir Akhtar |title=Imam aur Ummat |publisher=Markaz-e-Uloom-e-Islamia |year=2007}}</ref> ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:मक्का के लोग]] [[श्रेणी:अरब राजनीतिज्ञ]] [[श्रेणी:सुन्नी इस्लाम]] [[श्रेणी:शिया इस्लाम]] [[श्रेणी:647 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:647 के निधन]] [[श्रेणी:शिया इमाम]] [[श्रेणी:अहल अल-बैत]] [[श्रेणी:इस्लाम]] [[श्रेणी:इस्लाम का इतिहास]] [[श्रेणी:हिन्दी दिवस लेख प्रतियोगिता २०१८ के अन्तर्गत बनाये गये लेख]] hg27rvgh8jdqneqrix3gvsdvhj611p2 तुमसा नहीं देखा (1957 फ़िल्म) 0 984995 6446688 6446595 2025-06-30T12:01:16Z संजीव कुमार 78022 [[Special:Contributions/~2025-98227|~2025-98227]] ([[User talk:~2025-98227|Talk]]) के संपादनों को हटाकर [[User:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] के आखिरी अवतरण को पूर्ववत किया 6436918 wikitext text/x-wiki {{Infobox Film | name = तुमसा नहीं देखा | image =तुमसा नहीं देखा1.jpg | caption = '''तुमसा नहीं देखा''' का पोस्टर | producer = शशधर मुखर्जी | director = [[नासिर हुसैन]] | music = [[ओ॰ पी॰ नय्यर|ओ॰ पी॰ नैय्यर]] | writer = नासिर हुसैन | starring = [[शम्मी कपूर]], <br />[[अमीता]], <br />[[प्राण (अभिनेता)|प्राण]] <br /> | screenplay = | studio = फिल्मीस्तान | released = 1957 | country = [[भारत]] | language = [[हिन्दी]] | budget = }} '''तुमसा नहीं देखा''' 1957 में बनी हिन्दी भाषा की नाट्य [[प्रेमकहानी फ़िल्म]] है। ये फिल्म [[नासिर हुसैन]] द्वारा लिखित और निर्देशित है। इस फिल्म से हुसैन ने निर्देशक के रूप में शुरुआत की। उन्होंने ''[[मुनीम जी (1955 फ़िल्म)|मुनीम जी]]'' और ''[[पेइंग गेस्ट (1957 फ़िल्म)|पेइंग गेस्ट]]'' जैसी फिल्म लिखी थीं। फिल्म नायिका [[अमीता]] को ध्यान में रखकर बनाई थी। फिल्म का प्रचार भी अभिनेत्री के चारों ओर बुना गया था। बदले में बॉक्स ऑफिस पर फिल्म की बड़ी सफलता ने तत्कालीन संघर्षरत [[शम्मी कपूर]] को रात भर में सनसनीखेज बना दिया।<ref>{{cite news |title=जन्‍मदिन विशेष- शम्‍मी कपूर, 'तुमसा नहीं देखा' |url=https://www.jagran.com/entertainment/bollywood-happy-birthday-shammi-kapoor-14904668.html |accessdate=1 दिसम्बर 2018 |work=[[दैनिक जागरण]] |date=21 अक्टूबर 2016 |language= |archive-url=https://web.archive.org/web/20181201095026/https://www.jagran.com/entertainment/bollywood-happy-birthday-shammi-kapoor-14904668.html |archive-date=1 दिसंबर 2018 |url-status=live }}</ref> इसका संगीत [[ओ॰ पी॰ नय्यर|ओ॰ पी॰ नैय्यर]] द्वारा और [[मजरुह सुल्तानपुरी]] द्वारा गीत है। फिल्म मूल रूप से [[देव आनन्द|देव आनंद]] को दी गई थी, लेकिन उन्होंने अस्वीकार कर दिया, जिसके कारण शम्मी कपूर को लिया गया था। फिल्म के मूल गीतकार [[साहिर लुधियानवी|साहिर]] थे, जिन्होंने शीर्षक गीत लिखा था, लेकिन उन्होंने भी फिल्म छोड़ दी और मजरुह सुल्तानपुरी ने उनका स्थान लिया। == संक्षेप == बीस साल पहले, अपने भाई की हत्या के बाद, सरदार राजपाल [[शिलांग]] में अपने गृह नगर से निकल गए और असम के ग्रामीण इलाके में अपनी गोद ली हुई बेटी मीना के साथ फिर से स्थापित हुए। वह अपनी पत्नी, कमला से अपने बेटे शंकर को भेजने के लिए कहता है ताकि वह उसे नियोजित कर सके और उसकी मीना से शादी कर सके। शंकर आता है और सरदार द्वारा उसका स्वागत होता है जो उसे नियोजित करते हैं और उसे मीना से मिलाते हैं। कुछ दिन बाद एक और जवान आदमी उनके दरवाजे पर आता है कि वह कमला का बेटा है। चकित हुआ सरदार उसका भी स्वागत करता है, और असली शंकार कौन है यह जानने के लिए दोनों युवाओं को अवलोकन के तहत रखता है। सवाल यह बना हुआ है कि कोई भी शंकर का प्रतिरूपण क्यों करना चाहेगा और 20 साल पहले अपने भाई की हत्या के लिए पुलिस द्वारा पकड़े जाने के बाद सरदार के साथ क्या होगा। == मुख्य कलाकार == * [[शम्मी कपूर]] - शंकर * [[अमीता]] - मीना * [[प्राण (अभिनेता)|प्राण]] - सोहन * [[राज मेहरा]] ‌- विष्णु * बी. एम. व्यास - गोपाल * अंजलि देवी - कमला * शीला वाज़ - सीमा * राम अवतार - जॉनी * शेट्टी - भोला == संगीत == {{Tracklist | heading = गीत | extra_column = गायक | all_music = [[ओ॰ पी॰ नय्यर|ओ॰ पी॰ नैय्यर]] | title1 = जवानियाँ ये मस्त मस्त | extra1 = [[मोहम्मद रफ़ी|मोहम्मद रफी]] | length1 = 3:04 | lyrics1 = [[मजरुह सुल्तानपुरी]] | title2 = तुमसा नहीं देखा | extra2 = मोहम्मद रफी | length2 = 3:03 | lyrics2 = [[साहिर लुधियानवी]] | title3 = आए हैं दूर से | extra3 = [[आशा भोसले|आशा भोंसले]], मोहम्मद रफी | length3 = 4:11 | lyrics3 = मजरुह सुल्तानपुरी | title4 = छुपने वाले सामने आ | extra4 = मोहम्मद रफी | length4 = 2:49 | lyrics4 = मजरुह सुल्तानपुरी | title5 = सिर पर टोपी लाल | extra5 = आशा भोंसले, मोहम्मद रफी | length5 = 5:08 | lyrics5 = मजरुह सुल्तानपुरी | title6 = देखों कसस से | extra6 = आशा भोंसले, मोहम्मद रफी | length6 = 3:36 | lyrics6 = मजरुह सुल्तानपुरी }} ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} == बाहरी कड़ियाँ == * {{imdb title|0051117|तुम सा नहीं देखा}} {{नासिर हुसैन}} [[श्रेणी:1957 में बनी हिन्दी फ़िल्म]] [[श्रेणी:ओ॰ पी॰ नय्यर द्वारा संगीतबद्ध फिल्में]] kr5riibcm6otxkrqyp17o8pxnqjmoul 6446740 6446688 2025-06-30T13:56:28Z ~2025-98227 875813 6446740 wikitext text/x-wiki {{Infobox Film | name = तुमसा नहीं देखा | image =तुमसा नहीं देखा1.jpg | caption = '''तुमसा नहीं देखा''' का पोस्टर | producer = शशधर मुखर्जी | director = [[नासिर हुसैन]] | music = [[ओ॰ पी॰ नय्यर|ओ॰ पी॰ नैय्यर]] | writer = नासिर हुसैन | starring = [[शम्मी कपूर]], <br />[[अमीता]], <br />[[प्राण (अभिनेता)|प्राण]] <br /> | screenplay = | studio = फिल्मीस्तान | released = 1957 | country = [[भारत]] | language = [[हिन्दी]] | budget = }} '''तुमसा नहीं देखा''' 1957 में बनी हिन्दी भाषा की नाट्य [[प्रेमकहानी फ़िल्म]] है। ये फिल्म [[नासिर हुसैन]] द्वारा लिखित और निर्देशित है। इस फिल्म से हुसैन ने निर्देशक के रूप में शुरुआत की। उन्होंने ''[[मुनीम जी (1955 फ़िल्म)|मुनीम जी]]'' और ''[[पेइंग गेस्ट (1957 फ़िल्म)|पेइंग गेस्ट]]'' जैसी फिल्म लिखी थीं। फिल्म नायिका [[अमीता]] को ध्यान में रखकर बनाई थी। फिल्म का प्रचार भी अभिनेत्री के चारों ओर बुना गया था। बदले में बॉक्स ऑफिस पर फिल्म की बड़ी सफलता ने तत्कालीन संघर्षरत [[शम्मी कपूर]] को रात भर में सनसनीखेज बना दिया।<ref>{{cite news |title=जन्‍मदिन विशेष- शम्‍मी कपूर, 'तुमसा नहीं देखा' |url=https://www.jagran.com/entertainment/bollywood-happy-birthday-shammi-kapoor-14904668.html |accessdate=1 दिसम्बर 2018 |work=[[दैनिक जागरण]] |date=21 अक्टूबर 2016 |language= |archive-url=https://web.archive.org/web/20181201095026/https://www.jagran.com/entertainment/bollywood-happy-birthday-shammi-kapoor-14904668.html |archive-date=1 दिसंबर 2018 |url-status=live }}</ref> इसका संगीत [[ओ॰ पी॰ नय्यर|ओ॰ पी॰ नैय्यर]] द्वारा और [[मजरुह सुल्तानपुरी]] द्वारा गीत है। फिल्म मूल रूप से [[देव आनन्द|देव आनंद]] को दी गई थी, लेकिन उन्होंने अस्वीकार कर दिया, जिसके कारण शम्मी कपूर को लिया गया था। फिल्म के मूल गीतकार [[साहिर लुधियानवी|साहिर]] थे, जिन्होंने शीर्षक गीत लिखा था, लेकिन उन्होंने भी फिल्म छोड़ दी और मजरुह सुल्तानपुरी ने उनका स्थान लिया। == संक्षेप == बीस साल पहले, अपने भाई की हत्या के बाद, सरदार राजपाल [[शिलांग]] में अपने गृह नगर से निकल गए और असम के ग्रामीण इलाके में अपनी गोद ली हुई बेटी मीना के साथ फिर से स्थापित हुए। वह अपनी पत्नी, कमला से अपने बेटे शंकर को भेजने के लिए कहता है ताकि वह उसे नियोजित कर सके और उसकी मीना से शादी कर सके। शंकर आता है और सरदार द्वारा उसका स्वागत होता है जो उसे नियोजित करते हैं और उसे मीना से मिलाते हैं। कुछ दिन बाद एक और जवान आदमी उनके दरवाजे पर आता है कि वह कमला का बेटा है। चकित हुआ सरदार उसका भी स्वागत करता है, और असली शंकार कौन है यह जानने के लिए दोनों युवाओं को अवलोकन के तहत रखता है। सवाल यह बना हुआ है कि कोई भी शंकर का प्रतिरूपण क्यों करना चाहेगा और 20 साल पहले अपने भाई की हत्या के लिए पुलिस द्वारा पकड़े जाने के बाद सरदार के साथ क्या होगा। == Sunil Dutt == * [[राज मेहरा]] ‌- विष्णु * बी. एम. व्यास - गोपाल * अंजलि देवी - कमला * शीला वा == संगीत == {{Tracklist | heading = गीत | extra_column = गायक | all_music = [[ओ॰ पी॰ नय्यर|ओ॰ पी॰ नैय्यर]] | title1 = जवानियाँ ये मस्त मस्त | extra1 = [[मोहम्मद रफ़ी|मोहम्मद रफी]] | length1 = 3:04 | lyrics1 = [[मजरुह सुल्तानपुरी]] | title2 = तुमसा नहीं देखा | extra2 = मोहम्मद रफी | length2 = 3:03 | lyrics2 = [[साहिर लुधियानवी]] | title3 = आए हैं दूर से | extra3 = [[आशा भोसले|आशा भोंसले]], मोहम्मद रफी | length3 = 4:11 | lyrics3 = मजरुह सुल्तानपुरी | title4 = छुपने वाले सामने आ | extra4 = मोहम्मद रफी | length4 = 2:49 | lyrics4 = मजरुह सुल्तानपुरी | title5 = सिर पर टोपी लाल | extra5 = आशा भोंसले, मोहम्मद रफी | length5 = 5:08 | lyrics5 = मजरुह सुल्तानपुरी | title6 = देखों कसस से | extra6 = आशा भोंसले, मोहम्मद रफी | length6 = 3:36 | lyrics6 = मजरुह सुल्तानपुरी }} ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} == बाहरी कड़ियाँ == * {{imdb title|0051117|तुम सा नहीं देखा}} {{नासिर हुसैन}} [[श्रेणी:1957 में बनी हिन्दी फ़िल्म]] [[श्रेणी:ओ॰ पी॰ नय्यर द्वारा संगीतबद्ध फिल्में]] fg5s645ap0vato3r73jnw6asc8frqsm 6446744 6446740 2025-06-30T13:57:49Z Hide on Rosé 732166 [[Special:Contributions/~2025-98227|~2025-98227]] ([[User talk:~2025-98227|Talk]]) के संपादनों को हटाकर [[User:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] के आखिरी अवतरण को पूर्ववत किया 6436918 wikitext text/x-wiki {{Infobox Film | name = तुमसा नहीं देखा | image =तुमसा नहीं देखा1.jpg | caption = '''तुमसा नहीं देखा''' का पोस्टर | producer = शशधर मुखर्जी | director = [[नासिर हुसैन]] | music = [[ओ॰ पी॰ नय्यर|ओ॰ पी॰ नैय्यर]] | writer = नासिर हुसैन | starring = [[शम्मी कपूर]], <br />[[अमीता]], <br />[[प्राण (अभिनेता)|प्राण]] <br /> | screenplay = | studio = फिल्मीस्तान | released = 1957 | country = [[भारत]] | language = [[हिन्दी]] | budget = }} '''तुमसा नहीं देखा''' 1957 में बनी हिन्दी भाषा की नाट्य [[प्रेमकहानी फ़िल्म]] है। ये फिल्म [[नासिर हुसैन]] द्वारा लिखित और निर्देशित है। इस फिल्म से हुसैन ने निर्देशक के रूप में शुरुआत की। उन्होंने ''[[मुनीम जी (1955 फ़िल्म)|मुनीम जी]]'' और ''[[पेइंग गेस्ट (1957 फ़िल्म)|पेइंग गेस्ट]]'' जैसी फिल्म लिखी थीं। फिल्म नायिका [[अमीता]] को ध्यान में रखकर बनाई थी। फिल्म का प्रचार भी अभिनेत्री के चारों ओर बुना गया था। बदले में बॉक्स ऑफिस पर फिल्म की बड़ी सफलता ने तत्कालीन संघर्षरत [[शम्मी कपूर]] को रात भर में सनसनीखेज बना दिया।<ref>{{cite news |title=जन्‍मदिन विशेष- शम्‍मी कपूर, 'तुमसा नहीं देखा' |url=https://www.jagran.com/entertainment/bollywood-happy-birthday-shammi-kapoor-14904668.html |accessdate=1 दिसम्बर 2018 |work=[[दैनिक जागरण]] |date=21 अक्टूबर 2016 |language= |archive-url=https://web.archive.org/web/20181201095026/https://www.jagran.com/entertainment/bollywood-happy-birthday-shammi-kapoor-14904668.html |archive-date=1 दिसंबर 2018 |url-status=live }}</ref> इसका संगीत [[ओ॰ पी॰ नय्यर|ओ॰ पी॰ नैय्यर]] द्वारा और [[मजरुह सुल्तानपुरी]] द्वारा गीत है। फिल्म मूल रूप से [[देव आनन्द|देव आनंद]] को दी गई थी, लेकिन उन्होंने अस्वीकार कर दिया, जिसके कारण शम्मी कपूर को लिया गया था। फिल्म के मूल गीतकार [[साहिर लुधियानवी|साहिर]] थे, जिन्होंने शीर्षक गीत लिखा था, लेकिन उन्होंने भी फिल्म छोड़ दी और मजरुह सुल्तानपुरी ने उनका स्थान लिया। == संक्षेप == बीस साल पहले, अपने भाई की हत्या के बाद, सरदार राजपाल [[शिलांग]] में अपने गृह नगर से निकल गए और असम के ग्रामीण इलाके में अपनी गोद ली हुई बेटी मीना के साथ फिर से स्थापित हुए। वह अपनी पत्नी, कमला से अपने बेटे शंकर को भेजने के लिए कहता है ताकि वह उसे नियोजित कर सके और उसकी मीना से शादी कर सके। शंकर आता है और सरदार द्वारा उसका स्वागत होता है जो उसे नियोजित करते हैं और उसे मीना से मिलाते हैं। कुछ दिन बाद एक और जवान आदमी उनके दरवाजे पर आता है कि वह कमला का बेटा है। चकित हुआ सरदार उसका भी स्वागत करता है, और असली शंकार कौन है यह जानने के लिए दोनों युवाओं को अवलोकन के तहत रखता है। सवाल यह बना हुआ है कि कोई भी शंकर का प्रतिरूपण क्यों करना चाहेगा और 20 साल पहले अपने भाई की हत्या के लिए पुलिस द्वारा पकड़े जाने के बाद सरदार के साथ क्या होगा। == मुख्य कलाकार == * [[शम्मी कपूर]] - शंकर * [[अमीता]] - मीना * [[प्राण (अभिनेता)|प्राण]] - सोहन * [[राज मेहरा]] ‌- विष्णु * बी. एम. व्यास - गोपाल * अंजलि देवी - कमला * शीला वाज़ - सीमा * राम अवतार - जॉनी * शेट्टी - भोला == संगीत == {{Tracklist | heading = गीत | extra_column = गायक | all_music = [[ओ॰ पी॰ नय्यर|ओ॰ पी॰ नैय्यर]] | title1 = जवानियाँ ये मस्त मस्त | extra1 = [[मोहम्मद रफ़ी|मोहम्मद रफी]] | length1 = 3:04 | lyrics1 = [[मजरुह सुल्तानपुरी]] | title2 = तुमसा नहीं देखा | extra2 = मोहम्मद रफी | length2 = 3:03 | lyrics2 = [[साहिर लुधियानवी]] | title3 = आए हैं दूर से | extra3 = [[आशा भोसले|आशा भोंसले]], मोहम्मद रफी | length3 = 4:11 | lyrics3 = मजरुह सुल्तानपुरी | title4 = छुपने वाले सामने आ | extra4 = मोहम्मद रफी | length4 = 2:49 | lyrics4 = मजरुह सुल्तानपुरी | title5 = सिर पर टोपी लाल | extra5 = आशा भोंसले, मोहम्मद रफी | length5 = 5:08 | lyrics5 = मजरुह सुल्तानपुरी | title6 = देखों कसस से | extra6 = आशा भोंसले, मोहम्मद रफी | length6 = 3:36 | lyrics6 = मजरुह सुल्तानपुरी }} ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} == बाहरी कड़ियाँ == * {{imdb title|0051117|तुम सा नहीं देखा}} {{नासिर हुसैन}} [[श्रेणी:1957 में बनी हिन्दी फ़िल्म]] [[श्रेणी:ओ॰ पी॰ नय्यर द्वारा संगीतबद्ध फिल्में]] kr5riibcm6otxkrqyp17o8pxnqjmoul चक, बहराइच 0 995367 6446856 6433867 2025-06-30T17:43:27Z Muzammil Ansari 235177 6446856 wikitext text/x-wiki {{अस्पष्ट}} {{Infobox Settlement |name=चक|official_name=चक|native_name=[[:en:Chak village|Chak]] |other_name=چک|type=[[गाँव]] |image=Jama masjid chak.jpg |caption= जामा मस्जिद चक दक्षिण साइट से खींचे हुए फोटो का दृश्य |pushpin_map=India Uttar Pradesh#India#Asia# |pushpin_map_caption= मानचित्र पर चक की अवस्थिति |pushpin_label_position=right |coordinates={{coord|27|28|45.4908|N|81|28|37.4376|E}} |subdivision_name1={{flag|भारत}} |subdivision_name2=[[चित्र:Seal of Uttar Pradesh.svg|25px]] [[उत्तर प्रदेश]] |subdivision_name3=[[File:Bahraich Clock Tower.jpg|15px]][[बहराइच जिला|बहराइच]] |population_total=832 |subdivision_type1=[[देश]] |subdivision_type2=[[राज्य]] |subdivision_type3=[[ज़िला|जिला]] |subdivision_type4=[[प्रखण्ड|ब्लाॅक]] |subdivision_type5=[[पंचायत|ग्राम पंचायत]] |subdivision_name5=[[रामगढ़ी]] |subdivision_name4=[[तजवापुर]] |subdivision_type6=[[डाकघर]] |subdivision_name6=मैला सरैयां |founder='''चंदा अंसारी''' |government_type=[[लोकतंत्र|लोकतांत्रिक]] |leader_name=श्रीमती बानों पत्नी (मुनीर अहमद अंसारी) |leader_name1=[[सावित्री बाई फुले|सावित्री बाई फूले]] |leader_name2=सुरेश्वर सिंह|leader_name3=मौलाना मुहम्मद सईद साहब क़ासमी |leader_name4=शेहरे आलम अंसारी|leader_party=[[निर्दलीय (राजनेता)|निर्दलीय]] |leader_title=[[सरपंच|ग्राम प्रधान]] |leader_title1=[[सांसद]] MP |leader_title2=[[विधायक]] MLA|leader_title3=समाजिक कार्यकर्ता |leader_title4=समाजिक कार्यकर्ता |population=832 |demographics_type1=[[भाषा]] |demographics1_title1=अधिकारिक |demographics1_info1=[[हिन्दी|हिंदी]] |demographics1_title2=बोलचाल की [[भाषा]] |demographics1_info2=[[हिन्दी|हिंदी]] [[उर्दू भाषा|उर्दू]] [[अवधी]] |demographics1_title3=लिखने पढ़ने की भाषा|demographics1_info3=[[हिन्दी|हिंदी]] [[उर्दू भाषा|उर्दू]] [[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]] और [[अरबी]] |demographics_type2=चक गाँव के कुछ मशहूर लोग |demographics2_title1=[[मोमीन अंसारी|अंसारी]] |demographics2_info1=मुबीन अहमद, शेहरे आलम, मास्टर अबू शहमा, वजहुल कमर, कक्कू अंसारी, सलीम अहमद, मौलाना रियाज अहमद क़ासमी, हाफिज वहीदुद्दीन (बब्बन हाफीजी), हाफिज मोहम्मद जबिर, गौस मोहम्मद, मुस्ताक अली, बरकत अली, मोहम्मद अकरम, मास्टर शमसूल हक़, मास्टर मोहम्मद हलीम, अत्ताउल्लाह, सुलेमान अंसारी, मोइनुद्दीन अंसारी, मौलवी नूर मोहम्मद, हाफिज ओबैदुर रहमान, हाफिज मुतिउल्लाह,नूरुल्लाह। |demographics2_title2=राईनी |demographics2_info2= शमशेर अहमद, महबूब अहमद, मोहम्मद हनीफ, हाफिज नूर अली, मोहम्मद इमरान, मोहम्मद आजम। |utc_offset=+5:30 |timezone=[[भारतीय मानक समय]] |postal_code_type=[[डाक सूचक संख्या|पिनकोड]] |postal_code=271902|postal2_code_type=[[दूरभाष|टेलिफ़ोन]] कोड|postal2_code=05255 |area_code_type=[[भारतीय वाहन पंजीकरण पट्ट|गाड़ियां]] |area_code=यूपी-40}} '''चक''' ([[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]] [[:en:Chak village|Chak]]) ([[उर्दू भाषा|उर्दू]] چک) एक [[गाँव]] है जो [[भारत]] देश के राज्य [[उत्तर प्रदेश]] के जिला [[बहराइच]] में पड़ता है। यह गांव [[महसी (तहसील), बहराइच|महसी]] तहसील के अन्तर्गत आता है [[तजवापुर]] इस गांव का ब्लाक है और थाना [[बौंडी]] है। [[रामगढ़ी]] इस गांव की ग्राम पंचायत है। इस गाँव से 2 किलोमीटर की दूरी पर [[खैरा बाज़ार]] पड़ता है। चक गाँव के लोग वहीं से घर की जरूरतों का सामान लेकर आते हैं। चक गाँव के पूरब दिशा में एक बड़ी बाजार [[फखरपुर]] और दक्षिण दिशा में [[जैतापुर]] बाजार है।<ref>{{cite web |url =http://www.onefivenine.com/india/villages/Bahraich/Tajwapur/Chak|title =चक गाँव के बारे में जानकारी के लिए यहां क्लिक करें |website =onefivenine. Com|access-date =24 मई 2020}}</ref><ref >{{cite web|url =http://up24x7news.com/do-not-get-a-bike-in-dowry/|title =चक गाँव|website =up24x7news.Com|access-date =24 मई 2020}}{{Dead link|date=जनवरी 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> ==नाम की उत्पत्ति== चक नाम की उत्पत्ति [[अवधी|अवधी भाषा]] से हुई है [[उत्तर प्रदेश]] में खेतों को चक भी कहते हैं। कुछ पुराने लोगों से सुना गया है कि चक गाँव की जगह पर पहले एक घना जंगल था। उसी जंंगल के पास ही कुछ [[मुसलमान|मुस्लिम]] रहते थे जैसे [[भागू अंसारी]] और उनके लड़के [[सलाबत अंसारी]] और एक ठाकुर साहब का [[घर]] था। लेकिन उस गाँव का कोई [[नाम]] नहीं था। जब उस गांव में [[चंदा अंसारी]] और उनके [[भाई]] [[करिया अंसारी]] आए जो [[लखनऊ]] जिला के [[काकोरी|काकोरी,]] गाँव से आये हुए थे। तो वह ठाकुर साहब बोले की चंदा भाई आप मेरे इस चक (खेत) में अपना घर बना लो चंदा अंसारी ने उसी चक में घर बना लिया तभी से उस गाँव का नाम चक पड़ गया। ==इतिहास== चक गाँव का इतिहास काफी पुराना है, इस गाँव का इतिहास गाँव बनने के समय से शुरू होता है, गांव के पुराने लोग से गांव के इतिहास के बारे में जानकारी प्राप्त होती रही है, जैसा कि गांव के पुराने लोगों का कहना है कि यहां पर गाँव बनने से पूर्व यहां पर एक घना जंगल हुआ करता था, यह बात लगभग 200 साल पुरानी है जब इस गाँव का उदय हुआ, इस गाँव के सबसे पहले दो या अधिक घर थे जिसमें एक घर ठाकुर साहेब का था और दूसरा घर सलाबत अंसारी का था जोकि जंगल के किनारे पर स्थित था, उस समय गांव का कोई अधिकारिक नाम नहीं था, जब इस गाँव में चंदा अंसारी और उनके भाई करिया अंसारी का आगमन हुआ जोकि [[लखनऊ]] के करीब ककोरी गाँव से आए हुए थे, तो वह ठाकुर साहेब ने चंदा अंसारी से कहा कि चंदा भाई आप हमारे इस चक में अपना घर बना लो, चक यानी मेरे खेत में, तो चंदा अंसारी ने ठाकुर साहब के चक में अपना घर बना लिया, तभी से इस गाँव अधिकारिक नाम चक हो गया, इसके बाद और भी अलग अलग जगहों से लोग आते गये और आज एक बड़ा से गांव बन गया है, भारत की आज़ादी से पहले यह गाँव [[रेहुवा स्टेट]] का हिस्सा था, जोकि ब्रिटिश शासन के दौरान एक छोटी सी आज़ाद रियासत थी जिसका मुख्यालय बेड़नापुर में सरयू नदी के किनारे स्थित था, रेहुवा रियासत का वह क़िला आज भी मौजूद है। चंदा अंसारी के पोते हफीजुर्रहमान अंसारी बताते हैं कि जब [[महात्मा गांधी|गांधी जी]] ने [[भारत छोड़ो आंदोलन]] की शुरूआत की थी तब चक गाँव के बहुत सारे नवजवानों ने आन्दोलन में बढ़चढ़कर हिस्सा लिया था, '''हफीजुर्रहमान अंसारी''' और '''रवन्नक सलमानी''' मुख्य थे, इसके अलावा '''जमीलुर्रहमान अंसारी''' जो बाद में अपनी ससुराल [[सीतापुर]] जिले के [[करसा]] गाँव में बस गए थे, और '''हबीबुर्रहमान अंसारी''' ने भी मुख्य भूमिका निभाई थी, जिस समय भारत को आज़ादी मिली थी उस वक्त गाँव के लोग बहुत खुश थे, जब देश आजाद हो गया भारत की सारी रियासतें खत्म हो गई और लोकतंत्र देश में आ गया, तब गांव के कुछ लोगों ने अपना व्यापार चालू किया, कुछ लोग गाँव छोड़कर शहर में कमाई करने के लिये चले गए और कुछ घर पर ही खेती मजदूरी करने लगे, हबीबुर्रहमान अंसारी ने लकड़ी की ठेकेदारी का काम शुरू किया था, उस समय उन्होंने बहुत पैसा कमाया 1980 से 90 के दसक में चक गाँव के लोग पैसा ज्यादा होने के कारण हबीबुर्रहमान अंसारी को '''महाजन''' कह कर बुलाते थे, महाजन यानी जिसके पास पैसा ज्यादा हो मालदार हो, फिर धीरे धीरे कुछ लोग लखनऊ [[कानपुर]], [[दिल्ली]], [[मुम्बई]], [[कोलकाता]] और [[हैदराबाद]] की ओर चले गए वहां पर उन लोगों ने बहुत अच्छी कमाई की और कुछ लोगों ने तो अपना खुदका घर बना कर वहीं के हो गये। ==काम-धंधा== इस [[गाँव|गांव]] के लोग मुख्य रूप से [[किसान]] हैं। [[कृषि]] का कार्य करते हैं। [[कृषि|खेतीबाड़ी]] और कुछ लोग गाँँव से बाहर [[दिल्ली]], [[मुम्बई]], [[लखनऊ]], [[बंगलौर]], [[हैदराबाद]], [[पुणे]], [[चण्डीगढ़]], और भी भारत के कई [[शहर|शहरों]] में काम करते हैं। और कुछ लोग [[भारत]] से बाहर विदेश में रहते हैं जैसे कि [[सउदी अरब]], [[कुवैत]], [[संयुक्त अरब अमीरात]], [[क़तर]], [[ओमान]], आदि देशों में काम करते हैं। ==कृषि== *'''मुख्य फसलें''' गाँव की मुख्य फसलों में [[गन्ना]], [[धान]] [[गेहूँ]] और [[मक्का (अनाज)|मकई]], [[ज्वार]], [[जई]], और [[बजड़ी]] है। और भी कई तरह की फसलें उगाई जाती हैं जैसे कि [[तिलहन]] (सरसों) [[उड़द दाल|उरद]] दाल [[अरहर दाल]] [[मूंग दाल]] बक्कल और [[चना]] आदि उगाया जाता है। *'''सब्ज़ियाँ''' गाँव में यह सब सब्जियां उगाई जाती हैं जैसे कि [[आलू]], [[कुम्हड़ा|कद्दू]], [[लौकी]], [[पालक]], [[मटर]], [[भिण्डी|भिंडी]], [[तोरई]], [[गाजर]], [[मूली]], [[शलजम]], [[फूल गोभी]], [[बंद गोभी|पत्ता गोभी]], [[टमाटर]], [[परवल]], [[कुंदुरी|कुंदरू]], [[चिचिड़ा]], [[अरवी]], [[बैंगन]], [[करेला]], [[कटहल]], [[खीरा]], और [[ककड़ी]] आदि उगाते हैं। *'''[[फल]]''' चक गाँव में बहुत से किस्म के फल पाये जाते हैं जैसे कि [[आम]] [[अमरूद]], [[पपीता]], [[शरीफा]], [[केला]], [[जामुन]], [[गूलर]], [[बड़हल]], [[बेर]], [[शहतूत]], [[महुआ]], [[आमड़ा|अमबार]], [[आमला]], [[करोंदा|करौंदा]] और [[इमली]] आदि के पेेड़ पाये जाते हैं। *'''मसाले''' गाँव में मसालों की खेती की जाती है जैसे कि [[हल्दी]], [[धनिया]], [[मिर्च]], [[लहसुन]], [[प्याज]], [[अदरक]], [[सौंफ]], [[जीरा]], [[कलौंजी]], [[अजवायन]] और [[मेथी]] आदि मसालों को उगाया जाता हैं। *'''साग''' साग का क्या पूंछना साग तो आपको साल में 12 महीने मिल जाएगा इस गाँव में तरह-तरह का साग लगाया जाता है जैसे कि [[चौलाई]], [[मरसा]], [[बथुआ]], करमुआ, [[सोया]], और मेथी आदि साग उगाते हैं। यहां का मुख्य [[साग]] [[सरसों]] है जो ठंडी के मौसम में होता है। सरसों की और भी बहुत सारी किस्में होती हैं। जैसा कि [[लाही]], लाहा, और [[राई]] आदि। ==सिंचाई के साधन== इस [[गाँव]] के [[पश्चिम]] में [[सरयू नहर (इमामगंज राजवाहा)]] है ज्यादा तर लोग इसी [[नहर]] से सिंचाई करते हैं और कुछ लोग इस गांव के चारों तरफ [[तालाब]] हैं उस से सिंचाई करते हैं। और किसी - किसी के [[खेत|खेतों]] में '''बोरवेल''' है वह लोग उस से [[सिंचाई]] करते हैं ===पुरबै तलवा=== पूरब तालाब का नाम चक गांव के पूर्व दिशा में होने के कारण पड़ा है। यह एक बड़ा तालाब है जो 2 ग्राम पंचायतों में पड़ता है। एक है रामगढ़ी ग्राम पंचायत और दूसरी है खैरा ग्राम पंचायत। यह तालाब चक गांव से लगभग 150 मीटर की दूरी पर स्थित है। इस तालाब के किनारे से निकलने वाली सड़क का नाम चक लिंक रोड है। और उस सड़क पर बनी पुलिया बहुत ही सुंदर जगह है। चक गांव के लोग देर रात तक इस पुल पर बैठे रहते हैं। इस तालाब में कई तरह की मछलियां पक्षी और जल लिली हैं। लोग शाम को इस तालाब के किनारे बैठकर मनोरंजन करते हैं। सुबह और शाम को इस तालाब का नजारा देखते ही बनता है। ==पेड़ पौधे== पेड़ों में यहां पर सबसे अधिक [[पोपलर]] और [[नीलगिरी वृक्ष|यूकेलिप्टस]] के पेड़ लगाये जाते हैं और भी बहुत से [[वृक्ष]] होते हैं जैसे [[बबूल]] (कीकर) [[शीशम]] [[सेमल]], [[नीम]] [[महुआ|महुुआ]] [[सागौन]], [[लसोर]], नहसूत, [[शहतूत]] कटगूल्लर, सिहोर, [[पाकड़|पकड़िया]], [[पीपल]] [[बेर]] [[बेल]], कन्डैल, [[गुड़हल|अढ़वल]] [[सहजन|शहीजन]] कदम, [[रबर प्लान्ट]] शीबबूल, [[बाँस|बांस]], [[गुलमोहर]] और बकैना, के [[वृक्ष|पेड़]] होते हैं। ==पालतूपशु== पालतू पशुओं में [[गाय]], [[भैंस]], [[बकरी]], [[बतख]], [[मुर्गी]], और बहुत से [[कुक्कुट पालन]],(मुर्गी फार्म) [[मत्स्यपालन|मत्स्य पालन]], ([[मत्स्यपालन|मछली पालन]]) भी हैं जानवरों की दवा के लिए यहां से 1.5 किलोमीटर नगदिलपुर चंगिया ग्राम में एक [[पशु चिकित्सा विज्ञान|पशु अस्पताल]] हैं ==चिकित्सा के साधन== चिकित्सा के क्षेत्र में यहां पर कोई भी [[चिकित्सालय|अस्पताल]] मौजूद नहीं है। गाँव से 2 किलोमीटर की दूरी पर [[सरकार|सरकारी]] [[प्राथमिक स्वास्थ सेवा केन्द्र]] [[खैरा बाज़ार]] में है। इसके अलावा एक और स्वास्थ्य सेवा केन्द्र है जो रामगढ़ी पंचायत के पाठक पट्टी गाँव में स्थित है। वहां से गांव के लोग [[औषधि|दवा]] आदि लेते हैं, और चक गाँव से 22 किलोमीटर की दूरी पर [[बहराइच]] [[शहर]] हैै। वहां पर [[ज़िला|जिला]] [[चिकित्सालय|अस्पताल]] हैै वहां से [[औषधि|औषधियां]] लेते हैं [[बहराइच]] [[शहर]] में और भी कई बड़े -बड़े प्रााइवेट हॉस्पिटल हैं। गाांववासी वहां से भी दवाइयां लेते हैं। ==कैसे पहूंचें== आप अगर यहां [[हवाई जहाज]] से जा रहे हैं तो यहां का नजदीकी [[भारत में विमानक्षेत्रों की सूची|एयरपोर्ट]] ([[विमानक्षेत्र|हवाई अड्डा]]) यहां से 110 किलोमीटर [[लखनऊ]] में [[अमौसी अंतर्राष्ट्रीय विमानक्षेत्र]] है आप वहाँ से जा सकते हैं और रेलगाड़ी से जा रहे हैं तो यहां से 22 किलोमीटर की दूरी पर बहराइच रेलवे स्टेशन और 45 किलोमिटर नजदीकी [[रेलवे स्टेशन]] [[जरवल रोड]] है। आप [[सड़क]] द्वारा जा रहे हैं तो लखनऊ बहराइच [[राष्ट्रीय राजमार्ग]] से मरौचा मोड़ उतर कर [[टैक्सी]] पकड़ कर भोला बगिया उतर कर चक गाँव जा सकते हैं। ==भूगोल== इसकी औसत ऊंचाई 126 मीटर (413 फीट) है।निर्देशांक {{coord|27|28|50|N|81|28|30|E}} है। [[अप्रैल]] से [[जुलाई]] तक [[गर्म]] [[ग्रीष्मकाल]] के साथ चक गांव में गर्म आर्द्र उपोष्णकटिबंधीय [[जलवायु]] होती है। बरसात का [[मौसम]] [[जुलाई]] से मध्य [[सितंबर]] तक होता है। दक्षिण-पश्चिम [[मानसून|मानसूनी]] हवाओं से चक में औसत [[वर्षा]] होती है, और कभी-कभी [[जनवरी]] में ललाट वर्षा होती है।  सर्दियों में अधिकतम [[तापमान]] लगभग 25 डिग्री सेल्सियस (77 डिग्री फारेनहाइट) और न्यूनतम -1 से 7 डिग्री सेल्सियस (30 से 45 डिग्री फारेनहाइट)  लगभग होता है।  [[नवंबर]] के अंत से [[फरवरी]] के मध्य तक [[कोहरा]] काफी पड़ता है। मध्य [[दिसंबर]] से मध्य [[जनवरी]] में काफी ज्यादा [[पाला]] पड़ता है जिसकी वजह से [[ठंड]] ज्यादा होती है। [[ग्रीष्मकाल]] बेहद गर्म होता है, जिसमें तापमान 40 से 47 [[डिग्री सेल्सियस]] (104 से 117 [[डिग्री फारेनहाइट]] ) तक बढ़ जाता है,[[मई]] [[जून]] के महीने में गर्म [[लू]] और तेज [[हवा|हवाएं]] चलती हैं, कभी-कभी [[आंधी]] [[तूफ़ान]] भी आ जाते हैं। बर्षा औसत ऊंचाई 30 डिग्री सेल्सियस के उच्च स्तर पर होती है।  औसत वार्षिक वर्षा १,९०० सेंटीमीटर (७५० इंच) (लगभग) है। ==रहन-शहन== इस गांव के [[पुरुष]] लोग [[कुर्ता]] [[पजामा|पैजामा]] [[सलवार कमीज़]], [[लुंगी]] और कुछ लोग पैंट [[शर्ट]] और [[टी-शर्ट]] पहनते हैं। और [[महिला|औरतें]] सलवार सूट [[पंजाबी सूट]] और [[साड़ी]] [[बुर्क़ा]] पहनती हैं।<ref >{{cite web|url =https://www.jagran.com/uttar-pradesh/bahraich-12875075.html|title =मारपीट में तीन घायल दो गंभीर|website =jagran.com|access-date =11 सितंबर 2015|archive-url =https://web.archive.org/web/20190424062550/https://www.jagran.com/uttar-pradesh/bahraich-12875075.html|archive-date =24 अप्रैल 2019|url-status =live}}</ref ><ref>{{cite web|url =https://www.jagran.com/uttar-pradesh/bahraich-12585072.html|title =पत्नी पर किया धारदार हथियार से हमला|website =jagran.com|access-date =11 जुलाई 2015|archive-url =https://web.archive.org/web/20190426152839/https://www.jagran.com/uttar-pradesh/bahraich-12585072.html|archive-date =26 अप्रैल 2019|url-status =live}}</ref ><ref >{{cite web|url= https://circle.page/bahraich/news/UP9210140|title= समाजवादी पार्टी के पूर्व विधायक प्रत्याशी 285-महसी विधानसभा क्षेत्र के डाॅ राजेश तिवारी चक गाँव के मौलाना मुहम्मद सईद क़ासमी साहब से मुलाकात की|website= Circle.page|access-date= 6 नवंबर 2021|archive-date= 6 नवंबर 2021|archive-url= https://web.archive.org/web/20211106161145/https://circle.page/bahraich/news/UP9210140|url-status= dead}}</ref > ==भाषा== आधिकारिक भाषा [[हिन्दी]] है बोलचाल की भाषा [[अवधी]], [[उर्दू भाषा|उर्दू]], और हिंदी हैै। ==जनसांख्यिकी== ==शिक्षा== [[शिक्षा]] के क्षेत्र में उस गाँव के अंदर एक धार्मिक स्कूल '''मदरसा इस्लामिया अनवारुल उलूम चक''' और एक सरकारी स्कूल '''प्राथमिक विद्यालय चक''' है।[[File:Primary_School_Chak.jpg|thumb|गाँव के उत्तर पूर्व में स्थित प्राथमिक विद्यालय चक]] ==खेल== इस गाँव के मुख्य खेल [[क्रिकेट]] और [[कबड्डी]] हैं। और भी कई तरह के [[खेल]] खेले जाते हैं। जैसे कि [[कैरम]], [[शतरंज]], [[खो-खो]], [[सुरबुघी]] ([[16 बीड्स]]) [[गिल्ली डंडा]] [[कँचे]] [[फुटबॉल]], [[तैराकी]], [[कुश्ती]] और [[पतंग]] उड़ाना आदि। ==इबादत गाहें== [[file:Jama masjid chak.jpg|thumb|चक गाँव के बीच में कुआं के पास स्थित (जामा मस्जिद चक)]] इबादत गाहों में एक [[मस्जिद]] ([[जामा मस्जिद चक]]) है जहां पर पाँच [[समय]] की [[नमाज़]] पढ़ी जाती है। और गांव से [[पश्चिम]] की तरफ 500 मीटर की दूरी पर एक तारापुर गांव है वहां पर गाँव का [[ईद गाह|ईदगाह]] है जहां पर लोग [[ईद]] ([[ईद उल-फ़ित्र]]) [[ईद-उल-अज़हा|बकरीद]] ([[ईद-उल-अज़हा]]) और [[नमाज़ ए-जनाज़ा]] पढ़ते हैं। ईदगाह के पास ही [[कब्रिस्तान]] भी है। ==इन्हें भी देखें== * [[बहराइच]] * [[बौंडी]] * [[खैरा बाज़ार]] * [[रामगढ़ी]] * [[तजवापुर]] * [[जानकीनगर]] * [[बहादुरगंज]] * [[रामपुर मथुरा]] *[[पैगम्बरपुर]] ==बाहरी कड़ियाँ== * [https://www.facebook.com/chakvillagetajwapur/ /Chak - Facebook] * [https://www.facebook.com/pages/Chak-Uttar-Pradesh-India/650967788877570 /चक सिटी - फेसबुक पर] ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} *1-http://www.onefivenine.com/india/villages/Bahraich/Tajwapur/Chak *2-मारपीट में तीन घायल, दो गंभीर https://web.archive.org/web/20190204174602/https://m.jagran.com/lite/uttar-pradesh/bahraich-12875075.html *3- पत्नी पर किया धारदार हथियार से हमला https://web.archive.org/web/20190209124122/https://m.jagran.com/lite/uttar-pradesh/bahraich-12585072.html<br /> [[श्रेणी:बहराइच ज़िले के गाँव]] {{DEFAULTSORT:चक}} __DISAMBIG__ [[श्रेणी:गाँव]] [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश के गाँव]] [[श्रेणी:भारत के गाँव]] {{UP-geo-stub}} mvdd5phuften5m78kctlkvmolfchtaf रामपुर का लक्ष्मण 0 1041535 6446885 4791159 2025-06-30T18:33:42Z ~2025-103151 875919 /* संगीत */ 6446885 wikitext text/x-wiki {{ज्ञानसन्दूक फ़िल्म | name = रामपुर का लक्ष्मण | image = रामपुर का लक्ष्मण.jpg | caption = '''रामपुर का लक्ष्मण''' का पोस्टर | director = [[मनमोहन देसाई]] | producer = ए॰ ए॰ नाडियाडवाला | writer = | narrator = | starring = [[रणधीर कपूर]],<br />[[रेखा]],<br />[[शत्रुघन सिन्हा|शत्रुघ्न सिन्हा]]<br /> |music = [[राहुल देव बर्मन]] | cinematography = | editing = | distributor = | released = 1972 | runtime = | country = [[भारत]] | language = [[हिन्दी]] | budget = }} '''रामपुर का लक्ष्मण''' 1972 की हिन्दी फिल्म है। यह फिल्म [[मनमोहन देसाई]] द्वारा निर्देशित है। फिल्म में [[रणधीर कपूर]], [[रेखा]] और [[शत्रुघन सिन्हा|शत्रुघ्न सिन्हा]] हैं। संगीत [[राहुल देव बर्मन]] द्वारा रचित है।<ref>{{cite news |last1=मिश्र |first1=यतींद्र |title=संगीत परंपरा के विद्रोही संगीतकार आरडी बर्मन |url=https://www.bbc.com/hindi/entertainment-40070215 |accessdate=25 मई 2019 |work=[[बीबीसी हिन्दी]] |date=27 जून 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190224173437/https://www.bbc.com/hindi/entertainment-40070215 |archive-date=24 फ़रवरी 2019 |url-status=live }}</ref> == संक्षेप == केदारनाथ भार्गव ([[मनमोहन कृष्ण]]ा), उनकी पत्नी, लक्ष्मी और दो बेटे, राम और लक्ष्मण, बेघर हैं। एक यात्रा के समय, उनकी ट्रेन पटरी से उतर जाती है और परिवार तीन समूहों में अलग हो जाता है। लक्ष्मी बम्बई के मेयर और उनकी बेटी, रेखा के घर में एक नौकरानी के रूप में काम करने लगती है। राम का अपहरण एक अपराधी द्वारा किया जाता है। केदारनाथ और लक्ष्मण एक साथ होते हैं। लक्ष्मण का साथ देने आये रतनलाल वर्मा नाम के दयालु आदमी को ट्रक टक्कर मार देता है और वह अपंग हो जाते हैं। केदारनाथ और लक्ष्मण, रतनलाल के गाँव, रामपुर में रहने लगते हैं और वे एक परिवार के रूप में एक साथ रहते हैं। रतनलाल का एक बेटा प्रकाश है। वर्षों बाद, बड़ा हो चुका प्रकाश ([[रमेश देव]]) बम्बई चला जाता है, जहाँ उसे एक जौहरी के यहाँ नौकरी मिल जाती है। जब दो महीने तक रतनलाल को उसकी कोई खबर नहीं मिलती, तो वह लक्ष्मण ([[रणधीर कपूर]]) को बम्बई जाने के लिए कहता है। बंबई पहुंचने पर, लक्ष्मण को पता चलता है कि प्रकाश को पुलिस ने कुंदन कुमार नामक एक व्यक्ति की हत्या करने के लिए गिरफ्तार कर लिया है। बाद में उसे दोषी पाया जाता है और उसे फांसी की सजा दी जाती है। लक्ष्मण यह पता लगाने की कोशिश करता है कि वास्तव में कुंदन की हत्या किसने की। वह लुईस डिसूजा के भेष में एक गिरोह में शामिल हो जाता है। लक्ष्मण को यह नहीं पता कि इस गिरोह का नेता कोई और नहीं बल्कि उसका भाई राम ([[शत्रुघन सिन्हा|शत्रुघ्न सिन्हा]]) है। == मुख्य कलाकार == * [[रणधीर कपूर]] ― लक्ष्मण भार्गव * [[रेखा]] ― रेखा चौधरी * [[शत्रुघन सिन्हा|शत्रुघ्न सिन्हा]] ― राम भार्गव / कुमार * [[रमेश देव]] ― प्रकाश वर्मा * [[पदमा खन्ना|पद्मा खन्ना]] ― जूली * [[सुलोचना (फ़िल्म अभिनेत्री)|सुलोचना लाटकर]] ― लक्ष्मी भार्गव * [[मनमोहन कृष्ण]]ा ― केदारनाथ भार्गव * [[राज मेहरा]] ― चौधरी * [[रंजीत]] ― पीटर * [[रूपेश कुमार]] ― चगनलाल * केशव राणा ― कुंदन कुमार * [[विजू खोटे]] ― माइकल * रणधीर ― रतनलाल वर्मा == संगीत == {{Tracklist | heading = गीत | extra_column = गायक | all_music = [[राहुल देव बर्मन]] | all_lyrics = [[मजरुह सुल्तानपुरी]] | title1 = साँवला रंग है मेरा | extra1 = [[आशा भोसले]] | length1 = 5:28 | title2 = काहे अपनो के | extra2 = [[आशा भोसले]], [[किशोर कुमार]] | length2 = 2:57 | note2= डुएट | title3 = काहे अपनो के | extra3 = [[किशोर कुमार]] | length3 = 3:52 | note3 = सोलो | title4 = रामपुर का वासी हूँ | extra4 = [[किशोर कुमार]] | length4 = 5:03 | title5 = गुम है किसी के प्यार में | extra5 = [[किशोर कुमार]], [[लता मंगेशकर]] | length5 = 4:15 | title6 = अलबेला रे रुक जाना | extra6 = [[लता मंगेशकर]] | length6 = 4:19 | title7 = प्यार का समय कम है जहाँ | extra7 = [[किशोर कुमार]], [[लता मंगेशकर]], [[मोहम्मद रफ़ी]] | length7 = 4:54 }} ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} == बाहरी कड़ियाँ == * {{imdb title|0214042|रामपुर का लक्ष्मण}} {{मनमोहन देसाई}} [[श्रेणी:1972 में बनी हिन्दी फ़िल्म]] [[श्रेणी:आर॰ डी॰ बर्मन द्वारा संगीतबद्ध फिल्में]] 272rirwqnwzs2k3c7xv48ddfqbj8r93 6446886 6446885 2025-06-30T18:36:14Z ~2025-103151 875919 /* मुख्य कलाकार */ 6446886 wikitext text/x-wiki {{ज्ञानसन्दूक फ़िल्म | name = रामपुर का लक्ष्मण | image = रामपुर का लक्ष्मण.jpg | caption = '''रामपुर का लक्ष्मण''' का पोस्टर | director = [[मनमोहन देसाई]] | producer = ए॰ ए॰ नाडियाडवाला | writer = | narrator = | starring = [[रणधीर कपूर]],<br />[[रेखा]],<br />[[शत्रुघन सिन्हा|शत्रुघ्न सिन्हा]]<br /> |music = [[राहुल देव बर्मन]] | cinematography = | editing = | distributor = | released = 1972 | runtime = | country = [[भारत]] | language = [[हिन्दी]] | budget = }} '''रामपुर का लक्ष्मण''' 1972 की हिन्दी फिल्म है। यह फिल्म [[मनमोहन देसाई]] द्वारा निर्देशित है। फिल्म में [[रणधीर कपूर]], [[रेखा]] और [[शत्रुघन सिन्हा|शत्रुघ्न सिन्हा]] हैं। संगीत [[राहुल देव बर्मन]] द्वारा रचित है।<ref>{{cite news |last1=मिश्र |first1=यतींद्र |title=संगीत परंपरा के विद्रोही संगीतकार आरडी बर्मन |url=https://www.bbc.com/hindi/entertainment-40070215 |accessdate=25 मई 2019 |work=[[बीबीसी हिन्दी]] |date=27 जून 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190224173437/https://www.bbc.com/hindi/entertainment-40070215 |archive-date=24 फ़रवरी 2019 |url-status=live }}</ref> == संक्षेप == केदारनाथ भार्गव ([[मनमोहन कृष्ण]]ा), उनकी पत्नी, लक्ष्मी और दो बेटे, राम और लक्ष्मण, बेघर हैं। एक यात्रा के समय, उनकी ट्रेन पटरी से उतर जाती है और परिवार तीन समूहों में अलग हो जाता है। लक्ष्मी बम्बई के मेयर और उनकी बेटी, रेखा के घर में एक नौकरानी के रूप में काम करने लगती है। राम का अपहरण एक अपराधी द्वारा किया जाता है। केदारनाथ और लक्ष्मण एक साथ होते हैं। लक्ष्मण का साथ देने आये रतनलाल वर्मा नाम के दयालु आदमी को ट्रक टक्कर मार देता है और वह अपंग हो जाते हैं। केदारनाथ और लक्ष्मण, रतनलाल के गाँव, रामपुर में रहने लगते हैं और वे एक परिवार के रूप में एक साथ रहते हैं। रतनलाल का एक बेटा प्रकाश है। वर्षों बाद, बड़ा हो चुका प्रकाश ([[रमेश देव]]) बम्बई चला जाता है, जहाँ उसे एक जौहरी के यहाँ नौकरी मिल जाती है। जब दो महीने तक रतनलाल को उसकी कोई खबर नहीं मिलती, तो वह लक्ष्मण ([[रणधीर कपूर]]) को बम्बई जाने के लिए कहता है। बंबई पहुंचने पर, लक्ष्मण को पता चलता है कि प्रकाश को पुलिस ने कुंदन कुमार नामक एक व्यक्ति की हत्या करने के लिए गिरफ्तार कर लिया है। बाद में उसे दोषी पाया जाता है और उसे फांसी की सजा दी जाती है। लक्ष्मण यह पता लगाने की कोशिश करता है कि वास्तव में कुंदन की हत्या किसने की। वह लुईस डिसूजा के भेष में एक गिरोह में शामिल हो जाता है। लक्ष्मण को यह नहीं पता कि इस गिरोह का नेता कोई और नहीं बल्कि उसका भाई राम ([[शत्रुघन सिन्हा|शत्रुघ्न सिन्हा]]) है। == मुख्य कलाकार == * [[रणधीर कपूर]] ― लक्ष्मण भार्गव * [[रेखा]] ― रेखा चौधरी * [[शत्रुघन सिन्हा|शत्रुघ्न सिन्हा]] ― राम भार्गव / कुमार * [[पदमा खन्ना|पद्मा खन्ना]] ― जूली * [[रंजीत]] ― पीटर * [[रूपेश कुमार]] ― चगनलाल * [[रमेश देव]] ― प्रकाश वर्मा * [[सुलोचना (फ़िल्म अभिनेत्री)|सुलोचना लाटकर]] ― लक्ष्मी भार्गव * [[मनमोहन कृष्ण]]ा ― केदारनाथ भार्गव * [[राज मेहरा]] ― चौधरी * केशव राणा ― कुंदन कुमार * [[विजू खोटे]] ― माइकल * रणधीर ― रतनलाल वर्मा == संगीत == {{Tracklist | heading = गीत | extra_column = गायक | all_music = [[राहुल देव बर्मन]] | all_lyrics = [[मजरुह सुल्तानपुरी]] | title1 = साँवला रंग है मेरा | extra1 = [[आशा भोसले]] | length1 = 5:28 | title2 = काहे अपनो के | extra2 = [[आशा भोसले]], [[किशोर कुमार]] | length2 = 2:57 | note2= डुएट | title3 = काहे अपनो के | extra3 = [[किशोर कुमार]] | length3 = 3:52 | note3 = सोलो | title4 = रामपुर का वासी हूँ | extra4 = [[किशोर कुमार]] | length4 = 5:03 | title5 = गुम है किसी के प्यार में | extra5 = [[किशोर कुमार]], [[लता मंगेशकर]] | length5 = 4:15 | title6 = अलबेला रे रुक जाना | extra6 = [[लता मंगेशकर]] | length6 = 4:19 | title7 = प्यार का समय कम है जहाँ | extra7 = [[किशोर कुमार]], [[लता मंगेशकर]], [[मोहम्मद रफ़ी]] | length7 = 4:54 }} ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} == बाहरी कड़ियाँ == * {{imdb title|0214042|रामपुर का लक्ष्मण}} {{मनमोहन देसाई}} [[श्रेणी:1972 में बनी हिन्दी फ़िल्म]] [[श्रेणी:आर॰ डी॰ बर्मन द्वारा संगीतबद्ध फिल्में]] 8fonmizhdznfsado3c2tmuh8u6dzls5 मॉड्यूल:Location map/data/Thailand 828 1053148 6446943 4236566 2025-06-30T23:29:27Z Milenioscuro 71792 svg 6446943 Scribunto text/plain return { name = 'थाईलैण्ड', top = 20.6, bottom = 5.4, left = 97.1, right = 106.0, defaultscale = 0.6, image = 'Thailand adm location map.svg', image1 = 'Thailand relief location map.svg' } iyh65q79xvpd7bazdgt4icv883cxkre अमानगंज 0 1075112 6446855 5266962 2025-06-30T17:34:50Z Sashikant rai 123 794329 2011 जनगणना के अनुसार जनसंख्या, साक्षरता और भूगोल की जानकारी जोड़ी गई 6446855 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement |name = अमानगंज |other_name = Amanganj |image = |image_caption = |pushpin_label = अमानगंज |pushpin_map = India Madhya Pradesh |coordinates = {{coord|24.43|80.03|display=inline, title}} |pushpin_map_caption = मध्य प्रदेश में स्थिति |subdivision_type = देश |subdivision_name = {{IND}} |subdivision_type1 = [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|प्रान्त]] |subdivision_name1 = [[मध्य प्रदेश]] |subdivision_type2 = [[भारत के ज़िले|ज़िला]] |subdivision_name2 = [[पन्ना ज़िला]] |population_total = 13886 |population_as_of = 2011 |demographics_type1 = भाषा |demographics1_title1= प्रचलित |demographics1_info1= [[हिन्दी]] |timezone1 = [[भारतीय मानक समय]] |utc_offset1 = +5:30 }} '''अमानगंज''' (Amanganj) [[भारत]] के [[मध्य प्रदेश]] राज्य के [[पन्ना ज़िले]] में स्थित एक नगर है। [[राष्ट्रीय राजमार्ग ४३ (भारत)|राष्ट्रीय राजमार्ग ४३]] यहाँ से गुज़रता है।<ref>"[https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ Inde du Nord: Madhya Pradesh et Chhattisgarh] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190703183559/https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ|date=3 जुलाई 2019}}," Lonely Planet, 2016, ISBN 9782816159172</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=u6VB9_CrsfoC Tourism in the Economy of Madhya Pradesh]," Rajiv Dube, Daya Publishing House, 1987, ISBN 9788170350293</ref> == इन्हें भी देखें == * [[पन्ना ज़िला]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{मध्य प्रदेश के जिले}} [[श्रेणी:पन्ना ज़िला]] [[श्रेणी:मध्य प्रदेश के शहर]] [[श्रेणी:पन्ना ज़िले के नगर]] m6aem19v6fu009wm9hzahn3cp79oafb 6446860 6446855 2025-06-30T17:49:46Z Sashikant rai 123 794329 Added demographic and geography data from 2011 Census 6446860 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement |name = अमानगंज |other_name = Amanganj |image = |image_caption = |pushpin_label = अमानगंज |pushpin_map = India Madhya Pradesh |coordinates = {{coord|24.43|80.03|display=inline, title}} |pushpin_map_caption = मध्य प्रदेश में स्थिति |subdivision_type = देश |subdivision_name = {{IND}} |subdivision_type1 = [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|प्रान्त]] |subdivision_name1 = [[मध्य प्रदेश]] |subdivision_type2 = [[भारत के ज़िले|ज़िला]] |subdivision_name2 = [[पन्ना ज़िला]] |population_total = 13886 |population_as_of = 2011 |demographics_type1 = भाषा |demographics1_title1= प्रचलित |demographics1_info1= [[हिन्दी]] |timezone1 = [[भारतीय मानक समय]] |utc_offset1 = +5:30 }} '''अमानगंज''' (Amanganj) [[भारत]] के [[मध्य प्रदेश]] राज्य के [[पन्ना ज़िले]] में स्थित एक नगर है। [[राष्ट्रीय राजमार्ग ४३ (भारत)|राष्ट्रीय राजमार्ग ४३]] यहाँ से गुज़रता है।<ref>"[https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ Inde du Nord: Madhya Pradesh et Chhattisgarh] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190703183559/https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ|date=3 जुलाई 2019}}," Lonely Planet, 2016, ISBN 9782816159172</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=u6VB9_CrsfoC Tourism in the Economy of Madhya Pradesh]," Rajiv Dube, Daya Publishing House, 1987, ISBN 9788170350293</ref> == इन्हें भी देखें == * [[पन्ना ज़िला]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} {{मध्य प्रदेश के जिले}} [[श्रेणी:पन्ना ज़िला]] [[श्रेणी:मध्य प्रदेश के शहर]] [[श्रेणी:पन्ना ज़िले के नगर]] j1gv7t0h0vixqtjrgn70bmabjngocxg सदस्य वार्ता:Mahatoofficial 3 1101050 6447109 5705764 2025-07-01T10:24:31Z Sanjeev bot 127039 बॉट: हहेच सूचना। 6447109 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=Madan Mahato|name=Mahatoofficial}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 00:54, 3 नवम्बर 2019 (UTC) == [[:गुस्टिधारी|गुस्टिधारी]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[Image:Desc-i.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:गुस्टिधारी|गुस्टिधारी]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#व2|मापदंड व2]] के&nbsp;अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है।<center>'''[[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#व2|व2]]{{*}} परीक्षण पृष्ठ'''</center> इसमें वे पृष्ठ आते हैं जिन्हें परीक्षण के लिये बनाया गया है। यदि आपने यह पृष्ठ परीक्षण के लिये बनाया था तो उसके लिये [[वि:प्रयोगस्थल|प्रयोगस्थल]] का उपयोग करें। यदि आप विकिपीडिया पर हिन्दी टाइप करना सीखना चाहते हैं तो [[विकिपीडिया:देवनागरी में कैसे टंकण करें?|देवनागरी में कैसे टाइप करें]] पृष्ठ देखें। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है। [[सदस्य:Raju Jangid|Raju Jangid]] ([[सदस्य वार्ता:Raju Jangid|वार्ता]]) 04:29, 5 दिसम्बर 2019 (UTC) == [[:बारह मासे तेरह परब|बारह मासे तेरह परब]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[File:Ambox warning pn.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:बारह मासे तेरह परब|बारह मासे तेरह परब]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#व5|मापदंड व5]] के&nbsp;अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है।<center>'''[[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#व5|व5]]{{*}} ख़ाली पृष्ठ'''</center> इसमें वे सभी पृष्ठ आते हैं जिनमें कोई सामग्री नहीं है, और न ही किसी पुराने अवतरण में थी। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है। [[सदस्य:Raju Jangid|Raju Jangid]] ([[सदस्य वार्ता:Raju Jangid|वार्ता]]) 09:24, 13 जनवरी 2020 (UTC) == [[:कुङमालि_संसकारिति|कुङमालि_संसकारिति]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[Image:Ambox warning pn.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:कुङमालि_संसकारिति|कुङमालि_संसकारिति]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के निम्न मापदंडों के&nbsp;अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है। * '''[[वि:हटाना#व2|व2]]. परीक्षण पृष्ठ''' * '''[[वि:हटाना#व5|व5]]. ख़ाली पृष्ठ''' यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<span style="font-family: Cambria;">[[सदस्य:Nilesh shukla|<span style="color: teal;">'''निलेश शुक्ला'''</span>]] ([[User talk:Nilesh shukla|वार्ता]])</span> 17:52, 24 जनवरी 2020 (UTC) == सार्वभौमिक आचार संहिता (यूनिवर्सल कोड ऑफ कंडक्ट) पर आपके महत्वपूर्ण विचार == प्रिय मित्र, [[:m:Universal_Code_of_Conduct/hi|सार्वभौमिक आचार संहिता]] (यूनिवर्सल कोड ऑफ कंडक्ट) जिसका उद्देश्य विकिपीडिया पर ऐसा वातावरण बनाने में मदद करना है जहाँ कोई भी, '''बिना किसी उत्पीड़न अथवा भय के''', सुरक्षित रूप से अपना योगदान दे सके। इस विषय पर विभिन्न समुदाय के सदस्यों से उनके विचार एकत्रित किए जा रहे हैं। चूँकि आप समुदाय के एक '''महत्वपूर्ण सदस्य''' हैं, आपके दिए विचार तथा सुझाव हमारे लिए '''अति महत्वपूर्ण''' है जो की इस सार्वभौमिक आचार संहिता को बनाने में न केवल सहायक होंगे अपितु '''हमारे विकिपीडिया समुदाय का प्रतिनिधित्व''' भी करेंगे। आपके लिए इस आचार संहिता की भाषा और सामग्री को बेहतर ढंग से प्रस्तुत करने, उत्पीड़न मुक्त स्थान बनाने तथा विकी आंदोलन को आगे बढ़ाने में योगदान करने का '''प्रमुख अवसर''' है। '''[https://docs.google.com/forms/u/1/d/e/1FAIpQLSefDi72TbTsVERmsVnfjzHxSs9LE_9NAOarPun5Wv9vpVqabg/viewform?usp=send_form आपकी सुविधा हेतु एक गूगल प्रपत्र]''' (फॉर्म : कुछ ही मिनटों में भरने योग्य) भी तैयार किया गया है जिसके भरने की '''अंतिम तिथि 25 अप्रेल 2020''' है, इस प्रपत्र को भरकर इस विषय पर अपने विचार/सुझाव देवें इसके अतिरिक्त आप अपने विचार चौपाल, [[:m:User_talk:Suyash_(WMF)|मेरे वार्ता पृष्ठ]], अथवा सीधे ई-मेल (suyash-ctr [at] wikimedia [.] org) के माध्यम से भी दे सकते है, धन्यवाद! ''यह संदेश 'मास-मैसेज' संदेश सुविधा के माध्यम से दिया गया है।'' --[[:m:User:Suyash (WMF)|Suyash (WMF)]]([[User_talk:Suyash_(WMF)|वार्ता]]), {{<includeonly>subst:</includeonly>#time:l G:i, d F Y||hi}} (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Suyash_(WMF)/WP-lists&oldid=19993507 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Suyash (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == जून 2021 == [[Image:Stop hand nuvola.svg|30px|alt=|link=]] यह आपकी '''अंतिम चेतावनी''' है; अगली बार आपके द्वारा विकिपीडिया पर [[विकिपीडिया:बर्बरता|बर्बरता]] करने पर, आपको बिना किसी सूचना के '''[[विकिपीडिया:निषेध नियमावली|संपादन करने से अवरोधित]] किया जा सकता है'''।<!-- Template:uw-vandalism4 --> [[User:QueerEcofeminist|<span style="color:#FF00FF;">'''Queer'''</span><span style="color:#8DB600;">'''Eco'''</span><span style="color:#FF7E00;">'''feminist'''</span>]] [they/them/their] 14:18, 10 जून 2021 (UTC) == 2021 Wikimedia Foundation Board elections: Eligibility requirements for voters == Greetings, The eligibility requirements for voters to participate in the 2021 Board of Trustees elections have been published. You can check the requirements on [[:m:Wikimedia_Foundation_elections/2021#Eligibility_requirements_for_voters|this page]]. You can also verify your eligibility using the [https://meta.toolforge.org/accounteligibility/56 AccountEligiblity tool]. [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य वार्ता:MediaWiki message delivery|वार्ता]]) 16:32, 30 जून 2021 (UTC) <small>''Note: You are receiving this message as part of outreach efforts to create awareness among the voters.''</small> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:KCVelaga_(WMF)/Targets/Temp&oldid=21669859 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:KCVelaga (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[:महतो स्वशासन व्यवस्था|महतो स्वशासन व्यवस्था]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[File:Ambox warning pn.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:महतो स्वशासन व्यवस्था|महतो स्वशासन व्यवस्था]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#ल4|मापदंड ल4]] के&nbsp;अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है।<center>'''[[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#ल4|ल4]]{{*}} प्रतिलिपि लेख'''</center> इस मापदंड के अंतर्गत वो लेख आते हैं जो किसी पुराने लेख की प्रतिलिपि हैं। इसमें वे लेख भी आते हैं जो किसी ऐसे विषय पर बनाए गए हैं जिनपर पहले से लेख मौजूद है और पुराना लेख नए लेख से बेहतर है। आपका बनाया लेख पहले ही [[:कुड़मी महतो]] नाम से मौजूद है।&nbsp;कृपया लेख बनाने से पहले उस शीर्षक के लिये [[विशेष:Search|खोज]] कर लिया करें। यदि आप इस विषय पर और लिखना चाहते हैं तो मूल लेख&nbsp;[[:कुड़मी महतो]] पर लिखें। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> [[सदस्य: रोहित साव27|<span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: black">'''रोहित'''</span>]]<sup>[[User talk:रोहित साव27|<span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: black">'''बातचीत'''</span>]]</sup> 08:22, 17 जुलाई 2021 (UTC) == अगस्त 2021 == [[Image:Stop hand nuvola.svg|30px|alt=|link=]] यह आपकी '''अंतिम चेतावनी''' है; अगली बार आपके द्वारा विकिपीडिया पर [[विकिपीडिया:बर्बरता|बर्बरता]] करने पर, आपको बिना किसी सूचना के '''[[विकिपीडिया:निषेध नियमावली|संपादन करने से अवरोधित]] किया जा सकता है'''।<!-- Template:uw-vandalism4 --> [[User:QueerEcofeminist|<span style="color:#FF00FF;">'''Queer'''</span><span style="color:#8DB600;">'''Eco'''</span><span style="color:#FF7E00;">'''feminist'''</span>]] [they/them/their] 16:18, 11 अगस्त 2021 (UTC) == [[:कुड़माली संस्कृति|कुड़माली संस्कृति]] पृष्ठ का [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकन == नमस्कार, [[:कुड़माली संस्कृति|कुड़माली संस्कृति]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकित किया गया है। इस बारे में चर्चा '''[[:विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/कुड़माली संस्कृति|विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/कुड़माली संस्कृति]]''' पर हो रही है। इस चर्चा में भाग लेने के लिये आपका स्वागत है। नामांकनकर्ता ने नामांकन करते समय निम्न कारण प्रदान किया है: <center>विषय अलग से लेख बनाने योग्य ज्ञानकोशीय उल्लेखनीयता नहीं रखता।</center> कृपया इस नामांकन का उत्तर चर्चा पृष्ठ पर ही दें। चर्चा के दौरान आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। परंतु जब तक चर्चा जारी है, कृपया पृष्ठ से नामांकन साँचा ना हटाएँ।--[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 07:47, 13 अगस्त 2021 (UTC) == विकिमीडिया फाउंडेशन के वर्ष 2021 के बोर्ड ऑफ ट्रस्टीज़ के चुनावों में मतदान करना भूलिएगा नही == आपका Mahatoofficial, यह संदेश आपको इसलिए भेजा जा रहा है क्योंकि आप विकिमीडिया फाउंडेशन के वर्ष 2021 के बोर्ड ऑफ ट्रस्टीज़ के चुनावों में मतदान करने के योग्य हैं। इस बार चुनाव 18 अगस्त, 2021 को शुरू होंगे और 31 अगस्त, 2021 को बंद होंगे। विकिमीडिया फाउंडेशन, हिन्दी विकिपीडिया जैसी परियोजनाओं का संचालन करता है और इसके संचालन की जिम्मेदारी बोर्ड ऑफ ट्रस्टीज़ के हाथों में है। बोर्ड विकिमीडिया फाउंडेशन का निर्णय लेने वाला निकाय है। [[:m:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Overview|बोर्ड ऑफ ट्रस्टीज़ के बारे में अधिक जानकारी यहां से प्राप्त करें]]। इस साल कम्युनिटी के वोटों के आधार पर चार सीटों का चयन किया जाएगा। इन सीटों के लिए दुनिया भर से 19 उम्मीदवार मैदान में हैं। [[:m:Wikimedia_Foundation_elections/2021/Candidates#Candidate_Table|बोर्ड ऑफ ट्रस्टीज़ के वर्ष 2021 के उम्मीदवारों के बारे में अधिक जानकारी यहां से प्राप्त करें]]। कम्युनिटी के लगभग 70,000 सदस्यों को मतदान के लिए आमंत्रण दिया गया है। जिसमें आप भी शामिल हैं! मतदान केवल 31 अगस्त 23:59 UTC तक जारी रहेगी। *[[:hi:Special:SecurePoll/vote/Wikimedia_Foundation_Board_Elections_2021|'''हिन्दी विकिपीडिया के सुरक्षित निर्वाचन पर जाकर मतदान करें''']]। अगर आप पहले ही मतदान कर चुके हैं, तो मतदान करने के लिए धन्यवाद और कृपया इस ई-मेल को नज़रअंदाज़ करें। लोग केवल एक बार वोट कर सकते हैं, भले ही उनके पास कितने भी अकाउंट हों। [[:m:Wikimedia Foundation elections/2021|इस चुनाव के बारे में अधिक जानकारी यहां से पढ़ें]]। [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य वार्ता:MediaWiki message delivery|वार्ता]]) 11:27, 26 अगस्त 2021 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:KCVelaga_(WMF)/Targets/Temp&oldid=21937838 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:KCVelaga (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[:रहइन परब|रहइन परब]] पृष्ठ का [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकन == नमस्कार, [[:रहइन परब|रहइन परब]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकित किया गया है। इस बारे में चर्चा '''[[:विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/रहइन परब|विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/रहइन परब]]''' पर हो रही है। इस चर्चा में भाग लेने के लिये आपका स्वागत है। नामांकनकर्ता ने नामांकन करते समय निम्न कारण प्रदान किया है: <center>मूल शोध।</center> कृपया इस नामांकन का उत्तर चर्चा पृष्ठ पर ही दें। चर्चा के दौरान आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। परंतु जब तक चर्चा जारी है, कृपया पृष्ठ से नामांकन साँचा ना हटाएँ। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 02:43, 17 मई 2022 (UTC) == WikiConference India 2023: Program submissions and Scholarships form are now open == Dear Wikimedian, We are really glad to inform you that '''[[:m:WikiConference India 2023|WikiConference India 2023]]''' has been successfully funded and it will take place from 3 to 5 March 2023. The theme of the conference will be '''Strengthening the Bonds'''. We also have exciting updates about the Program and Scholarships. The applications for scholarships and program submissions are already open! You can find the form for scholarship '''[[:m:WikiConference India 2023/Scholarships|here]]''' and for program you can go '''[[:m:WikiConference India 2023/Program Submissions|here]]'''. For more information and regular updates please visit the Conference [[:m:WikiConference India 2023|Meta page]]. If you have something in mind you can write on [[:m:Talk:WikiConference India 2023|talk page]]. ‘‘‘Note’’’: Scholarship form and the Program submissions will be open from '''11 November 2022, 00:00 IST''' and the last date to submit is '''27 November 2022, 23:59 IST'''. Regards [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य वार्ता:MediaWiki message delivery|वार्ता]]) 11:24, 16 नवम्बर 2022 (UTC) (on behalf of the WCI Organizing Committee) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/WCI_2023_active_users,_scholarships_and_program&oldid=24082246 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Nitesh Gill@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == WikiConference India 2023: Open Community Call and Extension of program and scholarship submissions deadline == Dear Wikimedian, Thank you for supporting Wiki Conference India 2023. We are humbled by the number of applications we have received and hope to learn more about the work that you all have been doing to take the movement forward. In order to offer flexibility, we have recently extended our deadline for the Program and Scholarships submission- you can find all the details on our [[:m:WikiConference India 2023|Meta Page]]. COT is working hard to ensure we bring together a conference that is truly meaningful and impactful for our movement and one that brings us all together. With an intent to be inclusive and transparent in our process, we are committed to organizing community sessions at regular intervals for sharing updates and to offer an opportunity to the community for engagement and review. Following the same, we are hosting the first Open Community Call on the 3rd of December, 2022. We wish to use this space to discuss the progress and answer any questions, concerns or clarifications, about the conference and the Program/Scholarships. Please add the following to your respective calendars and we look forward to seeing you on the call * '''WCI 2023 Open Community Call''' * '''Date''': 3rd December 2022 * '''Time''': 1800-1900 (IST) * '''Google Link'''': https://meet.google.com/cwa-bgwi-ryx Furthermore, we are pleased to share the email id of the conference contact@wikiconferenceindia.org which is where you could share any thoughts, inputs, suggestions, or questions and someone from the COT will reach out to you. Alternatively, leave us a message on the Conference [[:m:Talk:WikiConference India 2023|talk page]]. Regards [[सदस्य:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[सदस्य वार्ता:MediaWiki message delivery|वार्ता]]) 16:21, 2 दिसम्बर 2022 (UTC) On Behalf of, WCI 2023 Core organizing team. <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/WCI_2023_active_users,_scholarships_and_program&oldid=24083503 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Nitesh Gill@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == [[:आखाँइन जातरा|आखाँइन जातरा]] पृष्ठ का [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकन == नमस्कार, [[:आखाँइन जातरा|आखाँइन जातरा]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकित किया गया है। इस बारे में चर्चा '''[[:विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/आखाँइन जातरा|विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/आखाँइन जातरा]]''' पर हो रही है। इस चर्चा में भाग लेने के लिये आपका स्वागत है। नामांकनकर्ता ने नामांकन करते समय निम्न कारण प्रदान किया है: <center>उल्लेखनीय नहीं।</center> कृपया इस नामांकन का उत्तर चर्चा पृष्ठ पर ही दें। चर्चा के दौरान आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। परंतु जब तक चर्चा जारी है, कृपया पृष्ठ से नामांकन साँचा ना हटाएँ।[[सदस्य:Sanjeev bot|Sanjeev bot]] ([[सदस्य वार्ता:Sanjeev bot|वार्ता]]) 10:24, 1 जुलाई 2025 (UTC) q04225djmj7iejsjbfbuciq94xf8wly आशुतोष (आध्यात्मिक नेता) 0 1104822 6446893 6332029 2025-06-30T19:09:43Z ~2025-103223 875922 corrected content facts with notable links 6446893 wikitext text/x-wiki '''आशुतोष महाराज''' एक [[भारतीय]] [[आध्यात्मिक]] उपदेशक व सद्गुरु हैं। उन्हें सादर 'दिव्य गुरु' नाम से भी जाना जाता है। वे गैर-लाभकारी, आध्यात्मिक व सामाजिक संगठन, दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान (डीजेजेएस) के संस्थापक एवं प्रमुख हैं । आशुतोष महाराज ने वर्षों हिमालय में तप साधना कर सनातन धर्म के परम विज्ञान- 'ब्रह्म ज्ञान' पर सिद्धि हासिल की| वर्तमान में, वे अपने संगठन की विश्वव्यापी शाखाओं द्वारा इसी ब्रह्मज्ञान को प्रसारित कर 'आत्म- जाग्रति से विश्व शांति' के लक्ष्य की ओर कटिबद्ध हैं।<ref>https://www.bloomsbury.com/in/mahayogi-ashutosh-maharaj-9789386606204/</ref><ref>https://www.business-standard.com/india-news/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-rajnath-123070300832_1.html</ref><ref>{{Cite web|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/religious-news/human-mind-will-be-balanced-only-by-brahm-gyan/articleshow/72267092.cms|title='ब्रह्मज्ञान से ही संतुलित होगा मानव मन'|website=Navbharat Times|language=hi|access-date=2024-10-29}}</ref><ref name=":1" /> ==प्रारंभिक जीवन== आशुतोष महाराज का जन्म 1946 में मधुबनी जिले के लखनौर में एक हिंदू ब्राह्मण परिवार में हुआ था।<ref name="hta2">{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/bihar-born-ashutosh-had-face-offs-with-radical-sikhs/article1-1178132.aspx|title=Bihar-born Ashutosh had face-offs with radical Sikhs|date=29 January 2014|work=Hindustan Times|accessdate=8 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140808110046/http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/bihar-born-ashutosh-had-face-offs-with-radical-sikhs/article1-1178132.aspx|archive-date=8 अगस्त 2014|url-status=live}}</ref> आशुतोष महाराज ने अपने पारिवारिक पद को छोड़ दिया तथा जर्मनी से मास्टर्स पूरा करके वे ब्रह्मज्ञान की खोज में आत्म जाग्रति के लिए अग्रसर हो गए। <ref>{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/bihar-jd-u-mlc-writes-to-punjab-cm-wants-seer-s-body-back/article1-1182384.aspx|title=Bihar JD (U) MLC writes to Punjab CM, wants seer's body back|date=10 February 2014|work=Hindustan Times|accessdate=8 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140812133854/http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/bihar-jd-u-mlc-writes-to-punjab-cm-wants-seer-s-body-back/article1-1182384.aspx|archive-date=12 अगस्त 2014|url-status=live}}</ref><ref>{{cite news|url=http://indiatoday.intoday.in/story/ashutosh-maharaj-a-dead-seer-kept-alive-by-blind-faithfuls-in-punjab-village/1/341909.html|title=Ashutosh Maharaj: A dead seer kept alive by blind faithfuls in Punjab village|date=5 February 2014|work=India Today|accessdate=8 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140810081219/http://indiatoday.intoday.in/story/ashutosh-maharaj-a-dead-seer-kept-alive-by-blind-faithfuls-in-punjab-village/1/341909.html|archive-date=10 अगस्त 2014|url-status=live}}</ref> ऐसा माना जाता है कि वे हिमालय, वाराणसी में कई गुरुओं से मिलने गए थे और हमारे ऋषियों ने प्राचीन काल में जो ब्रह्मज्ञान पर अनुसंधान किया था, उसे आशुतोष महाराज ने वर्तमान में अपनी तप-साधना द्वारा सिद्ध किया <ref>{{cite news|url=http://www.tribuneindia.com/2002/20020830/punjab1.htm|title=Police guards Ashutosh dera|date=30 August 2002|work=The Tribune|accessdate=8 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304070446/http://www.tribuneindia.com/2002/20020830/punjab1.htm|archive-date=4 मार्च 2016|url-status=live}}</ref><ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.jagran.com/news/national-djjs-mega-janmashtami-manu-bhaker-and-union-ministers-participated-in-matki-phod-activity-to-combat-social-evils-23786011.html|title=डीजेजेएस मेगा जन्माष्टमी: केंद्रीय मंत्रियों के साथ मनु भाकर ने सामाजिक बुराइयों से निपटने के लिए मटकी फोड़ कार्यक्रम में लिया भाग - DJJS Mega Janmashtami Manu Bhaker and Union Ministers participated in Matki Phod activity to combat social evils|website=Jagran|language=hi|access-date=2024-10-29}}</ref> ==दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान== आशुतोष महाराज ने 1983 में नूरमहल, [[पंजाब (भारत)|पंजाब, भारत]] में एक गैर-आध्यात्मिक लाभकारी संगठन के रूप में दिव्य ज्योति जागृति संस्थान की स्थापना की।<ref name="ht12">{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/dead-or-alive-mystery-shrouds-sect-head-ashutosh-s-health/article1-1177818.aspx|title=Dead or alive? Mystery shrouds sect head Ashutosh's health|date=29 January 2014|newspaper=Hindustan Times|accessdate=8 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140810154923/http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/dead-or-alive-mystery-shrouds-sect-head-ashutosh-s-health/article1-1177818.aspx|archive-date=10 अगस्त 2014|url-status=live}}</ref> 1991 में नई दिल्ली में सोसायटी पंजीकरण अधिनियम के तहत इसके मुख्यालय को पंजीकृत किया गया था। संगठन के लगभग 30 मिलियन अनुयायी होने का दावा है। इसकी 350 शाखाएँ 15 देशों में फैली हुई हैं। <ref name="bbchindi2">{{cite news|url=http://www.bbc.co.uk/hindi/india/2014/03/140313_dead_guru_body_preserved_sr.shtml|title=मरने के बाद गुरु को शिष्यों ने फ़्रीजर में डाला|date=13 March 2014|accessdate=8 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140605032216/http://www.bbc.co.uk/hindi/india/2014/03/140313_dead_guru_body_preserved_sr.shtml|archive-date=5 जून 2014|publisher=BBC|language=Hindi|url-status=live}}</ref> संगठन की वेबसाइट के अनुसार, उनका मिशन है-एक ऐसे विश्व को साकार करना, जहाँ प्रत्येक इकाई आत्मान्वेषण के सनातन विज्ञान- 'ब्रह्म ज्ञान द्वारा सत्य, सद्भावना और न्याय की प्रतिमा बन जाए तथा जिसके प्रभाव से समस्त सामाजिक अपराधों व आतंकों का मूलोच्छेदन हो पाए। <ref name="web2">{{cite web|url=https://www.djjs.org/about-djjs|title=About Us|publisher=DJJS|archive-url=https://web.archive.org/web/20140812214351/https://www.djjs.org/about-djjs|archive-date=12 अगस्त 2014|accessdate=8 August 2014|url-status=dead}}</ref><ref name=":2" /> दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान अपने अनेकों सामाजिक प्रकल्पों के जरिए समाज के विभिन्न क्षेत्रों व वर्गों में बदलाव लाने हेतु कार्यरत है। आशुतोष महाराज के मार्गदर्शन में सक्रिय ये प्रकल्प इस प्रकार हैं: नेत्रहीनों एवं विक्लांगों के लिए 'अंतरदृष्टि', कैदियों के सुधार एवं पुनर्वास के लिए 'अंतरक्रांति', देसी नसलों की गायों के संरक्षण एवं संवर्धन के लिए 'कामधेनु', अभावग्रस्त बच्चों के समग्र विकास के लिए 'मंथन', लैंगिक समानता एवं महिला सशक्तिकरण के लिए 'संतुलन', नशा उन्मूलन के लिए 'बोध', पर्यावरण संतुलन के लिए 'संरक्षण', सम्पूर्ण स्वास्थ्य उपचार के लिए 'आरोग्य', प्राकृतिक एवं मानव निर्मित आपदा प्रबंधन के लिए 'समाधान', युवाओं को जागृत एवं प्रेरित करने के लिए 'SAM', कॉर्पोरेट जगत के कर्मचारियों के मानसिक स्वास्थ्य के लिए 'PEACE Program।<ref name=":0">{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/events/gurgaon/volunteers-of-peace-program-spent-a-day-at-an-old-age-home-in-gurgaon/articleshow/86339070.cms|title=Volunteers of PEACE Program spent a day at an old age home in Gurgaon|date=2021-09-19|work=The Times of India|access-date=2024-10-28|issn=0971-8257}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.religionworld.in/spiritual-guru-and-a-social-reformer/|title=DJJS: Ashutosh Maharaj Vision to Serve Humanity Religion World|last=World|first=Religion|date=2017-07-05|website=Religion World|language=en-US|access-date=2024-10-28}}</ref> == विचारधारा और दर्शन == आशुतोष महाराज के अनुसार ब्रह्मज्ञान की दीक्षा अध्यात्म का सनातन विज्ञान है। गुरु द्वारा मस्तक पर हाथ रखकर जिज्ञासु की दिव्य दृष्टि उद्घाटित की जाती है। तब वह अपने अंतर्जगत में परमात्मा के प्रकाश का दर्शन या अनुभव करता हैं। इस आंतरिक अनुभूति के बाद ही ध्यान की शुरुआत होती है। इसी ब्रह्मज्ञान की ध्यान-साधना के जरिए मानव में शांति और समाज में क्रांति की नींव रखी जा सकती है। संस्थान के समर्पित सन्यासियों का भी कहना है कि वर्तमान समय में समाज की बिगड़ी दशा का समाधान केवल आध्यात्मिक क्रांति के द्वारा ही संभव है। आशुतोष महाराज कहते हैं कि इस ब्रह्मज्ञान से ही मानव का मन संतुलित हो सकता है और फिर वह व्यक्ति अपने आसपास के वातावरण में भी संतुलन बनाए रखता है।<ref>{{Cite web|url=https://www.speakingtree.in/ashutosh-maharaj-ji/|title=Ashutosh Maharaj Ji Master|website=www.speakingtree.in|access-date=2024-10-28}}</ref> संस्थान की वेबसाइट के अनुसार ब्रह्मज्ञान को पाने के लिए इच्छुक व्यक्तियों को संस्थान द्वारा आयोजित आध्यात्मिक कार्यक्रमों में सत्संग प्रवचनों को सुनना होता है। अगले चरण में वे संस्थान के संन्यासियों के समक्ष अपने आध्यात्मिक प्रश्नों को रख समाधान प्राप्त करते हैं। इसके पश्चात उन्हें ब्रह्मज्ञान की निःशुल्क दीक्षा प्रदान की जाती है। == सम्मान एवं पुरस्कार == साल 2017 में भारत की केंद्र सरकार ने दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान की नूरमहल, पंजाब स्थित कामधेनु गोशाला को देश की सर्वोच्च गोशाला का खिताब दिया था। इस गोशाला में देसी नस्ल की गायों, जैसे- साहीवाल, गीर, थारपाकर और कांकरेज की बड़ी वैज्ञानिक पद्दति से देख-रेख की जाती है। गायों का संपूर्ण रिकॉर्ड कंप्यूटराइज्ड किया जाता है। दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान के संतुलन प्रकल्प को विश्वव्यापी अंतर्राष्ट्रीय महिला दिवस (आईडब्ल्यूडी) संगठन द्वारा समाज में सार्थक परिवर्तन लाने के लिए 'ग्रासरूट इम्पैक्ट' की श्रेणी के तहत 2019 में 'सर्वश्रेष्ठ अभ्यास के रूप में चुना गया था।<ref>https://www.totalbhakti.com/guru-jeevan-parichay/item/8219-ashutosh-maharaj-ji?show=jeevan</ref> == प्रशंसनीय शब्द == 2023 के गुरु पूर्णिमा के आयोजन पर केंद्रीय मंत्री राजनाथ सिंह ने दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान की आध्यात्मिक, सामाजिक और सांस्कृतिक गतिविधियों की भूरी-भूरी प्रशंसा की और ह्रदय से दिव्य गुरु श्री आशुतोष महाराज का धन्यवाद किया। उन्होंने कहा कि वे खुश हैं कि डीजेजेएस मानव सेवा को ध्यान में रखकर हर क्षेत्र में काम कर रहा है। सिंह ने कहा, श्री आशुतोष महाराज ने सर्वोच्च परमार्थ के लक्ष्य के साथ लोगों को एकजुट किया। आशुतोष महाराज ने अपने कार्यों से लोगों को प्रेरित किया।"<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.amarujala.com/chandigarh/cow-s-breeds-record-in-noormahal?pageId=1|title=ये देश की पहली गौशाला है, जहां रहेगा गाय का वंशज रिकॉर्ड|website=Amar Ujala|language=hi|access-date=2024-10-28}}</ref> 2024 के जन्माष्टमी कार्यक्रम में केंद्रीय मंत्री गजेंद्र सिंह ने कहा, दिव्य गुरु श्री आशुतोष महाराज जी भारत की शुचिता और पवित्रता को बनाए रखने में जो अतुलनीय कार्य कर रहे हैं, उसकी बार-बार प्रशंसा करता हूं।<ref>{{Cite web|url=https://theprint.in/india/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-by-2047-rajnath/1653116/|title=Govt, society have to work together to make India developed nation by 2047: Rajnath|last=PTI|date=2023-07-03|website=ThePrint|language=en-US|access-date=2024-10-28}}</ref> 2024 के जन्माष्टमी कार्यक्रम में केंद्रीय मंत्री अन्नपूर्णा देवी ने कहा, दिव्य गुरु आशुतोष महाराज ने इतना बड़ा संगठन खड़ा किया है और उनके हजारों-हजारों भक्त हैं। इस सबके लिए बार बार अभिनंदन।<ref>{{Cite web|url=https://goachronicle.com/from-g20-agendas-to-spiritually-charged-theatrics-djjs-grand-janmashtami-enthralled-delhiites/|title=From G20 agendas to spiritually charged theatrics, DJJS Grand Janmashtami enthralled Delhiites - Goa Chronicle|date=2023-09-07|language=en-US|access-date=2024-10-28}}</ref> पूर्व केंद्रीय मंत्री स्मृति ईरानी संस्थान के 2023 के जन्माष्टमी कार्यक्रम में शामिल हुई और कहा, 'मैं दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान को आध्यात्मिक ज्ञान के क्षेत्र में उनके प्रयासों और योगदान के लिए बधाई देती हूं। यह उल्लेखनीय है कि डीजेजेएस ने आध्यात्मिकता के जरिए जेल के कैदियों को बदल दिया। यह एक कठिन कार्य है। लेकिन डीजेजेएस ने इसे संभव बनाया है और उन्हें सच्चाई के रास्ते पर आगे बढ़ने के लिए प्रेरित किया है।<ref name=":0" /> हिमाचल प्रदेश के मुख्यमंत्री [[सुखविंदर सिंह]] सुक्खू ने कहा कि 'दिव्य गुरु आशुतोष महाराज के मार्गदर्शन में दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान भारत और विदेश में समाज सेवा के कार्यों में उल्लेखनीय भूमिका निभा रहा है।' <ref>{{Cite web|url=https://www.internationalwomensday.com/Activity/14272/Divya-Jyoti-Jagrati-Sansthan-in-India-celebrates-womens-achievements-via-IWD-awards-program|title=Divya Jyoti Jagrati Sansthan in India celebrates women's achievements via IWD awards program|last=Day|first=International Women's|website=International Women's Day|language=en|access-date=2024-10-28}}</ref> योग गुरु बाबा रामदेव- जिस दिन हमारे जीवन में कोई ब्रह्मज्ञान प्रदाता जागृत संत आ जाता है, अज्ञान के अंधकार का अंत हो जाता है। मैं गौरवान्वित हूं यह कहते हुए कि पूज्य श्री आशुतोष महाराज जी ऐसे ही एक समर्थ गुरु हैं। अतः मैं श्री महाराज जी की दिव्य चेतना को उनके महान भागवत कार्य को प्रणाम करता हूं। ऐसे महापुरुष युगों-युगों के बाद इस धरती के कल्याण के लिए अवतरित होते हैं।<ref>{{Cite web|url=https://www.ptinews.com//news/national/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-by-2047-rajnath-/600830.html|title=Press Trust Of India|website=www.ptinews.com|access-date=2024-10-28}}</ref> '''आशुतोष महाराज''' एक [[भारतीय]] [[आध्यात्मिक]] उपदेशक थे जिन्हें उनके अनुयायी 'दिव्य गुरु' के नाम से संबोधित करते हैं। वे दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान (डीजेजेएस) के संस्थापक थे, जो एक गैर-लाभकारी, आध्यात्मिक व सामाजिक संगठन है। हालांकि, 2014 में आशुतोष महाराज को दिल का दौरा पड़ा और डॉक्टरों द्वारा उन्हें क्लिनिकली डेड घोषित किया गया। इसके बावजूद उनके अनुयायियों का दावा है कि वे "गहन समाधि" में हैं और उनका शरीर अब भी फ्रीजर में संरक्षित रखा गया है।<ref>https://www.bloomsbury.com/in/mahayogi-ashutosh-maharaj-9789386606204/</ref><ref>https://www.business-standard.com/india-news/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-rajnath-123070300832_1.html</ref><ref>{{Cite web|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/religious-news/human-mind-will-be-balanced-only-by-brahm-gyan/articleshow/72267092.cms|title='ब्रह्मज्ञान से ही संतुलित होगा मानव मन'|website=Navbharat Times|language=hi|access-date=2024-10-29}}</ref><ref name=":1" /> == प्रारंभिक जीवन == आशुतोष महाराज का जन्म 1946 में मधुबनी जिले के लखनौर में हुआ था।<ref name="hta2" /> उन्होंने पारिवारिक जीवन त्याग दिया और जर्मनी से मास्टर्स पूरी करने के बाद अध्यात्म की खोज में भारत लौटे। वे हिमालय, वाराणसी जैसे क्षेत्रों में ब्रह्मज्ञान की साधना के लिए कई गुरुओं से मिले।<ref>{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/bihar-jd-u-mlc-writes-to-punjab-cm-wants-seer-s-body-back/article1-1182384.aspx|title=Bihar JD (U) MLC writes to Punjab CM, wants seer's body back|date=10 February 2014|work=Hindustan Times|accessdate=8 August 2014}}</ref><ref>{{cite news|url=http://indiatoday.intoday.in/story/ashutosh-maharaj-a-dead-seer-kept-alive-by-blind-faithfuls-in-punjab-village/1/341909.html|title=Ashutosh Maharaj: A dead seer kept alive by blind faithfuls in Punjab village|date=5 February 2014|work=India Today|accessdate=8 August 2014}}</ref> == विवादित मृत्यु == 29 जनवरी 2014 को उन्हें दिल का दौरा पड़ा, जिसके बाद डॉक्टरों ने क्लिनिकल डेड घोषित कर दिया। मगर उनके अनुयायियों ने इस बात को नकारते हुए दावा किया कि वे समाधि में हैं और उनके शरीर को डीप फ्रीजर में सुरक्षित रखा गया। <ref>{{cite news|url=http://www.tribuneindia.com/2002/20020830/punjab1.htm|title=Police guards Ashutosh dera|date=30 August 2002|work=The Tribune}}</ref><ref name=":2" /> उनकी मृत्यु से जुड़ी स्थिति लगातार विवादों में रही है, क्योंकि शव के अंतिम संस्कार की जगह उसे संरक्षित रखने के पीछे संपत्ति और नेतृत्व को लेकर कई तरह की अटकलें लगती रही हैं। == दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान == उन्होंने 1983 में नूरमहल, [[पंजाब (भारत)|पंजाब]] में संस्थान की स्थापना की थी। संगठन का मुख्यालय 1991 में दिल्ली में पंजीकृत हुआ।<ref name="ht12" /> संस्थान के करीब 30 मिलियन अनुयायियों और 350 अंतरराष्ट्रीय शाखाओं का दावा किया जाता है। <ref name="bbchindi2" /> हालांकि, आशुतोष महाराज की मृत्यु के बाद नेतृत्व और संपत्ति को लेकर संस्थान भी कानूनी विवादों में घिर गया। <ref name="web2" /><ref name=":2" /> == विचारधारा और दर्शन == आशुतोष महाराज का मानना था कि ब्रह्मज्ञान के माध्यम से व्यक्ति को आत्म-साक्षात्कार हो सकता है। परन्तु उनकी मृत्यु के बाद यह शिक्षाएं उनके जीवित अस्तित्व से अधिक, अब एक विवादित धरोहर बनकर रह गई हैं। संस्थान का दावा है कि ब्रह्मज्ञान की दीक्षा निशुल्क दी जाती है, मगर आलोचकों का मानना है कि इसका प्रचार-प्रसार अब संगठन की विचारधारा से अधिक राजनीतिक और आर्थिक दायरे में हो गया है।<ref>{{Cite web|url=https://www.speakingtree.in/ashutosh-maharaj-ji/|title=Ashutosh Maharaj Ji Master|website=www.speakingtree.in}}</ref> == सम्मान एवं पुरस्कार == 2017 में कामधेनु गोशाला को भारत सरकार ने सर्वोच्च गोशाला घोषित किया था। हालांकि इन सबके बीच, 2014 से अब तक, संस्थान के आध्यात्मिक प्रमुख का शव अब भी संरक्षित है, जिससे संगठन की पारदर्शिता और नैतिकता पर सवाल उठते हैं।<ref>https://www.totalbhakti.com/guru-jeevan-parichay/item/8219-ashutosh-maharaj-ji?show=jeevan</ref> == आलोचना और सार्वजनिक बयान == राजनीतिक हस्तियों और धार्मिक नेताओं ने संस्थान की गतिविधियों की सराहना की है, परंतु कई लोग इसे एक मृत संत की पूजा और संपत्ति से जुड़ा खेल भी मानते हैं। बाबा रामदेव जैसे लोग जहाँ आशुतोष महाराज को समर्थ गुरु मानते हैं, वहीं कई सामाजिक कार्यकर्ताओं ने शव को फ्रीजर में रखने की प्रथा पर आपत्ति जताई है।<ref name=":1" /><ref>{{Cite web|url=https://www.ptinews.com//news/national/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-by-2047-rajnath-/600830.html|title=Press Trust Of India|website=www.ptinews.com}}</ref> = सन्दर्भ = 32feapupp2ykcynjnm47gc60clvj810 6446894 6446893 2025-06-30T19:10:23Z ~2025-103223 875922 6446894 wikitext text/x-wiki ==प्रारंभिक जीवन== आशुतोष महाराज का जन्म 1946 में मधुबनी जिले के लखनौर में एक हिंदू ब्राह्मण परिवार में हुआ था।<ref name="hta2">{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/bihar-born-ashutosh-had-face-offs-with-radical-sikhs/article1-1178132.aspx|title=Bihar-born Ashutosh had face-offs with radical Sikhs|date=29 January 2014|work=Hindustan Times|accessdate=8 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140808110046/http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/bihar-born-ashutosh-had-face-offs-with-radical-sikhs/article1-1178132.aspx|archive-date=8 अगस्त 2014|url-status=live}}</ref> आशुतोष महाराज ने अपने पारिवारिक पद को छोड़ दिया तथा जर्मनी से मास्टर्स पूरा करके वे ब्रह्मज्ञान की खोज में आत्म जाग्रति के लिए अग्रसर हो गए। <ref>{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/bihar-jd-u-mlc-writes-to-punjab-cm-wants-seer-s-body-back/article1-1182384.aspx|title=Bihar JD (U) MLC writes to Punjab CM, wants seer's body back|date=10 February 2014|work=Hindustan Times|accessdate=8 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140812133854/http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/bihar-jd-u-mlc-writes-to-punjab-cm-wants-seer-s-body-back/article1-1182384.aspx|archive-date=12 अगस्त 2014|url-status=live}}</ref><ref>{{cite news|url=http://indiatoday.intoday.in/story/ashutosh-maharaj-a-dead-seer-kept-alive-by-blind-faithfuls-in-punjab-village/1/341909.html|title=Ashutosh Maharaj: A dead seer kept alive by blind faithfuls in Punjab village|date=5 February 2014|work=India Today|accessdate=8 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140810081219/http://indiatoday.intoday.in/story/ashutosh-maharaj-a-dead-seer-kept-alive-by-blind-faithfuls-in-punjab-village/1/341909.html|archive-date=10 अगस्त 2014|url-status=live}}</ref> ऐसा माना जाता है कि वे हिमालय, वाराणसी में कई गुरुओं से मिलने गए थे और हमारे ऋषियों ने प्राचीन काल में जो ब्रह्मज्ञान पर अनुसंधान किया था, उसे आशुतोष महाराज ने वर्तमान में अपनी तप-साधना द्वारा सिद्ध किया <ref>{{cite news|url=http://www.tribuneindia.com/2002/20020830/punjab1.htm|title=Police guards Ashutosh dera|date=30 August 2002|work=The Tribune|accessdate=8 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304070446/http://www.tribuneindia.com/2002/20020830/punjab1.htm|archive-date=4 मार्च 2016|url-status=live}}</ref><ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.jagran.com/news/national-djjs-mega-janmashtami-manu-bhaker-and-union-ministers-participated-in-matki-phod-activity-to-combat-social-evils-23786011.html|title=डीजेजेएस मेगा जन्माष्टमी: केंद्रीय मंत्रियों के साथ मनु भाकर ने सामाजिक बुराइयों से निपटने के लिए मटकी फोड़ कार्यक्रम में लिया भाग - DJJS Mega Janmashtami Manu Bhaker and Union Ministers participated in Matki Phod activity to combat social evils|website=Jagran|language=hi|access-date=2024-10-29}}</ref> ==दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान== आशुतोष महाराज ने 1983 में नूरमहल, [[पंजाब (भारत)|पंजाब, भारत]] में एक गैर-आध्यात्मिक लाभकारी संगठन के रूप में दिव्य ज्योति जागृति संस्थान की स्थापना की।<ref name="ht12">{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/dead-or-alive-mystery-shrouds-sect-head-ashutosh-s-health/article1-1177818.aspx|title=Dead or alive? Mystery shrouds sect head Ashutosh's health|date=29 January 2014|newspaper=Hindustan Times|accessdate=8 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140810154923/http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/dead-or-alive-mystery-shrouds-sect-head-ashutosh-s-health/article1-1177818.aspx|archive-date=10 अगस्त 2014|url-status=live}}</ref> 1991 में नई दिल्ली में सोसायटी पंजीकरण अधिनियम के तहत इसके मुख्यालय को पंजीकृत किया गया था। संगठन के लगभग 30 मिलियन अनुयायी होने का दावा है। इसकी 350 शाखाएँ 15 देशों में फैली हुई हैं। <ref name="bbchindi2">{{cite news|url=http://www.bbc.co.uk/hindi/india/2014/03/140313_dead_guru_body_preserved_sr.shtml|title=मरने के बाद गुरु को शिष्यों ने फ़्रीजर में डाला|date=13 March 2014|accessdate=8 August 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140605032216/http://www.bbc.co.uk/hindi/india/2014/03/140313_dead_guru_body_preserved_sr.shtml|archive-date=5 जून 2014|publisher=BBC|language=Hindi|url-status=live}}</ref> संगठन की वेबसाइट के अनुसार, उनका मिशन है-एक ऐसे विश्व को साकार करना, जहाँ प्रत्येक इकाई आत्मान्वेषण के सनातन विज्ञान- 'ब्रह्म ज्ञान द्वारा सत्य, सद्भावना और न्याय की प्रतिमा बन जाए तथा जिसके प्रभाव से समस्त सामाजिक अपराधों व आतंकों का मूलोच्छेदन हो पाए। <ref name="web2">{{cite web|url=https://www.djjs.org/about-djjs|title=About Us|publisher=DJJS|archive-url=https://web.archive.org/web/20140812214351/https://www.djjs.org/about-djjs|archive-date=12 अगस्त 2014|accessdate=8 August 2014|url-status=dead}}</ref><ref name=":2" /> दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान अपने अनेकों सामाजिक प्रकल्पों के जरिए समाज के विभिन्न क्षेत्रों व वर्गों में बदलाव लाने हेतु कार्यरत है। आशुतोष महाराज के मार्गदर्शन में सक्रिय ये प्रकल्प इस प्रकार हैं: नेत्रहीनों एवं विक्लांगों के लिए 'अंतरदृष्टि', कैदियों के सुधार एवं पुनर्वास के लिए 'अंतरक्रांति', देसी नसलों की गायों के संरक्षण एवं संवर्धन के लिए 'कामधेनु', अभावग्रस्त बच्चों के समग्र विकास के लिए 'मंथन', लैंगिक समानता एवं महिला सशक्तिकरण के लिए 'संतुलन', नशा उन्मूलन के लिए 'बोध', पर्यावरण संतुलन के लिए 'संरक्षण', सम्पूर्ण स्वास्थ्य उपचार के लिए 'आरोग्य', प्राकृतिक एवं मानव निर्मित आपदा प्रबंधन के लिए 'समाधान', युवाओं को जागृत एवं प्रेरित करने के लिए 'SAM', कॉर्पोरेट जगत के कर्मचारियों के मानसिक स्वास्थ्य के लिए 'PEACE Program।<ref name=":0">{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/events/gurgaon/volunteers-of-peace-program-spent-a-day-at-an-old-age-home-in-gurgaon/articleshow/86339070.cms|title=Volunteers of PEACE Program spent a day at an old age home in Gurgaon|date=2021-09-19|work=The Times of India|access-date=2024-10-28|issn=0971-8257}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.religionworld.in/spiritual-guru-and-a-social-reformer/|title=DJJS: Ashutosh Maharaj Vision to Serve Humanity Religion World|last=World|first=Religion|date=2017-07-05|website=Religion World|language=en-US|access-date=2024-10-28}}</ref> == विचारधारा और दर्शन == आशुतोष महाराज के अनुसार ब्रह्मज्ञान की दीक्षा अध्यात्म का सनातन विज्ञान है। गुरु द्वारा मस्तक पर हाथ रखकर जिज्ञासु की दिव्य दृष्टि उद्घाटित की जाती है। तब वह अपने अंतर्जगत में परमात्मा के प्रकाश का दर्शन या अनुभव करता हैं। इस आंतरिक अनुभूति के बाद ही ध्यान की शुरुआत होती है। इसी ब्रह्मज्ञान की ध्यान-साधना के जरिए मानव में शांति और समाज में क्रांति की नींव रखी जा सकती है। संस्थान के समर्पित सन्यासियों का भी कहना है कि वर्तमान समय में समाज की बिगड़ी दशा का समाधान केवल आध्यात्मिक क्रांति के द्वारा ही संभव है। आशुतोष महाराज कहते हैं कि इस ब्रह्मज्ञान से ही मानव का मन संतुलित हो सकता है और फिर वह व्यक्ति अपने आसपास के वातावरण में भी संतुलन बनाए रखता है।<ref>{{Cite web|url=https://www.speakingtree.in/ashutosh-maharaj-ji/|title=Ashutosh Maharaj Ji Master|website=www.speakingtree.in|access-date=2024-10-28}}</ref> संस्थान की वेबसाइट के अनुसार ब्रह्मज्ञान को पाने के लिए इच्छुक व्यक्तियों को संस्थान द्वारा आयोजित आध्यात्मिक कार्यक्रमों में सत्संग प्रवचनों को सुनना होता है। अगले चरण में वे संस्थान के संन्यासियों के समक्ष अपने आध्यात्मिक प्रश्नों को रख समाधान प्राप्त करते हैं। इसके पश्चात उन्हें ब्रह्मज्ञान की निःशुल्क दीक्षा प्रदान की जाती है। == सम्मान एवं पुरस्कार == साल 2017 में भारत की केंद्र सरकार ने दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान की नूरमहल, पंजाब स्थित कामधेनु गोशाला को देश की सर्वोच्च गोशाला का खिताब दिया था। इस गोशाला में देसी नस्ल की गायों, जैसे- साहीवाल, गीर, थारपाकर और कांकरेज की बड़ी वैज्ञानिक पद्दति से देख-रेख की जाती है। गायों का संपूर्ण रिकॉर्ड कंप्यूटराइज्ड किया जाता है। दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान के संतुलन प्रकल्प को विश्वव्यापी अंतर्राष्ट्रीय महिला दिवस (आईडब्ल्यूडी) संगठन द्वारा समाज में सार्थक परिवर्तन लाने के लिए 'ग्रासरूट इम्पैक्ट' की श्रेणी के तहत 2019 में 'सर्वश्रेष्ठ अभ्यास के रूप में चुना गया था।<ref>https://www.totalbhakti.com/guru-jeevan-parichay/item/8219-ashutosh-maharaj-ji?show=jeevan</ref> == प्रशंसनीय शब्द == 2023 के गुरु पूर्णिमा के आयोजन पर केंद्रीय मंत्री राजनाथ सिंह ने दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान की आध्यात्मिक, सामाजिक और सांस्कृतिक गतिविधियों की भूरी-भूरी प्रशंसा की और ह्रदय से दिव्य गुरु श्री आशुतोष महाराज का धन्यवाद किया। उन्होंने कहा कि वे खुश हैं कि डीजेजेएस मानव सेवा को ध्यान में रखकर हर क्षेत्र में काम कर रहा है। सिंह ने कहा, श्री आशुतोष महाराज ने सर्वोच्च परमार्थ के लक्ष्य के साथ लोगों को एकजुट किया। आशुतोष महाराज ने अपने कार्यों से लोगों को प्रेरित किया।"<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.amarujala.com/chandigarh/cow-s-breeds-record-in-noormahal?pageId=1|title=ये देश की पहली गौशाला है, जहां रहेगा गाय का वंशज रिकॉर्ड|website=Amar Ujala|language=hi|access-date=2024-10-28}}</ref> 2024 के जन्माष्टमी कार्यक्रम में केंद्रीय मंत्री गजेंद्र सिंह ने कहा, दिव्य गुरु श्री आशुतोष महाराज जी भारत की शुचिता और पवित्रता को बनाए रखने में जो अतुलनीय कार्य कर रहे हैं, उसकी बार-बार प्रशंसा करता हूं।<ref>{{Cite web|url=https://theprint.in/india/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-by-2047-rajnath/1653116/|title=Govt, society have to work together to make India developed nation by 2047: Rajnath|last=PTI|date=2023-07-03|website=ThePrint|language=en-US|access-date=2024-10-28}}</ref> 2024 के जन्माष्टमी कार्यक्रम में केंद्रीय मंत्री अन्नपूर्णा देवी ने कहा, दिव्य गुरु आशुतोष महाराज ने इतना बड़ा संगठन खड़ा किया है और उनके हजारों-हजारों भक्त हैं। इस सबके लिए बार बार अभिनंदन।<ref>{{Cite web|url=https://goachronicle.com/from-g20-agendas-to-spiritually-charged-theatrics-djjs-grand-janmashtami-enthralled-delhiites/|title=From G20 agendas to spiritually charged theatrics, DJJS Grand Janmashtami enthralled Delhiites - Goa Chronicle|date=2023-09-07|language=en-US|access-date=2024-10-28}}</ref> पूर्व केंद्रीय मंत्री स्मृति ईरानी संस्थान के 2023 के जन्माष्टमी कार्यक्रम में शामिल हुई और कहा, 'मैं दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान को आध्यात्मिक ज्ञान के क्षेत्र में उनके प्रयासों और योगदान के लिए बधाई देती हूं। यह उल्लेखनीय है कि डीजेजेएस ने आध्यात्मिकता के जरिए जेल के कैदियों को बदल दिया। यह एक कठिन कार्य है। लेकिन डीजेजेएस ने इसे संभव बनाया है और उन्हें सच्चाई के रास्ते पर आगे बढ़ने के लिए प्रेरित किया है।<ref name=":0" /> हिमाचल प्रदेश के मुख्यमंत्री [[सुखविंदर सिंह]] सुक्खू ने कहा कि 'दिव्य गुरु आशुतोष महाराज के मार्गदर्शन में दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान भारत और विदेश में समाज सेवा के कार्यों में उल्लेखनीय भूमिका निभा रहा है।' <ref>{{Cite web|url=https://www.internationalwomensday.com/Activity/14272/Divya-Jyoti-Jagrati-Sansthan-in-India-celebrates-womens-achievements-via-IWD-awards-program|title=Divya Jyoti Jagrati Sansthan in India celebrates women's achievements via IWD awards program|last=Day|first=International Women's|website=International Women's Day|language=en|access-date=2024-10-28}}</ref> योग गुरु बाबा रामदेव- जिस दिन हमारे जीवन में कोई ब्रह्मज्ञान प्रदाता जागृत संत आ जाता है, अज्ञान के अंधकार का अंत हो जाता है। मैं गौरवान्वित हूं यह कहते हुए कि पूज्य श्री आशुतोष महाराज जी ऐसे ही एक समर्थ गुरु हैं। अतः मैं श्री महाराज जी की दिव्य चेतना को उनके महान भागवत कार्य को प्रणाम करता हूं। ऐसे महापुरुष युगों-युगों के बाद इस धरती के कल्याण के लिए अवतरित होते हैं।<ref>{{Cite web|url=https://www.ptinews.com//news/national/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-by-2047-rajnath-/600830.html|title=Press Trust Of India|website=www.ptinews.com|access-date=2024-10-28}}</ref> '''आशुतोष महाराज''' एक [[भारतीय]] [[आध्यात्मिक]] उपदेशक थे जिन्हें उनके अनुयायी 'दिव्य गुरु' के नाम से संबोधित करते हैं। वे दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान (डीजेजेएस) के संस्थापक थे, जो एक गैर-लाभकारी, आध्यात्मिक व सामाजिक संगठन है। हालांकि, 2014 में आशुतोष महाराज को दिल का दौरा पड़ा और डॉक्टरों द्वारा उन्हें क्लिनिकली डेड घोषित किया गया। इसके बावजूद उनके अनुयायियों का दावा है कि वे "गहन समाधि" में हैं और उनका शरीर अब भी फ्रीजर में संरक्षित रखा गया है।<ref>https://www.bloomsbury.com/in/mahayogi-ashutosh-maharaj-9789386606204/</ref><ref>https://www.business-standard.com/india-news/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-rajnath-123070300832_1.html</ref><ref>{{Cite web|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/religious-news/human-mind-will-be-balanced-only-by-brahm-gyan/articleshow/72267092.cms|title='ब्रह्मज्ञान से ही संतुलित होगा मानव मन'|website=Navbharat Times|language=hi|access-date=2024-10-29}}</ref><ref name=":1" /> == प्रारंभिक जीवन == आशुतोष महाराज का जन्म 1946 में मधुबनी जिले के लखनौर में हुआ था।<ref name="hta2" /> उन्होंने पारिवारिक जीवन त्याग दिया और जर्मनी से मास्टर्स पूरी करने के बाद अध्यात्म की खोज में भारत लौटे। वे हिमालय, वाराणसी जैसे क्षेत्रों में ब्रह्मज्ञान की साधना के लिए कई गुरुओं से मिले।<ref>{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/bihar-jd-u-mlc-writes-to-punjab-cm-wants-seer-s-body-back/article1-1182384.aspx|title=Bihar JD (U) MLC writes to Punjab CM, wants seer's body back|date=10 February 2014|work=Hindustan Times|accessdate=8 August 2014}}</ref><ref>{{cite news|url=http://indiatoday.intoday.in/story/ashutosh-maharaj-a-dead-seer-kept-alive-by-blind-faithfuls-in-punjab-village/1/341909.html|title=Ashutosh Maharaj: A dead seer kept alive by blind faithfuls in Punjab village|date=5 February 2014|work=India Today|accessdate=8 August 2014}}</ref> == विवादित मृत्यु == 29 जनवरी 2014 को उन्हें दिल का दौरा पड़ा, जिसके बाद डॉक्टरों ने क्लिनिकल डेड घोषित कर दिया। मगर उनके अनुयायियों ने इस बात को नकारते हुए दावा किया कि वे समाधि में हैं और उनके शरीर को डीप फ्रीजर में सुरक्षित रखा गया। <ref>{{cite news|url=http://www.tribuneindia.com/2002/20020830/punjab1.htm|title=Police guards Ashutosh dera|date=30 August 2002|work=The Tribune}}</ref><ref name=":2" /> उनकी मृत्यु से जुड़ी स्थिति लगातार विवादों में रही है, क्योंकि शव के अंतिम संस्कार की जगह उसे संरक्षित रखने के पीछे संपत्ति और नेतृत्व को लेकर कई तरह की अटकलें लगती रही हैं। == दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान == उन्होंने 1983 में नूरमहल, [[पंजाब (भारत)|पंजाब]] में संस्थान की स्थापना की थी। संगठन का मुख्यालय 1991 में दिल्ली में पंजीकृत हुआ।<ref name="ht12" /> संस्थान के करीब 30 मिलियन अनुयायियों और 350 अंतरराष्ट्रीय शाखाओं का दावा किया जाता है। <ref name="bbchindi2" /> हालांकि, आशुतोष महाराज की मृत्यु के बाद नेतृत्व और संपत्ति को लेकर संस्थान भी कानूनी विवादों में घिर गया। <ref name="web2" /><ref name=":2" /> == विचारधारा और दर्शन == आशुतोष महाराज का मानना था कि ब्रह्मज्ञान के माध्यम से व्यक्ति को आत्म-साक्षात्कार हो सकता है। परन्तु उनकी मृत्यु के बाद यह शिक्षाएं उनके जीवित अस्तित्व से अधिक, अब एक विवादित धरोहर बनकर रह गई हैं। संस्थान का दावा है कि ब्रह्मज्ञान की दीक्षा निशुल्क दी जाती है, मगर आलोचकों का मानना है कि इसका प्रचार-प्रसार अब संगठन की विचारधारा से अधिक राजनीतिक और आर्थिक दायरे में हो गया है।<ref>{{Cite web|url=https://www.speakingtree.in/ashutosh-maharaj-ji/|title=Ashutosh Maharaj Ji Master|website=www.speakingtree.in}}</ref> == सम्मान एवं पुरस्कार == 2017 में कामधेनु गोशाला को भारत सरकार ने सर्वोच्च गोशाला घोषित किया था। हालांकि इन सबके बीच, 2014 से अब तक, संस्थान के आध्यात्मिक प्रमुख का शव अब भी संरक्षित है, जिससे संगठन की पारदर्शिता और नैतिकता पर सवाल उठते हैं।<ref>https://www.totalbhakti.com/guru-jeevan-parichay/item/8219-ashutosh-maharaj-ji?show=jeevan</ref> == आलोचना और सार्वजनिक बयान == राजनीतिक हस्तियों और धार्मिक नेताओं ने संस्थान की गतिविधियों की सराहना की है, परंतु कई लोग इसे एक मृत संत की पूजा और संपत्ति से जुड़ा खेल भी मानते हैं। बाबा रामदेव जैसे लोग जहाँ आशुतोष महाराज को समर्थ गुरु मानते हैं, वहीं कई सामाजिक कार्यकर्ताओं ने शव को फ्रीजर में रखने की प्रथा पर आपत्ति जताई है।<ref name=":1" /><ref>{{Cite web|url=https://www.ptinews.com//news/national/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-by-2047-rajnath-/600830.html|title=Press Trust Of India|website=www.ptinews.com}}</ref> = सन्दर्भ = 9qm1nryg28q8auqhyb00hct9tollb8q 6446895 6446894 2025-06-30T19:11:19Z ~2025-103223 875922 corrected content facts with notable links 6446895 wikitext text/x-wiki '''आशुतोष महाराज''' एक [[भारतीय]] [[आध्यात्मिक]] उपदेशक थे जिन्हें उनके अनुयायी 'दिव्य गुरु' के नाम से संबोधित करते हैं। वे दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान (डीजेजेएस) के संस्थापक थे, जो एक गैर-लाभकारी, आध्यात्मिक व सामाजिक संगठन है। हालांकि, 2014 में आशुतोष महाराज को दिल का दौरा पड़ा और डॉक्टरों द्वारा उन्हें क्लिनिकली डेड घोषित किया गया। इसके बावजूद उनके अनुयायियों का दावा है कि वे "गहन समाधि" में हैं और उनका शरीर अब भी फ्रीजर में संरक्षित रखा गया है।<ref>https://www.bloomsbury.com/in/mahayogi-ashutosh-maharaj-9789386606204/</ref><ref>https://www.business-standard.com/india-news/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-rajnath-123070300832_1.html</ref><ref>{{Cite web|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/religious-news/human-mind-will-be-balanced-only-by-brahm-gyan/articleshow/72267092.cms|title='ब्रह्मज्ञान से ही संतुलित होगा मानव मन'|website=Navbharat Times|language=hi|access-date=2024-10-29}}</ref><ref name=":1" /> दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान अपने अनेकों सामाजिक प्रकल्पों के जरिए समाज के विभिन्न क्षेत्रों व वर्गों में बदलाव लाने हेतु कार्यरत है। आशुतोष महाराज के मार्गदर्शन में सक्रिय ये प्रकल्प इस प्रकार हैं: नेत्रहीनों एवं विक्लांगों के लिए 'अंतरदृष्टि', कैदियों के सुधार एवं पुनर्वास के लिए 'अंतरक्रांति', देसी नसलों की गायों के संरक्षण एवं संवर्धन के लिए 'कामधेनु', अभावग्रस्त बच्चों के समग्र विकास के लिए 'मंथन', लैंगिक समानता एवं महिला सशक्तिकरण के लिए 'संतुलन', नशा उन्मूलन के लिए 'बोध', पर्यावरण संतुलन के लिए 'संरक्षण', सम्पूर्ण स्वास्थ्य उपचार के लिए 'आरोग्य', प्राकृतिक एवं मानव निर्मित आपदा प्रबंधन के लिए 'समाधान', युवाओं को जागृत एवं प्रेरित करने के लिए 'SAM', कॉर्पोरेट जगत के कर्मचारियों के मानसिक स्वास्थ्य के लिए 'PEACE Program।<ref name=":0">{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/events/gurgaon/volunteers-of-peace-program-spent-a-day-at-an-old-age-home-in-gurgaon/articleshow/86339070.cms|title=Volunteers of PEACE Program spent a day at an old age home in Gurgaon|date=2021-09-19|work=The Times of India|access-date=2024-10-28|issn=0971-8257}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.religionworld.in/spiritual-guru-and-a-social-reformer/|title=DJJS: Ashutosh Maharaj Vision to Serve Humanity Religion World|last=World|first=Religion|date=2017-07-05|website=Religion World|language=en-US|access-date=2024-10-28}}</ref> == विचारधारा और दर्शन == आशुतोष महाराज के अनुसार ब्रह्मज्ञान की दीक्षा अध्यात्म का सनातन विज्ञान है। गुरु द्वारा मस्तक पर हाथ रखकर जिज्ञासु की दिव्य दृष्टि उद्घाटित की जाती है। तब वह अपने अंतर्जगत में परमात्मा के प्रकाश का दर्शन या अनुभव करता हैं। इस आंतरिक अनुभूति के बाद ही ध्यान की शुरुआत होती है। इसी ब्रह्मज्ञान की ध्यान-साधना के जरिए मानव में शांति और समाज में क्रांति की नींव रखी जा सकती है। संस्थान के समर्पित सन्यासियों का भी कहना है कि वर्तमान समय में समाज की बिगड़ी दशा का समाधान केवल आध्यात्मिक क्रांति के द्वारा ही संभव है। आशुतोष महाराज कहते हैं कि इस ब्रह्मज्ञान से ही मानव का मन संतुलित हो सकता है और फिर वह व्यक्ति अपने आसपास के वातावरण में भी संतुलन बनाए रखता है।<ref>{{Cite web|url=https://www.speakingtree.in/ashutosh-maharaj-ji/|title=Ashutosh Maharaj Ji Master|website=www.speakingtree.in|access-date=2024-10-28}}</ref> संस्थान की वेबसाइट के अनुसार ब्रह्मज्ञान को पाने के लिए इच्छुक व्यक्तियों को संस्थान द्वारा आयोजित आध्यात्मिक कार्यक्रमों में सत्संग प्रवचनों को सुनना होता है। अगले चरण में वे संस्थान के संन्यासियों के समक्ष अपने आध्यात्मिक प्रश्नों को रख समाधान प्राप्त करते हैं। इसके पश्चात उन्हें ब्रह्मज्ञान की निःशुल्क दीक्षा प्रदान की जाती है। == सम्मान एवं पुरस्कार == साल 2017 में भारत की केंद्र सरकार ने दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान की नूरमहल, पंजाब स्थित कामधेनु गोशाला को देश की सर्वोच्च गोशाला का खिताब दिया था। इस गोशाला में देसी नस्ल की गायों, जैसे- साहीवाल, गीर, थारपाकर और कांकरेज की बड़ी वैज्ञानिक पद्दति से देख-रेख की जाती है। गायों का संपूर्ण रिकॉर्ड कंप्यूटराइज्ड किया जाता है। दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान के संतुलन प्रकल्प को विश्वव्यापी अंतर्राष्ट्रीय महिला दिवस (आईडब्ल्यूडी) संगठन द्वारा समाज में सार्थक परिवर्तन लाने के लिए 'ग्रासरूट इम्पैक्ट' की श्रेणी के तहत 2019 में 'सर्वश्रेष्ठ अभ्यास के रूप में चुना गया था।<ref>https://www.totalbhakti.com/guru-jeevan-parichay/item/8219-ashutosh-maharaj-ji?show=jeevan</ref> == प्रशंसनीय शब्द == 2023 के गुरु पूर्णिमा के आयोजन पर केंद्रीय मंत्री राजनाथ सिंह ने दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान की आध्यात्मिक, सामाजिक और सांस्कृतिक गतिविधियों की भूरी-भूरी प्रशंसा की और ह्रदय से दिव्य गुरु श्री आशुतोष महाराज का धन्यवाद किया। उन्होंने कहा कि वे खुश हैं कि डीजेजेएस मानव सेवा को ध्यान में रखकर हर क्षेत्र में काम कर रहा है। सिंह ने कहा, श्री आशुतोष महाराज ने सर्वोच्च परमार्थ के लक्ष्य के साथ लोगों को एकजुट किया। आशुतोष महाराज ने अपने कार्यों से लोगों को प्रेरित किया।"<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.amarujala.com/chandigarh/cow-s-breeds-record-in-noormahal?pageId=1|title=ये देश की पहली गौशाला है, जहां रहेगा गाय का वंशज रिकॉर्ड|website=Amar Ujala|language=hi|access-date=2024-10-28}}</ref> 2024 के जन्माष्टमी कार्यक्रम में केंद्रीय मंत्री गजेंद्र सिंह ने कहा, दिव्य गुरु श्री आशुतोष महाराज जी भारत की शुचिता और पवित्रता को बनाए रखने में जो अतुलनीय कार्य कर रहे हैं, उसकी बार-बार प्रशंसा करता हूं।<ref>{{Cite web|url=https://theprint.in/india/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-by-2047-rajnath/1653116/|title=Govt, society have to work together to make India developed nation by 2047: Rajnath|last=PTI|date=2023-07-03|website=ThePrint|language=en-US|access-date=2024-10-28}}</ref> 2024 के जन्माष्टमी कार्यक्रम में केंद्रीय मंत्री अन्नपूर्णा देवी ने कहा, दिव्य गुरु आशुतोष महाराज ने इतना बड़ा संगठन खड़ा किया है और उनके हजारों-हजारों भक्त हैं। इस सबके लिए बार बार अभिनंदन।<ref>{{Cite web|url=https://goachronicle.com/from-g20-agendas-to-spiritually-charged-theatrics-djjs-grand-janmashtami-enthralled-delhiites/|title=From G20 agendas to spiritually charged theatrics, DJJS Grand Janmashtami enthralled Delhiites - Goa Chronicle|date=2023-09-07|language=en-US|access-date=2024-10-28}}</ref> पूर्व केंद्रीय मंत्री स्मृति ईरानी संस्थान के 2023 के जन्माष्टमी कार्यक्रम में शामिल हुई और कहा, 'मैं दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान को आध्यात्मिक ज्ञान के क्षेत्र में उनके प्रयासों और योगदान के लिए बधाई देती हूं। यह उल्लेखनीय है कि डीजेजेएस ने आध्यात्मिकता के जरिए जेल के कैदियों को बदल दिया। यह एक कठिन कार्य है। लेकिन डीजेजेएस ने इसे संभव बनाया है और उन्हें सच्चाई के रास्ते पर आगे बढ़ने के लिए प्रेरित किया है।<ref name=":0" /> हिमाचल प्रदेश के मुख्यमंत्री [[सुखविंदर सिंह]] सुक्खू ने कहा कि 'दिव्य गुरु आशुतोष महाराज के मार्गदर्शन में दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान भारत और विदेश में समाज सेवा के कार्यों में उल्लेखनीय भूमिका निभा रहा है।' <ref>{{Cite web|url=https://www.internationalwomensday.com/Activity/14272/Divya-Jyoti-Jagrati-Sansthan-in-India-celebrates-womens-achievements-via-IWD-awards-program|title=Divya Jyoti Jagrati Sansthan in India celebrates women's achievements via IWD awards program|last=Day|first=International Women's|website=International Women's Day|language=en|access-date=2024-10-28}}</ref> योग गुरु बाबा रामदेव- जिस दिन हमारे जीवन में कोई ब्रह्मज्ञान प्रदाता जागृत संत आ जाता है, अज्ञान के अंधकार का अंत हो जाता है। मैं गौरवान्वित हूं यह कहते हुए कि पूज्य श्री आशुतोष महाराज जी ऐसे ही एक समर्थ गुरु हैं। अतः मैं श्री महाराज जी की दिव्य चेतना को उनके महान भागवत कार्य को प्रणाम करता हूं। ऐसे महापुरुष युगों-युगों के बाद इस धरती के कल्याण के लिए अवतरित होते हैं।<ref>{{Cite web|url=https://www.ptinews.com//news/national/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-by-2047-rajnath-/600830.html|title=Press Trust Of India|website=www.ptinews.com|access-date=2024-10-28}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == आशुतोष महाराज का जन्म 1946 में मधुबनी जिले के लखनौर में हुआ था।<ref name="hta2" /> उन्होंने पारिवारिक जीवन त्याग दिया और जर्मनी से मास्टर्स पूरी करने के बाद अध्यात्म की खोज में भारत लौटे। वे हिमालय, वाराणसी जैसे क्षेत्रों में ब्रह्मज्ञान की साधना के लिए कई गुरुओं से मिले।<ref>{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/bihar-jd-u-mlc-writes-to-punjab-cm-wants-seer-s-body-back/article1-1182384.aspx|title=Bihar JD (U) MLC writes to Punjab CM, wants seer's body back|date=10 February 2014|work=Hindustan Times|accessdate=8 August 2014}}</ref><ref>{{cite news|url=http://indiatoday.intoday.in/story/ashutosh-maharaj-a-dead-seer-kept-alive-by-blind-faithfuls-in-punjab-village/1/341909.html|title=Ashutosh Maharaj: A dead seer kept alive by blind faithfuls in Punjab village|date=5 February 2014|work=India Today|accessdate=8 August 2014}}</ref> == विवादित मृत्यु == 29 जनवरी 2014 को उन्हें दिल का दौरा पड़ा, जिसके बाद डॉक्टरों ने क्लिनिकल डेड घोषित कर दिया। मगर उनके अनुयायियों ने इस बात को नकारते हुए दावा किया कि वे समाधि में हैं और उनके शरीर को डीप फ्रीजर में सुरक्षित रखा गया। <ref>{{cite news|url=http://www.tribuneindia.com/2002/20020830/punjab1.htm|title=Police guards Ashutosh dera|date=30 August 2002|work=The Tribune}}</ref><ref name=":2" /> उनकी मृत्यु से जुड़ी स्थिति लगातार विवादों में रही है, क्योंकि शव के अंतिम संस्कार की जगह उसे संरक्षित रखने के पीछे संपत्ति और नेतृत्व को लेकर कई तरह की अटकलें लगती रही हैं। == दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान == उन्होंने 1983 में नूरमहल, [[पंजाब (भारत)|पंजाब]] में संस्थान की स्थापना की थी। संगठन का मुख्यालय 1991 में दिल्ली में पंजीकृत हुआ।<ref name="ht12" /> संस्थान के करीब 30 मिलियन अनुयायियों और 350 अंतरराष्ट्रीय शाखाओं का दावा किया जाता है। <ref name="bbchindi2" /> हालांकि, आशुतोष महाराज की मृत्यु के बाद नेतृत्व और संपत्ति को लेकर संस्थान भी कानूनी विवादों में घिर गया। <ref name="web2" /><ref name=":2" /> == विचारधारा और दर्शन == आशुतोष महाराज का मानना था कि ब्रह्मज्ञान के माध्यम से व्यक्ति को आत्म-साक्षात्कार हो सकता है। परन्तु उनकी मृत्यु के बाद यह शिक्षाएं उनके जीवित अस्तित्व से अधिक, अब एक विवादित धरोहर बनकर रह गई हैं। संस्थान का दावा है कि ब्रह्मज्ञान की दीक्षा निशुल्क दी जाती है, मगर आलोचकों का मानना है कि इसका प्रचार-प्रसार अब संगठन की विचारधारा से अधिक राजनीतिक और आर्थिक दायरे में हो गया है।<ref>{{Cite web|url=https://www.speakingtree.in/ashutosh-maharaj-ji/|title=Ashutosh Maharaj Ji Master|website=www.speakingtree.in}}</ref> == सम्मान एवं पुरस्कार == 2017 में कामधेनु गोशाला को भारत सरकार ने सर्वोच्च गोशाला घोषित किया था। हालांकि इन सबके बीच, 2014 से अब तक, संस्थान के आध्यात्मिक प्रमुख का शव अब भी संरक्षित है, जिससे संगठन की पारदर्शिता और नैतिकता पर सवाल उठते हैं।<ref>https://www.totalbhakti.com/guru-jeevan-parichay/item/8219-ashutosh-maharaj-ji?show=jeevan</ref> == आलोचना और सार्वजनिक बयान == राजनीतिक हस्तियों और धार्मिक नेताओं ने संस्थान की गतिविधियों की सराहना की है, परंतु कई लोग इसे एक मृत संत की पूजा और संपत्ति से जुड़ा खेल भी मानते हैं। बाबा रामदेव जैसे लोग जहाँ आशुतोष महाराज को समर्थ गुरु मानते हैं, वहीं कई सामाजिक कार्यकर्ताओं ने शव को फ्रीजर में रखने की प्रथा पर आपत्ति जताई है।<ref name=":1" /><ref>{{Cite web|url=https://www.ptinews.com//news/national/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-by-2047-rajnath-/600830.html|title=Press Trust Of India|website=www.ptinews.com}}</ref> = सन्दर्भ = 3bbfy3euomp2b211gspnxk6jkq399wb 6446897 6446895 2025-06-30T19:14:15Z ~2025-103223 875922 corrected content facts with notable links 6446897 wikitext text/x-wiki '''आशुतोष महाराज''' एक [[भारतीय]] [[आध्यात्मिक]] उपदेशक थे जिन्हें उनके अनुयायी 'दिव्य गुरु' के नाम से संबोधित करते थे। वे दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान (डीजेजेएस) के संस्थापक थे, जो एक आध्यात्मिक और सामाजिक संगठन है। हालांकि, 2014 में आशुतोष महाराज को दिल का दौरा पड़ा और चिकित्सकों द्वारा उन्हें क्लिनिकली डेड घोषित किया गया। इसके बावजूद, संस्था और उनके अनुयायियों का यह दावा रहा है कि वे समाधि की स्थिति में हैं। आश्चर्यजनक रूप से, उनका शरीर आज भी एक डीप फ्रीज़र में संरक्षित रखा गया है। इस घटना ने कई चिकित्सा विशेषज्ञों, सामाजिक कार्यकर्ताओं और कानूनी विशेषज्ञों को चिंता में डाल दिया है और इस स्थिति को लेकर अनेक विवाद और अदालती मुकदमे भी चल चुके हैं।<ref>https://www.bloomsbury.com/in/mahayogi-ashutosh-maharaj-9789386606204/</ref><ref>https://www.business-standard.com/india-news/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-rajnath-123070300832_1.html</ref><ref>{{Cite web|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/religious-news/human-mind-will-be-balanced-only-by-brahm-gyan/articleshow/72267092.cms|title='ब्रह्मज्ञान से ही संतुलित होगा मानव मन'|website=Navbharat Times|language=hi|access-date=2024-10-29}}</ref><ref name=":1" /> == प्रारंभिक जीवन == आशुतोष महाराज का जन्म 1946 में [[बिहार]] के मधुबनी जिले के लखनौर गाँव में हुआ था।<ref name="hta2" /> उन्होंने पारिवारिक जीवन त्याग दिया और जर्मनी से मास्टर्स की पढ़ाई पूरी करने के बाद भारत लौटे। उन्होंने हिमालय और वाराणसी जैसे क्षेत्रों में कई गुरुओं से संपर्क किया और बाद में अपने अनुभवों के आधार पर "ब्रह्मज्ञान" की अवधारणा को प्रचारित करना शुरू किया।<ref>{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/bihar-jd-u-mlc-writes-to-punjab-cm-wants-seer-s-body-back/article1-1182384.aspx|title=Bihar JD (U) MLC writes to Punjab CM, wants seer's body back|date=10 February 2014|work=Hindustan Times}}</ref><ref>{{cite news|url=http://indiatoday.intoday.in/story/ashutosh-maharaj-a-dead-seer-kept-alive-by-blind-faithfuls-in-punjab-village/1/341909.html|title=Ashutosh Maharaj: A dead seer kept alive by blind faithfuls in Punjab village|date=5 February 2014|work=India Today}}</ref> == विचारधारा और दर्शन == आशुतोष महाराज के अनुसार ब्रह्मज्ञान की दीक्षा अध्यात्म का सनातन विज्ञान है। गुरु द्वारा मस्तक पर हाथ रखकर जिज्ञासु की दिव्य दृष्टि उद्घाटित की जाती है। तब वह अपने अंतर्जगत में परमात्मा के प्रकाश का दर्शन या अनुभव करता हैं। इस आंतरिक अनुभूति के बाद ही ध्यान की शुरुआत होती है। इसी ब्रह्मज्ञान की ध्यान-साधना के जरिए मानव में शांति और समाज में क्रांति की नींव रखी जा सकती है। संस्थान के समर्पित सन्यासियों का भी कहना है कि वर्तमान समय में समाज की बिगड़ी दशा का समाधान केवल आध्यात्मिक क्रांति के द्वारा ही संभव है। आशुतोष महाराज कहते हैं कि इस ब्रह्मज्ञान से ही मानव का मन संतुलित हो सकता है और फिर वह व्यक्ति अपने आसपास के वातावरण में भी संतुलन बनाए रखता है।<ref>{{Cite web|url=https://www.speakingtree.in/ashutosh-maharaj-ji/|title=Ashutosh Maharaj Ji Master|website=www.speakingtree.in|access-date=2024-10-28}}</ref> संस्थान की वेबसाइट के अनुसार ब्रह्मज्ञान को पाने के लिए इच्छुक व्यक्तियों को संस्थान द्वारा आयोजित आध्यात्मिक कार्यक्रमों में सत्संग प्रवचनों को सुनना होता है। अगले चरण में वे संस्थान के संन्यासियों के समक्ष अपने आध्यात्मिक प्रश्नों को रख समाधान प्राप्त करते हैं। इसके पश्चात उन्हें ब्रह्मज्ञान की निःशुल्क दीक्षा प्रदान की जाती है। == सम्मान एवं पुरस्कार == साल 2017 में भारत की केंद्र सरकार ने दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान की नूरमहल, पंजाब स्थित कामधेनु गोशाला को देश की सर्वोच्च गोशाला का खिताब दिया था। इस गोशाला में देसी नस्ल की गायों, जैसे- साहीवाल, गीर, थारपाकर और कांकरेज की बड़ी वैज्ञानिक पद्दति से देख-रेख की जाती है। गायों का संपूर्ण रिकॉर्ड कंप्यूटराइज्ड किया जाता है। दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान के संतुलन प्रकल्प को विश्वव्यापी अंतर्राष्ट्रीय महिला दिवस (आईडब्ल्यूडी) संगठन द्वारा समाज में सार्थक परिवर्तन लाने के लिए 'ग्रासरूट इम्पैक्ट' की श्रेणी के तहत 2019 में 'सर्वश्रेष्ठ अभ्यास के रूप में चुना गया था।<ref>https://www.totalbhakti.com/guru-jeevan-parichay/item/8219-ashutosh-maharaj-ji?show=jeevan</ref> == प्रशंसनीय शब्द == 2023 के गुरु पूर्णिमा के आयोजन पर केंद्रीय मंत्री राजनाथ सिंह ने दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान की आध्यात्मिक, सामाजिक और सांस्कृतिक गतिविधियों की भूरी-भूरी प्रशंसा की और ह्रदय से दिव्य गुरु श्री आशुतोष महाराज का धन्यवाद किया। उन्होंने कहा कि वे खुश हैं कि डीजेजेएस मानव सेवा को ध्यान में रखकर हर क्षेत्र में काम कर रहा है। सिंह ने कहा, श्री आशुतोष महाराज ने सर्वोच्च परमार्थ के लक्ष्य के साथ लोगों को एकजुट किया। आशुतोष महाराज ने अपने कार्यों से लोगों को प्रेरित किया।"<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.amarujala.com/chandigarh/cow-s-breeds-record-in-noormahal?pageId=1|title=ये देश की पहली गौशाला है, जहां रहेगा गाय का वंशज रिकॉर्ड|website=Amar Ujala|language=hi|access-date=2024-10-28}}</ref> 2024 के जन्माष्टमी कार्यक्रम में केंद्रीय मंत्री गजेंद्र सिंह ने कहा, दिव्य गुरु श्री आशुतोष महाराज जी भारत की शुचिता और पवित्रता को बनाए रखने में जो अतुलनीय कार्य कर रहे हैं, उसकी बार-बार प्रशंसा करता हूं।<ref>{{Cite web|url=https://theprint.in/india/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-by-2047-rajnath/1653116/|title=Govt, society have to work together to make India developed nation by 2047: Rajnath|last=PTI|date=2023-07-03|website=ThePrint|language=en-US|access-date=2024-10-28}}</ref> 2024 के जन्माष्टमी कार्यक्रम में केंद्रीय मंत्री अन्नपूर्णा देवी ने कहा, दिव्य गुरु आशुतोष महाराज ने इतना बड़ा संगठन खड़ा किया है और उनके हजारों-हजारों भक्त हैं। इस सबके लिए बार बार अभिनंदन।<ref>{{Cite web|url=https://goachronicle.com/from-g20-agendas-to-spiritually-charged-theatrics-djjs-grand-janmashtami-enthralled-delhiites/|title=From G20 agendas to spiritually charged theatrics, DJJS Grand Janmashtami enthralled Delhiites - Goa Chronicle|date=2023-09-07|language=en-US|access-date=2024-10-28}}</ref> पूर्व केंद्रीय मंत्री स्मृति ईरानी संस्थान के 2023 के जन्माष्टमी कार्यक्रम में शामिल हुई और कहा, 'मैं दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान को आध्यात्मिक ज्ञान के क्षेत्र में उनके प्रयासों और योगदान के लिए बधाई देती हूं। यह उल्लेखनीय है कि डीजेजेएस ने आध्यात्मिकता के जरिए जेल के कैदियों को बदल दिया। यह एक कठिन कार्य है। लेकिन डीजेजेएस ने इसे संभव बनाया है और उन्हें सच्चाई के रास्ते पर आगे बढ़ने के लिए प्रेरित किया है।<ref name=":0" /> हिमाचल प्रदेश के मुख्यमंत्री [[सुखविंदर सिंह]] सुक्खू ने कहा कि 'दिव्य गुरु आशुतोष महाराज के मार्गदर्शन में दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान भारत और विदेश में समाज सेवा के कार्यों में उल्लेखनीय भूमिका निभा रहा है।' <ref>{{Cite web|url=https://www.internationalwomensday.com/Activity/14272/Divya-Jyoti-Jagrati-Sansthan-in-India-celebrates-womens-achievements-via-IWD-awards-program|title=Divya Jyoti Jagrati Sansthan in India celebrates women's achievements via IWD awards program|last=Day|first=International Women's|website=International Women's Day|language=en|access-date=2024-10-28}}</ref> योग गुरु बाबा रामदेव- जिस दिन हमारे जीवन में कोई ब्रह्मज्ञान प्रदाता जागृत संत आ जाता है, अज्ञान के अंधकार का अंत हो जाता है। मैं गौरवान्वित हूं यह कहते हुए कि पूज्य श्री आशुतोष महाराज जी ऐसे ही एक समर्थ गुरु हैं। अतः मैं श्री महाराज जी की दिव्य चेतना को उनके महान भागवत कार्य को प्रणाम करता हूं। ऐसे महापुरुष युगों-युगों के बाद इस धरती के कल्याण के लिए अवतरित होते हैं।<ref>{{Cite web|url=https://www.ptinews.com//news/national/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-by-2047-rajnath-/600830.html|title=Press Trust Of India|website=www.ptinews.com|access-date=2024-10-28}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == आशुतोष महाराज का जन्म 1946 में मधुबनी जिले के लखनौर में हुआ था।<ref name="hta2" /> उन्होंने पारिवारिक जीवन त्याग दिया और जर्मनी से मास्टर्स पूरी करने के बाद अध्यात्म की खोज में भारत लौटे। वे हिमालय, वाराणसी जैसे क्षेत्रों में ब्रह्मज्ञान की साधना के लिए कई गुरुओं से मिले।<ref>{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/bihar-jd-u-mlc-writes-to-punjab-cm-wants-seer-s-body-back/article1-1182384.aspx|title=Bihar JD (U) MLC writes to Punjab CM, wants seer's body back|date=10 February 2014|work=Hindustan Times|accessdate=8 August 2014}}</ref><ref>{{cite news|url=http://indiatoday.intoday.in/story/ashutosh-maharaj-a-dead-seer-kept-alive-by-blind-faithfuls-in-punjab-village/1/341909.html|title=Ashutosh Maharaj: A dead seer kept alive by blind faithfuls in Punjab village|date=5 February 2014|work=India Today|accessdate=8 August 2014}}</ref> == विवादित मृत्यु == 29 जनवरी 2014 को उन्हें दिल का दौरा पड़ा, जिसके बाद डॉक्टरों ने क्लिनिकल डेड घोषित कर दिया। मगर उनके अनुयायियों ने इस बात को नकारते हुए दावा किया कि वे समाधि में हैं और उनके शरीर को डीप फ्रीजर में सुरक्षित रखा गया। <ref>{{cite news|url=http://www.tribuneindia.com/2002/20020830/punjab1.htm|title=Police guards Ashutosh dera|date=30 August 2002|work=The Tribune}}</ref><ref name=":2" /> उनकी मृत्यु से जुड़ी स्थिति लगातार विवादों में रही है, क्योंकि शव के अंतिम संस्कार की जगह उसे संरक्षित रखने के पीछे संपत्ति और नेतृत्व को लेकर कई तरह की अटकलें लगती रही हैं। == दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान == उन्होंने 1983 में नूरमहल, [[पंजाब (भारत)|पंजाब]] में संस्थान की स्थापना की थी। संगठन का मुख्यालय 1991 में दिल्ली में पंजीकृत हुआ।<ref name="ht12" /> संस्थान के करीब 30 मिलियन अनुयायियों और 350 अंतरराष्ट्रीय शाखाओं का दावा किया जाता है। <ref name="bbchindi2" /> हालांकि, आशुतोष महाराज की मृत्यु के बाद नेतृत्व और संपत्ति को लेकर संस्थान भी कानूनी विवादों में घिर गया। <ref name="web2" /><ref name=":2" /> == विचारधारा और दर्शन == आशुतोष महाराज का मानना था कि ब्रह्मज्ञान के माध्यम से व्यक्ति को आत्म-साक्षात्कार हो सकता है। परन्तु उनकी मृत्यु के बाद यह शिक्षाएं उनके जीवित अस्तित्व से अधिक, अब एक विवादित धरोहर बनकर रह गई हैं। संस्थान का दावा है कि ब्रह्मज्ञान की दीक्षा निशुल्क दी जाती है, मगर आलोचकों का मानना है कि इसका प्रचार-प्रसार अब संगठन की विचारधारा से अधिक राजनीतिक और आर्थिक दायरे में हो गया है।<ref>{{Cite web|url=https://www.speakingtree.in/ashutosh-maharaj-ji/|title=Ashutosh Maharaj Ji Master|website=www.speakingtree.in}}</ref> == सम्मान एवं पुरस्कार == 2017 में कामधेनु गोशाला को भारत सरकार ने सर्वोच्च गोशाला घोषित किया था। हालांकि इन सबके बीच, 2014 से अब तक, संस्थान के आध्यात्मिक प्रमुख का शव अब भी संरक्षित है, जिससे संगठन की पारदर्शिता और नैतिकता पर सवाल उठते हैं।<ref>https://www.totalbhakti.com/guru-jeevan-parichay/item/8219-ashutosh-maharaj-ji?show=jeevan</ref> == आलोचना और सार्वजनिक बयान == राजनीतिक हस्तियों और धार्मिक नेताओं ने संस्थान की गतिविधियों की सराहना की है, परंतु कई लोग इसे एक मृत संत की पूजा और संपत्ति से जुड़ा खेल भी मानते हैं। बाबा रामदेव जैसे लोग जहाँ आशुतोष महाराज को समर्थ गुरु मानते हैं, वहीं कई सामाजिक कार्यकर्ताओं ने शव को फ्रीजर में रखने की प्रथा पर आपत्ति जताई है।<ref name=":1" /><ref>{{Cite web|url=https://www.ptinews.com//news/national/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-by-2047-rajnath-/600830.html|title=Press Trust Of India|website=www.ptinews.com}}</ref> = सन्दर्भ = tq6peyby2hheo6vqse1ywjtlb6rn6dn 6446898 6446897 2025-06-30T19:16:10Z ~2025-103223 875922 Added document proofs 6446898 wikitext text/x-wiki '''आशुतोष महाराज''' एक [[भारतीय]] [[आध्यात्मिक]] उपदेशक थे जिन्हें उनके अनुयायी 'दिव्य गुरु' के नाम से संबोधित करते थे। वे दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान (डीजेजेएस) के संस्थापक थे, जो एक आध्यात्मिक और सामाजिक संगठन है। हालांकि, 2014 में आशुतोष महाराज को दिल का दौरा पड़ा और चिकित्सकों द्वारा उन्हें क्लिनिकली डेड घोषित किया गया। इसके बावजूद, संस्था और उनके अनुयायियों का यह दावा रहा है कि वे समाधि की स्थिति में हैं। आश्चर्यजनक रूप से, उनका शरीर आज भी एक डीप फ्रीज़र में संरक्षित रखा गया है। इस घटना ने कई चिकित्सा विशेषज्ञों, सामाजिक कार्यकर्ताओं और कानूनी विशेषज्ञों को चिंता में डाल दिया है और इस स्थिति को लेकर अनेक विवाद और अदालती मुकदमे भी चल चुके हैं।<ref>https://www.bloomsbury.com/in/mahayogi-ashutosh-maharaj-9789386606204/</ref><ref>https://www.business-standard.com/india-news/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-rajnath-123070300832_1.html</ref><ref>{{Cite web|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/religious-news/human-mind-will-be-balanced-only-by-brahm-gyan/articleshow/72267092.cms|title='ब्रह्मज्ञान से ही संतुलित होगा मानव मन'|website=Navbharat Times|language=hi|access-date=2024-10-29}}</ref><ref name=":1" /> == प्रारंभिक जीवन == आशुतोष महाराज का जन्म 1946 में [[बिहार]] के मधुबनी जिले के लखनौर गाँव में हुआ था।<ref name="hta2" /> उन्होंने पारिवारिक जीवन त्याग दिया और जर्मनी से मास्टर्स की पढ़ाई पूरी करने के बाद भारत लौटे। उन्होंने हिमालय और वाराणसी जैसे क्षेत्रों में कई गुरुओं से संपर्क किया और बाद में अपने अनुभवों के आधार पर "ब्रह्मज्ञान" की अवधारणा को प्रचारित करना शुरू किया।<ref>{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/bihar-jd-u-mlc-writes-to-punjab-cm-wants-seer-s-body-back/article1-1182384.aspx|title=Bihar JD (U) MLC writes to Punjab CM, wants seer's body back|date=10 February 2014|work=Hindustan Times}}</ref><ref>{{cite news|url=http://indiatoday.intoday.in/story/ashutosh-maharaj-a-dead-seer-kept-alive-by-blind-faithfuls-in-punjab-village/1/341909.html|title=Ashutosh Maharaj: A dead seer kept alive by blind faithfuls in Punjab village|date=5 February 2014|work=India Today}}</ref> == मृत्यु एवं विवाद == 29 जनवरी 2014 को आशुतोष महाराज को दिल का दौरा पड़ा। डॉक्टरों ने उन्हें उसी दिन मृत घोषित किया।<ref>{{cite news|url=http://indiatoday.intoday.in/story/ashutosh-maharaj-a-dead-seer-kept-alive-by-blind-faithfuls-in-punjab-village/1/341909.html|title=Ashutosh Maharaj: A dead seer kept alive by blind faithfuls in Punjab village|date=5 February 2014|work=India Today}}</ref> हालांकि, डीजेजेएस संगठन ने यह दावा किया कि वे "गहन ध्यान" या "समाधि" में हैं। इसके बाद उनका शव एक फ्रीज़र में रख दिया गया, जिसे अब तक वहां संरक्षित रखा गया है। इस विषय पर भारत के विभिन्न न्यायालयों में कई बार याचिकाएं दाखिल हुईं, जिनमें उनके अंतिम संस्कार की मांग की गई, परंतु संगठन द्वारा इसे बार-बार नकार दिया गया।<ref name="hta2" /> समाज के विभिन्न वर्गों, मानवाधिकार संगठनों और मीडिया संस्थानों ने इस स्थिति को लेकर सवाल उठाए हैं, जिनमें मुख्य रूप से यह तर्क दिया गया है कि यह स्थिति न केवल धार्मिक भ्रम फैलाने का माध्यम हो सकती है, बल्कि संगठन की संपत्ति और नियंत्रण से संबंधित आंतरिक राजनीति का भी हिस्सा हो सकती है। == संपत्ति और कानूनी विवाद == आशुतोष महाराज की मृत्यु के बाद संस्थान के भीतर नेतृत्व और संपत्ति को लेकर विवाद सामने आए हैं। उनके कथित पुत्र और पूर्व कर्मचारी सहित अन्य लोगों ने दावा किया कि संस्था द्वारा आशुतोष महाराज के शव को जानबूझकर संरक्षित रखा जा रहा है ताकि संस्था का नियंत्रण कुछ सीमित व्यक्तियों के पास बना रहे। इन विवादों में संस्था के पास मौजूद अचल संपत्ति, विदेशी शाखाएं, और वित्तीय संसाधनों पर अधिकार को लेकर लंबे समय से विवाद और अदालती प्रक्रिया चल रही है।<ref>{{cite news|url=http://www.tribuneindia.com/2002/20020830/punjab1.htm|title=Police guards Ashutosh dera|date=30 August 2002|work=The Tribune}}</ref> == निष्कर्ष == हालांकि आशुतोष महाराज को उनके अनुयायी एक दिव्य गुरु के रूप में पूजते हैं, लेकिन उनकी मृत्यु के बाद की परिस्थितियां गहरे विवादों और संदेहों से घिरी हुई हैं। शरीर को वर्षों तक फ्रीज़र में संरक्षित रखना, अंतिम संस्कार न करना, और संस्था की पारदर्शिता पर उठते सवाल, इन्हें एक सामान्य आध्यात्मिक घटना से अधिक एक सामाजिक, कानूनी और नैतिक विमर्श का विषय बनाते हैं। = सन्दर्भ = 4vl3w7utc7phab4rc5z1hakn7fu33oa 6446902 6446898 2025-06-30T19:20:17Z ~2025-103223 875922 links 6446902 wikitext text/x-wiki ==सन्दर्भ=='''आशुतोष महाराज''' एक [[भारतीय]] [[आध्यात्मिक]] उपदेशक थे जिन्हें उनके अनुयायी 'दिव्य गुरु' के नाम से संबोधित करते थे। वे दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान (डीजेजेएस) के संस्थापक थे, जो एक आध्यात्मिक और सामाजिक संगठन है। हालांकि, 2014 में आशुतोष महाराज को दिल का दौरा पड़ा और चिकित्सकों द्वारा उन्हें क्लिनिकली डेड घोषित किया गया। इसके बावजूद, संस्था और उनके अनुयायियों का यह दावा रहा है कि वे समाधि की स्थिति में हैं। आश्चर्यजनक रूप से, उनका शरीर आज भी एक डीप फ्रीज़र में संरक्षित रखा गया है। इस घटना ने कई चिकित्सा विशेषज्ञों, सामाजिक कार्यकर्ताओं और कानूनी विशेषज्ञों को चिंता में डाल दिया है और इस स्थिति को लेकर अनेक विवाद और अदालती मुकदमे भी चल चुके हैं।<ref>https://www.bloomsbury.com/in/mahayogi-ashutosh-maharaj-9789386606204/</ref><ref>https://www.business-standard.com/india-news/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-rajnath-123070300832_1.html</ref><ref>{{Cite web|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/religious-news/human-mind-will-be-balanced-only-by-brahm-gyan/articleshow/72267092.cms|title='ब्रह्मज्ञान से ही संतुलित होगा मानव मन'|website=Navbharat Times|language=hi|access-date=2024-10-29}}</ref><ref> == प्रारंभिक जीवन == आशुतोष महाराज का जन्म 1946 में [[बिहार]] के मधुबनी जिले के लखनौर गाँव में हुआ था।<ref name="hta2" /> उन्होंने पारिवारिक जीवन त्याग दिया और जर्मनी से मास्टर्स की पढ़ाई पूरी करने के बाद भारत लौटे। उन्होंने हिमालय और वाराणसी जैसे क्षेत्रों में कई गुरुओं से संपर्क किया और बाद में अपने अनुभवों के आधार पर "ब्रह्मज्ञान" की अवधारणा को प्रचारित करना शुरू किया।<ref>{{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/bihar-jd-u-mlc-writes-to-punjab-cm-wants-seer-s-body-back/article1-1182384.aspx|title=Bihar JD (U) MLC writes to Punjab CM, wants seer's body back|date=10 February 2014|work=Hindustan Times}}</ref><ref>{{cite news|url=http://indiatoday.intoday.in/story/ashutosh-maharaj-a-dead-seer-kept-alive-by-blind-faithfuls-in-punjab-village/1/341909.html|title=Ashutosh Maharaj: A dead seer kept alive by blind faithfuls in Punjab village|date=5 February 2014|work=India Today}}</ref> == मृत्यु एवं विवाद == 29 जनवरी 2014 को आशुतोष महाराज को दिल का दौरा पड़ा। डॉक्टरों ने उन्हें उसी दिन मृत घोषित किया।<ref>{{cite news|url=http://indiatoday.intoday.in/story/ashutosh-maharaj-a-dead-seer-kept-alive-by-blind-faithfuls-in-punjab-village/1/341909.html|title=Ashutosh Maharaj: A dead seer kept alive by blind faithfuls in Punjab village|date=5 February 2014|work=India Today}}</ref> हालांकि, डीजेजेएस संगठन ने यह दावा किया कि वे "गहन ध्यान" या "समाधि" में हैं। इसके बाद उनका शव एक फ्रीज़र में रख दिया गया, जिसे अब तक वहां संरक्षित रखा गया है। इस विषय पर भारत के विभिन्न न्यायालयों में कई बार याचिकाएं दाखिल हुईं, जिनमें उनके अंतिम संस्कार की मांग की गई, परंतु संगठन द्वारा इसे बार-बार नकार दिया गया।<ref> समाज के विभिन्न वर्गों, मानवाधिकार संगठनों और मीडिया संस्थानों ने इस स्थिति को लेकर सवाल उठाए हैं, जिनमें मुख्य रूप से यह तर्क दिया गया है कि यह स्थिति न केवल धार्मिक भ्रम फैलाने का माध्यम हो सकती है, बल्कि संगठन की संपत्ति और नियंत्रण से संबंधित आंतरिक राजनीति का भी हिस्सा हो सकती है। == संपत्ति और कानूनी विवाद == आशुतोष महाराज की मृत्यु के बाद संस्थान के भीतर नेतृत्व और संपत्ति को लेकर विवाद सामने आए हैं। उनके कथित पुत्र और पूर्व कर्मचारी सहित अन्य लोगों ने दावा किया कि संस्था द्वारा आशुतोष महाराज के शव को जानबूझकर संरक्षित रखा जा रहा है ताकि संस्था का नियंत्रण कुछ सीमित व्यक्तियों के पास बना रहे। इन विवादों में संस्था के पास मौजूद अचल संपत्ति, विदेशी शाखाएं, और वित्तीय संसाधनों पर अधिकार को लेकर लंबे समय से विवाद और अदालती प्रक्रिया चल रही है।<ref>{{cite news|url=http://www.tribuneindia.com/2002/20020830/punjab1.htm|title=Police guards Ashutosh dera|date=30 August 2002|work=The Tribune}}</ref> == निष्कर्ष == हालांकि आशुतोष महाराज को उनके अनुयायी एक दिव्य गुरु के रूप में पूजते हैं, लेकिन उनकी मृत्यु के बाद की परिस्थितियां गहरे विवादों और संदेहों से घिरी हुई हैं। शरीर को वर्षों तक फ्रीज़र में संरक्षित रखना, अंतिम संस्कार न करना, और संस्था की पारदर्शिता पर उठते सवाल, इन्हें एक सामान्य आध्यात्मिक घटना से अधिक एक सामाजिक, कानूनी और नैतिक विमर्श का विषय बनाते हैं। = सन्दर्भ = da96y0pyf7s6vl99bsi6pjsvytzwisv 6446906 6446902 2025-06-30T19:27:41Z ~2025-103223 875922 Added document proofs 6446906 wikitext text/x-wiki ==सन्दर्भ=='''आशुतोष महाराज''' एक [[भारतीय]] [[आध्यात्मिक]] उपदेशक थे जिन्हें उनके अनुयायी 'दिव्य गुरु' के नाम से संबोधित करते थे। वे दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान (डीजेजेएस) के संस्थापक थे, जो एक आध्यात्मिक और सामाजिक संगठन है। हालांकि, 2014 में आशुतोष महाराज को दिल का दौरा पड़ा और चिकित्सकों द्वारा उन्हें क्लिनिकली डेड घोषित किया गया। इसके बावजूद, संस्था और उनके अनुयायियों का यह दावा रहा है कि वे समाधि की स्थिति में हैं। आश्चर्यजनक रूप से, उनका शरीर आज भी एक डीप फ्रीज़र में संरक्षित रखा गया है। इस घटना ने कई चिकित्सा विशेषज्ञों, सामाजिक कार्यकर्ताओं और कानूनी विशेषज्ञों को चिंता में डाल दिया है और इस स्थिति को लेकर अनेक विवाद और अदालती मुकदमे भी चल चुके हैं।<ref>https://www.bloomsbury.com/in/mahayogi-ashutosh-maharaj-9789386606204/</ref><ref>https://www.business-standard.com/india-news/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-rajnath-123070300832_1.html</ref><ref>{{Cite web|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/religious-news/human-mind-will-be-balanced-only-by-brahm-gyan/articleshow/72267092.cms|title='ब्रह्मज्ञान से ही संतुलित होगा मानव मन'|website=Navbharat Times|language=hi|access-date=2024-10-29}}</ref><ref> {{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/bihar-jd-u-mlc-writes-to-punjab-cm-wants-seer-s-body-back/article1-1182384.aspx|title=Bihar JD (U) MLC writes to Punjab CM, wants seer's body back|date=10 February 2014|work=Hindustan Times}}</ref> == मृत्यु एवं विवाद == 29 जनवरी 2014 को आशुतोष महाराज को दिल का दौरा पड़ा। डॉक्टरों ने उन्हें उसी दिन मृत घोषित किया।<ref>{{cite news|url=http://indiatoday.intoday.in/story/ashutosh-maharaj-a-dead-seer-kept-alive-by-blind-faithfuls-in-punjab-village/1/341909.html|title=Ashutosh Maharaj: A dead seer kept alive by blind faithfuls in Punjab village|date=5 February 2014|work=India Today}}</ref> हालांकि, डीजेजेएस संगठन ने यह दावा किया कि वे "गहन ध्यान" या "समाधि" में हैं। इसके बाद उनका शव एक फ्रीज़र में रख दिया गया, जिसे अब तक वहां संरक्षित रखा गया है। इस विषय पर भारत के विभिन्न न्यायालयों में कई बार याचिकाएं दाखिल हुईं, जिनमें उनके अंतिम संस्कार की मांग की गई, परंतु संगठन द्वारा इसे बार-बार नकार दिया गया। == निष्कर्ष == हालांकि आशुतोष महाराज को उनके अनुयायी एक दिव्य गुरु के रूप में पूजते हैं, लेकिन उनकी मृत्यु के बाद की परिस्थितियां गहरे विवादों और संदेहों से घिरी हुई हैं। शरीर को वर्षों तक फ्रीज़र में संरक्षित रखना, अंतिम संस्कार न करना, और संस्था की पारदर्शिता पर उठते सवाल, इन्हें एक सामान्य आध्यात्मिक घटना से अधिक एक सामाजिक, कानूनी और नैतिक विमर्श का विषय बनाते हैं। '''आशुतोष महाराज''' एक [[भारतीय]] [[आध्यात्मिक]] उपदेशक थे जिन्हें उनके अनुयायी 'दिव्य गुरु' के नाम से संबोधित करते थे। वे दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान (डीजेजेएस) के संस्थापक थे, जो एक आध्यात्मिक और सामाजिक संगठन है। हालांकि, 2014 में आशुतोष महाराज को दिल का दौरा पड़ा और चिकित्सकों द्वारा उन्हें क्लिनिकली डेड घोषित किया गया।<ref name="indiatoday2014">https://indiatoday.intoday.in/story/ashutosh-maharaj-a-dead-seer-kept-alive-by-blind-faithfuls-in-punjab-village/1/341909.html</ref> इसके बावजूद, संस्था और उनके अनुयायियों का यह दावा रहा है कि वे समाधि की स्थिति में हैं। आश्चर्यजनक रूप से, उनका शरीर आज भी एक डीप फ्रीज़र में संरक्षित रखा गया है।<ref name="ndtv2014">https://www.ndtv.com/india-news/at-this-ashram-a-gurus-body-in-a-freezer-angry-followers-and-some-weapons-706012</ref><ref name="ht2019">https://www.hindustantimes.com/india-news/5-years-on-clinically-dead-nurmahal-dera-head-ashutosh-maharaj-s-body-lives-in-freezer/story-kDLBrRNyYNnUAm5HhGVIVI.html</ref> इस घटना ने कई चिकित्सा विशेषज्ञों, सामाजिक कार्यकर्ताओं और कानूनी विशेषज्ञों को चिंता में डाल दिया है और इस स्थिति को लेकर अनेक विवाद और अदालती मुकदमे भी चल चुके हैं।<ref name="guardian2017">https://www.theguardian.com/world/2017/jul/05/indian-court-allows-gurus-disciples-to-continue-preserving-body-in-freezer</ref><ref name="time2017">https://time.com/4846148/ashutosh-maharaj-dead-india-guru-freezer/</ref> == प्रारंभिक जीवन == आशुतोष महाराज का जन्म 1946 में [[बिहार]] के मधुबनी जिले के लखनौर गाँव में हुआ था।<ref name="hta2">https://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/bihar-born-ashutosh-had-face-offs-with-radical-sikhs/story-E9Y3PoJMBaMbJp7Uj9FQvN.html</ref> उन्होंने पारिवारिक जीवन त्याग दिया और जर्मनी से मास्टर्स की पढ़ाई पूरी करने के बाद भारत लौटे। उन्होंने हिमालय और वाराणसी जैसे क्षेत्रों में कई गुरुओं से संपर्क किया और बाद में अपने अनुभवों के आधार पर "ब्रह्मज्ञान" की अवधारणा को प्रचारित करना शुरू किया।<ref name="tribune2002">http://www.tribuneindia.com/2002/20020830/punjab1.htm</ref> == मृत्यु एवं विवाद == 29 जनवरी 2014 को आशुतोष महाराज को दिल का दौरा पड़ा। डॉक्टरों ने उन्हें उसी दिन मृत घोषित किया।<ref name="indiatoday2014" /> हालांकि, डीजेजेएस संगठन ने यह दावा किया कि वे "गहन ध्यान" या "समाधि" में हैं। इसके बाद उनका शव एक फ्रीज़र में रख दिया गया, जिसे अब तक वहां संरक्षित रखा गया है। इस विषय पर भारत के विभिन्न न्यायालयों में कई बार याचिकाएं दाखिल हुईं, जिनमें उनके अंतिम संस्कार की मांग की गई, परंतु संगठन द्वारा इसे बार-बार नकार दिया गया।<ref name="ndtvhearing2015">https://www.ndtv.com/india-news/hearing-on-ashutosh-maharaj-case-adjourned-till-march-19-737496</ref><ref name="htmystery2014">https://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/dead-or-alive-mystery-shrouds-sect-head-ashutosh-s-health/story-KEBzJ8l5Zhsn9DWegwWNmL.html</ref> समाज के विभिन्न वर्गों, मानवाधिकार संगठनों और मीडिया संस्थानों ने इस स्थिति को लेकर सवाल उठाए हैं, जिनमें मुख्य रूप से यह तर्क दिया गया है कि यह स्थिति न केवल धार्मिक भ्रम फैलाने का माध्यम हो सकती है, बल्कि संगठन की संपत्ति और नियंत्रण से संबंधित आंतरिक राजनीति का भी हिस्सा हो सकती है।<ref name="htpolitics2017">https://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/baba-in-freezer-what-if-someone-else-wants-to-be-preserved/story-0OBYiyKKkrCnnzP4ZYIZzN.html</ref> == संपत्ति और कानूनी विवाद == आशुतोष महाराज की मृत्यु के बाद संस्थान के भीतर नेतृत्व और संपत्ति को लेकर विवाद सामने आए हैं। उनके कथित पुत्र और पूर्व कर्मचारी सहित अन्य लोगों ने दावा किया कि संस्था द्वारा आशुतोष महाराज के शव को जानबूझकर संरक्षित रखा जा रहा है ताकि संस्था का नियंत्रण कुछ सीमित व्यक्तियों के पास बना रहे।<ref name="htplea2014">https://www.hindustantimes.com/chandigarh/ashutosh-s-death-two-pleas-for-probe-before-high-court-bench/story-Kwvir8ktlY6cbhmdcYzFdP.html</ref> इन विवादों में संस्था के पास मौजूद अचल संपत्ति, विदेशी शाखाएं, और वित्तीय संसाधनों पर अधिकार को लेकर लंबे समय से विवाद और अदालती प्रक्रिया चल रही है।<ref name="tribune2002" /> == निष्कर्ष == हालांकि आशुतोष महाराज को उनके अनुयायी एक दिव्य गुरु के रूप में पूजते हैं, लेकिन उनकी मृत्यु के बाद की परिस्थितियां गहरे विवादों और संदेहों से घिरी हुई हैं। शरीर को वर्षों तक फ्रीज़र में संरक्षित रखना, अंतिम संस्कार न करना, और संस्था की पारदर्शिता पर उठते सवाल, इन्हें एक सामान्य आध्यात्मिक घटना से अधिक एक सामाजिक, कानूनी और नैतिक विमर्श का विषय बनाते हैं। ==संदर्भ== <references /> j5i17oihqfvomhaurgcq7rcil6dfbzx 6446907 6446906 2025-06-30T19:45:26Z ~2025-103223 875922 Corrected content facts with notable links 6446907 wikitext text/x-wiki '''आशुतोष महाराज''' एक [[भारतीय]] [[आध्यात्मिक]] उपदेशक थे जिन्हें उनके अनुयायी 'दिव्य गुरु' के नाम से संबोधित करते थे। वे दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान (डीजेजेएस) के संस्थापक थे, जो एक आध्यात्मिक और सामाजिक संगठन है। हालांकि, 2014 में आशुतोष महाराज को दिल का दौरा पड़ा और चिकित्सकों द्वारा उन्हें क्लिनिकली डेड घोषित किया गया। इसके बावजूद, संस्था और उनके अनुयायियों का यह दावा रहा है कि वे समाधि की स्थिति में हैं। आश्चर्यजनक रूप से, उनका शरीर आज भी एक डीप फ्रीज़र में संरक्षित रखा गया है। इस घटना ने कई चिकित्सा विशेषज्ञों, सामाजिक कार्यकर्ताओं और कानूनी विशेषज्ञों को चिंता में डाल दिया है और इस स्थिति को लेकर अनेक विवाद और अदालती मुकदमे भी चल चुके हैं।<ref>https://www.bloomsbury.com/in/mahayogi-ashutosh-maharaj-9789386606204/</ref><ref>https://www.business-standard.com/india-news/govt-society-have-to-work-together-to-make-india-developed-nation-rajnath-123070300832_1.html</ref><ref>{{Cite web|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/religious-news/human-mind-will-be-balanced-only-by-brahm-gyan/articleshow/72267092.cms|title='ब्रह्मज्ञान से ही संतुलित होगा मानव मन'|website=Navbharat Times|language=hi|access-date=2024-10-29}}</ref><ref> {{cite news|url=http://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/bihar-jd-u-mlc-writes-to-punjab-cm-wants-seer-s-body-back/article1-1182384.aspx|title=Bihar JD (U) MLC writes to Punjab CM, wants seer's body back|date=10 February 2014|work=Hindustan Times}}</ref> उनकी मृत्यु और उसके बाद के घटनाक्रम ने विवादों को जन्म दिया, जिसमें धार्मिक आस्था, कानूनी मुद्दे, और सामाजिक विवाद शामिल हैं। यह लेख उनके जीवन, संगठन, विवादों और कानूनी मामलों का निष्पक्ष, तथ्यों पर आधारित विवरण प्रस्तुत करता है। == प्रारंभिक जीवन == आशुतोष महाराज का जन्म 1946 में बिहार के मधुबनी जिले के लखनौर गांव में हुआ था। उनका परिवार पारंपरिक ब्राह्मण था। उन्होंने जर्मनी से मास्टर्स की डिग्री प्राप्त की और बाद में अध्यात्म की खोज के लिए भारत लौट आए। उन्होंने हिमालय, वाराणसी आदि जगहों पर कई गुरुओं से मुलाकात की और ब्रह्मज्ञान की साधना की।<ref>https://www.hindustantimes.com/punjab/jalandhar/bihar-born-ashutosh-had-face-offs-with-radical-sikhs/story-E9Y3PoJMBaMbJp7Uj9FQvN.html</ref> == दिव्य ज्योति जाग्रति संस्थान (डीजेजेएस) == 1983 में आशुतोष महाराज ने पंजाब के नूरमहल में डीजेजेएस की स्थापना की। यह संस्था आध्यात्मिक जागरूकता, सामाजिक सुधार, और आत्म-जागृति के लिए कार्यरत है। संस्थान का दावा है कि इसकी 350 से अधिक शाखाएँ 15 देशों में फैली हुई हैं।<ref>https://www.djjs.org/about-djjs</ref> संस्था के आलोचक इसे अंधभक्ति और वित्तीय लाभ के लिए उपयोग होने वाला संगठन मानते हैं। == मृत्यु और विवाद == 29 जनवरी 2014 को आशुतोष महाराज को दिल का दौरा पड़ा और उन्हें लुधियाना के एक निजी अस्पताल में चिकित्सकों ने मृत घोषित किया।<ref>https://indiatoday.intoday.in/story/ashutosh-maharaj-a-dead-seer-kept-alive-by-blind-faithfuls-in-punjab-village/1/341909.html</ref> हालांकि, उनके अनुयायियों ने दावा किया कि वे 'गहन समाधि' में हैं और उनका शरीर फ्रीज़र में संरक्षित है। यह विवादों का विषय बना क्योंकि शरीर को माइनस 22 डिग्री सेल्सियस पर रखा गया था।<ref>https://www.ndtv.com/india-news/at-this-ashram-a-gurus-body-in-a-freezer-angry-followers-and-some-weapons-706012</ref><ref>https://www.hindustantimes.com/india-news/5-years-on-clinically-dead-nurmahal-dera-head-ashutosh-maharaj-s-body-lives-in-freezer/story-kDLBrRNyYNnUAm5HhGVIVI.html</ref> == कानूनी विवाद और याचिकाएं == {| class="wikitable" style="width:100%; text-align:left; border:1px solid #ccc; border-collapse:collapse;" ! वर्ष !! याचिका/मुद्दा !! विवरण !! स्रोत |- | 2014 || मृत्यु की पुष्टि और अंतिम संस्कार || आशुतोष महाराज को चिकित्सकों ने मृत घोषित किया, परंतु उनका शरीर फ्रीज़र में संरक्षित किया गया। परिवार के सदस्यों और अनुयायियों में विवाद उत्पन्न हुआ। || <ref>https://indiatoday.intoday.in/story/ashutosh-maharaj-a-dead-seer-kept-alive-by-blind-faithfuls-in-punjab-village/1/341909.html</ref> |- | 2014-2017 || परिवार द्वारा शव की मांग || दिलीप कुमार झा नामक व्यक्ति ने खुद को आशुतोष महाराज का पुत्र बताया और अंतिम संस्कार के अधिकार की मांग की। || <ref>https://www.theguardian.com/world/2017/jul/05/india-guru-freezer-meditation-court-ruling</ref> |- | 2014-2020 || अदालतों में विवाद || पंजाब और हरियाणा उच्च न्यायालय में कई याचिकाएं दायर की गईं, परंतु संस्था की ओर से समाधि के दावे को चुनौती नहीं दी गई। अदालत ने संस्था को शरीर रखने की अनुमति दी। || <ref>https://www.hindustantimes.com/punjab/faith-in-freezer-hc-allows-djjs-to-preserve-body-of-sect-head-ashutosh/story-4AWUpEEDpd7ms9D03dmJXJ.html</ref> |- | 2018 || संपत्ति विवाद || आशुतोष महाराज की मृत्यु के बाद संस्था की करोड़ों की संपत्ति और प्रोजेक्ट्स के संचालन पर विवाद हुआ। पूर्व अनुयायियों ने गलत इस्तेमाल के आरोप लगाए। || <ref>https://m.economictimes.com/news/politics-and-nation/seven-godmen-who-fell-foul-of-the-law/ashutosh-maharaj/slideshow/63912690.cms</ref> |} == सामाजिक और वैज्ञानिक प्रतिक्रिया == समाज के अनेक वर्गों और वैज्ञानिक समुदाय ने इस मामले को धार्मिक अंधविश्वास और वैज्ञानिक सोच के विरुद्ध बताया। कई डॉक्टरों ने इस पर सवाल उठाए कि मृत शरीर को ऐसे लंबे समय तक रखना उचित है या नहीं। डीजेजेएस के कई पूर्व सदस्यों ने संस्था की आलोचना की और इसे आर्थिक और मानसिक शोषण का माध्यम बताया।<ref>https://indianexpress.com/article/india/ashutosh-maharaj-case-if-no-law-on-disposal-of-bodies-customs-of-society-should-prevail-high-court-4412734/</ref><ref>https://www.bbc.com/hindi/india-43325291</ref> == निष्कर्ष == आशुतोष महाराज का मामला धार्मिक आस्था और वैज्ञानिक यथार्थ के बीच टकराव का एक उदाहरण है। उनके अनुयायी उन्हें दिव्य गुरु मानते हैं, जबकि आलोचक इसे धार्मिक अंधविश्वास और सत्ता संरक्षण का मामला बताते हैं। वर्षों बाद भी उनके शरीर का फ्रीज़र में संरक्षण विवादों को जन्म देता है और यह भारतीय समाज में धर्म, कानून और विज्ञान के बीच गहरे विवादों को उजागर करता है। == संदर्भ == <references /> o9zaw9uikxq13q9ryq1h8g49wirsuy0 दृग्विद्या 0 1107759 6446723 4384244 2025-06-30T13:16:21Z Sanjeev bot 127039 बॉट: +शीह। 6446723 wikitext text/x-wiki {{शीह-व2|बॉट=sanjeev bot}} भौतिक विज्ञान की वह शाखा जिसमें हम प्रकाश एवं उससे उत्पन्न गुणों का अध्ययन करते है। o9quz37i0uc6n5wpxfhqeul684wx5oj बांग्लादेश क्रिकेट बोर्ड 0 1129041 6446903 6334854 2025-06-30T19:21:11Z Niasoh 828664 outdated 6446903 wikitext text/x-wiki {{update}} {{Infobox sport governing body |name = बांग्लादेश क्रिकेट बोर्ड |sport = [[क्रिकेट]] |abbrev = बीसीबी |logo = |founded = {{Start date|1972}} |aff = [[अंतर्राष्ट्रीय क्रिकेट परिषद]] |affdate = 26 जून 2000, [[अंतर्राष्ट्रीय क्रिकेट परिषद के सदस्यों की सूची#पूर्ण सदस्य|पूर्ण सदस्य]] |region = [[एशियाई क्रिकेट परिषद]] |regionyear = 19 सितंबर 1983, [[एशियाई क्रिकेट परिषद#टेस्ट स्थिति के सदस्य|पूर्ण सदस्य]] |headquarters = [[शेर-ए-बांग्ला राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम| शेर-ए-बांग्ला स्टेडियम]], [[मीरपुर थाना | मीरपुर]], [[ढाका]] |president = |vicepresident = |chiefexec = निजामुद्दीन चौधरी |coach ={{flagicon|RSA}} [[रसेल डोमिंगो]] |womenscoach = {{flagicon|IND}} [[अंजू जैन]] |sponsor = |replaced = |prevfounded = |url = www.tigercricket.com.bd |countryflag = बांग्लादेश |countryflag2 = | operating income = }} '''बांग्लादेश क्रिकेट बोर्ड''' ('''बीसीबी'''; {{lang-bn|বাংলাদেশ ক্রিকেট বোর্ড}}) [[बांग्लादेश]] में [[क्रिकेट]] का शासी निकाय है। बीसीबी पहली बार 1977 में [[अंतर्राष्ट्रीय क्रिकेट परिषद]] का सहयोगी सदस्य बना<ref>{{cite web|title=Bangladesh Cricket Board|url=https://www.icc-cricket.com/about/members/asia/full/22|publisher=ICC|access-date=9 January 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180109181350/https://www.icc-cricket.com/about/members/asia/full/22|archive-date=9 जनवरी 2018|url-status=live}}</ref> और 26 जून 2000 को पूर्ण सदस्य बन गया।<ref>{{cite web|url=http://www.tigercricket.com.bd/|title=Bangladesh Cricket Board|work=tigercricket.com.bd|access-date=18 जनवरी 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20151028002215/http://www.tigercricket.com.bd/|archive-date=28 अक्तूबर 2015|url-status=dead}}</ref> बोर्ड का मुख्यालय मीरपुर शेर-ए-बांग्ला नेशनल क्रिकेट स्टेडियम [[ढाका]] में है। ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} ==बाहरी कड़ियाँ== * {{commons-inline}} * {{Official website}} p0ejfb6ci2sn1n21aj943fmit56g9o7 शाण्डिल्य 0 1162407 6446691 6446604 2025-06-30T12:03:44Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 29. मार्च २०२५ 18:31:43 पर संजीव कुमार के 6388716 अवतरण में बदला 6446691 wikitext text/x-wiki {{एक स्रोत}} '''शाण्डिल्य''' या शांडिल्य एक ब्राह्मण गोत्र है, ये वेदों में श्रेष्ठ, तथा ऊँचकुलिन घराने के ब्राह्मण हैं।यह गोत्र ब्राह्मणों के तीन मुख्य ऊँचे गोत्रो में से एक है।<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.24185|title=A History Of Pre-buddhistic Indian Philosophy|last=Barua|first=Beni Madhab|date=1921}}</ref> महाभारत अनुशासन पर्व के अनुसार [[युधिष्ठिर]] की सभा में विद्यमान ऋषियों में शाण्डिल्य का नाम भी है। ब्राह्मणों से ही इस संसार का अस्तित्व है अतः इस संसार के प्रारंभ सतयुग से ही शांडिल्य ऋषि और अन्य ब्राह्मणों का अस्तित्व कायम है, अतः मान्यता यह भी है के सबसे पहले सतयुग में वेद-शास्त्र तथा शस्त्रों की शिक्षा भी ऋषि शांडिल्य तथा गार्गस्य ऋषि के आश्रम में ही प्रारंभ हुई। शांडिल्य ऋषि त्रेतायुग में राजा दिलीप के राजपुरोहित बताए गए है, वहीं द्वापर में वे राजा नंद के पुजारी हैं, एक समय में वे राजा त्रिशुंक के पुजारी थे तो दूसरे समय में वे महाभारत के नायक भीष्म पितामह तथा अपने ब्राह्मण भ्राता श्री परशुराम के साथ वार्तालाप करते हुए दिखाए गए हैंं। कलयुग के प्रारंभ में वे जन्मेजय के पुत्र शतानीक के पुत्रेष्ठित यज्ञ को पूर्ण करते दिखाई देते हैं। इसके साथ ही वस्तुतः शांडिल्य एक ऐतिहासिक ब्राह्मण ऋषि हैं लेकिन कालांतर में उनके नाम से उपाधियां शुरू हुई है जैसे वशिष्ठ, विशवामित्र और व्यास नाम से उपाधियां होती हैं। शांडिल्य गोत्र (तिवारी,त्रिपाठी,विश्वकर्मा,शर्मा,मिश्रा,गोस्वामी वंश) शांडिल्य ऋषि के बारह पुत्र बताए जाते हैं जो इन बारह गांवों से प्रभुत्व रखते हैं। पिंडी, सोहगोरा, संरयाँ, श्रीजन, धतूरा, बगराइच, बलूआ, हलदी, झूडीयाँ, उनवलियाँ, लोनापार, कटियारी, लोनापार में लोनाखार, कानापार, छपरा भी समाहित है। इन्हीं बारह गांव से आज चारो तरफ इनका विकास हुआ है, ये सरयूपारी1ण ब्राह्मण हैं। इनका गोत्र श्रीमुख शांडिल्य त्रि प्रवर है,श्री मुख शांडिल्य में घरानों का प्रचलन है जिसमें राम घराना, कृष्ण घराना, नाथ अतः विष्णु घराना, मणि घराना है, इन चारो का उदय सोहगोरा गोरखपुर से है जहाँ आज भी इन चारो का अस्तित्व कायम है। शाण्डिल्य नामक आचार्य अन्य शास्त्रों में भी स्मृत हुए हैं। [[हेमाद्रि]] के [[लक्षणप्रकाश]] में शाण्डिल्य को [[आयुर्वेद|आयुर्वेदाचार्य]] कहा गया है। विभिन्न व्याख्यान ग्रंथों से पता चलता है कि इनके नाम से एक [[स्मार्त सूत्र|गृह्यसूत्र]] एवं एक [[स्मृति]]ग्रंथ भी था। [[श्रेणी:पौराणिक पात्र]] [[श्रेणी:भारतीय संस्कृति]] ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:ऋषि]] 7colj3yd37659zyngjjsit2xfvy5y16 बाल भारती पब्लिक स्कूल 0 1174014 6446823 6217881 2025-06-30T16:27:57Z ~2025-102390 875896 improvised the summary 6446823 wikitext text/x-wiki {{Advert|date=April 2020}} {{Infobox school | name = बाल भारती पब्लिक स्कूल | image = Bal Bharati Public School logo.jpg | image_size = 169px | motto = ''हंसो नयुता न प्राग्यम'' | location = {{flagicon|IND}}[[भारत]] | schooltype = पब्लिक | established = 1944 | founder = [[पद्म विभूषण]] 'लाला हंसराज गुप्ता' | chairman,s = एल.आर. चन्ना | mascot = हंस | affiliations = [[केंद्रीय माध्यमिक शिक्षा बोर्ड|सीबीएसई]] | faculty = पूर्ण समय | homepage = http://www.balbharatipp.org, http://www.bbpsgr.edu.in, http://www.bbpsbv.org | coordinates = {{coord|28.6100|N|77.2300|E|display=inline}} | pushpin_map = भारत नई दिल्ली | pushpin_map_caption = दिल्ली, भारत में स्थान }} '''बाल भारती पब्लिक स्कूल'''('''बीबीपीएस''') [[भारत]] [[स्कूल]] स्तर के लोगों को शिक्षित करने वाले संस्थानों का एक समूह है। पद्म विभूषण [[लाला हंसराज गुप्ता]], एक भारतीय परोपकारी, ने पैरेंट बॉडी (चाइल्ड एजुकेशन सोसाइटी) की स्थापना की, जो पूरे भारत में सभी सदस्य स्कूलों को संचालित करती है। बाल भारती पब्लिक स्कूल दिल्ली और देश के प्रमुख संस्थानों में शुमार है। byte approved.... craziest thing to exist ==इतिहास== {{अप्रकाशित अनुभाग|तिथि=अप्रैल२०२०}} पद्म विभूषण [[लाला हंसराज गुप्ता]] ने 1944 में नई दिल्ली में सेंट्रल रिज के पास पहली बाल भारती की स्थापना की। स्कूल छह एकड़ में फैला है और अब इसे दो पंखों - पूसा रोड और सर गंगा राम अस्पताल मार्ग में रखा गया है। अन्य बाल भारती स्कूल तब से पूरे भारत में स्थापित हैं। ==दर्शन और लोगो== {{अप्रकाशित अनुभाग|तिथि=अप्रैल२०२०}} "सभी पक्षों से महान विचारों को हमारे पास आने दें" "अ नो भद्र क्रतवी यन्तु विश्वतता" से लिया गया है। स्कूल आदर्श वाक्य "हनसो नयतु न्हा प्राग्यम" को एक बच्चे की छवि में एक विशाल हंस के चित्रण में दर्शाया गया है और यह दर्शाता है कि स्कूल सभी स्रोतों से ज्ञान ग्रहण करता है। आदर्श वाक्य का अर्थ है, "आप हंस, हमें शिक्षा दें", और हमें सीखने और उत्कृष्टता की नई ऊंचाइयों पर लगातार चलते हैं, आमतौर पर क्योंकि हंस हिंदू मान्यताओं में ज्ञान का प्रतीक है। ==हाउस== {{अप्रकाशित अनुभाग|तिथि=अप्रैल२०२०}} *'''सर गंगा राम अस्पताल मार्ग'''शाखा: अभिमन्यु,अशोक, सी.वी.रमन,जवाहर, मदर टेरेसा, शास्त्री, शिवाजी और सुभाष।स्वतंत्रता सेनानियों से लेकर सामाजिक कार्यकर्ताओं से लेकर वैज्ञानिकों तक के नाम भारतीय महान हस्तियों के हैं। *'''पीतमपुरा'''शाखा: गुरुनानक,विवेकानंद, दयानंद,और कबीर।नाम आध्यात्मिक गुरु और कवि हैं। *'''बृज विहार''' शाखा:अशोक,शास्त्री, शिवाजी और सुभाष।नाम भारत के शासक और राजा हैं। * '''नोएडा'''शाखा: रमन,अशोक, टैगोर और शिवाजी। *'''द्वारका'''शाखा:अभिमन्यु, अशोक, शिवाजी, जवाहर,शास्त्री, सुभाष। *'''रोहिणी'''शाखा:अभिमन्यु, अशोक, जवाहर, मदर टेरेसा, शास्त्री, शिवाजी। *'''नवी मुंबई(खारघर)'''शाखा:शिवाजी, अशोक, कनिष्क और प्रताप।महान भारतीय शासकों के नाम। ==शाखाएँ== {{अप्रकाशित अनुभाग|तिथि=अप्रैल२०२०}} '''कोर स्कूल(मौजूदा)''' * बाल भारती पब्लिक स्कूल, गंगा राम अस्पताल मार्ग, नई दिल्ली * बाल भारती पब्लिक स्कूल, पीतमपुरा, दिल्ली * बाल भारती पब्लिक स्कूल, बृज विहार, गाजियाबाद * बाल भारती पब्लिक स्कूल, द्वारका, नई दिल्ली * बाल भारती पब्लिक स्कूल,[[नीलाबाद (जनगणना कोड 482510)|नीलाबाद]],भोपाल * बाल भारती पब्लिक स्कूल, लुधियाना * बाल भारती पब्लिक स्कूल, मानेसर * बाल भारती पब्लिक स्कूल, खारघर, नवी मुंबई * बाल भारती पब्लिक स्कूल, नोएडा * बाल भारती नर्सरी स्कूल, पीतमपुरा, दिल्ली * बाल भारती पब्लिक स्कूल, रोहिणी, दिल्ली * बाल भारती नर्सरी स्कूल, रोहिणी, दिल्ली * बाल भारती पब्लिक स्कूल, ग्वालियर * बाल भारती पब्लिक स्कूल, जयपुर * बाल भारती पब्लिक स्कूल, लुधियाना,फेज-II * बाल भारती पब्लिक स्कूल, सोलन '''सहयोग में परियोजनाएं''' * बाल भारती पब्लिक स्कूल, झारली - एनटीपीसी * बाल भारती पब्लिक स्कूल, भोपाल - भारतीय रेलवे * बाल भारती पब्लिक स्कूल, झंवर - एनटीपीसी * बाल भारती पब्लिक स्कूल, रत्नागिरी - एनटीपीसी * बाल भारती पब्लिक स्कूल, सिमहादरी - एनटीपीसी * बाल भारती पब्लिक स्कूल, सोनीपत - एनटीपीसी * बाल भारती पब्लिक स्कूल गदरवाड़ा नरसिंहपुर - एनटीपीसी * बाल भारती पब्लिक स्कूल, अनूपपुर - मोजर बेयर '''संस्थान का''' * बाल भारती नर्सरी शिक्षक प्रशिक्षण संस्थान, नई दिल्ली * बाल भारती शिक्षक प्रशिक्षण केंद्र, दिल्ली * बाल भारती गतिविधि केंद्र, सोलन। ==क्लब== [[File:Logo Byte.png|thumb|111x111px|The Byte Club logo]] ===बाइट क्लब=== बाइट क्लब बाल भारती पब्लिक स्कूल, पीतमपुरा का कंप्यूटर क्लब है।<ref>{{Cite web|url=http://byteclub.in/|title=Home {{!}} Byte Club|website=byteclub.in|access-date=2018-07-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20200225083103/http://byteclub.in/|archive-date=25 फ़रवरी 2020|url-status=dead}}</ref> उन क्लब के वार्षिक टेक फेस्ट को बाइट कहा जाता है।आईटी<ref>{{Cite web|url=http://byteclub.in/byte_it|title=Byte.IT {{!}} Byte Club|website=byteclub.in|access-date=2018-07-13}}{{Dead link|date=सितंबर 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>जुलाई 2018 में जहां हर साल कई इंटर-स्कूल कॉन्टेस्ट आयोजित किए गए थे। ध्वज है:बाइटिशूल ==पुरस्कार== 2017 में,बीबीपीएस पीतमपुरा के छात्रों ने [[ब्लू व्हेल (गेम)|ब्लू व्हेल चैलेंज]] पर आधारित 'साइको सोशल' नामक एक फिल्म बनाई, जिसे निम्नलिखित के साथ सम्मानित किया गया:<ref>{{Cite web|url=https://ishpreet.me/projects|title=Projects » Ishpreet|website=ishpreet.me|access-date=2018-07-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20180713150256/https://ishpreet.me/projects|archive-date=13 जुलाई 2018|url-status=dead}}</ref> *'''नेशनल साइंस फिल्म फेस्टिवल 2018:''' ** कांस्य बीवर पुरस्कार ** तकनीकी उत्कृष्टता के लिए विशेष पुरस्कार: ध्वनि रिकॉर्डिंग और डिज़ाइन **''इंटरनेशनल यंग फिल्म मेकर फेस्टिवल 2017:''' ** मेधावी पुरस्कार 2017 में, बीबीपीएस पीतमपुरा के चार छात्रों ने अंतर्राष्ट्रीय [[रोबोकअप जूनियर]] रेस्क्यू-लाइन प्रतियोगिता में भारत का प्रतिनिधित्व किया और सुपर टीम चैलेंज में जर्मनी के साथ चौथा स्थान हासिल किया। 2011 में, स्कूल में बारहवीं कक्षा के दो छात्रों, शरणजीत सिंह मागो और वैभव सपरा ने मुख्य बेल्ट क्षुद्रग्रह 2011 QM14 की खोज की। कक्षा XII के एक छात्र और कक्षा XI के एक छात्र ने एक ट्रोजन क्षुद्रग्रह (2011 MV9) की खोज की।<ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/Indian-students-discover-5-asteroids/articleshow/9865711.cms|title=Indian students discover 5 asteroids - Times of India|website=The Times of India|access-date=16 मई 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20161229201001/http://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/Indian-students-discover-5-asteroids/articleshow/9865711.cms|archive-date=29 दिसंबर 2016|url-status=live}}</ref> 2019 में,[[सुपर कैसेट्स इंडस्ट्रीज प्राइवेट लिमिटेड|टी-सीरीज]] के एक संगीत वीडियो को बीबीपीएस पीतमपुरा में आर्यन सिंघल द्वारा गाया गया था। गाने का नाम था ''रांझणा वे''। <ref>{{Cite web |url=https://m.timesofindia.com/videos/entertainment/music/punjabi/latest-punjabi-song-ranjhna-ve-lyrical-sung-by-aryan-singhal/videoshow/70855921.cms |title=संग्रहीत प्रति |access-date=16 मई 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190828052131/https://m.timesofindia.com/videos/entertainment/music/punjabi/latest-punjabi-song-ranjhna-ve-lyrical-sung-by-aryan-singhal/videoshow/70855921.cms |archive-date=28 अगस्त 2019 |url-status=live }}</ref> ==उल्लेखनीय पूर्व छात्र== *[[बादशाह (रैपर)|बादशाह]],पीतमपुरा से - भारतीय रैपर *[[दिबाकर बनर्जी]], जीआरएच मार्ग से - बॉलीवुड फिल्म निर्देशक।<ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/bollywood/news/A-directors-frame-is-a-very-convenient-frame-Dibakar-Banerjee/articleshow/13774991.cms|title=A director’s frame is a very convenient frame: Dibakar Banerjee - Times of India|website=The Times of India|access-date=16 मई 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20150923090008/http://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/bollywood/news/A-directors-frame-is-a-very-convenient-frame-Dibakar-Banerjee/articleshow/13774991.cms|archive-date=23 सितंबर 2015|url-status=live}}</ref> *[[रजत बरमेचा]],बृज विहार से-बॉलीवुड अभिनेता<ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/bollywood/news/Rajats-udaan/articleshow/7116729.cms|title=Rajat’s udaan - Times of India|website=The Times of India}}</ref> *[[दुर्जोय दत्त]], पीतमपुरा से-लेखक<ref>{{cite web|url=http://isahitya.com/index.php/new-age-sahitya/new-age-sahitya/153-young-writers-turn-mentors|title=isahitya.com is coming soon|website=isahitya.com|access-date=16 मई 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20120805024311/http://www.isahitya.com/index.php/new-age-sahitya/new-age-sahitya/153-young-writers-turn-mentors|archive-date=5 अगस्त 2012|url-status=dead}}</ref> *[[सनम पुरी]], नोएडा से - [[सनम(बैंड)|सनम] के लिए गायक, मुख्य गायक और संगीतकार हैं। *[[तास्पे पन्नू]], जीआरएच मार्ग से-बॉलीवुड अभिनेत्री *[[सुहैल नैय्यर]],जीआरएच मार्ग से-बॉलीवुड अभिनेता *[[हिमांशी मनराल]], जीआरएच मार्ग-बॉलीवुड अभिनेत्री से ==सन्दर्भ== {{reflist}} ==बाहरी कड़ियाँ== * [https://bbpsgr.balbharati.in Official website]{{Dead link|date=जून 2020 |bot=InternetArchiveBot }} * [https://web.archive.org/web/20181210021031/https://bbpspp.balbharati.org/ Official website] [[श्रेणी:दिल्ली के शिक्षण संस्थान]] [[श्रेणी:भारत में शिक्षा]] [[श्रेणी:शिक्षण संस्थान]] l0y2annqix64tnsgjmuo0io097mtt4f 6446825 6446823 2025-06-30T16:28:59Z ~2025-102390 875896 changed the troll edit 6446825 wikitext text/x-wiki {{Advert|date=April 2020}} {{Infobox school | name = बाल भारती पब्लिक स्कूल | image = Bal Bharati Public School logo.jpg | image_size = 169px | motto = ''हंसो नयुता न प्राग्यम'' | location = {{flagicon|IND}}[[भारत]] | schooltype = पब्लिक | established = 1944 | founder = [[पद्म विभूषण]] 'लाला हंसराज गुप्ता' | chairman,s = एल.आर. चन्ना | mascot = हंस | affiliations = [[केंद्रीय माध्यमिक शिक्षा बोर्ड|सीबीएसई]] | faculty = पूर्ण समय | homepage = http://www.balbharatipp.org, http://www.bbpsgr.edu.in, http://www.bbpsbv.org | coordinates = {{coord|28.6100|N|77.2300|E|display=inline}} | pushpin_map = भारत नई दिल्ली | pushpin_map_caption = दिल्ली, भारत में स्थान }} '''बाल भारती पब्लिक स्कूल'''('''बीबीपीएस''') [[भारत]] [[स्कूल]] स्तर के लोगों को शिक्षित करने वाले संस्थानों का एक समूह है। पद्म विभूषण [[लाला हंसराज गुप्ता]], एक भारतीय परोपकारी, ने पैरेंट बॉडी (चाइल्ड एजुकेशन सोसाइटी) की स्थापना की, जो पूरे भारत में सभी सदस्य स्कूलों को संचालित करती है। बाल भारती पब्लिक स्कूल दिल्ली और देश के प्रमुख संस्थानों में शुमार है। ==इतिहास== {{अप्रकाशित अनुभाग|तिथि=अप्रैल२०२०}} पद्म विभूषण [[लाला हंसराज गुप्ता]] ने 1944 में नई दिल्ली में सेंट्रल रिज के पास पहली बाल भारती की स्थापना की। स्कूल छह एकड़ में फैला है और अब इसे दो पंखों - पूसा रोड और सर गंगा राम अस्पताल मार्ग में रखा गया है। अन्य बाल भारती स्कूल तब से पूरे भारत में स्थापित हैं। ==दर्शन और लोगो== {{अप्रकाशित अनुभाग|तिथि=अप्रैल२०२०}} "सभी पक्षों से महान विचारों को हमारे पास आने दें" "अ नो भद्र क्रतवी यन्तु विश्वतता" से लिया गया है। स्कूल आदर्श वाक्य "हनसो नयतु न्हा प्राग्यम" को एक बच्चे की छवि में एक विशाल हंस के चित्रण में दर्शाया गया है और यह दर्शाता है कि स्कूल सभी स्रोतों से ज्ञान ग्रहण करता है। आदर्श वाक्य का अर्थ है, "आप हंस, हमें शिक्षा दें", और हमें सीखने और उत्कृष्टता की नई ऊंचाइयों पर लगातार चलते हैं, आमतौर पर क्योंकि हंस हिंदू मान्यताओं में ज्ञान का प्रतीक है। ==हाउस== {{अप्रकाशित अनुभाग|तिथि=अप्रैल२०२०}} *'''सर गंगा राम अस्पताल मार्ग'''शाखा: अभिमन्यु,अशोक, सी.वी.रमन,जवाहर, मदर टेरेसा, शास्त्री, शिवाजी और सुभाष।स्वतंत्रता सेनानियों से लेकर सामाजिक कार्यकर्ताओं से लेकर वैज्ञानिकों तक के नाम भारतीय महान हस्तियों के हैं। *'''पीतमपुरा'''शाखा: गुरुनानक,विवेकानंद, दयानंद,और कबीर।नाम आध्यात्मिक गुरु और कवि हैं। *'''बृज विहार''' शाखा:अशोक,शास्त्री, शिवाजी और सुभाष।नाम भारत के शासक और राजा हैं। * '''नोएडा'''शाखा: रमन,अशोक, टैगोर और शिवाजी। *'''द्वारका'''शाखा:अभिमन्यु, अशोक, शिवाजी, जवाहर,शास्त्री, सुभाष। *'''रोहिणी'''शाखा:अभिमन्यु, अशोक, जवाहर, मदर टेरेसा, शास्त्री, शिवाजी। *'''नवी मुंबई(खारघर)'''शाखा:शिवाजी, अशोक, कनिष्क और प्रताप।महान भारतीय शासकों के नाम। ==शाखाएँ== {{अप्रकाशित अनुभाग|तिथि=अप्रैल२०२०}} '''कोर स्कूल(मौजूदा)''' * बाल भारती पब्लिक स्कूल, गंगा राम अस्पताल मार्ग, नई दिल्ली * बाल भारती पब्लिक स्कूल, पीतमपुरा, दिल्ली * बाल भारती पब्लिक स्कूल, बृज विहार, गाजियाबाद * बाल भारती पब्लिक स्कूल, द्वारका, नई दिल्ली * बाल भारती पब्लिक स्कूल,[[नीलाबाद (जनगणना कोड 482510)|नीलाबाद]],भोपाल * बाल भारती पब्लिक स्कूल, लुधियाना * बाल भारती पब्लिक स्कूल, मानेसर * बाल भारती पब्लिक स्कूल, खारघर, नवी मुंबई * बाल भारती पब्लिक स्कूल, नोएडा * बाल भारती नर्सरी स्कूल, पीतमपुरा, दिल्ली * बाल भारती पब्लिक स्कूल, रोहिणी, दिल्ली * बाल भारती नर्सरी स्कूल, रोहिणी, दिल्ली * बाल भारती पब्लिक स्कूल, ग्वालियर * बाल भारती पब्लिक स्कूल, जयपुर * बाल भारती पब्लिक स्कूल, लुधियाना,फेज-II * बाल भारती पब्लिक स्कूल, सोलन '''सहयोग में परियोजनाएं''' * बाल भारती पब्लिक स्कूल, झारली - एनटीपीसी * बाल भारती पब्लिक स्कूल, भोपाल - भारतीय रेलवे * बाल भारती पब्लिक स्कूल, झंवर - एनटीपीसी * बाल भारती पब्लिक स्कूल, रत्नागिरी - एनटीपीसी * बाल भारती पब्लिक स्कूल, सिमहादरी - एनटीपीसी * बाल भारती पब्लिक स्कूल, सोनीपत - एनटीपीसी * बाल भारती पब्लिक स्कूल गदरवाड़ा नरसिंहपुर - एनटीपीसी * बाल भारती पब्लिक स्कूल, अनूपपुर - मोजर बेयर '''संस्थान का''' * बाल भारती नर्सरी शिक्षक प्रशिक्षण संस्थान, नई दिल्ली * बाल भारती शिक्षक प्रशिक्षण केंद्र, दिल्ली * बाल भारती गतिविधि केंद्र, सोलन। ==क्लब== [[File:Logo Byte.png|thumb|111x111px|The Byte Club logo]] ===बाइट क्लब=== बाइट क्लब बाल भारती पब्लिक स्कूल, पीतमपुरा का कंप्यूटर क्लब है।<ref>{{Cite web|url=http://byteclub.in/|title=Home {{!}} Byte Club|website=byteclub.in|access-date=2018-07-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20200225083103/http://byteclub.in/|archive-date=25 फ़रवरी 2020|url-status=dead}}</ref> उन क्लब के वार्षिक टेक फेस्ट को बाइट कहा जाता है।आईटी<ref>{{Cite web|url=http://byteclub.in/byte_it|title=Byte.IT {{!}} Byte Club|website=byteclub.in|access-date=2018-07-13}}{{Dead link|date=सितंबर 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>जुलाई 2018 में जहां हर साल कई इंटर-स्कूल कॉन्टेस्ट आयोजित किए गए थे। ध्वज है:बाइटिशूल ==पुरस्कार== 2017 में,बीबीपीएस पीतमपुरा के छात्रों ने [[ब्लू व्हेल (गेम)|ब्लू व्हेल चैलेंज]] पर आधारित 'साइको सोशल' नामक एक फिल्म बनाई, जिसे निम्नलिखित के साथ सम्मानित किया गया:<ref>{{Cite web|url=https://ishpreet.me/projects|title=Projects » Ishpreet|website=ishpreet.me|access-date=2018-07-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20180713150256/https://ishpreet.me/projects|archive-date=13 जुलाई 2018|url-status=dead}}</ref> *'''नेशनल साइंस फिल्म फेस्टिवल 2018:''' ** कांस्य बीवर पुरस्कार ** तकनीकी उत्कृष्टता के लिए विशेष पुरस्कार: ध्वनि रिकॉर्डिंग और डिज़ाइन **''इंटरनेशनल यंग फिल्म मेकर फेस्टिवल 2017:''' ** मेधावी पुरस्कार 2017 में, बीबीपीएस पीतमपुरा के चार छात्रों ने अंतर्राष्ट्रीय [[रोबोकअप जूनियर]] रेस्क्यू-लाइन प्रतियोगिता में भारत का प्रतिनिधित्व किया और सुपर टीम चैलेंज में जर्मनी के साथ चौथा स्थान हासिल किया। 2011 में, स्कूल में बारहवीं कक्षा के दो छात्रों, शरणजीत सिंह मागो और वैभव सपरा ने मुख्य बेल्ट क्षुद्रग्रह 2011 QM14 की खोज की। कक्षा XII के एक छात्र और कक्षा XI के एक छात्र ने एक ट्रोजन क्षुद्रग्रह (2011 MV9) की खोज की।<ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/Indian-students-discover-5-asteroids/articleshow/9865711.cms|title=Indian students discover 5 asteroids - Times of India|website=The Times of India|access-date=16 मई 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20161229201001/http://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/Indian-students-discover-5-asteroids/articleshow/9865711.cms|archive-date=29 दिसंबर 2016|url-status=live}}</ref> 2019 में,[[सुपर कैसेट्स इंडस्ट्रीज प्राइवेट लिमिटेड|टी-सीरीज]] के एक संगीत वीडियो को बीबीपीएस पीतमपुरा में आर्यन सिंघल द्वारा गाया गया था। गाने का नाम था ''रांझणा वे''। <ref>{{Cite web |url=https://m.timesofindia.com/videos/entertainment/music/punjabi/latest-punjabi-song-ranjhna-ve-lyrical-sung-by-aryan-singhal/videoshow/70855921.cms |title=संग्रहीत प्रति |access-date=16 मई 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190828052131/https://m.timesofindia.com/videos/entertainment/music/punjabi/latest-punjabi-song-ranjhna-ve-lyrical-sung-by-aryan-singhal/videoshow/70855921.cms |archive-date=28 अगस्त 2019 |url-status=live }}</ref> ==उल्लेखनीय पूर्व छात्र== *[[बादशाह (रैपर)|बादशाह]],पीतमपुरा से - भारतीय रैपर *[[दिबाकर बनर्जी]], जीआरएच मार्ग से - बॉलीवुड फिल्म निर्देशक।<ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/bollywood/news/A-directors-frame-is-a-very-convenient-frame-Dibakar-Banerjee/articleshow/13774991.cms|title=A director’s frame is a very convenient frame: Dibakar Banerjee - Times of India|website=The Times of India|access-date=16 मई 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20150923090008/http://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/bollywood/news/A-directors-frame-is-a-very-convenient-frame-Dibakar-Banerjee/articleshow/13774991.cms|archive-date=23 सितंबर 2015|url-status=live}}</ref> *[[रजत बरमेचा]],बृज विहार से-बॉलीवुड अभिनेता<ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/bollywood/news/Rajats-udaan/articleshow/7116729.cms|title=Rajat’s udaan - Times of India|website=The Times of India}}</ref> *[[दुर्जोय दत्त]], पीतमपुरा से-लेखक<ref>{{cite web|url=http://isahitya.com/index.php/new-age-sahitya/new-age-sahitya/153-young-writers-turn-mentors|title=isahitya.com is coming soon|website=isahitya.com|access-date=16 मई 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20120805024311/http://www.isahitya.com/index.php/new-age-sahitya/new-age-sahitya/153-young-writers-turn-mentors|archive-date=5 अगस्त 2012|url-status=dead}}</ref> *[[सनम पुरी]], नोएडा से - [[सनम(बैंड)|सनम] के लिए गायक, मुख्य गायक और संगीतकार हैं। *[[तास्पे पन्नू]], जीआरएच मार्ग से-बॉलीवुड अभिनेत्री *[[सुहैल नैय्यर]],जीआरएच मार्ग से-बॉलीवुड अभिनेता *[[हिमांशी मनराल]], जीआरएच मार्ग-बॉलीवुड अभिनेत्री से ==सन्दर्भ== {{reflist}} ==बाहरी कड़ियाँ== * [https://bbpsgr.balbharati.in Official website]{{Dead link|date=जून 2020 |bot=InternetArchiveBot }} * [https://web.archive.org/web/20181210021031/https://bbpspp.balbharati.org/ Official website] [[श्रेणी:दिल्ली के शिक्षण संस्थान]] [[श्रेणी:भारत में शिक्षा]] [[श्रेणी:शिक्षण संस्थान]] 8gcbqli75ccllt8njxtzmk5a4zcx6kp 6446826 6446825 2025-06-30T16:29:33Z Civvì 609877 [[Special:Contributions/~2025-102390|~2025-102390]] ([[User talk:~2025-102390|Talk]]) के संपादनों को हटाकर [[User:DreamRimmer bot III|DreamRimmer bot III]] के आखिरी अवतरण को पूर्ववत किया 6217881 wikitext text/x-wiki {{Advert|date=April 2020}} {{Infobox school | name = बाल भारती पब्लिक स्कूल | image = Bal Bharati Public School logo.jpg | image_size = 169px | motto = ''हंसो नयुता न प्राग्यम'' | location = {{flagicon|IND}}[[भारत]] | schooltype = पब्लिक | established = 1944 | founder = [[पद्म विभूषण]] 'लाला हंसराज गुप्ता' | chairman,s = एल.आर. चन्ना | mascot = हंस | affiliations = [[केंद्रीय माध्यमिक शिक्षा बोर्ड|सीबीएसई]] | faculty = पूर्ण समय | homepage = http://www.balbharatipp.org, http://www.bbpsgr.edu.in, http://www.bbpsbv.org | coordinates = {{coord|28.6100|N|77.2300|E|display=inline}} | pushpin_map = भारत नई दिल्ली | pushpin_map_caption = दिल्ली, भारत में स्थान }} '''बाल भारती पब्लिक स्कूल'''('''बीबीपीएस''') [[भारत]] [[स्कूल]] स्तर के लोगों को शिक्षित करने वाले संस्थानों का एक समूह है। पद्म विभूषण [[लाला हंसराज गुप्ता]], एक भारतीय परोपकारी, ने पैरेंट बॉडी (चाइल्ड एजुकेशन सोसाइटी) की स्थापना की, जो पूरे भारत में सभी सदस्य स्कूलों को संचालित करती है। बाल भारती पब्लिक स्कूल दिल्ली और देश के प्रमुख संस्थानों में शुमार है। ==इतिहास== {{अप्रकाशित अनुभाग|तिथि=अप्रैल२०२०}} पद्म विभूषण [[लाला हंसराज गुप्ता]] ने 1944 में नई दिल्ली में सेंट्रल रिज के पास पहली बाल भारती की स्थापना की। स्कूल छह एकड़ में फैला है और अब इसे दो पंखों - पूसा रोड और सर गंगा राम अस्पताल मार्ग में रखा गया है। अन्य बाल भारती स्कूल तब से पूरे भारत में स्थापित हैं। ==दर्शन और लोगो== {{अप्रकाशित अनुभाग|तिथि=अप्रैल२०२०}} "सभी पक्षों से महान विचारों को हमारे पास आने दें" "अ नो भद्र क्रतवी यन्तु विश्वतता" से लिया गया है। स्कूल आदर्श वाक्य "हनसो नयतु न्हा प्राग्यम" को एक बच्चे की छवि में एक विशाल हंस के चित्रण में दर्शाया गया है और यह दर्शाता है कि स्कूल सभी स्रोतों से ज्ञान ग्रहण करता है। आदर्श वाक्य का अर्थ है, "आप हंस, हमें शिक्षा दें", और हमें सीखने और उत्कृष्टता की नई ऊंचाइयों पर लगातार चलते हैं, आमतौर पर क्योंकि हंस हिंदू मान्यताओं में ज्ञान का प्रतीक है। ==हाउस== {{अप्रकाशित अनुभाग|तिथि=अप्रैल२०२०}} *'''सर गंगा राम अस्पताल मार्ग'''शाखा: अभिमन्यु,अशोक, सी.वी.रमन,जवाहर, मदर टेरेसा, शास्त्री, शिवाजी और सुभाष।स्वतंत्रता सेनानियों से लेकर सामाजिक कार्यकर्ताओं से लेकर वैज्ञानिकों तक के नाम भारतीय महान हस्तियों के हैं। *'''पीतमपुरा'''शाखा: गुरुनानक,विवेकानंद, दयानंद,और कबीर।नाम आध्यात्मिक गुरु और कवि हैं। *'''बृज विहार''' शाखा:अशोक,शास्त्री, शिवाजी और सुभाष।नाम भारत के शासक और राजा हैं। * '''नोएडा'''शाखा: रमन,अशोक, टैगोर और शिवाजी। *'''द्वारका'''शाखा:अभिमन्यु, अशोक, शिवाजी, जवाहर,शास्त्री, सुभाष। *'''रोहिणी'''शाखा:अभिमन्यु, अशोक, जवाहर, मदर टेरेसा, शास्त्री, शिवाजी। *'''नवी मुंबई(खारघर)'''शाखा:शिवाजी, अशोक, कनिष्क और प्रताप।महान भारतीय शासकों के नाम। ==शाखाएँ== {{अप्रकाशित अनुभाग|तिथि=अप्रैल२०२०}} '''कोर स्कूल(मौजूदा)''' * बाल भारती पब्लिक स्कूल, गंगा राम अस्पताल मार्ग, नई दिल्ली * बाल भारती पब्लिक स्कूल, पीतमपुरा, दिल्ली * बाल भारती पब्लिक स्कूल, बृज विहार, गाजियाबाद * बाल भारती पब्लिक स्कूल, द्वारका, नई दिल्ली * बाल भारती पब्लिक स्कूल,[[नीलाबाद (जनगणना कोड 482510)|नीलाबाद]],भोपाल * बाल भारती पब्लिक स्कूल, लुधियाना * बाल भारती पब्लिक स्कूल, मानेसर * बाल भारती पब्लिक स्कूल, खारघर, नवी मुंबई * बाल भारती पब्लिक स्कूल, नोएडा * बाल भारती नर्सरी स्कूल, पीतमपुरा, दिल्ली * बाल भारती पब्लिक स्कूल, रोहिणी, दिल्ली * बाल भारती नर्सरी स्कूल, रोहिणी, दिल्ली * बाल भारती पब्लिक स्कूल, ग्वालियर * बाल भारती पब्लिक स्कूल, जयपुर * बाल भारती पब्लिक स्कूल, लुधियाना,फेज-II * बाल भारती पब्लिक स्कूल, सोलन '''सहयोग में परियोजनाएं''' * बाल भारती पब्लिक स्कूल, झारली - एनटीपीसी * बाल भारती पब्लिक स्कूल, भोपाल - भारतीय रेलवे * बाल भारती पब्लिक स्कूल, झंवर - एनटीपीसी * बाल भारती पब्लिक स्कूल, रत्नागिरी - एनटीपीसी * बाल भारती पब्लिक स्कूल, सिमहादरी - एनटीपीसी * बाल भारती पब्लिक स्कूल, सोनीपत - एनटीपीसी * बाल भारती पब्लिक स्कूल गदरवाड़ा नरसिंहपुर - एनटीपीसी * बाल भारती पब्लिक स्कूल, अनूपपुर - मोजर बेयर '''संस्थान का''' * बाल भारती नर्सरी शिक्षक प्रशिक्षण संस्थान, नई दिल्ली * बाल भारती शिक्षक प्रशिक्षण केंद्र, दिल्ली * बाल भारती गतिविधि केंद्र, सोलन। ==क्लब== [[File:Logo Byte.png|thumb|111x111px|The Byte Club logo]] ===बाइट क्लब=== बाइट क्लब बाल भारती पब्लिक स्कूल, पीतमपुरा का कंप्यूटर क्लब है।<ref>{{Cite web|url=http://byteclub.in/|title=Home {{!}} Byte Club|website=byteclub.in|access-date=2018-07-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20200225083103/http://byteclub.in/|archive-date=25 फ़रवरी 2020|url-status=dead}}</ref> उन क्लब के वार्षिक टेक फेस्ट को बाइट कहा जाता है।आईटी<ref>{{Cite web|url=http://byteclub.in/byte_it|title=Byte.IT {{!}} Byte Club|website=byteclub.in|access-date=2018-07-13}}{{Dead link|date=सितंबर 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>जुलाई 2018 में जहां हर साल कई इंटर-स्कूल कॉन्टेस्ट आयोजित किए गए थे। ध्वज है:बाइटिशूल ==पुरस्कार== 2017 में,बीबीपीएस पीतमपुरा के छात्रों ने [[ब्लू व्हेल (गेम)|ब्लू व्हेल चैलेंज]] पर आधारित 'साइको सोशल' नामक एक फिल्म बनाई, जिसे निम्नलिखित के साथ सम्मानित किया गया:<ref>{{Cite web|url=https://ishpreet.me/projects|title=Projects » Ishpreet|website=ishpreet.me|access-date=2018-07-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20180713150256/https://ishpreet.me/projects|archive-date=13 जुलाई 2018|url-status=dead}}</ref> *'''नेशनल साइंस फिल्म फेस्टिवल 2018:''' ** कांस्य बीवर पुरस्कार ** तकनीकी उत्कृष्टता के लिए विशेष पुरस्कार: ध्वनि रिकॉर्डिंग और डिज़ाइन **''इंटरनेशनल यंग फिल्म मेकर फेस्टिवल 2017:''' ** मेधावी पुरस्कार 2017 में, बीबीपीएस पीतमपुरा के चार छात्रों ने अंतर्राष्ट्रीय [[रोबोकअप जूनियर]] रेस्क्यू-लाइन प्रतियोगिता में भारत का प्रतिनिधित्व किया और सुपर टीम चैलेंज में जर्मनी के साथ चौथा स्थान हासिल किया। 2011 में, स्कूल में बारहवीं कक्षा के दो छात्रों, शरणजीत सिंह मागो और वैभव सपरा ने मुख्य बेल्ट क्षुद्रग्रह 2011 QM14 की खोज की। कक्षा XII के एक छात्र और कक्षा XI के एक छात्र ने एक ट्रोजन क्षुद्रग्रह (2011 MV9) की खोज की।<ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/Indian-students-discover-5-asteroids/articleshow/9865711.cms|title=Indian students discover 5 asteroids - Times of India|website=The Times of India|access-date=16 मई 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20161229201001/http://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/Indian-students-discover-5-asteroids/articleshow/9865711.cms|archive-date=29 दिसंबर 2016|url-status=live}}</ref> 2019 में,[[सुपर कैसेट्स इंडस्ट्रीज प्राइवेट लिमिटेड|टी-सीरीज]] के एक संगीत वीडियो को बीबीपीएस पीतमपुरा में आर्यन सिंघल द्वारा गाया गया था। गाने का नाम था ''रांझणा वे''। <ref>{{Cite web |url=https://m.timesofindia.com/videos/entertainment/music/punjabi/latest-punjabi-song-ranjhna-ve-lyrical-sung-by-aryan-singhal/videoshow/70855921.cms |title=संग्रहीत प्रति |access-date=16 मई 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190828052131/https://m.timesofindia.com/videos/entertainment/music/punjabi/latest-punjabi-song-ranjhna-ve-lyrical-sung-by-aryan-singhal/videoshow/70855921.cms |archive-date=28 अगस्त 2019 |url-status=live }}</ref> ==उल्लेखनीय पूर्व छात्र== *[[बादशाह (रैपर)|बादशाह]],पीतमपुरा से - भारतीय रैपर *[[दिबाकर बनर्जी]], जीआरएच मार्ग से - बॉलीवुड फिल्म निर्देशक।<ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/bollywood/news/A-directors-frame-is-a-very-convenient-frame-Dibakar-Banerjee/articleshow/13774991.cms|title=A director’s frame is a very convenient frame: Dibakar Banerjee - Times of India|website=The Times of India|access-date=16 मई 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20150923090008/http://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/bollywood/news/A-directors-frame-is-a-very-convenient-frame-Dibakar-Banerjee/articleshow/13774991.cms|archive-date=23 सितंबर 2015|url-status=live}}</ref> *[[रजत बरमेचा]],बृज विहार से-बॉलीवुड अभिनेता<ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/bollywood/news/Rajats-udaan/articleshow/7116729.cms|title=Rajat’s udaan - Times of India|website=The Times of India}}</ref> *[[दुर्जोय दत्त]], पीतमपुरा से-लेखक<ref>{{cite web|url=http://isahitya.com/index.php/new-age-sahitya/new-age-sahitya/153-young-writers-turn-mentors|title=isahitya.com is coming soon|website=isahitya.com|access-date=16 मई 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20120805024311/http://www.isahitya.com/index.php/new-age-sahitya/new-age-sahitya/153-young-writers-turn-mentors|archive-date=5 अगस्त 2012|url-status=dead}}</ref> *[[सनम पुरी]], नोएडा से - [[सनम(बैंड)|सनम] के लिए गायक, मुख्य गायक और संगीतकार हैं। *[[तास्पे पन्नू]], जीआरएच मार्ग से-बॉलीवुड अभिनेत्री *[[सुहैल नैय्यर]],जीआरएच मार्ग से-बॉलीवुड अभिनेता *[[हिमांशी मनराल]], जीआरएच मार्ग-बॉलीवुड अभिनेत्री से ==सन्दर्भ== {{reflist}} ==बाहरी कड़ियाँ== * [https://bbpsgr.balbharati.in Official website]{{Dead link|date=जून 2020 |bot=InternetArchiveBot }} * [https://web.archive.org/web/20181210021031/https://bbpspp.balbharati.org/ Official website] [[श्रेणी:दिल्ली के शिक्षण संस्थान]] [[श्रेणी:भारत में शिक्षा]] [[श्रेणी:शिक्षण संस्थान]] 3zwxlpi2ixckh7rfz48clgzlylu95rm आखाँइन जातरा 0 1177169 6446988 6205031 2025-07-01T04:36:41Z ~2025-78612 875001 6446988 wikitext text/x-wiki {{ज्ञानसन्दूक त्योहार |त्योहार_के_नाम = आखाँइन जातरा |आधिकारिक_नाम = |अनुयायी = [[कुड़मी]] |उद्देश्य = कृषि कार्य की शुरुआत <br/> शुभ कार्य की शुरुआत |तिथि = [[माघ (मास)|पहला माघ]] |चित्र=File:Bengali Farmer with Plow and Yoke on his Shoulder.jpg}} '''आखाँइन जातरा''', [[कुड़माली भाषा|कुड़मालि दिनपंजी]] के [[माघ (मास)|माघ महीने]] की पहली तारीख को मनाया जाने वाला कृषि उत्सव है। [[झारखण्ड]] में आखाँइन को ‘नव वर्ष’ के रूप में मनाते हैं। साल की शुरुआत मानकर इस दिन से ही सारे शुभ कार्य शुरू किये जाते हैं। [[कुड़मी महतो|कुड़मालि]]<nowiki/>परंपरा के अनुसार इस दिन से ही खेत में पहला हल चलाकर खेती की शुरुआत करते हैं। वर्तमान समय में इसे जनजातीय और गैर जनजातीय किसान दोनों समुदायों द्वारा मनाया जाता है। आखाँइन जातरा के साथ ही [[टुसू पर्व]] का आगाज हो जाता है। टुसू परब मुख्यत: [[भूमिज]], कोरा, [[मुंडा]], [[संथाल]], [[खड़िया आदिवासी|खड़िया]], [[हो (जनजाति)|हो]], [[गोंड (जनजाति)|गोंड]], [[चिक बड़ाइक]], [[उरांव]], [[खरवार]], [[माहली]], लोहरा, सबर, करमाली, [[कुड़मी महतो]], [[लोधा]], बागाल, भुइंया, गोंझू और अन्य समुदायों द्वारा धूमधाम से मनाया जाता है। ==परिचय== [[झारखण्ड]] और [[पश्चिम बंगाल]] के कुछ क्षेत्रों में [[किसान]] [[माघ (मास)|माघ मास]] की पहली तारीख को आखाँइन जातरा के रूप में मानते हैं। इस दिन किसान अपने खेतों में पहला हल चलाकर [[कृषि]] कार्यों का शुभारंभ करता है, जिसे ''हलपुनहा'' भी कहा जाता है।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=Xd5HDwAAQBAJ&pg=PP5&lpg=PP5&dq=%E0%A4%86%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%A8+%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE&source=bl&ots=3rm8XD8d17&sig=ACfU3U3QN4EqeGKSIzJV88sqpSktx6-zPA&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjvrObTpIj_AhXW0mEKHc5hBEkQ6AF6BAgdEAI#v=onepage&q=%E0%A4%86%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%A8%20%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE&f=false|title=जनजातीय महापरब 'टुसु परब' और 'आखाइन जातरा: अन्न (धान्य) के महत्व का जनजातीय महापरब 'टुसु परब' और 'आखाइन जातरा' का महत्व :|last=महतो 'काछुआर'|first=प्रसेनजीत|last2=कड़ुआर|first2=संदीप महतो|publisher=संदीप महतो कड़ुआर|language=hi}}</ref> प्रातः काल में, किसान अपने बैलों पर हल लगाकर खेतों में ले जाता है। जहां हल को ढाई चक्कर लगाया जाता है। आखाँइन जातरा के दिन [[भूमिज]] आदिवासी लोग "भेंजा बिंधा" (बिंधा परब)<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=OrTUAAAAMAAJ&q=bindha+parab+pitha&dq=bindha+parab+pitha&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&ved=2ahUKEwiUyKKls7r-AhXncGwGHRHiD3oQ6AF6BAgHEAM#binda|title=District Census Handbook, West Bengal: Calcutta. v|last=Bengal|first=India Superintendent of Census Operations, West|date=1965|publisher=Superintendent, Government Printing|language=en}}</ref> और [[कुड़मी महतो]] लोग "पीठा परब" भी मनाते हैं।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=kmMFAAAAMAAJ&q=parab+pitha&dq=parab+pitha&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&ved=2ahUKEwj_-d3Ks7r-AhVeZWwGHWOuAyoQ6AF6BAgFEAM#parab%20pitha|title=Folklore of Bihar|last=Choudhury|first=Pranab Chandra Roy|date=1976|publisher=National Book Trust, India|language=en}}</ref> आधुनिक युग में, इस परंपरा में भी बदलाव होता गया। इसे किसी भी शुभ कार्यों के शुरुआत के लिए अच्छा दिन माना जाता है। शुभ कार्य जैसे - दुकान का शुभारंभ, व्यवसाय का शुभारंभ, घर की नींव डालना, [[गृहप्रवेश|ग्रहप्रवेश]] एवं [[विवाह]] योग्य लड़कों के लिए लड़की देखने का प्रारंभ भी इस दिन से ही होता है।<ref>{{Cite web|url=https://www.livehindustan.com/jharkhand/chakradharpur/story-starting-of-new-works-from-akhine-jatara-5621467.html|title=आखाइन जातरा से नए कार्यों का शुभारंभ|website=Hindustan|language=hi|access-date=2023-05-22}}</ref> == इन्हें भी देखें == * [[टुसू पर्व]] ==सन्दर्भ== {{सन्दर्भ}} {{आधार}} 2kz9ls21ecqut4sm1lh92z5a3sqj6ef 6446990 6446988 2025-07-01T04:37:53Z ~2025-78612 875001 6446990 wikitext text/x-wiki {{ज्ञानसन्दूक त्योहार |त्योहार_के_नाम = आखाँइन जातरा |आधिकारिक_नाम = |अनुयायी = [[कुड़मी]] |उद्देश्य = कृषि कार्य की शुरुआत <br/> शुभ कार्य की शुरुआत |तिथि = [[माघ (मास)|पहला माघ]] |चित्र=File:Bengali Farmer with Plow and Yoke on his Shoulder.jpg}} '''आखाँइन जातरा''', [[कुड़माली भाषा|कुड़मालि दिनपंजी]] के [[माघ (मास)|माघ महीने]] की पहली तारीख को मनाया जाने वाला कृषि उत्सव है। [[झारखण्ड]] में आखाँइन को ‘नव वर्ष’ के रूप में मनाते हैं। साल की शुरुआत मानकर इस दिन से ही सारे शुभ कार्य शुरू किये जाते हैं। [[कुड़मी महतो|कुड़मालि]] परंपरा के अनुसार इस दिन से ही खेत में पहला हल चलाकर खेती की शुरुआत करते हैं। वर्तमान समय में इसे जनजातीय और गैर जनजातीय किसान दोनों समुदायों द्वारा मनाया जाता है। आखाँइन जातरा के साथ ही नव कृषि वर्ष का आगाज हो जाता है। ==परिचय== [[झारखण्ड]] और [[पश्चिम बंगाल]] के कुछ क्षेत्रों में [[किसान]] [[माघ (मास)|माघ मास]] की पहली तारीख को आखाँइन जातरा के रूप में मानते हैं। इस दिन किसान अपने खेतों में पहला हल चलाकर [[कृषि]] कार्यों का शुभारंभ करता है, जिसे ''हलपुनहा'' भी कहा जाता है।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=Xd5HDwAAQBAJ&pg=PP5&lpg=PP5&dq=%E0%A4%86%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%A8+%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE&source=bl&ots=3rm8XD8d17&sig=ACfU3U3QN4EqeGKSIzJV88sqpSktx6-zPA&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjvrObTpIj_AhXW0mEKHc5hBEkQ6AF6BAgdEAI#v=onepage&q=%E0%A4%86%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%A8%20%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE&f=false|title=जनजातीय महापरब 'टुसु परब' और 'आखाइन जातरा: अन्न (धान्य) के महत्व का जनजातीय महापरब 'टुसु परब' और 'आखाइन जातरा' का महत्व :|last=महतो 'काछुआर'|first=प्रसेनजीत|last2=कड़ुआर|first2=संदीप महतो|publisher=संदीप महतो कड़ुआर|language=hi}}</ref> प्रातः काल में, किसान अपने बैलों पर हल लगाकर खेतों में ले जाता है। जहां हल को ढाई चक्कर लगाया जाता है। आखाँइन जातरा के दिन [[भूमिज]] आदिवासी लोग "भेंजा बिंधा" (बिंधा परब)<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=OrTUAAAAMAAJ&q=bindha+parab+pitha&dq=bindha+parab+pitha&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&ved=2ahUKEwiUyKKls7r-AhXncGwGHRHiD3oQ6AF6BAgHEAM#binda|title=District Census Handbook, West Bengal: Calcutta. v|last=Bengal|first=India Superintendent of Census Operations, West|date=1965|publisher=Superintendent, Government Printing|language=en}}</ref> और [[कुड़मी महतो]] लोग "पीठा परब" भी मनाते हैं।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=kmMFAAAAMAAJ&q=parab+pitha&dq=parab+pitha&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&ved=2ahUKEwj_-d3Ks7r-AhVeZWwGHWOuAyoQ6AF6BAgFEAM#parab%20pitha|title=Folklore of Bihar|last=Choudhury|first=Pranab Chandra Roy|date=1976|publisher=National Book Trust, India|language=en}}</ref> आधुनिक युग में, इस परंपरा में भी बदलाव होता गया। इसे किसी भी शुभ कार्यों के शुरुआत के लिए अच्छा दिन माना जाता है। शुभ कार्य जैसे - दुकान का शुभारंभ, व्यवसाय का शुभारंभ, घर की नींव डालना, [[गृहप्रवेश|ग्रहप्रवेश]] एवं [[विवाह]] योग्य लड़कों के लिए लड़की देखने का प्रारंभ भी इस दिन से ही होता है।<ref>{{Cite web|url=https://www.livehindustan.com/jharkhand/chakradharpur/story-starting-of-new-works-from-akhine-jatara-5621467.html|title=आखाइन जातरा से नए कार्यों का शुभारंभ|website=Hindustan|language=hi|access-date=2023-05-22}}</ref> == इन्हें भी देखें == * [[टुसू पर्व]] ==सन्दर्भ== {{सन्दर्भ}} {{आधार}} 5x7llp98b4b4x00wi7lo4g1q1uevjon 6446992 6446990 2025-07-01T04:43:38Z ~2025-78612 875001 /* परिचय */ 6446992 wikitext text/x-wiki {{ज्ञानसन्दूक त्योहार |त्योहार_के_नाम = आखाँइन जातरा |आधिकारिक_नाम = |अनुयायी = [[कुड़मी]] |उद्देश्य = कृषि कार्य की शुरुआत <br/> शुभ कार्य की शुरुआत |तिथि = [[माघ (मास)|पहला माघ]] |चित्र=File:Bengali Farmer with Plow and Yoke on his Shoulder.jpg}} '''आखाँइन जातरा''', [[कुड़माली भाषा|कुड़मालि दिनपंजी]] के [[माघ (मास)|माघ महीने]] की पहली तारीख को मनाया जाने वाला कृषि उत्सव है। [[झारखण्ड]] में आखाँइन को ‘नव वर्ष’ के रूप में मनाते हैं। साल की शुरुआत मानकर इस दिन से ही सारे शुभ कार्य शुरू किये जाते हैं। [[कुड़मी महतो|कुड़मालि]] परंपरा के अनुसार इस दिन से ही खेत में पहला हल चलाकर खेती की शुरुआत करते हैं। वर्तमान समय में इसे जनजातीय और गैर जनजातीय किसान दोनों समुदायों द्वारा मनाया जाता है। आखाँइन जातरा के साथ ही नव कृषि वर्ष का आगाज हो जाता है। ==परिचय== [[झारखण्ड]] और [[पश्चिम बंगाल]] के कुछ क्षेत्रों में [[किसान]] [[माघ (मास)|माघ मास]] की पहली तारीख को आखाँइन जातरा के रूप में मानते हैं। इस दिन किसान अपने खेतों में पहला हल चलाकर [[कृषि]] कार्यों का शुभारंभ करता है, जिसे ''हलपुनहा'' भी कहा जाता है।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=Xd5HDwAAQBAJ&pg=PP5&lpg=PP5&dq=%E0%A4%86%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%A8+%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE&source=bl&ots=3rm8XD8d17&sig=ACfU3U3QN4EqeGKSIzJV88sqpSktx6-zPA&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjvrObTpIj_AhXW0mEKHc5hBEkQ6AF6BAgdEAI#v=onepage&q=%E0%A4%86%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%A8%20%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE&f=false|title=जनजातीय महापरब 'टुसु परब' और 'आखाइन जातरा: अन्न (धान्य) के महत्व का जनजातीय महापरब 'टुसु परब' और 'आखाइन जातरा' का महत्व :|last=महतो 'काछुआर'|first=प्रसेनजीत|last2=कड़ुआर|first2=संदीप महतो|publisher=संदीप महतो कड़ुआर|language=hi}}</ref> प्रातः काल में, किसान अपने बैलों पर हल लगाकर खेतों में ले जाता है। जहां हल को ढाई चक्कर लगाया जाता है। आखाँइन जातरा के दिन [[भूमिज]] आदिवासी लोग "भेंजा बिंधा" (बिंधा परब)<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=OrTUAAAAMAAJ&q=bindha+parab+pitha&dq=bindha+parab+pitha&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&ved=2ahUKEwiUyKKls7r-AhXncGwGHRHiD3oQ6AF6BAgHEAM#binda|title=District Census Handbook, West Bengal: Calcutta. v|last=Bengal|first=India Superintendent of Census Operations, West|date=1965|publisher=Superintendent, Government Printing|language=en}}</ref> और [[कुड़मी महतो]] लोग "पीठा परब" भी मनाते हैं।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=kmMFAAAAMAAJ&q=parab+pitha&dq=parab+pitha&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&ved=2ahUKEwj_-d3Ks7r-AhVeZWwGHWOuAyoQ6AF6BAgFEAM#parab%20pitha|title=Folklore of Bihar|last=Choudhury|first=Pranab Chandra Roy|date=1976|publisher=National Book Trust, India|language=en}}</ref> आधुनिक युग में, इस परंपरा में भी बदलाव होता गया। इसे किसी भी शुभ कार्यों के शुरुआत के लिए अच्छा दिन माना जाता है। शुभ कार्य जैसे - दुकान का शुभारंभ, व्यवसाय का शुभारंभ, घर की नींव डालना, [[गृहप्रवेश|ग्रहप्रवेश]] एवं [[विवाह]] योग्य लड़कों के लिए लड़की देखने का प्रारंभ भी इस दिन से ही होता है।<ref>{{Cite web|url=https://www.livehindustan.com/jharkhand/chakradharpur/story-starting-of-new-works-from-akhine-jatara-5621467.html|title=आखाइन जातरा से नए कार्यों का शुभारंभ|website=Hindustan|language=hi|access-date=2023-05-22}}</ref> ==हार पुनहा== कुड़मि किसान अपने खेत में ढाई चक्कर हल चलाकर खेती का शुभारंभ करते हैं, कुछ लोग गोबर गड्ढे में तीन कूदाल का चोट देकर भी इस रिवाज को निभाते हैं, साथ में हमारे जलाशय बांध- तालाब से तीन कुदाल या तीन टोकरी मिट्टी उठाने का भी रिवाज है <ref>https://www.bhaskar.com/local/jharkhand/bokaro/news/farmers-started-farming-in-akhain-jatra-132453522.html</ref> == इन्हें भी देखें == * [[टुसू पर्व]] ==सन्दर्भ== {{सन्दर्भ}} {{आधार}} a5kdyhgw6xs4y54yom188xa911bnpgm 6447103 6446992 2025-07-01T10:15:30Z Sanjeev bot 127039 बॉट: हहेच नामांकन 6447103 wikitext text/x-wiki {{हहेच लेख|कारण=उल्लेखनीय नहीं।|चर्चा पृष्ठ=}} {{ज्ञानसन्दूक त्योहार |त्योहार_के_नाम = आखाँइन जातरा |आधिकारिक_नाम = |अनुयायी = [[कुड़मी]] |उद्देश्य = कृषि कार्य की शुरुआत <br/> शुभ कार्य की शुरुआत |तिथि = [[माघ (मास)|पहला माघ]] |चित्र=File:Bengali Farmer with Plow and Yoke on his Shoulder.jpg}} '''आखाँइन जातरा''', [[कुड़माली भाषा|कुड़मालि दिनपंजी]] के [[माघ (मास)|माघ महीने]] की पहली तारीख को मनाया जाने वाला कृषि उत्सव है। [[झारखण्ड]] में आखाँइन को ‘नव वर्ष’ के रूप में मनाते हैं। साल की शुरुआत मानकर इस दिन से ही सारे शुभ कार्य शुरू किये जाते हैं। [[कुड़मी महतो|कुड़मालि]] परंपरा के अनुसार इस दिन से ही खेत में पहला हल चलाकर खेती की शुरुआत करते हैं। वर्तमान समय में इसे जनजातीय और गैर जनजातीय किसान दोनों समुदायों द्वारा मनाया जाता है। आखाँइन जातरा के साथ ही नव कृषि वर्ष का आगाज हो जाता है। ==परिचय== [[झारखण्ड]] और [[पश्चिम बंगाल]] के कुछ क्षेत्रों में [[किसान]] [[माघ (मास)|माघ मास]] की पहली तारीख को आखाँइन जातरा के रूप में मानते हैं। इस दिन किसान अपने खेतों में पहला हल चलाकर [[कृषि]] कार्यों का शुभारंभ करता है, जिसे ''हलपुनहा'' भी कहा जाता है।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=Xd5HDwAAQBAJ&pg=PP5&lpg=PP5&dq=%E0%A4%86%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%A8+%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE&source=bl&ots=3rm8XD8d17&sig=ACfU3U3QN4EqeGKSIzJV88sqpSktx6-zPA&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjvrObTpIj_AhXW0mEKHc5hBEkQ6AF6BAgdEAI#v=onepage&q=%E0%A4%86%E0%A4%96%E0%A4%BE%E0%A4%87%E0%A4%A8%20%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE&f=false|title=जनजातीय महापरब 'टुसु परब' और 'आखाइन जातरा: अन्न (धान्य) के महत्व का जनजातीय महापरब 'टुसु परब' और 'आखाइन जातरा' का महत्व :|last=महतो 'काछुआर'|first=प्रसेनजीत|last2=कड़ुआर|first2=संदीप महतो|publisher=संदीप महतो कड़ुआर|language=hi}}</ref> प्रातः काल में, किसान अपने बैलों पर हल लगाकर खेतों में ले जाता है। जहां हल को ढाई चक्कर लगाया जाता है। आखाँइन जातरा के दिन [[भूमिज]] आदिवासी लोग "भेंजा बिंधा" (बिंधा परब)<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=OrTUAAAAMAAJ&q=bindha+parab+pitha&dq=bindha+parab+pitha&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&ved=2ahUKEwiUyKKls7r-AhXncGwGHRHiD3oQ6AF6BAgHEAM#binda|title=District Census Handbook, West Bengal: Calcutta. v|last=Bengal|first=India Superintendent of Census Operations, West|date=1965|publisher=Superintendent, Government Printing|language=en}}</ref> और [[कुड़मी महतो]] लोग "पीठा परब" भी मनाते हैं।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=kmMFAAAAMAAJ&q=parab+pitha&dq=parab+pitha&hl=en&newbks=1&newbks_redir=0&source=gb_mobile_search&ovdme=1&sa=X&ved=2ahUKEwj_-d3Ks7r-AhVeZWwGHWOuAyoQ6AF6BAgFEAM#parab%20pitha|title=Folklore of Bihar|last=Choudhury|first=Pranab Chandra Roy|date=1976|publisher=National Book Trust, India|language=en}}</ref> आधुनिक युग में, इस परंपरा में भी बदलाव होता गया। इसे किसी भी शुभ कार्यों के शुरुआत के लिए अच्छा दिन माना जाता है। शुभ कार्य जैसे - दुकान का शुभारंभ, व्यवसाय का शुभारंभ, घर की नींव डालना, [[गृहप्रवेश|ग्रहप्रवेश]] एवं [[विवाह]] योग्य लड़कों के लिए लड़की देखने का प्रारंभ भी इस दिन से ही होता है।<ref>{{Cite web|url=https://www.livehindustan.com/jharkhand/chakradharpur/story-starting-of-new-works-from-akhine-jatara-5621467.html|title=आखाइन जातरा से नए कार्यों का शुभारंभ|website=Hindustan|language=hi|access-date=2023-05-22}}</ref> ==हार पुनहा== कुड़मि किसान अपने खेत में ढाई चक्कर हल चलाकर खेती का शुभारंभ करते हैं, कुछ लोग गोबर गड्ढे में तीन कूदाल का चोट देकर भी इस रिवाज को निभाते हैं, साथ में हमारे जलाशय बांध- तालाब से तीन कुदाल या तीन टोकरी मिट्टी उठाने का भी रिवाज है <ref>https://www.bhaskar.com/local/jharkhand/bokaro/news/farmers-started-farming-in-akhain-jatra-132453522.html</ref> == इन्हें भी देखें == * [[टुसू पर्व]] ==सन्दर्भ== {{सन्दर्भ}} {{आधार}} i1nub6p547i8n9ay4gjo53t12878tqd कृष्ण कुमार ओझा 0 1177338 6446877 6441727 2025-06-30T18:13:44Z Muzammil Ansari 235177 छोटा सा सुधार किया गया है 6446877 wikitext text/x-wiki '''पंo कृष्ण कुमार ओझा''' ('''के. के. ओझा''') भारत के [[उत्तर प्रदेश]] की 15वी विधानसभा फखरपुर विधानसभा निर्वाचन क्षेत्र और 16वी विधानसभा [[बहराइच]] जिले के 285-महसी विधानसभा निर्वाचन क्षेत्र से [[बहुजन समाज पार्टी]] की तरफ से विधायक रह चुके हैं<ref >{{cite web|url=https://myneta.info/up2012/candidate.php?candidate_id=238|title=कृष्ण कुमार ओझा के बारे में जानने के लिए यहां क्लिक करें|website=myneta.com|access-date=24 मई 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20171021103700/http://myneta.info/up2012/candidate.php?candidate_id=238|archive-date=21 अक्तूबर 2017|url-status=live}}</ref> <ref >{{cite web |url =https://www.amarujala.com/election/lok-sabha-elections/uttar-pradesh/candidates/krishna-kumar-ojha-bsp-2014-kaiserganj-57-uttar-pradesh-146726|title =कृष्ण कुमार ओझा कैसरगंज लोकसभा चुनाव 2014|website =अमर उजाला समाचार पत्र |access-date =24 मई 2020}} </ref >{{Infobox officeholder|name=कृष्ण कुमार ओझा|native_name=Krishna kumar ojha|native_name_lang=English|caption='''विधायक''' [[बहुजन समाज पार्टी|बसपा]] |constituency1=131-फखरपुर विधानसभा निर्वाचन क्षेत्र<ref >{{cite web |url =https://resultuniversity.com/election/fakharpur-uttar-pradesh-assembly-constituency|title =के.के. ओझा फखरपुर विधानसभा से विजयी 2007|website =resultsuniversity. Com|access-date =24 मई 2020}} </ref >|order1=उत्तर प्रदेश की पंद्रहवीं विधानसभा {{!}}फखरपुर विधानसभा निर्वाचन क्षेत्र <ref>http://eci.nic.in/eci_main/StatisticalReporta/SE_2007/Stat Reporte_AS_2012_UTTAR_PRADESH.pdf</ref>|predecessor1 =अरूण वीर सिंह ([[समाजवादी पार्टी|सपा]]) |successor1= कोई नहीं (विधानसभा निर्वाचन क्षेत्र को खत्म कर दिया गया था। |term1=13 मई 2007 से 9 मार्च 2012 तक|constituency2=285-[[महसी विधानसभा निर्वाचन क्षेत्र]]|order2=सोलहवीं विधानसभा उत्तर प्रदेश {{!}}महसी विधानसभा निर्वाचन क्षेत्र <ref>http://eci.nic.in/eci_main_StatisticalReports/AE2012 Stats_Report UP2012.</ref>|predecessor2 = दिलीप कुमार वर्मा ([[समाजवादी पार्टी|सपा]]) |successor2=[[सुरेश्‍वर सिंह|सुरेश्वर सिंह]] (बीजेपी)|term2=9 मार्च 2012 से 18 मार्च 2017}} '''कृष्ण कुमार ओझा''' ने 2019 के आखिर में [[मायावती]] की पार्टी [[बहुजन समाज पार्टी]] को छोड़कर [[अखिलेश यादव]] के साथ [[समाजवादी पार्टी]] के साथ जुड़ गए हैं।<ref >{{cite web|url =https://www.samacharprime24.com/news?news=9833|title =ओझा ने बसपा छोड़कर समाजवादी पार्टी का हाथ थामा|website =samacharprime24.Com|access-date =24 मई 2020}}{{Dead link|date=जून 2023 |bot=InternetArchiveBot }}</ref > ==केके ओझा का राजनीतिक करियर== केके ओझा का पूरा नाम पंडित कृष्ण कुमार ओझा है। 2007 के विधानसभा चुनाव में वह बहुजन समाज पार्टी के टिकट पर बहराइच की [[फखरपुर]] विधानसभा सीट से विधायक चुने गये। 2012 में विधानसभा के परिसीमन के बाद वह महसी से बहुजन समाज पार्टी के विधायक चुने गये। 2017 में भी उन्हें बसपा ने [[महसी विधानसभा निर्वाचन क्षेत्र]] से टिकट दिया था, लेकिन इस चुनाव में वह तीसरे नंबर पर रहे थे। दूसरे नंबर पर सपा और कॉंग्रेस के प्रत्याशी '''अली अकबर''' रहे। वहीं, भाजपा प्रत्याशी [[सुरेश्‍वर सिंह|सुरेश्वर सिंह]] सबसे ज्यादा मत पाकर विजयी रहे थे।<ref >{{cite web|url =https://www.patrika.com/lucknow-news/bsp-ex-mla-kk-ojha-joins-samajwadi-party-5209280/|title =के. के. ओझा ज्वाईन समाजवादी पार्टी|website =patrika.Com|access-date =24 मई 2020|archive-url =https://web.archive.org/web/20200120035321/https://www.patrika.com/lucknow-news/bsp-ex-mla-kk-ojha-joins-samajwadi-party-5209280/|archive-date =20 जनवरी 2020|url-status =live}}</ref > ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश 15वीं विधान सभा के सदस्य]] [[श्रेणी:बहराइच के विधायक]] [[श्रेणी:बहराइच के लोग]] [[श्रेणी:बहराइच की हस्तियाँ]] [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश के विधायक]] [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश 16वीं विधान सभा के सदस्य]] nuipiuhnkndj0xnp1dr96r4ut79tjcf सम्पतिया उइके 0 1178552 6446797 6433635 2025-06-30T15:42:18Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 8. जून २०२४ 12:13:10 पर 2402:8100:315B:A13:D2D0:3550:3569:ADC5 के 6131488 अवतरण में बदला 6446797 wikitext text/x-wiki {{Infobox officeholder |image= |birth_date={{birth date and age|1967|9|4|df=y}} |constituency=[[मध्यप्रदेश]] |office=[[सांसद, राज्य सभा]] |termstart=अगस्त 2017 |predecessor=[[अनिल माधव दवे]] |successor= |nationality=[[भारतीय]] |spouse=[[संजय उइके]] |party=[[भारतीय जनता पार्टी]] |residence=156-क, ग्राम टिकरवारा, तहसील व जिला मण्डला, [[मध्यप्रदेश]] |profession=राजनीतिज्ञ |children=4 |footnotes={{center|स्त्रोत [https://www.india.gov.in/my-government/indian-parliament/smt-sampatiya-uikey]}} }} '''संपतिया उइके''' (जन्म 4 सितंबर 1967) एक भारतीय राजनीतिज्ञ हैं, जो [[मध्य प्रदेश]] से [[भारतीय जनता पार्टी]] की एक आदिवासी नेता हैं। 31 जुलाई 2017, वह करने के लिए निर्विरोध चुने गए थे [[राज्य सभा|राज्यसभा]] के राज्य से [[मध्य प्रदेश]] उपचुनाव केन्द्रीय मंत्री श्री के निधन से जरूरी हो में [[अनिल माधव दवे]]।<ref>{{Cite web |url=http://navbharattimes.indiatimes.com/india/electoral-candidate-for-bjp-candidate-samitiya-uike-rajya-sabha-elected/articleshow/59848080.cms |title=संग्रहीत प्रति |access-date=27 मई 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190217033243/https://navbharattimes.indiatimes.com/india/electoral-candidate-for-bjp-candidate-samitiya-uike-rajya-sabha-elected/articleshow/59848080.cms |archive-date=17 फ़रवरी 2019 |url-status=live }}</ref> उसका कार्यकाल 29 जून 2023 को मूल शब्द के अनुसार समाप्त हो गया। वह मंडला जिले, मध्य प्रदेश में जिला पंचायत की अध्यक्ष थीं।<ref>{{Cite web|url=http://indianexpress.com/article/india/bjps-sampatiya-uike-elected-unopposed-in-rajya-sabha-bypoll-from-madhya-pradesh-4776171/|title=BJP’s Sampatiya Uike elected unopposed in Rajya Sabha bypoll from Madhya Pradesh|access-date=27 मई 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20171010151921/http://indianexpress.com/article/india/bjps-sampatiya-uike-elected-unopposed-in-rajya-sabha-bypoll-from-madhya-pradesh-4776171/|archive-date=10 अक्तूबर 2017|url-status=live}}</ref> उनकी पार्टी, [[भारतीय जनता पार्टी]] 58 सदस्यों के साथ राज्यसभा की सबसे बड़ी पार्टी बन गई है, जिसने 4 अगस्त 2017 को सम्पतिया उइके के साथ बड़ों के सदन के सदस्य के रूप में शपथ लेने के साथ एक सीट से [[भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस]] को पछाड़ दिया है।<ref name="toi5aug17">{{Cite web|url=http://timesofindia.indiatimes.com/india/bjp-becomes-largest-party-in-rajya-sabha-surpasses-cong/articleshow/59923412.cms|title=BJP becomes largest party in Rajya Sabha, surpasses Congress|publisher=The Times of India|access-date=7 August 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170805161612/http://timesofindia.indiatimes.com/india/bjp-becomes-largest-party-in-rajya-sabha-surpasses-cong/articleshow/59923412.cms|archive-date=5 अगस्त 2017|url-status=live}}</ref> == संदर्भ == {{Reflist}} [[श्रेणी:1967 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:२१वीं सदी के भारतीय राजनेता]] [[श्रेणी:जीवित लोग]] [[श्रेणी:मध्य प्रदेश के भाजपा राजनेता]] n9wysmj0dfdgolftsbw8g1pwy2vnb75 दीवानी 0 1180678 6447136 6373234 2025-07-01T11:08:30Z ~2025-108530 876014 6447136 wikitext text/x-wiki {{Infobox television | image = | caption = | alt_name = | genre = [[नाटक]]<br>[[रोमांस फिल्म|रोमांस]] | creator = | based_on = <!-- {{Based on|work|author}} --> | developer = | writer = '''संवाद'''<br> अभिषेक शर्मा | story = {{unbulleted list|पर्ल ग्रे|दिव्या नय्यर|लक्ष्मी जयकुमार|}} | screenplay = गौतम हेगड़े | director = {{unbulleted list|अमित डी. मलिक |देवेन्द्र पाण्डेय}} | starring = {{unbulleted list|[[अदिति सनवाल]]| नीतिन गोस्वामि | सेहरीश अली}} | theme_music_composer = | composer = प्रकाश जयकावड़ | country = भारत | language = हिंदी | num_seasons = १ | num_episodes = 200 | list_episodes = | executive_producer = | producer = {{unbulleted list|श्यामशीश भत्ताचर्या|नीलीमा वाजपाई}} | cinematography = प्रादीप एम गुपता | editor = {{unbulleted list|अफ़ज़ल खान|मिथलेश}} | camera = बहु कैमरा<!-- Either Single-camera or Multi-camera --> | runtime = २१ मिनट | company = शकुंतलम टेलीफिल्म्स | network = [[दंगल टीवी]] | first_aired = {{Start date|df=y|2024|03|18}} | last_aired = वर्तमान<!---{{End date|df=yes|yyyy|mm|dd}}---> }} '''''दीवानी''''' एक भारतीय हिंदी भाषा की [[नाटक (फिल्म और दूरदर्शन)|नाटक]] टेलीविजन श्रृंखला है जो शकुंतला टेलीफिल्म्स के बैनर तले [[दंगल टीवी]] पर प्रसारित होती है और इसमें [[अदिति सनवाल]], नितिन गोस्वामी और सेहरिश अली हैं। <ref>{{Cite web|title=दंगल टीवी पर नाया धारावाहिक|url=https://kolkatahindinews.com/new-serial-deewani-on-dangal-tv|work=Kolkatahindinews|date=19 March 2024|accessdate=19 March 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20241002201529/https://kolkatahindinews.com/new-serial-deewani-on-dangal-tv/url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.outlookindia.com/art-entertainment/nitin-goswami-on-the-shift-from-tv-to-films-and-ott-while-pursuing-opportunities-is-essential-abandoning-one-for-another-isnt-advisable|title=Nitin Goswami On The Shift From TV To Films And OTT: While Pursuing Opportunities Is Essential, Abandoning One For Another Isn’t Advisable|date=2024-04-12|website=Outlook India|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20241002201528/https://www.outlookindia.com/art-entertainment/nitin-goswami-on-the-shift-from-tv-to-films-and-ott-while-pursuing-opportunities-is-essential-abandoning-one-for-another-isnt-advisable|archive-date=2 October 2024|access-date=2024-05-23}}</ref><ref name=":1">{{Cite web|url=https://news.abplive.com/videos/entertainment/deewani-coming-soon-on-dangal-tv-promo-out-now-hot-news-1668758|title='Deewani' coming soon on Dangal TV, promo out now! {{!}} Hot News|date=2024-03-01|website=news.abplive.com|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20241002201531/https://news.abplive.com/videos/entertainment/deewani-coming-soon-on-dangal-tv-promo-out-now-hot-news-1668758|archive-date=2 October 2024|access-date=2024-03-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.bizasialive.com/dangal-tv-to-launch-new-show-deewani/|title=Dangal TV to launch new show 'Deewani'|date=2024-03-02|website=www.bizasialive.com|language=en-GB|archive-url=https://web.archive.org/web/20240709112352/https://www.bizasialive.com/dangal-tv-to-launch-new-show-deewani/|archive-date=9 July 2024|access-date=2024-03-12}}</ref> इसका प्रीमियर 18 मार्च 2024 को हुआ था।<ref>{{Cite web|url=https://gaubharatbharati.com/new-serial-eewani-on-dangal-tv/|title=दंगल टीवी पर नया धारावाहिक 'दीवानी'|date=19 March 2024|website=gaubharatbharati|access-date=19 March 2024}}{{Dead link|date=नवंबर 2024 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == कहानी == खुशमिजाज, सुंदर मीरा उत्तर प्रदेश में अपने परिवार के साथ रहती है और वह प्यार में विश्वास करती है। पार्थ, एक रफियन और प्रसिद्ध व्यवसायी मदन ठाकुर का सबसे छोटा बेटा, जिसके पिता संजीव उनकी कंपनी में काम करते हैं और वह अपने परिवार के साथ रहता है और वह एक गलतफहमी के कारण अपने पिता से नफरत करता है और वह पायल से प्यार करता है। मीरा और पार्थ की मुलाकात तब होती है जब उसने उसे एक दुर्घटना से बचाया था। मीरा की अत्यधिक सुरक्षात्मक माँ, छाया, जो हमेशा ग्रामीणों की अफवाहों पर विश्वास करती है, पार्थ को पसंद नहीं करती है और वह अपनी बेटी को उससे बचने के लिए कहती है क्योंकि उसे लगता है कि पार्थ उसकी बेटी को बर्बाद कर देगा। पार्थ और मीरा अपनी माँ के नियमों को तोड़ते हुए दोस्त बन जाते हैं। इस बीच, मीरा को पता चलता है कि पायल का तरुण नाम के एक व्यक्ति के साथ अवैध संबंध था और वह इस बारे में पायल से पूछताछ करती है लेकिन वह उसे ताना मारती है। पार्थ के घर पर जश्न मनाने पर, मीरा पायल को फिर से देखती है और वह फिर से उसका सामना करने की कोशिश करती है, लेकिन वह और उसके दोस्त उसे अपने परिवार की बेकरी में बंद कर देते हैं, जहां पार्थ है और वह उसे गलत समझता है और मीरा से भिड़ जाता है। जहाँ मीरा पार्थ को पायल की सच्चाई का एहसास कराकर आश्चर्यचकित कर देती है, लेकिन मीरा के माता-पिता को छोड़कर पूरा परिवार पार्थ और मीरा को दोषी ठहराता है क्योंकि छाया पार्थ को दोषी ठहराती है क्योंकि उसे लगता है कि पार्थ ने उसका अपहरण कर लिया था। फिर वे मीरा को कैद कर लेते हैं, लेकिन वह भाग जाती है। पायल की सच्चाई के बारे में जानने के बाद, पार्थ होली समारोह के दौरान उसके घर जाता है जहाँ पार्थ पायल का पीछा करता है और वह उसका सामना करता है। पायल उसे एक बदमाश कहती है और बताती है कि कैसे उसने तरुण से प्यार करके उसका इस्तेमाल किया क्योंकि वह उससे प्यार नहीं करती थी। उनके झगड़े के कारण, पार्थ का भाई, गर्व गलती से पायल को धक्का देता है, जिससे उसकी मौत हो जाती है। परिवार को बचाने और गर्व की गिरफ्तारी से बचने के लिए, पार्थ दोष लेता है और उसे सात साल के कारावास की सजा सुनाई जाती है। मीरा यह सुनकर हैरान हो जाती है क्योंकि वह मानती है कि पार्थ निर्दोष है और वह उससे मिलने की कोशिश करती है, लेकिन उसके माता-पिता इसे रोक देते हैं। पार्थ और वे भावनात्मक रूप से मीरा को ब्लैकमेल करते हैं। वह सभी के सामने पार्थ की बेगुनाही साबित करने का वादा करती है। पार्थ सात साल बाद जेल से रिहा हो जाता है और अब वह इस घटना के कारण प्यार से नफरत करता है, जबकि मीरा अपनी पढ़ाई पूरी करने के बाद अपने परिवार के पास लौटती है। पार्थ और मीरा आखिरकार फिर से मिलते हैं, मीरा पार्थ को प्रपोज करती है लेकिन वह प्यार से अपनी गहरी नफरत के कारण उसे रिजेक्ट कर देता है और उसने उसे उससे दूर रहने के लिए कहा। गर्व मीरा के प्यार में पड़ जाता है और वह उससे शादी करने की योजना बनाता है क्योंकि पार्थ का परिवार और मीरा का परिवार सच्चाई से अनजान होकर इसे स्वीकार कर लेता है। पार्थ की दादी को पार्थ के प्रति मीरा के प्यार के बारे में पता चलता है और वह उससे मीरा से शादी कराने की कोशिश करती है लेकिन असफल रहती है। पार्थ की माँ शीला को भी इस बारे में पता चलता है और वह उसे उससे दूर रहने के लिए कहती है। मीरा पार्थ को उसके साथ समय बिताने के लिए कहती है, लेकिन उनकी हरकतों को पार्थ की दुर्भावनापूर्ण चाची, मंजू द्वारा रिकॉर्ड किया जाता है, और वह गर्व और मीरा की शादी के दिन पार्थ और मीरा के रिश्ते की सच्चाई को परिवार के सामने उजागर करती है, जिससे गर्व और पार्थ के बीच लड़ाई हो जाती है, लेकिन मीरा इस घटना के लिए पूरे परिवार को दोषी ठहराती है और वह उन्हें छोड़ने की कोशिश करती है लेकिन दादी उसे रोक देती है और फिर उसे पैनिक अटैक के लिए अस्पताल में भर्ती कराया जाता है। पार्थ की दादी मीरा और पार्थ को परिवार को बचाने के लिए शादी करने के लिए कहती है, और वे ऐसा करते हैं। लेकिन मीरा के परिवार को इसके बारे में पता चलता है और वे परिवार को बर्बाद करने के लिए उन्हें दोषी ठहराते हैं, जिससे छाया उसे मृत घोषित करके उसका त्याग कर देती है। यह पार्थ के परिवार को झटका देता है, क्योंकि वे मीरा को दोषी ठहराते हैं क्योंकि शीला उससे नफरत करने लगती है और वह मीरा को अपनी बहू के रूप में स्वीकार नहीं करती है, लेकिन मदन, प्रज्ञा और उसके पति नचिकेत और उनकी दादी सहित परिवार के कुछ सदस्य उसका समर्थन करते हैं, जबकि शीला, मंजू, साहिल, गर्व और मदन के भाई सहित परिवार के किछु सदस्य उसे नापसंद करते हैं क्योंकि गर्व ने दंपति से बदला लेने का फैसला किया, जबकि शीला और मंजू मीरा को अपमानित करना शुरू कर देते हैं, जबकि साहिल मीरा की छोटी बहन स्मृति के प्यार में पड़ जाता है। पायल की जुड़वां बहन, प्रियल, अपनी बहन की मौत के लिए पार्थ से बदला लेती है और वह पायल के रूप में दिखाती है। पार्थ पायल/प्रियल से शादी करने के लिए मीरा को तलाक देने की कोशिश करता है, लेकिन जब उसे प्रियल की सच्चाई के बारे में पता चलता है तो वह उनके तलाक का विरोध करती है और अपने परिवार को लाकर पार्थ के सामने प्रियल की सचाई को उजागर करती है। बदला लेने की आग में, प्रियल पार्थ को चट्टान में धकेल देता है, लेकिन मीरा उसे बचाती है और घायल हो जाती है। पार्थ को अस्पताल में भर्ती कराया जाता है और गर्व उसके इलाज के लिए 40 लाख रुपये देता है। पार्थ एक नौकरी करके गर्व को पैसे लौटाना चाहता है, लेकिन पायल की हत्या के आरोप में उसे कुछ कंपनियों से अस्वीकार कर दिया जाता है। देविका बसु नामक एक फोटो शूट स्टाइलिस्ट पार्थ को मॉडल बनने की पेशकश करती है, लेकिन पार्थ इनकार कर देता है, मीरा पार्थ को एक और मौका लेने के लिए प्रोत्साहित करती है और वह आश्वस्त हो जाता है क्योंकि वह उसके साथ काम करने के लिए सहमत हो जाता है लेकिन गर्व मीरा और पार्थ को अलग करने का प्रयास करता है। जैसे ही देविका पार्थ के प्रति आसक्त हो जाती है और वह मीरा और पार्थ को अलग करने की योजना बनाती है। इस बीच, साहिल स्मृति को गर्भवती कर देता है क्योंकि वह उसे धोखा देता है क्योंकि उसने अपने बच्चे को स्वीकार नहीं किया है। इसलिए वह खुद को मारने की कोशिश करती है लेकिन मीरा पहले वाले को रोक देती है जिसमें गर्व उससे शादी करके एक मौका रखता है क्योंकि उसका इरादा मीरा को परिवार से और पार्थ के जीवन से भी हटाना है। गर्व स्मृति को अपने बच्चे का गर्भपात कराने का कारण बनता है। स्मृति मीरा को दोषी ठहराती है, जिसके बारे में उसका मानना है कि उसने अपने बच्चे की हत्या कर दी। जबकि, देविका उन्हें अलग करने की कोशिश करती है, इसलिए वह पार्थ और मीरा को अलग करने के लिए एक हिटमैन रुद्र को काम पर रखती है। स्मृति को पता चलता है कि गर्व ने उसके बच्चे को मार डाला और उसे परिवार के सामने उजागर कर दिया और वह गर्व को तलाक दे देती है। मीरा को देविका के मकसद का पता चलता है और वह अपने रिश्ते को बचाने का फैसला करती है, लेकिन [[जन्माष्टमी]] के दिन, रुद्र एक विस्फोट करता है और मीरा का अपहरण कर लेता है क्योंकि मीरा को रुद्र की सच्चाई के बारे में पता चलता है कि देविका ने रुद्र की मदद की थी और वह भागने की कोशिश करती है, पर रुद्र मीरा को ब्लैकमेल करता है क्योंकि उसके पास कोई विकल्प नहीं था, लेकिन वह उसके साथ रहने के लिए मजबूर हो जाती है क्योंकि पार्थ और पूरा परिवार मान लेता है कि मीरा मर चुकी है। एक साल बाद, मीरा रुद्र की हिरासत में रह रही है क्योंकि रुद्र ने मीरा को ब्लैकमेल किया था क्योंकि वह रुद्र से शादी करने के लिए मजबूर है क्योंकि वह उसके प्रति आसक्त रहता है। लेकिन फिर वह उसे पार्थ से मिलने से रोकने के लिए प्रताड़ित करता है क्योंकि वह अभी भी पार्थ से प्यार करती है लेकिन वह अपनी पहचान सभी से छुपाती है। जबकि पार्थ, जो अभी भी मीरा को याद करता है, एक प्रसिद्ध मॉडल बन जाता है क्योंकि उसका परिवार देविका के साथ उसकी शादी तय करता है। यह पता चलता है कि रुद्र ने मीरा को पार्थ को एक पत्र लिखकर मजबूर किया जिससे उसे विश्वास हो गया कि वह आगे बढ़ना चाहता है जिससे वह परिवार के साथ अपनी और देविका की शादी की घोषणा करने के लिए प्रेरित हुआ। == कलाकार == === मुख्य === * मीरा ठाकुर के रूप में [[अदिति सनवाल]]: (2024-वर्तमान) * नितिन गोस्वामी पार्थ ठाकुर के रूप मेंः (2024-वर्तमान) <ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/nitin-goswami-returns-to-tv-after-five-years-with-deewani-says-he-was-eager-to-return-to-the-medium/articleshow/108566632.cms|title=Nitin Goswami returns to TV after five years with Deewani, says he was eager to return to the medium|date=2024-03-17|work=The Times of India|access-date=2024-03-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20241002201611/https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/nitin-goswami-returns-to-tv-after-five-years-with-deewani-says-he-was-eager-to-return-to-the-medium/articleshow/108566632.cms|archive-date=2 October 2024|issn=0971-8257}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/v/s/timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/exclusive-nitin-goswami-on-being-part-of-a-daily-soap-after-5-years-i-didnt-want-to-wait-anymore/amp_articleshow/108883733.cms?amp_gsa=1&amp_js_v=a9&usqp=mq331AQIUAKwASCAAgM=#amp_tf=From%20%251%24s&aoh=17118711749386&referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com&ampshare=https%3A%2F%2Ftimesofindia.indiatimes.com%2Ftv%2Fnews%2Fhindi%2Fexclusive-nitin-goswami-on-being-part-of-a-daily-soap-after-5-years-i-didnt-want-to-wait-anymore%2Farticleshow%2F108883733.cms|title=Exclusive - Nitin Goswami On Being Part Of A Daily Soap After 5 Years: I Didn't Want To Wait Anymore|work=The Times of India|access-date=2024-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20240331075337/https://timesofindia.indiatimes.com/v/s/timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/exclusive-nitin-goswami-on-being-part-of-a-daily-soap-after-5-years-i-didnt-want-to-wait-anymore/amp_articleshow/108883733.cms?amp_gsa=1&amp_js_v=a9&usqp=mq331AQIUAKwASCAAgM=#amp_tf=From%20%251%24s&aoh=17118711749386&referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com&ampshare=https%3A%2F%2Ftimesofindia.indiatimes.com%2Ftv%2Fnews%2Fhindi%2Fexclusive-nitin-goswami-on-being-part-of-a-daily-soap-after-5-years-i-didnt-want-to-wait-anymore%2Farticleshow%2F108883733.cms|archive-date=31 March 2024}}</ref> * सेहरिश अली <ref>{{Cite web|url=https://www.iwmbuzz.com/television/news/exclusive-sehrish-ali-to-play-a-double-role-in-dangals-deewani/2024/03/30/amp|title=Exclusive: Sehrish Ali to play a double role in Dangal's Deewani?|website=IWMBuzz|archive-url=https://web.archive.org/web/20240520180122/https://www.iwmbuzz.com/television/news/exclusive-sehrish-ali-to-play-a-double-role-in-dangals-deewani/2024/03/30/amp|archive-date=20 May 2024|access-date=30 April 2024}}</ref> ** पायल शर्माः (2024) ** प्रियल शर्माः (2024) === पुनरावर्ती === * श्रीमती ठाकुर के रूप में रूपा दिवेतिया (2024-वर्तमान) * मदन ठाकुर के रूप में मनीष खन्ना (2024-वर्तमान) * चारुल भावसार शीला ठाकुर के रूप मेंः (2024-वर्तमान) * गर्व ठाकुर के रूप में विजय तिलानीः (2024-वर्तमान) * स्मृति "बिट्टू" ठाकुर के रूप में ज़ील टक्करः (2024-वर्तमान) * श्री ठाकुर के रूप में सिराज मुस्तफा खानः (2024-वर्तमान) * मंजू ठाकुर के रूप में मोना मोखः (2024-वर्तमान) * साहिल ठाकुर के रूप में विप्लव शर्माः (2024-वर्तमान) * प्रज्ञा ठाकुर के रूप में पलक राणा (2024) * नचिकेता ठाकुर के रूप में अज्ञातः (2024) * संजीव तिवारी के रूप में जुनैद अहमदः (2024-वर्तमान) * छाया तिवारी के रूप में इशरत खानः (2024) * देव के रूप में अज्ञात (2024-वर्तमान) * शिव के रूप में अज्ञात (2024-वर्तमान) * रवि के रूप में पंकज पांडेः (2024-वर्तमान) * प्रदीप के रूप में मयंक रोनी (2024-वर्तमान) * हुनार हाली गांधी देविका बसु के रूप मेंः (2024-वर्तमान) <ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/exclusive-hunar-gandhi-set-to-enter-deewani-actress-says-i-relate-to-my-role/articleshow/111459054.cms|title=Exclusive! Hunar Gandhi set to enter Deewani; actress says, 'I relate to my role'|date=2024-07-04|work=The Times of India|access-date=2024-07-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20241002201529/https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/exclusive-hunar-gandhi-set-to-enter-deewani-actress-says-i-relate-to-my-role/articleshow/111459054.cms|archive-date=2 October 2024|issn=0971-8257}}</ref> * रुद्र ठाकुर के रूप में रोहित चौधरी (2024-वर्तमान) == उत्पादन == इस श्रृंखला की घोषणा शकुंतला टेलीफिल्म्स द्वारा जुलाई 2023 में की गई थी और इसकी पुष्टि फरवरी 2024 में [[दंगल टीवी|दंगल]] द्वारा की गई थी। शुरू में, सोनल वेंगुर्लेकर और सौम्या सरस्वती<ref>{{Cite web |last=Siddiqui|first=Aqsa Akbani|date=2023-08-07|title=Breaking! Sonal Vengurlekar Opts Out Of Dangal TV Show; 'Imlie' Fame Saumya Saraswati Roped In|url=https://www.fridayrelease.com/tv-news-adda/breaking-sonal-vengurlekar-opts-out-of-dangal-tv-show-imlie-fame-saumya-saraswat-roped-in|access-date=2024-04-04|website=Friday Release|language=en|archive-date=4 April 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240404073505/https://www.fridayrelease.com/tv-news-adda/breaking-sonal-vengurlekar-opts-out-of-dangal-tv-show-imlie-fame-saumya-saraswat-roped-in|url-status=live}}</ref> महिला नकारात्मक भूमिका निभाने के लिए बातचीत कर रहे थे, लेकिन बाद में उन्होंने अनिर्दिष्ट कारणों से मना कर दिया। अगस्त 2023 में, नितिन गोस्वामी, संचिता उगले, ज्योति मुखर्जी<ref>{{Cite web |last=Siddiqui |first=Aqsa Akbani |date=2023-07-22 |title=Exclusive: Jyoti Mukherjee To Join Nitin Goswami And Sanchita Ugale In Dangal TV's Upcoming Show |url=https://www.fridayrelease.com/tv-news-adda/exclusive-jyoti-mukherjee-to-join-nitin-goswami-and-sanchita-ugale-in-dangal-tv-s-upcoming-show |access-date=2024-04-04 |website=Friday Release |language=en |archive-date=2 October 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241002201639/https://www.fridayrelease.com/tv-news-adda/exclusive-jyoti-mukherjee-to-join-nitin-goswami-and-sanchita-ugale-in-dangal-tv-s-upcoming-show |url-status=live }}</ref> और वेरोनिका तलरेजा<ref name=":0" /> joined the cast.<ref>{{Cite web |last=Siddiqui |first=Aqsa Akbani |date=2023-07-11 |title=BREAKING! Nitin Goswami and Sanchita Ugale to Play Lead Roles in Shakuntalam's Next |url=https://www.fridayrelease.com/tv-news-adda/breaking-nitin-goswami-and-sanchita-ugale-to-play-lead-roles-in-shakuntalam-s-next |access-date=2024-04-03 |website=Friday Release |language=en |archive-date=2 October 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241002201615/https://www.fridayrelease.com/tv-news-adda/breaking-nitin-goswami-and-sanchita-ugale-to-play-lead-roles-in-shakuntalam-s-next |url-status=live }}</ref> कलाकारों में शामिल हो गए। उनमें से कई देर से उत्पादन विकास के कारण बाद में पीछे हट गए। जनवरी 2024 में, अदिति सांवाल, नितिन गोस्वामी और सेहरिश अली को मुख्य भूमिकाओं के लिए हस्ताक्षरित किया गया था।<ref name=":0">{{Cite news |date=2023-07-22 |title=Exclusive! Kumkum Bhagya's Veronica Talreja set to be part of upcoming show Deewani |url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/exclusive-kumkum-bhagyas-veronica-talreja-set-to-be-part-of-upcoming-show-deewani/articleshow/102036796.cms |access-date=2024-04-03 |work=The Times of India |issn=0971-8257 |archive-date=3 April 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240403080553/https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/exclusive-kumkum-bhagyas-veronica-talreja-set-to-be-part-of-upcoming-show-deewani/articleshow/102036796.cms |url-status=live }}</ref> === विकास और कास्टिंग === पहला प्रोमो 28 फरवरी 2024 को जारी किया गया था जिसमें अदिति सांवाल, नितिन गोस्वामी और सेहरिश अली थे।<ref name=":1"/> इसे 18 मार्च 2024 को लॉन्च किया गया था।<ref>{{Citation|title=Deewani {{!}} New Show {{!}} Coming Soon {{!}} दीवानी {{!}} Promo {{!}} Dangal TV|date=28 February 2024|url=https://www.youtube.com/watch?v=mEFpWj7YbvQ|archive-url=https://web.archive.org/web/20240312122328/https://www.youtube.com/watch?v=mEFpWj7YbvQ|language=en|access-date=2024-03-12|archive-date=12 March 2024}}</ref> इसने टेलीविजन श्रृंखला ''[[सासूमाँ ने मेरी कदर ना जानी]]'' की जगह ली।{{cn|date=September 2024}} == सन्दर्ब == {{Reflist}} {| class= mein anu ko sex karunga humesha humesha ke liye sirf mein anu ko sex karunga aur anu ko koi sex nahi kar payega sirf mein hi anu ko sex kar paunga done successful done ok" == बाहरी कड़ियाँ == [[श्रेणी:दंगल टीवी मूल धारावाहिक]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] 5q26v1r7gb4lslzrbrhajspvno3zk98 6447139 6447136 2025-07-01T11:18:58Z KiranBOT 699009 AMP-Tracking को URLs से हटाया ([[:m:User:KiranBOT/AMP|विवरण]]) ([[User talk:Usernamekiran|त्रुटि दर्ज करें]]) v2.2.7r 6447139 wikitext text/x-wiki {{Infobox television | image = | caption = | alt_name = | genre = [[नाटक]]<br>[[रोमांस फिल्म|रोमांस]] | creator = | based_on = <!-- {{Based on|work|author}} --> | developer = | writer = '''संवाद'''<br> अभिषेक शर्मा | story = {{unbulleted list|पर्ल ग्रे|दिव्या नय्यर|लक्ष्मी जयकुमार|}} | screenplay = गौतम हेगड़े | director = {{unbulleted list|अमित डी. मलिक |देवेन्द्र पाण्डेय}} | starring = {{unbulleted list|[[अदिति सनवाल]]| नीतिन गोस्वामि | सेहरीश अली}} | theme_music_composer = | composer = प्रकाश जयकावड़ | country = भारत | language = हिंदी | num_seasons = १ | num_episodes = 200 | list_episodes = | executive_producer = | producer = {{unbulleted list|श्यामशीश भत्ताचर्या|नीलीमा वाजपाई}} | cinematography = प्रादीप एम गुपता | editor = {{unbulleted list|अफ़ज़ल खान|मिथलेश}} | camera = बहु कैमरा<!-- Either Single-camera or Multi-camera --> | runtime = २१ मिनट | company = शकुंतलम टेलीफिल्म्स | network = [[दंगल टीवी]] | first_aired = {{Start date|df=y|2024|03|18}} | last_aired = वर्तमान<!---{{End date|df=yes|yyyy|mm|dd}}---> }} '''''दीवानी''''' एक भारतीय हिंदी भाषा की [[नाटक (फिल्म और दूरदर्शन)|नाटक]] टेलीविजन श्रृंखला है जो शकुंतला टेलीफिल्म्स के बैनर तले [[दंगल टीवी]] पर प्रसारित होती है और इसमें [[अदिति सनवाल]], नितिन गोस्वामी और सेहरिश अली हैं। <ref>{{Cite web|title=दंगल टीवी पर नाया धारावाहिक|url=https://kolkatahindinews.com/new-serial-deewani-on-dangal-tv|work=Kolkatahindinews|date=19 March 2024|accessdate=19 March 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20241002201529/https://kolkatahindinews.com/new-serial-deewani-on-dangal-tv/url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.outlookindia.com/art-entertainment/nitin-goswami-on-the-shift-from-tv-to-films-and-ott-while-pursuing-opportunities-is-essential-abandoning-one-for-another-isnt-advisable|title=Nitin Goswami On The Shift From TV To Films And OTT: While Pursuing Opportunities Is Essential, Abandoning One For Another Isn’t Advisable|date=2024-04-12|website=Outlook India|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20241002201528/https://www.outlookindia.com/art-entertainment/nitin-goswami-on-the-shift-from-tv-to-films-and-ott-while-pursuing-opportunities-is-essential-abandoning-one-for-another-isnt-advisable|archive-date=2 October 2024|access-date=2024-05-23}}</ref><ref name=":1">{{Cite web|url=https://news.abplive.com/videos/entertainment/deewani-coming-soon-on-dangal-tv-promo-out-now-hot-news-1668758|title='Deewani' coming soon on Dangal TV, promo out now! {{!}} Hot News|date=2024-03-01|website=news.abplive.com|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20241002201531/https://news.abplive.com/videos/entertainment/deewani-coming-soon-on-dangal-tv-promo-out-now-hot-news-1668758|archive-date=2 October 2024|access-date=2024-03-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.bizasialive.com/dangal-tv-to-launch-new-show-deewani/|title=Dangal TV to launch new show 'Deewani'|date=2024-03-02|website=www.bizasialive.com|language=en-GB|archive-url=https://web.archive.org/web/20240709112352/https://www.bizasialive.com/dangal-tv-to-launch-new-show-deewani/|archive-date=9 July 2024|access-date=2024-03-12}}</ref> इसका प्रीमियर 18 मार्च 2024 को हुआ था।<ref>{{Cite web|url=https://gaubharatbharati.com/new-serial-eewani-on-dangal-tv/|title=दंगल टीवी पर नया धारावाहिक 'दीवानी'|date=19 March 2024|website=gaubharatbharati|access-date=19 March 2024}}{{Dead link|date=नवंबर 2024 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> == कहानी == खुशमिजाज, सुंदर मीरा उत्तर प्रदेश में अपने परिवार के साथ रहती है और वह प्यार में विश्वास करती है। पार्थ, एक रफियन और प्रसिद्ध व्यवसायी मदन ठाकुर का सबसे छोटा बेटा, जिसके पिता संजीव उनकी कंपनी में काम करते हैं और वह अपने परिवार के साथ रहता है और वह एक गलतफहमी के कारण अपने पिता से नफरत करता है और वह पायल से प्यार करता है। मीरा और पार्थ की मुलाकात तब होती है जब उसने उसे एक दुर्घटना से बचाया था। मीरा की अत्यधिक सुरक्षात्मक माँ, छाया, जो हमेशा ग्रामीणों की अफवाहों पर विश्वास करती है, पार्थ को पसंद नहीं करती है और वह अपनी बेटी को उससे बचने के लिए कहती है क्योंकि उसे लगता है कि पार्थ उसकी बेटी को बर्बाद कर देगा। पार्थ और मीरा अपनी माँ के नियमों को तोड़ते हुए दोस्त बन जाते हैं। इस बीच, मीरा को पता चलता है कि पायल का तरुण नाम के एक व्यक्ति के साथ अवैध संबंध था और वह इस बारे में पायल से पूछताछ करती है लेकिन वह उसे ताना मारती है। पार्थ के घर पर जश्न मनाने पर, मीरा पायल को फिर से देखती है और वह फिर से उसका सामना करने की कोशिश करती है, लेकिन वह और उसके दोस्त उसे अपने परिवार की बेकरी में बंद कर देते हैं, जहां पार्थ है और वह उसे गलत समझता है और मीरा से भिड़ जाता है। जहाँ मीरा पार्थ को पायल की सच्चाई का एहसास कराकर आश्चर्यचकित कर देती है, लेकिन मीरा के माता-पिता को छोड़कर पूरा परिवार पार्थ और मीरा को दोषी ठहराता है क्योंकि छाया पार्थ को दोषी ठहराती है क्योंकि उसे लगता है कि पार्थ ने उसका अपहरण कर लिया था। फिर वे मीरा को कैद कर लेते हैं, लेकिन वह भाग जाती है। पायल की सच्चाई के बारे में जानने के बाद, पार्थ होली समारोह के दौरान उसके घर जाता है जहाँ पार्थ पायल का पीछा करता है और वह उसका सामना करता है। पायल उसे एक बदमाश कहती है और बताती है कि कैसे उसने तरुण से प्यार करके उसका इस्तेमाल किया क्योंकि वह उससे प्यार नहीं करती थी। उनके झगड़े के कारण, पार्थ का भाई, गर्व गलती से पायल को धक्का देता है, जिससे उसकी मौत हो जाती है। परिवार को बचाने और गर्व की गिरफ्तारी से बचने के लिए, पार्थ दोष लेता है और उसे सात साल के कारावास की सजा सुनाई जाती है। मीरा यह सुनकर हैरान हो जाती है क्योंकि वह मानती है कि पार्थ निर्दोष है और वह उससे मिलने की कोशिश करती है, लेकिन उसके माता-पिता इसे रोक देते हैं। पार्थ और वे भावनात्मक रूप से मीरा को ब्लैकमेल करते हैं। वह सभी के सामने पार्थ की बेगुनाही साबित करने का वादा करती है। पार्थ सात साल बाद जेल से रिहा हो जाता है और अब वह इस घटना के कारण प्यार से नफरत करता है, जबकि मीरा अपनी पढ़ाई पूरी करने के बाद अपने परिवार के पास लौटती है। पार्थ और मीरा आखिरकार फिर से मिलते हैं, मीरा पार्थ को प्रपोज करती है लेकिन वह प्यार से अपनी गहरी नफरत के कारण उसे रिजेक्ट कर देता है और उसने उसे उससे दूर रहने के लिए कहा। गर्व मीरा के प्यार में पड़ जाता है और वह उससे शादी करने की योजना बनाता है क्योंकि पार्थ का परिवार और मीरा का परिवार सच्चाई से अनजान होकर इसे स्वीकार कर लेता है। पार्थ की दादी को पार्थ के प्रति मीरा के प्यार के बारे में पता चलता है और वह उससे मीरा से शादी कराने की कोशिश करती है लेकिन असफल रहती है। पार्थ की माँ शीला को भी इस बारे में पता चलता है और वह उसे उससे दूर रहने के लिए कहती है। मीरा पार्थ को उसके साथ समय बिताने के लिए कहती है, लेकिन उनकी हरकतों को पार्थ की दुर्भावनापूर्ण चाची, मंजू द्वारा रिकॉर्ड किया जाता है, और वह गर्व और मीरा की शादी के दिन पार्थ और मीरा के रिश्ते की सच्चाई को परिवार के सामने उजागर करती है, जिससे गर्व और पार्थ के बीच लड़ाई हो जाती है, लेकिन मीरा इस घटना के लिए पूरे परिवार को दोषी ठहराती है और वह उन्हें छोड़ने की कोशिश करती है लेकिन दादी उसे रोक देती है और फिर उसे पैनिक अटैक के लिए अस्पताल में भर्ती कराया जाता है। पार्थ की दादी मीरा और पार्थ को परिवार को बचाने के लिए शादी करने के लिए कहती है, और वे ऐसा करते हैं। लेकिन मीरा के परिवार को इसके बारे में पता चलता है और वे परिवार को बर्बाद करने के लिए उन्हें दोषी ठहराते हैं, जिससे छाया उसे मृत घोषित करके उसका त्याग कर देती है। यह पार्थ के परिवार को झटका देता है, क्योंकि वे मीरा को दोषी ठहराते हैं क्योंकि शीला उससे नफरत करने लगती है और वह मीरा को अपनी बहू के रूप में स्वीकार नहीं करती है, लेकिन मदन, प्रज्ञा और उसके पति नचिकेत और उनकी दादी सहित परिवार के कुछ सदस्य उसका समर्थन करते हैं, जबकि शीला, मंजू, साहिल, गर्व और मदन के भाई सहित परिवार के किछु सदस्य उसे नापसंद करते हैं क्योंकि गर्व ने दंपति से बदला लेने का फैसला किया, जबकि शीला और मंजू मीरा को अपमानित करना शुरू कर देते हैं, जबकि साहिल मीरा की छोटी बहन स्मृति के प्यार में पड़ जाता है। पायल की जुड़वां बहन, प्रियल, अपनी बहन की मौत के लिए पार्थ से बदला लेती है और वह पायल के रूप में दिखाती है। पार्थ पायल/प्रियल से शादी करने के लिए मीरा को तलाक देने की कोशिश करता है, लेकिन जब उसे प्रियल की सच्चाई के बारे में पता चलता है तो वह उनके तलाक का विरोध करती है और अपने परिवार को लाकर पार्थ के सामने प्रियल की सचाई को उजागर करती है। बदला लेने की आग में, प्रियल पार्थ को चट्टान में धकेल देता है, लेकिन मीरा उसे बचाती है और घायल हो जाती है। पार्थ को अस्पताल में भर्ती कराया जाता है और गर्व उसके इलाज के लिए 40 लाख रुपये देता है। पार्थ एक नौकरी करके गर्व को पैसे लौटाना चाहता है, लेकिन पायल की हत्या के आरोप में उसे कुछ कंपनियों से अस्वीकार कर दिया जाता है। देविका बसु नामक एक फोटो शूट स्टाइलिस्ट पार्थ को मॉडल बनने की पेशकश करती है, लेकिन पार्थ इनकार कर देता है, मीरा पार्थ को एक और मौका लेने के लिए प्रोत्साहित करती है और वह आश्वस्त हो जाता है क्योंकि वह उसके साथ काम करने के लिए सहमत हो जाता है लेकिन गर्व मीरा और पार्थ को अलग करने का प्रयास करता है। जैसे ही देविका पार्थ के प्रति आसक्त हो जाती है और वह मीरा और पार्थ को अलग करने की योजना बनाती है। इस बीच, साहिल स्मृति को गर्भवती कर देता है क्योंकि वह उसे धोखा देता है क्योंकि उसने अपने बच्चे को स्वीकार नहीं किया है। इसलिए वह खुद को मारने की कोशिश करती है लेकिन मीरा पहले वाले को रोक देती है जिसमें गर्व उससे शादी करके एक मौका रखता है क्योंकि उसका इरादा मीरा को परिवार से और पार्थ के जीवन से भी हटाना है। गर्व स्मृति को अपने बच्चे का गर्भपात कराने का कारण बनता है। स्मृति मीरा को दोषी ठहराती है, जिसके बारे में उसका मानना है कि उसने अपने बच्चे की हत्या कर दी। जबकि, देविका उन्हें अलग करने की कोशिश करती है, इसलिए वह पार्थ और मीरा को अलग करने के लिए एक हिटमैन रुद्र को काम पर रखती है। स्मृति को पता चलता है कि गर्व ने उसके बच्चे को मार डाला और उसे परिवार के सामने उजागर कर दिया और वह गर्व को तलाक दे देती है। मीरा को देविका के मकसद का पता चलता है और वह अपने रिश्ते को बचाने का फैसला करती है, लेकिन [[जन्माष्टमी]] के दिन, रुद्र एक विस्फोट करता है और मीरा का अपहरण कर लेता है क्योंकि मीरा को रुद्र की सच्चाई के बारे में पता चलता है कि देविका ने रुद्र की मदद की थी और वह भागने की कोशिश करती है, पर रुद्र मीरा को ब्लैकमेल करता है क्योंकि उसके पास कोई विकल्प नहीं था, लेकिन वह उसके साथ रहने के लिए मजबूर हो जाती है क्योंकि पार्थ और पूरा परिवार मान लेता है कि मीरा मर चुकी है। एक साल बाद, मीरा रुद्र की हिरासत में रह रही है क्योंकि रुद्र ने मीरा को ब्लैकमेल किया था क्योंकि वह रुद्र से शादी करने के लिए मजबूर है क्योंकि वह उसके प्रति आसक्त रहता है। लेकिन फिर वह उसे पार्थ से मिलने से रोकने के लिए प्रताड़ित करता है क्योंकि वह अभी भी पार्थ से प्यार करती है लेकिन वह अपनी पहचान सभी से छुपाती है। जबकि पार्थ, जो अभी भी मीरा को याद करता है, एक प्रसिद्ध मॉडल बन जाता है क्योंकि उसका परिवार देविका के साथ उसकी शादी तय करता है। यह पता चलता है कि रुद्र ने मीरा को पार्थ को एक पत्र लिखकर मजबूर किया जिससे उसे विश्वास हो गया कि वह आगे बढ़ना चाहता है जिससे वह परिवार के साथ अपनी और देविका की शादी की घोषणा करने के लिए प्रेरित हुआ। == कलाकार == === मुख्य === * मीरा ठाकुर के रूप में [[अदिति सनवाल]]: (2024-वर्तमान) * नितिन गोस्वामी पार्थ ठाकुर के रूप मेंः (2024-वर्तमान) <ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/nitin-goswami-returns-to-tv-after-five-years-with-deewani-says-he-was-eager-to-return-to-the-medium/articleshow/108566632.cms|title=Nitin Goswami returns to TV after five years with Deewani, says he was eager to return to the medium|date=2024-03-17|work=The Times of India|access-date=2024-03-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20241002201611/https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/nitin-goswami-returns-to-tv-after-five-years-with-deewani-says-he-was-eager-to-return-to-the-medium/articleshow/108566632.cms|archive-date=2 October 2024|issn=0971-8257}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/exclusive-nitin-goswami-on-being-part-of-a-daily-soap-after-5-years-i-didnt-want-to-wait-anymore/articleshow/108883733.cms|title=Exclusive - Nitin Goswami On Being Part Of A Daily Soap After 5 Years: I Didn't Want To Wait Anymore|work=The Times of India|access-date=2024-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20240331075337/https://timesofindia.indiatimes.com/v/s/timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/exclusive-nitin-goswami-on-being-part-of-a-daily-soap-after-5-years-i-didnt-want-to-wait-anymore/amp_articleshow/108883733.cms?amp_gsa=1&amp_js_v=a9&usqp=mq331AQIUAKwASCAAgM=#amp_tf=From%20%251%24s&aoh=17118711749386&referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com&ampshare=https%3A%2F%2Ftimesofindia.indiatimes.com%2Ftv%2Fnews%2Fhindi%2Fexclusive-nitin-goswami-on-being-part-of-a-daily-soap-after-5-years-i-didnt-want-to-wait-anymore%2Farticleshow%2F108883733.cms|archive-date=31 March 2024}}</ref> * सेहरिश अली <ref>{{Cite web|url=https://www.iwmbuzz.com/television/news/exclusive-sehrish-ali-to-play-a-double-role-in-dangals-deewani/2024/03/30/amp|title=Exclusive: Sehrish Ali to play a double role in Dangal's Deewani?|website=IWMBuzz|archive-url=https://web.archive.org/web/20240520180122/https://www.iwmbuzz.com/television/news/exclusive-sehrish-ali-to-play-a-double-role-in-dangals-deewani/2024/03/30/amp|archive-date=20 May 2024|access-date=30 April 2024}}</ref> ** पायल शर्माः (2024) ** प्रियल शर्माः (2024) === पुनरावर्ती === * श्रीमती ठाकुर के रूप में रूपा दिवेतिया (2024-वर्तमान) * मदन ठाकुर के रूप में मनीष खन्ना (2024-वर्तमान) * चारुल भावसार शीला ठाकुर के रूप मेंः (2024-वर्तमान) * गर्व ठाकुर के रूप में विजय तिलानीः (2024-वर्तमान) * स्मृति "बिट्टू" ठाकुर के रूप में ज़ील टक्करः (2024-वर्तमान) * श्री ठाकुर के रूप में सिराज मुस्तफा खानः (2024-वर्तमान) * मंजू ठाकुर के रूप में मोना मोखः (2024-वर्तमान) * साहिल ठाकुर के रूप में विप्लव शर्माः (2024-वर्तमान) * प्रज्ञा ठाकुर के रूप में पलक राणा (2024) * नचिकेता ठाकुर के रूप में अज्ञातः (2024) * संजीव तिवारी के रूप में जुनैद अहमदः (2024-वर्तमान) * छाया तिवारी के रूप में इशरत खानः (2024) * देव के रूप में अज्ञात (2024-वर्तमान) * शिव के रूप में अज्ञात (2024-वर्तमान) * रवि के रूप में पंकज पांडेः (2024-वर्तमान) * प्रदीप के रूप में मयंक रोनी (2024-वर्तमान) * हुनार हाली गांधी देविका बसु के रूप मेंः (2024-वर्तमान) <ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/exclusive-hunar-gandhi-set-to-enter-deewani-actress-says-i-relate-to-my-role/articleshow/111459054.cms|title=Exclusive! Hunar Gandhi set to enter Deewani; actress says, 'I relate to my role'|date=2024-07-04|work=The Times of India|access-date=2024-07-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20241002201529/https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/exclusive-hunar-gandhi-set-to-enter-deewani-actress-says-i-relate-to-my-role/articleshow/111459054.cms|archive-date=2 October 2024|issn=0971-8257}}</ref> * रुद्र ठाकुर के रूप में रोहित चौधरी (2024-वर्तमान) == उत्पादन == इस श्रृंखला की घोषणा शकुंतला टेलीफिल्म्स द्वारा जुलाई 2023 में की गई थी और इसकी पुष्टि फरवरी 2024 में [[दंगल टीवी|दंगल]] द्वारा की गई थी। शुरू में, सोनल वेंगुर्लेकर और सौम्या सरस्वती<ref>{{Cite web |last=Siddiqui|first=Aqsa Akbani|date=2023-08-07|title=Breaking! Sonal Vengurlekar Opts Out Of Dangal TV Show; 'Imlie' Fame Saumya Saraswati Roped In|url=https://www.fridayrelease.com/tv-news-adda/breaking-sonal-vengurlekar-opts-out-of-dangal-tv-show-imlie-fame-saumya-saraswat-roped-in|access-date=2024-04-04|website=Friday Release|language=en|archive-date=4 April 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240404073505/https://www.fridayrelease.com/tv-news-adda/breaking-sonal-vengurlekar-opts-out-of-dangal-tv-show-imlie-fame-saumya-saraswat-roped-in|url-status=live}}</ref> महिला नकारात्मक भूमिका निभाने के लिए बातचीत कर रहे थे, लेकिन बाद में उन्होंने अनिर्दिष्ट कारणों से मना कर दिया। अगस्त 2023 में, नितिन गोस्वामी, संचिता उगले, ज्योति मुखर्जी<ref>{{Cite web |last=Siddiqui |first=Aqsa Akbani |date=2023-07-22 |title=Exclusive: Jyoti Mukherjee To Join Nitin Goswami And Sanchita Ugale In Dangal TV's Upcoming Show |url=https://www.fridayrelease.com/tv-news-adda/exclusive-jyoti-mukherjee-to-join-nitin-goswami-and-sanchita-ugale-in-dangal-tv-s-upcoming-show |access-date=2024-04-04 |website=Friday Release |language=en |archive-date=2 October 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241002201639/https://www.fridayrelease.com/tv-news-adda/exclusive-jyoti-mukherjee-to-join-nitin-goswami-and-sanchita-ugale-in-dangal-tv-s-upcoming-show |url-status=live }}</ref> और वेरोनिका तलरेजा<ref name=":0" /> joined the cast.<ref>{{Cite web |last=Siddiqui |first=Aqsa Akbani |date=2023-07-11 |title=BREAKING! Nitin Goswami and Sanchita Ugale to Play Lead Roles in Shakuntalam's Next |url=https://www.fridayrelease.com/tv-news-adda/breaking-nitin-goswami-and-sanchita-ugale-to-play-lead-roles-in-shakuntalam-s-next |access-date=2024-04-03 |website=Friday Release |language=en |archive-date=2 October 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20241002201615/https://www.fridayrelease.com/tv-news-adda/breaking-nitin-goswami-and-sanchita-ugale-to-play-lead-roles-in-shakuntalam-s-next |url-status=live }}</ref> कलाकारों में शामिल हो गए। उनमें से कई देर से उत्पादन विकास के कारण बाद में पीछे हट गए। जनवरी 2024 में, अदिति सांवाल, नितिन गोस्वामी और सेहरिश अली को मुख्य भूमिकाओं के लिए हस्ताक्षरित किया गया था।<ref name=":0">{{Cite news |date=2023-07-22 |title=Exclusive! Kumkum Bhagya's Veronica Talreja set to be part of upcoming show Deewani |url=https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/exclusive-kumkum-bhagyas-veronica-talreja-set-to-be-part-of-upcoming-show-deewani/articleshow/102036796.cms |access-date=2024-04-03 |work=The Times of India |issn=0971-8257 |archive-date=3 April 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240403080553/https://timesofindia.indiatimes.com/tv/news/hindi/exclusive-kumkum-bhagyas-veronica-talreja-set-to-be-part-of-upcoming-show-deewani/articleshow/102036796.cms |url-status=live }}</ref> === विकास और कास्टिंग === पहला प्रोमो 28 फरवरी 2024 को जारी किया गया था जिसमें अदिति सांवाल, नितिन गोस्वामी और सेहरिश अली थे।<ref name=":1"/> इसे 18 मार्च 2024 को लॉन्च किया गया था।<ref>{{Citation|title=Deewani {{!}} New Show {{!}} Coming Soon {{!}} दीवानी {{!}} Promo {{!}} Dangal TV|date=28 February 2024|url=https://www.youtube.com/watch?v=mEFpWj7YbvQ|archive-url=https://web.archive.org/web/20240312122328/https://www.youtube.com/watch?v=mEFpWj7YbvQ|language=en|access-date=2024-03-12|archive-date=12 March 2024}}</ref> इसने टेलीविजन श्रृंखला ''[[सासूमाँ ने मेरी कदर ना जानी]]'' की जगह ली।{{cn|date=September 2024}} == सन्दर्ब == {{Reflist}} {| class= mein anu ko sex karunga humesha humesha ke liye sirf mein anu ko sex karunga aur anu ko koi sex nahi kar payega sirf mein hi anu ko sex kar paunga done successful done ok" == बाहरी कड़ियाँ == [[श्रेणी:दंगल टीवी मूल धारावाहिक]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] jcnangaxj24i3ewgm1agm0dv2080nvf अंडर-19 महिला क्रिकेट विश्व कप 0 1239462 6446965 6219432 2025-07-01T03:41:17Z ~2025-104561 875946 6446965 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tournament main | name = आईसीसी महिला अंडर-19 क्रिकेट विश्व कप | image = | imagesize = | caption= | administrator = [[अंतर्राष्ट्रीय क्रिकेट परिषद]] | cricket format = [[सीमित ओवरों का क्रिकेट | 50 ओवर]] | first = [[2021 अंडर-19 महिला क्रिकेट विश्व कप | 2021]] | last = | next = | champions = | most successful = | most runs = | most wickets = }} '''आईसीसी महिला अंडर -19 क्रिकेट विश्व कप''', एक [[अंतरराष्ट्रीय क्रिकेट]] टूर्नामेंट है जिसका आयोजन [[अंतर्राष्ट्रीय क्रिकेट परिषद]] (आईसीसी) द्वारा राष्ट्रीय महिला अंडर-19 टीमों के लिए किया जाता है।<ref>{{cite web|url=https://www.cricbuzz.com/cricket-news/110362/icc-to-hold-under-19-world-cup-for-women-in-2021|title=ICC to hold Under-19 World Cup for Women in 2021|work=Cricbuzz|accessdate=20 November 2020}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.espncricinfo.com/story/_/id/27844902/women-icc-events-receive-prize-money-boost|title=Women's ICC events receive prize money boost|work=ESPNCricinfo|accessdate=20 November 2020}}</ref>पहला टूर्नामेंट बांग्लादेश में दिसंबर 2021 में आयोजित होने है <ref>{{cite web|url=https://www.cricbuzz.com/cricket-news/115594/bangladesh-to-host-inaugural-womens-icc-under-19-world-cup-in-december |title=Bangladesh to host inaugural Women's U19 World Cup in December |work=CricBuzz |access-date=7 January 2021}}</ref> लागातार भारत दूसरी बार विजेता बना। == सन्दर्भ == {{reflist}} [[श्रेणी:महिला क्रिकेट]] aew2h7tomrjkcizn0557fx3a6z2nfsg 6447095 6446965 2025-07-01T09:47:34Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 25. जुलाई २०२४ 16:22:39 पर DreamRimmer bot III के 6219432 अवतरण में बदला 6447095 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tournament main | name = आईसीसी महिला अंडर-19 क्रिकेट विश्व कप | image = | imagesize = | caption= | administrator = [[अंतर्राष्ट्रीय क्रिकेट परिषद]] | cricket format = [[सीमित ओवरों का क्रिकेट | 50 ओवर]] | first = [[2021 अंडर-19 महिला क्रिकेट विश्व कप | 2021]] | last = | next = | champions = | most successful = | most runs = | most wickets = }} '''आईसीसी महिला अंडर -19 क्रिकेट विश्व कप''', एक [[अंतरराष्ट्रीय क्रिकेट]] टूर्नामेंट है जिसका आयोजन [[अंतर्राष्ट्रीय क्रिकेट परिषद]] (आईसीसी) द्वारा राष्ट्रीय महिला अंडर-19 टीमों के लिए किया जाता है।<ref>{{cite web|url=https://www.cricbuzz.com/cricket-news/110362/icc-to-hold-under-19-world-cup-for-women-in-2021|title=ICC to hold Under-19 World Cup for Women in 2021|work=Cricbuzz|accessdate=20 November 2020}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.espncricinfo.com/story/_/id/27844902/women-icc-events-receive-prize-money-boost|title=Women's ICC events receive prize money boost|work=ESPNCricinfo|accessdate=20 November 2020}}</ref>पहला टूर्नामेंट बांग्लादेश में दिसंबर 2021 में आयोजित होने वाला है।<ref>{{cite web|url=https://www.cricbuzz.com/cricket-news/115594/bangladesh-to-host-inaugural-womens-icc-under-19-world-cup-in-december |title=Bangladesh to host inaugural Women's U19 World Cup in December |work=CricBuzz |access-date=7 January 2021}}</ref> == सन्दर्भ == {{reflist}} [[श्रेणी:महिला क्रिकेट]] os0xiwax2a6c9an5nn92o9covmcbk78 6447096 6447095 2025-07-01T09:52:16Z Sanjeev bot 127039 बॉट: प्रारूपी सुधार। 6447096 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tournament main | name = आईसीसी महिला अंडर-19 क्रिकेट विश्व कप | image = | imagesize = | caption= | administrator = [[अंतर्राष्ट्रीय क्रिकेट परिषद]] | cricket format = [[सीमित ओवरों का क्रिकेट | 50 ओवर]] | first = [[2021 अंडर-19 महिला क्रिकेट विश्व कप | 2021]] | last = | next = | champions = | most successful = | most runs = | most wickets = }} '''आईसीसी महिला अंडर -19 क्रिकेट विश्व कप''', एक [[अंतरराष्ट्रीय क्रिकेट]] टूर्नामेंट है जिसका आयोजन [[अंतर्राष्ट्रीय क्रिकेट परिषद]] (आईसीसी) द्वारा राष्ट्रीय महिला अंडर-19 टीमों के लिए किया जाता है।<ref>{{cite web|url=https://www.cricbuzz.com/cricket-news/110362/icc-to-hold-under-19-world-cup-for-women-in-2021|title=ICC to hold Under-19 World Cup for Women in 2021|work=क्रिकबज़|accessdate=20 नवम्बर 2020}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.espncricinfo.com/story/_/id/27844902/women-icc-events-receive-prize-money-boost|title=Women's ICC events receive prize money boost|work=ESPNCricinfo|accessdate=20 नवम्बर 2020}}</ref> पहला टूर्नामेंट बांग्लादेश में दिसंबर 2021 में आयोजित हुआ।<ref>{{cite web|url=https://www.cricbuzz.com/cricket-news/115594/bangladesh-to-host-inaugural-womens-icc-under-19-world-cup-in-december |title=Bangladesh to host inaugural Women's U19 World Cup in December |work=CricBuzz |access-date=7 जनवरी 2021}}</ref> दूसरी बार इसका आयोजन जनवरी 2023 में दक्षिण अफ़्रीका में हुआ। दोनों भारत ने जीत दर्ज की। == सन्दर्भ == {{reflist}} [[श्रेणी:महिला क्रिकेट]] konrrbgk7jouq0k1rw2bybim1bmj0yu यूट्यूब निर्माता पुरस्कार 0 1251166 6447144 6432402 2025-07-01T11:28:11Z ~2025-106691 876017 6447144 wikitext text/x-wiki {{Infobox award|name=Jubair gaming zx|image=|caption=100,000 सदस्यता रौप्य प्ले बटन पुरस्कार|description=[[यूट्यूब]] पर सदस्यता लक्ष्य प्राप्ति|country=विश्वव्यापी|website={{URL|https://www.youtube.com/creators/how-things-work/get-involved/awards/}}}} '''यूट्यूब निर्माता पुरस्कार''', या '''यूट्यूब प्ले बटन''', [[यूट्यूब]] के पुरस्कारों की एक शृंखला है जिसका उद्देश्य इसके सबसे लोकप्रिय चैनलों को पहचानना है। वे एक चैनल के सदस्यता संख्या पर आधारित होते हैं परन्तु यूट्यूब के एकमात्र विवेक पर पेश किए जाते हैं। पुरस्कार जारी होने से पहले प्रत्येक चैनल की समीक्षा की जाती है, यह सुनिश्चित करने के लिए कि चैनल यूट्यूब समुदाय के दिशानिर्देशों का पालन करता है.<ref name="यूट्यूब" /> यूट्यूब को निर्माता पुरस्कार देने से अस्वीकरण का अधिकार सुरक्षित है, जो उसने भयंकर या राजनीतिक सामग्री के साथ-साथ विभिन्न आलोचकों के साथ चैनलों का चयन करने के लिए किया है।<ref>{{cite web |last1=Weiss |first1=Geoff |title=YouTube On 'Play Button' Awards: "Not All Creators Who Apply Will Receive Awards" - Tubefilter |url=https://www.tubefilter.com/2018/02/06/youtube-play-button-awards-not-all-creators-receive/ |website=Tubefilter.com |access-date=June 9, 2018 |date=February 6, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180613023703/https://www.tubefilter.com/2018/02/06/youtube-play-button-awards-not-all-creators-receive/ |archive-date=June 13, 2018 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |last1=Alexander |first1=Julia |title=YouTube says 'not all creators who apply' for Creator Awards will receive them |url=https://www.polygon.com/2018/2/2/16965826/youtube-creator-awards-silver-button-controversy |website=Polygon.com |access-date=June 9, 2018 |date=February 2, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180612143006/https://www.polygon.com/2018/2/2/16965826/youtube-creator-awards-silver-button-controversy |archive-date=June 12, 2018 |url-status=live }}</ref> == पुरस्कार == === प्रकार === इन स्तरों में भौतिक और घोषणा पुरस्कार शामिल नहीं हैं, बल्कि इसके बजाय वैकल्पिक लाभ प्रदान करते हैं: * ''' ग्रेफाइट''', उन चैनलों के लिए जो 100 ग्राहकों तक पहुंचते हैं या पार करते हैं। यह एक निर्माता को एक कस्टम उपयोगकर्ता नाम और यूआरएल जैसे की अनुमति देता है<code>youtube.com/channel/उदहारण </code> अक्षरों के एक यादृच्छिक स्ट्रिंग के बजाय। * '''ओपल ''', 1,000 सब्सक्राइबर्स तक पहुंचने या उनसे आगे निकलने वाले चैनलों के लिए। विमुद्रीकरण के लिए यूट्यूब सहयोगी कार्यक्रम में आवेदन करने की तीन आवश्यकताओं में से एक यह भी है, अन्य दो पिछले 12 महीनों में न्यूनतम 4,000 कुल दर्शक घड़ी घंटे और पात्रता निर्धारित करने के लिए चैनल की सामग्री की समीक्षा करते हैं। मुद्रीकरण वाले चैनल भी सुपर चैट को सक्षम कर सकते हैं, जबकि गेमिंग चैनल चैनल सदस्यता को भी सक्षम कर सकते हैं।<ref>{{cite web |title=Channel memberships eligibility, policies, & guidelines - YouTube Help |url=https://support.google.com/youtube/answer/7636690 |website=YouTube Help |access-date=May 6, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190402044436/https://support.google.com/youtube/answer/7636690 |archive-date=April 2, 2019 |url-status=live }}</ref> * '''बरोन्ज''', उन चैनलों के लिए जो 10,000 ग्राहकों तक पहुँचते हैं या पार करते हैं। यदि किसी चैनल का मुद्रीकरण किया जाता है, तो यह स्तर एक [[स्प्रेडशोप]] जोड़ता है<ref>{{cite web |title=Spreadshop Partners with YouTube to Grow Merchandise Sales Globally |url=https://www.businesswire.com/news/home/20201112005455/en/Spreadshop-Partners-with-YouTube-to-Grow-Merchandise-Sales-Globally |website=[[Business Wire]] |access-date=January 20, 2021 |location=Greensburg, Pennsylvania |date=November 12, 2020}}</ref> या [[तीस्प्रिंग]] मुद्रीकरण विकल्प।<ref>{{cite web |last1=Alexander |first1=Julia |title=YouTube partners with Teespring to help creators sell official merchandise |url=https://www.polygon.com/2018/6/21/17484512/teespring-youtube-creators-merch |website=Polygon |access-date=August 21, 2018 |date=June 21, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180822050239/https://www.polygon.com/2018/6/21/17484512/teespring-youtube-creators-merch |archive-date=August 22, 2018 |url-status=live }}</ref> जब एक सत्यापित यूट्यूब चैनल एक विशिष्ट मील के पत्थर तक पहुँच जाता है और उसे यूट्यूब निर्माता पुरस्कार के लिए योग्य माना जाता है,<ref name="YouTube"/> उन्हें यूट्यूब प्ले बटन प्रतीक के साथ धातु आवरण में अपेक्षाकृत सपाट ट्रॉफी से सम्मानित किया जाता है। ट्राफियां अलग-अलग आकार की होती हैं: प्रत्येक बटन और पट्टिका चैनल के सब्सक्राइबर काउंट के साथ उत्तरोत्तर बड़े होते जाते हैं।<ref>{{cite web|url=https://www.youtube.com/yt/creators|title=YouTube Creator Hub|publisher=[[YouTube]]|access-date=February 1, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170201025841/https://www.youtube.com/yt/creators/|archive-date=February 1, 2017|url-status=live}}</ref> 2012 में विडंकॉन में सिल्वर और गोल्ड अवार्ड्स पेश किए गए, जिनमें डायमंड अवार्ड विडंकॉन 2015 में पेश किए गए.<ref>{{Cite web|last=Jcohen|first=Joshua|date=2012-06-29|title=YouTube Gives 24-Karat Gold 'Play Button' to Channels with 1M+ Subs|url=https://www.tubefilter.com/2012/06/29/youtube-gold-play-button-million-subscribers/|url-status=live|archive-url=|archive-date=|access-date=2021-01-14|website=Tubefilter|language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web|date=2015-07-24|title=YouTube Gives New Diamond Play Button To Channels With 10 Million Subscribers|url=https://www.tubefilter.com/2015/07/24/youtube-diamond-play-button-10-million-subscribers/|access-date=2021-01-14|website=Tubefilter|language=en-US}}</ref> निर्माता पुरस्कार न्यूयॉर्क फर्म, [[सोसायटी अवार्ड्स]] द्वारा बनाए जाते हैं।<ref>{{Cite web|url=https://tulsaworld.com/lifestyles/magazine/some-of-the-most-famous-trophies-in-the-entertainment-world-get-their-finishing-touches-in/article_38032bde-6c98-5db8-9630-26256fc64eae.html|title=Some of the most famous trophies in the entertainment world get their finishing touches in Grove|first=James D.|last= Watts Jr |website=Tulsa World|access-date=September 2, 2020}}</ref> वर्तमान में तीन अलग-अलग पुरस्कार हैं,<ref name="YouTube">{{cite web|url=https://www.youtube.com/yt/creators/rewards.html|title=YouTube Creator Rewards|publisher=[[YouTube]]|access-date=April 12, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20170825092259/https://www.youtube.com/yt/creators/rewards.html|archive-date=August 25, 2017|url-status=live}}</ref> प्लस चौथे और पांचवें जिन्हें कुछ बार सम्मानित किया गया है: * [[File:YouTube Silver Play Button 2.svg|25px]] 100,000 ग्राहकों तक पहुँचने या पार करने वाले चैनलों के लिए '''सिल्वर क्रिएटर अवार्ड''', पुराना संस्करण [[निकल]] - मढ़वाया [[कपरोनिक्कील ]] मिश्र धातु से बना था.<ref name="gold">{{cite web|ref={{sfnRef|"What is the Gold Play Button REALLY Made of? - JerryRigEverything"|n.d.}}|url=https://www.youtube.com/watch?v=yHA2HbNtcG4|title=What is the Gold Play Button REALLY Made Of?|publisher=[[YouTube]]|access-date=June 6, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20190903220556/https://www.youtube.com/watch?v=yHA2HbNtcG4&gl=US&hl=en&has_verified=1&bpctr=9999999999|archive-date=September 3, 2019|url-status=live}}</ref> अन्य धातुओं के निशान के साथ नया संस्करण (1 मार्च, 2017 तक) 92% निकल, 5% कार्बन और 2.5% जस्ता है।<ref name="silver">{{cite web|ref={{sfnRef|"What is the NEW Silver Play Button REALLY made of?! - JerryRigEverything"|n.d.}}|url=https://www.youtube.com/watch?v=7kRy6r2e-bM|title=What is the NEW Silver Play Button REALLY made of?!|publisher=[[YouTube]]|access-date=April 29, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20190904104557/https://www.youtube.com/watch?v=7kRy6r2e-bM&gl=US&hl=en&has_verified=1&bpctr=9999999999|archive-date=September 4, 2019|url-status=live}}</ref> मार्च 2018 में, सिल्वर प्ले बटन के लुक को एक धातु के बटन से विंडो बॉक्स के भीतर अपडेट किया गया था, जिसमें चैनल का नाम सामने के शीशे के फलक पर साफ-सुथरे दिखने वाले फ्लैट डिज़ाइन किए गए धातु पट्टिका पुरस्कार पर मुद्रित किया गया था, जिसमें चैनल का नाम उभरा हुआ था।<ref name="socialblade">{{cite web|url=https://socialblade.com/blog/youtube-silver-gold-play-buttons-refresh/|title=YouTube’s silver and gold play buttons are getting a new look|website=SocialBlade.com|access-date=June 15, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180615191346/https://socialblade.com/blog/youtube-silver-gold-play-buttons-refresh/|archive-date=June 15, 2018|url-status=live}}</ref><ref name="Youtuber Magazine">{{cite web|url=https://www.youtubermag.com/youtubes-silver-and-gold-play-button-awards-get-redesigned/|title=YouTube’s Silver and Gold play Button Awards Get Redesigned|website=Youtubermag.com|access-date=June 1, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20200616084135/https://www.youtubermag.com/youtubes-silver-and-gold-play-button-awards-get-redesigned/|archive-date=June 16, 2020|url-status=live}}</ref> इस स्तर पर चैनल डिजिटल सत्यापन बैज के लिए आवेदन करने के लिए भी योग्य हैं।<ref>{{cite web |last1=McPhie |first1=Jonathan |title=Updates to YouTube's verification program |url=https://youtube-creators.googleblog.com/2019/09/updates-to-youtubes-verification-program.html |website=YouTube Creator Blog |access-date=September 20, 2019 |date=September 19, 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190920234607/https://youtube-creators.googleblog.com/2019/09/updates-to-youtubes-verification-program.html |archive-date=September 20, 2019 |url-status=live }}</ref> * [[File:YouTube Gold Play Button 2.svg|25px]] एक लाख ग्राहकों तक पहुंचने या पार करने वाले चैनलों के लिए, '''गोल्ड क्रिएटर अवॉर्ड"', यह [[सोना चढ़ाया]] पीतल से बना है।<ref name="gold"/> मार्च 2018 में, गोल्ड प्ले बटन का रूप एक मेटल बटन से अपडेट किया गया था जो एक विंडो बॉक्स के भीतर रखा गया था जिसमें चैनल के नाम को फ्रंट ग्लास फलक पर मुद्रित किया गया था-<ref name=socialblade/><ref>{{cite web|ref={{SfnRef|Acuna|2012}}|last=Acuna|first=Kirsten|url=http://www.businessinsider.com/largest-youtube-channels-receive-gold-play-buttons-2012-7|title=YouTube Is Rewarding Its Most Popular Users With Gold|website=Business Insider|date=July 19, 2012|access-date=April 12, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160421084822/http://www.businessinsider.com/largest-youtube-channels-receive-gold-play-buttons-2012-7|archive-date=April 21, 2016|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|ref={{SfnRef|Cohen|2012}}|last=Cohen|first=Joshua|url=http://www.tubefilter.com/2012/06/29/youtube-gold-play-button-million-subscribers/|title=YouTube Gives 24-Karat Gold ‘Play Button’ to Channels with 1M+ Subs|publisher=Tubefilter|date=June 29, 2012|access-date=April 12, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160409172613/http://www.tubefilter.com/2012/06/29/youtube-gold-play-button-million-subscribers/|archive-date=April 9, 2016|url-status=live}}</ref> * [[File:YouTube Diamond Play Button.svg|25px]] '''हीरा निर्माता पुरस्कार"', दस लाख ग्राहकों तक पहुंचने या पार करने वाले चैनलों के लिए यह रंगहीन के एक बड़े टुकड़े के साथ चांदी चढ़ाया धातु इनसेट से बना है [[लीड ग्लास|क्रिस्टल]] एक प्ले बटन त्रिकोण के आकार में होता है.<ref>{{cite web|ref={{SfnRef|Brouwer|2015}}|last=Brouwer|first=Bree|url=http://www.tubefilter.com/2015/07/24/youtube-diamond-play-button-10-million-subscribers/|title=YouTube Gives New Diamond Play Button To Channels With 10 Million Subscribers|publisher=Tubefilter|date=July 24, 2015|access-date=April 12, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20190410185557/https://www.tubefilter.com/2015/07/24/youtube-diamond-play-button-10-million-subscribers/|archive-date=April 10, 2019|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|ref={{SfnRef|Dillon|2015}}|last=Dillon|first=Poppy|url=http://teneightymagazine.com/2015/08/03/youtube-announces-diamond-play-button/|title=YouTube Announced Diamond Play Button|publisher=TenEighty|date=August 3, 2015|access-date=April 12, 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20190117155711/http://teneightymagazine.com/2015/08/03/youtube-announces-diamond-play-button/|archive-date=January 17, 2019|url-status=live}}</ref> जब पेश किया गया, तो 35 चैनल पुरस्कार के लिए योग्य थे।<ref>{{Cite web|url=https://teneightymagazine.com/2015/08/03/youtube-announces-diamond-play-button/|title=YouTube Announces Diamond Play Button|access-date=September 2, 2020}}</ref> जनवरी 2021 तक, 784 चैनल हैं जो इस स्तर तक पहुंच गए हैं.<ref name="SBDiamond">{{cite web|title=Top 5000 Subscribed YouTube Channels (Sorted by Subscriber Count)|url=https://socialblade.com/youtube/top/5000/mostsubscribed|access-date=February 27, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200224221145/https://socialblade.com/youtube/top/5000/mostsubscribed|archive-date=February 24, 2020|url-status=live}}</ref> * [[File:YouTube Ruby Play Button 2.svg|25px]] ५ करोड़ ग्राहकों तक पहुंचने या पार करने वाले चैनलों के लिए '''कस्टम निर्माता पुरस्कार ''' रूबी निर्माता पुरस्कार '' ')। यह रचनाकार पुरस्कार पृष्ठ से अनुपस्थित है। ऐसी कोई पुष्टि नहीं है कि प्रत्येक यूट्यूबर को ५ करोड़ ग्राहक प्राप्त हुए हैं या कस्टम निर्माता पुरस्कार प्राप्त हुए हैं, क्योंकि इस ग्राहक गणना तक पहुंचने वाले चैनल सबसे अधिक इसके अलावा हैं, यूट्यूब लगातार आकार में बढ़ रहा है, और समय में यह यूट्यूब के लिए कम और कम व्यवहार्य हो जाएगा:<ref name="SBDiamond"/> {{columns-list|colwidth=30em| # [[प्यूडीपाई]]{{ref|1|1}} (दिसंबर 8, 2016)<ref name="Pew100">{{cite tweet|user=YouTube|number=1165444428988743680| date=August 25, 2019| title=Married to @marziapie 💍Revived our love of Minecraft ⛏️ Reached 100 million subscribers on YouTube ✔️ What a month to celebrate and congratulate @PewDiePie 👊}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=7Vj5M0qKh8g|title=PewdiePie's video on receiving the award|publisher=[[YouTube]]|access-date=May 1, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20190407144214/https://www.youtube.com/watch?v=7Vj5M0qKh8g|archive-date=April 7, 2019|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.tubefilter.com/2016/12/19/pewdiepie-ruby-play-button-youtube-50-million-subscribers/|title=YouTube Sends PewDiePie Custom Ruby Play Button To Commemorate 50 Million Subscribers|website=TubeFilter.com|access-date=May 1, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170427233554/http://www.tubefilter.com/2016/12/19/pewdiepie-ruby-play-button-youtube-50-million-subscribers/|archive-date=April 27, 2017|url-status=live}}</ref> # [[टी-सीरीज (कंपनी )|टी-सीरीज ]]{{ref|1|1}} (जून 27, 2018)<ref>{{cite tweet|number=1039454423011999744|user=KEEMSTAR|date=September 11, 2018|access-date=September 30, 2018|title=YouTube awarded @TSeries with a 50 Million Play Button.}}<!-- twitter.com/KEEMSTAR/status/1039454423011999744 --></ref><ref>{{cite web|url=https://vignette.wikia.nocookie.net/youtube/images/d/d6/T-Series_50_million_play_button.jpg|title=Photographic image|website=Vignette.wikia.nocookie.net|access-date=March 26, 2019}}<!-- किमस्टार के ट्वीट में यह वही छवि है; उत्तरदायी अनावश्यक --></ref> # [[५-मिनट क्राफ्ट्स]] (फैब्रुअरी 21, 2019)<ref>{{Cite web|url=https://socialblade.com/youtube/channel/UC295-Dw_tDNtZXFeAPAW6Aw|title=UC295-Dw_tDNtZXFeAPAW6Aw YouTube Stats, Channel Statistics - Socialblade.com|website=socialblade.com|access-date=2019-05-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20170224024216/https://socialblade.com/youtube/channel/UC295-Dw_tDNtZXFeAPAW6Aw|archive-date=February 24, 2017|url-status=live}}</ref> # [[कोकोमेलन]] (जून ७, २०१९)<ref>{{Cite web|url=https://youtube.com/watch?v=YSktIv9Xs4g|title=Cocomelon was the first nursery rhyme to hit 50 million subscribers in the video|website=youtube.com|access-date=June 7, 2019}}</ref> # [[सोनी एंटरटेनमेंट टेलीविज़न |सेट इंडियन]] (जून 20, 2019) # [[कॉन्डज़ील्ला |कैनाल कॉन्डज़ील्ला ]]{{ref|1|1}} (जून 21, 2019)<ref>{{cite web|url=https://kondzilla.com/m/kondzilla-celebra-os-50-milhoes-de-inscritos|title=KondZilla celebra os 50 milhões de inscritos|website=kondzilla.com|date=July 17, 2019|access-date=December 12, 2020|language=pt|trans-title=KondZilla celebrates 50 million subscribers|archive-date=8 फ़रवरी 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210208213156/https://kondzilla.com/m/kondzilla-celebra-os-50-milhoes-de-inscritos|url-status=dead}}</ref> # [[डबलूडबलूई]] (अक्टूबर 24, 2019) # [[जस्टिन बीएबर]] (फैब्रुअरी 3, 2020) # [[ज़ी म्यूजिक कंपनी]] (फैब्रुअरी 7, 2020) # [[लाइक नस्त्य|लाइक नस्त्य व्लॉग]] (मार्च 13, 2020) # [[ड्यूक परफेक्ट]] (मार्च 24, 2020) # [[किड्स डायना शो]] (मार्च 30, 2020) # [[वलाद एंड निकिता|वलाद एंड निकी]] (अगस्त 18, 2020) # [[ज़ी टीवी]] (सितम्बर 2, 2020) # [[ब्लैकपिंक]]{{ref|1|1}} (अक्टूबर 4, 2020)<ref>{{cite web|url=https://www.koreaboo.com/news/blackpink-first-korean-youtube-channel-ruby-play-button|title=BLACKPINK Becomes The First Korean YouTube Channel To Receive The Ruby Play Button|website=koreaboo.com|date=December 1, 2020|access-date=December 2, 2020}}</ref> # [[मार्शमेल्लो]] (नवंबर 22, 2020) # [[मिस्टर बीस्ट|एमआरबीस्ट ]] (जनुअरी 3, 2021) # [[बिग हित लाबेल्स ]] (जनुअरी 9, 2021)}} नोट: +२ निर्माता जिन्होंने पहले से ही अपने चैनल या किसी अन्य खातीय पर इस पुरस्कार का अनावरण किया है, जिसे आधिकारिक तौर पर यूट्यूब से दिया या प्राप्त किया गया है। * [[File:YouTube Red Diamond Play Button.svg|25px]] १० करोड़ ग्राहकों तक पहुंचने या पार करने वाले चैनलों के लिए '''रेड डायमंड निर्माता पुरस्कार ''' डायमंड निर्माता पुरस्कार से प्रेरित, इसमें बड़े काले लाल क्रिस्टल के साथ एक प्ले बटन त्रिकोण है। यह रचनाकार पुरस्कार पृष्ठ से भी अनुपस्थित है। वर्तमान में तीन चैनल हैं जो इस स्तर तक पहुंच गए हैं: {{Columns-list|colwidth=30em|}} # [[टी-सीरीज (कंपनी)|टी-सीरीज]] (मई 29, 2019)<ref>{{cite web|url=https://www.businessinsider.com.au/pewdiepie-t-series-youtube-battle-100-million-subscribers-2019-5?r=US&IR=T|title=Bollywood music channel T-Series beat out PewDiePie after a months-long battle to become the first YouTube channel to reach 100 million subscribers|website=Business Insider|last1=Leskin|first1=Paige|date=May 31, 2019|access-date=April 3, 2020|archive-date=28 जुलाई 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200728055523/https://www.businessinsider.com.au/pewdiepie-t-series-youtube-battle-100-million-subscribers-2019-5?r=US&IR=T|url-status=dead}}</ref><ref name="RedDiamond">{{cite web|url=https://www.tubefilter.com/2019/09/09/youtube-red-diamond-creator-award/|title=YouTube Forges New ‘Red Diamond Creator Award’ For Channels With 100 Million Subscribers|website=TubeFilter|last1=Weiss|first1=Geoff|date=September 9, 2019|access-date=April 3, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200327085657/https://www.tubefilter.com/2019/09/09/youtube-red-diamond-creator-award/|archive-date=March 27, 2020|url-status=live}}</ref> # [[पेवदिपिए ]] (अगस्त 25, 2019)<ref>{{cite web|url=https://www.theverge.com/2019/8/26/20831853/pewdiepie-100-million-subscribers-youtube-tseries-competition|title=PewDiePie becomes the first individual YouTube creator to hit 100 million subscribers|website=The Verge|last1=Alexander|first1=Julia|date=August 26, 2019|access-date=April 3, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20190826173850/https://www.theverge.com/2019/8/26/20831853/pewdiepie-100-million-subscribers-youtube-tseries-competition|archive-date=August 26, 2019|url-status=live}}</ref><ref name="RedDiamond" /> # [[कोकोमेलों ]] (दिसंबर 12, 2020) # ट इंडिया (28 मार्च, 2021) # मिस्टरबीस्ट (28 जुलाई, 2022) # किड्स डायना शो (16 अगस्त, 2022) # नस्तास्या की तरह (25 अगस्त, 2022) # व्लाद और निकी (13 अगस्त, 2023) # ज़ी म्यूज़िक कंपनी (24 सितंबर, 2023) # वर्ल्ड रेसलिंग एंटरटेनमेंट (8 मार्च, 2024) == आलोचना == पुरस्कार ग्राहकों की संख्या पर आधारित होते हैं। अक्टूबर 2019 में एक लेख में, [[टेक्नोक्रूच ]] ने बताया कि "ग्राहकों की संख्या" एक "मीट्रिक है जो [[गेमिंग सिस्टम | गेम]] द्वारा [[सॉफ्टवेयर एजेंट | बॉट्स]]" हो सकता है।.<ref name="TC20190919">{{cite web|url=https://techcrunch.com/2019/09/19/youtube-overhauls-its-problematic-verification-program/|title=YouTube overhauls its problematic verification program|date=September 19, 2019|first=Sarah|last=Perez|access-date=October 22, 2019|url-status=live|archive-url=https://archive.today/20190919210548/https://techcrunch.com/2019/09/19/youtube-overhauls-its-problematic-verification-program/|archive-date=September 19, 2019}}</ref> ==सन्दर्भ== {{Reflist}} [[श्रेणी: यूट्यूब निर्माता पुरस्कार]] [[श्रेणी: 2012 में स्थापित पुरस्कार]] o875n4l2h07wxhrlpe8chyqc7g06u6p हैलोजनन 0 1263378 6446738 5464823 2025-06-30T13:52:59Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 10. मार्च २०२१ 14:22:19 पर अनुनाद सिंह के 5133174 अवतरण में बदला 6446738 wikitext text/x-wiki [[रसायन विज्ञान]] में '''हैलोजनन''' (halogenation) वह [[रासायनिक अभिक्रिया]] है जिसमें किसी यौगिक या पदार्थ में एक या एक से अधिक [[हैलोजन]] का योग होता है। हैलोजनन का पथ या त्रिबिम-रसायन इस बात पर निर्भर करता है कि किस यौगिक में हैलोज का योग हो रहा है और कौन सा हैलोजन जुड़ रहा है। अकार्बनिक यौगिकों, (जैसे [[धातु|धातुओं]] ) का भी हैलोजनन होता है। [[श्रेणी:कार्बनिक अभिक्रियाएँ]] [[श्रेणी:हैलोजनन]] ohiizbq25eya1aom5ry6096a8ihjra8 6446739 6446738 2025-06-30T13:53:17Z संजीव कुमार 78022 टैग {{[[साँचा:स्रोतहीन|स्रोतहीन]]}} लेख में जोड़ा जा रहा ([[वि:ट्विंकल|ट्विंकल]]) 6446739 wikitext text/x-wiki {{स्रोतहीन|date=जून 2025}} [[रसायन विज्ञान]] में '''हैलोजनन''' (halogenation) वह [[रासायनिक अभिक्रिया]] है जिसमें किसी यौगिक या पदार्थ में एक या एक से अधिक [[हैलोजन]] का योग होता है। हैलोजनन का पथ या त्रिबिम-रसायन इस बात पर निर्भर करता है कि किस यौगिक में हैलोज का योग हो रहा है और कौन सा हैलोजन जुड़ रहा है। अकार्बनिक यौगिकों, (जैसे [[धातु|धातुओं]] ) का भी हैलोजनन होता है। [[श्रेणी:कार्बनिक अभिक्रियाएँ]] [[श्रेणी:हैलोजनन]] glvb9caus7ktmh37eq709f49dsqs5aq बृहस्पति कुण्ड 0 1297494 6446840 5984822 2025-06-30T17:09:53Z Sashikant rai 123 794329 Distance from kalizar and height of waterfall 6446840 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement |name = बृहस्पति कुण्ड |other_name = Brihaspati Kund |image = Brahaspati kund waterfall panna.jpg |image_caption = बृहस्पति कुण्ड का एक दृश्य |pushpin_label = बृहस्पति कुण्ड |pushpin_map = India Madhya Pradesh |coordinates = {{coord|24.843|80.486|display=inline, title}} |pushpin_map_caption = मध्य प्रदेश में स्थिति |subdivision_type = देश |subdivision_name = {{IND}} |subdivision_type1 = [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|प्रान्त]] |subdivision_name1 = [[मध्य प्रदेश]] |subdivision_type2 = [[भारत के ज़िले|ज़िला]] |subdivision_name2 = [[पन्ना ज़िला]] }} [[चित्र:बृहस्पति कुण्ड जल प्रपात.jpg|अंगूठाकार|279x279पिक्सेल]] '''बृहस्पति कुण्ड''' (Brihaspati Kund) [[भारत]] के [[मध्य प्रदेश]] राज्य के [[पन्ना ज़िले]] में स्थित एक प्राकृतिक [[क्रेटर]] है। यह [[कालिंजर दुर्ग]] से 33 किमी दक्षिण में और [[पन्ना, मध्य प्रदेश|पन्ना]] से लगभग 38 किमी दूर स्थित है, और यहाँ एक [[जलप्रपात]] स्थित है।<ref>"[https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ Inde du Nord: Madhya Pradesh et Chhattisgarh] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190703183559/https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ|date=3 जुलाई 2019}}," Lonely Planet, 2016, ISBN 9782816159172</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=u6VB9_CrsfoC Tourism in the Economy of Madhya Pradesh]," Rajiv Dube, Daya Publishing House, 1987, ISBN 9788170350293</ref>बृहस्पति कुण्ड घने जंगल और ऊँची पहाड़ियों से घिरा हुआ क्षेत्र है। लगभग 100-125 फीट ऊँचाई से गिरता हुआ झरने का पानी अत्यंत सुन्दर लगता है। यह बुन्देलखण्ड क्षेत्र की सबसे खूबसूरत जगहों में से एक है। बृहस्पति कुण्ड की कड़ी में आगे जाने पर अनेक और भी कुण्ड हैं - (1) बृहस्पति कुण्ड [[चित्र:बृहस्पति कुण्ड.jpg|अंगूठाकार|277x277पिक्सेल|बृहस्पति कुण्ड]] (2) सूरज कुण्ड   (3) गुफा कुण्ड (4) सुखा कुण्ड                                 (5) हत्यारा कुण्ड (6) वेधा कुण्ड (7) पतालिया कुण्ड '''इतिहास''' यहाँ प्राचीन काल की शैल चित्रकला के प्रमाण पत्थरों  पर उकेरी गयी आकृति के माध्यम से देखने को मिलते हैं। ये शैल चित्र जनजातीय लोगों व मानवीय गतिविधियों को दर्शाते हैं तथा शिकार में प्रयोग होने वाले उपकरण जैसे कि धनुष, भाला, तीर-कमान इत्यादि के चित्र पत्थरों पर बनाए गए हैं। इससे यह प्रमाण मिलता है कि मानव सभ्यता का विकास इन घाटियों के आस-पास हुआ होगा। '''बृहस्पति कुण्ड पहुँचने के रास्ते''' कालिंजर किले से इस जलप्रपात की दूरी लगभग 33 किलोमीटर है जबकि पन्ना सिटी से 38 किलोमीटर है। चित्रकूट क्षेत्र से यह जलप्रपात 75 किलोमीटर की दूरी पर है तथा यदि आप खजुराहो के रास्ते यहाँ पहुँचना चाहते हैं तो वहाँ से इसकी दूरी लगभग 81 किलोमीटर है। '''धार्मिक मान्यताएँ''' प्राचीन धार्मिक मान्यताओं के अनुसार यह माना गया है कि यहाँ पर ऋषि मुनियों के आश्रम थे और भगवान राम त्रेता युग में अपने चित्रकूट वनवास काल में माँ सीता और लक्ष्मण जी के साथ ऋषि-मुनियों के दर्शन करने के लिए आते थे। == इन्हें भी देखें == * [[पन्ना ज़िला]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:पन्ना ज़िले में पर्यटन आकर्षण]] [[श्रेणी:पन्ना ज़िला]] d14thotbynhqih9ui0i9g68qoee52kr 6446843 6446840 2025-06-30T17:11:13Z Sashikant rai 123 794329 Add about the shooting of fukrey in barhspati kund 6446843 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement |name = बृहस्पति कुण्ड |other_name = Brihaspati Kund |image = Brahaspati kund waterfall panna.jpg |image_caption = बृहस्पति कुण्ड का एक दृश्य |pushpin_label = बृहस्पति कुण्ड |pushpin_map = India Madhya Pradesh |coordinates = {{coord|24.843|80.486|display=inline, title}} |pushpin_map_caption = मध्य प्रदेश में स्थिति |subdivision_type = देश |subdivision_name = {{IND}} |subdivision_type1 = [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|प्रान्त]] |subdivision_name1 = [[मध्य प्रदेश]] |subdivision_type2 = [[भारत के ज़िले|ज़िला]] |subdivision_name2 = [[पन्ना ज़िला]] }} [[चित्र:बृहस्पति कुण्ड जल प्रपात.jpg|अंगूठाकार|279x279पिक्सेल]] '''बृहस्पति कुण्ड''' (Brihaspati Kund) [[भारत]] के [[मध्य प्रदेश]] राज्य के [[पन्ना ज़िले]] में स्थित एक प्राकृतिक [[क्रेटर]] है। यह [[कालिंजर दुर्ग]] से 33 किमी दक्षिण में और [[पन्ना, मध्य प्रदेश|पन्ना]] से लगभग 38 किमी दूर स्थित है, और यहाँ एक [[जलप्रपात]] स्थित है।<ref>"[https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ Inde du Nord: Madhya Pradesh et Chhattisgarh] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190703183559/https://books.google.com/books?id=X6XNCwAAQBAJ|date=3 जुलाई 2019}}," Lonely Planet, 2016, ISBN 9782816159172</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=u6VB9_CrsfoC Tourism in the Economy of Madhya Pradesh]," Rajiv Dube, Daya Publishing House, 1987, ISBN 9788170350293</ref>बृहस्पति कुण्ड घने जंगल और ऊँची पहाड़ियों से घिरा हुआ क्षेत्र है। लगभग 100-125 फीट ऊँचाई से गिरता हुआ झरने का पानी अत्यंत सुन्दर लगता है। यह बुन्देलखण्ड क्षेत्र की सबसे खूबसूरत जगहों में से एक है। बृहस्पति कुण्ड की कड़ी में आगे जाने पर अनेक और भी कुण्ड हैं - (1) बृहस्पति कुण्ड [[चित्र:बृहस्पति कुण्ड.jpg|अंगूठाकार|277x277पिक्सेल|बृहस्पति कुण्ड]] (2) सूरज कुण्ड   (3) गुफा कुण्ड (4) सुखा कुण्ड                                 (5) हत्यारा कुण्ड (6) वेधा कुण्ड (7) पतालिया कुण्ड '''इतिहास''' यहाँ प्राचीन काल की शैल चित्रकला के प्रमाण पत्थरों  पर उकेरी गयी आकृति के माध्यम से देखने को मिलते हैं। ये शैल चित्र जनजातीय लोगों व मानवीय गतिविधियों को दर्शाते हैं तथा शिकार में प्रयोग होने वाले उपकरण जैसे कि धनुष, भाला, तीर-कमान इत्यादि के चित्र पत्थरों पर बनाए गए हैं। इससे यह प्रमाण मिलता है कि मानव सभ्यता का विकास इन घाटियों के आस-पास हुआ होगा। '''बृहस्पति कुण्ड पहुँचने के रास्ते''' कालिंजर किले से इस जलप्रपात की दूरी लगभग 33 किलोमीटर है जबकि पन्ना सिटी से 38 किलोमीटर है। चित्रकूट क्षेत्र से यह जलप्रपात 75 किलोमीटर की दूरी पर है तथा यदि आप खजुराहो के रास्ते यहाँ पहुँचना चाहते हैं तो वहाँ से इसकी दूरी लगभग 81 किलोमीटर है। '''धार्मिक मान्यताएँ''' प्राचीन धार्मिक मान्यताओं के अनुसार यह माना गया है कि यहाँ पर ऋषि मुनियों के आश्रम थे और भगवान राम त्रेता युग में अपने चित्रकूट वनवास काल में माँ सीता और लक्ष्मण जी के साथ ऋषि-मुनियों के दर्शन करने के लिए आते थे। == इन्हें भी देखें == * [[पन्ना ज़िला]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:पन्ना ज़िले में पर्यटन आकर्षण]] [[श्रेणी:पन्ना ज़िला]] jp89k3nzec6o26xhbo7s6n99qlc277k राष्ट्रीय सेक्युलर मजलिस पार्टी 0 1320590 6446958 6218244 2025-07-01T02:33:46Z BurningB 875549 6446958 wikitext text/x-wiki '''ऑल इंडिया सेक्युलर फ्रंट''' ('''एआईएसएफ'''),<ref>{{cite web |title=Contribution Report and Audit for the year 2021–2022 – All India Secular Front |url=https://ceowestbengal.nic.in/Expenditure/year_9/ContributionReport/Party58.pdf |website=Office of the Chief Electoral Officer, West Bengal |date=31 March 2025 |access-date=27 June 2025 |format=PDF}}</ref> पहले '''इंडियन सेक्युलर फ्रंट''' ('''आईएसएफ''') के नाम से जाना जाता था। यह दल वर्तमान में '''राष्ट्रीय सेक्युलर मजलिस पार्टी''' ('''आरएसएमपी''') नाम और चुनाव चिन्ह के तहत कार्य कर रहा है।<ref>{{Cite web |date=2023-11-10 |title=Naushad Siddiqui: ISF नहीं, नौशाद असल में किस पार्टी के विधायक हैं जानिए |url=https://tv9bangla.com/kolkata/isf-bhangar-mla-naushad-siddiqui-rashtriya-secular-majlis-party-mla-as-per-detail-in-affidavit-ec-945644.html |access-date=2025-07-01 |website=TV9 Bangla |language=bn}}</ref><ref>{{Cite web |last=Ranjan |first=Abhinav |last2=News |first2=India TV |date=2021-05-02 |title=West Bengal Elections Results 2021: Full List Of Winners |url=https://www.indiatvnews.com/elections/news-west-bengal-elections-2021-results-full-list-of-winners-tmc-bjp-701937 |access-date=2025-07-01 |website=India TV News |language=en}}</ref> यह एक इस्लामी धर्मनिरपेक्ष राजनीतिक दल है। यह दल 2021 में इस्लामी विद्वान और [[फुरफुरा शरीफ]] के धार्मिक नेता पीरजादा [[अब्बास सिद्दिकी]] द्वारा स्थापित किया गया था। वर्तमान में यह दल [[धर्मनिरपेक्ष लोकतांत्रिक गठबंधन|संयुक्त मोर्चा]] का हिस्सा है और इसके चेयरमैन पीरजादा [[नौशाद सिद्दिकी]] हैं। पार्टी का मुख्यालय [[हुगली ज़िला]] के फुरफुरा शरीफ में स्थित है।<ref>{{Cite web|date=21 January 2021|title="Want To Be Kingmaker": Muslim Preacher Announces Party For Bengal Polls|url=https://www.ndtv.com/india-news/pirzada-abbas-siddiqui-announces-indian-secular-front-isf-for-bengal-elections-2356170}}</ref> == इतिहास == 11 अक्टूबर 2020 को [[अब्बास सिद्दिकी]] ने पहली बार अपनी राजनीतिक पार्टी की घोषणा की। उन्होंने इस दिन [[दलित]], [[आदिवासी]] और [[मुस्लिम]] समुदायों के लिए यह पार्टी बनाने की बात कही। अब्बास सिद्दिकी ने वादा किया कि यदि उनकी पार्टी सत्ता में आती है तो मुख्यमंत्री [[दलित]] या [[आदिवासी]] समुदाय से और गृहमंत्री [[मुस्लिम]] समुदाय से होगा।<ref>{{वेब उद्धरण|url=https://khaskhobor.com/blog/2020/10/15/bangla-pokkho-spoke-about-abbas-siddiqi/|title=बंगाल में अब्बास सिद्दिकी की नई राजनीतिक पार्टी पर 'बांग्ला पक्ष' ने क्या कहा?|website=khaskhobor|access-date=15 अक्टूबर 2020}}{{अकार्य लिंक|तिथि=अक्टूबर 2023 |bot=InternetArchiveBot |ठीक करने का प्रयास=yes }}</ref><ref>{{वेब उद्धरण|url=https://www.bbc.com/bengali/news-55677609|title=पश्चिम बंगाल: फुरफुरा शरीफ के पीरजादा की मुस्लिम-आदिवासी-दलितों की नई पार्टी की घोषणा क्या सत्ता के लिए खतरा है?|website=BBC Bangla|access-date=16 जनवरी 2021}}</ref> == 2021 पश्चिम बंगाल विधानसभा चुनाव == [[पश्चिम बंगाल विधानसभा चुनाव, 2021|2021 के विधानसभा चुनावों]] में इस दल ने [[संयुक्त मोर्चा]] के तहत चुनाव लड़ा। इस चुनाव में इसने 32 सीटों पर उम्मीदवार खड़े किए। इनमें से केवल [[नौशाद सिद्दिकी]] ही भांगड़ से निर्वाचित हुए। पार्टी को कुल 8,13,489 वोट मिले, जो कुल मतों का 1.35% था। == संदर्भ == {{संदर्भ सूची}} [[श्रेणी:भारत के राजनीतिक दल]] [[श्रेणी:पश्चिम बंगाल के राजनीतिक दल]] [[श्रेणी:इंडियन सेक्युलर फ्रंट]] [[श्रेणी:2021 में भारत में स्थापित]] [[श्रेणी:भारत की इस्लामी राजनीतिक पार्टियाँ]] [[श्रेणी:पश्चिम बंगाल की राजनीति]] [[श्रेणी:2021 में स्थापित राजनीतिक दल]] o3g7qs2hwq08hnf4ii9ip6iqp0ezlp5 6446960 6446958 2025-07-01T02:36:39Z BurningB 875549 6446960 wikitext text/x-wiki {{Infobox Indian Political Party | country = [[भारत]] | party_name = ऑल इंडिया सेक्युलर फ्रंट | party_logo = [[File:ISF flag.svg|150px]] | abbreviation = AISF | leader = [[अब्बास सिद्दिकी]] | chairman = [[नौशाद सिद्दिकी]] | president = सिमुल सोरेन | presidium = केंद्रीय कार्यकारिणी | founder = [[अब्बास सिद्दिकी]] | ppchairman = [[अब्बास सिद्दिकी]] | secretary = [[मोइनुल शेख]] | national_convener = [[नौशाद सिद्दिकी]] | loksabha_leader = — | rajyasabha_leader = — | foundation = {{Start date and age|2021|01|21|df=y}} | headquarters = [[फुरफुरा शरीफ]], [[हुगली ज़िला|हुगली]], [[पश्चिम बंगाल]], [[भारत]] | publication = — | students = इस्लामिक स्टूडेंट्स फ्रंट | youth = ऑल इंडिया युथ सेक्युलर फ्रंट | women = महिला सेक्युलर फ्रंट | labour = मजदूर सेक्युलर यूनियन | peasants = किसान सेक्युलर फ्रंट | ideology = {{ubl|इस्लामी प्रगतिशीलता|धर्मनिरपेक्षता|नागरिक अधिकार|अल्पसंख्यक अधिकार}} | position = वामपंथी | international = — | eci = पंजीकृत लेकिन मान्यता प्राप्त नहीं | alliance = [[संयुक्त मोर्चा]] (2021–2024) | colours = {{colour box|#000180}} गहरा नीला | colorcode = {{party color|#000180}} | loksabha_seats = {{Composition bar|0|545|hex=#000180}} | rajyasabha_seats = {{Composition bar|0|245|hex=#000180}} | state_seats_name = [[पश्चिम बंगाल विधानसभा]] | state_seats = {{Composition bar|1|294|hex=#000180}} | state2_seats_name = — | state2_seats = — | symbol = [[File:Indian Election Symbol Envelope.jpg|100px|thumb|लिफ़ाफा]] | flag = [[File:ISF flag.svg|100px]] | website = }} '''ऑल इंडिया सेक्युलर फ्रंट''' ('''एआईएसएफ'''),<ref>{{cite web |title=Contribution Report and Audit for the year 2021–2022 – All India Secular Front |url=https://ceowestbengal.nic.in/Expenditure/year_9/ContributionReport/Party58.pdf |website=Office of the Chief Electoral Officer, West Bengal |date=31 March 2025 |access-date=27 June 2025 |format=PDF}}</ref> पहले '''इंडियन सेक्युलर फ्रंट''' ('''आईएसएफ''') के नाम से जाना जाता था। यह दल वर्तमान में '''राष्ट्रीय सेक्युलर मजलिस पार्टी''' ('''आरएसएमपी''') नाम और चुनाव चिन्ह के तहत कार्य कर रहा है।<ref>{{Cite web |date=2023-11-10 |title=Naushad Siddiqui: ISF नहीं, नौशाद असल में किस पार्टी के विधायक हैं जानिए |url=https://tv9bangla.com/kolkata/isf-bhangar-mla-naushad-siddiqui-rashtriya-secular-majlis-party-mla-as-per-detail-in-affidavit-ec-945644.html |access-date=2025-07-01 |website=TV9 Bangla |language=bn}}</ref><ref>{{Cite web |last=Ranjan |first=Abhinav |last2=News |first2=India TV |date=2021-05-02 |title=West Bengal Elections Results 2021: Full List Of Winners |url=https://www.indiatvnews.com/elections/news-west-bengal-elections-2021-results-full-list-of-winners-tmc-bjp-701937 |access-date=2025-07-01 |website=India TV News |language=en}}</ref> यह एक इस्लामी धर्मनिरपेक्ष राजनीतिक दल है। यह दल 2021 में इस्लामी विद्वान और [[फुरफुरा शरीफ]] के धार्मिक नेता पीरजादा [[अब्बास सिद्दिकी]] द्वारा स्थापित किया गया था। वर्तमान में यह दल [[धर्मनिरपेक्ष लोकतांत्रिक गठबंधन|संयुक्त मोर्चा]] का हिस्सा है और इसके चेयरमैन पीरजादा [[नौशाद सिद्दिकी]] हैं। पार्टी का मुख्यालय [[हुगली ज़िला]] के फुरफुरा शरीफ में स्थित है।<ref>{{Cite web|date=21 January 2021|title="Want To Be Kingmaker": Muslim Preacher Announces Party For Bengal Polls|url=https://www.ndtv.com/india-news/pirzada-abbas-siddiqui-announces-indian-secular-front-isf-for-bengal-elections-2356170}}</ref> == इतिहास == 11 अक्टूबर 2020 को [[अब्बास सिद्दिकी]] ने पहली बार अपनी राजनीतिक पार्टी की घोषणा की। उन्होंने इस दिन [[दलित]], [[आदिवासी]] और [[मुस्लिम]] समुदायों के लिए यह पार्टी बनाने की बात कही। अब्बास सिद्दिकी ने वादा किया कि यदि उनकी पार्टी सत्ता में आती है तो मुख्यमंत्री [[दलित]] या [[आदिवासी]] समुदाय से और गृहमंत्री [[मुस्लिम]] समुदाय से होगा।<ref>{{वेब उद्धरण|url=https://khaskhobor.com/blog/2020/10/15/bangla-pokkho-spoke-about-abbas-siddiqi/|title=बंगाल में अब्बास सिद्दिकी की नई राजनीतिक पार्टी पर 'बांग्ला पक्ष' ने क्या कहा?|website=khaskhobor|access-date=15 अक्टूबर 2020}}{{अकार्य लिंक|तिथि=अक्टूबर 2023 |bot=InternetArchiveBot |ठीक करने का प्रयास=yes }}</ref><ref>{{वेब उद्धरण|url=https://www.bbc.com/bengali/news-55677609|title=पश्चिम बंगाल: फुरफुरा शरीफ के पीरजादा की मुस्लिम-आदिवासी-दलितों की नई पार्टी की घोषणा क्या सत्ता के लिए खतरा है?|website=BBC Bangla|access-date=16 जनवरी 2021}}</ref> == 2021 पश्चिम बंगाल विधानसभा चुनाव == [[पश्चिम बंगाल विधानसभा चुनाव, 2021|2021 के विधानसभा चुनावों]] में इस दल ने [[संयुक्त मोर्चा]] के तहत चुनाव लड़ा। इस चुनाव में इसने 32 सीटों पर उम्मीदवार खड़े किए। इनमें से केवल [[नौशाद सिद्दिकी]] ही भांगड़ से निर्वाचित हुए। पार्टी को कुल 8,13,489 वोट मिले, जो कुल मतों का 1.35% था। == संदर्भ == {{संदर्भ सूची}} [[श्रेणी:भारत के राजनीतिक दल]] [[श्रेणी:पश्चिम बंगाल के राजनीतिक दल]] [[श्रेणी:इंडियन सेक्युलर फ्रंट]] [[श्रेणी:2021 में भारत में स्थापित]] [[श्रेणी:भारत की इस्लामी राजनीतिक पार्टियाँ]] [[श्रेणी:पश्चिम बंगाल की राजनीति]] [[श्रेणी:2021 में स्थापित राजनीतिक दल]] 4v1icb8su1l8hqxdqdfsw8awqp7lk8y कीचमुर्गी 0 1338420 6446916 5422756 2025-06-30T20:32:48Z CommonsDelinker 743 6446916 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = कीचमुर्गी<br><small>Swamphen</small> | image = Porphyrio melanotus, Christchurch, New Zealand.jpg | image_caption = ऑस्ट्रेलियाई कीचमुर्गी | regnum = [[प्राणी|जंतु]] | phylum = [[रज्जुकी]] (<small>Chordata</small>) | classis = [[पक्षी]] (<small>Aves</small>) | ordo = [[ग्रुइफोर्मीस]] (<small>Gruiformes</small>) | familia = [[रेलिडाए]] (<small>Rallidae</small>) | genus = [[कीचमुर्गी|पोरफाएरियो]] (<small>Porphyrio</small>) | genus_authority = ब्रिस्सन, 1760 | type_species = [[पोरफाएरियो पोरफाएरियो]] <br><small>Porphyrio porphyrio</small> | subdivision_ranks = [[जीववैज्ञानिक जाति|जातियाँ]] | subdivision = कई | range_map = | range_map_caption = }} '''कीचमुर्गी''' (Swamphen), जिसे [[वैज्ञानिक नाम|वैज्ञानिक]] रूप से '''पोरफाएरियो''' (Porphyrio) भी कहा जाता है, [[रेलिडाए]] [[जीववैज्ञानिक कुल|कुल]] के [[पक्षियों]] का एक [[जीववैज्ञानिक वंश]] है। इस वंश की कुछ छोटे आकार की जातियों को कभी-कभी "जामुनी कीचमुर्गी" (purple swamphen) भी कहा जाता है।<ref>Dinkins, Walter (2014): The Rail Bird Hunter's Bible. A History of Rail Bird Hunting in the USA. Virtualbookworm.com Publishing.</ref><ref>Gál, Erika; Hír, János; Kessler, Eugén & Kókay, József (1998–99): Középsõ-miocén õsmaradványok, a Mátraszõlõs, Rákóczi-kápolna alatti útbevágásból. I. A Mátraszõlõs 1. lelõhely [Middle Miocene fossils from the sections at the Rákóczi chapel at Mátraszőlős. Locality Mátraszõlõs I.]. Folia Historico Naturalia Musei Matraensis 23: 33–78. [Hungarian with English abstract] PDF fulltext</ref><ref>García-R, J.C.; Gibb, G.C.; Trewick, S.A. (2014). "Deep global evolutionary radiation in birds: Diversification and trait evolution in the cosmopolitan bird family Rallidae". Molecular Phylogenetics and Evolution. 81: 96–108. doi:10.1016/j.ympev.2014.09.008. PMID 25255711.</ref><ref>Guide, Joe. Rail Bird Hunter's Bible. N.p.: Virtualbookworm.com Publishing, Incorporated, 2014. ISBN 9781621374527Taylor, Barry., van Perlo, Ber. Rails: A Guide to Rails, Crakes, Gallinules and Coots of he World. United Kingdom: Bloomsbury Publishing, 2010. ISBN 9781408135372</ref> == इन्हें भी देखें == * [[रेलिडाए]] * [[ग्रुइफोर्मीस]] * [[जलमुर्गी]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:पोरफाएरियो|*]] 8wu2b3k2ai69a23dnb024vugx5cufcl कारिम 0 1338422 6446917 5422555 2025-06-30T20:33:07Z CommonsDelinker 743 6446917 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = कारिम<br><small>Western swamphen</small> | image = Porphyrio melanotus, Christchurch, New Zealand.jpg | image_caption = ऑस्ट्रेलियाई कीचमुर्गी | regnum = [[प्राणी|जंतु]] | phylum = [[रज्जुकी]] (<small>Chordata</small>) | classis = [[पक्षी]] (<small>Aves</small>) | ordo = [[ग्रुइफोर्मीस]] (<small>Gruiformes</small>) | familia = [[रेलिडाए]] (<small>Rallidae</small>) | genus = [[पोरफाएरियो]] (<small>Porphyrio</small>) | species = [[कारिम|पी. पोरफाएरियो]] (<small>P. porphyrio</small>) | binomial = ''Porphyrio porphyrio'' | binomial_authority = [[कार्ल लीनियस|लीनियस]], 1758 | range_map = | range_map_caption = }} '''कारिम''' या '''पश्चिमी कीचमुर्गी''' (Western swamphen), जिसका [[वैज्ञानिक नाम]] '''पोरफाएरियो पोरफाएरियो''' (Porphyrio porphyrio) है, एक प्रकार की [[कीचमुर्गी]] है जो [[एशिया]], [[अफ्रीका]] और [[यूरोप]] में पाई जाती है।<ref>Dinkins, Walter (2014): The Rail Bird Hunter's Bible. A History of Rail Bird Hunting in the USA. Virtualbookworm.com Publishing.</ref><ref>Gál, Erika; Hír, János; Kessler, Eugén & Kókay, József (1998–99): Középsõ-miocén õsmaradványok, a Mátraszõlõs, Rákóczi-kápolna alatti útbevágásból. I. A Mátraszõlõs 1. lelõhely [Middle Miocene fossils from the sections at the Rákóczi chapel at Mátraszőlős. Locality Mátraszõlõs I.]. Folia Historico Naturalia Musei Matraensis 23: 33–78. [Hungarian with English abstract] PDF fulltext</ref><ref>García-R, J.C.; Gibb, G.C.; Trewick, S.A. (2014). "Deep global evolutionary radiation in birds: Diversification and trait evolution in the cosmopolitan bird family Rallidae". Molecular Phylogenetics and Evolution. 81: 96–108. doi:10.1016/j.ympev.2014.09.008. PMID 25255711.</ref><ref>Guide, Joe. Rail Bird Hunter's Bible. N.p.: Virtualbookworm.com Publishing, Incorporated, 2014. ISBN 9781621374527Taylor, Barry., van Perlo, Ber. Rails: A Guide to Rails, Crakes, Gallinules and Coots of he World. United Kingdom: Bloomsbury Publishing, 2010. ISBN 9781408135372</ref> == इन्हें भी देखें == * [[कीचमुर्गी]] * [[रेलिडाए]] * [[ग्रुइफोर्मीस]] * [[पक्षी]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:पोरफाएरियो]] [[श्रेणी:एशिया के पक्षी]] [[श्रेणी:अफ़्रीका के पक्षी]] [[श्रेणी:यूरोप के पक्षी]] cfjrjko0be6tbx0hfh21cihflzwi0ae सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र 3 1365494 6446816 6446686 2025-06-30T16:18:32Z चाहर धर्मेंद्र 703114 /* श्रेणी:विकिपीडिया पर प्रशासकीय निबंध पृष्ठ को शीघ्र हटाने का नामांकन */ उत्तर 6446816 wikitext text/x-wiki {{archives |auto= short |index= /पुरालेख_1 }} <!-- कृपया इस पंक्ति और ऊपर की लाइन को न हटायें, धन्यवाद !--> <!-- नया संदेश इस पंक्ति के नीचे लिखें --> == नए साल की शुभकामनाएँ, चाहर धर्मेंद्र! == <div style="border: 3px solid #FFD700; background-color: #FFFAF0; padding:0.2em 0.4em; height:auto; min-height:173px; {{border-radius|1em}} {{box-shadow|0.1em|0.1em|0.5em|rgba(0,0,0,0.75)}}<!-- -->" class="plainlinks"> [[File:Fuochi d'artificio.gif|left|x173px]][[File:Happy new year 01.svg|x173px|right]] {{Paragraph break}} {{Center|{{resize|179%|'''''[[नव वर्ष|नए साल की शुभकामनाएँ]]!'''''}}}} '''चाहर धर्मेंद्र''',<br />एक समृद्ध, उत्पादक और सुखद [[नया साल]], और विकिपीडिया में आपके योगदान के लिए धन्यवाद। <br /><span style="font-weight:bold">[[सदस्य:मनीष पँवार|<span style="color:black; font-style:italic">मनीष पँवार</span>]] <sup>[[सदस्य वार्ता:मनीष पँवार|<span style="color:green">वार्ता</span>]]</sup></span> 11:04, 31 दिसम्बर 2022 (UTC)<br /><br /> </div> &nbsp;&nbsp;&nbsp;''{{resize|88%|सदस्य वार्ता पृष्ठों में <nowiki>{{</nowiki>मनीष/नव वर्ष<nowiki>}}</nowiki> जोड़कर नव वर्ष की खुशियाँ भेजें।}}'' {{clear}}<!-- From template:Happy New Year fireworks --> नए साल की शुभकामनाएँ, मनीष पँवार जी <div style="border: 3px solid #FFD700; background-color: #FFFAF0; padding:0.2em 0.4em; height:auto; min-height:173px; {{SAFESUBST:<noinclude />round corners}}" class="plainlinks"> [[File:Crackers 1.jpg|left|x173px]][[File:Happy New Year 2022!.gif|x173px|right]] {{Paragraph break}} {{Center|{{resize|179%|'''''[[नव वर्ष|नए साल की शुभकामनाएँ]]!'''''}}}} “ यहाँ एक उज्ज्वल नव वर्ष और पुराने के लिए एक स्नेहपूर्ण विदाई है; यहाँ उन चीजों के बारे में है जो अभी आने वाली हैं, और उन यादों के बारे में जो हमारे पास हैं । "आपके पास एक समृद्ध नया साल हो सकता है।" "आपको एक खुश, स्वस्थ नव वर्ष की शुभकामनाएं।" "नया साल आपको स्वास्थ्य, धन और खुशी का आशीर्वाद दे।" विकिपीडिया में आपके योगदान के लिए धन्यवाद। </div> == बिना स्रोत और आधार के एक विशेष जाति के सम्बंध में पक्षपात करने के सम्बंध में == आप लगातार दूसरे जाति के लोगों से संबंधित अभिलेख जो पर्याप्त स्रोतों के आधार पर लिखें गए हैं । उसके मूल स्रोत और आलेख को अनावश्यक रुप से हटाना विकिपीडिया मानकों के अनुरूप नहीं है । कृपया ऐसा न करें। [[सदस्य:Kamalydv|Kamalydv]] ([[सदस्य वार्ता:Kamalydv|वार्ता]]) 15:07, 3 अप्रैल 2023 (UTC) == केसर == आपने [[केसर]] नामक लेख की सामग्री बदली है और नयी सामग्री मशीनी अनुवाद जैसी प्रतीत हो रही है। ऐसा क्यों किया गया है? क्या आप इसे सुधारेंगे? <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:08, 25 मई 2025 (UTC) :नमस्कार संजीव जी, बिल्कुल इसे सही कर दिया जायेगा <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Magenta;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:#6F00FF">--राम राम जी--</small>]]</sup> 03:40, 26 मई 2025 (UTC) == ट्राली == आपने [[ट्राली]] नामक लेख में मूल शोध डाल दिया है। ऐसे ही आप विभिन्न लेखों में सम्पादन कर रहे हैं। यदि आपके सम्पादनों की समीक्षा करने में मुझे लिखने जितना ही समय लगने लग गया तो फिर आपके सम्पादनों की क्या आवश्यकता है? इससे बेहतर मैं स्वयं ही लिख लूँगा। आपको पहले भी [[केसर]] लेख पर मैंने लिखा था लेकिन आपने कुछ सुधार नहीं किया। कृपया पहले [[वि:स्वशिक्षा|स्वशिक्षा]] पर सम्पादन के तरिके सीख लें। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 12:31, 28 मई 2025 (UTC) :* [[ट्राली]] नामक लेख इंग्लिश विकि [https://en.wikipedia.org/wiki/Trolley] लेख का हिंदी अनुवाद है। आप को इस में क्या कमी नजर आ रही है। मैने तो इसे हिंदी में बदला ही तो है, वो भी अपने अनुसार। कॉपी पेस्ट तो नहीं किया है ना। :* आप को लगता है की [[एडीसन रोग]] लेख पर एक पूरा दिन लगा कर मैने गलती की। आप मुझे बताये की मेरे से इस लेख में क्या क्या गलतियां हुयी है, ताकि अगले सम्पादनों में वो गलती ना की जाए। अपना कीमती समय निकाल कर [[एडीसन रोग]] लेख को सही कीजिए। :* रही बात स्वयं ही लिखने की तो, संजीव कुमार जी, जिन लेखों में मैने इन ४-५ दिनों से सम्पादन किये है वो 2022 से जैसे के जैसे ही है। :<span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Magenta;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:#6F00FF">--राम राम जी--</small>]]</sup> 12:52, 28 मई 2025 (UTC) ::@[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|चाहर धर्मेंद्र]] जी, मैं विशेष रूप से [[एडीसन रोग]] नामक लेख की बात नहीं कर रहा। मैंने ये देखा है कि आपने विभिन्न लेखों में सामग्री जोड़ी है। मैं समय की कमी के कारण उनकी समीक्षा नहीं कर पाया हूँ और यह मानकर चल रहा हूँ कि आपने सही सम्पादन ही किये होंगे। लेकिन [[ट्राली]] में आपके योगदान को देखते हुये लगता है कि समीक्षा करनी ही होगी। अभी के लिए मैं आपको इसी लेख पर लिखता हूँ: ::* सम्बंधित अंग्रेज़ी पृष्ठ के अंत में {{tl|disambiguation}} लिखा हुआ है जिसके तुल्य हमारे यहाँ स्थानीय रूप से {{tl|बहुविकल्पी शब्द}} है। ::* इसका अर्थ हुआ कि यह सामान्य लेख नहीं बल्कि एक बहुविकल्पी पृष्ठ होना चाहिए। इसका अर्थ है कि लेख उन शब्दों पर निर्मित है जो वर्तनी समान रखते हैं लेकिन संख्या में एक से अधिक हैं। ::* आपने जो सामग्री डाली है उसमें एक भी कड़ी नहीं है। बहुविकल्पी लेखों में विकि-कड़ियाँ होनी चाहिए। यदि अपने यहाँ पहले से लेख नहीं है या निकट भविष्य में आपकी योजना नहीं है तो वो कड़ियाँ नहीं जोड़ी जाती। ::अतः आपको लेख खाली करके उसमें केवल वो कड़ियाँ डालनी चाहियें जो [[ट्राली]] नाम से बने हुये लेखों की हैं। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 13:32, 28 मई 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, ठीक है जब आपको समय मिले मेरे किये हुए सम्पादन की समीक्षा जरूर कीजिए। :::* ट्राली लेख एक बहुविकल्पी पृष्ठ है, ये जान कर ही इस को बनाया था। लेकिन ये नहीं पता था की विकि-कड़ियाँ होनी जरूरी है। :::* थोड़ा समय दे तो ये सारे लेख बना दिए जायेगे। यदि आप चाहे तो जब तक बाकि लेख नहीं बनते, इस लेख से सारी जानकारी को हटा दी जाए। :::<span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Magenta;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:#6F00FF">--राम राम जी--</small>]]</sup> 13:59, 28 मई 2025 (UTC) ::::यदि अच्छा काम करोगे तो जाँचने की आवश्यकता नहीं होगी। मेरी भी समय सीमा है। यदि आप इतने अच्छे लेख बना दोगे तो बहुत ही अच्छी बात है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 16:11, 28 मई 2025 (UTC) :::::"घोड़ा-चलित ट्रॉली" नाम से आपने एक लेख बनाया है जो मुझे पूर्णतः मशीनी अनुवाद लग रहा है। जहाँ तक मुझे याद है, हिन्दी में इसे "तांगा" कहते हैं। यदि इसे तांगा पर स्थानान्तरित कर दूँ, तो आपको कोई ऐतराज होगा? <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 08:57, 29 मई 2025 (UTC) ::::::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, जहा तक मुझे लगता है, घोड़ा गाड़ी या तांगा गाड़ी इंग्लिश के [https://en.wikipedia.org/wiki/Carriage Carriage] इस लेख का अनुवाद होगा। घोड़ा-चलित ट्रॉली लेख, इंग्लिश के [https://en.wikipedia.org/wiki/Trolley_(horse-drawn) Trolley (horse-drawn)] इस लेख का अनुवाद है। बाकि इस बारे में आप को मेरे से ज्यादा पता है। ::::::* मैने अनुवाद कर के वही लिखा है, जो इंग्लिश लेख में लिखा हुआ है। आप ने लिखा पूर्णतः मशीनी अनुवाद है, इसी लेख को आप जिस भी मशीन से अनुवाद करेंगे। जो मेरा लिखा हुआ है वैसा कभी नहीं आएगा। ::::::<span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Magenta;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:#6F00FF">--राम राम जी--</small>]]</sup> 09:19, 29 मई 2025 (UTC) :::::::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, मशीनी अनुवाद के बारे में बहुत नहीं जानता, आप से निवेदन है की, मेरे आज के ही बनाये हुए किसी भी एक लेख को आप बदलिए। जिस से मुझे भी ज्ञात हो की ये मशीनी अनुवाद क्या होता है। उस बदलाव को देख कर मै मेरे आगे के सम्पादन करुगा। <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Magenta;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:#6F00FF">--राम राम जी--</small>]]</sup> 09:29, 29 मई 2025 (UTC) ::::::::पूर्णतः मशीनी अनुवाद होता तो मैं लेख को [[वि:शीह#ल5|शीघ्र हटाने हेतु]] नामांकित कर देता। आपने प्रयास किया है कि मशीनी अनुवाद को सुधारकर रखा जाये। मैंने आपके निर्मित कुछ लेखों पर यह टैग इसीलिए लगाये हैं जिससे उन्हें भविष्य में सुधारा जा सके। चूँकि मैं विषय में विशेषज्ञता नहीं रखता अतः मुझे अनुवाद ठीक करने में अधिक समय लगेगा। लेकिन कुछ सुझाव दे सकता हूँ जिससे आपको इसमें सुधार करने में सुविधा रहेगी। आप लेख को अंग्रेज़ी या अन्य भाषा में पढ़कर समझ लें। उसके बाद बिना उसे देखे, जो आपको याद हो उसे हिन्दी में लिखें। उस समय अनुवाद मशीनी नहीं होगा। स्रोतो आप अंग्रेज़ी विकिपीडिया से ले सकते हैं। मैंने [[घोड़ा-चलित ट्रॉली]] में आपके लिखे पहले पैरा को सुधारने का प्रयास किया है। चूँकि अभी भी उसमें वाक्य लम्बे हैं और विराम-चिह्नों का प्रयोग ठीक से नहीं हुआ है। कोशिश करें की इसे और भी सरल रूप में लिखा जाये। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:49, 29 मई 2025 (UTC) {{od|9}}[[पर्यटक ट्रॉली]] में आपने सुधार का प्रयास किया है। इसमें भी सुझाव देता हूँ कि पहले वाक्य में आपने शुरूआत में लिखा है, "पर्यटक ट्रॉली, जिसे कभी-कभी रोड ट्रॉली भी कहा जाता है, एक विशेष प्रकार की बस होती है जिसे पारंपरिक स्ट्रीटकार या ट्राम की शैली में डिज़ाइन किया गया है।" इसे निम्नलिखिति में से किसी एक रूप में बदलना बेहतर होगा: * '''पर्यटक ट्रॉली''' अथवा '''रोड ट्रॉली''' एक विशेष प्रकार की [[बस]] होती है जिसे पारंपरिक स्ट्रीटकार या [[ट्राम]] की शैली में बनाया गया है। * '''पर्यटक ट्रॉली''' एक विशेष प्रकार की [[बस]] होती है जिसे पारंपरिक स्ट्रीटकार या [[ट्राम]] की शैली में बनाया गया है। इसे कभी-कभी '''रोड ट्रॉली''' भी कहा जाता है। * '''पर्यटक ट्रॉली''' (अन्य नाम '''रोड ट्रॉली''') एक विशेष प्रकार की [[बस]] होती है जिसे पारंपरिक स्ट्रीटकार या [[ट्राम]] की शैली में निर्मित किया गया है। आप शायद इससे भी बेहतर लिखोगे।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:58, 29 मई 2025 (UTC) :@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, बहुत बहुत धन्यवाद आपका, ये सीखने के लिए एक बहुत ही अच्छा उदाहरण है। <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Magenta;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:#6F00FF">--राम राम जी--</small>]]</sup> 11:00, 29 मई 2025 (UTC) == LLM == नमस्ते धर्मेन्द्र जी, [[प्रेम रेड्डी]] लेख पूरी तरह से [[:en:LLM|LLM]] से लिखा हुआ लग रहा है। क्या आपने इसे पूरी तरह से AI से तैयार किया है? – [[User:DreamRimmer|<span style="color:#5A4FCF">'''Dream'''Rimmer</span>]] [[User talk:DreamRimmer|<span style="color:##5A4FCF;">&#9632;</span>]] 05:36, 5 जून 2025 (UTC) :@[[सदस्य:DreamRimmer|DreamRimmer]] जी, [[प्रेम रेड्डी]] लेख इंग्लिश विकि लेख की कॉपी है। किसी ने कहा था की इंग्लिश लेख को देखो और अपने अनुसार बदल दो, इस लेख में यही किया गया है। मुझे अलग अलग पॉइंट बना कर लिखने में अच्छा लगा, इसलिए इस प्रकार लिखा। :* यदि इस तरीके से नहीं लिख सकते तो इस को बदला भी जा सकता है। :<span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 05:47, 5 जून 2025 (UTC) ::लेख देखकर ऐसा लग रहा है कि यह पूरी तरह एआई द्वारा लिखा गया है। इसका पूरा प्रारूप एआई के उत्तरों की शैली जैसा है। जिन शब्दों और वाक्य संरचनाओं का उपयोग किया गया है, वे किसी व्यक्ति के नहीं, बल्कि एआई के लिखे हुए लगते हैं। आपने पूरे लेख में प्रेम रेड्डी के कार्यों की प्रशंसा की है, जो विकिपीडिया की [[विकिपीडिया:NPOV|तटस्थता नीति]] के विरुद्ध है। ऐसी स्थिति में यह लेख प्रकाशित करने योग्य नहीं लगता। यह अंग्रेजी लेख की सामग्री से भी मेल नहीं खाता है। मेरा सुझाव है कि आप इसे दोबारा लिखें। आप अन्य लेखों का प्रारूप देखकर मार्गदर्शन ले सकते हैं। साथ ही, लेख पूरी तरह तटस्थ होना चाहिए। – [[User:DreamRimmer|<span style="color:#5A4FCF">'''Dream'''Rimmer</span>]] [[User talk:DreamRimmer|<span style="color:##5A4FCF;">&#9632;</span>]] 06:04, 5 जून 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:DreamRimmer|DreamRimmer]] जी, जरूरी नहीं की जो काम एआई द्वारा किया जाए, वैसा हम नहीं लिख सकते, स्कूल समय में इसी प्रकार अलग अलग हेडलाइन बना कर निबंध लिखा करते थे। उस समय ये एआई तो, होता भी नहीं था। बाकि लेख सही कर दिया गए है। <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 07:00, 5 जून 2025 (UTC) ::::सुधार के लिए धन्यवाद। – [[User:DreamRimmer|<span style="color:#5A4FCF">'''Dream'''Rimmer</span>]] [[User talk:DreamRimmer|<span style="color:##5A4FCF;">&#9632;</span>]] 07:06, 5 जून 2025 (UTC) == पाँच प्रेम भाषाएँ == [[पाँच प्रेम भाषाएँ]] शीर्षक से आपने एक लेख निर्मित किया है। यह शीर्षक मुझे उचित नहीं लग रहा। यदि पुस्तक का प्रकाशकों द्वारा इस नाम से अनुवाद किया गया है तो इसे स्वीकार किया जा सकता है अन्यथा पुस्तक का मूल शीर्षक ही देवनागरी में रखना उचित होगा। "The Five Love Languages" को "द फाइव लव लैंग्वेजेज" लिखना ही बेहतर है जिसमें आप (अनुवाद: पाँच प्रेम भाषायें) जैसा कुछ जोड़ सकते हो। यदि यह प्रकाशकों का अनुवाद है तो कृपया स्रोत दें। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 08:04, 9 जून 2025 (UTC) :@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, पुस्तक का प्रकाशकों द्वारा इस नाम से अनुवाद नहीं किया गया है। [[पाँच प्रेम भाषाएँ]] शीर्षक लेख को '''द फाइव लव लैंग्वेजेज''' पर अनुप्रेषित किया जा सकता है या फिर आप इस लेख का नाम बदल कर '''द फाइव लव लैंग्वेजेज''' कर दीजिये। <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 11:59, 9 जून 2025 (UTC) ::सही शीर्षक क्या है? [[गैरी चैपमैन (लेखक)]] में आपने "द फाइव लव लैंग्वेज" लिखा है जबकि अंग्रेज़ी में "लैंग्वेजेज" लिखा हुआ दिखाई दे रहा है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 12:17, 9 जून 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, पाँच की बात हो रही है तो '''द फाइव लव लैंग्वेजेज''' ही सही होगा। गलती सही कर दी गयी है। :::* एक सवाल था, सदस्य वार्ता से पुरानी वार्ता को पुरालेख में कैसे बदल सकते है? :::<span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 12:27, 9 जून 2025 (UTC) ::::[[गैरी चैपमैन (लेखक)]] और [[स्नेह]] में सम्बंधित सुधार करने का प्रयास कीजियेगा। ::::पुरालेख वाले में अपने यहाँ ये काम करने वाला कोई सक्रिय बॉट नहीं है अतः यह काम हाथ से करना होता है। इसके लिए आप {{tl|archives}} साँचा लेख के उपर जोड़ लें और सामग्री को यहाँ से हटाकर पुरालेख में डाल लें। इसके लिए आप अपनी सुविधा के अनुसार "सदस्य_वार्ता:चाहर_धर्मेंद्र/पुरालेख_1" या "सदस्य_वार्ता:चाहर_धर्मेंद्र/पुरालेख_१" अथवा सदस्य_वार्ता:चाहर_धर्मेंद्र/Archive_1" में से कोई एक तरीका अपना सकते हो। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 13:18, 9 जून 2025 (UTC) :::::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी बिल्कुल, जैसे ही समय मिलता है [[गैरी चैपमैन (लेखक)]] और [[स्नेह]] में सम्बंधित सुधार कर दिया जायेगा। :::::*जानकारी के लिए आप का बहुत बहुत धन्यवाद, संजीव जी :::::<span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 13:31, 9 जून 2025 (UTC) == तकनीकी बातों पर अक्सर पूछे जाने वाले सवाल == आपने हाल ही में [[विकिपीडिया:तकनीकी बातों पर अक्सर पूछे जाने वाले सवाल]] निर्मित किया है। क्या यह [[:en:Wikipedia:FAQ/Technical]] के तुल्य निर्मित करने के लिए बनाना आरम्भ किया गया है? <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:48, 10 जून 2025 (UTC) :@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, यह [[en:Wikipedia:FAQ/Technical]] के तुल्य निर्मित करने के लिए बनाना आरम्भ किया गया है, लेकिन इस में थोड़ा समय लगेगा। क्युकी इस लेख को पूरा करने के लिए, पहले कुछ और लेख बनाने होंगे। :{{tl|पाठक सहायता}} पाठक सहायता टेम्पलेट्स में यदि ये लेख '''सहायता:लिंक''', '''सहायता:पृष्ठ पाद लेख टेम्पलेट्स''' नहीं बनाना है तो इस को पाठक सहायता टेम्पलेट्स से हटा दीजिए। <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 12:27, 10 जून 2025 (UTC) ::मैंने आपके उत्तर में साँचे को कड़ी में बदल दिया है। मैं केवल जानकारी के लिए पूछ रहा था। आप समय लेकर आराम से निर्मित कर सकते हैं और जब पृष्ठ पूरी तरह बन जाये तब [[वि:चौपाल|चौपाल]] पर इसकी सूचना लिख दीजियेगा। अभी उसके उपर {{tl|काम जारी}} का साँचा लगा सकते हो। मैं यह जानकारी इसलिए ले रहा हूँ जिससे आवश्यकता पड़ने पर इसे विकिडाटा पर सम्बंधित कड़ी से जोड़ा जा सके।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 12:34, 10 जून 2025 (UTC) :::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, {{tl|काम जारी}} का साँचा लगा दिया है, लेकिन आप के संदेश से पहले ही मैने इस लेख को विकिडाटा पर सम्बंधित कड़ी से जोड़ दिया था। क्या इस को वापस हटाने की जरूरत है? <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 12:44, 10 जून 2025 (UTC) == बोमिस == आपने [[बोमिस]] नामक लेख निर्मित किया। मैंने कल [[मारियाडीबी]] में कुछ बदलाव किये थे जिससे यह स्पष्ट हो कि न्यूनतम लेख में कितने बदलाव आवश्यक हैं। लेकिन आपने इसके बाद भी विभिन्न लेख निर्मित किये हैं। यदि आप इन लेखों में सुधार नहीं करते हैं तो इन्हें मशीनी अनुवाद कहकर शीघ्र हटाने हेतु नामांकित कर दिया जायेगा। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 10:14, 12 जून 2025 (UTC) :@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, [[मारियाडीबी]] की तरह [[बोमिस]] लेख में भी बदलाव कर दिए गए है। बाकि लेख को भी जैसे ही समय मिलेगा, जरूरत के हिसाब से बदलाव कर दिए जायेंगे। <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 17:54, 12 जून 2025 (UTC) == [[:श्रेणी:विकिपीडिया पर प्रशासकीय निबंध|श्रेणी:विकिपीडिया पर प्रशासकीय निबंध]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[Image:Desc-i.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:श्रेणी:विकिपीडिया पर प्रशासकीय निबंध|श्रेणी:विकिपीडिया पर प्रशासकीय निबंध]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#व2|मापदंड व2]] के&nbsp;अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है।<center>'''[[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#व2|व2]]{{*}} परीक्षण पृष्ठ'''</center> इसमें वे पृष्ठ आते हैं जिन्हें परीक्षण के लिये बनाया गया है। यदि आपने यह पृष्ठ परीक्षण के लिये बनाया था तो उसके लिये [[वि:प्रयोगस्थल|प्रयोगस्थल]] का उपयोग करें। यदि आप विकिपीडिया पर हिन्दी टाइप करना सीखना चाहते हैं तो [[विकिपीडिया:देवनागरी में कैसे टंकण करें?|देवनागरी में कैसे टाइप करें]] पृष्ठ देखें। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> <!-- Template:Db-csd-notice-custom --> <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 13:31, 28 जून 2025 (UTC) :[[विकिपीडिया:प्रशासन नये उपयोगकर्ताओं के लिए नहीं है]] पृष्ठ भी आपने ही निर्मित किया है। जब नियमावली पहले से मौजूद है तो आप ये निबंध क्यों लिख रहे हो? ये नियमावली के अनुरूप शीर्षक हैं अतः ऐसे निबंध लिखना उचित नहीं प्रतीत हो रहा। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 15:46, 28 जून 2025 (UTC) ::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी! [[विकिपीडिया:प्रशासक अधिकार हेतु निवेदन]] परियोजना पृष्ठ पर अजनाभ जी ने स्व-नामांकन किया था। उस में आप की ओर से जवाब में यदि लिखा हुआ था की नये सदस्य को ये अधिकार नहीं दिए जा सकते। क्यों नहीं दिए जा सकते, इस लिए [[विकिपीडिया:प्रशासन नये उपयोगकर्ताओं के लिए नहीं है]] पृष्ठ बनाया। ::* [[विकिपीडिया:प्रबन्धन अधिकार हेतु निवेदन]] में Zendrago X जी के नामांकन पर मुरही जी ने जवाब दिया है '''इस नामंकन को बंद करने की ज़रूरत है। ये शुरुआत से [https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Not_now अभी नहीं] के अंदर था। ''' मै तो ये पृष्ठ भी बनाने वाला था। ::क्या मुझे नहीं बनाना चाहिए? आप की राय मेरे लिए बहुत मायने रखती है। क्या करना चाहिए? जरूर बताए। <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 05:10, 29 जून 2025 (UTC) :::आपने जो दो उदाहरण दिये हैं, उनमें सम्बंधित पृष्ठ के उपर नियमावली लिखी हुई है जिसमें सदस्य का नया नहीं होना स्वतः आवश्यक हो जाता है। जैसे [[विकिपीडिया:प्रशासक अधिकार हेतु निवेदन]] की आवश्यकताओं में लिखा है: "समान्यत नामांकित सदस्य विकि पर सक्रिय होना चाहिये अर्थात लम्बे समय तक असक्रिय न रहे।" अर्थात् नया सदस्य तो हाल ही में आया है अतः वो इस आवश्यकता को पूरा नहीं करता। प्रशासक के लिए पहले से प्रबंधन अधिकारों का अनुभव होना आवश्यक है। ठीक इसी तरह [[विकिपीडिया:प्रबन्धन अधिकार हेतु निवेदन]] की आवश्यकताओं में भी लिखा है: "सदस्य को उत्पात हटाने (रोलबैक) हेतु एवं लेख गुणवत्ता जाँच (परीक्षक) का अनुभव भी होना चाहिये।" अर्थात् सदस्य को पुनरीक्षण (अधिकार सहित) अनुभव होना चाहिए। अतः इस आधार पर उपरोक्त पृष्ठ अनावश्यक हैं। यदि आप [[:en:Wikipedia:Not now]] का अनुवाद करना चाहते हो तो कर सकते हो लेकिन इसके लिए पृष्ठ के उपर {{tl|सूचना पृष्ठ}} जोड़ें तथा {{tlx|nutshell|पृष्ठ के बारे में संक्षिप्त जानकारी}} जोड़ सकते हैं। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 05:58, 29 जून 2025 (UTC) ::::आपने [[विकिपीडिया:अभी नहीं]] पर प्रशासक और प्रबन्धक की कड़ियाँ गलत जोड़ दी हैं। हिन्दी विकिपीडिया पर परम्परा के अनुसार [[वि:प्रबन्धक|प्रबन्धक]] शब्द अंग्रेज़ी के admin या sysop के तुल्य है जबकि [[वि:प्रशासक|प्रशासक]] अंग्रेज़ी के Bureaucrat के तुल्य है। कोई भी प्रबन्धक किसी अन्य प्रबन्धक व्यक्ति को बॉट, प्रबन्धक या उच्चतर अधिकार न ही दे सकता है और न ही ले सकता है लेकिन प्रशासक अन्य सदस्यों को प्रशासक, प्रबन्धक, बॉट आदि अधिकार दे भी सकता है और ले भी सकता है। सन् 2012 में हिन्दी विकिपीडिया को कुछ कारणों से प्रशासक मुक्त कर दिया गया था। वर्तमान में हिन्दी विकिपीडिया पर प्रशासकों की कोई आवश्यकता नहीं है हालांकि यदि सदस्य संख्या (गुणवत्ता वाले सम्पादन करने वाले) बहुत बढ़ जाती है तो यहाँ भी लोगों को प्रशासक बनाया जा सकता है। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 11:58, 30 जून 2025 (UTC) :::::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी! जानकारी देने के लिए धन्यवाद :::::गलती को सुधार दिया गया है। <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 16:18, 30 जून 2025 (UTC) 1god6ubxun8hhg351b87y9o205p58bk दंगल टीवी द्वारा प्रसारित कार्यक्रमों की सूची 0 1386571 6447137 6427424 2025-07-01T11:10:36Z ~2025-108530 876014 6447137 wikitext text/x-wiki [[दंगल टीवी]] द्वारा प्रसारित मूल और अधिग्रहित कार्यक्रम की सूची: == वर्तमान में प्रसारित कार्यक्रम == {| class="wikitable" |- |- ! style="background:yellow;" |वर्ष ! style="background:yellow;" |धारावाहिक |- |१८ अक्टूबर २०२१ |''[[मनसुंदर|मन सुंदर]]'' |- |२४ जुलाई २०२३ |'' [[मन अति सुंदर]]'' |- |११ सितंबर २०२३ |''[[तोसे नैना मिलाई के]]'' |- |१८ मार्च २०२४ |'' [[दीवानी]] '' |- |१ जुलाई २०२४ |''तुलसी हमारी बड़ी सयानी'' |- |२२ जुलाई २०२४ |''गहना - जेवर या जंजीर'' |- |१९ अगस्त २०२४ |''गुड़िया रानी'' |- |१४ अक्टूबर २०२४ |''सफल होगी तेरी आराधना'' |} {| class= pura milky Way death ho jaye sirf mein aur anu survive kare new milky Way mein successful done ok" == पूर्व प्रसारित== === मूल कार्यक्रम === ====डरावनी शृंखला==== {| class="tiktokapp" !style="background:yellow;" | वर्ष ! style="background:yellow;" | धारावाहिक !style="background:yellow;" | सन्दर्भ |- |२०१९ | [[डर की दस्तक|''डर की दस्तक'']] | |- |2022 |[[अचानक उस रोज़|''अचानक उस रोज़'']] |<ref>{{Cite web|url=https://www.iwmbuzz.com/hindi/television/news/apara-mehta-to-host-supernatural-series-achanak-uss-rozz/2019/03/16|title=apara mehta to host supernatural series achanak uss rozz- अपरा मेहता अलौकिक श्रृंखला 'अचनाक उस रोज़’ की मेजबानी करेगी|date=2019-03-16|website=IWMBuzz हिन्दी|language=hi|access-date=2022-08-01|archive-date=30 जुलाई 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220730133750/https://www.iwmbuzz.com/hindi/television/news/apara-mehta-to-host-supernatural-series-achanak-uss-rozz/2019/03/16|url-status=dead}}</ref> |} ====पौराणिक शृंखला==== {| class="chrome app delete" !style="background:red;" | वर्ष !style="background:red;" | धारावाहिक ! style="background:red;" |सन्दर्भ |- |२०१९ | [[द्वारकाधीश सीजन 2|''द्वारकाधीश सीजन 2'']] |<ref>{{Cite web|url=https://www.iwmbuzz.com/television/news/dwarkadheesh-bhagwaan-shree-krishna-return-season-2-dangal-tv/2019/03/06|title=Dwarkadheesh – Bhagwaan Shree Krishna to return with season 2 on Dangal TV|last=Suthar|first=Author: Manisha|date=2019-03-06|website=IWMBuzz|language=en|access-date=2022-08-01}}</ref> |- |२०२० |[[देवी आदि पराशक्ति|''देवी आदि पराशक्ति'']] | |- |२०२० |'' कथा - विश्वास के इतिहास की'' | |- |२०२२ |[[बृज के गोपाल|''बृज के गोपाल'']] | |- |२०२२ |''[[जय हनुमान – संकट मोचन नाम तिहारो]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://www.iwmbuzz.com/television/news/exclusive-radhika-chhabra-and-cindrella-d-cruz-bag-dangal-show-jai-hanuman-sankatmochan-naam-tiharo/2022/07/04|title=Exclusive: Radhika Chhabra and Cindrella D Cruz bag Dangal show Jai Hanuman - Sankatmochan Naam Tiharo|last=Rajesh|first=Author: Srividya|date=2022-07-04|website=IWMBuzz|language=en-US|access-date=2022-12-04}}</ref> |} ====फैंटेसी/काल्पनिक धारावाहिक==== {| class="wikitable" !style="background:green;" | वर्ष !style="background:green;" | धारावाहिक !style="background:green;" | सन्दर्भ |- | rowspan="1"|२०२० | [[अलिफ लैला (2020 टीवी धारावाहिक)|''अलिफ लैला'']] | |- |२०२१ |[[निक्की और जादुई बबल (टीवी श्रृंखला)|''निक्की और जादुई बबल'']] | |} ====अपराध/क्राइम धारावाहिक==== {| class="wikitable" !style="background:orange;" | वर्ष ! style="background:orange;"|धारावाहिक !style="background:orange;"| सन्दर्भ |- | rowspan="1"|२०१८ | ''[[कहानी एक रात की( 2018 टीवी श्रृंखला)|कहानी एक रात की]]'' | |- |२०१९-२०२० |[[सीआईएफ (टीवी धारावाहिक)|''सीआईएफ'']] |<ref>{{Cite web|url=https://www.iwmbuzz.com/television/photos/cif-crime-investigation-force-set-launch-dangal/2019/09/06|title=CIF – Crime Investigation Force all set for launch on Dangal|last=IWMBuzz|first=Author: Team|date=2019-09-06|website=IWMBuzz|language=en|access-date=2022-08-01}}</ref> |- |२०२२ |[[कंट्रोल रूम|''कंट्रोल रूम'']] | |} ===हास्य शृंखला=== *'' [[फव्वारा चौक]]''(२०२२)<ref>{{Cite web|url=https://www.indiaforums.com/article/revealed-promo-bharti-singh-and-harsh-limbhachyaas-new-show-dangal_192167|title=Revealed Promo : Bharti Singh & Harsh Limbhachyaa's new show Dangal|website=India Forums|language=en|access-date=2022-12-04}}</ref> ====ड्रामा धारावाहिक==== {| class="wikitable" !style="background:white;"| वर्ष !style="background:white;"| धारावाहिक !style="background:white;"| सन्दर्भ |- |२०२३-२४ |'' [[आईना - रूप नहीं, हकीकत भी दिखाए]]'' | |- |२०२४ |''अनोखा बंधन'' | |- |२०२२ - २०२३ |[[इश्क की दास्तान - नागमणि|''इश्क की दास्तान - नागमणि'']] | |- |२०२० | ''[[ऐ मेरे हमसफ़र]]'' | |- |२०२० |[[एक अनोखी रक्षक - नागकन्या|''एक अनोखी रक्षक - नागकन्या'']] |<ref>{{Cite web|url=https://www.tellyupdates.com/dangal-tvs-naag-kanya-to-go-off-air-within-a-month/|title=Dangal TV's Naag Kanya to go OFF-AIR within a month|date=2020-02-22|website=Telly Updates|language=en-US|access-date=2022-08-01}}</ref> |- |२०२३- २०२४ |''[[कैसा है ये रिश्ता अनजाना]]'' | |- |२०२२-२०२३ |''[[जनम जनम का साथ]]'' | |- |२०२३ |''[[ज्योति - उम्मीदों से सजी]]'' | |- |२०२३-२४ |''[[दालचीनी (टीवी श्रृंखला)|दालचीनी]]'' | |- |२०१९-१०१० |''[[फिर लौट आई नागिन]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://www.tellychakkar.com/tv/tv-news/richa-pradhan-bags-dangal-tv-s-phir-laut-aayi-naagin-190909|title=Richa Pradhan bags Dangal TV’s Phir Laut Aayi Naagin|website=Tellychakkar.com|language=en|access-date=2022-08-01}}</ref> |- | २०२२-२०२३ |''[[पलकों की छाँव में 2|पलकों की छाँव में २]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://www.indiaforums.com/article/ashish-dixit-to-play-one-of-the-leads-in-rashami-sharmas-next_190262|title=Ashish Dixit to play one of the leads in Rashami Sharma's next|website=India Forums|language=en|access-date=2022-09-29}}</ref> |- |२०२३ |[[पिया अभिमानी|''पिया अभिमानी'']] | |- |२०२३–२४ |''[[पूर्णिमा (टीवी श्रृंखला)|पूर्णिमा]]'' | |- | २०२० -२०२१ | ''[[प्रेम बंधन (धारावाहिक)|प्रेम बंधन]]'' | |- |२०१९-२०२० | ''[[प्यार कि लुका छुपी|प्यार की लुका छुपी]]'' | <ref>{{Cite web|last=|date=|title=Dangal TV to premiere new fiction show ‘Pyaar Ki Luka Chuppi’ on 10 Dec|url=https://www.indiantelevision.com/television/tv-channels/news-broadcasting/dangal-tvs-new-fiction-show-pyaar-ki-luka-chuppi-to-premiere-on-10th-dec-191209|url-status=live|access-date=2021-04-12|website=Indian Television Dot Com|language=en}}</ref> |- |२०२३ |''[[बाज़ी इश्क़ की]]<ref>{{Citation |title=Baazi Ishq Ki {{!}} बाज़ी इश्क़ की {{!}} New Show Promo {{!}} 27th March Mon-Sat 10pm {{!}} Dangal TV |url=https://www.youtube.com/watch?v=n4YtGPRaKIU |access-date=2023-03-14 |language=en}}</ref> | |- |२०२२-२०२३ |''[[बिंदिया सरकार]]'' | |- |२०२३ |''[[मस्त मौली]]'' | |- |२०२४ |''मिल के भी हम ना मिले'' | |- |२०२१-२०२४ |''[[नथ (टीवी श्रृंखला)|नथ]]'' | |- |२०१९ |[[ये इश्क़ नहीं आसां (टीवी श्रृंखला)|''ये इश्क़ नहीं आसां'']] | |- |२०२१ |[[रंजू की बेटियां|''रंजू की बेटियां'']] | |- |२०२२ |''[[रक्षाबंधन- रसाल अपने भाई की ढाल]]'' | |- |२०२२ |''[[रंग जाऊं तेरे रंग में]]'' | |- |२०२३-२४ |''[[सासूमाँ ने मेरी कदर ना जानी]]'' | |- |२०२१– २०२३ |''[[सिंदूर की कीमत]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://www.amarujala.com/video/entertainment/television/dangal-tv-new-show-sindoor-ki-keemat-first-episode-screening-meet-with-star-cast|title=दंगल टीवी के नए शो ‘सिंदूर की कीमत’ के पहले एपिसोड की स्क्रीनिंग, देखिए क्या बोले सितारे|website=Amar Ujala|language=hi|access-date=2023-10-29}}</ref> |- | २०२३ |''[[सिंदूर की कीमत|सिंदूर की कीमत २]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://news.abplive.com/videos/entertainment/television-sindoor-ki-keemat-2-serial-soon-going-to-go-off-air-know-the-last-date-of-the-show-hot-news-1636852|title=Sindoor Ki Keemat 2: Serial soon going to go Off-Air, know the last date of the show! {{!}} Hot News|website=ABP Live|language=en|access-date=2023-10-29}}</ref> |- | २०२२ |[[शुभ शगुन|''शुभ शगुन'']] |<ref>{{Cite web|url=https://www.tellychakkar.com/tv/tv-news/breaking-krishna-mukherjee-play-the-female-lead-smita-thackerays-next-dangal-tv-220304|title=Breaking: Krishna Mukherjee to play the female lead in Smita Thackeray's next on Dangal TV|website=Tellychakkar.com|language=en|access-date=2022-07-11}}</ref> |- |२०१८ | ''[[शिवार्जुन एक इच्छाधारी की दास्तां]]'' |<ref>{{Cite web|url=https://www.iwmbuzz.com/television/news/prithvi-zutshi-dinesh-kaushik-dangal-tvs-ek-ichadhari-naagin-ka-inteqam/2018/07/25|title=Prithvi Zutshi and Dinesh Kaushik in Dangal TV's Ek Ichadhari Naagin Ka Inteqam|date=2018-07-25|website=IWMBuzz|language=en|access-date=2022-08-01}}</ref> |} ===रियलिटी शृंखला=== {| class="wikitable" !style="background:green;"| वर्ष ! style="background:green;"|धारावाहिक !style="background:green;"| सन्दर्भ |- | rowspan="1"|२०१७ | ''[[बहुरानी (टीवी श्रृंखला)|बहुरानी]]'' | |- |२०१८ |[[अब खुलेगा रहस्य जायके का|''अब खुलेगा रहस्य जायके का'']] | |- |२०२३-२४ |'' किचन की जंग दंगल फैमिली के संग '' | |} === अधिग्रहित कार्यक्रम === * ''[[जसुबेन जयंतीलाल जोशी की ज्वाइंट फैमिली|जसुबेन जयंतीलाल जोशी की जोइंट फैमिली]]'' * ''[[दो हंसो का जोड़ा]]'' * ''[[ज्योति (धारावाहिक)|ज्योति]]'' * ''[[रक्त संबंध|रक्त सबंध]]'' * ''[[बाबा ऐसो वर ढूंढो]]'' * ''[[चंद्रगुप्त मौर्य (2011 टीवी श्रृंखला)|चन्द्रगुप्त मौर्य]]'' * ''[[धरम वीर]]'' * ''[[गुनाहों का देवता (टीवी श्रृंखला)|गुनाहों का देवता]]'' * ''[[जय जय जय बजरंग बली]]'' * ''[[मीरा (धारावाहिक)|मीरा]]'' * ''[[सवारे सबके सपने प्रीतो|संवारे सबके सपने प्रीतो]]'' * [[राजू श्रीवास्तव|राजू हाजिर हो]] * ''[[साई बाबा (टीवी श्रृंखला)|साईं बाबा - तेरे हजारों हाथ]]'' * ''[[वीर शिवाजी]]'' * ''[[वो रहने वाली महलों की]]'' * ''[[बंदिनी]]'' * ''[[ज़ोर का झटका - टोटल वाइपआउट]]'' * ''[[बींद बनूंगा घोड़ी चढ़ूंगा]]'' * ''[[रहना है तेरी पलकों की छाँव में]]'' *[[रामायण (टीवी धारावाहिक)|''रामायण'']] * ''[[पोरस (टीवी धारावाहिक)|सिकंदर vs पोरस]]'' * ''[[अलिफ लैला (1993 टीवी श्रृंखला)|अलिफ लैला]]'' * ''[[काशी - अब ना रहे तेरा कागज़ कोरा]]'' * ''[[शक्तिमान]]'' * [[कितनी मोहब्बत है]] * ''[[कितनी मोहब्बत है 2]]'' * ''[[राजकुमार आर्यन]]'' * [[द्वारकाधीश- भगवान श्री कृष्ण|''द्वारकाधीश- भगवान श्री कृष्ण'']] * [[महिमा शनिदेव की|''महिमा शनि देव की'']] *[[नीर भरे तेरे नैना देवी|''नीर भरे तेरे नैना देवी'']] *[[अंग्रेजी में कहते है|''अंग्रेजी में कहते है'']] *[[मैं तेरी परछाई हूं|''मैं तेरी परछाई हूं'']] *[[झांसी की रानी (टीवी धारावाहिक)|''झांसी की रानी'']] *[[ना आना इस देश लाडो|''ना आना इस देश लाडो'']] *[[जय श्री कृष्ण|''जय श्री कृष्ण'']] *[[सीआईडी (धारावाहिक)|''सीआईडी'']] == सन्दर्भ == {{Reflist}} [[श्रेणी:टीवी कार्यक्रम सूची]] [[श्रेणी:दंगल टीवी मूल धारावाहिक]] {{दंगल टीवी के कार्यक्रम}} qnrbi0lf6jlvphfynhqqy0bvxjpkjkf कंचौसी 0 1427483 6447001 6096113 2025-07-01T06:10:43Z ~2025-105510 875966 /* इन्हें भी देखें */ 6447001 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement |name = कंचौसी |other_name = Kanchausi |image = |image_caption = |pushpin_label = कंचौसी |pushpin_map = India Uttar Pradesh |coordinates = {{coord|26.587539 |79.609889|display = inline, title}} |pushpin_map_caption = उत्तर प्रदेश में स्थिति |subdivision_type = देश |subdivision_name = {{IND}} |subdivision_type1 = [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|राज्य]] |subdivision_name1 = [[उत्तर प्रदेश]] |subdivision_type2 = [[भारत के ज़िले|ज़िला]] |subdivision_name2 = [[औरैया ज़िला]] |subdivision_type3 = [[तहसील]] |subdivision_name3 = [[औरैया]] |subdivision_type4 = [[ब्लाक]] |subdivision_name4 = [[भाग्यनगर ब्लाक]] |elevation_m = |population_total = 4266 |population_as_of = 2011 |demographics_type1 = भाषाएँ |demographics1_title1 = प्रचलित |demographics1_info1 = [[हिन्दी]] |timezone1 = [[भारतीय मानक समय|भामस]] |utc_offset1 = +5:30 |postal_code_type = [[पिनकोड]] |postal_code = 206246 |area_code_type = दूरभाष कोड |area_code = 05683 |registration_plate = |website = }} '''कंचौसी''' (Kanchausi) [[भारत]] के [[उत्तर प्रदेश]] राज्य के [[औरैया ज़िले]] के [[भाग्यनगर ब्लाक]] में स्थित एक गाँव है। जो कि कंचौसी रेलवे स्टेशन से 3 किलोमीटर दूर दक्षिण में स्थित है| <ref>"[https://books.google.com/books?id=qzUqk7TWF4wC Uttar Pradesh in Statistics]," Kripa Shankar, APH Publishing, 1987, ISBN 9788170240716</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=S46rbUL6GrMC Political Process in Uttar Pradesh: Identity, Economic Reforms, and Governance] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170423083533/https://books.google.com/books?id=S46rbUL6GrMC|date=23 अप्रैल 2017}}," Sudha Pai (editor), Centre for Political Studies, Jawaharlal Nehru University, Pearson Education India, 2007, ISBN 9788131707975</ref> {| class="wikitable" |+TRAIN STOP |UNCHAHAR EXPRESS |- |FARAKKA EXPRESS |} == इन्हें भी देखें == * [[औरैया ज़िला]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:औरैया ज़िला]] [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश के गाँव]] [[श्रेणी:औरैया ज़िले के गाँव]] pf4faaofs5jkjqn3b2rixyw6kwudcg5 6447112 6447001 2025-07-01T10:29:36Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 2. अप्रैल २०२४ 18:58:17 पर 103.92.43.43 के 6096113 अवतरण में बदला 6447112 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement |name = कंचौसी |other_name = Kanchausi |image = |image_caption = |pushpin_label = कंचौसी |pushpin_map = India Uttar Pradesh |coordinates = {{coord|26.587539 |79.609889|display = inline, title}} |pushpin_map_caption = उत्तर प्रदेश में स्थिति |subdivision_type = देश |subdivision_name = {{IND}} |subdivision_type1 = [[भारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेश|राज्य]] |subdivision_name1 = [[उत्तर प्रदेश]] |subdivision_type2 = [[भारत के ज़िले|ज़िला]] |subdivision_name2 = [[औरैया ज़िला]] |subdivision_type3 = [[तहसील]] |subdivision_name3 = [[औरैया]] |subdivision_type4 = [[ब्लाक]] |subdivision_name4 = [[भाग्यनगर ब्लाक]] |elevation_m = |population_total = 4266 |population_as_of = 2011 |demographics_type1 = भाषाएँ |demographics1_title1 = प्रचलित |demographics1_info1 = [[हिन्दी]] |timezone1 = [[भारतीय मानक समय|भामस]] |utc_offset1 = +5:30 |postal_code_type = [[पिनकोड]] |postal_code = 206246 |area_code_type = दूरभाष कोड |area_code = 05683 |registration_plate = |website = }} '''कंचौसी''' (Kanchausi) [[भारत]] के [[उत्तर प्रदेश]] राज्य के [[औरैया ज़िले]] के [[भाग्यनगर ब्लाक]] में स्थित एक गाँव है। जो कि कंचौसी रेलवे स्टेशन से 3 किलोमीटर दूर दक्षिण में स्थित है|<ref>"[https://books.google.com/books?id=qzUqk7TWF4wC Uttar Pradesh in Statistics]," Kripa Shankar, APH Publishing, 1987, ISBN 9788170240716</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=S46rbUL6GrMC Political Process in Uttar Pradesh: Identity, Economic Reforms, and Governance] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170423083533/https://books.google.com/books?id=S46rbUL6GrMC |date=23 अप्रैल 2017 }}," Sudha Pai (editor), Centre for Political Studies, Jawaharlal Nehru University, Pearson Education India, 2007, ISBN 9788131707975</ref> == इन्हें भी देखें == * [[औरैया ज़िला]] == सन्दर्भ == {{टिप्पणीसूची}} [[श्रेणी:औरैया ज़िला]] [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश के गाँव]] [[श्रेणी:औरैया ज़िले के गाँव]] kmhmeyoqg4xv2693ara7w2hslmbizc9 ग्लोब 0 1449067 6446761 6007004 2025-06-30T14:25:04Z ~2025-100977 875865 6446761 wikitext text/x-wiki [[File:World_Globe_Map.jpg|अंगूठाकार|पृथ्वी का समकालीन स्थलीय ग्लोब]] एक '''ग्लोब''' [[पृथ्वी]] का एक [[गोलाकार पृथ्वी|गोलाकार]] मॉडल है, किसी अन्य [[खगोलीय वस्तु|खगोलीय पिंड]] का, या [[खगोलीय गोला|आकाशीय क्षेत्र]] का। ग्लोब [[मानचित्र|नक्शों]] के समान उद्देश्यों की पूर्ति करते हैं, लेकिन नक्शों के विपरीत, वे उस सतह को विकृत नहीं करते हैं जिसे वे चित्रित करते हैं, सिवाय इसके कि इसे छोटा किया जाए। पृथ्वी के एक मॉडल ग्लोब को '''स्थलीय ग्लोब''' कहा जाता है। आकाशीय गोले के मॉडल ग्लोब को ''आकाशीय ग्लोब'' कहा जाता है। एक ग्लोब अपने विषय का विवरण दिखाता है। एक स्थलीय ग्लोब भू और [[जल निकाय|जल निकायों को]] दर्शाता है। यह राष्ट्रों और प्रमुख शहरों और [[भूगोलीय निर्देशांक प्रणाली|अक्षांश और देशांतर रेखाओं]] के नेटवर्क को दिखा सकता है। कुछ ने पहाड़ों और अन्य बड़े भू-आकृतियों को दिखाने के लिए [[उद्भृति|राहत]] उठाई है। एक आकाशीय ग्लोब उल्लेखनीय सितारों को दिखाता है, और अन्य प्रमुख खगोलीय पिंडों की स्थिति भी दिखा सकता है। विशिष्ट रूप से, यह आकाशीय गोले को [[तारामंडल|नक्षत्रों]] में भी विभाजित करेगा। ''ग्लोब'' शब्द [[लातिन भाषा|लैटिन]] शब्द ''ग्लोबस'' से आया है, जिसका अर्थ है " [[गोला|गोलाकार]] "। ग्लोब का एक लंबा इतिहास रहा है। ग्लोब का पहला ज्ञात उल्लेख [[स्ट्रैबो]] से है, जो लगभग 150 से क्रेट्स के ग्लोब का वर्णन करता है&nbsp;ईसा पूर्व। सबसे पुराना जीवित स्थलीय ग्लोब एर्डाफेल है, जिसे मार्टिन बेहैम ने 1492 में बनाया था। सबसे पुराना जीवित आकाशीय ग्लोब फार्नीज़ एटलस के ऊपर स्थित है, जिसे दूसरी शताब्दी के [[रोमन साम्राज्य]] में उकेरा गया था। प्रथम ग्लोब निर्माण गोहन या कैटस ने बनाया था| m10rqp2i1i4qpms4u9gxw1wv1c8rnok 6446801 6446761 2025-06-30T15:45:59Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 23. नवम्बर २०२३ 09:42:27 पर 210.212.50.17 के 6007004 अवतरण में बदला 6446801 wikitext text/x-wiki [[File:World_Globe_Map.jpg|अंगूठाकार|पृथ्वी का समकालीन स्थलीय ग्लोब]] एक '''ग्लोब''' [[पृथ्वी]] का एक [[गोलाकार पृथ्वी|गोलाकार]] मॉडल है, किसी अन्य [[खगोलीय वस्तु|खगोलीय पिंड]] का, या [[खगोलीय गोला|आकाशीय क्षेत्र]] का। ग्लोब [[मानचित्र|नक्शों]] के समान उद्देश्यों की पूर्ति करते हैं, लेकिन नक्शों के विपरीत, वे उस सतह को विकृत नहीं करते हैं जिसे वे चित्रित करते हैं, सिवाय इसके कि इसे छोटा किया जाए। पृथ्वी के एक मॉडल ग्लोब को '''स्थलीय ग्लोब''' कहा जाता है। आकाशीय गोले के मॉडल ग्लोब को ''आकाशीय ग्लोब'' कहा जाता है। एक ग्लोब अपने विषय का विवरण दिखाता है। एक स्थलीय ग्लोब भू और [[जल निकाय|जल निकायों को]] दर्शाता है। यह राष्ट्रों और प्रमुख शहरों और [[भूगोलीय निर्देशांक प्रणाली|अक्षांश और देशांतर रेखाओं]] के नेटवर्क को दिखा सकता है। कुछ ने पहाड़ों और अन्य बड़े भू-आकृतियों को दिखाने के लिए [[उद्भृति|राहत]] उठाई है। एक आकाशीय ग्लोब उल्लेखनीय सितारों को दिखाता है, और अन्य प्रमुख खगोलीय पिंडों की स्थिति भी दिखा सकता है। विशिष्ट रूप से, यह आकाशीय गोले को [[तारामंडल|नक्षत्रों]] में भी विभाजित करेगा। ''ग्लोब'' शब्द [[लातिन भाषा|लैटिन]] शब्द ''ग्लोबस'' से आया है, जिसका अर्थ है " [[गोला|गोलाकार]] "। ग्लोब का एक लंबा इतिहास रहा है। ग्लोब का पहला ज्ञात उल्लेख [[स्ट्रैबो]] से है, जो लगभग 150 से क्रेट्स के ग्लोब का वर्णन करता है&nbsp;ईसा पूर्व। सबसे पुराना जीवित स्थलीय ग्लोब एर्डाफेल है, जिसे मार्टिन बेहैम ने 1492 में बनाया था। सबसे पुराना जीवित आकाशीय ग्लोब फार्नीज़ एटलस के ऊपर स्थित है, जिसे दूसरी शताब्दी के [[रोमन साम्राज्य]] में उकेरा गया था। pau1atbip97too6k427bbpg54egskoh सदस्य वार्ता:Zautumn 3 1452199 6447013 5835367 2025-07-01T07:07:04Z Cabayi 135589 Cabayi ने [[सदस्य वार्ता:Zacanger]] पृष्ठ [[सदस्य वार्ता:Zautumn]] पर स्थानांतरित किया: "[[Special:CentralAuth/Zacanger|Zacanger]]" का नाम "[[Special:CentralAuth/Zautumn|Zautumn]]" करते समय पृष्ठ स्वतः स्थानांतरित हुआ। 5835367 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Zacanger}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 04:27, 28 अप्रैल 2023 (UTC) gbqxdhspeqepqg34ji07vx9qb2nqpjb इंडियन सेक्युलर फ्रंट 0 1462996 6446961 6127658 2025-07-01T02:38:48Z BurningB 875549 [[राष्ट्रीय सेक्युलर मजलिस पार्टी]] को अनुप्रेषित 6446961 wikitext text/x-wiki #Redirect [[राष्ट्रीय सेक्युलर मजलिस पार्टी]] fsb535mt5q91h2v9529gjkxhk4vzej1 अहीर-गुप्त राजवंश 0 1486826 6446962 6430452 2025-07-01T02:54:21Z ~2025-98392 875823 6446962 wikitext text/x-wiki '''अहीर-गुप्त राजवंश''' या '''अभीर-गुप्त राजवंश''' एक राजवंश था जो आधुनिक [[नेपाल]] में [[काठमांडू घाटी]] में अस्तित्व में था।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=XBNuAAAAMAAJ&dq=bhaumagupta&focus=searchwithinvolume&q=Abhira+Guptas|title=Nepal: Perspectives on Continuity and Change|last=Malla|first=Kamal Prakash|date=1989|publisher=Centre for Nepal and Asian Studies, Tribhuvan University|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=bRcVAQAAIAAJ&q=abhira+gupta+dynasty&redir_esc=y|title=Nepal: Valley of Gods|last=Béguin|first=Gilles|date=1997|publisher=India Book Distributors|isbn=978-81-7310-115-1|language=en}}</ref> ये अहीर-गुप्त प्रशासन में [[लिच्छवी]] राजाओं पर भारी पड़ गये थे।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=cc0LAAAAIAAJ&dq=bhaumagupta&focus=searchwithinvolume&q=Abhira-Guptas|title=Nepal Antiquary|date=1978|publisher=Office of the Nepal Antiquary.|language=en}}</ref> अहीर-गुप्त परिवार के रविगुप्त, भौमगुप्त, जिष्णुगुप्त और विष्णुगुप्त<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=0GZDAAAAYAAJ&q=ravigupta+abhira&redir_esc=y|title=Regmi Research Series|date=1970|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=2YUECwAAQBAJ&dq=abhira+gupta+dynasty&pg=PA213&redir_esc=y#v=onepage&q=abhira%20gupta%20dynasty&f=false|title=Abia South and Southeast Asian Art and Archaeology Index|last=Kooij|first=Karel R. Van|date=2018-10-24|publisher=Routledge|isbn=978-1-136-17641-8|language=en}}</ref> ने कई [[लिच्छवी]] राजाओं के दौरान [[काठमांडू]] ([[नेपाल]]) को वास्तविक शासक के रूप में नियंत्रित किया।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=aF8iAQAAMAAJ&q=abhira&redir_esc=y|title=Bridging Worlds: Studies on Women in South Asia|last=Sutherland|first=Sally J.|date=1992|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563139-5|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=XgIFAQAAIAAJ&dq=bhaumagupta&focus=searchwithinvolume&q=+bhaumagupta|title=Religious Centres of North India: Buddhist, Jaina, and Brahmanical Based on Archaeological and Literary Sources|last=Mukherjee|first=Bikash|date=1993|publisher=Ramanand Vidya Bhawan|isbn=978-81-85205-58-8|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=d4FuAAAAMAAJ&q=vishnugupta+abhira&redir_esc=y|title=Pages of the Forgotten Past|last=Jośī|first=Harirāma|date=1998|publisher=Joshi Research Institute|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?id=e05uAAAAMAAJ&q=jisnugupta&dq=jisnugupta&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjX76fv18P4AhW44TgGHWQvDco4ChDoAXoECAMQAw|title=Contemporary Nepal|last=Rana|first=Pashupati Shumshere J. B.|last2=Dhungel|first2=Dwarika Nath|date=1998|publisher=Vikas|isbn=978-81-259-0411-3|language=en}}</ref> ==उत्पत्ति== अहीर-गुप्त स्वयं को [[चन्द्रवंशी]] [[क्षत्रिय]] मानते थे। वे [[महाकाव्य|महाकाव्यों]] और [[पुराणों]] में वर्णित [[आभीर|आभीर जनजाति]] की एक शाखा थे।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=cc0LAAAAIAAJ&newbks=0&hl=en|title=Nepal Antiquary|date=1978|publisher=Office of the Nepal Antiquary.|pages=15|language=en|quote=the Abhira-Guptas considered them- selves the descendants of Lunar race of the Ksatriyas. The Abhira-Guptas were possibly a branch of the Abhira tribe mentioned in the Epics and the Puranas.}}</ref> कई विद्वानों का मानना है कि वह भारत के [[गुप्त राजवंश|गुप्त शासकों]] के ही वंशज थे।<ref>{{Cite book|url=https://books.google.co.in/books?newbks=1&newbks_redir=0&id=wIg5AAAAIAAJ&dq=Abhiras+with+the+descendants+of+the+imperial+Guptas&focus=searchwithinvolume&q=+descendants+|title=Nepalese Culture : Annual Journal of NeHCA|date=1985|publisher=Nepalese History, Culture and Archaeology Instruction Committee, Kirtipur Campus, T.U.|language=en}}</ref> == सन्दर्भ == {{श्रेणीहीन|date=मई 2024}} 6jkq07dfxci0o3m3nrld8xmno41zthd सदस्य वार्ता:Raghuveer Singh gharu 3 1494714 6446839 6435349 2025-06-30T17:07:49Z ~2025-103901 875904 6446839 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Raghuveer Singh gharu}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 10:38, 9 नवम्बर 2023 (UTC) ... सबसे ... रघुवीर सिंह घारू कोन है. संपादित करें. रघुवीर सिंह घारू राजस्थान के श्रीगंगानगर से है ये मजहबी सिख समुदाय के युवा नेता है अभी तक किसी पार्टी से नहीं जुड़े हुए है मजहबी सिख समुदाय व युवा में लोकप्रिय नेता बन रहे है मजहबी सिख ... agrgveji7624xkckjd9i82g1urpxkn3 मध्य प्रदेश के संरक्षित क्षेत्रों की सूची 0 1524192 6447009 6354031 2025-07-01T06:51:24Z Sanjeev bot 127039 बॉट: लिप्यंतरण। 6447009 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Madhya_Pradesh_-_Forest_Cover.jpg|अंगूठाकार| मध्य प्रदेश में वन क्षेत्र]] '''[[मध्य प्रदेश]] के संरक्षित क्षेत्रों में''' 12 [[राष्ट्रीय उद्यान]], 24 [[संरक्षित प्रकृतिक्षेत्र|वन्यजीव अभयारण्य]] और 3 संरक्षित जैवमंडल (बायोस्फीयर रिजर्व) शामिल हैं। == राष्ट्रीय उद्यान == मध्य प्रदेश में भारत के 12 राष्ट्रीय उद्यान हैं: {| class="wikitable sortable" !नाम !अधिसूचना वर्ष !क्षेत्रफल<br />(वर्ग किमी) |- |[[बांधवगढ़ राष्ट्रीय उद्यान]]<ref name="envis">{{Cite web|url=http://wiienvis.nic.in/Database/Madhya_Pradesh_7828.aspx|title=Protected Area Gazette Notification Database (Madhya Pradesh)|access-date=22 दिसम्बर 2021}}</ref><ref name="envisNP">{{Cite web|url=http://wiienvis.nic.in/Database/npa_8231.aspx|title=National Parks|last=|date=|access-date=22 दिसम्बर 2021}}</ref> |1968 |448.842 |- |[[घुघुआ जीवाश्म उद्यान]]<ref name="envis" /><ref name="envisNP" /> |1983 |0.27 |- |[[कान्हा बाघ अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisNP" /> |1955 |941.793 |- |[[कूनो राष्ट्रीय उद्यान]]<ref name="envisNP" /> |2018 |748.761 |- |[[माधव राष्ट्रीय उद्यान]]<ref name="envis" /><ref name="envisNP" /> |1959 |375.23 |- |[[पन्ना राष्ट्रीय उद्यान]]<ref name="envis" /><ref name="envisNP" /> |1981 |542.66 |- |[[पन्ना राष्ट्रीय उद्यान|पेंच राष्ट्रीय उद्यान]]<ref name="envis" /><ref name="envisNP" /> |1975 |292.857 |- |[[संजय राष्ट्रीय उद्यान]]<ref name="envis" /><ref name="envisNP" /> |1981 |464.643 |- |[[सतपुड़ा राष्ट्रीय उद्यान]]<ref name="envis" /><ref name="envisNP" /> |1981 |528.729 |- |[[वन विहार राष्ट्रीय उद्यान]]<ref name="envis" /><ref name="envisNP" /> |1979 |4.452 |- |डायनासोर जीवाश्म राष्ट्रीय उद्यान |2011 |0.89 |- |वीरांगना दुर्गावती राष्ट्रीय उद्यान |2021 | --------- |} == वन्यजीव अभयारण्य == मध्य प्रदेश में 22 वन्यजीव अभयारण्य भी हैं: {| class="wikitable sortable" !नाम !अधिसूचना वर्ष !क्षेत्रफल<br />(वर्ग किमी) |- |Bandhavghar Wildlife Sanctuary<ref name="envis">{{Cite web|url=http://wiienvis.nic.in/Database/Madhya_Pradesh_7828.aspx|title=Protected Area Gazette Notification Database (Madhya Pradesh)|access-date=22 दिसम्बर 2021}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://wiienvis.nic.in/Database/Madhya_Pradesh_7828.aspx "Protected Area Gazette Notification Database (Madhya Pradesh)"]<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">22 दिसम्बर</span> 2021</span>.</cite></ref><ref name="envisWLS">{{Cite web|url=http://wiienvis.nic.in/Database/wls_8230.aspx|title=Wildlife Sanctuaries|access-date=22 दिसम्बर 2021}}</ref> |1978 |478 |- |[[बोरी अभयारण्य|बोरी वन्यजीव अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1977 |485.715 |- | [[गांधी सागर अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1981 |368.62 |- | [[घाटीगांव वन्यजीव अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1981 |510.64 |- |[[करेरा वन्यजीव अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1981 |202.21 |- | [[केन घड़ियाल अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1981 |45.2 |- |[[खिवनी वन्य अभयारण्य|Kheoni Wildlife Sanctuary]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1982 |134.778 |- | नरसिंहगढ़ वन्यजीव अभयारण्य<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1978 |57.19 |- |[[राष्ट्रीय चम्बल अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1978 |435 |- |[[नौरादेही वन्य अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1984 |1197.04 |- || [[ओरछा वन्यजीव अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1994 |44.914 |- |पनपथा वन्यजीव अभयारण्य<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1983 |245.842 |- |पेंच टाइगर रिजर्व<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1975 |118.473 |- |फेन वन्यजीव अभयारण्य<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1983 |110.704 |- |[[रालामंडल वन्यजीव अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1989 |2.345 |- |[[रातापानी बाघ अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1978 |910.638 |- |सैलाना वन्यजीव अभयारण्य<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1983 |12.965 |- |सरदारपुर वन्यजीव अभयारण्य<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1983 |348.121 |- ||सिंघोरी वन्यजीव अभयारण्य<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1976 |312.036 |- | [[सोन घड़ियाल वन्यजीव अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1981 |83.684 |- |Veerangana Durgavati Wildlife Sanctuary<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1997 |23.973 |- | बागदरा वन्यजीव अभयारण्य | 1978 | 478 |- |} == बायोस्फीयर रिजर्व == {| class="sortable wikitable" |+मध्य प्रदेश के बायोस्फीयर रिजर्व <ref name="envis-br">{{Cite web|url=http://www.wiienvis.nic.in/Database/BiosphereReserves_8225.aspx|title=Biosphere Reserves in India (as on Dec, 2014)|date=दिसम्बर 2014|access-date=23 दिसम्बर 2021}}</ref> ! ! वर्ष ! नाम ! जगह ! प्रकार ! प्रमुख जीव-जंतु ! क्षेत्रफल (किमी <sup>2</sup> ) |- | 1 | 1999 | [[पचमढ़ी बायोस्फीयर रिजर्व]] | [[बैतूल ज़िला|बैतूल जिला]], [[होशंगाबाद ज़िला|नर्मदापुरम जिला]] और [[छिंदवाड़ा ज़िला|छिंदवाड़ा जिले]] के कुछ हिस्से | अर्द्ध शुष्क | विशाल गिलहरी, [[उड़न गिलहरी|उड़ने वाली गिलहरी]] | align="right" | 4981.72 |- | 2 | 2005 | [[अचानकमार-अमरकंटक संरक्षित जैवमंडल|अचानकमार-अमरकंटक बायोस्फीयर रिजर्व]] | मध्य प्रदेश में [[अनूपपुर ज़िला|अन्नूपुर]] और [[डिंडौरी ज़िला|डिंडोरी]] के कुछ हिस्से; तथा [[छत्तीसगढ़]] में [[बिलासपुर जिला, छत्तीसगढ़|बिलासपुर]] जिला | [[मैकल पर्वतमाला|मैकाल पहाड़ियाँ]] | [[चौसिंगा|चार सींग वाला मृग]], भारतीय जंगली कुत्ता, [[भारतीय सारस|सारस क्रेन]], [[बंगाल का गिद्ध|सफेद पूंछ वाला गिद्ध]], पवित्र ग्रोव बुश मेंढक | align="right" | 3835 |- | 3 | 2011 | [[पन्ना राष्ट्रीय उद्यान|पन्ना]] | [[पन्ना ज़िला|पन्ना जिले]] और [[छतरपुर ज़िला|छतरपुर जिले]] के कुछ हिस्से | [[उष्ण और उपोष्ण आर्द्र पृथुपर्णी वन|उष्णकटिबंधीय और उपोष्णकटिबंधीय नम चौड़ी पत्ती वाले वन]] | [[बंगाल बाघ|बंगाल टाइगर]], [[चिंकारा]], [[नीलगाय]], [[साम्भर (हिरण)|सांभर हिरण]] और [[स्लॉथ रीछ|सुस्त भालू]] | align="right" | 2998.98 <ref>{{Cite news|url=https://www.outlookindia.com/outlooktraveller/travelnews/story/70818/panna-tiger-reserve-gets-unescos-biosphere-reserve-status|title=Panna Tiger Reserve gets UNESCO’s ‘Biosphere Reserve’ Status|date=7 नवम्बर 2020|access-date=23 दिसम्बर 2021|publisher=[[आउटलुक|आउटलुक इंडिया]]}}</ref> |- |} == सन्दर्भ == {{Reflist}}{{मध्य प्रदेश राज्य}} [[श्रेणी:मध्य प्रदेश के संरक्षित क्षेत्र]] m8jm1a3exp9qu2prooqugyew38sstl1 6447010 6447009 2025-07-01T06:54:42Z Sanjeev bot 127039 बॉट: लिप्यंतरण। 6447010 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Madhya_Pradesh_-_Forest_Cover.jpg|अंगूठाकार| मध्य प्रदेश में वन क्षेत्र]] '''[[मध्य प्रदेश]] के संरक्षित क्षेत्रों में''' 12 [[राष्ट्रीय उद्यान]], 24 [[संरक्षित प्रकृतिक्षेत्र|वन्यजीव अभयारण्य]] और 3 संरक्षित जैवमंडल (बायोस्फीयर रिजर्व) शामिल हैं। == राष्ट्रीय उद्यान == मध्य प्रदेश में भारत के 12 राष्ट्रीय उद्यान हैं: {| class="wikitable sortable" !नाम !अधिसूचना वर्ष !क्षेत्रफल<br />(वर्ग किमी) |- |[[बांधवगढ़ राष्ट्रीय उद्यान]]<ref name="envis">{{Cite web|url=http://wiienvis.nic.in/Database/Madhya_Pradesh_7828.aspx|title=Protected Area Gazette Notification Database (Madhya Pradesh)|access-date=22 दिसम्बर 2021}}</ref><ref name="envisNP">{{Cite web|url=http://wiienvis.nic.in/Database/npa_8231.aspx|title=National Parks|last=|date=|access-date=22 दिसम्बर 2021}}</ref> |1968 |448.842 |- |[[घुघुआ जीवाश्म उद्यान]]<ref name="envis" /><ref name="envisNP" /> |1983 |0.27 |- |[[कान्हा बाघ अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisNP" /> |1955 |941.793 |- |[[कूनो राष्ट्रीय उद्यान]]<ref name="envisNP" /> |2018 |748.761 |- |[[माधव राष्ट्रीय उद्यान]]<ref name="envis" /><ref name="envisNP" /> |1959 |375.23 |- |[[पन्ना राष्ट्रीय उद्यान]]<ref name="envis" /><ref name="envisNP" /> |1981 |542.66 |- |[[पन्ना राष्ट्रीय उद्यान|पेंच राष्ट्रीय उद्यान]]<ref name="envis" /><ref name="envisNP" /> |1975 |292.857 |- |[[संजय राष्ट्रीय उद्यान]]<ref name="envis" /><ref name="envisNP" /> |1981 |464.643 |- |[[सतपुड़ा राष्ट्रीय उद्यान]]<ref name="envis" /><ref name="envisNP" /> |1981 |528.729 |- |[[वन विहार राष्ट्रीय उद्यान]]<ref name="envis" /><ref name="envisNP" /> |1979 |4.452 |- |डायनासोर जीवाश्म राष्ट्रीय उद्यान |2011 |0.89 |- |वीरांगना दुर्गावती राष्ट्रीय उद्यान |2021 | --------- |} == वन्यजीव अभयारण्य == मध्य प्रदेश में 22 वन्यजीव अभयारण्य भी हैं: {| class="wikitable sortable" !नाम !अधिसूचना वर्ष !क्षेत्रफल<br />(वर्ग किमी) |- |बांधवघर वन्यजीव अभयारण्य<ref name="envis" /><ref name="envisWLS">{{Cite web|url=http://wiienvis.nic.in/Database/wls_8230.aspx|title=Wildlife Sanctuaries|access-date=22 दिसम्बर 2021}}</ref> |1978 |478 |- |[[बोरी अभयारण्य|बोरी वन्यजीव अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1977 |485.715 |- | [[गांधी सागर अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1981 |368.62 |- | [[घाटीगांव वन्यजीव अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1981 |510.64 |- |[[करेरा वन्यजीव अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1981 |202.21 |- | [[केन घड़ियाल अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1981 |45.2 |- |[[खिवनी वन्य अभयारण्य|Kheoni Wildlife Sanctuary]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1982 |134.778 |- | नरसिंहगढ़ वन्यजीव अभयारण्य<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1978 |57.19 |- |[[राष्ट्रीय चम्बल अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1978 |435 |- |[[नौरादेही वन्य अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1984 |1197.04 |- | [[ओरछा वन्यजीव अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1994 |44.914 |- |पनपथा वन्यजीव अभयारण्य<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1983 |245.842 |- |पेंच टाइगर रिजर्व<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1975 |118.473 |- |फेन वन्यजीव अभयारण्य<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1983 |110.704 |- |[[रालामंडल वन्यजीव अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1989 |2.345 |- |[[रातापानी बाघ अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1978 |910.638 |- |सैलाना वन्यजीव अभयारण्य<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1983 |12.965 |- |सरदारपुर वन्यजीव अभयारण्य<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1983 |348.121 |- ||सिंघोरी वन्यजीव अभयारण्य<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1976 |312.036 |- | [[सोन घड़ियाल वन्यजीव अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1981 |83.684 |- | [[वीरांगना दुर्गावती वन्यजीव अभयारण्य]]<ref name="envis" /><ref name="envisWLS" /> |1997 |23.973 |- | बागदरा वन्यजीव अभयारण्य | 1978 | 478 |- |} == बायोस्फीयर रिजर्व == {| class="sortable wikitable" |+मध्य प्रदेश के बायोस्फीयर रिजर्व <ref name="envis-br">{{Cite web|url=http://www.wiienvis.nic.in/Database/BiosphereReserves_8225.aspx|title=Biosphere Reserves in India (as on Dec, 2014)|date=दिसम्बर 2014|access-date=23 दिसम्बर 2021}}</ref> ! ! वर्ष ! नाम ! जगह ! प्रकार ! प्रमुख जीव-जंतु ! क्षेत्रफल (किमी <sup>2</sup> ) |- | 1 | 1999 | [[पचमढ़ी बायोस्फीयर रिजर्व]] | [[बैतूल ज़िला|बैतूल जिला]], [[होशंगाबाद ज़िला|नर्मदापुरम जिला]] और [[छिंदवाड़ा ज़िला|छिंदवाड़ा जिले]] के कुछ हिस्से | अर्द्ध शुष्क | विशाल गिलहरी, [[उड़न गिलहरी|उड़ने वाली गिलहरी]] | align="right" | 4981.72 |- | 2 | 2005 | [[अचानकमार-अमरकंटक संरक्षित जैवमंडल|अचानकमार-अमरकंटक बायोस्फीयर रिजर्व]] | मध्य प्रदेश में [[अनूपपुर ज़िला|अन्नूपुर]] और [[डिंडौरी ज़िला|डिंडोरी]] के कुछ हिस्से; तथा [[छत्तीसगढ़]] में [[बिलासपुर जिला, छत्तीसगढ़|बिलासपुर]] जिला | [[मैकल पर्वतमाला|मैकाल पहाड़ियाँ]] | [[चौसिंगा|चार सींग वाला मृग]], भारतीय जंगली कुत्ता, [[भारतीय सारस|सारस क्रेन]], [[बंगाल का गिद्ध|सफेद पूंछ वाला गिद्ध]], पवित्र ग्रोव बुश मेंढक | align="right" | 3835 |- | 3 | 2011 | [[पन्ना राष्ट्रीय उद्यान|पन्ना]] | [[पन्ना ज़िला|पन्ना जिले]] और [[छतरपुर ज़िला|छतरपुर जिले]] के कुछ हिस्से | [[उष्ण और उपोष्ण आर्द्र पृथुपर्णी वन|उष्णकटिबंधीय और उपोष्णकटिबंधीय नम चौड़ी पत्ती वाले वन]] | [[बंगाल बाघ|बंगाल टाइगर]], [[चिंकारा]], [[नीलगाय]], [[साम्भर (हिरण)|सांभर हिरण]] और [[स्लॉथ रीछ|सुस्त भालू]] | align="right" | 2998.98 <ref>{{Cite news|url=https://www.outlookindia.com/outlooktraveller/travelnews/story/70818/panna-tiger-reserve-gets-unescos-biosphere-reserve-status|title=Panna Tiger Reserve gets UNESCO’s ‘Biosphere Reserve’ Status|date=7 नवम्बर 2020|access-date=23 दिसम्बर 2021|publisher=[[आउटलुक|आउटलुक इंडिया]]}}</ref> |- |} == सन्दर्भ == {{Reflist}}{{मध्य प्रदेश राज्य}} [[श्रेणी:मध्य प्रदेश के संरक्षित क्षेत्र]] foix6lpkm7m9h35cpm17unzar599sxc सितारे ज़मीन पर 0 1538094 6447148 6446649 2025-07-01T11:49:33Z संदीपमीना 764858 6447148 wikitext text/x-wiki {{Short description|आर. एस. प्रसन्‍ना द्वारा निर्देशित 2025 भारतीय फ़िल्म}} {{Use dmy dates|date=जून 2025}}{{Confused|तारे ज़मीन पर (2007 फ़िल्म)}}{{Infobox film | name = सितारे ज़मीन पर | image = Sitaare Zameen Par poster.jpg | caption = फ़िल्म पोस्टर | director = आर. एस. प्रसन्‍ना | writer = दिव्य निधि शर्मा | based_on = {{आधारित|''''चैंपियंस"|जेवियर फेसर}} | producer = {{plainlist| * [[आमिर ख़ान]] * अपर्णा पुरोहित }} | starring = {{plainlist| * आमिर खान * [[जेनेलिया डिसूज़ा|जेनेलिया देशमुख]] }} | cinematography = जी. श्रीनिवास रेड्डी | editing = चारू श्री रॉय | music = '''गाने:'''<br />[[शंकर-एहसान-लॉय]]<br />'''स्कोर:'''<br />[[राम सम्पत]] | studio = [[आमिर खान प्रोडक्सन्स]] | distributor = {{ubl | [[पीवीआर पिक्चर्स]] (भारत) | एए फिल्म्स (विदेश) }} | released = {{Film date|df=yes|2025|06|20}} | runtime = 155 मिनट्स | country = भारत | language = हिंदी | budget = {{INR|90−120 करोड़}}<ref>{{Cite web |title=Sitaare Zameen Par box office collection day 1: Aamir Khan's film earns around Rs 11.5 crore |url=https://www.moneycontrol.com/entertainment/sitaare-zameen-par-box-office-collection-day-1-aamir-khan-s-film-earns-around-rs-11-5-crore-article-13155645.html |access-date=2025-06-21 |website=[[Moneycontrol]]}}</ref><ref>{{Cite web |date=2025-06-21 |title=Sitaare Zameen Par Day 1 Worldwide Box Office: Aamir Khan starrer takes a Rs 19.50 crore global start; Movie gears up for big growth on Saturday |url=https://www.pinkvilla.com/entertainment/box-office/sitaare-zameen-par-day-1-worldwide-box-office-aamir-khan-starrer-takes-a-rs-19-50-crore-global-start-movie-gears-up-for-big-growth-on-saturday-1391951 |access-date=2025-06-21 |website=[[Pinkvilla]] |language=en}}</ref> | gross = {{estimation}} {{INR}}195 करोड़<ref>{{Cite web |date=21 June 2025 |title=Sitaare Zameen Par Box Office Collection |url=https://www.bollywoodhungama.com/movie/sitaare-zameen-par/box-office/ |access-date=21 June 2025 |website=Bollywood Hungama |language=en}}</ref> }} '''''सितारे ज़मीन पर''''' एक भारतीय [[हिंदी भाषा]] की स्पोर्ट्स कॉमेडी ड्रामा फिल्म है।<ref>{{Cite web|url=https://indianexpress.com/article/entertainment/bollywood/sitaare-zameen-par-aamir-khan-genelia-deshmukh-share-delightful-moment-sets-see-pic-9222033/|title=Sitaare Zameen Par: Aamir Khan, Genelia Deshmukh share a delightful moment on the sets. See pic|date=2024-03-19|website=The Indian Express|language=en|access-date=2024-07-01}}</ref> यह फिल्म आर. एस. प्रसन्‍ना द्वारा निर्देशित और [[आमिर खान]] और अपर्णा पुरोहित द्वारा निर्मित है। खान की (2007) की फिल्म [[तारे ज़मीन पर (2007 फ़िल्म)|तारे ज़मीन पर]] की अगली कड़ी के रूप में, यह स्पेनिश फिल्म "चैंपियंस" (2018) पर आधारित है और इसमें [[आमिर ख़ान|आमिर खान]] और [[जेनेलिया डिसूज़ा|जेनेलिया देशमुख]] मुख्य भूमिकाओं में हैं।<ref name="Cast">{{cite web|url=https://indianexpress.com/article/entertainment/bollywood/sitaare-zameen-par-aamir-khan-genelia-deshmukh-share-delightful-moment-sets-see-pic-9222033/|title=Sitaare Zameen Par: Aamir Khan, Genelia Deshmukh share a delightful moment on the sets. See pic|date=19 March 2024|website=The Indian Express|archive-url=https://web.archive.org/web/20240616121052/https://indianexpress.com/article/entertainment/bollywood/sitaare-zameen-par-aamir-khan-genelia-d'souza-share-delightful-moment-sets-see-pic-9222033/|archive-date=16 June 2024|access-date=23 July 2024|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.indiatoday.in/movies/bollywood/story/sitaare-zameen-par-aamir-khan-genelia-dsouza-share-a-light-moment-on-set-in-viral-pic-2516745-2024-03-19|title='Sitaare Zameen Par': Aamir-Genelia share a light moment on set in viral pic|date=2024-03-19|website=India Today|language=en|access-date=2024-10-06}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.indiaherald.com/Movies/Read/994686222/Sitare-Zameen-Par-will-touch-upon-the-issue-of-Down-Syndrome-|title=Sitare Zameen Par will touch upon the issue of Down Syndrome|website=India Herald}}</ref> फिल्म की घोषणा अक्टूबर 2023 में की गई थी।<ref>{{cite news|url=https://www.hindustantimes.com/entertainment/bollywood/aamir-khan-next-film-sitare-zameen-par-theme-similar-to-taare-zameen-par-101696986263799.html|title=Aamir Khan announces his next film Sitare Zameen Par, says theme is similar to Taare Zameen Par: 'Moving 10 steps ahead'|work=Hindustan Times|access-date=16 June 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240724231047/https://www.hindustantimes.com/entertainment/bollywood/aamir-khan-next-film-sitare-zameen-par-theme-similar-to-taare-zameen-par-101696986263799.html|archive-date=24 July 2024|url-status=live}}</ref> फिल्म का फिल्मांकन फरवरी 2024 में शुरू हुआ।<ref>{{Cite web|url=https://www.thestatesman.com/entertainment/bollywood/aamir-khan-unveils-shooting-schedule-for-sitaare-zameen-par-1503269569.html|title=Aamir Khan unveils shooting schedule for 'Sitaare zameen par'|last=Web|first=Statesman|date=2024-02-14|website=The Statesman|language=en|access-date=2024-07-01}}</ref> फिल्मांकन जून 2024 में समाप्त हुआ।<ref>{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/aamir-khan-starrer-sitaare-zameen-par-wraps-up-shoot/article68296320.ece|title=Aamir Khan-starrer ‘Sitaare Zameen Par’ wraps up shoot|last=PTI|date=2024-06-16|work=The Hindu|access-date=2024-07-01|language=en-IN|issn=0971-751X}}</ref> ''सितारे ज़मीन पर'' 20 जून 2025 को रिलीज़ हुई थी।<ref>{{Cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/sitaare-zameen-par-first-look-aamir-khan-genelia-deshmukh-taare-zameen-par-sequel/article69540128.ece|title=‘Sitaare Zameen Par’: First look of Aamir Khan’s next out; film also gets a release date|date=2025-05-05|work=The Hindu|access-date=2025-05-05|language=en-IN|issn=0971-751X}}</ref> == पात्र == {{cast listing|* [[आमिर खान]] गुलशन के रूप में * [[जेनेलिया डिसूज़ा|जेनेलिया देशमुख]] * अरौश दत्ता * गोपी कृष्णन वर्मा * वेदांत शर्मा * नमन मिश्रा * ऋषि शाहनी * ऋषभ जैन * आशीष पेंडसे * संवित देसाई * सिमरन मंगेशकर * आयुष भंसाली * डॉली अहलूवालिया * गुरपाल सिंह * बृजेन्द्र काला}} == निर्माण == यह फिल्म स्पेनिश फिल्म ''"चैंपियंस"'' बुर्जसोट (वेलेंसिया प्रांत में) की एडेरेस बास्केटबॉल टीम से प्रेरित थी, जिसे बौद्धिक विकलांग लोगों के लिए बनाया गया था, और जिसने 1999 से 2014 के बीच बारह स्पेनिश चैंपियनशिप जीती थीं;<ref name=":0">{{Cite news|url=https://www.elperiodico.com/es/sociedad/20180418/bienvenidos-al-aredes-el-club-que-ha-inspirado-la-pelicula-de-exito-campeones-6767079|title=Bienvenidos al Aderes, el club que ha inspirado la película 'Campeones'|last=Herrero|first=Nacho|date=18 April 2018|newspaper=[[El Periódico (Spain)|El Periódico]]|access-date=12 November 2018|language=es}}</ref> और अमेरिकी बास्केटबॉल कोच रॉन जोन्स की सच्ची कहानी से भी प्रेरित थी। 1980 के दशक में, जोन्स को शराब पीकर गाड़ी चलाने का दोषी ठहराया गया था और उन्हें बौद्धिक रूप से विकलांग लोगों की बास्केटबॉल टीम के मुख्य कोच के रूप में सामुदायिक सेवा करने की सजा सुनाई गई थी। जोन्स ने बाद में इस कहानी को "बी-बॉल: द टीम दैट नेवर लॉस्ट ए गेम" (1990) के रूप में प्रकाशित किया, जिसे 1991 में स्टुअर्ट कूपर द्वारा टीवी फिल्म "वन स्पेशल विक्ट्री" में रूपांतरित किया गया था।<ref name=":0" /> अक्टूबर 2023 में, यह घोषणा की गई कि जेनेलिया देशमुख "सितारे ज़मीन पर" में आमिर खान के साथ अभिनय करेंगी, जो उनकी पहली सहभागिता भी है।<ref>{{cite web|url=https://www.pinkvilla.com/entertainment/exclusives/exclusive-genelia-deshmukh-joins-aamir-khan-in-sitaare-zameen-par-1250520|title=EXCLUSIVE: Genelia Deshmukh joins Aamir Khan in Sitaare Zameen Par|last=Mankad|first=Himesh|date=12 October 2023|website=PINKVILLA|archive-url=https://web.archive.org/web/20231202125017/https://www.pinkvilla.com/entertainment/exclusives/exclusive-genelia-deshmukh-joins-aamir-khan-in-sitaare-zameen-par-1250520|archive-date=2 December 2023|access-date=23 July 2024|url-status=live}}</ref> मुख्य फोटोग्राफी फरवरी 2024 में शुरू हुई।<ref>{{cite web|url=https://www.thestatesman.com/entertainment/bollywood/aamir-khan-unveils-shooting-schedule-for-sitaare-zameen-par-1503269569.html|title=Aamir Khan unveils shooting schedule for 'Sitaare zameen par'|date=14 February 2024|website=[[The Statesman (India)|The Statesman]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20240616153307/https://www.thestatesman.com/entertainment/bollywood/aamir-khan-unveils-shooting-schedule-for-sitaare-zameen-par-1503269569.html|archive-date=16 June 2024|access-date=16 June 2024|url-status=live}}</ref> फिल्म की शूटिंग मुंबई में हुई,<ref>{{cite web|url=https://www.ottplay.com/news/aamir-khan-begins-shooting-for-sitaare-zameen-par-details-inside/062ed89d2b942|title=Aamir Khan begins shooting for Sitaare Zameen Par; details inside|archive-url=https://web.archive.org/web/20240720163711/https://www.ottplay.com/news/aamir-khan-begins-shooting-for-sitaare-zameen-par-details-inside/062ed89d2b942|archive-date=20 July 2024|access-date=23 July 2024|url-status=live}}</ref> जिसके बाद नई दिल्ली<ref>{{cite web|url=https://www.hindustantimes.com/htcity/cinema/aamir-khan-to-shoot-in-delhi-for-sitaare-zameen-par-next-month-the-film-to-be-based-on-paralympic-games-101713864369115.html|title=Aamir Khan to shoot in Delhi for Sitaare Zameen Par next month, the film to be based on Paralympic Games|date=24 April 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240509174100/https://www.hindustantimes.com/htcity/cinema/aamir-khan-to-shoot-in-delhi-for-sitaare-zameen-par-next-month-the-film-to-be-based-on-paralympic-games-101713864369115.html|archive-date=9 May 2024|access-date=23 July 2024|url-status=live}}</ref> और फिर वडोदरा<ref>{{cite web|url=https://www.hindustantimes.com/htcity/cinema/aamir-khans-sitare-zameen-par-cuts-down-on-delhi-shoot-as-city-gets-expensive-films-like-raid-2-shift-to-lucknow-mp-101715668006054.html|title=Aamir Khan's Sitare Zameen Par cuts down on Delhi shoot as city gets expensive, films like Raid 2 shift to Lucknow, MP|date=14 May 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240619124501/https://www.hindustantimes.com/htcity/cinema/aamir-khans-sitare-zameen-par-cuts-down-on-delhi-shoot-as-city-gets-expensive-films-like-raid-2-shift-to-lucknow-mp-101715668006054.html|archive-date=19 June 2024|access-date=23 July 2024|url-status=live}}</ref> में हुई।<ref>{{cite web|url=https://www.firstpost.com/entertainment/after-delhi-aamir-khan-shooting-for-sitaare-zameen-par-in-vadodara-13780222.html|title=After Delhi, Aamir Khan shooting for 'Sitaare Zameen Par' in Vadodara|date=8 June 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240724231049/https://www.firstpost.com/entertainment/after-delhi-aamir-khan-shooting-for-sitaare-zameen-par-in-vadodara-13780222.html|archive-date=24 July 2024|access-date=23 July 2024|url-status=live}}</ref> जून 2024 में फिल्म की शूटिंग पूरी हुई।<ref>{{cite news|url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/aamir-khan-starrer-sitaare-zameen-par-wraps-up-shoot/article68296320.ece|title=Aamir Khan-starrer 'Sitaare Zameen Par' wraps up shoot|newspaper=The Hindu|access-date=16 June 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240616153458/https://www.thehindu.com/entertainment/movies/aamir-khan-starrer-sitaare-zameen-par-wraps-up-shoot/article68296320.ece|archive-date=16 June 2024|url-status=live}}</ref> == संगीत == {{Infobox album|name=सितारे जंमीन पर|type=साउंडट्रेक|artist=[[शंकर-एहसान-लॉय|शंकर महादेवन]]|released={{Start date|df=yes|2025|06|12}}<ref>{{Cite web |date=12 June 2025 |title=Sitaare Zameen Par (Original Motion Picture Soundtrack) – EP by Shankar Ehsaan Loy & Amitabh Bhattacharya on Apple Music |url=https://music.apple.com/album/1820141713 |website=[[Apple Music]]}}</ref>|recorded=2024–2025|studio=|genre=[[ध्वनि-पट्टी]]|length={{Duration|m=14|s=29}}|language=हिंदी|label=[[ज़ी म्यूजिक कंपनी]]|prev_title=युद्र|prev_year=2024|year=2025|next_title=|misc={{External media | audio1 = {{YouTube|LOsnViRcjvc|''सितारे जंमीन पर'' – पूर्ण एलबम}} }}}}फिल्म के गीतों की रचना [[शंकर-एहसान-लॉय]] ने की है और [[अमिताभ भट्टाचार्य]] ने उनके बोल लिखे हैं। बैकग्राउंड स्कोर [[राम सम्पत|राम संपत]] द्वारा तैयार किया गया है। पहला सिंगल, "गुड फॉर नथिंग" 22 मई 2025 को रिलीज़ किया गया था।<ref>{{cite web|url=https://www.bollywoodhungama.com/news/bollywood/first-song-aamir-khans-sitaare-zameen-par-titled-good-nothing-release-may-22/|title=First song from Aamir Khan’s Sitaare Zameen Par titled ‘Good For Nothing’ to release on May 22|work=Bollywood Hungama|access-date=20 May 2025}}</ref> दूसरा सिंगल, "सर आंखों पे मेरे" 29 मई 2025 को रिलीज़ किया गया था।<ref>{{cite web|url=https://www.cinemaexpress.com/hindi/news/2025/May/29/sar-aankhon-pe-mere-aamir-khan-and-genelia-deshmukh-bring-up-the-blues-in-new-song-from-sitaare-zameen-par|title=‘Sar Aankhon Pe Mere’: Aamir Khan and Genelia Deshmukh bring up the blues in new song from Sitaare Zameen Par|work=Cinema Express|access-date=29 May 2025}}</ref>{{Track listing | extra_column = गायक | headline = गानों की सूची | title1 = गुड फोर नथिंग | length1 = 3:28 | extra1 = [[शंकर-एहसान-लॉय|शंकर महादेवन]], अमिताभ भट्टाचार्य | title2 = सर आंखो पे मेरे | length2 = 4:05 | extra2 = [[अरिजीत सिंह]], शारिवा पारुलकर | title3 = सितारे जमीन पर – शीर्षक गाना | length3 = 3:59 | extra3 = [[शंकर-एहसान-लॉय|शंकर महादेवन]], [[सिद्धार्थ महादेवन]], दिव्य कुमार | title4 = शुभ मंगलम | length4 = 2:57 | extra4 = शंकर महादेवन, अमिताभ भट्टाचार्य }} == प्रदर्शन == 5 मई 2025 को निर्माताओं ने घोषणा की कि फिल्म 20 जून 2025 से सिनेमाघरों में प्रदर्शित किया जाएगा।<ref>{{Cite web|url=https://www.indiatodayne.in/entertainment/story/aamir-khans-sitaare-zameen-par-gets-release-date-and-first-poster-reveal-1208957-2025-05-05|title=Aamir Khan's 'Sitaare Zameen Par' gets release date and first poster reveal|date=2025-05-05|website=India Today NE|language=hi|access-date=2025-05-05}}</ref>यह तमिल और तेलुगु भाषाओं में भी डब होकर आएगी।<ref>{{Cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/videos/entertainment/regional/tamil/sitaare-zameen-par-official-tamil-trailer/videoshow/121820262.cms|title=Sitaare Zameen Par – Official Tamil Trailer|website=[[The Times of India]]|access-date=13 June 2025}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.thehansindia.com/cinema/aamir-khans-sitaare-zameen-par-telugu-trailer-released-inspiring-sports-drama-coming-june-20-978864|title=Aamir Khan's Sitaare Zameen Par Telugu Trailer Released – Inspiring Sports Drama Coming June 20|website=[[The Hans India]]|access-date=11 June 2025}}</ref> बाद में, खान ने घोषणा की कि फ़िल्म केवल सिनेमाघरों में ही रिलीज़ होगी और किसी भी ओटीटी प्लेटफ़ॉर्म पर नहीं आएगी।<ref>{{Cite web|url=https://www.timesnownews.com/entertainment-news/bollywood/aamir-khans-sitaare-zameen-par-opts-for-massive-release-in-3000-theatres-and-no-ott-policy-report-article-151923345|title=Aamir Khan's Sitaare Zameen Par Opts For Massive Release In 3000+ Theatres And No OTT Policy – Report|website=[[Times Now]]}}</ref> उन्होंने सेंट्रल बोर्ड ऑफ़ फ़िल्म सर्टिफिकेशन (CBFC) द्वारा सुझाए गए फ़िल्म में दो कट करने से भी मना कर दिया था। आखिरकार, फ़िल्म को 'UA13+' रेटिंग के साथ पास कर दिया गया, जिसमें पाँच बदलाव किए गए थे। इनमें से एक बदलाव यह था कि शुरुआत में दी गई चेतावनी में प्रधानमंत्री [[नरेन्द्र मोदी|नरेंद्र मोदी]] का एक कथन जोड़ा गया था।<ref>{{Cite web|url=https://www.indiatoday.in/movies/bollywood/story/add-pm-modi-quote-remove-lotus-censor-board-suggests-5-edits-to-sitaare-zameen-par-2742640-2025-06-18|title=Add PM Modi quote, remove lotus: Censor board suggests 5 edits to Sitaare Zameen Par|website=[[India Today]]|access-date=18 June 2025}}</ref> == प्रतिक्रियाएं == === आलोचनात्मक प्रतिक्रियाएं === कई समीक्षकों ने फ़िल्म को दिल छू लेने वाला, कलाकारों के अभिनय के लिए और इसके समावेशी संदेश के लिए सराहा है। * '''सकारात्मक राय (3.5 से 4 स्टार):''' ** एनडीटीवी के सैबल चटर्जी ने फ़िल्म को 5 में से 3.5 स्टार दिए और कहा कि "आमिर खान आसानी से एक चिड़चिड़े इंसान के किरदार में ढल जाते हैं, जिसका अक्सर उसके छोटे कद के लिए मज़ाक उड़ाया जाता है।"<ref>{{Cite web|url=https://www.ndtv.com/entertainment/sitaare-zameen-par-review-aamir-khans-uplifting-film-has-its-heart-in-the-right-place-3-5-stars-8714227|title=Sitaare Zameen Par Review: Aamir Khan's Uplifting Film Has Its Heart In The Right Place|last=Chatterjee|first=Saibal|website=[[NDTV]]|language=en|access-date=2025-06-20}}</ref> ** द इंडियन एक्सप्रेस की शुभ्रा गुप्ता ने भी 5 में से 3.5 स्टार दिए और कहा कि "यह फ़िल्म उतनी अच्छी नहीं चलती, जितनी यह चलती है, अगर आमिर खुद को एक 'हीरो-जो-एक-झटका' के रूप में सामने लाने के लिए पूरी तरह से प्रतिबद्ध नहीं होते।"<ref>{{Cite web|url=https://indianexpress.com/article/entertainment/movie-review/sitaare-zameen-par-movie-review-aamir-khan-heart-winning-comedy-10077514/|title=Sitaare Zameen Par movie review: Aamir Khan delivers fully committed performance in heart-winning comedy|last=Gupta|first=Shubhra|website=[[The Indian Express]]|language=en|access-date=2025-06-20}}</ref> ** बॉलीवुड हंगामा ने भी फ़िल्म को 5 में से 3.5 स्टार दिए, कहानी, निर्देशन और अभिनय की प्रशंसा की, और यह भी बताया कि फ़िल्म ने दर्शकों को न्यूरोडाइवर्जेंट लोगों की विशेषताओं के बारे में शिक्षित किया।<ref>{{Cite web|url=https://www.bollywoodhungama.com/movie/sitaare-zameen-par/critic-review/sitaare-zameen-par-movie-review/sitaare-zameen-par-is-quintessential-aamir-khan-cinema/|title=Sitaare Zameen Par Movie Review: SITAARE ZAMEEN PAR is quintessential Aamir Khan cinema.|website=[[Bollywood Hungama]]|access-date=20 June 2025}}</ref> ** टाइम्स ऑफ़ इंडिया के धवल रॉय ने भी 5 में से 3.5 स्टार की समीक्षा में अभिनय की प्रशंसा की और फ़िल्म को एक संपूर्ण, दिल को छू लेने वाली फ़िल्म बताया।<ref>{{Cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/movie-reviews/sitaare-zameen-par/movie-review/121968627.cms|title=Sitaare Zameen Par Movie Review: A wholesome and feel-good slam dunk for inclusion|last=Roy|first=Dhaval|website=[[Times of India]]|access-date=20 June 2025}}</ref> ** फ़िल्मफ़ेयर के देवेश शर्मा ने 5 में से 4 स्टार दिए और कहा कि "यह एक ऐसी फ़िल्म है जो मनोरंजन करते हुए सिखाती है, बिना कभी उपदेशात्मक हुए। यह समाज को आईना दिखाती है और हमें दयालु, कोमल और अधिक स्वीकार करने वाला बनने के लिए प्रेरित करती है। और केवल इसी कारण से, इसे देखा जाना, सराहा जाना और याद रखा जाना चाहिए।"<ref>{{Cite web|url=https://www.filmfare.com/reviews/bollywood-movies/sitaare-zameen-par-review-entertaining-educational-and-all-heart-74882.html|title=Sitaare Zameen Par Review: Entertaining, Educational and All Heart|last=Sharma|first=Devesh|website=[[Filmfare]]|access-date=20 June 2025}}</ref> ** न्यूज़ 24 के सुभाष के झा ने 3.5 स्टार दिए और कहा कि "सितारे ज़मीन पर' हमें याद दिलाती है कि हिंदी सिनेमा दिल और हिम्मत के साथ मरा नहीं है। इससे बहुत दूर। आमिर खान का लगातार नशे में धुत दिखना कहानी में करुणा के पहलू को तेज करने में बहुत मदद करता है। अंत में उनका मोनोलॉग जब वह अपनी टीम से सामान्यता और जीवन के बारे में जो कुछ भी सीखा है, उसका सारांश बताते हैं, तो वह बहुत ही मार्मिक होता है। वे नकली आँसू नहीं हैं। यह ग्लिसरीन के लक्ष्यों के बारे में फ़िल्म नहीं है।"<ref>{{Cite web|url=https://news24online.com/entertainment/sitaare-zameen-par-review-so-much-heart-it-breaks-your-heart/590299/|title=Sitaare Zameen Par Review: So Much Heart, It Breaks Your Heart|last=Jha|first=Subhash K|website=[[News 24 (Indian TV channel)|News 24]]|access-date=20 June 2025}}</ref> * '''मिली-जुली से नकारात्मक राय (2 से 3.5 स्टार):''' ** द हॉलीवुड रिपोर्टर इंडिया के राहुल देसाई ने टिप्पणी की कि "आर.एस. प्रसन्ना और आमिर खान की स्पेनिश स्पोर्ट्स ड्रामा का रीमेक एक क्लासिक अंडरडॉग कहानी बनने के लिए बहुत उपदेशात्मक है।"<ref>{{Cite web|url=https://www.hollywoodreporterindia.com/reviews/theatrical/sitaare-zameen-par-movie-review-aamir-khan-wants-your-feelings|title=‘Sitaare Zameen Par’ Movie Review: Aamir Khan Wants Your Feelings|last=Desai|first=Rahul|website=[[The Hollywood Reporter India]]|access-date=20 June 2025}}</ref> ** द हिंदू के शिलाजित मित्रा ने अपनी समीक्षा में लिखा है कि "एक आदर्श आमिर खान फ़िल्म मनोरंजक और शिक्षाप्रद दोनों हो सकती है। अपने अच्छे इरादों के बावजूद, 'सितारे ज़मीन पर' बस परेशान करने वाली है।"<ref>{{Cite web|url=https://www.thehindu.com/entertainment/movies/sitaare-zameen-par-movie-review-aamir-khan-genelia-dsouza-rs-prasanna/article69716638.ece|title=‘Sitaare Zameen Par’ movie review: Aamir Khan’s seasonal moral science class|last=Mitra|first=Shilajit|website=[[The Hindu]]|access-date=20 June 2025}}</ref> ** रेडिफ़.कॉम के मयूर सानप ने 5 में से 2 स्टार दिए और कहा कि "इस दिल को छू लेने वाले प्रयास में और भी कुछ था जो उन नाटकीय ऊँचाइयों तक कभी नहीं पहुँचता, जिनकी वह उम्मीद कर रहा है।"<ref>{{Cite web|url=https://www.rediff.com/movies/review/sitaare-zameen-par-review-easybreezy-crowd-pleaser/20250620.htm|title=Sitaare Zameen Par Review: Easybreezy Crowd-Pleaser|last=Sanap|first=Mayur|website=[[Rediff.com]]|access-date=20 June 2025}}</ref> ** स्क्रॉल.इन के लिए लिखने वाली दीपा गहलोत ने टिप्पणी की कि "फ़िल्म अच्छे इरादों वाली, अक्सर दिल को छू लेने वाली, लेकिन साथ ही सरल भी है। दिव्य निधि शर्मा की स्क्रिप्ट में कुछ चुभने वाली लाइनें हैं लेकिन यह कहानी को अपने ही बिंदुओं को व्यक्त करने से भी रोकती है। संदेश बार-बार दोहराया जाता है और फिर कुछ और।"<ref>{{Cite web|url=https://scroll.in/reel/1081849/sitaare-zameen-par-review-a-well-intentioned-often-heart-warming-and-simplistic-tale|title=‘Sitaare Zameen Par’ review: A well-intentioned, often heart-warming and simplistic tale|last=Gahlot|first=Deepa|website=[[Scroll.in]]|access-date=20 June 2025}}</ref> === '''बॉक्स ऑफ़िस''' === फ़िल्म ने बॉक्स ऑफ़िस पर ठीक-ठाक शुरुआत की। पहले दिन (20 जून, 2025) 'सितारे ज़मीन पर' ने भारत में ₹10.70 करोड़ की शुद्ध कमाई की। इसमें अंतरराष्ट्रीय बाज़ारों से हुई कमाई को भी शामिल करने पर पहले दिन की कुल विश्वव्यापी कमाई लगभग ₹20 करोड़ हो जाती है। दूसरे दिन फ़िल्म की कमाई में अच्छी बढ़त देखने को मिली और इसने भारत में ₹21.7 करोड़ कमाए, जिससे दो दिनों का घरेलू कुल कलेक्शन ₹32.40 करोड़ हो गया।<ref>{{Cite web|url=https://www.pinkvilla.com/entertainment/box-office/sitaare-zameen-par-day-1-worldwide-box-office-aamir-khan-starrer-takes-a-rs-19-50-crore-global-start-movie-gears-up-for-big-growth-on-saturday-1391951|title=Sitaare Zameen Par Day 1 Worldwide Box Office: Aamir Khan starrer takes a Rs 19.50 crore global start; Movie gears up for big growth on Saturday|last=Jogani|first=Rishil|date=2025-06-21|website=Pinkvilla|language=en|access-date=2025-06-21}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.pinkvilla.com/entertainment/box-office/sitaare-zameen-par-opening-day-box-office-aamir-khan-starrer-has-a-soft-start-overseas-1391937|title=Sitaare Zameen Par Opening Day Box Office: Aamir Khan starrer has a soft start overseas|last=Singh|first=Jatinder|date=2025-06-21|website=Pinkvilla|language=en|access-date=2025-06-21}}</ref> पहले सप्ताह में फ़िल्म नें दुनिया भर में कुल ₹93.50–95 करोड़ की कमाई की।<ref>{{Cite web|url=https://www.pinkvilla.com/entertainment/box-office/sitaare-zameen-par-worldwide-opening-weekend-box-office-aamir-khan-starrer-scores-rs-93-crore-globally-in-3-days-1392016|title=Sitaare Zameen Par Worldwide Opening Weekend Box Office: Aamir Khan starrer scores Rs 93 crore globally in 3 days|last=Mankad|first=Himesh|date=2025-06-22|website=Pinkvilla|language=en|access-date=2025-06-23}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.boxofficeindia.com/report-details.php?articleid=9185|title=Sitaare Zameen Par Overseas And Worldwide Business|website=[[Box Office India]]|access-date=2025-06-23}}</ref> फिल्म ने चार दिनों में दुनिया भर में ₹100 करोड़ का आंकड़ा पार कर लिया।<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.hindustantimes.com/entertainment/bollywood/trade-calls-sitaare-zameen-par-success-massive-win-for-aamir-khan-everyone-wrote-off-urban-films-after-jawan-animal-101750740184096.html|title=Trade calls Sitaare Zameen Par success 'massive win' for Aamir Khan: Everyone wrote off urban films after Jawan, Animal|website=Hindustan Times|access-date=2025-06-25}}</ref> अपने पहले हफ़्ते में फिल्म ने दुनिया भर में ₹143.50 करोड़ से अधिक की कमाई की।<ref>{{Cite web|url=https://www.pinkvilla.com/entertainment/box-office/sitaare-zameen-par-worldwide-box-office-aamir-khan-film-trends-well-collects-rs-143-crore-globally-in-7-days-1392405|title=Sitaare Zameen Par Worldwide Box Office: Aamir Khan's film trends well, collects Rs 143 crore globally in 7 days|last=Dixit|first=Mohit|date=2025-06-27|website=Pinkvilla|language=en|access-date=2025-06-27}}</ref> == सन्दर्भ == {{reflist}} == बाहरी कड़ियाँ == * {{IMDb title|29471573}} * {{Bollywoodhungama|id=sitaare-zameen-par|title=सितारे ज़मीन पर}} [[श्रेणी:2025 की फ़िल्में]] {{फिल्म-आधार}} [[श्रेणी:भारतीय फ़िल्में]] [[श्रेणी:आमिर खान]] [[श्रेणी:आमिर खान प्रोडक्सन्स]] [[श्रेणी:हिन्दी फ़िल्में]] [[श्रेणी:फ़िल्म एल्बम]] lkq6xrv9jqar8rpnrbie28l27eatb5t सदस्य वार्ता:Riteze 3 1555680 6446945 6433927 2025-06-30T23:39:23Z MediaWiki message delivery 101329 /* तकनीकी समाचार: 2025-27 */ नया अनुभाग 6446945 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Riteze}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 02:46, 5 अक्टूबर 2024 (UTC) :@[[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] "पहले से बने हुए लेखों को सुधारें" वाला लिंक काम नही कर रहा। [[सदस्य:Riteze|Riteze]] ([[सदस्य वार्ता:Riteze|वार्ता]]) 08:55, 9 दिसम्बर 2024 (UTC) ==आर्काइव== [[/1]] == [[:कुशिक|कुशिक]] पृष्ठ का [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकन == नमस्कार, [[:कुशिक|कुशिक]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकित किया गया है। इस बारे में चर्चा '''[[:विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/कुशिक|विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/कुशिक]]''' पर हो रही है। इस चर्चा में भाग लेने के लिये आपका स्वागत है। नामांकनकर्ता ने नामांकन करते समय निम्न कारण प्रदान किया है: <center>उल्लेखनीय नहीं।</center> कृपया इस नामांकन का उत्तर चर्चा पृष्ठ पर ही दें। चर्चा के दौरान आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। परंतु जब तक चर्चा जारी है, कृपया पृष्ठ से नामांकन साँचा ना हटाएँ। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 09:37, 27 अक्टूबर 2024 (UTC) == [[विकिपीडिया:वैकल्पिक आउटलेट]] == इसे आप अपने सदस्य उपपृष्ठ के रूप में बनायें और कार्य पूरा होने पर सूचित करें। कृपया सीधे इस तरह की चीजें उस नामस्थान में प्रकाशित न करें जिससे किसी प्रकार के भ्रम की स्थिति पैदा हो। सादर! --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 08:34, 15 नवम्बर 2024 (UTC) == [[:वशिष्ठ धर्मसूत्र|वशिष्ठ धर्मसूत्र]] पृष्ठ का [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकन == नमस्कार, [[:वशिष्ठ धर्मसूत्र|वशिष्ठ धर्मसूत्र]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकित किया गया है। इस बारे में चर्चा '''[[:विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/वशिष्ठ धर्मसूत्र|विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/वशिष्ठ धर्मसूत्र]]''' पर हो रही है। इस चर्चा में भाग लेने के लिये आपका स्वागत है। नामांकनकर्ता ने नामांकन करते समय निम्न कारण प्रदान किया है: <center>उल्लेखनीय नहीं।</center> कृपया इस नामांकन का उत्तर चर्चा पृष्ठ पर ही दें। चर्चा के दौरान आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। परंतु जब तक चर्चा जारी है, कृपया पृष्ठ से नामांकन साँचा ना हटाएँ। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 18:01, 23 नवम्बर 2024 (UTC) == [[:औलाद (व्यक्ति)|औलाद (व्यक्ति)]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[File:Ambox warning pn.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:औलाद (व्यक्ति)|औलाद (व्यक्ति)]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है। व2: परीक्षण पृष्ठ; विक्षनरी लायक शब्द यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> यदि यह पृष्ठ हटा दिया गया है, तो आप [[वि:चौपाल|चौपाल]] पर इस पृष्ठ को अपने सदस्य उप-पृष्ठ में डलवाने, अथवा इसकी सामग्री ई-मेल द्वारा प्राप्त करने हेतु अनुरोध कर सकते हैं।[[सदस्य:Sanjeev bot|Sanjeev bot]] ([[सदस्य वार्ता:Sanjeev bot|वार्ता]]) 17:23, 5 दिसम्बर 2024 (UTC) :@[[सदस्य:Sanjeev bot|Sanjeev bot]] कृपया शीघ्र हटा दिया जाए। [[सदस्य:Riteze|Riteze]] ([[सदस्य वार्ता:Riteze|वार्ता]]) 09:44, 6 दिसम्बर 2024 (UTC) == दिसम्बर 2024 == [[Image:Information.svg|25px|alt=Information icon]] विकिपीडिया पर [[विकिपीडिया:स्वागत|आपका स्वागत है]]। संभवतः आपकी ऐसी मंशा नहीं थी, परन्तु आपने एक पृष्ठ से [[वि:शीह|शीघ्र हटाने की नामांकन]] सूचना हटाई। यदि आपको लगता है कि पृष्ठ नहीं हटाया जाना चाहिए, तो आप उस सूचना में दिख रहे '''इस नामांकन पर आपत्ति जताने हेतु यहाँ क्लिक करें।''' वाले बटन पर क्लिक कर के अपनी आपत्ति '''पृष्ठ के संवाद पृष्ठ''' पर दर्ज कर सकते हैं। प्रबंधक पृष्ठ के सम्बन्ध में कोई भी निर्णय लेने से पहले आपके द्वारा दिए गए कारणों पर विचार करेंगे। [[User:राजकुमार|<span style="color: #E63E62;font-family:Georgia;">'''राज'''</span><span style="color: #414A4C;font-family:Georgia;">'''कुमार'''</span>]][[User talk:राजकुमार|<sup style="color: #E63E62">(talk)</sup>]] 15:11, 8 दिसम्बर 2024 (UTC) :@[[सदस्य:राजकुमार|राजकुमार]] देखिए श्री मान, विकिपीडिया प्रबंधकों की निजी संपत्ति नही है। विकिपीडिया सभी के बराबर सहयोग से चलता है। सूचना हटाते समय समुराई में कारण लिख दिया गया था। यदि दिए गए कारण से संतुष्ट नही, तो कारण बताकर पूर्ववत किया जा सकता है। [[सदस्य:Riteze|Riteze]] ([[सदस्य वार्ता:Riteze|वार्ता]]) 01:22, 9 दिसम्बर 2024 (UTC) ::@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, आपके सवालों के जवाब के लिए [[विकिपीडिया:प्रबन्धक|प्रबन्धक]], [[विकिपीडिया:शिष्टाचार|शिष्टाचार]] और [[विकिपीडिया:पंचशील|पंचशील]] पढ़े। धन्यवाद [[User:राजकुमार|<span style="color: #E63E62;font-family:Georgia;">'''राज'''</span><span style="color: #414A4C;font-family:Georgia;">'''कुमार'''</span>]][[User talk:राजकुमार|<sup style="color: #E63E62">(talk)</sup>]] 05:36, 9 दिसम्बर 2024 (UTC) :::@[[सदस्य:राजकुमार|राजकुमार]], शीघ्र हटाने की नामांकन सूचना में साफ लिखा होता है ([[इन्द्रवर्मन्|उदाहरण]]) कि ''यदि यह लेख इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता तो कृपया यह नामांकन टैग हटा दें''। [[सदस्य:Riteze|Riteze]] ([[सदस्य वार्ता:Riteze|वार्ता]]) 09:22, 9 दिसम्बर 2024 (UTC) ::::@[[सदस्य:Riteze|Riteze]] जी, उपर दिये गए नीति को एक बार ध्यान से पढ़े। वहाँ आपको जवाब मिल जायेंगे अगर आप समझने की कोशिश करेंगे। [[User:राजकुमार|<span style="color: #E63E62;font-family:Georgia;">'''राज'''</span><span style="color: #414A4C;font-family:Georgia;">'''कुमार'''</span>]][[User talk:राजकुमार|<sup style="color: #E63E62">(talk)</sup>]] 12:00, 9 दिसम्बर 2024 (UTC) == [[:रशिया में नारीवाद|रशिया में नारीवाद]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[Image:Desc-i.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:रशिया में नारीवाद|रशिया में नारीवाद]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#व2|मापदंड व2]] के&nbsp;अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है।<center>'''[[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#व2|व2]]{{*}} परीक्षण पृष्ठ'''</center> इसमें वे पृष्ठ आते हैं जिन्हें परीक्षण के लिये बनाया गया है। यदि आपने यह पृष्ठ परीक्षण के लिये बनाया था तो उसके लिये [[वि:प्रयोगस्थल|प्रयोगस्थल]] का उपयोग करें। यदि आप विकिपीडिया पर हिन्दी टाइप करना सीखना चाहते हैं तो [[विकिपीडिया:देवनागरी में कैसे टंकण करें?|देवनागरी में कैसे टाइप करें]] पृष्ठ देखें। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> <!-- Template:Db-csd-notice-custom --> --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 17:20, 8 दिसम्बर 2024 (UTC) :@[[सदस्य:SM7|SM7]] पृष्ठ को जल्द से जल्द हटा दिया जाए। शुक्रिया। [[सदस्य:Riteze|Riteze]] ([[सदस्य वार्ता:Riteze|वार्ता]]) 01:14, 9 दिसम्बर 2024 (UTC) :उम्मीद है कि इस पृष्ठ को हटाते समय इससे जुड़ी लाल हो चुकी कड़ियों को भी हटा दिया गया होगा। -[[सदस्य:Riteze|Riteze]]([[User Talk:Riteze|वार्ता]]) 04:01, 19 अप्रैल 2025 (UTC) == अनावश्यक विलय और शीह टैग == आप विभिन्न पृष्ठों में बॉट की तरह "विलय" और "शीह" टैग जोड़ रहे हो। कृपया यह बंद करें अन्यथा आपको अभी प्रतिबन्धित करना होगा।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 14:02, 12 दिसम्बर 2024 (UTC) :@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] हिन्दी विकिपीडिया बहुत दयनीय स्थिति में प्रतीत हो रहा है। उसे ठीक करने की कोशिश कर रहा था। [[सदस्य:Riteze|Riteze]] ([[सदस्य वार्ता:Riteze|वार्ता]]) 14:25, 12 दिसम्बर 2024 (UTC) ::आपके गलत टैग और नामांकन अन्य लोगों का भी समय बर्बाद करते हैं। इससे बेहतर है आप लक्ष्य लेकर किसी लेख को सुधारें। मैंने यहाँ सूचना देने के बाद 15 मिनट तक आपकी प्रतीक्षा की, लेकिन आप फिर भी बॉट की तरह लगे रहे।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 14:28, 12 दिसम्बर 2024 (UTC) :::@[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, मेरे पास नोटिफिकेशन नही आया था, अथवा मैं रुक जाता। वे 'एकाकी' और 'आधार' लेख थे, जिन पर टैग्स लगाकर फिर टैग्स पर कार्य करने की योजना थी। जिस तरह रामायण के पात्रों को एक पृष्ठ पर सूचिबद्ध किया गया, उसी तरह कुछ अनउल्लेखनीय लेखों को उल्लेखनीय लेखों में विलय किया जा सकता है। जिन्हे शीह किया गया, वे लगभग खाली या मूल शोध थे। ब्लाक करने के संदर्भ में कहना चाहूंगा कि प्रबंधकों को प्रबंधन संबंधित कार्य शिकायतों व सुझावों के आधार पर करना चाहिए, न कि स्वविवेक से। [[सदस्य:Riteze|Riteze]] ([[सदस्य वार्ता:Riteze|वार्ता]]) 13:19, 13 दिसम्बर 2024 (UTC) == [[:इलाका (स्थान)|इलाका (स्थान)]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[File:Ambox warning pn.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:इलाका (स्थान)|इलाका (स्थान)]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है। व2: परीक्षण पृष्ठ; निर्माता ने स्पष्ट लिखा है कि उसने बहुविकल्पी पृष्ठ की कड़ी को नीला करने के लिए एक पंक्ति लिख दी। कोई स्रोत नहीं, न कोई औचित्य। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> यदि यह पृष्ठ हटा दिया गया है, तो आप [[वि:चौपाल|चौपाल]] पर इस पृष्ठ को अपने सदस्य उप-पृष्ठ में डलवाने, अथवा इसकी सामग्री ई-मेल द्वारा प्राप्त करने हेतु अनुरोध कर सकते हैं।[[सदस्य:Sanjeev bot|Sanjeev bot]] ([[सदस्य वार्ता:Sanjeev bot|वार्ता]]) 15:10, 15 दिसम्बर 2024 (UTC) == [[:दुनिया (स्थान)|दुनिया (स्थान)]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[File:Ambox warning pn.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:दुनिया (स्थान)|दुनिया (स्थान)]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है। व2: परीक्षण पृष्ठ; निर्माता ने स्पष्ट लिखा है कि उसने बहुविकल्पी पृष्ठ की कड़ी को नीला करने के लिए एक पंक्ति लिख दी। कोई स्रोत नहीं, न कोई औचित्य। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> यदि यह पृष्ठ हटा दिया गया है, तो आप [[वि:चौपाल|चौपाल]] पर इस पृष्ठ को अपने सदस्य उप-पृष्ठ में डलवाने, अथवा इसकी सामग्री ई-मेल द्वारा प्राप्त करने हेतु अनुरोध कर सकते हैं।[[सदस्य:Sanjeev bot|Sanjeev bot]] ([[सदस्य वार्ता:Sanjeev bot|वार्ता]]) 15:10, 15 दिसम्बर 2024 (UTC) == विकिपीडिया समस्याएं। == @[[सदस्य:संजीव कुमार|संजीव कुमार]] जी, [[क्रिसमस]] पृष्ठ पर बहुत सारे cross-wiki links हैं। [[सदस्य:Riteze|Riteze]] ([[सदस्य वार्ता:Riteze|वार्ता]]) 02:48, 27 दिसम्बर 2024 (UTC) :हाँ, लेख में सुधार की आवश्यकता है। समय मिलने पर इसपर काम करेंगे।<span style='color:green;'>☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style='color:Magenta;'>संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style='color:blue;'>✉✉</span>]]) 15:58, 27 दिसम्बर 2024 (UTC) == Invitation to Participate in the Wikimedia SAARC Conference Community Engagement Survey == Dear Community Members, I hope this message finds you well. Please excuse the use of English; we encourage translations into your local languages to ensure inclusivity. We are conducting a Community Engagement Survey to assess the sentiments, needs, and interests of South Asian Wikimedia communities in organizing the inaugural Wikimedia SAARC Regional Conference, proposed to be held in Kathmandu, Nepal. This initiative aims to bring together participants from eight nations to collaborate towards shared goals. Your insights will play a vital role in shaping the event's focus, identifying priorities, and guiding the strategic planning for this landmark conference. Survey Link: https://forms.gle/en8qSuCvaSxQVD7K6 We kindly request you to dedicate a few moments to complete the survey. Your feedback will significantly contribute to ensuring this conference addresses the community's needs and aspirations. Deadline to Submit the Survey: 20 January 2025 Your participation is crucial in shaping the future of the Wikimedia SAARC community and fostering regional collaboration. Thank you for your time and valuable input. Warm regards,<br> [[:m:User:Biplab Anand|Biplab Anand]] <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Biplab_Anand/lists&oldid=28078122 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Biplab Anand@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == साँचा:पदस्थ == आपने [[साँचा:पदस्थ]] का निर्माण किया है और इसे विभिन्न लेखों में जोड़ रहे हो। ऐसे अनावश्यक रूप से लेखों में उपयोग न करें। यदि आपको उचित लगता है तो पहले चौपाल पर इसकी चर्चा करें। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 10:30, 26 फ़रवरी 2025 (UTC) :सम्भव हो तो ऐसे साँचों को अन्य भाषाओं में सम्बंधित साँचों से जोड़ दें जिससे भ्रम न हो। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 10:35, 26 फ़रवरी 2025 (UTC) :चौपाल पर [[विकिपीडिया:चौपाल#सांचा:पदस्थ|चर्चा की कड़ी]]। [[सदस्य:Riteze|Riteze]] ([[सदस्य वार्ता:Riteze|वार्ता]]) 11:11, 26 फ़रवरी 2025 (UTC) == [[:पानीपत सरकार|पानीपत सरकार]] पृष्ठ का [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकन == नमस्कार, [[:पानीपत सरकार|पानीपत सरकार]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकित किया गया है। इस बारे में चर्चा '''[[:विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/पानीपत सरकार|विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/पानीपत सरकार]]''' पर हो रही है। इस चर्चा में भाग लेने के लिये आपका स्वागत है। नामांकनकर्ता ने नामांकन करते समय निम्न कारण प्रदान किया है: <center>भ्रामक जानकारी। पानीपत नामक कोई सरकार अस्तित्व में नहीं है।</center> कृपया इस नामांकन का उत्तर चर्चा पृष्ठ पर ही दें। चर्चा के दौरान आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। परंतु जब तक चर्चा जारी है, कृपया पृष्ठ से नामांकन साँचा ना हटाएँ। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 18:10, 26 फ़रवरी 2025 (UTC) == [[:उपराज्यपाल दिल्ली|उपराज्यपाल दिल्ली]] पृष्ठ का [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकन == नमस्कार, [[:उपराज्यपाल दिल्ली|उपराज्यपाल दिल्ली]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकित किया गया है। इस बारे में चर्चा '''[[:विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/उपराज्यपाल दिल्ली|विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/उपराज्यपाल दिल्ली]]''' पर हो रही है। इस चर्चा में भाग लेने के लिये आपका स्वागत है। नामांकनकर्ता ने नामांकन करते समय निम्न कारण प्रदान किया है: <center>भ्रामक शीर्षक।</center> कृपया इस नामांकन का उत्तर चर्चा पृष्ठ पर ही दें। चर्चा के दौरान आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। परंतु जब तक चर्चा जारी है, कृपया पृष्ठ से नामांकन साँचा ना हटाएँ। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 18:12, 26 फ़रवरी 2025 (UTC) == [[:उपाध्यक्ष दिल्ली विधानसभा|उपाध्यक्ष दिल्ली विधानसभा]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[Image:Desc-i.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:उपाध्यक्ष दिल्ली विधानसभा|उपाध्यक्ष दिल्ली विधानसभा]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#व2|मापदंड व2]] के&nbsp;अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है।<center>'''[[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#व2|व2]]{{*}} परीक्षण पृष्ठ'''</center> इसमें वे पृष्ठ आते हैं जिन्हें परीक्षण के लिये बनाया गया है। यदि आपने यह पृष्ठ परीक्षण के लिये बनाया था तो उसके लिये [[वि:प्रयोगस्थल|प्रयोगस्थल]] का उपयोग करें। यदि आप विकिपीडिया पर हिन्दी टाइप करना सीखना चाहते हैं तो [[विकिपीडिया:देवनागरी में कैसे टंकण करें?|देवनागरी में कैसे टाइप करें]] पृष्ठ देखें। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> <!-- Template:Db-csd-notice-custom --> <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 18:13, 26 फ़रवरी 2025 (UTC) :चर्चा [[वार्ता:उपाध्यक्ष दिल्ली विधानसभा#पृष्ठ का महत्व|लेख के वार्ता पृष्ठ पर]]। [[सदस्य:Riteze|Riteze]] ([[सदस्य वार्ता:Riteze|वार्ता]]) 03:51, 27 फ़रवरी 2025 (UTC) == [[:अध्यक्ष दिल्ली विधानसभा|अध्यक्ष दिल्ली विधानसभा]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[Image:Desc-i.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:अध्यक्ष दिल्ली विधानसभा|अध्यक्ष दिल्ली विधानसभा]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#व2|मापदंड व2]] के&nbsp;अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है।<center>'''[[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#व2|व2]]{{*}} परीक्षण पृष्ठ'''</center> इसमें वे पृष्ठ आते हैं जिन्हें परीक्षण के लिये बनाया गया है। यदि आपने यह पृष्ठ परीक्षण के लिये बनाया था तो उसके लिये [[वि:प्रयोगस्थल|प्रयोगस्थल]] का उपयोग करें। यदि आप विकिपीडिया पर हिन्दी टाइप करना सीखना चाहते हैं तो [[विकिपीडिया:देवनागरी में कैसे टंकण करें?|देवनागरी में कैसे टाइप करें]] पृष्ठ देखें। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> <!-- Template:Db-csd-notice-custom --> <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 18:13, 26 फ़रवरी 2025 (UTC) :चर्चा [[वार्ता:अध्यक्ष दिल्ली विधानसभा#पृष्ठ का महत्व|लेख के वार्ता पृष्ठ पर]]। [[सदस्य:Riteze|Riteze]] ([[सदस्य वार्ता:Riteze|वार्ता]]) 03:53, 27 फ़रवरी 2025 (UTC) == [[:मुख्य न्यायाधीश दिल्ली उच्च न्यायालय|मुख्य न्यायाधीश दिल्ली उच्च न्यायालय]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[Image:Desc-i.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:मुख्य न्यायाधीश दिल्ली उच्च न्यायालय|मुख्य न्यायाधीश दिल्ली उच्च न्यायालय]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#व2|मापदंड व2]] के&nbsp;अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है।<center>'''[[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#व2|व2]]{{*}} परीक्षण पृष्ठ'''</center> इसमें वे पृष्ठ आते हैं जिन्हें परीक्षण के लिये बनाया गया है। यदि आपने यह पृष्ठ परीक्षण के लिये बनाया था तो उसके लिये [[वि:प्रयोगस्थल|प्रयोगस्थल]] का उपयोग करें। यदि आप विकिपीडिया पर हिन्दी टाइप करना सीखना चाहते हैं तो [[विकिपीडिया:देवनागरी में कैसे टंकण करें?|देवनागरी में कैसे टाइप करें]] पृष्ठ देखें। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> <!-- Template:Db-csd-notice-custom --> <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 07:07, 27 फ़रवरी 2025 (UTC) :चर्चा [[वार्ता:मुख्य न्यायाधीश दिल्ली उच्च न्यायालय#पृष्ठ का महत्व|लेख के वार्ता पृष्ठ पर]]। [[सदस्य:Riteze|Riteze]] ([[सदस्य वार्ता:Riteze|वार्ता]]) 07:26, 27 फ़रवरी 2025 (UTC) == आपके संपादन == नमस्ते Riteze जी, आपने [https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=Youtube&diff=6372487&oldid=6372228 यहाँ] शीह साँचा बदला है। आप से विनम्र अनुरोध है कि इस तरह के कार्य न करें। वही कार्य करें जो आप को समझ में आता हो। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 18:59, 4 मार्च 2025 (UTC) :'परीक्षण पृष्ठ' उन पृष्ठों को कहा जाता है जो सदस्य पृष्ठ के उप पृष्ठ होते हैं। :जब तक किसी सदस्य को ज्ञात नही होगा कि उसके संपादित पृष्ठ में क्या कमी है, वह उसे ठीक नही कर पाएगा। :अनुरोध है कि मुख्य नेम स्पेस के पृष्ठों पर 'परीक्षण पृष्ठ' का टैग न लगाया जाए। [[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span>]] 00:38, 5 मार्च 2025 (UTC) ::यह आपकी धारणा है और आपकी निजी व्याख्या है 'परीक्षण' शब्द की। बजाय विकिपीडिया की कार्यप्रणाली समझने के आप अपनी धारणाएँ और इच्छाएँ लागू करने के लिए संपादन न करें। फिलहाल आप उल्टे-सीधे कारण बता कर शीह नामांकन किये जा रहे हैं। उदाहरण के लिए [[पुटीय तंतुशोथ|यहाँ]] आपने ऐसा कारण बता के नामांकन किया है जो कहीं से शीह मापदंड नहीं है। कृपया ऐसा न करें। समय लें और यहाँ की कार्यप्रणाली को समझ लें तब ऐसे कार्य करें। ::इसे मेरी ओर से प्रथम चेतावनी भी समझें। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 18:03, 5 मार्च 2025 (UTC) :::बदलाव पहले जैसे कर दिए हैं। आपके द्वारा बताया गया नामांकन, इस चर्चा की शुरुआत से पहले का है। इसलिए इस विषय पर चेतावनी की आवश्यकता नही थी। [[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span>]] 00:42, 6 मार्च 2025 (UTC) == साँचा:कृत्रिम बुद्धि सामग्री == आपने [[साँचा:कृत्रिम बुद्धि सामग्री]] निर्मित किया है। सम्भवतः आप [[:en:Template:AI-generated]] के तुल्य साँचा बना रहे हो? यदि ऐसा है तो इसे विकिडाटा से भी जोड़ें। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 11:47, 8 मार्च 2025 (UTC) :विकीडॉटा से [[d:special:diff/2325107116|जोड़ दिया]]। [[विशेष:योगदान/2402:8100:2B83:FE3B:C72D:DF3A:8BBA:53D0|2402:8100:2B83:FE3B:C72D:DF3A:8BBA:53D0]] ([[सदस्य वार्ता:2402:8100:2B83:FE3B:C72D:DF3A:8BBA:53D0|वार्ता]]) 17:24, 2 जून 2025 (UTC) == [[:साँचा:पदस्थ|साँचा:पदस्थ]] पृष्ठ का [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकन == नमस्कार, [[:साँचा:पदस्थ|साँचा:पदस्थ]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकित किया गया है। इस बारे में चर्चा '''[[:विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/साँचे/पदस्थ|विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/साँचे/पदस्थ]]''' पर हो रही है। इस चर्चा में भाग लेने के लिये आपका स्वागत है। नामांकनकर्ता ने नामांकन करते समय निम्न कारण प्रदान किया है: <center>साँचे का औचित्य, उपयोगिता एवं नीतिसम्मतता स्पष्ट नहीं।</center> कृपया इस नामांकन का उत्तर चर्चा पृष्ठ पर ही दें। चर्चा के दौरान आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। परंतु जब तक चर्चा जारी है, कृपया पृष्ठ से नामांकन साँचा ना हटाएँ।--[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 18:04, 15 मार्च 2025 (UTC) == [[:साँचा:विधायक प्रविष्टि|साँचा:विधायक प्रविष्टि]] पृष्ठ का [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकन == नमस्कार, [[:साँचा:विधायक प्रविष्टि|साँचा:विधायक प्रविष्टि]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकित किया गया है। इस बारे में चर्चा '''[[:विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/साँचे/पदस्थ|विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/साँचे/पदस्थ]]''' पर हो रही है। इस चर्चा में भाग लेने के लिये आपका स्वागत है। नामांकनकर्ता ने नामांकन करते समय निम्न कारण प्रदान किया है: <center>साँचे का औचित्य, उपयोगिता एवं नीतिसम्मतता स्पष्ट नहीं।</center> कृपया इस नामांकन का उत्तर चर्चा पृष्ठ पर ही दें। चर्चा के दौरान आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। परंतु जब तक चर्चा जारी है, कृपया पृष्ठ से नामांकन साँचा ना हटाएँ।--[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 18:08, 15 मार्च 2025 (UTC) == [[:सदस्य:Riteze|सदस्य:Riteze]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[File:Ambox warning pn.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:सदस्य:Riteze|सदस्य:Riteze]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है। परीक्षण पृष्ठ यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> यदि यह पृष्ठ हटा दिया गया है, तो आप [[वि:चौपाल|चौपाल]] पर इस पृष्ठ को अपने सदस्य उप-पृष्ठ में डलवाने, अथवा इसकी सामग्री ई-मेल द्वारा प्राप्त करने हेतु अनुरोध कर सकते हैं। <span style="color:gold;">★</span>[[user: Ritikpraj|<u><span style="color: brown;">Ritik Prajapati</span></u>]]<span style="color:gold;">★</span> • [[User talk: Ritikpraj|<span style="color:tan;">✉</span>]] • 16:29, 18 मार्च 2025 (UTC) == [[:साँचा:निर्वाचित|साँचा:निर्वाचित]] पृष्ठ का [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकन == नमस्कार, [[:साँचा:निर्वाचित|साँचा:निर्वाचित]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकित किया गया है। इस बारे में चर्चा '''[[:विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/साँचे/पदस्थ|विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/साँचे/पदस्थ]]''' पर हो रही है। इस चर्चा में भाग लेने के लिये आपका स्वागत है। नामांकनकर्ता ने नामांकन करते समय निम्न कारण प्रदान किया है: <center>साँचे का औचित्य, उपयोगिता एवं नीतिसम्मतता स्पष्ट नहीं।</center> कृपया इस नामांकन का उत्तर चर्चा पृष्ठ पर ही दें। चर्चा के दौरान आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। परंतु जब तक चर्चा जारी है, कृपया पृष्ठ से नामांकन साँचा ना हटाएँ।--[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 20:50, 18 मार्च 2025 (UTC) == श्रेणीकरण == नमस्ते Riteze जी, कुछ दिनों पूर्व शायद आप श्रेणीकरण का कार्य कर रहे थे। इस दौरान आपके द्वारा किये गये निम्नलिखित श्रेणीकरण [https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=श्रेणी:1185_में_जन्मे_लोग&action=history 1], [https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=श्रेणी:1622_में_जन्म&action=history 2], [https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=श्रेणी:1650_में_निधन&action=history 3], [https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=श्रेणी:1979_में_निधन&action=history 4], [https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=श्रेणी:1961_में_जन्म_लोग&action=history 5], [https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=श्रेणी:1991_में_निधन&action=history 6] इत्यादि दुबारा समीक्षा योग्य हैं। श्रेणी नहीं लगी है किसी पृष्ठ पर तो उसे खोजना आसान है, इस तरह की श्रेणी लगा के छोड़ देंगे तो उन्हें खोजना और सुधारना दोनों ही लगभग असंभव हो जायेगा। अतः या तो श्रेणी बनाने और लगाने को ठीक से समझ लें, अन्यथा इस तरह से श्रेणीकरण न करें।--[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 02:01, 27 मार्च 2025 (UTC) :बताए गए संपादन पूर्ववत्त कर दिए गए हैं। -[[User Talk:Riteze|<span style="color:green;">Riteze</span><sup>वार्ता</sup>]] 03:13, 27 मार्च 2025 (UTC) == [[:श्रेणी:ए आई सामग्री|श्रेणी:ए आई सामग्री]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[Image:Desc-i.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:श्रेणी:ए आई सामग्री|श्रेणी:ए आई सामग्री]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#व2|मापदंड व2]] के&nbsp;अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है।<center>'''[[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#व2|व2]]{{*}} परीक्षण पृष्ठ'''</center> इसमें वे पृष्ठ आते हैं जिन्हें परीक्षण के लिये बनाया गया है। यदि आपने यह पृष्ठ परीक्षण के लिये बनाया था तो उसके लिये [[वि:प्रयोगस्थल|प्रयोगस्थल]] का उपयोग करें। यदि आप विकिपीडिया पर हिन्दी टाइप करना सीखना चाहते हैं तो [[विकिपीडिया:देवनागरी में कैसे टंकण करें?|देवनागरी में कैसे टाइप करें]] पृष्ठ देखें। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> <!-- Template:Db-csd-notice-custom --> <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 13:40, 31 मार्च 2025 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-14</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W14"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/14|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * The Editing team is working on a new [[mw:Special:MyLanguage/Edit Check|Edit check]]: [[mw:Special:MyLanguage/Edit check#26 March 2025|Peacock check]]. This check's goal is to identify non-neutral terms while a user is editing a wikipage, so that they can be informed that their edit should perhaps be changed before they publish it. This project is at the early stages, and the team is looking for communities' input: [[phab:T389445|in this Phabricator task]], they are gathering on-wiki policies, templates used to tag non-neutral articles, and the terms (jargon and keywords) used in edit summaries for the languages they are currently researching. You can participate by editing the table on Phabricator, commenting on the task, or directly messaging [[m:user:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]]. * [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Platform Team/SUL3|Single User Login]] has now been updated on all wikis to move login and account creation to a central domain. This makes user login compatible with browser restrictions on cross-domain cookies, which have prevented users of some browsers from staying logged in. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:35}} community-submitted {{PLURAL:35|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * Starting on March 31st, the MediaWiki Interfaces team will begin a limited release of generated OpenAPI specs and a SwaggerUI-based sandbox experience for [[mw:Special:MyLanguage/API:REST API|MediaWiki REST APIs]]. They invite developers from a limited group of non-English Wikipedia communities (Arabic, German, French, Hebrew, Interlingua, Dutch, Chinese) to review the documentation and experiment with the sandbox in their preferred language. In addition to these specific Wikipedia projects, the sandbox and OpenAPI spec will be available on the [[testwiki:Special:RestSandbox|on the test wiki REST Sandbox special page]] for developers with English as their preferred language. During the preview period, the MediaWiki Interfaces Team also invites developers to [[mw:MediaWiki Interfaces Team/Feature Feedback/REST Sandbox|share feedback about your experience]]. The preview will last for approximately 2 weeks, after which the sandbox and OpenAPI specs will be made available across all wiki projects. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.23|MediaWiki]] '''In depth''' * Sometimes a small, [[gerrit:c/operations/cookbooks/+/1129184|one line code change]] can have great significance: in this case, it means that for the first time in years we're able to run all of the stack serving <bdi lang="en" dir="ltr">[http://maps.wikimedia.org/ maps.wikimedia.org]</bdi> - a host dedicated to serving our wikis and their multi-lingual maps needs - from a single core datacenter, something we test every time we perform a [[m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|datacenter switchover]]. This is important because it means that in case one of our datacenters is affected by a catastrophe, we'll still be able to serve the site. This change is the result of [[phab:T216826|extensive work]] by two developers on porting the last component of the maps stack over to [[w:en:Kubernetes|kubernetes]], where we can allocate resources more efficiently than before, thus we're able to withstand more traffic in a single datacenter. This work involved a lot of complicated steps because this software, and the software libraries it uses, required many long overdue upgrades. This type of work makes the Wikimedia infrastructure more sustainable. '''Meetings and events''' * [[mw:Special:MyLanguage/MediaWiki Users and Developers Workshop Spring 2025|MediaWiki Users and Developers Workshop Spring 2025]] is happening in Sandusky, USA, and online, from 14–16 May 2025. The workshop will feature discussions around the usage of MediaWiki software by and within companies in different industries and will inspire and onboard new users. Registration and presentation signup is now available at the workshop's website. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/14|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W14"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:03, 1 अप्रैल 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28473566 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-15</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W15"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/15|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * From now on, [[m:Special:MyLanguage/Interface administrators|interface admins]] and [[m:Special:MyLanguage/Central notice administrators|centralnotice admins]] are technically required to enable [[m:Special:MyLanguage/Help:Two-factor authentication|two-factor authentication]] before they can use their privileges. In the future this might be expanded to more groups with advanced user-rights. [https://phabricator.wikimedia.org/T150898] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:20}} community-submitted {{PLURAL:20|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * The Design System Team is preparing to release the next major version of Codex (v2.0.0) on April 29. Editors and developers who use CSS from Codex should see the [[mw:Codex/Release Timeline/2.0|2.0 overview documentation]], which includes guidance related to a few of the breaking changes such as <code dir=ltr style="white-space: nowrap;">font-size</code>, <code dir=ltr style="white-space: nowrap;">line-height</code>, and <code dir=ltr style="white-space: nowrap;">size-icon</code>. * The results of the [[mw:Developer Satisfaction Survey/2025|Developer Satisfaction Survey (2025)]]  are now available. Thank you to all participants. These results help the Foundation decide what to work on next and to review what they recently worked on. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.24|MediaWiki]] '''Meetings and events''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2025|2025 Wikimedia Hackathon]] will take place in Istanbul, Turkey, between 2–4 May. Registration for attending the in-person event will close on 13 April. Before registering, please note the potential need for a [https://www.mfa.gov.tr/turkish-representations.en.mfa visa] or [https://www.mfa.gov.tr/visa-information-for-foreigners.en.mfa e-visa] to enter the country. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/15|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W15"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 18:51, 7 अप्रैल 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28507470 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:UOzurumba (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == कारण बतायें == नमस्ते Riteze जी, आपको रायता फैलाना शब्द बुरा लगता है लेकिन क्या आपको पता है कि आप इधर-उधर कुछ भी लिखकर छोड़ दे रहे हो? आपने {{tl|Clickable Button}} को बिना किसी उचित कारण के नामांकित किया लेकिन जब मैंने वार्ता पृष्ठ पर जानकारी मांगी तो आपने उत्तर देना उचित नहीं समझा। ऐसा ही आपने विभिन्न स्थानान्तरण अनुरोध और अन्य स्थानों पर कर रखा है। क्या आपकी भविष्य में उत्तर देने और नियमावली के अनुरूप चलने की कोई योजना है? [[सदस्य:Sanjeev bot|Sanjeev bot]] ([[सदस्य वार्ता:Sanjeev bot|वार्ता]]) 06:33, 8 अप्रैल 2025 (UTC) {{subst:db-nouser-notice|सदस्य वार्ता:2409:4085:2E8E:6EA:0:0:7048:7608|nowelcome=yes|{{{key1}}}={{{value1}}}|{{{key2}}}={{{value2}}}|{{{key3}}}={{{value3}}}}}<!-- Template:Db-csd-notice-custom --> <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:38, 8 अप्रैल 2025 (UTC) :माफ कीजिएगा, मेरे पास नोटिफिकेशन नहीं आया था, न उस संदेश का न इस संदेश का। इस सांचे के doc पृष्ठ दिए गए उदाहरणों में बटन छप ही नही रहा है, इसलिए non functional template के लिए नामांकित किया था। [[विशेष:योगदान/2402:8100:2B83:FE3B:E7C8:56F2:ADC3:8331|2402:8100:2B83:FE3B:E7C8:56F2:ADC3:8331]] ([[सदस्य वार्ता:2402:8100:2B83:FE3B:E7C8:56F2:ADC3:8331|वार्ता]]) 17:43, 2 जून 2025 (UTC) == [[:सदस्य वार्ता:2409:4085:2E8E:6EA:0:0:7048:7608|सदस्य वार्ता:2409:4085:2E8E:6EA:0:0:7048:7608]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[File:Ambox warning pn.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:सदस्य वार्ता:2409:4085:2E8E:6EA:0:0:7048:7608|सदस्य वार्ता:2409:4085:2E8E:6EA:0:0:7048:7608]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#स2|मापदंड स2]] के&nbsp;अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है।<center>'''[[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#स2|स2]]{{*}} अस्तित्वहीन सदस्यों के सदस्य पृष्ठ अथवा उपपृष्ठ'''</center> ऐसे सदस्यों के पृष्ठ, वार्ता पृष्ठ अथवा उपपृष्ठ जो विकिपीडिया पर पंजीकृत नहीं हैं; इस मापदंड के अंतर्गत शीघ्र हटाए जा सकते हैं। यदि आपको सदस्य नामस्थान में प्रयोग इत्यादि हेतु कोई कार्य करने हैं तो कृपया अपने सदस्य पृष्ठ के उप-पृष्ठों में करें। यदि यह पृष्ठ आपके लिये उपयोगी है तो आप अपने सदस्य उप-पृष्ठ के रूप में इसके स्थानान्तरण का अनुरोध इसके वार्ता पृष्ठ पर कर सकते हैं। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> यदि यह पृष्ठ हटा दिया गया है, तो आप [[वि:चौपाल|चौपाल]] पर इस पृष्ठ को अपने सदस्य उप-पृष्ठ में डलवाने, अथवा इसकी सामग्री ई-मेल द्वारा प्राप्त करने हेतु अनुरोध कर सकते हैं।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:39, 8 अप्रैल 2025 (UTC) {{subst:db-nouser-notice|सदस्य वार्ता:2401:4900:55AC:2EFD:C26:8BFF:FE14:9AE0|nowelcome=yes|{{{key1}}}={{{value1}}}|{{{key2}}}={{{value2}}}|{{{key3}}}={{{value3}}}}}<!-- Template:Db-csd-notice-custom --> <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:42, 8 अप्रैल 2025 (UTC) {{subst:db-nouser-notice|सदस्य वार्ता:103.172.132.136|nowelcome=yes|{{{key1}}}={{{value1}}}|{{{key2}}}={{{value2}}}|{{{key3}}}={{{value3}}}}}<!-- Template:Db-csd-notice-custom --> <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:44, 8 अप्रैल 2025 (UTC) {{subst:db-nouser-notice|सदस्य वार्ता:2409:40E3:4B:B174:5401:58FF:FE31:38EB|nowelcome=yes|{{{key1}}}={{{value1}}}|{{{key2}}}={{{value2}}}|{{{key3}}}={{{value3}}}}}<!-- Template:Db-csd-notice-custom --> <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:45, 8 अप्रैल 2025 (UTC) == [[:सदस्य वार्ता:2401:4900:55AC:2EFD:C26:8BFF:FE14:9AE0|सदस्य वार्ता:2401:4900:55AC:2EFD:C26:8BFF:FE14:9AE0]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[File:Ambox warning pn.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:सदस्य वार्ता:2401:4900:55AC:2EFD:C26:8BFF:FE14:9AE0|सदस्य वार्ता:2401:4900:55AC:2EFD:C26:8BFF:FE14:9AE0]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#स2|मापदंड स2]] के&nbsp;अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है।<center>'''[[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#स2|स2]]{{*}} अस्तित्वहीन सदस्यों के सदस्य पृष्ठ अथवा उपपृष्ठ'''</center> ऐसे सदस्यों के पृष्ठ, वार्ता पृष्ठ अथवा उपपृष्ठ जो विकिपीडिया पर पंजीकृत नहीं हैं; इस मापदंड के अंतर्गत शीघ्र हटाए जा सकते हैं। यदि आपको सदस्य नामस्थान में प्रयोग इत्यादि हेतु कोई कार्य करने हैं तो कृपया अपने सदस्य पृष्ठ के उप-पृष्ठों में करें। यदि यह पृष्ठ आपके लिये उपयोगी है तो आप अपने सदस्य उप-पृष्ठ के रूप में इसके स्थानान्तरण का अनुरोध इसके वार्ता पृष्ठ पर कर सकते हैं। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> यदि यह पृष्ठ हटा दिया गया है, तो आप [[वि:चौपाल|चौपाल]] पर इस पृष्ठ को अपने सदस्य उप-पृष्ठ में डलवाने, अथवा इसकी सामग्री ई-मेल द्वारा प्राप्त करने हेतु अनुरोध कर सकते हैं।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:45, 8 अप्रैल 2025 (UTC) == [[:सदस्य वार्ता:103.172.132.136|सदस्य वार्ता:103.172.132.136]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[File:Ambox warning pn.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:सदस्य वार्ता:103.172.132.136|सदस्य वार्ता:103.172.132.136]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#स2|मापदंड स2]] के&nbsp;अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है।<center>'''[[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#स2|स2]]{{*}} अस्तित्वहीन सदस्यों के सदस्य पृष्ठ अथवा उपपृष्ठ'''</center> ऐसे सदस्यों के पृष्ठ, वार्ता पृष्ठ अथवा उपपृष्ठ जो विकिपीडिया पर पंजीकृत नहीं हैं; इस मापदंड के अंतर्गत शीघ्र हटाए जा सकते हैं। यदि आपको सदस्य नामस्थान में प्रयोग इत्यादि हेतु कोई कार्य करने हैं तो कृपया अपने सदस्य पृष्ठ के उप-पृष्ठों में करें। यदि यह पृष्ठ आपके लिये उपयोगी है तो आप अपने सदस्य उप-पृष्ठ के रूप में इसके स्थानान्तरण का अनुरोध इसके वार्ता पृष्ठ पर कर सकते हैं। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> यदि यह पृष्ठ हटा दिया गया है, तो आप [[वि:चौपाल|चौपाल]] पर इस पृष्ठ को अपने सदस्य उप-पृष्ठ में डलवाने, अथवा इसकी सामग्री ई-मेल द्वारा प्राप्त करने हेतु अनुरोध कर सकते हैं।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:45, 8 अप्रैल 2025 (UTC) {{subst:db-nouser-notice|सदस्य वार्ता:103.162.178.238|nowelcome=yes|{{{key1}}}={{{value1}}}|{{{key2}}}={{{value2}}}|{{{key3}}}={{{value3}}}}}<!-- Template:Db-csd-notice-custom --> <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:46, 8 अप्रैल 2025 (UTC) == [[:सदस्य वार्ता:2409:40E3:4B:B174:5401:58FF:FE31:38EB|सदस्य वार्ता:2409:40E3:4B:B174:5401:58FF:FE31:38EB]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[File:Ambox warning pn.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:सदस्य वार्ता:2409:40E3:4B:B174:5401:58FF:FE31:38EB|सदस्य वार्ता:2409:40E3:4B:B174:5401:58FF:FE31:38EB]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#स2|मापदंड स2]] के&nbsp;अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है।<center>'''[[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#स2|स2]]{{*}} अस्तित्वहीन सदस्यों के सदस्य पृष्ठ अथवा उपपृष्ठ'''</center> ऐसे सदस्यों के पृष्ठ, वार्ता पृष्ठ अथवा उपपृष्ठ जो विकिपीडिया पर पंजीकृत नहीं हैं; इस मापदंड के अंतर्गत शीघ्र हटाए जा सकते हैं। यदि आपको सदस्य नामस्थान में प्रयोग इत्यादि हेतु कोई कार्य करने हैं तो कृपया अपने सदस्य पृष्ठ के उप-पृष्ठों में करें। यदि यह पृष्ठ आपके लिये उपयोगी है तो आप अपने सदस्य उप-पृष्ठ के रूप में इसके स्थानान्तरण का अनुरोध इसके वार्ता पृष्ठ पर कर सकते हैं। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> यदि यह पृष्ठ हटा दिया गया है, तो आप [[वि:चौपाल|चौपाल]] पर इस पृष्ठ को अपने सदस्य उप-पृष्ठ में डलवाने, अथवा इसकी सामग्री ई-मेल द्वारा प्राप्त करने हेतु अनुरोध कर सकते हैं।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:46, 8 अप्रैल 2025 (UTC) == [[:सदस्य वार्ता:103.162.178.238|सदस्य वार्ता:103.162.178.238]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[File:Ambox warning pn.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:सदस्य वार्ता:103.162.178.238|सदस्य वार्ता:103.162.178.238]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#स2|मापदंड स2]] के&nbsp;अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है।<center>'''[[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#स2|स2]]{{*}} अस्तित्वहीन सदस्यों के सदस्य पृष्ठ अथवा उपपृष्ठ'''</center> ऐसे सदस्यों के पृष्ठ, वार्ता पृष्ठ अथवा उपपृष्ठ जो विकिपीडिया पर पंजीकृत नहीं हैं; इस मापदंड के अंतर्गत शीघ्र हटाए जा सकते हैं। यदि आपको सदस्य नामस्थान में प्रयोग इत्यादि हेतु कोई कार्य करने हैं तो कृपया अपने सदस्य पृष्ठ के उप-पृष्ठों में करें। यदि यह पृष्ठ आपके लिये उपयोगी है तो आप अपने सदस्य उप-पृष्ठ के रूप में इसके स्थानान्तरण का अनुरोध इसके वार्ता पृष्ठ पर कर सकते हैं। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> यदि यह पृष्ठ हटा दिया गया है, तो आप [[वि:चौपाल|चौपाल]] पर इस पृष्ठ को अपने सदस्य उप-पृष्ठ में डलवाने, अथवा इसकी सामग्री ई-मेल द्वारा प्राप्त करने हेतु अनुरोध कर सकते हैं।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 17:46, 8 अप्रैल 2025 (UTC) == लेखों में रखरखाव टैग == नमस्ते Riteze जी, आपके द्वारा कई लेखों में रखरखाव टैग लगाये गये हैं। मैंने सभी की जाँच नहीं की है। लेकिन अभी आपने मेरे द्वारा सुधारे जा रहे एक लेख में भी [https://hi.wikipedia.org/w/index.php?title=वाताग्र&diff=prev&oldid=6395233 ऐसा टैग लगाया] है, जिसे देखकर मुझे समझ में नहीं आया कि आप क्या चाहते हैं? क्या आप स्पष्ट करेंगे? क्या बाक़ी जगहों पर भी इसी तरह बिना सोचे समझे टैग लगा रहे हैं?--[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 17:05, 10 अप्रैल 2025 (UTC) :लगाया गया टैग [[special:diff/6398057|हटा कर सुधार किया]]। [[विशेष:योगदान/2402:8100:2B83:FE3B:B3C2:4071:259C:81D8|2402:8100:2B83:FE3B:B3C2:4071:259C:81D8]] ([[सदस्य वार्ता:2402:8100:2B83:FE3B:B3C2:4071:259C:81D8|वार्ता]]) 17:11, 2 जून 2025 (UTC) == [[:मद्रास के महाधिवक्ता|मद्रास के महाधिवक्ता]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[File:Ambox warning pn.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:मद्रास के महाधिवक्ता|मद्रास के महाधिवक्ता]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है। व2: परीक्षण पृष्ठ; सम्भवतः श्रेणी बनाने की कोशिश में लेख बन गया। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> यदि यह पृष्ठ हटा दिया गया है, तो आप [[वि:चौपाल|चौपाल]] पर इस पृष्ठ को अपने सदस्य उप-पृष्ठ में डलवाने, अथवा इसकी सामग्री ई-मेल द्वारा प्राप्त करने हेतु अनुरोध कर सकते हैं।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 08:04, 12 अप्रैल 2025 (UTC) :उम्मीद है कि इस पृष्ठ को हटाते समय इससे जुड़ी लाल हो चुकी कड़ियों को भी हटा दिया गया होगा। -[[सदस्य:Riteze|Riteze]]([[User Talk:Riteze|वार्ता]]) 03:59, 19 अप्रैल 2025 (UTC) == [[:केरल के मंदिर|केरल के मंदिर]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[File:Ambox warning pn.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:केरल के मंदिर|केरल के मंदिर]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है। व2: परीक्षण पृष्ठ; सम्भवतः श्रेणी बनाने की कोशिश में लेख बन गया। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> यदि यह पृष्ठ हटा दिया गया है, तो आप [[वि:चौपाल|चौपाल]] पर इस पृष्ठ को अपने सदस्य उप-पृष्ठ में डलवाने, अथवा इसकी सामग्री ई-मेल द्वारा प्राप्त करने हेतु अनुरोध कर सकते हैं।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 08:04, 12 अप्रैल 2025 (UTC) :उम्मीद है कि इस पृष्ठ को हटाते समय इससे जुड़ी लाल हो चुकी कड़ियों को भी हटा दिया गया होगा। -[[सदस्य:Riteze|Riteze]]([[User Talk:Riteze|वार्ता]]) 03:59, 19 अप्रैल 2025 (UTC) == [[:बंगाल के लेखक|बंगाल के लेखक]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[File:Ambox warning pn.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:बंगाल के लेखक|बंगाल के लेखक]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है। व2: परीक्षण पृष्ठ; सम्भवतः श्रेणी बनाने की कोशिश में लेख बन गया। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> यदि यह पृष्ठ हटा दिया गया है, तो आप [[वि:चौपाल|चौपाल]] पर इस पृष्ठ को अपने सदस्य उप-पृष्ठ में डलवाने, अथवा इसकी सामग्री ई-मेल द्वारा प्राप्त करने हेतु अनुरोध कर सकते हैं।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 08:15, 12 अप्रैल 2025 (UTC) :उम्मीद है कि इस पृष्ठ को हटाते समय इससे जुड़ी लाल हो चुकी कड़ियों को भी हटा दिया गया होगा। -[[सदस्य:Riteze|Riteze]]([[User Talk:Riteze|वार्ता]]) 04:00, 19 अप्रैल 2025 (UTC) == [[:गुजरात के मंदिर|गुजरात के मंदिर]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[File:Ambox warning pn.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:गुजरात के मंदिर|गुजरात के मंदिर]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है। व2: परीक्षण पृष्ठ; सम्भवतः श्रेणी बनाने की कोशिश में लेख बन गया। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> यदि यह पृष्ठ हटा दिया गया है, तो आप [[वि:चौपाल|चौपाल]] पर इस पृष्ठ को अपने सदस्य उप-पृष्ठ में डलवाने, अथवा इसकी सामग्री ई-मेल द्वारा प्राप्त करने हेतु अनुरोध कर सकते हैं।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 08:15, 12 अप्रैल 2025 (UTC) :उम्मीद है कि इस पृष्ठ को हटाते समय इससे जुड़ी लाल हो चुकी कड़ियों को भी हटा दिया गया होगा। -[[सदस्य:Riteze|Riteze]]([[User Talk:Riteze|वार्ता]]) 04:00, 19 अप्रैल 2025 (UTC) == [[:भारत के गणितज्ञ|भारत के गणितज्ञ]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[File:Ambox warning pn.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:भारत के गणितज्ञ|भारत के गणितज्ञ]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है। व2: परीक्षण पृष्ठ; सम्भवतः श्रेणी बनाने की कोशिश में लेख बन गया। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> यदि यह पृष्ठ हटा दिया गया है, तो आप [[वि:चौपाल|चौपाल]] पर इस पृष्ठ को अपने सदस्य उप-पृष्ठ में डलवाने, अथवा इसकी सामग्री ई-मेल द्वारा प्राप्त करने हेतु अनुरोध कर सकते हैं।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 08:15, 12 अप्रैल 2025 (UTC) :उम्मीद है कि इस पृष्ठ को हटाते समय इससे जुड़ी लाल हो चुकी कड़ियों को भी हटा दिया गया होगा। -[[सदस्य:Riteze|Riteze]]([[User Talk:Riteze|वार्ता]]) 04:00, 19 अप्रैल 2025 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-16</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W16"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/16|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * Later this week, the default thumbnail size will be increased from 220px to 250px. This changes how pages are shown in all wikis and has been requested by some communities for many years, but wasn't previously possible due to technical limitations. [https://phabricator.wikimedia.org/T355914] * File thumbnails are now stored in discrete sizes. If a page specifies a thumbnail size that's not among the standard sizes (20, 40, 60, 120, 250, 330, 500, 960), then MediaWiki will pick the closest larger thumbnail size but will tell the browser to downscale it to the requested size. In these cases, nothing will change visually but users might load slightly larger images. If it doesn't matter which thumbnail size is used in a page, please pick one of the standard sizes to avoid the extra in-browser down-scaling step. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Help:Images#Thumbnail_sizes][https://phabricator.wikimedia.org/T355914] '''Updates for editors''' * The Wikimedia Foundation are working on a system called [[m:Edge Uniques|Edge Uniques]] which will enable [[:w:en:A/B testing|A/B testing]], help protect against [[:w:en:Denial-of-service attack|Distributed denial-of-service attacks]] (DDoS attacks), and make it easier to understand how many visitors the Wikimedia sites have. This is so that they can more efficiently build tools which help readers, and make it easier for readers to find what they are looking for. * To improve security for users, a small percentage of logins will now require that the account owner input a one-time password [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:EmailAuth|emailed to their account]]. It is recommended that you [[Special:Preferences#mw-prefsection-personal-email|check]] that the email address on your account is set correctly, and that it has been confirmed, and that you have an email set for this purpose. [https://phabricator.wikimedia.org/T390662] * "Are you interested in taking a short survey to improve tools used for reviewing or reverting edits on your Wiki?" This question will be [[phab:T389401|asked at 7 wikis starting next week]], on Recent Changes and Watchlist pages. The [[mw:Special:MyLanguage/Moderator Tools|Moderator Tools team]] wants to know more about activities that involve looking at new edits made to your Wikimedia project, and determining whether they adhere to your project's policies. * On April 15, the full Wikidata graph will no longer be supported on <bdi lang="zxx" dir="ltr">[https://query.wikidata.org/ query.wikidata.org]</bdi>. After this date, scholarly articles will be available through <bdi lang="zxx" dir="ltr" style="white-space:nowrap;">[https://query-scholarly.wikidata.org/ query-scholarly.wikidata.org]</bdi>, while the rest of the data hosted on Wikidata will be available through the <bdi lang="zxx" dir="ltr">[https://query.wikidata.org/ query.wikidata.org]</bdi> endpoint. This is part of the scheduled split of the Wikidata Graph, which was [[d:Special:MyLanguage/Wikidata:SPARQL query service/WDQS backend update/September 2024 scaling update|announced in September 2024]]. More information is [[d:Wikidata:SPARQL query service/WDQS graph split|available on Wikidata]]. * The latest quarterly [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Newsletter/First quarter of 2025|Wikimedia Apps Newsletter]] is now available. It covers updates, experiments, and improvements made to the Wikipedia mobile apps. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:30}} community-submitted {{PLURAL:30|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * The latest quarterly [[mw:Technical Community Newsletter/2025/April|Technical Community Newsletter]] is now available. This edition includes: an invitation for tool maintainers to attend the Toolforge UI Community Feedback Session on April 15th; recent community metrics; and recent technical blog posts. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.25|MediaWiki]] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/16|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W16"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:22, 15 अप्रैल 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28540654 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == धन्यवाद और अनुरोध == आदरनीय Riteze जी, यदि आप मेरे सदस्यपृष्ठ को देखें तो आपको पता चलेगा कि हिन्दी विकि से मैं कितना जुड़ा हूँ। मेरे किसी भी रचनात्मक योगदान पर हिन्दी के किसी प्रबंधक ने प्रशंसा नहीं की। बस नुक़्स निकालते रहते हैं। एक समय पर इन लोगों ने मेरे और मेरे स्वर्गीय माता-पिता को तक गाली दी है। ऐसे में आपसे अनुरोध है कि कृपया मेरे हाल के योगदानों की समीक्षा कीजिए और जहाँ हिन्दी विकि का हित उचित लगे, वहाँ किसी लेख, पाठ या शीर्षक में बदलाव कीजिए। आपने कुछ काम बिना कहे ही कर दिया है, इसके लिए आपका आभार और सहृदय धन्यवाद। --[[सदस्य:Hindustanilanguage|मुज़म्मिल]] ([[सदस्य वार्ता:Hindustanilanguage|वार्ता]]) 04:49, 18 अप्रैल 2025 (UTC) == चेतावनी : आपके सदस्य वार्ता सन्देश == Riteze जी नमस्ते, आपके संपादनों में मैंने देखा है आप बहुत से सदस्यों को ऐसे संदेश भेज रहे जिनमें आप प्रबंधकीय कार्य की समीक्षा कारने का अनुरोध रहे हैं। इस के लिए आपने कुछ त्वरित सबस्टीच्यूट होने वाले संदेश भी अपने व्यक्तिगत नामस्थान में बना रखे हैं। एकाध बातें आपको स्पष्ट कर दूँ: # विकिपीडिया [[वि:लोकतंत्रनहीं|लोकतंत्र नहीं है]], यहाँ [[वि:आम सहमति|आम सहमति]] से कार्य होते हैं। अतः आप अपने जो कार्य करने की इच्छा रखते हैं, आपत्ति होने के बाद उनपे आम सहमति हासिल करने की कोशिस करें, न कि उन्हें येन-केन-प्रकारेण लागू करने की। यहाँ मतदान नहीं होते। जैसा आपने केवल प्रबंधकीय निर्णयों पर आपत्ति जताने की कोशिस में बिभिन्न हहेच पन्नों पे भी किया है। # विकिपीडिया [[वि:अराजकतानहीं|अराजकता या अव्यवस्थित पूर्ण नहीं है]] जहाँ आप को मन करेगा तो कोई भी समीक्षा या शोध शुरू कर देंगे। हम यहाँ ज्ञानकोश बनाने के उदेश्य से हैं। मनमानी करने के लिए नहीं। जैसा कि आप अपने मनमर्जी से समीक्षा प्रणाली विकसित करने के नाम पे कर रहे। # विकिपीडिया [[वि:युद्धक्षेत्रनहीं|युद्ध क्षेत्र नहीं है]] जैसा आप हहेच में केवल विरोध गिनाने के लिए विरोध किये, या अभी केवल कुछ चुने हुए सदस्यों को प्रबंधकों की समीक्षा करने हेतु आमंत्रित करके कर रहे हैं। मैं देख रहा हूँ की आप चिह्नित करके उन सदस्यों को संदेश भेज कर उकसाने का प्रयास कर रहे जिनके लेख हटाये गए या जिनकी वार्ता में अनुरोध निरस्त किये गए। जो स्पष्ट रूप से एकपक्षीय वोट हासिल करने या गुटबाजी जैसा कार्य चिह्नित किया जा सकता है। मैं आपको चौपाल पर भी चर्चा में बता चुका हूँ की आप [[विकिपीडिया:चौपाल/प्रबंधक समीक्षा|इस तरह के पृष्ठ]] या ऐसी कोई व्यवस्था अपनी इच्छानुसार यादृच्छिक रूप से नहीं निर्मित कर सकते हैं। आप फिर भी मनमानी किये जा रहे हैं। कृपया इसे मेरी ओर से चेतावनी समझें और गंभीरता से लें। आपके सकारात्मक योगदानों का हमेशा स्वागत है, परंतु अगर आप इस तरह की मनमानी करना जारी रखेंगे तो आपको संपादन करने से रोकना ही विकल्प रह जाएगा। मेरी ओर से यह अंतिम प्रयास है आपको समझाने का। आगे आपने ऐसा कोई कार्य किया तो मैं आपको संपादन करने से रोक दूँगा। आशा करता हूँ आप बात समझने को तैयार होंगे।--[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 08:29, 18 अप्रैल 2025 (UTC) :हालांकि मैं सिर्फ सदस्यों के विचार जानना चाह रहा था (मतदान या युद्ध इत्यादि का मेरा कोई उद्देश्य नहीं था), फिर भी एक पृष्ठ पर सभी आपत्तियां दर्ज करवाने का कार्यक्रम यहीं समाप्त कर रहा हूं। धन्यवाद। -[[सदस्य:Riteze|Riteze]]([[User Talk:Riteze|वार्ता]]) 09:24, 18 अप्रैल 2025 (UTC) == [[:विकिपीडिया:चौपाल/प्रबंधक समीक्षा|विकिपीडिया:चौपाल/प्रबंधक समीक्षा]] पृष्ठ का [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकन == नमस्कार, [[:विकिपीडिया:चौपाल/प्रबंधक समीक्षा|विकिपीडिया:चौपाल/प्रबंधक समीक्षा]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के अंतर्गत [[वि:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा|हटाने हेतु चर्चा]] के लिये नामांकित किया गया है। इस बारे में चर्चा '''[[:विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/अन्य/विकिपीडिया:चौपाल/प्रबंधक समीक्षा|विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/अन्य/विकिपीडिया:चौपाल/प्रबंधक समीक्षा]]''' पर हो रही है। इस चर्चा में भाग लेने के लिये आपका स्वागत है। नामांकनकर्ता ने नामांकन करते समय निम्न कारण प्रदान किया है: <center>बिना किसी [[वि:आम सहमति|आम सहमति]] के मनमाना ढंग से निर्मित प्रोसीज़र अथवा व्यवस्था संबंधी पृष्ठ। उपयोग [[वि:युद्धनहीं|ग़लत उद्देश्य से]] सदस्यों को प्रेरित करना मात्र दिख रहा।</center> कृपया इस नामांकन का उत्तर चर्चा पृष्ठ पर ही दें। चर्चा के दौरान आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। परंतु जब तक चर्चा जारी है, कृपया पृष्ठ से नामांकन साँचा ना हटाएँ। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 08:33, 18 अप्रैल 2025 (UTC) == अवरोध सूचना == Riteze जी, आपको समझाने के बावजूद आप लगातार दूसरे सदस्यों को परेशान करने वाले संदेश भेजे जा रहे हैं। आपके वर्तमान संपादनों को देखते हुए यह कहीं से नहीं लग रहा कि आप यहाँ ज्ञानकोश में अभिवृद्धि में योगदान करने हेतु इच्छुक हैं, बल्कि अपनी समझ से यहाँ ऐसे कार्यों में ही अधिक संलग्न हैं जिनसे दूसरों को परेशानी हो। अतः आपके संपादनों को विघटनकारी मानते हुए आपको अनिश्चितकाल के लिए अवरोधित किया जाता है। आपके निजी सदस्य नामस्थान में बने ऐसे सभी संदेश भी awhहटाये जा रहे जिन्हें आपने मनमाना ढंग से त्वरित संदेश प्रेषित करने के लिए बना रखे हैं। '''प्रबंधकों के लिये''': अन्य प्रबंधकगण इस अवरोध की समीक्षा के लिए स्वतंत्र हैं। --[[User:SM7|<span style="color:#00A300">SM7</span>]]<sup>[[User talk:SM7|<small style="color:#6F00FF">--बातचीत--</small>]]</sup> 08:29, 19 अप्रैल 2025 (UTC) :जब अवरोधित कर दिया तो सदस्य उप-पृष्ठ हटाने की क्या जरूरत थी? ऐसा करके आपने मेरी मासूमियत के सबूत हटा दिए हैं। विकिपीडिया की किसी नीति में लिखा ही नहीं था कि ऐसे पृष्ठ बनाने के लिए पूर्वानुमति लेनी पड़ती है। [[सदस्य:Riteze|Riteze]]([[User Talk:Riteze|वार्ता]]) 12:49, 20 अप्रैल 2025 (UTC) == अवरोध समीक्षा == {{unblock reviewed | 1=ना किसी को परेशान किया है, न कोई विघटनकारी संपादन किया है। जिन संदेशों के आधार पर अवरोधित किया गया है, एक बार उन संदेशों को कृपया पढ़ लीजिए, वे ज्ञानकोष की अभिवृद्धि के लिए ही थे।। -[[सदस्य:Riteze|Riteze]]([[User Talk:Riteze|वार्ता]]) 14:25, 19 अप्रैल 2025 (UTC) | decline = विभिन्न प्रबन्धकों द्वारा समझाने के बाद भी सदस्य द्वारा गलती को स्वीकार भी नहीं करना। <span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 16:31, 19 अप्रैल 2025 (UTC)}} == अवरोध समीक्षा (22 अप्रैल 2025) == {{unblock reviewed | 1==कुछ अनुभवहीन सदस्यों को संपादन में सहायता करने के लिए संदेश भेजे थे। विकिपीडिया की नीतियों के पालन हेतु ध्यानाकर्षण के लिए कुछ संदेश भेजे थे। एक सदस्य (SM7) के आपत्ति व्यक्त करने पर प्रबंधक समीक्षा त्याग दी थी। किसी सदस्य ने किसी भी संदेश के लिए शिकायत या परेशानी व्यक्त नही की है तथा इन संपादनों को किसी भी तरीके से विघटनकारी नहीं कहा जा सकता है। संभवतः व्यक्तिगत सांचों के [[:wp:transclusion|transclusion]] के लिए मुझे अवरोधित किया गया है। उन सांचों में 'subst' का प्रयोग इसलिए नहीं कर सका क्योंकि उनमें #switch और #ifeq के प्रयोग के कारण ठीक से प्रतिस्थापित नहीं हो रहे थे। कृपया मुझे अवरोध-मुक्त कर दीजिए ताकि मैं {{tl|switch}} और {{tl|ifeq}} सांचों का प्रयोग करके उन्हें 'subst' के इस्तेमाल से अनुभवहीन सदस्यों की सहायता तथा विकिपीडिया की नीतियों तथा दिशानिर्देशों के पालन हेतु ध्यानाकर्षण के लिए प्रतिस्थापित कर सकूं।[[सदस्य:Riteze|Riteze]]([[User Talk:Riteze|वार्ता]]) 23:06, 21 अप्रैल 2025 (UTC)| decline = सकारात्मक योगदान की कोई अपेक्षा नहीं।<span style="color:green;">☆★</span>[[user:संजीव कुमार|<u><span style="color:Magenta;">संजीव कुमार</span></u>]] ([[User talk:संजीव कुमार|<span style="color:blue;">✉✉</span>]]) 16:50, 22 अप्रैल 2025 (UTC)}} == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-17</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W17"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/17|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Main Page|Wikifunctions]] is now integrated with [[w:dag:Solɔɣu|Dagbani Wikipedia]] since April 15. It is the first project that will be able to call [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Introduction|functions from Wikifunctions]] and integrate them in articles. A function is something that takes one or more inputs and transforms them into a desired output, such as adding up two numbers, converting miles into metres, calculating how much time has passed since an event, or declining a word into a case. Wikifunctions will allow users to do that through a simple call of [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Catalogue|a stable and global function]], rather than via a local template. [https://www.wikifunctions.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikifunctions:Status_updates/2025-04-16] * A new type of lint error has been created: [[Special:LintErrors/empty-heading|{{int:linter-category-empty-heading}}]] ([[mw:Special:MyLanguage/Help:Lint errors/empty-heading|documentation]]). The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Linter|Linter extension]]'s purpose is to identify wikitext patterns that must or can be fixed in pages and provide some guidance about what the problems are with those patterns and how to fix them. [https://phabricator.wikimedia.org/T368722] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:37}} community-submitted {{PLURAL:37|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * Following its publication on HuggingFace, the "Structured Contents" dataset, developed by Wikimedia Enterprise, is [https://enterprise.wikimedia.com/blog/kaggle-dataset/ now also available on Kaggle]. This Beta initiative is focused on making Wikimedia data more machine-readable for high-volume reusers. They are releasing this beta version in a location that open dataset communities already use, in order to seek feedback, to help improve the product for a future wider release. You can read more about the overall [https://enterprise.wikimedia.com/blog/structured-contents-snapshot-api/#open-datasets Structured Contents project], and about the [https://enterprise.wikimedia.com/blog/structured-contents-wikipedia-infobox/ first release that's freely usable]. * There is no new MediaWiki version this week. '''Meetings and events''' * The Editing and Machine Learning Teams invite interested volunteers to a video meeting to discuss [[mw:Special:MyLanguage/Edit check/Peacock check|Peacock check]], which is the latest [[mw:Special:MyLanguage/Edit check|Edit check]] that will detect "peacock" or "overly-promotional" or "non-neutral" language whilst an editor is typing. Editors who work with newcomers, or help to fix this kind of writing, or are interested in how we use artificial intelligence in our projects are encouraged to attend. The [[mw:Special:MyLanguage/Editing team/Community Conversations#Next Conversation|meeting will be on April 28, 2025]] at [https://zonestamp.toolforge.org/1745863200 18:00–19:00 UTC] and hosted on Zoom. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/17|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W17"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 20:58, 21 अप्रैल 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28578245 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-18</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W18"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/18|Translations]] are available. '''Updates for editors''' * Event organizers who host collaborative activities on [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Deployment status#Global Deployment Plan|multiple wikis]], including Bengali, Japanese, and Korean Wikipedias, will have access to the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:CampaignEvents|CampaignEvents extension]] this week. Also, admins in the Wikipedia where the extension is enabled will automatically be granted the event organizer right soon. They won't have to manually grant themselves the right before they can manage events as [[phab:T386861|requested by a community]]. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:19}} community-submitted {{PLURAL:19|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * The release of the next major version of [[mw:Special:MyLanguage/Codex|Codex]], the design system for Wikimedia, is scheduled for 29 April 2025. Technical editors will have access to the release by the week of 5 May 2025. This update will include a number of [[mw:Special:MyLanguage/Codex/Release_Timeline/2.0#Breaking_changes|breaking changes]] and minor [[mw:Special:MyLanguage/Codex/Release_Timeline/2.0#Visual_changes|visual changes]]. Instructions on handling the breaking and visual changes are documented on [[mw:Special:MyLanguage/Codex/Release Timeline/2.0#|this page]]. Pre-release testing is reported in [[phab:T386298|T386298]], with post-release issues tracked in [[phab:T392379|T392379]] and [[phab:T392390|T392390]]. * Users of [[wikitech:Special:MyLanguage/Help:Wiki_Replicas|Wiki Replicas]] will notice that the database views of <code dir="ltr">ipblocks</code>, <code dir="ltr">ipblocks_ipindex</code>, and <code dir="ltr">ipblocks_compat</code> are [[phab:T390767|now deprecated]]. Users can query the <code dir="ltr">[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Block_table|block]]</code> and <code dir="ltr">[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Block_target_table|block_target]]</code> new views that mirror the new tables in the production database instead. The deprecated views will be removed entirely from Wiki Replicas in June, 2025. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.27|MediaWiki]] '''In depth''' * The latest quarterly [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/April|Language and Internationalization Newsletter]] is now available. This edition includes an overview of the improved [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&campaign=contributionsmenu&to=es&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en#/ Content Translation Dashboard Tool], [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/April#Language Support for New and Existing Languages|support for new languages]], [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/April#Wiki Loves Ramadan Articles Made In Content Translation Mobile Workflow|highlights from the Wiki Loves Ramadan campaign]], [[m:Special:MyLanguage/Research:Languages Onboarding Experiment 2024 - Executive Summary|results from the Language Onboarding Experiment]], an analysis of topic diversity in articles, and information on upcoming community meetings and events. '''Meetings and events''' * The [[Special:MyLanguage/Grants:Knowledge_Sharing/Connect/Calendar|Let's Connect Learning Clinic]] will take place on [https://zonestamp.toolforge.org/1745937000 April 29 at 14:30 UTC]. This edition will focus on "Understanding and Navigating Conflict in Wikimedia Projects". You can [[m:Special:MyLanguage/Event:Learning Clinic %E2%80%93 Understanding and Navigating Conflict in Wikimedia Projects (Part_1)|register now]] to attend. * The [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Hackathon 2025|2025 Wikimedia Hackathon]], which brings the global technical community together to connect, brainstorm, and hack existing projects, will take place from May 2 to 4th, 2025, at Istanbul, Turkey. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/18|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W18"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 19:30, 28 अप्रैल 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28585685 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:UOzurumba (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == तकनीकी समाचार: 2025-19 == <section begin="technews-2025-W19"/><div class="plainlinks"> विकिमीडिया तकनीकी समुदाय से नया '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]'''। कृपया अन्य उपयोगकर्ताओं को इन परिवर्तनों के बारे में बताएं। सभी परिवर्तन आप पर प्रभाव नहीं लगेंगे। [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/19|अनुवाद]] उपलब्ध हैं। '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Weekly highlight</span>''' * विकिमीडिया फ़ाउंडेशन ने अगले वर्ष (जुलाई 2025 – जून 2026) के लिए अपने [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026|वार्षिक योजना]] का नवीनतम मसौदा साझा किया है। इसमें एक [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026|कार्यकारी सारांश]] (साथ ही [[diffblog:2025/04/25/sharing-the-wikimedia-foundations-2025-2026-draft-annual-plan/|Diff]] पर भी), तीन मुख्य [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Goals|लक्ष्यों]] ([[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Product & Technology OKRs|इन्फ्रास्ट्रक्चर]], [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Goals/Volunteer Support|स्वयंसेवक समर्थन]], और [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Goals/Effectiveness|प्रभावशीलता]]) का विवरण, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Global Trends|वैश्विक प्रवृत्तियाँ]], और [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Budget Overview|बजट]] व [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026/Financial Model|वित्तीय मॉडल]] शामिल हैं। सुझाव और प्रश्न [[m:Talk:Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026|चर्चा पृष्ठ]] पर मई के अंत तक स्वागत योग्य हैं। '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Updates for editors</span>''' * जिन विकियों पर [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Deployment status|CampaignEvents एक्सटेंशन सक्रिय]] है, उनके लिए दो नए फ़ीचर सुधार जारी किए गए हैं: ** अब प्रबंधक [[m:Special:MyLanguage/Event Center/Registration|इवेंट पंजीकरण]] के लिए किन नामस्थानों की अनुमति हो, यह [[mw:Special:MyLanguage/Community Configuration|सामुदायिक कॉन्फ़िगरेशन]] के माध्यम से चुन सकते हैं ([[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CampaignEvents/Registration/Permitted namespaces|दस्तावेज़ीकरण]] देखें)। डिफ़ॉल्ट रूप से इवेंट पंजीकरण की अनुमति केवल "Event" नामस्थान में होती है, लेकिन अब अन्य नामस्थान (जैसे "Project" नामस्थान या "WikiProject" नामस्थान) को भी जोड़ा जा सकता है। इस बदलाव के साथ, विकिपरियोजना जैसे समुदाय अब अपने सहयोगात्मक कार्यों के लिए इवेंट पंजीकरण का उपयोग अधिक आसानी से कर सकेंगे। ** अब संपादक [[mw:Special:MyLanguage/Transclusion|Collaboration List को ट्रांसक्लूड]] कर सकते हैं किसी भी विकी पृष्ठ पर ([[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CampaignEvents/Collaboration list/Transclusion|दस्तावेज़ीकरण]] देखें)। Collaboration List एक स्वचालित सूची है जो विकियों पर आयोजित इवेंट्स और WikiProjects को दर्शाती है, जिसे {{#special:AllEvents}} के माध्यम से देखा जा सकता है ([[w:en:Special:AllEvents|उदाहरण]])। अब इस सूची को विभिन्न प्रकार के विकी पृष्ठों पर जोड़ा जा सकता है, जैसे: मुख्य पृष्ठ, WikiProject पृष्ठ, सहयोगी संगठन का पृष्ठ, इवेंट पृष्ठ, या यहां तक कि किसी सदस्य के उपयोगकर्ता पृष्ठ पर भी। * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Recurrent item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">View all {{formatnum:27}} community-submitted {{PLURAL:27|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]].</span> '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Updates for technical contributors</span>''' * जो डेवलपर्स गैजेट्स और उपयोगकर्ता स्क्रिप्ट्स में <code dir=ltr>moment</code> लाइब्रेरी का उपयोग करते हैं, उन्हें अपना कोड संशोधित कर <code dir=ltr>Intl</code> लाइब्रेरी या नई <code dir=ltr>mediawiki.DateFormatter</code> लाइब्रेरी जैसे विकल्पों का उपयोग करना चाहिए। <code dir=ltr>moment</code> लाइब्रेरी अब अप्रचलित (deprecated) घोषित कर दी गई है और यह जल्द ही डेवलपर कंसोल में संदेश लॉग करना शुरू कर देगी। वर्तमान उपयोग के लिए आप एक वैश्विक खोज देख सकते हैं, और संबंधित प्रश्न [[phab:T392532|इस Phabricator कार्य]] में पूछ सकते हैं। * जो डेवलपर्स ऐसे टूल का रखरखाव करते हैं जो Wikidata टर्म स्टोर तालिकाओं (<code dir=ltr style="white-space: nowrap;">wbt_*</code>) से क्वेरी करते हैं, उन्हें अपने कोड को अपडेट कर एक अलग डेटाबेस क्लस्टर से कनेक्ट करना होगा। ये तालिकाएं अब एक अलग डेटाबेस क्लस्टर में स्थानांतरित की जा रही हैं। वे टूल्स जो इन तालिकाओं को विकी रेप्लिका के माध्यम से एक्सेस करते हैं, उन्हें नए क्लस्टर से कनेक्ट होने के लिए अनुकूलित किया जाना आवश्यक है। [[wikitech:News/2025 Wikidata term store database split|दस्तावेज़ और संबंधित लिंक्स उपलब्ध हैं]]। [https://phabricator.wikimedia.org/T390954] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Recurrent item</span>]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Detailed code updates later this week:</span> [[mw:MediaWiki 1.44/wmf.28|MediaWiki]] '''<span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">In depth</span>''' * नवीनतम [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project/Updates|चार्ट प्रोजेक्ट न्यूज़लेटर]] अब उपलब्ध है। इसमें आगामी सप्ताह (6 मई से शुरू) में अतिरिक्त विकियों पर डिप्लॉयमेंट विस्तार की तैयारी और आने वाले हफ्तों में इसके क्रमिक विस्तार से जुड़ी अपडेट्स शामिल हैं, साथ ही स्रोत डेटा को फ़िल्टर करने और रूपांतरित करने की संभावनाओं की जानकारी भी दी गई है। '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]''' [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|तकनीक राजदूत]] द्वारा तैयार हुआ और [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|बॉट]] द्वारा प्रकाशित&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|योगदान करें]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/19|अनुवाद करें]]&nbsp;• [[m:Tech|सहायता लें]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|प्रतिक्रिया दें]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|अनुसरण करें या हटाएँ]]।'' </div><section end="technews-2025-W19"/> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:13, 6 मई 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28665011 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-20</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W20"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/20|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia URL Shortener|"Get shortened URL"]] link on the sidebar now includes a [[phab:T393309|QR code]]. Wikimedia site users can now use it by scanning or downloading it to quickly share and access shared content from Wikimedia sites, conveniently. '''Updates for editors''' * The Wikimedia Foundation is working on a system called [[m:Edge Uniques|Edge Uniques]], which will enable [[w:en:A/B testing|A/B testing]], help protect against [[w:en:Denial-of-service attack|distributed denial-of-service attacks]] (DDoS attacks), and make it easier to understand how many visitors the Wikimedia sites have. This is to help more efficiently build tools which help readers, and make it easier for readers to find what they are looking for. Tech News has [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/16|previously written about this]]. The deployment will be gradual. Some might see the Edge Uniques cookie the week of 19 May. You can discuss this on the [[m:Talk:Edge Uniques|talk page]]. * Starting May 19, 2025, Event organisers in wikis with the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents extension]] enabled can use [[m:Special:MyLanguage/Event Center/Registration|Event Registration]] in the project namespace (e.g., Wikipedia namespace, Wikidata namespace). With this change, communities don't need admins to use the feature. However, wikis that don't want this change can remove and add the permitted namespaces at [[Special:CommunityConfiguration/CampaignEvents]]. * The Wikipedia project now has a {{int:project-localized-name-group-wikipedia/en}} in [[d:Q36720|Nupe]] ([[w:nup:|<code>w:nup:</code>]]). This is a language primarily spoken in the North Central region of Nigeria. Speakers of this language are invited to contribute to [[w:nup:Tatacin feregi|new Wikipedia]]. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:27}} community-submitted {{PLURAL:27|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * Developers can now access pre-parsed Dutch Wikipedia, amongst others (English, German, French, Spanish, Italian, and Portuguese) through the [https://enterprise.wikimedia.com/docs/snapshot/#structured-contents-snapshot-bundle-info-beta Structured Contents snapshots (beta)]. The content includes parsed Wikipedia abstracts, descriptions, main images, infoboxes, article sections, and references. * The <code dir="ltr">/page/data-parsoid</code> REST API endpoint is no longer in use and will be deprecated. It is [[phab:T393557|scheduled to be turned off]] on June 7, 2025. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.1|MediaWiki]] '''In depth''' * The [https://wikitech.wikimedia.org/wiki/News/2025_Cloud_VPS_VXLAN_IPv6_migration IPv6 support] is a newly introduced Cloud virtual network that significantly boosts Wikimedia platforms' scalability, security, and readiness for the future. If you are a technical contributor eager to learn more, check out [https://techblog.wikimedia.org/2025/05/06/wikimedia-cloud-vps-ipv6-support/ this blog post] for an in-depth look at the journey to IPv6. '''Meetings and events''' * The 2nd edition of 2025 of [[m:Special:MyLanguage/Afrika Baraza|Afrika Baraza]], a virtual platform for African Wikimedians to connect, will take place on [https://zonestamp.toolforge.org/1747328400 May 15 at 17:00 UTC]. This edition will focus on discussions regarding [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2025-2026|Wikimedia Annual planning and progress]]. * The [[m:Special:MyLanguage/MENA Connect Community Call|MENA Connect Community Call]], a virtual meeting for [[w:en:Middle East and North Africa|MENA]] Wikimedians to connect, will take place on [https://zonestamp.toolforge.org/1747501200 May 17 at 17:00 UTC]. You can [[m:Event:MENA Connect (Wiki_Diwan) APP Call|register now]] to attend. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/20|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W20"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 22:36, 12 मई 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28714188 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:UOzurumba (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-21</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W21"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/21|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The Editing Team and the Machine Learning Team are working on a new check for newcomers: [[mw:Edit check/Peacock check|Peacock check]]. Using a prediction model, this check will encourage editors to improve the tone of their edits, using artificial intelligence. We invite volunteers to review the first version of the Peacock language model for the following languages: Arabic, Spanish, Portuguese, English, and Japanese. Users from these wikis interested in reviewing this model are [[mw:Edit check/Peacock check/model test|invited to sign up at MediaWiki.org]]. The deadline to sign up is on May 23, which will be the start date of the test. '''Updates for editors''' * From May 20, 2025, [[m:Special:MyLanguage/Oversight policy|oversighters]] and [[m:Special:MyLanguage/Meta:CheckUsers|checkusers]] will need to have their accounts secured with two-factor authentication (2FA) to be able to use their advanced rights. All users who belong to these two groups and do not have 2FA enabled have been informed. In the future, this requirement may be extended to other users with advanced rights. [[m:Special:MyLanguage/Mandatory two-factor authentication for users with some extended rights|Learn more]]. * [[File:Octicons-gift.svg|12px|link=|class=skin-invert|Wishlist item]] [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2023/Multiblocks|Multiblocks]] will begin mass deployment by the end of the month: all non-Wikipedia projects plus Catalan Wikipedia will adopt Multiblocks in the week of May 26, while all other Wikipedias will adopt it in the week of June 2. Please [[m:Talk:Community Wishlist Survey 2023/Multiblocks|contact the team]] if you have concerns. Administrators can test the new user interface now on your own wiki by browsing to [{{fullurl:Special:Block|usecodex=1}} {{#special:Block}}?usecodex=1], and can test the full multiblocks functionality [[testwiki:Special:Block|on testwiki]]. Multiblocks is the feature that makes it possible for administrators to impose different types of blocks on the same user at the same time. See the [[mw:Special:MyLanguage/Help:Manage blocks|help page]] for more information. [https://phabricator.wikimedia.org/T377121] * Later this week, the [[{{#special:SpecialPages}}]] listing of almost all special pages will be updated with a new design. This page has been [[phab:T219543|redesigned]] to improve the user experience in a few ways, including: The ability to search for names and aliases of the special pages, sorting, more visible marking of restricted special pages, and a more mobile-friendly look. The new version can be [https://meta.wikimedia.beta.wmflabs.org/wiki/Special:SpecialPages previewed] at Beta Cluster now, and feedback shared in the task. [https://phabricator.wikimedia.org/T219543] * The [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Chart extension]] is being enabled on more wikis. For a detailed list of when the extension will be enabled on your wiki, please read the [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project#Deployment Timeline|deployment timeline]]. * [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Main Page|Wikifunctions]] will be deployed on May 27 on five Wiktionaries: [[wikt:ha:|Hausa]], [[wikt:ig:|Igbo]], [[wikt:bn:|Bengali]], [[wikt:ml:|Malayalam]], and [[wikt:dv:|Dhivehi/Maldivian]]. This is the second batch of deployment planned for the project. After deployment, the projects will be able to call [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Introduction|functions from Wikifunctions]] and integrate them in their pages. A function is something that takes one or more inputs and transforms them into a desired output, such as adding up two numbers, converting miles into metres, calculating how much time has passed since an event, or declining a word into a case. Wikifunctions will allow users to do that through a simple call of [[f:Special:MyLanguage/Wikifunctions:Catalogue|a stable and global function]], rather than via a local template. * Later this week, the Wikimedia Foundation will publish a hub for [[diffblog:2024/07/09/on-the-value-of-experimentation/|experiments]]. This is to showcase and get user feedback on product experiments. The experiments help the Wikimedia movement [[diffblog:2023/07/13/exploring-paths-for-the-future-of-free-knowledge-new-wikipedia-chatgpt-plugin-leveraging-rich-media-social-apps-and-other-experiments/|understand new users]], how they interact with the internet and how it could affect the Wikimedia movement. Some examples are [[m:Special:MyLanguage/Future Audiences/Generated Video|generated video]], the [[m:Special:MyLanguage/Future Audiences/Roblox game|Wikipedia Roblox speedrun game]] and [[m:Special:MyLanguage/Future Audiences/Discord bot|the Discord bot]]. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:29}} community-submitted {{PLURAL:29|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, there was a bug with creating an account using the API, which has now been fixed. [https://phabricator.wikimedia.org/T390751] '''Updates for technical contributors''' * Gadgets and user scripts that interact with [[{{#special:Block}}]] may need to be updated to work with the new [[mw:Special:MyLanguage/Help:Manage blocks|manage blocks interface]]. Please review the [[mw:Help:Manage blocks/Developers|developer guide]] for more information. If you need help or are unable to adapt your script to the new interface, please let the team know on the [[mw:Help talk:Manage blocks/Developers|talk page]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T377121] * The <code dir=ltr>mw.title</code> object allows you to get information about a specific wiki page in the [[w:en:Wikipedia:Lua|Lua]] programming language. Starting this week, a new property will be added to the object, named <code dir=ltr>isDisambiguationPage</code>. This property allows you to check if a page is a disambiguation page, without the need to write a custom function. [https://phabricator.wikimedia.org/T71441] * [[File:Octicons-tools.svg|15px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] User script developers can use a [[toolforge:gitlab-content|new reverse proxy tool]] to load javascript and css from [[gitlab:|gitlab.wikimedia.org]] with <code dir=ltr>mw.loader.load</code>. The tool's author hopes this will enable collaborative development workflows for user scripts including linting, unit tests, code generation, and code review on <bdi lang="zxx" dir="ltr">gitlab.wikimedia.org</bdi> without a separate copy-and-paste step to publish scripts to a Wikimedia wiki for integration and acceptance testing. See [[wikitech:Tool:Gitlab-content|Tool:Gitlab-content on Wikitech]] for more information. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.2|MediaWiki]] '''Meetings and events''' * The 12th edition of [[m:Special:MyLanguage/Wiki Workshop 2025|Wiki Workshop 2025]], a forum that brings together researchers that explore all aspects of Wikimedia projects, will be held virtually on 21-22 May. Researchers can [https://pretix.eu/wikimedia/wikiworkshop2025/ register now]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/21|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W21"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:11, 19 मई 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28724712 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-22</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W22"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/22|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * A community-wide discussion about a very delicate issue for the development of [[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]] is now open on Meta: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. The discussion is open until June 12 at [[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]], and every opinion is welcomed. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation. '''Updates for editors''' * Since last week, on all wikis except [[phab:T388604|the largest 20]], people using the mobile visual editor will have [[phab:T385851|additional tools in the menu bar]], accessed using the new <code>+</code> toolbar button. To start, the new menu will include options to add: citations, hieroglyphs, and code blocks. Deployment to the remaining wikis is [[phab:T388605|scheduled]] to happen in June. * [[File:Octicons-tools.svg|12px|link=|class=skin-invert|Advanced item]] The <code dir=ltr>[[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:ParserFunctions##ifexist|#ifexist]]</code> parser function will no longer register a link to its target page. This will improve the usefulness of [[{{#special:WantedPages}}]], which will eventually only list pages that are the target of an actual red link. This change will happen gradually as the source pages are updated. [https://phabricator.wikimedia.org/T14019] * This week, the Moderator Tools team will launch [[mw:Special:MyLanguage/2025 RecentChanges Language Agnostic Revert Risk Filtering|a new filter to Recent Changes]], starting at Indonesian Wikipedia. This new filter highlights edits that are likely to be reverted. The goal is to help Recent Changes patrollers identify potentially problematic edits. Other wikis will benefit from this filter in the future. * Upon clicking an empty search bar, logged-out users will see suggestions of articles for further reading. The feature will be available on both desktop and mobile. Readers of Catalan, Hebrew, and Italian Wikipedias and some sister projects will receive the change between May 21 and mid-June. Readers of other wikis will receive the change later. The goal is to encourage users to read the wikis more. [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Content Discovery Experiments/Search Suggestions|Learn more]]. * Some users of the Wikipedia Android app can use a new feature for readers, [[mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Apps/Team/Android/TrivaGame|WikiGames]], a daily trivia game based on real historical events. The release has started as an A/B test, available to 50% of users in the following languages: English, French, Portuguese, Russian, Spanish, Arabic, Chinese, and Turkish. * The [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Newsletter|Newsletter extension]] that is available on MediaWiki.org allows the creation of [[mw:Special:Newsletters|various newsletters]] for global users. The extension can now publish new issues as section links on an existing page, instead of requiring a new page for each issue. [https://phabricator.wikimedia.org/T393844] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:32}} community-submitted {{PLURAL:32|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * The previously deprecated <code dir=ltr>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Ipblocks table|ipblocks]]</code> views in [[wikitech:Help:Wiki Replicas|Wiki Replicas]] will be removed in the beginning of June. Users are encouraged to query the new <code dir=ltr>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Block table|block]]</code> and <code dir=ltr>[[mw:Special:MyLanguage/Manual:Block target table|block_target]]</code> views instead. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.3|MediaWiki]] '''Meetings and events''' * [[d:Special:MyLanguage/Event:Wikidata and Sister Projects|Wikidata and Sister Projects]] is a multi-day online event that will focus on how Wikidata is integrated to Wikipedia and the other Wikimedia projects. The event runs from May 29 – June 1. You can [[d:Special:MyLanguage/Event:Wikidata and Sister Projects#Sessions|read the Program schedule]] and [[d:Special:RegisterForEvent/1291|register]]. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/22|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W22"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 20:03, 26 मई 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28788673 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:UOzurumba (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> ==अवरोध समीक्षा== {{unblock reviewed|1=मैं केवल अनुभवहीन सदस्यों को संपादन करने में सहायता करना चाह रहा था जिसके लिए [[सदस्य:Riteze/सस]] सांचा बनाया गया था। अवरोधित होने से ठीक पहले इसी सांचे के इस्तेमाल से [https://hi.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%3A%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8&target=Riteze&namespace=all&tagfilter=&start=&end=2025-04-19&limit=50 सदस्यों को सहायता पृष्ठों की और निर्देशित करके] उन्हें उनकी त्रुटियों को ठीक करने का रास्ता दिखा रहा था। परंतु किसी गलतफहमी के चलते किसी प्रबंधक ने मुझे अवरोधित कर दिया। मेरा उद्देश्य विकिपीडिया में सुधार का ही था और है।| decline = यहाँ बहाने बनाने से कोई परिवर्तन नहीं आने वाला। सदस्य को पर्याप्त समय देकर, दो प्रबन्धकों द्वारा बार-बार समझाने के विभिन्न प्रयास किये गये। सदस्य ने प्रतिबन्धित होने के बाद भी प्रबन्धकों को परेशान करने के लिए मॅटा पर विभिन्न प्रयास किये हैं। अब तक कोई उचित कारण नहीं है कि आपपर लगे प्रतिबंधों को हटाया जाये। [[सदस्य:Sanjeev bot|Sanjeev bot]] ([[सदस्य वार्ता:Sanjeev bot|वार्ता]]) 11:10, 3 जून 2025 (UTC)}} :भई हर बार तू ही अवरोध रोक रहा है, कुछ दूसरे प्रबंधकों को भी समीक्षा का मौका लेने दे। Riteze, 3-6-25 20:45 == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-23</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W23"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/23|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Chart extension]] is now available on all Wikimedia wikis. Editors can use this new extension to create interactive data visualizations like bar, line, area, and pie charts. Charts are designed to replace many of the uses of the legacy [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Graph|Graph extension]]. '''Updates for editors''' * It is now easier to configure automatic citations for your wiki within the visual editor's [[mw:Special:MyLanguage/Citoid/Enabling Citoid on your wiki|citation generator]]. Administrators can now set a default template by using the <code dir=ltr>_default</code> key in the local <bdi lang="en" dir="ltr">[[MediaWiki:Citoid-template-type-map.json]]</bdi> page ([[mw:Special:Diff/6969653/7646386|example diff]]). Setting this default will also help to future-proof your existing configurations when [[phab:T347823|new item types]] are added in the future. You can still set templates for individual item types as they will be preferred to the default template. [https://phabricator.wikimedia.org/T384709] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:20}} community-submitted {{PLURAL:20|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * Starting the week of June 2, bots logging in using <code dir=ltr>action=login</code> or <code dir=ltr>action=clientlogin</code> will fail more often. This is because of stronger protections against suspicious logins. Bots using [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Bot passwords|bot passwords]] or using a loginless authentication method such as [[mw:Special:MyLanguage/OAuth/Owner-only consumers|OAuth]] are not affected. If your bot is not using one of those, you should update it; using <code dir=ltr>action=login</code> without a bot password was deprecated [[listarchive:list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/message/3EEMN7VQX5G7WMQI5K2GP5JC2336DPTD/|in 2016]]. For most bots, this only requires changing what password the bot uses. [https://phabricator.wikimedia.org/T395205] * From this week, Wikimedia wikis will allow ES2017 features in JavaScript code for official code, gadgets, and user scripts. The most visible feature of ES2017 is <bdi lang="zxx" dir="ltr"><code>async</code>/<code>await</code></bdi> syntax, allowing for easier-to-read code. Until this week, the platform only allowed up to ES2016, and a few months before that, up to ES2015. [https://phabricator.wikimedia.org/T381537] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.4|MediaWiki]] '''Meetings and events''' * Scholarship applications to participate in the [[m:Special:MyLanguage/GLAM Wiki 2025|GLAM Wiki Conference 2025]] are now open. The conference will take place from 30 October to 1 November, in Lisbon, Portugal. GLAM contributors who lack the means to support their participation can [[m:Special:MyLanguage/GLAM Wiki 2025/Scholarships|apply here]]. Scholarship applications close on June 7th. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/23|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W23"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:53, 2 जून 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28819186 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-24</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W24"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/24|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * The [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product|Trust and Safety Product team]] is finalizing work needed to roll out [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|temporary accounts]] on large Wikipedias later this month. The team has worked with stewards and other users with extended rights to predict and address many use cases that may arise on larger wikis, so that community members can continue to effectively moderate and patrol temporary accounts. This will be the second of three phases of deployment – the last one will take place in September at the earliest. For more information about the recent developments on the project, [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts/Updates|see this update]]. If you have any comments or questions, write on the [[mw:Talk:Trust and Safety Product/Temporary Accounts|talk page]], and [[m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|join a CEE Catch Up]] this Tuesday. '''Updates for editors''' * [[File:Octicons-gift.svg|12px|link=|class=skin-invert|Wishlist item]] The [[mw:Special:MyLanguage/Help:Watchlist expiry|watchlist expiry]] feature allows editors to watch pages for a limited period of time. After that period, the page is automatically removed from your watchlist. Starting this week, you can set a preference for the default period of time to watch pages. The [[Special:Preferences#mw-prefsection-watchlist-pageswatchlist|preferences]] also allow you to set different default watch periods for editing existing pages, pages you create, and when using rollback. [https://phabricator.wikimedia.org/T265716] [[File:Talk pages default look (April 2023).jpg|thumb|alt=Screenshot of the visual improvements made on talk pages|Example of a talk page with the new design, in French.]] * The appearance of talk pages will change at almost all Wikipedias ([[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2024/19|some]] have already received this design change, [[phab:T379264|a few]] will get these changes later). You can read details about the changes [[diffblog:2024/05/02/making-talk-pages-better-for-everyone/|on ''Diff'']]. It is possible to opt out of these changes [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion|in user preferences]] ("{{int:discussiontools-preference-visualenhancements}}"). [https://phabricator.wikimedia.org/T319146][https://phabricator.wikimedia.org/T392121] * Users with specific extended rights (including administrators, bureaucrats, checkusers, oversighters, and stewards) can now have IP addresses of all temporary accounts [[phab:T358853|revealed automatically]] during time-limited periods where they need to combat high-speed account-hopping vandalism. This feature was requested by stewards. [https://phabricator.wikimedia.org/T386492] * This week, the Moderator Tools and Machine Learning teams will continue the rollout of [[mw:Special:MyLanguage/2025 RecentChanges Language Agnostic Revert Risk Filtering|a new filter to Recent Changes]], releasing it to several more Wikipedias. This filter utilizes the Revert Risk model, which was created by the Research team, to highlight edits that are likely to be reverted and help Recent Changes patrollers identify potentially problematic contributions. The feature will be rolled out to the following Wikipedias: {{int:project-localized-name-afwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-bewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-bnwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-cywiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-hawwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-iswiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-kkwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-simplewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-trwiki/en}}. The rollout will continue in the coming weeks to include [[mw:Special:MyLanguage/2025 RecentChanges Language Agnostic Revert Risk Filtering|the rest of the Wikipedias in this project]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T391964] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:27}} community-submitted {{PLURAL:27|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. '''Updates for technical contributors''' * AbuseFilter editors active on Meta-Wiki and large Wikipedias are kindly asked to update AbuseFilter to make it compatible with temporary accounts. A link to the instructions and the private lists of filters needing verification are [[phab:T369611|available on Phabricator]]. * Lua modules now have access to the name of a page's associated thumbnail image, and on [https://gerrit.wikimedia.org/g/operations/mediawiki-config/+/2e4ab14aa15bb95568f9c07dd777065901eb2126/wmf-config/InitialiseSettings.php#10849 some wikis] to the WikiProject assessment information. This is possible using two new properties on [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Scribunto/Lua reference manual#added-by-extensions|mw.title objects]], named <code dir=ltr>pageImage</code> and <code dir=ltr>pageAssessments</code>. [https://phabricator.wikimedia.org/T131911][https://phabricator.wikimedia.org/T380122] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.5|MediaWiki]] '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/24|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W24"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 01:15, 10 जून 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28846858 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == तकनीकी समाचार: 2025-25 == <section begin="technews-2025-W25"/><div class="plainlinks"> विकिमीडिया तकनीकी समुदाय से नया '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]'''। कृपया अन्य उपयोगकर्ताओं को इन परिवर्तनों के बारे में बताएं। सभी परिवर्तन आप पर प्रभाव नहीं लगेंगे। [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/25|अनुवाद]] उपलब्ध हैं। '''संपादकों के लिए अपडेट''' * आप [[m:Special:MyLanguage/Coolest Tool Award|सर्वोत्तम उपकरण पुरस्कार]] के छठे संस्करण के लिए [https://wikimediafoundation.limesurvey.net/359761?lang=en अपने पसंदीदा उपकरणों को नामांकित कर] सकते हैं। नामांकन गुमनाम होते हैं और 25 जून तक खुले रहेंगे। आप कई उपकरण नामांकित करने के लिए सर्वेक्षण का दोबारा इस्तेमाल कर सकते हैं। * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|पुनरावृत्त वस्तु]] सभी {{formatnum:33}} समुदाय-प्रस्तुत {{PLURAL:33|कार्य}} देखें जिन्हें [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|पिछले हफ्ते हल किया गया]]। '''तकनीकी योगदानकर्ताओं के लिए अपडेट''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|पुनरावृत्त वस्तु]] इस सप्ताह के अंत में विस्तृत कोड अद्यतन: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.6|MediaWiki]] '''विस्तार से''' * संस्थान के स्टाफ़ और तकनीकी स्वयंसेवक, विकिमीडिया API का उपयोग करके सदस्य अनुभव को बेहतर बनाने के लिए उपकरण, ऐप्लिकेशन्स, सुविधाएँ और इंटीग्रेशन्स बनाते हैं। आने वाले वर्षों में मीडियाविकि इंटरफ़ेस दल, तकनीकी स्वयंसेवकों की ज़रूरतों को बेहतर पूरा करने तथा विकिमीडिया की अवसंरचना को संभावित दुरुपयोग से बचाने के लिए विकिमीडिया वेब (HTTP) API-ओं में निवेश करेगा। आप [https://techblog.wikimedia.org/2025/06/12/apis-as-a-product-investing-in-the-current-and-next-generation-of-technical-contributors/ इस Techblog पोस्ट पर API-ओं को विकसित करने की उनकी योजना के बारे में अधिक जान] सकते हैं। '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]''' [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|तकनीक राजदूत]] द्वारा तैयार हुआ और [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|बॉट]] द्वारा प्रकाशित&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|योगदान करें]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/25|अनुवाद करें]]&nbsp;• [[m:Tech|सहायता लें]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|प्रतिक्रिया दें]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|अनुसरण करें या हटाएँ]]।'' </div><section end="technews-2025-W25"/> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:36, 16 जून 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28870688 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == <span lang="en" dir="ltr">Tech News: 2025-26</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="technews-2025-W26"/><div class="plainlinks"> Latest '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|tech news]]''' from the Wikimedia technical community. Please tell other users about these changes. Not all changes will affect you. [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/26|Translations]] are available. '''Weekly highlight''' * This week, the Moderator Tools and Machine Learning teams will continue the rollout of [[mw:Special:MyLanguage/2025 RecentChanges Language Agnostic Revert Risk Filtering|a new filter to Recent Changes]], releasing it to the third and last batch of Wikipedias. This filter utilizes the Revert Risk model, which was created by the Research team, to highlight edits that are likely to be reverted and help Recent Changes patrollers identify potentially problematic contributions. The feature will be rolled out to the following Wikipedias: {{int:project-localized-name-azwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-lawiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-mkwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-mlwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-mrwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-nnwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-pawiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-swwiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-tewiki/en}}{{int:comma-separator/en}}{{int:project-localized-name-tlwiki/en}}. The rollout will continue in the coming weeks to include [[mw:Special:MyLanguage/2025 RecentChanges Language Agnostic Revert Risk Filtering|the rest of the Wikipedias in this project]]. [https://phabricator.wikimedia.org/T391964] '''Updates for editors''' * Last week, [[mw:Special:MyLanguage/Trust and Safety Product/Temporary Accounts|temporary accounts]] were rolled out on Czech, Korean, and Turkish Wikipedias. This and next week, deployments on larger Wikipedias will follow. [[mw:Talk:Trust and Safety Product/Temporary Accounts|Share your thoughts]] about the project. [https://phabricator.wikimedia.org/T340001] * Later this week, the Editing team will release [[mw:Special:MyLanguage/Help:Edit check#Multi check|Multi Check]] to all Wikipedias (except English Wikipedia). This feature shows multiple [[mw:Special:MyLanguage/Help:Edit check#Reference check|Reference checks]] within the editing experience. This encourages users to add citations when they add multiple new paragraphs to a Wikipedia article. This feature was previously available as an A/B test. [https://analytics.wikimedia.org/published/reports/editing/multi_check_ab_test_report_final.html#summary-of-results The test shows] that users who are shown multiple checks are 1.3 times more likely to add a reference to their edit, and their edit is less likely to be reverted (-34.7%). [https://phabricator.wikimedia.org/T395519] * A few pages need to be renamed due to software updates and to match more recent Unicode standards. All of these changes are related to title-casing changes. Approximately 71 pages and 3 files will be renamed, across 15 wikis; the complete list is in [[phab:T396903|the task]]. The developers will rename these pages next week, and they will fix redirects and embedded file links a few minutes later via a system settings update. * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] View all {{formatnum:24}} community-submitted {{PLURAL:24|task|tasks}} that were [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|resolved last week]]. For example, a bug was fixed that had caused pages to scroll upwards when text near the top was selected. [https://phabricator.wikimedia.org/T364023] '''Updates for technical contributors''' * Editors can now use Lua modules to filter and transform tabular data for use with [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Extension:Chart]]. This can be used for things like selecting a subset of rows or columns from the source data, converting between units, statistical processing, and many other useful transformations. [[mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Transforms|Information on how to use transforms is available]]. [https://www.mediawiki.org/wiki/Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project/Updates] * The <code dir=ltr>all_links</code> variable in [[Special:AbuseFilter|AbuseFilter]] is now renamed to <code dir=ltr>new_links</code> for consistency with other variables. Old usages will still continue to work. [https://phabricator.wikimedia.org/T391811] * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|Recurrent item]] Detailed code updates later this week: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.7|MediaWiki]] '''In depth''' * The latest quarterly [[mw:Special:MyLanguage/Growth/Newsletters/34|Growth newsletter]] is available. It includes: the recent updates for the "Add a Link" Task, two new Newcomer Engagement Features, and updates to Community Configuration. '''''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|Tech news]]''' prepared by [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|Tech News writers]] and posted by [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|bot]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|Contribute]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/26|Translate]]&nbsp;• [[m:Tech|Get help]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|Give feedback]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|Subscribe or unsubscribe]].'' </div><section end="technews-2025-W26"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:19, 23 जून 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28870688 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> == तकनीकी समाचार: 2025-27 == <section begin="technews-2025-W27"/><div class="plainlinks"> विकिमीडिया के तकनीकी समुदाय से नवीनतम '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]'''। कृपया दूसरे सदस्यों को इन बदलावों के बारे में बताएँ। सभी बदलाव आपको प्रभावित न भी कर सकते हैं। [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/27|अनुवाद]] उपलब्ध हैं। '''साप्ताहिक हाइलाइट्स''' * [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents एक्सटेंशन]] सभी विकिपीडियाओं पर सक्षम कर दिया गया है। इस एक्सटेंशन की मदद से विकियों पर एडिटथॉन्स और विकिपरियोजनाओं जैसे सहयोगी कार्यक्रमों में भाग लेना और भी आसान हो जाता है। इस एक्सटेंशन की तीन सुविधाएँ हैं: [[m:Special:MyLanguage/Event Center/Registration|कार्यक्रम पंजीकरण]], [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Collaboration list|सहयोग सूची]], और [[m:Campaigns/Foundation Product Team/Invitation list|आमंत्रण सूची]]। अपने विकि के लिए इस एक्सटेंशन का अनुरोध करने के लिए [[m:Special:MyLanguage/CampaignEvents/Deployment status#How to Request the CampaignEvents Extension for your wiki|तैनाती की जानकारी के पृष्ठ]] पर जाएँ। '''सम्पादकों के लिए अपडेट्स''' * दुरुपयोग फ़िल्टर अनुरक्षक अब [[mw:Special:MyLanguage/Extension:AbuseFilter|दुरुपयोग फ़िल्टरों]] पर [[mw:Special:MyLanguage/Extension:IPReputation/AbuseFilter variables|IP प्रतिष्ठा डेटा के साथ मैच कर]] सकते हैं। IP प्रतिष्ठा डेटा, सदस्य के IP पते के साथ संबद्ध प्रॉक्सियों और VPN-ओं से जुड़ी जानकारी होती है। यह डेटा सबको नहीं दिखाई जाती है और पंजीकृत खातों द्वारा की गई क्रियाओं के लिए उत्पन्न नहीं की जाती है। [https://phabricator.wikimedia.org/T354599] * समर्थित वेब ब्राउज़रों के "पृष्ठ में खोजें" सुविधा (Ctrl+F या ⌘F) की मदद से अब [[mw:Special:MyLanguage/Manual:Collapsible elements|विकिपृष्ठों के छोटे किए गए हिस्सों]] में मौजूद टेक्स्ट भी खोजा जा सकता है। [https://phabricator.wikimedia.org/T327893][https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web/HTML/Reference/Global_attributes/hidden#browser_compatibility] * [[File:Octicons-gift.svg|12px|link=|class=skin-invert|इच्छासूची मद]] पोलिश और अरबी विकिपीडिया, तथा इतालवी और अंग्रेज़ी विकिस्रोत पर एक पायलट चरण के बाद '[[mw:Special:MyLanguage/Help:TemplateData/Template discovery|पसंदीदा साँचें]]' नामक एक नई सुविधा इस हफ्ते के अंत में सभी विकियों पर (सिवाय अंग्रेज़ी विकिपीडिया के, जहाँ सुविधा अगले हफ्ते आएगी) तैनात की जाएगी। इस सुविधा से नए और अनुभवी योगदानकर्ताओं को, एक विशेष "पसंदीदा सूची" में साँचें जोड़कर, साँचा डायलॉग की मदद से साँचें याद करने और खोजने में मदद मिलेगी। यह सुविधा यथादृश्य सम्पादिका और विकिटेक्स्ट एडिटर, दोनों के लिए काम करती है। यह सुविधा [[mw:Special:MyLanguage/Help:TemplateData/Template discovery|सामुदायिक इच्छासूची का एक फ़ोकस का क्षेत्र]] है। * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|आवर्ती मद]] [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Recently resolved community tasks|पिछले हफ्ते सुलझाए]] गए, समुदाय द्वारा प्रस्तुत {{PLURAL:31|{{formatnum:31}} टास्क|सभी {{formatnum:31}} टास्क्स}} देखें। उदाहरणस्वरूप, कुछ अधिसूचनाएँ बार-बार भेजने वाला एक बग ठीक कर दिया गया है। [https://phabricator.wikimedia.org/T397103] '''तकनीकी योगदानकर्ताओं के लिए अपडेट्स''' * [[File:Octicons-sync.svg|12px|link=|class=skin-invert|आवर्ती मद]] इस हफ्ते के लिए विस्तृत कोड अपडेट्स: [[mw:MediaWiki 1.45/wmf.8|MediaWiki]] ''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News/Writers|तकनीकी समाचार के लेखकों]] द्वारा तैयार किया गया और [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|बॉट]] द्वारा प्रकाशित किया गया '''[[m:Special:MyLanguage/Tech/News|तकनीकी समाचार]]'''&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News#contribute|योगदान करें]]&nbsp;• [[m:Special:MyLanguage/Tech/News/2025/27|अनुवाद करें]]&nbsp;• [[m:Tech|सहायता पाएँ]]&nbsp;• [[m:Talk:Tech/News|प्रतिक्रिया दें]]&nbsp;• [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|सदस्यता लें या हटाएँ]]।'' </div><section end="technews-2025-W27"/> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:39, 30 जून 2025 (UTC) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tech_ambassadors&oldid=28917415 पर मौजूद सूची का प्रयोग कर के User:Quiddity (WMF)@metawiki द्वारा भेजा गया सन्देश --> 4qu6qo6v97xqmkwehm93vpf8ydl0aof महसी विधानसभा निर्वाचन क्षेत्र 0 1563266 6446873 6311415 2025-06-30T18:07:37Z Muzammil Ansari 235177 6446873 wikitext text/x-wiki महसी उत्तर प्रदेश विधानसभा का एक निर्वाचन क्षेत्र है जो भारत के उत्तर प्रदेश के बहराइच जिले के महसी शहर को कवर करता है। {{Infobox Indian constituency | name = महसी | map_image = 285-Mahasi.svg | mla = [[सुरेश्‍वर सिंह|सुरेश्वर सिंह]] | party = [[भारतीय जनता पार्टी]] | latest_election_year = 2017 | state = [[उत्तर प्रदेश]] | district = [[बहराइच जिला]] | reservation = None | type = SLA | electors = 3,39,363 | constituency_no = 285 }} महसी [[बहराइच लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र|बहराइच लोकसभा क्षेत्र]] के पांच विधानसभा क्षेत्रों में से एक है। 2008 से, यह विधानसभा क्षेत्र 403 निर्वाचन क्षेत्रों में से 285वें स्थान पर है ==इलेक्शन रिजल्ट== भारतीय जनता पार्टी के उम्मीदवार सुरेश्वर सिंह ने 2017 के उत्तर प्रदेश विधानसभा चुनाव में भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस के उम्मीदवार अली अकबर को 58,969 मतों के अंतर से हराया।<ref>{{Cite web|url=http://www.elections.in/uttar-pradesh/assembly-constituencies/mahasi.html|title=2017 महसी विधानसभा का इलेक्शन रिजल्ट|website=Elections.in|access-date=24 नवंबर 2024}}</ref> ==संदर्भ== {{टिप्पणी सूची}} [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश विधान सभा]] [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश के विधानसभा निर्वाचन क्षेत्र]] 8jrwfqmivq46tbo47x64pun8ha0ud54 6446874 6446873 2025-06-30T18:08:52Z Muzammil Ansari 235177 /* इलेक्शन रिजल्ट */ 6446874 wikitext text/x-wiki महसी उत्तर प्रदेश विधानसभा का एक निर्वाचन क्षेत्र है जो भारत के उत्तर प्रदेश के बहराइच जिले के महसी शहर को कवर करता है। {{Infobox Indian constituency | name = महसी | map_image = 285-Mahasi.svg | mla = [[सुरेश्‍वर सिंह|सुरेश्वर सिंह]] | party = [[भारतीय जनता पार्टी]] | latest_election_year = 2017 | state = [[उत्तर प्रदेश]] | district = [[बहराइच जिला]] | reservation = None | type = SLA | electors = 3,39,363 | constituency_no = 285 }} महसी [[बहराइच लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र|बहराइच लोकसभा क्षेत्र]] के पांच विधानसभा क्षेत्रों में से एक है। 2008 से, यह विधानसभा क्षेत्र 403 निर्वाचन क्षेत्रों में से 285वें स्थान पर है ==इलेक्शन रिजल्ट== [[भारतीय जनता पार्टी]] के उम्मीदवार सुरेश्वर सिंह ने 2017 के [[उत्तर प्रदेश विधानसभा]] चुनाव में [[भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस]] के उम्मीदवार '''अली अकबर''' को 58,969 मतों के अंतर से हराया।<ref>{{Cite web|url=http://www.elections.in/uttar-pradesh/assembly-constituencies/mahasi.html|title=2017 महसी विधानसभा का इलेक्शन रिजल्ट|website=Elections.in|access-date=24 नवंबर 2024}}</ref> ==संदर्भ== {{टिप्पणी सूची}} [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश विधान सभा]] [[श्रेणी:उत्तर प्रदेश के विधानसभा निर्वाचन क्षेत्र]] neeb5pe3kzqajbgeq70a1uzl1mvxw80 सादिया अयमान 0 1563786 6446891 6425269 2025-06-30T19:08:31Z CommonsDelinker 743 "Sadia_Ayman.jpg" को हटाया। इसे कॉमन्स से [[commons:User:Krd|Krd]] ने हटा दिया है। कारण: No permission since 22 June 2025 6446891 wikitext text/x-wiki {{ज्ञानसन्दूक व्यक्ति | name = सादिया अयमान<br/>সাদিয়া আয়মান | native_name = সাদিয়া আয়মান | native_name_lang = bn | image = | caption = २०२४ में सादिया अयमान | birth_date = {{जन्म तिथि एवं आयु|१९९९|३|१७|df=yes}} | birth_place = | nationality = बांग्लादेशी | occupation = {{hlist|टेलीविज़न अभिनेत्री|फ़िल्म अभिनेत्री|मॉडल}} }} '''सादिया अयमान''' ({{lang-bn|সাদিয়া আয়মান}}, जन्म: १७ मार्च, १९९९)<ref>{{Cite web |last=Messenger |first=The Daily |title=Happy Birthday to Sadia Ayman |url=https://www.dailymessenger.net/entertainment/news/15348 |access-date=2024-09-28 |website=The Daily Messenger |language=en}}</ref> एक बांग्लादेशी फ़िल्म और टेलीविज़न अभिनेत्री हैं जो मुख्य रूप से बांग्लादेशी टेलीविजन नाटक और धालीवुड सिनेमा में काम करती हैं। उन्होंने ड्रामा टू बी वाइफ (२०१९) से अपनी शुरुआत की। उनकी पहली वेब फिल्म मायाशालिक (२०२२) है। उन्होंने अपनी पहली बड़े पर्दे की फिल्म काजोलरेखा (२०२४) से शुरुआत की।<ref>{{Cite web |last=জনকণ্ঠ |first=দৈনিক |title=সাদিয়া আয়মানের প্রথম সিনেমা |url=https://www.dailyjanakantha.com/entertainment/news/709437 |access-date=2024-09-26 |website=দৈনিক জনকণ্ঠ {{!}}{{!}} Daily Janakantha |language=en}}</ref> ==जीवन परिचय== अयमान का जन्म १७ मार्च, १९९९ को बरिशाल में हुआ था।<ref>{{Cite web |last=Sun |first=Daily |date= March 2024|title=Sadia Ayman's birthday today |url=https://www.daily-sun.com/printversion/details/739634 |access-date=2024-09-26 |website=daily-sun |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Sadia Ayman - BDShows |url=https://www.bdshows.com/star/sadia-ayman |access-date=2024-09-26 |website=bdshows.com |language=en}}</ref> और उन्होंने ईस्ट वेस्ट यूनिवर्सिटी, ढाका से पढ़ाई की और उनके दो भाई हैं।<ref>{{Cite web |last=Kontho |first=Kaler |title=সাদিয়া আয়মান সম্পর্কে! |url=https://www.kalerkantho.com/print-edition/ronger-mela/2022/12/22/1215038 |access-date=2024-09-26 |website=www.kalerkantho.com|date=December 2022| language=bn }}</ref> ==करियर== अयमान ने अपने अभिनय करियर की शुरुआत २०१९ में टेलीविजन नाटक टू बी वाइफ से की, उन्होंने कई लोकप्रिय टेलीविजन नाटकों में अभिनय करना जारी रखा, जिनमें आज आकाश चंद नेई, बृष्टिर ओपेखा, हाशी, मेडिसिन मैन, निरेर पाखी, तुई छारा मोन भालो नेई, सदा पायरा एक ता छले मोनेर अंगिनते और शामिल हैं।<ref>{{Cite web |last=Sun |first=Daily |date= March 2024|title=Sadia Ayman's birthday today |url=https://www.daily-sun.com/printversion/details/739634 |access-date=2024-09-26 |website=daily-sun |language=en}}</ref> उनकी पहली फ़िल्म गियासुद्दीन सेलिम द्वारा निर्देशित काजोलरेखा २०२४ में रिलीज़ हुई थी। ==फ़िल्में== {| class="wikitable sortable" ! साल ! चलचित्र ! भूमिका ! निदेशक ! नोट ! सन्दर्भ |- | २०२४ | ''काजोलरेखा'' | युवा काजलरेखा | गियासुद्दीन सेलिम | पहली फ़िल्म | <ref>{{Cite web |last=Sun |first=Daily |date= January 2024|title=Sadia Ayman to make film debut with 'Kajol Rekha' |url=https://www.daily-sun.com/post/729465 |access-date=2024-09-26 |website=daily-sun |language=en}}</ref> |} ==वेब फ़िल्म== {| class="wikitable" |+ ! वर्ष ! शीर्षक ! भूमिका ! निदेशक ! नोट ! सन्दर्भ |- | २०२२ | ''मायाशालिक'' | सारा | शिहाब शाहीन | पहली वेब फिल्म | <ref>{{Cite web |title=Shihab casts Apurbo for 'Maya Shalik' |url=https://businesspostbd.com/show-biz/shihab-casts-apurbo-for-maya-shalik-2022-10-03 |access-date=2024-09-26 |website=businesspostbd.com |language=en}}</ref> |- | २०२३ | ''शॉपनोवुक'' | सुमी | मासूम शहरियार | | <ref>{{Cite web |last=Sun |first=Daily |date= July 2023|title=Manoj Pramanik, Sadia Ayman pair up for first time in drama |url=https://www.daily-sun.com/printversion/details/699555/favicon/favicon/bangla |access-date=2024-09-28 |website=daily-sun |language=en}}</ref> |- | २०२४ | ''बिभाबोरी'' | नीतू | टीटो रहमान | | <ref>{{Cite web|title=দীপ্ত প্লেতে আসছে ভৌতিক গল্পে ওয়েব ফিল্ম 'বিভাবরী'|url=https://www.bhorerkagoj.com/entertainment/746324|language=bn|access-date=28 नवंबर 2024|archive-date=22 फ़रवरी 2025|archive-url=https://web.archive.org/web/20250222033131/https://www.bhorerkagoj.com/entertainment/746324|url-status=dead}}</ref> |} === वेब सीरीज === {| class="wikitable" |+ ! वर्ष ! शीर्षक ! भूमिका ! निदेशक ! ओटीटी प्लेटफॉर्म ! नोट ! सन्दर्भ |- | rowspan="3" |२०२३ | ''कबडी'' | मीरा | रुबैयत महमूद | बायोस्कोप | |<ref>{{Cite web |last=Arts & Entertainment Desk |date=2023-01-07 |title=Dipjol-Misha ready to play 'Kabadi' |url=https://www.thedailystar.net/entertainment/tv-film/news/dipjol-misha-ready-play-kabadi-3214751 |access-date=2024-09-26 |website=The Daily Star |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Dipjol to make OTT debut with 'Kabadi' |url=https://businesspostbd.com/show-biz/dipjol-to-make-ott-debut-with-kabadi-2023-01-09 |access-date=2024-09-26 |website=businesspostbd.com |language=en}}</ref> |- | ''इंटर्नशीप'' | मानिशा | रेजाउर रहमान | चोरकी | |<ref>{{Cite web |last=Arts & Entertainment Desk |date=2023-02-22 |title=Enroll for Chorki's 'Internsheep' tomorrow |url=https://www.thedailystar.net/entertainment/tv-film/news/enroll-chorkis-internsheep-tomorrow-3254491 |access-date=2024-09-26 |website=The Daily Star |language=en}}</ref> |- | ''प्रोचलिटो'' | अन्ना | एमडी आबिद मल्लिक | चोरकी | |<ref>{{Cite web |last=Arts & Entertainment Desk |date=2023-10-13 |title=Chorki's Halloween special 'Procholito' drops intriguing trailer |url=https://www.thedailystar.net/entertainment/tv-film/news/chorkis-halloween-special-procholito-drops-intriguing-trailer-3442121 |access-date=2024-09-26 |website=The Daily Star |language=en}}</ref> |} ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची|2}} ==बाहरी कड़ियाँ== * {{Imdb name|nm14362027}} * {{फेसबुक|SadiaAymanOriginal}} * {{इंस्टाग्राम|sadiaaayman}} [[श्रेणी:जीवित लोग]] [[श्रेणी:1999 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:बांग्लादेशी फ़िल्म अभिनेत्री]] [[श्रेणी:बांग्लादेशी टेलीविज़न अभिनेत्री]] 4kcg4sqw6kekscasw5qxwm4zcvw9dmo सदस्य वार्ता:UTTAR BHARTIYA SAMAJ SEVA SANGH 3 1586477 6446804 6403074 2025-06-30T15:51:40Z UTTAR BHARTIYA SAMAJ SEVA SANGH 868878 उत्तर 6446804 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=UTTAR BHARTIYA SAMAJ SEVA SANGH}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 06:15, 20 अप्रैल 2025 (UTC) :उत्तर भारतीय समाज सेवा संघ के नियम---------- :(1) प्रत्येक समाज सेवी को इस संघ के अन्य सदस्यों व पदाधिकारियों से तालमेल व भाईचारा बना कर रहना होगा। :(2) प्रत्येक सदस्य व पदाधिकारियों को किसी भी मामले पर एकजुट होकर समस्या का समाधान करवाना होगा। :(3) किसी भी सदस्य को किसी अन्य सदस्यों के बारे मे अभद्र व अमर्यादित भाषा का प्रयोग  करना वर्जित है अन्यथा उसे अपना पद व सदस्यता त्यागनी पङ सकती है। :"क्योंकि हमें यहाँ समाज के लिऐ कुछ करना है जिससे उनका व हमारे देश का भला हो" :उत्तर भारतीय समाज सेवा संघ के कार्य-------------- :(1) उत्तर भारतीय समाज मे रह रहे समुदायो के लोगों के बीच भाईचारा स्थापित करना । :(2) प्रत्येक व्यक्ति को उचित न्याय दिलवाना। :(3)  बिना किसी शुल्क के समाज के लोगों की दयनीय स्थिति पर मदद करना । :(4) दो गुटों के बीच हुए संघर्ष मे उनके मध्य सुलह करवाना व इनके बीच शान्ति स्थापित करवाना । :उत्तर भारतीय समाज सेवा संघ का उद्देश्य-------------- :समाज की सेवा करना ही इस संघ का मुख्य उद्देश्य है। गरीब असहाय मजलूमो को  उनका हक दिलाना तथा अत्याचार के खिलाफ लङना ही इसका मुख्य उद्देश्य है। :"अब मेरा यही है सपना :अत्याचार, भ्रष्टाचार मुक्त राष्ट्र हो अपना" :उत्तर भारतीय समाज सेवा संघ :संस्थापक/अध्यक्ष। :श्री रवि कुमार बघेल   :जय हिन्द जय भारत। :9000778445, :भारत सरकार द्वारा रजिस्ट्रेशन कॉम 622/2014 [[सदस्य:UTTAR BHARTIYA SAMAJ SEVA SANGH|UTTAR BHARTIYA SAMAJ SEVA SANGH]] ([[सदस्य वार्ता:UTTAR BHARTIYA SAMAJ SEVA SANGH|वार्ता]]) 15:51, 30 जून 2025 (UTC) 31s3909yese1d4wq981vamn1j5px5gb 6446805 6446804 2025-06-30T15:52:02Z UTTAR BHARTIYA SAMAJ SEVA SANGH 868878 6446805 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=UTTAR BHARTIYA SAMAJ SEVA SANGH}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 06:15, 20 अप्रैल 2025 (UTC) :उत्तर भारतीय समाज सेवा संघ के नियम---------- :(1) प्रत्येक समाज सेवी को इस संघ के अन्य सदस्यों व पदाधिकारियों से तालमेल व भाईचारा बना कर रहना होगा। :(2) प्रत्येक सदस्य व पदाधिकारियों को किसी भी मामले पर एकजुट होकर समस्या का समाधान करवाना होगा। :(3) किसी भी सदस्य को किसी अन्य सदस्यों के बारे मे अभद्र व अमर्यादित भाषा का प्रयोग  करना वर्जित है अन्यथा उसे अपना पद व सदस्यता त्यागनी पङ सकती है। :"क्योंकि हमें यहाँ समाज के लिऐ कुछ करना है जिससे उनका व हमारे देश का भला हो" :उत्तर भारतीय समाज सेवा संघ के कार्य-------------- :(1) उत्तर भारतीय समाज मे रह रहे समुदायो के लोगों के बीच भाईचारा स्थापित करना । :(2) प्रत्येक व्यक्ति को उचित न्याय दिलवाना। :(3)  बिना किसी शुल्क के समाज के लोगों की दयनीय स्थिति पर मदद करना । :(4) दो गुटों के बीच हुए संघर्ष मे उनके मध्य सुलह करवाना व इनके बीच शान्ति स्थापित करवाना । :उत्तर भारतीय समाज सेवा संघ का उद्देश्य-------------- :समाज की सेवा करना ही इस संघ का मुख्य उद्देश्य है। गरीब असहाय मजलूमो को  उनका हक दिलाना तथा अत्याचार के खिलाफ लङना ही इसका मुख्य उद्देश्य है। :"अब मेरा यही है सपना :अत्याचार, भ्रष्टाचार मुक्त राष्ट्र हो अपना" :उत्तर भारतीय समाज सेवा संघ :संस्थापक/अध्यक्ष। :श्री रवि कुमार बघेल   :जय हिन्द जय भारत। :9000778445, :भारत सरकार द्वारा रजिस्ट्रेशन कॉम 622/2014 [[सदस्य:UTTAR BHARTIYA SAMAJ SEVA SANGH|UTTAR BHARTIYA SAMAJ SEVA SANGH]] ([[सदस्य वार्ता:UTTAR BHARTIYA SAMAJ SEVA SANGH|वार्ता]]) 15:51, 30 जून 2025 (UTC) उत्तर भारतीय समाज सेवा संघ के नियम---------- (1) प्रत्येक समाज सेवी को इस संघ के अन्य सदस्यों व पदाधिकारियों से तालमेल व भाईचारा बना कर रहना होगा। (2) प्रत्येक सदस्य व पदाधिकारियों को किसी भी मामले पर एकजुट होकर समस्या का समाधान करवाना होगा। (3) किसी भी सदस्य को किसी अन्य सदस्यों के बारे मे अभद्र व अमर्यादित भाषा का प्रयोग  करना वर्जित है अन्यथा उसे अपना पद व सदस्यता त्यागनी पङ सकती है। "क्योंकि हमें यहाँ समाज के लिऐ कुछ करना है जिससे उनका व हमारे देश का भला हो" उत्तर भारतीय समाज सेवा संघ के कार्य-------------- (1) उत्तर भारतीय समाज मे रह रहे समुदायो के लोगों के बीच भाईचारा स्थापित करना । (2) प्रत्येक व्यक्ति को उचित न्याय दिलवाना। (3)  बिना किसी शुल्क के समाज के लोगों की दयनीय स्थिति पर मदद करना । (4) दो गुटों के बीच हुए संघर्ष मे उनके मध्य सुलह करवाना व इनके बीच शान्ति स्थापित करवाना । उत्तर भारतीय समाज सेवा संघ का उद्देश्य-------------- समाज की सेवा करना ही इस संघ का मुख्य उद्देश्य है। गरीब असहाय मजलूमो को  उनका हक दिलाना तथा अत्याचार के खिलाफ लङना ही इसका मुख्य उद्देश्य है। "अब मेरा यही है सपना अत्याचार, भ्रष्टाचार मुक्त राष्ट्र हो अपना" उत्तर भारतीय समाज सेवा संघ संस्थापक/अध्यक्ष। श्री रवि कुमार बघेल   जय हिन्द जय भारत। 9000778445, भारत सरकार द्वारा रजिस्ट्रेशन कॉम 622/2014 [[सदस्य:UTTAR BHARTIYA SAMAJ SEVA SANGH|UTTAR BHARTIYA SAMAJ SEVA SANGH]] ([[सदस्य वार्ता:UTTAR BHARTIYA SAMAJ SEVA SANGH|वार्ता]]) 15:52, 30 जून 2025 (UTC) 57s1x0p8nhpma0fhbnp39k76wslrial 6446883 6446805 2025-06-30T18:25:41Z Svartava 685247 [[Special:Contributions/UTTAR BHARTIYA SAMAJ SEVA SANGH|UTTAR BHARTIYA SAMAJ SEVA SANGH]] द्वारा संपादनों को वापस लिया; यदि आप इस प्रत्यावर्तन से असहमत हैं, तो मेरे वार्ता-पृष्ठ पर [[Special:NewSection/User talk:Svartava|संदेश छोड़ें]]। 6403074 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=UTTAR BHARTIYA SAMAJ SEVA SANGH}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 06:15, 20 अप्रैल 2025 (UTC) df6mkwo3swkp85pvvmsqx8t9dzdddov प्रभाषगिरी पर्वत 0 1590714 6447047 6426703 2025-07-01T08:46:57Z Sureshchandra01 865783 6447047 wikitext text/x-wiki {{ज्ञानसन्दूक पर्वत | name = प्रभाषगिरी पर्वत<br><small>पभोषा पहाड़</small><br><small>Prabhashgiri Mountain</small> | photo = Prabhashgiri.jpg | photo_caption = [[यमुना नदी]] के तट से प्रभाषगिरी पर्वत का दृश्य | elevation_m = 250 | elevation_ref = (सर्वोच्च) | location = [[कौशाम्बी जिला]], [[उत्तर प्रदेश]], [[भारत]] | range = [[कामदगिरि]] पर्वत श्रृंखला | coordinates = {{coord|25|21.2|N|81|19|E|type:mountain}} | topo = | type = | age = | first_ascent = | easiest_route = गोराजू से पभोषा की ओर }} '''प्रभाषगिरि पर्वत''' [[उत्तर प्रदेश]] के [[कौशाम्बी जिला|कौशाम्बी जिले]] के पभोषा गांव में स्थित एक प्राकृतिक पहाड़ है। यह पहाड़ दो चोटियों में देखने को मिलता है जिसका अधिकांश भाग चट्टानों से निर्मित है। यह पहाड़ [[प्रयागराज]] जंक्शन से लगभग 60 किमी दूर है और कौशाम्बी जनपद मुख्यालय मंझनपुर से 25 किमी दूर है। इस पहाड़ पर एक हिस्से में राधा कृष्ण का मंदिर स्थित है जिसे बहुला गौ धाम के नाम से जाना जाता है जबकि दूसरे हिस्से पर छठवें जैन [[तीर्थंकर]] भगवान [[पद्मप्रभु]] का तप स्थान है। प्रभाषगिरि हिन्दुओं के लिए एक पवित्र स्थल है। ऐसी मान्यता है कि [[भगवान कृष्ण]] ने अपना अंतिम दिन यहीं पे बिताये थे। ==भौगोलिक स्थिति== प्रभाषगिरि उत्तर प्रदेश के कौशाम्बी में दक्षिणी भाग में यमुना नदी के किनारे स्थित है। यहां पर बारिश के आने के बाद हरियाली आ जाती है जिससे यह स्थान बेहद मनमोहक हो जाता है। यहां घूमने का सबसे अच्छा समय अक्टूबर से मार्च के बीच है। इस समय यहाँ का मौसम हल्का और सुहावना होता है। ==मकर संक्रांति मेला== प्रभाषगिरी क्षेत्र में प्रत्येक वर्ष मकर संक्रांति के दिन मेले का आयोजन होता है जिसमें दूर-दूर से लोग आते हैं। मेले में आने वाले तीर्थयात्री सम्पूर्ण पर्वत की परिक्रमा करते हैं। ==पहुंचने का माध्यम== प्रभाषगिरि के लिए हवाई, रेल और सड़क मार्ग से आसानी से पहुंचा जा सकता है। यहां से नजदीकी रेलवे स्टेशन भरवारी व सिराथू हैं। जबकी नजदीकी एयरपोर्ट बमरौली एयरपोर्ट है। सड़क मार्ग से गोराजू होते हुए पभोषा गांव की ओर आना होता है। 4uujeriat5byrd7tas5vtzz5qhacr0a विकिपीडिया:आँकड़े/2025/जून 4 1591554 6446699 6446102 2025-06-30T12:14:23Z NeechalBOT 98381 statistics 6446699 wikitext text/x-wiki <!--- stats starts--->{{सदस्य:Neechalkaran/statnotice}}{| class="wikitable sortable" style="width:90%" |- ! Date(Time) ! Pages ! Articles ! Edits ! Users ! Files ! Activeusers {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =1-6-2025 6:14 |Pages = 1370711 |dPages = 123 |Articles = 165474 |dArticles = 8 |Edits = 6408942 |dEdits = 335 |Files = 4606 |dFiles = 0 |Users = 854868 |dUsers = 100 |Ausers = 558 |dAusers = -8 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =2-6-2025 6:14 |Pages = 1370839 |dPages = 128 |Articles = 165499 |dArticles = 25 |Edits = 6409317 |dEdits = 375 |Files = 4606 |dFiles = 0 |Users = 854945 |dUsers = 77 |Ausers = 558 |dAusers = 0 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =3-6-2025 6:14 |Pages = 1370946 |dPages = 107 |Articles = 165534 |dArticles = 35 |Edits = 6409741 |dEdits = 424 |Files = 4606 |dFiles = 0 |Users = 855006 |dUsers = 61 |Ausers = 558 |dAusers = 0 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =4-6-2025 6:14 |Pages = 1371026 |dPages = 80 |Articles = 165542 |dArticles = 8 |Edits = 6410228 |dEdits = 487 |Files = 4606 |dFiles = 0 |Users = 855079 |dUsers = 73 |Ausers = 551 |dAusers = -7 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =5-6-2025 6:14 |Pages = 1371166 |dPages = 140 |Articles = 165572 |dArticles = 30 |Edits = 6410661 |dEdits = 433 |Files = 4606 |dFiles = 0 |Users = 855175 |dUsers = 96 |Ausers = 551 |dAusers = 0 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =6-6-2025 6:14 |Pages = 1371287 |dPages = 121 |Articles = 165596 |dArticles = 24 |Edits = 6411149 |dEdits = 488 |Files = 4606 |dFiles = 0 |Users = 855266 |dUsers = 91 |Ausers = 551 |dAusers = 0 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =7-6-2025 6:14 |Pages = 1371379 |dPages = 92 |Articles = 165608 |dArticles = 12 |Edits = 6411715 |dEdits = 566 |Files = 4606 |dFiles = 0 |Users = 855353 |dUsers = 87 |Ausers = 531 |dAusers = -20 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =8-6-2025 6:14 |Pages = 1371472 |dPages = 93 |Articles = 165619 |dArticles = 11 |Edits = 6412184 |dEdits = 469 |Files = 4606 |dFiles = 0 |Users = 855428 |dUsers = 75 |Ausers = 531 |dAusers = 0 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =9-6-2025 6:14 |Pages = 1371574 |dPages = 102 |Articles = 165625 |dArticles = 6 |Edits = 6412841 |dEdits = 657 |Files = 4606 |dFiles = 0 |Users = 855516 |dUsers = 88 |Ausers = 531 |dAusers = 0 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =10-6-2025 6:14 |Pages = 1371685 |dPages = 111 |Articles = 165634 |dArticles = 9 |Edits = 6413264 |dEdits = 423 |Files = 4607 |dFiles = 1 |Users = 855596 |dUsers = 80 |Ausers = 516 |dAusers = -15 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =11-6-2025 6:14 |Pages = 1371774 |dPages = 89 |Articles = 165641 |dArticles = 7 |Edits = 6413681 |dEdits = 417 |Files = 4607 |dFiles = 0 |Users = 855667 |dUsers = 71 |Ausers = 516 |dAusers = 0 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =12-6-2025 6:14 |Pages = 1371873 |dPages = 99 |Articles = 165652 |dArticles = 11 |Edits = 6414107 |dEdits = 426 |Files = 4607 |dFiles = 0 |Users = 855742 |dUsers = 75 |Ausers = 516 |dAusers = 0 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =13-6-2025 6:14 |Pages = 1371983 |dPages = 110 |Articles = 165657 |dArticles = 5 |Edits = 6414598 |dEdits = 491 |Files = 4607 |dFiles = 0 |Users = 855839 |dUsers = 97 |Ausers = 505 |dAusers = -11 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =14-6-2025 6:14 |Pages = 1372092 |dPages = 109 |Articles = 165666 |dArticles = 9 |Edits = 6415057 |dEdits = 459 |Files = 4607 |dFiles = 0 |Users = 855921 |dUsers = 82 |Ausers = 505 |dAusers = 0 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =15-6-2025 6:14 |Pages = 1372146 |dPages = 54 |Articles = 165680 |dArticles = 14 |Edits = 6415547 |dEdits = 490 |Files = 4607 |dFiles = 0 |Users = 856000 |dUsers = 79 |Ausers = 505 |dAusers = 0 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =16-6-2025 6:14 |Pages = 1372259 |dPages = 113 |Articles = 165688 |dArticles = 8 |Edits = 6416013 |dEdits = 466 |Files = 4607 |dFiles = 0 |Users = 856097 |dUsers = 97 |Ausers = 496 |dAusers = -9 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =17-6-2025 6:14 |Pages = 1372285 |dPages = 26 |Articles = 165658 |dArticles = -30 |Edits = 6416465 |dEdits = 452 |Files = 4607 |dFiles = 0 |Users = 856162 |dUsers = 65 |Ausers = 496 |dAusers = 0 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =18-6-2025 6:14 |Pages = 1372408 |dPages = 123 |Articles = 165665 |dArticles = 7 |Edits = 6416917 |dEdits = 452 |Files = 4607 |dFiles = 0 |Users = 856264 |dUsers = 102 |Ausers = 496 |dAusers = 0 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =19-6-2025 6:14 |Pages = 1372341 |dPages = -67 |Articles = 165633 |dArticles = -32 |Edits = 6418599 |dEdits = 1682 |Files = 4607 |dFiles = 0 |Users = 856338 |dUsers = 74 |Ausers = 500 |dAusers = 4 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =20-6-2025 6:14 |Pages = 1372418 |dPages = 77 |Articles = 165641 |dArticles = 8 |Edits = 6418822 |dEdits = 223 |Files = 4607 |dFiles = 0 |Users = 856409 |dUsers = 71 |Ausers = 500 |dAusers = 0 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =21-6-2025 6:14 |Pages = 1372551 |dPages = 133 |Articles = 165672 |dArticles = 31 |Edits = 6419205 |dEdits = 383 |Files = 4607 |dFiles = 0 |Users = 856504 |dUsers = 95 |Ausers = 500 |dAusers = 0 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =22-6-2025 6:14 |Pages = 1372672 |dPages = 121 |Articles = 165689 |dArticles = 17 |Edits = 6419567 |dEdits = 362 |Files = 4607 |dFiles = 0 |Users = 856595 |dUsers = 91 |Ausers = 484 |dAusers = -16 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =23-6-2025 6:14 |Pages = 1372794 |dPages = 122 |Articles = 165704 |dArticles = 15 |Edits = 6419951 |dEdits = 384 |Files = 4607 |dFiles = 0 |Users = 856681 |dUsers = 86 |Ausers = 484 |dAusers = 0 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =24-6-2025 6:14 |Pages = 1372953 |dPages = 159 |Articles = 165728 |dArticles = 24 |Edits = 6420387 |dEdits = 436 |Files = 4607 |dFiles = 0 |Users = 856812 |dUsers = 131 |Ausers = 484 |dAusers = 0 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =25-6-2025 6:14 |Pages = 1373057 |dPages = 104 |Articles = 165728 |dArticles = 0 |Edits = 6421346 |dEdits = 959 |Files = 4607 |dFiles = 0 |Users = 856972 |dUsers = 160 |Ausers = 540 |dAusers = 56 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =26-6-2025 6:14 |Pages = 1373175 |dPages = 118 |Articles = 165702 |dArticles = -26 |Edits = 6421717 |dEdits = 371 |Files = 4607 |dFiles = 0 |Users = 857125 |dUsers = 153 |Ausers = 540 |dAusers = 0 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =27-6-2025 6:14 |Pages = 1373182 |dPages = 7 |Articles = 165681 |dArticles = -21 |Edits = 6431417 |dEdits = 9700 |Files = 4607 |dFiles = 0 |Users = 857286 |dUsers = 161 |Ausers = 540 |dAusers = 0 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =28-6-2025 6:14 |Pages = 1373281 |dPages = 99 |Articles = 165683 |dArticles = 2 |Edits = 6431869 |dEdits = 452 |Files = 4607 |dFiles = 0 |Users = 857432 |dUsers = 146 |Ausers = 644 |dAusers = 104 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =29-6-2025 6:14 |Pages = 1373412 |dPages = 131 |Articles = 165701 |dArticles = 18 |Edits = 6432350 |dEdits = 481 |Files = 4608 |dFiles = 1 |Users = 857579 |dUsers = 147 |Ausers = 644 |dAusers = 0 }} {{User:Neechalkaran/template/daily |Date =30-6-2025 6:14 |Pages = 1373558 |dPages = 146 |Articles = 165723 |dArticles = 22 |Edits = 6432947 |dEdits = 597 |Files = 4608 |dFiles = 0 |Users = 857733 |dUsers = 154 |Ausers = 644 |dAusers = 0 }} <!---Place new stats here---> |} <!--- stats ends---> fnwi7ig17o609qfucq866b3nl0nrokp सदस्य वार्ता:Writer Nirbhay shukla 3 1593601 6446762 6432299 2025-06-30T14:25:50Z ~2025-101510 875866 /* Writer Nirbhay Shukla */ नया अनुभाग 6446762 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Writer Nirbhay shukla}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 18:02, 19 जून 2025 (UTC) == Writer Nirbhay Shukla == निर्भय शुक्ला एक संवेदनशील और आत्मविमर्शी लेखक हैं, जिनकी लेखनी दिल को छूती है और आत्मा को झकझोर देती है। वे उन भावनाओं को शब्दों में ढालते हैं जिन्हें हम अक्सर महसूस तो करते हैं, पर कह नहीं पाते। उनका मानना है कि बचपन कोई बीती हुई उम्र नहीं, बल्कि एक जीवंत एहसास है, जो आज भी हमारे भीतर साँस ले रहा है। [[विशेष:योगदान/&#126;2025-101510|&#126;2025-101510]] ([[सदस्य वार्ता:&#126;2025-101510|talk]]) 14:25, 30 जून 2025 (UTC) 6k1ws74mnq6y472irqhniqcl65op9nx 6446783 6446762 2025-06-30T15:02:55Z Chronos.Zx 867761 यह स्थान प्रचार के लिए नहीं [[Special:Contributions/~2025-101510|~2025-101510]] ([[User talk:~2025-101510|वार्ता]]) द्वारा किए गए बदलाव [[Special:Diff/6446762|6446762]] को पूर्ववत किया 6446783 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Writer Nirbhay shukla}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 18:02, 19 जून 2025 (UTC) m0cmvq0gadw1wj9fg576yc41pzc303e सदस्य वार्ता:2430384hamshikajain 3 1594673 6446782 6445547 2025-06-30T15:00:55Z Chronos.Zx 867761 /* जून */ नया अनुभाग 6446782 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=2430384hamshikajain}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 10:05, 28 जून 2025 (UTC) == जून == "[[विकिपीडिया:प्रयोगस्थल]]" लेख लिखने का पृष्ठ नहीं, आप यहां नए है। क्या आपको कोई मदद चाहिए? [[सदस्य:Chronos.Zx|<span style="color:blue; font-weight:bold;">क्रोनोस.Zx</span>]] ([[सदस्य वार्ता:Chronos.Zx|वार्ता]]) 15:00, 30 जून 2025 (UTC) r4mmppu7o9p2hr3jpk199o3pbi86491 मिस यूनीवर्स 1954 0 1594905 6446966 6446492 2025-07-01T03:45:05Z खास विशेष 810972 /* बाहरी कड़ियाँ */ श्रेणी जोड़ी 6446966 wikitext text/x-wiki {{Infobox pageant titleholder | name = मिरियम स्टीवेन्सन | nationalcompetition = मिस साउथ कैरोलिना 1953 <br> (विजेता) <br> मिस अमेरिका 1954 <br> (शीर्ष 10) <br> मिस साउथ कैरोलिना यूएसए 1954 <br> (विजेता) <br> मिस यूएसए 1954 <br> (विजेता) <br> [[मिस यूनीवर्स 1954]] <br> (विजेता) | image = Miriam Stevenson with globe (cropped).jpg | caption = स्टीवेन्सन 1954 में | title = मिस साउथ कैरोलिना 1953 <br> मिस साउथ कैरोलिना यूएसए 1954 <br> मिस यूएसए 1954 <br> मिस यूनीवर्स 1954 | birth_place = {{nowrap|विंसबोरो, दक्षिण कैरोलिना, अमेरिका}} | birth_name = मिरियम जैकलीन स्टीवेन्सन | birth_date = {{Birth date and age|1933|7|4}} | education = लैंडर विश्वविद्यालय | height = {{height|m=1.68}}<ref>{{cite news|title=South Carolina's Miriam Stevenson Wins "Miss Universe"; Miss Brazil Second|publisher=Spokane Daily Chronicle|date=July 24, 1954|url=https://news.google.com/newspapers?id=2M8bAAAAIBAJ&sjid=y1AEAAAAIBAJ&pg=5678,1215300&dq=miss-universe+miriam-stevenson&hl=en|access-date=April 19, 2019}}</ref> | hair_color = भूरा | eye_color = नीला | spouse = डोनाल्ड अप्टन | children = 2 }} '''मिस यूनिवर्स 1954''' तीसरी [[मिस यूनिवर्स]] प्रतियोगिता थी, जो 24 जुलाई 1954 को [[संयुक्त राज्य अमेरिका]] के [[लॉन्ग बीच, कैलिफ़ोर्निया]] म्यूनिसिपल ऑडिटोरियम में आयोजित की गई थी। कार्यक्रम के अंत में [[फ्रांस]] की क्रिश्चियन मार्टेल ने संयुक्त राज्य अमेरिका की [[मिरियम स्टीवेन्सन]] को मिस यूनिवर्स 1954 का ताज पहनाया।<ref>{{Cite news |date=25 July 1954 |title=Miss Brazil loses out by a hip bulge |pages=A6 |work=Youngstown Vindicator |url=https://news.google.com/newspapers?id=d3Y_AAAAIBAJ&sjid=3lQMAAAAIBAJ&pg=813%2C2178074 |access-date=16 July 2023 |via=[[Google News Archive]]}}</ref><ref>{{Cite news |date=24 July 1954 |title=South Carolina's Miriam Stevenson Wins "Miss Universe"; Miss Brazil Second |pages=1; 5 |work=The Dispatch |url=https://news.google.com/newspapers?id=2M8bAAAAIBAJ&sjid=y1AEAAAAIBAJ&dq=miss-universe%20miriam-stevenson&pg=5678%2C1215300 |access-date=16 July 2023 |via=[[Google News Archive]]}}</ref> यह प्रतियोगिता के इतिहास में संयुक्त राज्य अमेरिका की पहली जीत थी। स्टीवेन्सन पहली मिस यूनिवर्स बनीं जिन्होंने एक साथ मिस यूएसए और मिस यूनिवर्स दोनों खिताब अपने नाम किए।<ref>{{Cite news|date=24 July 1954|title=Miss USA captures Miss Universe title|language=en|pages=1|work=[[The Day (New London)|The Day]]|url=https://news.google.com/newspapers?id=gBMiAAAAIBAJ&sjid=pHQFAAAAIBAJ&pg=2121%2C3939328|access-date=25 July 2023|via=[[Google News Archive]]|location=New London, Connecticut}}</ref> इस वर्ष की प्रतियोगिता में 33 देशों और क्षेत्रों की प्रतिभागियों ने भाग लिया। इस प्रतियोगिता की मेज़बानी बॉब रसेल ने की। इस संस्करण में "स्टार ऑफ़ द यूनिवर्स" क्राउन का उपयोग किया गया, जिसमें ठोस सोने और प्लेटिनम में जड़े एक हज़ार ओरिएंटल कल्चर्ड और काले मोती लगे थे, जिसकी कीमत 5 लाख [[अमेरिकी डॉलर]] थी।<ref name=":0">{{Cite web |last=Tayag |first=Voltaire E. |date=16 May 2021 |title=Miss Universe crowns: Sentimental favorites, all-time greats |url=https://www.rappler.com/entertainment/pageants/miss-universe-crowns-all-time-favorites-greats-rankings/ |access-date=10 May 2023 |website=[[Rappler]] |language=en-US}}</ref> इस मुकुट का उपयोग अगले छह संस्करणों में भी किया गया।<ref name=":0" /> ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची|30em}} ==बाहरी कड़ियाँ== {{Commons|मिस यूनिवर्स}} *[http://www.missuniverse.com मिस यूनिवर्स आधिकारिक वेबसाइट] {{मिस यूनीवर्स}} {{सुन्दरता प्रतियोगिता}} [[श्रेणी:मिस यूनीवर्स]] [[श्रेणी:सुन्दरता प्रतियोगिता]] [[श्रेणी:अंतर्राष्ट्रीय सुन्दरता प्रतियोगिता]] j0zfmcgch42uc4p0iu0itpwvr4p1fc0 6446968 6446966 2025-07-01T03:49:25Z खास विशेष 810972 शीर्षक और उपशिर्षक बनाकर जानकारी जोड़ी 6446968 wikitext text/x-wiki {{Infobox pageant titleholder | name = मिरियम स्टीवेन्सन | nationalcompetition = मिस साउथ कैरोलिना 1953 <br> (विजेता) <br> मिस अमेरिका 1954 <br> (शीर्ष 10) <br> मिस साउथ कैरोलिना यूएसए 1954 <br> (विजेता) <br> मिस यूएसए 1954 <br> (विजेता) <br> [[मिस यूनीवर्स 1954]] <br> (विजेता) | image = Miriam Stevenson with globe (cropped).jpg | caption = स्टीवेन्सन 1954 में | title = मिस साउथ कैरोलिना 1953 <br> मिस साउथ कैरोलिना यूएसए 1954 <br> मिस यूएसए 1954 <br> मिस यूनीवर्स 1954 | birth_place = {{nowrap|विंसबोरो, दक्षिण कैरोलिना, अमेरिका}} | birth_name = मिरियम जैकलीन स्टीवेन्सन | birth_date = {{Birth date and age|1933|7|4}} | education = लैंडर विश्वविद्यालय | height = {{height|m=1.68}}<ref>{{cite news|title=South Carolina's Miriam Stevenson Wins "Miss Universe"; Miss Brazil Second|publisher=Spokane Daily Chronicle|date=July 24, 1954|url=https://news.google.com/newspapers?id=2M8bAAAAIBAJ&sjid=y1AEAAAAIBAJ&pg=5678,1215300&dq=miss-universe+miriam-stevenson&hl=en|access-date=April 19, 2019}}</ref> | hair_color = भूरा | eye_color = नीला | spouse = डोनाल्ड अप्टन | children = 2 }} '''मिस यूनिवर्स 1954''' तीसरी [[मिस यूनिवर्स]] प्रतियोगिता थी, जो 24 जुलाई 1954 को [[संयुक्त राज्य अमेरिका]] के [[लॉन्ग बीच, कैलिफ़ोर्निया]] म्यूनिसिपल ऑडिटोरियम में आयोजित की गई थी। कार्यक्रम के अंत में [[फ्रांस]] की क्रिश्चियन मार्टेल ने संयुक्त राज्य अमेरिका की [[मिरियम स्टीवेन्सन]] को मिस यूनिवर्स 1954 का ताज पहनाया।<ref>{{Cite news |date=25 July 1954 |title=Miss Brazil loses out by a hip bulge |pages=A6 |work=Youngstown Vindicator |url=https://news.google.com/newspapers?id=d3Y_AAAAIBAJ&sjid=3lQMAAAAIBAJ&pg=813%2C2178074 |access-date=16 July 2023 |via=[[Google News Archive]]}}</ref><ref>{{Cite news |date=24 July 1954 |title=South Carolina's Miriam Stevenson Wins "Miss Universe"; Miss Brazil Second |pages=1; 5 |work=The Dispatch |url=https://news.google.com/newspapers?id=2M8bAAAAIBAJ&sjid=y1AEAAAAIBAJ&dq=miss-universe%20miriam-stevenson&pg=5678%2C1215300 |access-date=16 July 2023 |via=[[Google News Archive]]}}</ref> यह प्रतियोगिता के इतिहास में संयुक्त राज्य अमेरिका की पहली जीत थी। स्टीवेन्सन पहली मिस यूनिवर्स बनीं जिन्होंने एक साथ मिस यूएसए और मिस यूनिवर्स दोनों खिताब अपने नाम किए।<ref>{{Cite news|date=24 July 1954|title=Miss USA captures Miss Universe title|language=en|pages=1|work=[[The Day (New London)|The Day]]|url=https://news.google.com/newspapers?id=gBMiAAAAIBAJ&sjid=pHQFAAAAIBAJ&pg=2121%2C3939328|access-date=25 July 2023|via=[[Google News Archive]]|location=New London, Connecticut}}</ref> इस वर्ष की प्रतियोगिता में 33 देशों और क्षेत्रों की प्रतिभागियों ने भाग लिया। इस प्रतियोगिता की मेज़बानी बॉब रसेल ने की। इस संस्करण में "स्टार ऑफ़ द यूनिवर्स" क्राउन का उपयोग किया गया, जिसमें ठोस सोने और प्लेटिनम में जड़े एक हज़ार ओरिएंटल कल्चर्ड और काले मोती लगे थे, जिसकी कीमत 5 लाख [[अमेरिकी डॉलर]] थी।<ref name=":0">{{Cite web |last=Tayag |first=Voltaire E. |date=16 May 2021 |title=Miss Universe crowns: Sentimental favorites, all-time greats |url=https://www.rappler.com/entertainment/pageants/miss-universe-crowns-all-time-favorites-greats-rankings/ |access-date=10 May 2023 |website=[[Rappler]] |language=en-US}}</ref> इस मुकुट का उपयोग अगले छह संस्करणों में भी किया गया।<ref name=":0" /> ==पृष्ठभूमि== [[File:LBarena.jpg|thumb|250x250px|लॉन्ग बीच म्यूनिसिपल ऑडिटोरियम, मिस यूनिवर्स 1954 का आयोजन स्थल]] ===प्रतिभागियों का चयन=== तीस देशों और क्षेत्रों की प्रतिभागियों को इस प्रतियोगिता में भाग लेने के लिए चुना गया था। दो प्रतिभागियों को मूल विजेता के पदच्युत होने के बाद प्रतिस्थापित करने के लिए चुना गया। ====प्रतिस्थापन==== ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची|30em}} ==बाहरी कड़ियाँ== {{Commons|मिस यूनिवर्स}} *[http://www.missuniverse.com मिस यूनिवर्स आधिकारिक वेबसाइट] {{मिस यूनीवर्स}} {{सुन्दरता प्रतियोगिता}} [[श्रेणी:मिस यूनीवर्स]] [[श्रेणी:सुन्दरता प्रतियोगिता]] [[श्रेणी:अंतर्राष्ट्रीय सुन्दरता प्रतियोगिता]] invmhhx7iasraym38ra4k9jlnpmg5y5 6446969 6446968 2025-07-01T03:51:24Z खास विशेष 810972 /* प्रतिस्थापन */ जानकारी डाली 6446969 wikitext text/x-wiki {{Infobox pageant titleholder | name = मिरियम स्टीवेन्सन | nationalcompetition = मिस साउथ कैरोलिना 1953 <br> (विजेता) <br> मिस अमेरिका 1954 <br> (शीर्ष 10) <br> मिस साउथ कैरोलिना यूएसए 1954 <br> (विजेता) <br> मिस यूएसए 1954 <br> (विजेता) <br> [[मिस यूनीवर्स 1954]] <br> (विजेता) | image = Miriam Stevenson with globe (cropped).jpg | caption = स्टीवेन्सन 1954 में | title = मिस साउथ कैरोलिना 1953 <br> मिस साउथ कैरोलिना यूएसए 1954 <br> मिस यूएसए 1954 <br> मिस यूनीवर्स 1954 | birth_place = {{nowrap|विंसबोरो, दक्षिण कैरोलिना, अमेरिका}} | birth_name = मिरियम जैकलीन स्टीवेन्सन | birth_date = {{Birth date and age|1933|7|4}} | education = लैंडर विश्वविद्यालय | height = {{height|m=1.68}}<ref>{{cite news|title=South Carolina's Miriam Stevenson Wins "Miss Universe"; Miss Brazil Second|publisher=Spokane Daily Chronicle|date=July 24, 1954|url=https://news.google.com/newspapers?id=2M8bAAAAIBAJ&sjid=y1AEAAAAIBAJ&pg=5678,1215300&dq=miss-universe+miriam-stevenson&hl=en|access-date=April 19, 2019}}</ref> | hair_color = भूरा | eye_color = नीला | spouse = डोनाल्ड अप्टन | children = 2 }} '''मिस यूनिवर्स 1954''' तीसरी [[मिस यूनिवर्स]] प्रतियोगिता थी, जो 24 जुलाई 1954 को [[संयुक्त राज्य अमेरिका]] के [[लॉन्ग बीच, कैलिफ़ोर्निया]] म्यूनिसिपल ऑडिटोरियम में आयोजित की गई थी। कार्यक्रम के अंत में [[फ्रांस]] की क्रिश्चियन मार्टेल ने संयुक्त राज्य अमेरिका की [[मिरियम स्टीवेन्सन]] को मिस यूनिवर्स 1954 का ताज पहनाया।<ref>{{Cite news |date=25 July 1954 |title=Miss Brazil loses out by a hip bulge |pages=A6 |work=Youngstown Vindicator |url=https://news.google.com/newspapers?id=d3Y_AAAAIBAJ&sjid=3lQMAAAAIBAJ&pg=813%2C2178074 |access-date=16 July 2023 |via=[[Google News Archive]]}}</ref><ref>{{Cite news |date=24 July 1954 |title=South Carolina's Miriam Stevenson Wins "Miss Universe"; Miss Brazil Second |pages=1; 5 |work=The Dispatch |url=https://news.google.com/newspapers?id=2M8bAAAAIBAJ&sjid=y1AEAAAAIBAJ&dq=miss-universe%20miriam-stevenson&pg=5678%2C1215300 |access-date=16 July 2023 |via=[[Google News Archive]]}}</ref> यह प्रतियोगिता के इतिहास में संयुक्त राज्य अमेरिका की पहली जीत थी। स्टीवेन्सन पहली मिस यूनिवर्स बनीं जिन्होंने एक साथ मिस यूएसए और मिस यूनिवर्स दोनों खिताब अपने नाम किए।<ref>{{Cite news|date=24 July 1954|title=Miss USA captures Miss Universe title|language=en|pages=1|work=[[The Day (New London)|The Day]]|url=https://news.google.com/newspapers?id=gBMiAAAAIBAJ&sjid=pHQFAAAAIBAJ&pg=2121%2C3939328|access-date=25 July 2023|via=[[Google News Archive]]|location=New London, Connecticut}}</ref> इस वर्ष की प्रतियोगिता में 33 देशों और क्षेत्रों की प्रतिभागियों ने भाग लिया। इस प्रतियोगिता की मेज़बानी बॉब रसेल ने की। इस संस्करण में "स्टार ऑफ़ द यूनिवर्स" क्राउन का उपयोग किया गया, जिसमें ठोस सोने और प्लेटिनम में जड़े एक हज़ार ओरिएंटल कल्चर्ड और काले मोती लगे थे, जिसकी कीमत 5 लाख [[अमेरिकी डॉलर]] थी।<ref name=":0">{{Cite web |last=Tayag |first=Voltaire E. |date=16 May 2021 |title=Miss Universe crowns: Sentimental favorites, all-time greats |url=https://www.rappler.com/entertainment/pageants/miss-universe-crowns-all-time-favorites-greats-rankings/ |access-date=10 May 2023 |website=[[Rappler]] |language=en-US}}</ref> इस मुकुट का उपयोग अगले छह संस्करणों में भी किया गया।<ref name=":0" /> ==पृष्ठभूमि== [[File:LBarena.jpg|thumb|250x250px|लॉन्ग बीच म्यूनिसिपल ऑडिटोरियम, मिस यूनिवर्स 1954 का आयोजन स्थल]] ===प्रतिभागियों का चयन=== तीस देशों और क्षेत्रों की प्रतिभागियों को इस प्रतियोगिता में भाग लेने के लिए चुना गया था। दो प्रतिभागियों को मूल विजेता के पदच्युत होने के बाद प्रतिस्थापित करने के लिए चुना गया। ====प्रतिस्थापन==== मिस कोरिया 1954 की प्रथम उपविजेता के सून-ही को मिस कोरिया 1954 पू रक ही के स्थान पर नियुक्त किया गया, क्योंकि पू रक ही का वीज़ा संयुक्त राज्य अमेरिका में प्रवेश के लिए अस्वीकार कर दिया गया था। इसका कारण यह बताया गया कि उनके कम्युनिस्ट समूहों से संबंध हो सकते हैं। ऐसा ही मामला स्टार हेलेस 1954 रीका डायलिना के साथ भी हुआ, जिन्हें यूनानी कम्युनिस्ट द्वारा लिखी गई एक पुस्तक के लिए पोज़ देने के कारण प्रतिस्पर्धा से बाहर कर दिया गया, जबकि उनका स्वयं का कोई कम्युनिस्ट झुकाव नहीं था। ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची|30em}} ==बाहरी कड़ियाँ== {{Commons|मिस यूनिवर्स}} *[http://www.missuniverse.com मिस यूनिवर्स आधिकारिक वेबसाइट] {{मिस यूनीवर्स}} {{सुन्दरता प्रतियोगिता}} [[श्रेणी:मिस यूनीवर्स]] [[श्रेणी:सुन्दरता प्रतियोगिता]] [[श्रेणी:अंतर्राष्ट्रीय सुन्दरता प्रतियोगिता]] d1adgj199r5x9wmq22l6kd4vp8sl5tv 6446970 6446969 2025-07-01T03:51:45Z खास विशेष 810972 /* प्रतिस्थापन */ जानकारी जोड़ी 6446970 wikitext text/x-wiki {{Infobox pageant titleholder | name = मिरियम स्टीवेन्सन | nationalcompetition = मिस साउथ कैरोलिना 1953 <br> (विजेता) <br> मिस अमेरिका 1954 <br> (शीर्ष 10) <br> मिस साउथ कैरोलिना यूएसए 1954 <br> (विजेता) <br> मिस यूएसए 1954 <br> (विजेता) <br> [[मिस यूनीवर्स 1954]] <br> (विजेता) | image = Miriam Stevenson with globe (cropped).jpg | caption = स्टीवेन्सन 1954 में | title = मिस साउथ कैरोलिना 1953 <br> मिस साउथ कैरोलिना यूएसए 1954 <br> मिस यूएसए 1954 <br> मिस यूनीवर्स 1954 | birth_place = {{nowrap|विंसबोरो, दक्षिण कैरोलिना, अमेरिका}} | birth_name = मिरियम जैकलीन स्टीवेन्सन | birth_date = {{Birth date and age|1933|7|4}} | education = लैंडर विश्वविद्यालय | height = {{height|m=1.68}}<ref>{{cite news|title=South Carolina's Miriam Stevenson Wins "Miss Universe"; Miss Brazil Second|publisher=Spokane Daily Chronicle|date=July 24, 1954|url=https://news.google.com/newspapers?id=2M8bAAAAIBAJ&sjid=y1AEAAAAIBAJ&pg=5678,1215300&dq=miss-universe+miriam-stevenson&hl=en|access-date=April 19, 2019}}</ref> | hair_color = भूरा | eye_color = नीला | spouse = डोनाल्ड अप्टन | children = 2 }} '''मिस यूनिवर्स 1954''' तीसरी [[मिस यूनिवर्स]] प्रतियोगिता थी, जो 24 जुलाई 1954 को [[संयुक्त राज्य अमेरिका]] के [[लॉन्ग बीच, कैलिफ़ोर्निया]] म्यूनिसिपल ऑडिटोरियम में आयोजित की गई थी। कार्यक्रम के अंत में [[फ्रांस]] की क्रिश्चियन मार्टेल ने संयुक्त राज्य अमेरिका की [[मिरियम स्टीवेन्सन]] को मिस यूनिवर्स 1954 का ताज पहनाया।<ref>{{Cite news |date=25 July 1954 |title=Miss Brazil loses out by a hip bulge |pages=A6 |work=Youngstown Vindicator |url=https://news.google.com/newspapers?id=d3Y_AAAAIBAJ&sjid=3lQMAAAAIBAJ&pg=813%2C2178074 |access-date=16 July 2023 |via=[[Google News Archive]]}}</ref><ref>{{Cite news |date=24 July 1954 |title=South Carolina's Miriam Stevenson Wins "Miss Universe"; Miss Brazil Second |pages=1; 5 |work=The Dispatch |url=https://news.google.com/newspapers?id=2M8bAAAAIBAJ&sjid=y1AEAAAAIBAJ&dq=miss-universe%20miriam-stevenson&pg=5678%2C1215300 |access-date=16 July 2023 |via=[[Google News Archive]]}}</ref> यह प्रतियोगिता के इतिहास में संयुक्त राज्य अमेरिका की पहली जीत थी। स्टीवेन्सन पहली मिस यूनिवर्स बनीं जिन्होंने एक साथ मिस यूएसए और मिस यूनिवर्स दोनों खिताब अपने नाम किए।<ref>{{Cite news|date=24 July 1954|title=Miss USA captures Miss Universe title|language=en|pages=1|work=[[The Day (New London)|The Day]]|url=https://news.google.com/newspapers?id=gBMiAAAAIBAJ&sjid=pHQFAAAAIBAJ&pg=2121%2C3939328|access-date=25 July 2023|via=[[Google News Archive]]|location=New London, Connecticut}}</ref> इस वर्ष की प्रतियोगिता में 33 देशों और क्षेत्रों की प्रतिभागियों ने भाग लिया। इस प्रतियोगिता की मेज़बानी बॉब रसेल ने की। इस संस्करण में "स्टार ऑफ़ द यूनिवर्स" क्राउन का उपयोग किया गया, जिसमें ठोस सोने और प्लेटिनम में जड़े एक हज़ार ओरिएंटल कल्चर्ड और काले मोती लगे थे, जिसकी कीमत 5 लाख [[अमेरिकी डॉलर]] थी।<ref name=":0">{{Cite web |last=Tayag |first=Voltaire E. |date=16 May 2021 |title=Miss Universe crowns: Sentimental favorites, all-time greats |url=https://www.rappler.com/entertainment/pageants/miss-universe-crowns-all-time-favorites-greats-rankings/ |access-date=10 May 2023 |website=[[Rappler]] |language=en-US}}</ref> इस मुकुट का उपयोग अगले छह संस्करणों में भी किया गया।<ref name=":0" /> ==पृष्ठभूमि== [[File:LBarena.jpg|thumb|250x250px|लॉन्ग बीच म्यूनिसिपल ऑडिटोरियम, मिस यूनिवर्स 1954 का आयोजन स्थल]] ===प्रतिभागियों का चयन=== तीस देशों और क्षेत्रों की प्रतिभागियों को इस प्रतियोगिता में भाग लेने के लिए चुना गया था। दो प्रतिभागियों को मूल विजेता के पदच्युत होने के बाद प्रतिस्थापित करने के लिए चुना गया। ====प्रतिस्थापन==== मिस कोरिया 1954 की प्रथम उपविजेता के सून-ही को मिस कोरिया 1954 पू रक ही के स्थान पर नियुक्त किया गया, क्योंकि पू रक ही का वीज़ा संयुक्त राज्य अमेरिका में प्रवेश के लिए अस्वीकार कर दिया गया था। इसका कारण यह बताया गया कि उनके कम्युनिस्ट समूहों से संबंध हो सकते हैं। ऐसा ही मामला स्टार हेलेस 1954 रीका डायलिना के साथ भी हुआ, जिन्हें यूनानी कम्युनिस्ट द्वारा लिखी गई एक पुस्तक के लिए पोज़ देने के कारण प्रतिस्पर्धा से बाहर कर दिया गया, जबकि उनका स्वयं का कोई कम्युनिस्ट झुकाव नहीं था। हालांकि, अमेरिका के तत्कालीन विदेश मंत्री जॉन फॉस्टर डल्स ने डायलिना के मामले में हस्तक्षेप किया, जिसके चलते उन्हें अस्थायी प्रवेश अनुमति मिल गई। डायलिना कुछ दिन बाद लॉन्ग बीच पहुंचीं, जिससे उनकी स्थानापन्न एफ़ी अंद्रुलाकाकिस को प्रतियोगिता से हटना पड़ा। आयोजकों ने अंद्रुलाकाकिस से प्रतियोगिता में क्रीट की प्रतिनिधि के रूप में बने रहने को कहा, लेकिन उन्होंने इनकार कर दिया। यद्यपि अब अंद्रुलाकाकिस आधिकारिक प्रतिभागी नहीं थीं, फिर भी उन्हें "मिस कोन्जीनियलिटी" की उपाधि दी गई। इसी प्रकार, मिस थाईलैंड 1953 अनोंग अचावत्तना को वित्तीय कारणों से प्रतिस्पर्धा से हटना पड़ा, और उनकी उपविजेता अमारा असावानंद को उनकी जगह प्रतिस्पर्धा में भेजा गया। ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची|30em}} ==बाहरी कड़ियाँ== {{Commons|मिस यूनिवर्स}} *[http://www.missuniverse.com मिस यूनिवर्स आधिकारिक वेबसाइट] {{मिस यूनीवर्स}} {{सुन्दरता प्रतियोगिता}} [[श्रेणी:मिस यूनीवर्स]] [[श्रेणी:सुन्दरता प्रतियोगिता]] [[श्रेणी:अंतर्राष्ट्रीय सुन्दरता प्रतियोगिता]] 8vp4dhkywrev19hl324ktw0d2uaejh5 6446972 6446970 2025-07-01T03:55:13Z खास विशेष 810972 /* प्रतिस्थापन */ सन्दर्भ जोड़ा 6446972 wikitext text/x-wiki {{Infobox pageant titleholder | name = मिरियम स्टीवेन्सन | nationalcompetition = मिस साउथ कैरोलिना 1953 <br> (विजेता) <br> मिस अमेरिका 1954 <br> (शीर्ष 10) <br> मिस साउथ कैरोलिना यूएसए 1954 <br> (विजेता) <br> मिस यूएसए 1954 <br> (विजेता) <br> [[मिस यूनीवर्स 1954]] <br> (विजेता) | image = Miriam Stevenson with globe (cropped).jpg | caption = स्टीवेन्सन 1954 में | title = मिस साउथ कैरोलिना 1953 <br> मिस साउथ कैरोलिना यूएसए 1954 <br> मिस यूएसए 1954 <br> मिस यूनीवर्स 1954 | birth_place = {{nowrap|विंसबोरो, दक्षिण कैरोलिना, अमेरिका}} | birth_name = मिरियम जैकलीन स्टीवेन्सन | birth_date = {{Birth date and age|1933|7|4}} | education = लैंडर विश्वविद्यालय | height = {{height|m=1.68}}<ref>{{cite news|title=South Carolina's Miriam Stevenson Wins "Miss Universe"; Miss Brazil Second|publisher=Spokane Daily Chronicle|date=July 24, 1954|url=https://news.google.com/newspapers?id=2M8bAAAAIBAJ&sjid=y1AEAAAAIBAJ&pg=5678,1215300&dq=miss-universe+miriam-stevenson&hl=en|access-date=April 19, 2019}}</ref> | hair_color = भूरा | eye_color = नीला | spouse = डोनाल्ड अप्टन | children = 2 }} '''मिस यूनिवर्स 1954''' तीसरी [[मिस यूनिवर्स]] प्रतियोगिता थी, जो 24 जुलाई 1954 को [[संयुक्त राज्य अमेरिका]] के [[लॉन्ग बीच, कैलिफ़ोर्निया]] म्यूनिसिपल ऑडिटोरियम में आयोजित की गई थी। कार्यक्रम के अंत में [[फ्रांस]] की क्रिश्चियन मार्टेल ने संयुक्त राज्य अमेरिका की [[मिरियम स्टीवेन्सन]] को मिस यूनिवर्स 1954 का ताज पहनाया।<ref>{{Cite news |date=25 July 1954 |title=Miss Brazil loses out by a hip bulge |pages=A6 |work=Youngstown Vindicator |url=https://news.google.com/newspapers?id=d3Y_AAAAIBAJ&sjid=3lQMAAAAIBAJ&pg=813%2C2178074 |access-date=16 July 2023 |via=[[Google News Archive]]}}</ref><ref>{{Cite news |date=24 July 1954 |title=South Carolina's Miriam Stevenson Wins "Miss Universe"; Miss Brazil Second |pages=1; 5 |work=The Dispatch |url=https://news.google.com/newspapers?id=2M8bAAAAIBAJ&sjid=y1AEAAAAIBAJ&dq=miss-universe%20miriam-stevenson&pg=5678%2C1215300 |access-date=16 July 2023 |via=[[Google News Archive]]}}</ref> यह प्रतियोगिता के इतिहास में संयुक्त राज्य अमेरिका की पहली जीत थी। स्टीवेन्सन पहली मिस यूनिवर्स बनीं जिन्होंने एक साथ मिस यूएसए और मिस यूनिवर्स दोनों खिताब अपने नाम किए।<ref>{{Cite news|date=24 July 1954|title=Miss USA captures Miss Universe title|language=en|pages=1|work=[[The Day (New London)|The Day]]|url=https://news.google.com/newspapers?id=gBMiAAAAIBAJ&sjid=pHQFAAAAIBAJ&pg=2121%2C3939328|access-date=25 July 2023|via=[[Google News Archive]]|location=New London, Connecticut}}</ref> इस वर्ष की प्रतियोगिता में 33 देशों और क्षेत्रों की प्रतिभागियों ने भाग लिया। इस प्रतियोगिता की मेज़बानी बॉब रसेल ने की। इस संस्करण में "स्टार ऑफ़ द यूनिवर्स" क्राउन का उपयोग किया गया, जिसमें ठोस सोने और प्लेटिनम में जड़े एक हज़ार ओरिएंटल कल्चर्ड और काले मोती लगे थे, जिसकी कीमत 5 लाख [[अमेरिकी डॉलर]] थी।<ref name=":0">{{Cite web |last=Tayag |first=Voltaire E. |date=16 May 2021 |title=Miss Universe crowns: Sentimental favorites, all-time greats |url=https://www.rappler.com/entertainment/pageants/miss-universe-crowns-all-time-favorites-greats-rankings/ |access-date=10 May 2023 |website=[[Rappler]] |language=en-US}}</ref> इस मुकुट का उपयोग अगले छह संस्करणों में भी किया गया।<ref name=":0" /> ==पृष्ठभूमि== [[File:LBarena.jpg|thumb|250x250px|लॉन्ग बीच म्यूनिसिपल ऑडिटोरियम, मिस यूनिवर्स 1954 का आयोजन स्थल]] ===प्रतिभागियों का चयन=== तीस देशों और क्षेत्रों की प्रतिभागियों को इस प्रतियोगिता में भाग लेने के लिए चुना गया था। दो प्रतिभागियों को मूल विजेता के पदच्युत होने के बाद प्रतिस्थापित करने के लिए चुना गया। ====प्रतिस्थापन==== मिस कोरिया 1954 की प्रथम उपविजेता के सून-ही को मिस कोरिया 1954 पू रक ही के स्थान पर नियुक्त किया गया, क्योंकि पू रक ही का वीज़ा संयुक्त राज्य अमेरिका में प्रवेश के लिए अस्वीकार कर दिया गया था। इसका कारण यह बताया गया कि उनके कम्युनिस्ट समूहों से संबंध हो सकते हैं।<ref>{{Cite news|date=17 July 1954|title="Miss Universe" loses her U.N.|language=en|pages=2|work=The Advocate|url=https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/69855258?searchTerm=Miss%20Universe|access-date=11 May 2023|via=[[Trove]]|location=Burnie, Tasmania}}</ref><ref>{{Cite news|date=15 July 1954|title=Miss Universe entrants prepare for pageant|language=en|pages=22|work=The Examiner|url=https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/225910049?searchTerm=Miss%20Universe|access-date=11 May 2023|via=[[Trove]]|location=Launceston, Tasmania}}</ref> ऐसा ही मामला स्टार हेलेस 1954 रीका डायलिना के साथ भी हुआ, जिन्हें यूनानी कम्युनिस्ट द्वारा लिखी गई एक पुस्तक के लिए पोज़ देने के कारण प्रतिस्पर्धा से बाहर कर दिया गया, जबकि उनका स्वयं का कोई कम्युनिस्ट झुकाव नहीं था।<ref>{{Cite news |date=14 July 1954 |title=America bars another Miss Universe beauty |pages=3 |work=The Sun |location=Sydney, Australia |url=https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/229708360?searchTerm=Miss%20Universe |access-date=16 July 2023 |via=[[Trove]]}}</ref> हालांकि, अमेरिका के तत्कालीन विदेश मंत्री जॉन फॉस्टर डल्स ने डायलिना के मामले में हस्तक्षेप किया, जिसके चलते उन्हें अस्थायी प्रवेश अनुमति मिल गई। डायलिना कुछ दिन बाद लॉन्ग बीच पहुंचीं, जिससे उनकी स्थानापन्न एफ़ी अंद्रुलाकाकिस को प्रतियोगिता से हटना पड़ा। आयोजकों ने अंद्रुलाकाकिस से प्रतियोगिता में क्रीट की प्रतिनिधि के रूप में बने रहने को कहा, लेकिन उन्होंने इनकार कर दिया। यद्यपि अब अंद्रुलाकाकिस आधिकारिक प्रतिभागी नहीं थीं, फिर भी उन्हें "मिस कोन्जीनियलिटी" की उपाधि दी गई। इसी प्रकार, मिस थाईलैंड 1953 अनोंग अचावत्तना को वित्तीय कारणों से प्रतिस्पर्धा से हटना पड़ा, और उनकी उपविजेता अमारा असावानंद को उनकी जगह प्रतिस्पर्धा में भेजा गया। ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची|30em}} ==बाहरी कड़ियाँ== {{Commons|मिस यूनिवर्स}} *[http://www.missuniverse.com मिस यूनिवर्स आधिकारिक वेबसाइट] {{मिस यूनीवर्स}} {{सुन्दरता प्रतियोगिता}} [[श्रेणी:मिस यूनीवर्स]] [[श्रेणी:सुन्दरता प्रतियोगिता]] [[श्रेणी:अंतर्राष्ट्रीय सुन्दरता प्रतियोगिता]] eah0xmd7i5xv50h8ol0qikanwlmq281 6446973 6446972 2025-07-01T03:56:50Z खास विशेष 810972 /* प्रतिस्थापन */ सन्दर्भ जोड़ा 6446973 wikitext text/x-wiki {{Infobox pageant titleholder | name = मिरियम स्टीवेन्सन | nationalcompetition = मिस साउथ कैरोलिना 1953 <br> (विजेता) <br> मिस अमेरिका 1954 <br> (शीर्ष 10) <br> मिस साउथ कैरोलिना यूएसए 1954 <br> (विजेता) <br> मिस यूएसए 1954 <br> (विजेता) <br> [[मिस यूनीवर्स 1954]] <br> (विजेता) | image = Miriam Stevenson with globe (cropped).jpg | caption = स्टीवेन्सन 1954 में | title = मिस साउथ कैरोलिना 1953 <br> मिस साउथ कैरोलिना यूएसए 1954 <br> मिस यूएसए 1954 <br> मिस यूनीवर्स 1954 | birth_place = {{nowrap|विंसबोरो, दक्षिण कैरोलिना, अमेरिका}} | birth_name = मिरियम जैकलीन स्टीवेन्सन | birth_date = {{Birth date and age|1933|7|4}} | education = लैंडर विश्वविद्यालय | height = {{height|m=1.68}}<ref>{{cite news|title=South Carolina's Miriam Stevenson Wins "Miss Universe"; Miss Brazil Second|publisher=Spokane Daily Chronicle|date=July 24, 1954|url=https://news.google.com/newspapers?id=2M8bAAAAIBAJ&sjid=y1AEAAAAIBAJ&pg=5678,1215300&dq=miss-universe+miriam-stevenson&hl=en|access-date=April 19, 2019}}</ref> | hair_color = भूरा | eye_color = नीला | spouse = डोनाल्ड अप्टन | children = 2 }} '''मिस यूनिवर्स 1954''' तीसरी [[मिस यूनिवर्स]] प्रतियोगिता थी, जो 24 जुलाई 1954 को [[संयुक्त राज्य अमेरिका]] के [[लॉन्ग बीच, कैलिफ़ोर्निया]] म्यूनिसिपल ऑडिटोरियम में आयोजित की गई थी। कार्यक्रम के अंत में [[फ्रांस]] की क्रिश्चियन मार्टेल ने संयुक्त राज्य अमेरिका की [[मिरियम स्टीवेन्सन]] को मिस यूनिवर्स 1954 का ताज पहनाया।<ref>{{Cite news |date=25 July 1954 |title=Miss Brazil loses out by a hip bulge |pages=A6 |work=Youngstown Vindicator |url=https://news.google.com/newspapers?id=d3Y_AAAAIBAJ&sjid=3lQMAAAAIBAJ&pg=813%2C2178074 |access-date=16 July 2023 |via=[[Google News Archive]]}}</ref><ref>{{Cite news |date=24 July 1954 |title=South Carolina's Miriam Stevenson Wins "Miss Universe"; Miss Brazil Second |pages=1; 5 |work=The Dispatch |url=https://news.google.com/newspapers?id=2M8bAAAAIBAJ&sjid=y1AEAAAAIBAJ&dq=miss-universe%20miriam-stevenson&pg=5678%2C1215300 |access-date=16 July 2023 |via=[[Google News Archive]]}}</ref> यह प्रतियोगिता के इतिहास में संयुक्त राज्य अमेरिका की पहली जीत थी। स्टीवेन्सन पहली मिस यूनिवर्स बनीं जिन्होंने एक साथ मिस यूएसए और मिस यूनिवर्स दोनों खिताब अपने नाम किए।<ref>{{Cite news|date=24 July 1954|title=Miss USA captures Miss Universe title|language=en|pages=1|work=[[The Day (New London)|The Day]]|url=https://news.google.com/newspapers?id=gBMiAAAAIBAJ&sjid=pHQFAAAAIBAJ&pg=2121%2C3939328|access-date=25 July 2023|via=[[Google News Archive]]|location=New London, Connecticut}}</ref> इस वर्ष की प्रतियोगिता में 33 देशों और क्षेत्रों की प्रतिभागियों ने भाग लिया। इस प्रतियोगिता की मेज़बानी बॉब रसेल ने की। इस संस्करण में "स्टार ऑफ़ द यूनिवर्स" क्राउन का उपयोग किया गया, जिसमें ठोस सोने और प्लेटिनम में जड़े एक हज़ार ओरिएंटल कल्चर्ड और काले मोती लगे थे, जिसकी कीमत 5 लाख [[अमेरिकी डॉलर]] थी।<ref name=":0">{{Cite web |last=Tayag |first=Voltaire E. |date=16 May 2021 |title=Miss Universe crowns: Sentimental favorites, all-time greats |url=https://www.rappler.com/entertainment/pageants/miss-universe-crowns-all-time-favorites-greats-rankings/ |access-date=10 May 2023 |website=[[Rappler]] |language=en-US}}</ref> इस मुकुट का उपयोग अगले छह संस्करणों में भी किया गया।<ref name=":0" /> ==पृष्ठभूमि== [[File:LBarena.jpg|thumb|250x250px|लॉन्ग बीच म्यूनिसिपल ऑडिटोरियम, मिस यूनिवर्स 1954 का आयोजन स्थल]] ===प्रतिभागियों का चयन=== तीस देशों और क्षेत्रों की प्रतिभागियों को इस प्रतियोगिता में भाग लेने के लिए चुना गया था। दो प्रतिभागियों को मूल विजेता के पदच्युत होने के बाद प्रतिस्थापित करने के लिए चुना गया। ====प्रतिस्थापन==== मिस कोरिया 1954 की प्रथम उपविजेता के सून-ही को मिस कोरिया 1954 पू रक ही के स्थान पर नियुक्त किया गया, क्योंकि पू रक ही का वीज़ा संयुक्त राज्य अमेरिका में प्रवेश के लिए अस्वीकार कर दिया गया था। इसका कारण यह बताया गया कि उनके कम्युनिस्ट समूहों से संबंध हो सकते हैं।<ref>{{Cite news|date=17 July 1954|title="Miss Universe" loses her U.N.|language=en|pages=2|work=The Advocate|url=https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/69855258?searchTerm=Miss%20Universe|access-date=11 May 2023|via=[[Trove]]|location=Burnie, Tasmania}}</ref><ref>{{Cite news|date=15 July 1954|title=Miss Universe entrants prepare for pageant|language=en|pages=22|work=The Examiner|url=https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/225910049?searchTerm=Miss%20Universe|access-date=11 May 2023|via=[[Trove]]|location=Launceston, Tasmania}}</ref> ऐसा ही मामला स्टार हेलेस 1954 रीका डायलिना के साथ भी हुआ, जिन्हें यूनानी कम्युनिस्ट द्वारा लिखी गई एक पुस्तक के लिए पोज़ देने के कारण प्रतिस्पर्धा से बाहर कर दिया गया, जबकि उनका स्वयं का कोई कम्युनिस्ट झुकाव नहीं था।<ref>{{Cite news |date=14 July 1954 |title=America bars another Miss Universe beauty |pages=3 |work=The Sun |location=Sydney, Australia |url=https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/229708360?searchTerm=Miss%20Universe |access-date=16 July 2023 |via=[[Trove]]}}</ref> हालांकि, अमेरिका के तत्कालीन विदेश मंत्री जॉन फॉस्टर डल्स ने डायलिना के मामले में हस्तक्षेप किया, जिसके चलते उन्हें अस्थायी प्रवेश अनुमति मिल गई। डायलिना कुछ दिन बाद लॉन्ग बीच पहुंचीं, जिससे उनकी स्थानापन्न एफ़ी अंद्रुलाकाकिस को प्रतियोगिता से हटना पड़ा। आयोजकों ने अंद्रुलाकाकिस से प्रतियोगिता में क्रीट की प्रतिनिधि के रूप में बने रहने को कहा, लेकिन उन्होंने इनकार कर दिया। यद्यपि अब अंद्रुलाकाकिस आधिकारिक प्रतिभागी नहीं थीं, फिर भी उन्हें "मिस कोन्जीनियलिटी" की उपाधि दी गई।<ref>{{Cite news|date=22 July 1954|title=Sportieve "miss" in Long Beach|language=nl|trans-title=Sporty "miss" in Long Beach|pages=7|work=[[De Telegraaf]]|url=https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110586150:mpeg21:p007|access-date=16 July 2023|via=[[Delpher]]}}</ref> इसी प्रकार, मिस थाईलैंड 1953 अनोंग अचावत्तना को वित्तीय कारणों से प्रतिस्पर्धा से हटना पड़ा, और उनकी उपविजेता अमारा असावानंद को उनकी जगह प्रतिस्पर्धा में भेजा गया।<ref>{{Cite web |date=2020-05-06 |title=วันนี้ 83 ปี "อมรา อัศวนนท์" สาวไทยคนแรกไป "มิสยูนิเวิร์ส" |trans-title=Today is 83 years old, "Amara Asavanant" is the first Thai woman to go to "Miss Universe". |url=https://www.nationtv.tv/entertainment/378775127 |access-date=2025-03-18 |website=Nation TV |language=th}}</ref><ref>{{Cite web |date=2022-07-20 |title=การประกวดนางสาวไทยประจำปี 2496 ความงาม ความดี และหลักอนามัย |trans-title=Miss Thailand 1953 beauty, goodness and hygiene |url=https://www.silpa-mag.com/history/article_37202 |access-date=2025-03-18 |website=SILPA-MAG |language=th}}</ref> ==सन्दर्भ== {{टिप्पणीसूची|30em}} ==बाहरी कड़ियाँ== {{Commons|मिस यूनिवर्स}} *[http://www.missuniverse.com मिस यूनिवर्स आधिकारिक वेबसाइट] {{मिस यूनीवर्स}} {{सुन्दरता प्रतियोगिता}} [[श्रेणी:मिस यूनीवर्स]] [[श्रेणी:सुन्दरता प्रतियोगिता]] [[श्रेणी:अंतर्राष्ट्रीय सुन्दरता प्रतियोगिता]] 5wb92805h2i3vhocfqkrr80xp936wdc विकिपीडिया:अभी तक नहीं 4 1594930 6446813 6446562 2025-06-30T16:15:22Z चाहर धर्मेंद्र 703114 6446813 wikitext text/x-wiki {{confused|WP:TOOSOON}} {{about|मध्यम स्तर के संपादकों द्वारा प्रशासन के लिए अनुरोधों की अस्वीकृति | अपेक्षाकृत अनुभवहीन संपादकों द्वारा प्रशासन के लिए अनुरोधों की अस्वीकृति|विकिपीडिया:अभी नहीं}} {{सूचना पृष्ठ}} {{nutshell|जबकि समुदाय आपके योगदान को महत्व देता है, प्रशासन के लिए वर्तमान मानक उच्च हैं, और समुदाय को लगता है कि प्रबंधकों के लिए कुछ महत्वपूर्ण क्षेत्रों में आपके पास पर्याप्त अनुभव की कमी है। कृपया भविष्य में फिर से आवेदन करें, जब आप अपने [[विकिपीडिया:प्रबन्धन अधिकार हेतु निवेदन|व्यवस्थापकता के लिए अनुरोध]] में उठाए गए चिंता के क्षेत्रों में और अधिक अनुभव प्राप्त कर लें।.}} {{काम जारी}} प्रबंधक वे विकिपीडिया उपयोगकर्ता होते हैं जिनके पास कुछ विशेष उपकरण होते हैं, जो उन्हें साइट की देखरेख और रखरखाव में मदद करने की अतिरिक्त जिम्मेदारी देते हैं। ये विशेषाधिकार किसी आम उपयोगकर्ता को नहीं मिलते — उन्हें प्राप्त करने के लिए व्यक्ति को एक औपचारिक प्रक्रिया, जिसे व्यवस्थापकीय अनुरोध (RfA) कहा जाता है, से गुजरना होता है। अंग्रेजी विकिपीडिया की नीतियाँ, प्रक्रियाएँ और परंपराएँ धीरे-धीरे अनुभव के साथ सीखी जाती हैं। यही कारण है कि मध्यम स्तर के अनुभव वाले कई उपयोगकर्ताओं में पहले से ही एक अच्छे प्रबंधक बनने की क्षमताएँ मौजूद होती हैं। फिर भी, RfA प्रक्रिया में भाग लेने वाले कई मतदाता उम्मीदवार से सिर्फ बुनियादी योग्यताएँ ही नहीं, बल्कि उससे भी अधिक की अपेक्षा करते हैं। वे यह देखना चाहते हैं कि उम्मीदवार ने विकिपीडिया की नीतियों की गहरी समझ विकसित की है और वह परियोजना के विभिन्न पहलुओं में सक्रिय रूप से शामिल रहा है। केवल संपादन की संख्या ही पर्याप्त नहीं होती — परिपक्वता, संवाद कौशल, और नीति-प्रयोग में संतुलन जैसे पहलुओं का भी उतना ही महत्व होता है। इसलिए, प्रबंधक बनने की राह सिर्फ तकनीकी योग्यता से नहीं, बल्कि समुदाय के विश्वास और व्यापक भागीदारी से होकर गुजरती है। == इस निबंध को पढ़ने वाले संभावित उम्मीदवारों के लिए सलाह == यदि आप यह निबंध पढ़ रहे हैं, तो संभवतः आप या तो विकिपीडिया पर प्रबंधक बनने की सोच रहे हैं, या आपने हाल ही में RfA (Request for Adminship) दायर किया है और किसी मतदाता ने आपको इस पृष्ठ की ओर निर्देशित किया है। यदि आपको किसी ने “अभी नहीं” कहा है, तो हतोत्साहित न हों। इसका मतलब यह नहीं है कि आप अयोग्य हैं — बल्कि यह संकेत है कि आप सही दिशा में काम कर रहे हैं, लेकिन अभी आपको कुछ और अनुभव प्राप्त करने की आवश्यकता है ताकि समुदाय आप पर पूरी तरह से भरोसा कर सके। वास्तव में, जब संपादक किसी RfA में विरोध करते हैं या तटस्थ रुख अपनाते हैं, तो वे आमतौर पर विस्तृत फीडबैक देते हैं, जैसे कि: * किसी ने कहा कि आपकी AfD (Articles for Deletion) में भागीदारी सोच-समझकर की गई है, लेकिन संख्या इतनी नहीं है कि वे आप पर निर्णय लेने की ज़िम्मेदारी डाल सकें। * किसी और ने आपकी GA (Good Article) समीक्षाओं की तारीफ की, लेकिन लेख निर्माण में अनुभव की कमी को एक कमी के रूप में इंगित किया। * कुछ ने यह भी कहा कि आपने योगदान तो अच्छे दिए हैं, लेकिन विकिपीडिया पर छह महीने का समय अभी निर्णय लेने की जटिल परिस्थितियों को संभालने के लिए पर्याप्त नहीं है। * वहीं कुछ ने तटस्थ रहते हुए कहा कि आपको नीति का ज्ञान है, लेकिन उसे व्यावहारिक रूप से लागू करने का और अभ्यास चाहिए। इनमें से ज़्यादातर टिप्पणियाँ वास्तव में सकारात्मक संकेत हैं। “अभी नहीं” का मतलब है कि आपने एक अच्छी शुरुआत की है और सही दिशा में बढ़ रहे हैं। इसका तात्पर्य यह भी है कि आप उस स्तर तक पहुँच रहे हैं जहाँ लोग आपकी गतिविधियों पर ध्यान दे रहे हैं — यह स्वयं में एक उपलब्धि है। हालाँकि, यह भी सच है कि विकिपीडिया समुदाय तब तक प्रशासनिक अधिकार नहीं सौंपता जब तक उन्हें यह पूरा विश्वास न हो जाए कि उम्मीदवार को नीति, प्रक्रिया और सामुदायिक परंपराओं की गहरी समझ है। इसलिए यदि आपका RfA असफल हो गया है — या ऐसा लगता है कि वह “ठीक है, लेकिन...” या “अभी नहीं” जैसी प्रतिक्रिया पर अटक गया है — तो सबसे सही कदम यह होगा कि आप सभी प्राप्त टिप्पणियों को ध्यानपूर्वक पढ़ें और समझें, विशेषकर उन क्षेत्रों को जहाँ आपको सुधार की आवश्यकता बताई गई है। आप उन क्षेत्रों में लगातार अभ्यास करें, अनुभव बढ़ाएँ, और फिर कुछ समय बाद — जब आपको लगे कि आपने अपेक्षित सुधार कर लिए हैं — एक नया RfA प्रस्तुत करें। याद रखें, वर्तमान में कई उत्कृष्ट प्रबंधक ऐसे हैं जो पहले प्रयास में सफल नहीं हुए थे। उन्हें भी दो या अधिक बार RfA की प्रक्रिया से गुजरना पड़ा। आप भी यदि संकल्प और धैर्य बनाए रखें, तो निश्चित ही एक दिन विकिपीडिया प्रशासन में अपना योगदान दे सकते हैं। == इस निबंध का हवाला देने वाले मतदाताओं के लिए सलाह == जब कोई मतदाता किसी मध्यम अनुभव वाले RfA उम्मीदवार के लिए इस निबंध का हवाला देता है, तो उससे यह अपेक्षा की जाती है कि वह सिर्फ “NOTQUITEYET” या “अभी नहीं, क्षमा करें” कहकर अपने मत को न छोड़े। यह RfA में भाग लेने वाले उम्मीदवार के लिए न तो उपयोगी होता है और न ही समुदाय के लिए स्पष्ट। यह WP:NOTNOW के विपरीत है, क्योंकि यहाँ कारण अक्सर जटिल और व्याख्यायोग्य होते हैं — स्वाभाविक नहीं। अगर आप किसी उम्मीदवार को पूरी तरह समर्थन देने के लिए आश्वस्त नहीं हैं, लेकिन वे पूरी तरह अनुपयुक्त भी नहीं लगते, तो केवल अस्पष्ट "चिंताओं" या बिना संदर्भ दिए किसी अनुभव की कमी का हवाला देना उचित प्रतिक्रिया नहीं मानी जाती। इसके बजाय, उन्हें स्पष्ट, रचनात्मक, और उपयोगी फीडबैक दें जिससे वे भविष्य में खुद को बेहतर बना सकें। === यदि आप किसी उम्मीदवार के बारे में अनिश्चित हैं, तो क्या करें: === * सीधे विरोध न करें, बल्कि प्रश्न पूछें — विशेष रूप से उन क्षेत्रों में जहाँ आपको लगता है कि उन्हें अधिक स्पष्टता या अनुभव की ज़रूरत है। * यदि आपको लगता है कि समर्थन देना अभी संभव नहीं है, तो अपने निर्णय के स्पष्ट कारण दें। इससे उम्मीदवार को सीखने और आगे बढ़ने में मदद मिलेगी। * यदि आपकी चिंता किसी विशिष्ट चर्चा या घटना से जुड़ी है, तो उसका लिंक या उद्धरण दें, ताकि अन्य भी उस संदर्भ को समझ सकें और उचित मूल्यांकन कर सकें। * अपने आप से पूछें — क्या यह एक अस्थायी अनुभव की कमी है, जिसे समय के साथ सुधारा जा सकता है, या यह कुछ ऐसा है जो वास्तव में प्रशासनिक ज़िम्मेदारी के लिए अनुपयुक्त बनाता है? * सबसे ज़रूरी बात — यह याद रखें कि उम्मीदवार भी इंसान हैं। वे अपना समय और ऊर्जा इस समुदाय को योगदान देने के लिए दे रहे हैं। इसलिए, आलोचना करें, लेकिन वह रचनात्मक और सम्मानजनक हो। == इस निबंध का उपयोग बड़ी सावधानी से करें। == यह खासतौर पर मध्यम स्तर और मध्यवर्ती अनुभव वाले संपादकों के लिए लिखा गया है जो RfA प्रक्रिया में हैं, और इसे नए या बहुत कम अनुभव वाले संपादकों के RfA के संदर्भ में उपयोग नहीं करना चाहिए — क्योंकि इसके लिए WP:NOTNOW का प्रावधान है। इसलिए, इसे उन RfA में लिंक करने से बचें जिनके WP:NOTNOW या WP:SNOW के तहत जल्दी बंद होने की संभावना अधिक हो। इसी तरह, इस निबंध को उन अत्यधिक अनुभवी विकिपीडियनों के RfA में भी शामिल नहीं करना चाहिए, जो अन्य कारणों से असफल हो सकते हैं, न कि केवल अनुभव की कमी के कारण। ऐसा करना अनुभवी संपादकों के प्रति अपमानजनक या असभ्य माना जा सकता है, क्योंकि वे प्रशासनिक जिम्मेदारियों और प्रक्रियाओं को अच्छी तरह समझते हैं। इस विषय में आप विकिपीडिया: नियमित लोगों को टेम्पलेट न करें भी देख सकते हैं। [[श्रेणी:विकिपीडिया निबंध]] [[श्रेणी:विकिपीडिया पर प्रशासकीय निबंध]] psmhkmqhpcnaxxvu7l23mvcst201fey विकिपीडिया:अभी नहीं 4 1594931 6446812 6446577 2025-06-30T16:12:11Z चाहर धर्मेंद्र 703114 6446812 wikitext text/x-wiki {{confused|WP:TOOSOON}} {{about|अपेक्षाकृत अनुभवहीन संपादकों द्वारा प्रशासन के लिए अनुरोधों की अस्वीकृति |मध्यवर्ती स्तर के संपादकों द्वारा प्रशासन के लिए अनुरोधों की अस्वीकृति|विकिपीडिया:अभी तक नहीं}} {{सूचना पृष्ठ}} {{nutshell|कभी-कभी [[विकिपीडिया:प्रबन्धन अधिकार हेतु निवेदन| एडमिनशिप के लिए अनुरोध]] सफल होने की कोई संभावना नहीं होती है। ऐसे अवसरों पर, अनुभवी संपादक उम्मीदवार को सम्मानपूर्वक सूचित करने के बाद, निर्धारित समाप्ति समय से पहले इसे बंद कर सकते हैं। यदि आपके साथ ऐसा हुआ है, तो कृपया याद रखें कि इसका मतलब यह नहीं है कि हम आपको विकिपीडिया में नहीं चाहते हैं, बस इतना है कि हमारे पास एडमिनशिप के लिए उच्च मानक हैं और समुदाय को नहीं लगता कि आप अभी इसके लिए तैयार हैं। कई उच्च सम्मानित एडमिन दूसरी या उस से भी अधिक बार में पास हुए हैं, और भविष्य में फिर से आवेदन करने के लिए आपका स्वागत है, बशर्ते आपने उठाई गई चिंताओं का समाधान किया हो।}} {{काम जारी}} विकिपीडिया पर [[विकिपीडिया:प्रबन्धक|प्रबंधक]] (जिसे एडमिन या सिसॉप्स भी कहा जाता है) वे उपयोगकर्ता होते हैं, जिनके पास कुछ विशेष उपकरण होते हैं, जो उन्हें विकिपीडिया पर संपादनों को प्रबंधित करने, पृष्ठों को संरक्षित करने, उपयोगकर्ताओं को ब्लॉक करने, और अन्य प्रशासनिक कार्यों में मदद करने की अनुमति देते हैं। यह भूमिका केवल एक विशिष्ट प्रक्रिया के माध्यम से प्राप्त की जा सकती है, जिसे RfA (Request for Adminship) कहा जाता है। इस प्रक्रिया में कोई उपयोगकर्ता विकिपीडिया पर [[विकिपीडिया:प्रबन्धन अधिकार हेतु निवेदन|प्रबंधक बनने के लिए आवेदन करता]] है, और इसके बाद उसका आवेदन सात दिनों तक सक्रिय रहता है, जिसमें समुदाय के सदस्य उस व्यक्ति के योगदान और पात्रता पर विचार करते हैं। हालांकि, यदि आवेदन में कोई स्पष्ट समस्या होती है या सफलता की संभावना कम होती है, तो वह आवेदन समय से पहले बंद किया जा सकता है। यदि आप यह पृष्ठ पढ़ रहे हैं, तो संभव है कि आपका RfA आवेदन बंद हो गया हो। यह सामान्य है, खासकर उन नए या कम अनुभवी उपयोगकर्ताओं के लिए, जो अपनी पहली बार RfA प्रक्रिया में भाग ले रहे होते हैं। ऐसे में यह समझना ज़रूरी है कि RfA पास करना और प्रबंधक बनना किसी के लिए भी तुरंत संभव नहीं होता, क्योंकि इसके लिए विकिपीडिया की नीतियों और दिशा-निर्देशों की अच्छी समझ, अनुभव, और सामुदायिक योगदान की जरूरत होती है। अगर आपका RfA समय से पहले बंद हो गया है, तो आपको निराश होने की जरूरत नहीं है। आप कुछ महीनों बाद [[विकिपीडिया:योगदान| अपना अनुभव]] बढ़ाकर पुनः आवेदन कर सकते हैं और बेहतर तरीके से सफलता पा सकते हैं। == शीघ्र बंद होने के कारण == RfA (प्रबंधक बनने के लिए आवेदन) की प्रक्रिया में केवल एक तकनीकी आवश्यकता होती है, जो कि विस्तारित-पुष्टि की जाती है, लेकिन इसके बावजूद कुछ बुनियादी मानदंड हैं जिन्हें पूरी तरह से पूरा करना जरूरी होता है। इनमें केवल संपादन की संख्या और समयावधि से अधिक चीज़ें देखी जाती हैं। यदि उम्मीदवार इन आवश्यकताओं को पूरा करने में विफल रहता है, तो अक्सर उसके खिलाफ विरोध की टिप्पणियाँ आने लगती हैं, जो उसे निराश और हतोत्साहित कर सकती हैं। यह न केवल उस व्यक्ति के लिए, बल्कि विकिपीडिया के लिए भी अच्छा नहीं है, क्योंकि कभी-कभी एक से अधिक प्रयासों की आवश्यकता होती है। जब RfA स्पष्ट रूप से विफल होने वाला होता है, तो ऐसी स्थिति उत्पन्न हो सकती है जिसमें प्रतिक्रियाएँ जल्दी बंद होने का संकेत देती हैं, जिससे पूरी प्रक्रिया का निष्कर्ष जल्दी निकल आता है। ऐसे में, उम्मीदवार को अपनी स्थिति और सुधार करने का एक और अवसर मिल सकता है, लेकिन इस प्रक्रिया में समय और अनुभव की महत्वपूर्ण भूमिका होती है। == यदि आपका RfA समय से पहले बंद हो गया हो तो ध्यान देने योग्य बातें == * सबसे पहले, यह याद रखें कि कुछ महीनों बाद, जब आपके पास अधिक अनुभव होगा और आपने विरोधियों द्वारा उठाई गई चिंताओं का समाधान कर लिया होगा, तो आप पुनः आवेदन कर सकते हैं। * यदि आपके पिछले आचरण के कारण कोई चिंताएँ थीं, तो कुछ समय बाद जब आपके पास एक बेहतर ट्रैक रिकॉर्ड होगा, तो उस पुराने आचरण को 'पुराना' माना जाएगा। यह समय आपके लिए सुधारने का अवसर है। * ध्यान देने योग्य यह भी है कि जब संपादक आपकी उपयुक्तता पर टिप्पणी करते हैं, तो वे वर्तमान स्वीकृत मानदंडों के आधार पर ही आपकी समीक्षा करते हैं, न कि एक व्यक्ति के रूप में आपके बारे में। यह मतलब है कि आपके द्वारा किए गए सुधार और भविष्य में किए गए योगदान अधिक महत्वपूर्ण होंगे। * आप यह न समझें कि एक असफल RfA आपके लिए बुरा है या यह भविष्य में आपके लिए पूर्वाग्रह का कारण बनेगा। कई अनुभवी और उच्च सम्मानित प्रबंधक भी अपनी पहली बार RfA में असफल हुए थे, लेकिन समय और अनुभव के साथ वे सफल हुए। यह प्रक्रिया आपके सुधार और धैर्य का परीक्षण करती है, और यह असफलता आपके लिए एक कदम पीछे नहीं, बल्कि एक कदम आगे बढ़ने का मौका हो सकता है। == यदि आपका RfA समय से पहले बंद हो गया तो क्या करें? == * यदि आपका RfA समय से पहले बंद हो गया है, तो आपको सबसे पहले यह विचार करना चाहिए कि क्या आपने स्वीकार किया है कि उस समय आपके अनुरोध के पारित होने की कोई संभावना नहीं थी। यदि आपने ऐसा मान लिया है, तो आपको किसी भी प्रकार की कार्रवाई करने की आवश्यकता नहीं है। उस संपादक ने जो आपका RfA बंद किया, वह आपको इसकी वजहों से अवगत कराएगा और शायद आपको इस निबंध की ओर भी इशारा करेगा। इसके साथ ही, उस संपादक ने प्रक्रिया के तकनीकी पहलुओं का ध्यान रखा होगा और निर्णय लिया होगा कि आवेदन को समय से पहले बंद किया जाए। * अगर आप इस बात से असहमत हैं कि समय से पहले बंद करना सही था, तो आप उस संपादक से विनम्रता से कह सकते हैं कि वह अपने निर्णय को पुनः विचार करें और इसे वापस ले। आमतौर पर, जब किसी उम्मीदवार का नामांकन या स्व-नामांकन होता है, तो यह सद्भावनापूर्ण रूप से किया जाता है, और ऐसे में RfA को पूरे समय तक चलने का अनुरोध करना स्वीकार्य माना जाता है। इस स्थिति में सबसे महत्वपूर्ण बात यह है कि आप सकारात्मक तरीके से प्रतिक्रिया करें और प्रक्रिया के दौरान प्राप्त फीडबैक को समझने की कोशिश करें। यह आपके लिए एक सीखने का अवसर हो सकता है, जिससे आप भविष्य में अधिक तैयार और सक्षम होंगे। == यदि आपका RfA समय से पहले बंद हो गया तो क्या न करें == * सबसे पहले, इसके बारे में बहुत ज़्यादा चिंता न करें। यह प्रक्रिया है, और खासकर उनके पहले प्रयास में ऐसा कई अच्छे प्रबंधकों के साथ भी हुआ है। * इससे निराश होकर विकिपीडिया को छोड़ने का निर्णय न लें। अगर आप इस परियोजना से नफरत करते, तो आपने कभी प्रबंधक बनने के लिए आवेदन ही नहीं किया होता। समय से पहले बंद होने वाला RfA इसका कारण नहीं हो सकता कि आप विकिपीडिया को छोड़ दें। वापस जाएं और वही करें जो पहले करते थे, वह कार्य जिससे आपको विकिपीडिया से प्यार था। अगर आपको लगता है कि ब्रेक लेने की आवश्यकता है, तो विकीब्रेक लें, और फिर जब आपका मन शांत हो जाए, तो वापसी करें। * मदद से इंकार करने का कोई कारण नहीं है। विकिपीडिया पर आगे बढ़ने में आपकी मदद करने के लिए कई बेहतरीन संपादक मौजूद हैं। आप "आगे की पढ़ाई" अनुभाग में और भी सुझाव पा सकते हैं। * एडमिनशिप के लिए तुरंत फिर से आवेदन करना भी आदर्श नहीं है। यदि आपने पहले RfA में फीडबैक प्राप्त किया है, तो उस पर विचार करें। समय के साथ आप अपने योगदान और इतिहास को बेहतर तरीके से प्रबंधित कर सकते हैं, और यह दिखा सकते हैं कि आपने खुद को सुधारा है और पूर्व में व्यक्त की गई चिंताओं का समाधान किया है। यदि आप जल्दी से दूसरा RfA सबमिट करते हैं, तो यह समुदाय के दृष्टिकोण से यह दिखेगा कि आपने पहले के फीडबैक को नज़रअंदाज़ किया और इसका कोई फायदा नहीं होगा। ऐसे में, आपके RfA में और अधिक विरोध हो सकता है, और यह आपके लिए केवल और मुश्किल बना सकता है। याद रखें, एक प्रबंधक को सामूहिक सहमति पर अच्छे निर्णय लेने होते हैं, यहां तक कि उन मुद्दों पर भी जो व्यक्तिगत रूप से उनसे जुड़े हों। इसलिए समय लें, सोचें और सुधारें, ताकि अगले प्रयास में आपके पास और मजबूत संभावना हो। == इस निबंध का सावधानीपूर्वक उपयोग करें == यह निबंध विशेष रूप से नए और अपेक्षाकृत अनुभवहीन विकिपीडिया उपयोगकर्ताओं को हतोत्साहित किए बिना मार्गदर्शन देने के लिए लिखा गया है। इसका उद्देश्य यह समझाना है कि RfA (प्रबंधक बनने के लिए आवेदन) में कुछ न्यूनतम मानकों की आवश्यकता क्यों होती है, भले ही ये मानक किसी दस्तावेज़ में स्पष्ट रूप से संहिताबद्ध न हों। यह ध्यान रखना महत्वपूर्ण है कि इस निबंध को अधिक अनुभवी विकिपीडिया संपादकों के RfA के संदर्भ में उपयोग नहीं किया जाना चाहिए। अनुभवी संपादकों के लिए इस तरह के दिशानिर्देश अपमानजनक या असभ्य महसूस हो सकते हैं, क्योंकि वे पहले से ही जानते हैं कि प्रशासन में क्या शामिल होता है और उन्हें क्या अपेक्षाएँ होती हैं। यह भी महत्वपूर्ण है कि यह निबंध "विकिपीडिया:WP:NOTNOW" के साथ जुड़े संदर्भ को सही ढंग से समझे और नियमित संपादकों को टेम्पलेट न भेजे। सारांश में, इस निबंध का उद्देश्य केवल नए उपयोगकर्ताओं को समझाना है कि RfA की प्रक्रिया में कुछ बुनियादी आवश्यकताएँ क्यों जरूरी हैं और यह सुनिश्चित करना कि उन्हें पूरी तरह से समझने का अवसर मिले। यह निबंध किसी अनुभवी संपादक या प्रबंधक के लिए नहीं है, जिनकी भूमिका और अनुभव पहले से स्थापित है। [[श्रेणी:विकिपीडिया निबंध]] [[श्रेणी:विकिपीडिया सूचना पृष्ठ]] [[श्रेणी:विकिपीडिया पर प्रशासकीय निबंध]] ad66253pl67nan43m27h8nr8uxkzgng शकील ओनील 0 1594949 6446702 6446623 2025-06-30T12:19:14Z Sanjeev bot 127039 Sanjeev bot ने अनुप्रेषण छोड़े बिना पृष्ठ [[शकील ओ'नील]] को [[शकील ओनील]] पर स्थानांतरित किया: बॉट: पृष्ठ स्थानांतरित किया 6446623 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Shaquille O'Neal October 2017 (cropped).jpg|अंगूठाकार|अक्टूबर २०१७ में शकील ओ'नील]] '''शकील रशॉन ओ'नील ('''Shaquille Rashaun O'Neal, जन्म ६ मार्च १९७२), जिन्हें आमतौर पर '''शैक''' (Shaq) कहा जाता है, एक अमेरिकी पूर्व पेशेवर [[बास्केटबॉल]] खिलाड़ी हैं, जो टेलीविजन कार्यक्रम ''इनसाइड द एनबीए'' में खेल विश्लेषक के रूप में कार्यरत हैं। वह ७ फुट १ इंच (२.१६ मीटर) लंबे और ३२५ पाउंड (१४७ किलोग्राम) वजन के सेंटर हैं, जिन्होंने [[नेशनल बास्केटबॉल एसोसिएशन]] (एनबीए) में अपने १९ वर्षीय करियर में छह टीमों के लिए खेला और चार बार एनबीए चैंपियन रहे। ओ'नील को अब तक के सर्वश्रेष्ठ बास्केटबॉल खिलाड़ियों और सेंटरों में गिना जाता है। एलएसयू टाइगर्स के लिए कॉलेज बास्केटबॉल खेलने के बाद, ओ'नील को ऑरलैंडो मैजिक ने १९९२ एनबीए ड्राफ्ट में पहले समग्र पिक के रूप में चुना। वे जल्दी ही लीग के सर्वश्रेष्ठ सेंटरों में से एक बन गए, जिन्होंने १९९२-९३ में एनबीए रूकी ऑफ द ईयर जीता और अपनी टीम को १९९५ एनबीए फाइनल तक पहुँचाया। मैजिक के साथ चार साल बाद, ओ'नील ने [[लॉस एंजेल्स लेकर्स|लॉस एंजेलिस लेकर्स]] के साथ फ्री एजेंट के रूप में अनुबंध किया। उन्होंने २०००, २००१ और २००२ में लगातार तीन चैंपियनशिप जीतीं। ओ'नील और उनके साथी खिलाड़ी [[कोबी ब्रायंट]] के बीच तनाव के बीच, ओ'नील को २००४ में [[मायामी हीट|मियामी हीट]] में ट्रेड कर दिया गया, और २००६ में उनकी चौथी एनबीए चैंपियनशिप मिली। २००७-०८ सीज़न के मध्य में उन्हें [[फीनिक्स सन्स]] में ट्रेड किया गया। सन्स के साथ डेढ़ सीज़न के बाद, ओ'नील को २००९-१० सीज़न में [[क्लीवलैंड कवैलियर्स|क्लीवलैंड कैवेलियर्स]] में ट्रेड किया गया। ओ'नील ने २०१०-११ सीज़न में [[बॉस्टन सेल्टिक्स|बोस्टन सेल्टिक्स]] के लिए खेलने के बाद संन्यास ले लिया।<ref>{{Cite news|url=https://www.usatoday.com/sports/basketball/nba/celtics/2010-08-04-shaquille-oneal_N.htm|title=Void filled: 15-time All-Star Shaquille O'Neal to Celtics|last=Zillgitt|first=Jeff|date=August 5, 2010|work=USA Today|access-date=March 15, 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110628232653/http://www.usatoday.com/sports/basketball/nba/celtics/2010-08-04-shaquille-oneal_N.htm|archive-date=June 28, 2011}}</ref> ओ'नील के व्यक्तिगत सम्मानों में १९९९-२००० सर्वाधिक मूल्यवान खिलाड़ी (एमवीपी) पुरस्कार; १९९२-९३ एनबीए रूकी ऑफ द ईयर पुरस्कार; १५ ऑल-स्टार गेम चयन; तीन ऑल-स्टार गेम एमवीपी पुरस्कार; तीन फाइनल एमवीपी पुरस्कार; दो स्कोरिंग खिताब; १४ ऑल-एनबीए टीम चयन; और तीन एनबीए ऑल-डिफेंसिव टीम चयन शामिल हैं। वे केवल तीन खिलाड़ियों में से एक हैं जिन्होंने एक ही वर्ष (२०००) में एनबीए एमवीपी, ऑल-स्टार गेम एमवीपी और फाइनल एमवीपी पुरस्कार जीते; अन्य खिलाड़ी विलिस रीड (१९७०) और [[माइकल जॉर्डन]] (१९९६ और १९९८) हैं। वे सर्वकालिक अंक स्कोरर में नौवें, फील्ड गोल में छठे, रिबाउंड में १५वें और ब्लॉक में आठवें स्थान पर हैं। ओ'नील को १९९६ में एनबीए ५०वीं वर्षगाँठ टीम में नामित करके लीग के सर्वकालिक महान खिलाड़ियों में से एक के रूप में सम्मानित किया गया। बास्केटबॉल डंक करने और करीबी सीमा से स्कोर करने की उनकी क्षमता के कारण, ओ'नील का करियर फील्ड गोल प्रतिशत ५८.२% था और उन्होंने दस बार लीग में फील्ड गोल प्रतिशत का नेतृत्व किया। ओ'नील को २०१६ में नैस्मिथ मेमोरियल बास्केटबॉल हॉल ऑफ फेम में चुना गया। उन्हें २०१७ में फिबा हॉल ऑफ फेम में चुना गया। अक्टूबर २०२१ में, ओ'नील को एनबीए ७५वीं वर्षगाँठ टीम में नामित करके फिर से लीग के सर्वकालिक महान खिलाड़ियों में से एक के रूप में सम्मानित किया गया।<ref>{{Cite web|url=http://nba.com/75|title=NBA's 75 Anniversary Team Players|date=2021-12-25|website=NBA.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20220217170248/https://www.nba.com/75|archive-date=February 17, 2022|access-date=2022-02-13}}</ref>&nbsp;&nbsp; अपने बास्केटबॉल करियर के अलावा, ओ'नील ने चार रैप एल्बम जारी किए हैं, जिनमें उनका पहला एल्बम ''शैक डीजल'' प्लैटिनम प्रमाणित हुआ। ओ'नील इलेक्ट्रॉनिक संगीत निर्माता और टूरिंग डीजे (डीजे के रूप में जाने जाते हैं) भी हैं। उन्होंने कई फिल्मों में अभिनय किया है और अपने रियलिटी शो ''शैक्स बिग चैलेंज'' और ''शैक वर्सेज़'' में अभिनय किया है। वे ''द बिग पॉडकास्ट विद शैक'' के मेजबान हैं। वे २०१३ से २०२२ तक [[सैक्रामेंटो किंग्स]] के अल्पसंख्यक स्वामी रहे और वर्तमान में एनबीए २के लीग की टीम किंग्स गार्ड गेमिंग के जनरल मैनेजर हैं।<ref name="ThePostGame">{{Cite news|url=http://www.thepostgame.com/kings-guard-gaming-shaquille-oneal-first-gm|title=Kings Guard Gaming Names Shaquille O'Neal First General Manager|date=April 2, 2018|work=ThePostGame|access-date=April 4, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20190610201024/http://www.thepostgame.com/kings-guard-gaming-shaquille-oneal-first-gm|archive-date=June 10, 2019|language=en-US}}</ref> == संदर्भ == {{Reflist}} [[श्रेणी:जीवित लोग]] [[श्रेणी:1972 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] g7wx79cp8ylq0yencsb3h796izzjj9u सदस्य वार्ता:Renamed user ac803d9622af2caf7489da6435ed01a0 3 1594969 6446692 2025-06-30T12:03:57Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446692 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Prakash.in}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 12:03, 30 जून 2025 (UTC) 6ttrwbnntfr16qorra2rmi74j7r5heg 6446693 6446692 2025-06-30T12:06:22Z AccountVanishRequests 836214 AccountVanishRequests ने अनुप्रेषण छोड़े बिना पृष्ठ [[सदस्य वार्ता:Prakash.in]] को [[सदस्य वार्ता:Renamed user ac803d9622af2caf7489da6435ed01a0]] पर स्थानांतरित किया: "[[Special:CentralAuth/Prakash.in|Prakash.in]]" का नाम "[[Special:CentralAuth/Renamed user ac803d9622af2caf7489da6435ed01a0|Renamed user ac803d9622af2caf7489da6435ed01a0]]" करते समय पृष्ठ स्वतः स्थानांतरित हुआ। 6446692 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Prakash.in}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 12:03, 30 जून 2025 (UTC) 6ttrwbnntfr16qorra2rmi74j7r5heg सदस्य वार्ता:Renamed user c3efe41813fdf2e761f9bfa3a5d7f2c4 3 1594970 6446694 2025-06-30T12:09:16Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446694 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Iamprakash.in}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 12:09, 30 जून 2025 (UTC) hh50opyiv4ojtm9ma3h5ze1jjg0cqbm 6446696 6446694 2025-06-30T12:10:02Z AccountVanishRequests 836214 AccountVanishRequests ने अनुप्रेषण छोड़े बिना पृष्ठ [[सदस्य वार्ता:Iamprakash.in]] को [[सदस्य वार्ता:Renamed user c3efe41813fdf2e761f9bfa3a5d7f2c4]] पर स्थानांतरित किया: "[[Special:CentralAuth/Iamprakash.in|Iamprakash.in]]" का नाम "[[Special:CentralAuth/Renamed user c3efe41813fdf2e761f9bfa3a5d7f2c4|Renamed user c3efe41813fdf2e761f9bfa3a5d7f2c4]]" करते समय पृष्ठ स्वतः स्थानांतरित हुआ। 6446694 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Iamprakash.in}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 12:09, 30 जून 2025 (UTC) hh50opyiv4ojtm9ma3h5ze1jjg0cqbm सदस्य वार्ता:BAR FOUNDCOUNCIL 3 1594971 6446703 2025-06-30T12:20:23Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446703 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=BAR FOUNDCOUNCIL}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 12:20, 30 जून 2025 (UTC) ikadqr52bsp4smht0kt54uwutp7n20t सदस्य वार्ता:DeadshotJB 3 1594972 6446705 2025-06-30T12:29:55Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446705 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=DeadshotJB}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 12:29, 30 जून 2025 (UTC) 5xn38zog0q4dglny9fpwhe0o8jrdbtq सदस्य वार्ता:Arjita176 3 1594973 6446708 2025-06-30T12:38:29Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446708 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Arjita176}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 12:38, 30 जून 2025 (UTC) 4nta2b0yiic3k7jkk6yjr3xvo5ejdas सदस्य वार्ता:TheReaderIsMe 3 1594974 6446713 2025-06-30T12:49:37Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446713 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=TheReaderIsMe}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 12:49, 30 जून 2025 (UTC) qajt7ojqqy8pwiixrarmu9ox2km4dmz सदस्य वार्ता:2433320Balaji 3 1594975 6446721 2025-06-30T13:11:34Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446721 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=2433320Balaji}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 13:11, 30 जून 2025 (UTC) rdnfmo8jpi6q0pofqw1pz819jn1vcmx सदस्य वार्ता:Kashif Qumar 3 1594976 6446725 2025-06-30T13:27:27Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446725 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Kashif Qumar}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 13:27, 30 जून 2025 (UTC) gv1vsjxmhwfkjm1g62jof14zkxo26me एनीमा 0 1594977 6446726 2025-06-30T13:30:21Z Mnhrdng 523700 नया पृष्ठ 6446726 wikitext text/x-wiki '''एनीमा''', जिसे '''क्लिस्टर''' के नाम से भी जाना जाता है, [[गुदा]] के माध्यम से निचली आंत में इंजेक्शन द्वारा तरल पदार्थ का प्रवेश है। एनीमा शब्द का अर्थ इंजेक्शन द्वारा दिया जाने वाला तरल पदार्थ भी हो सकता है, साथ ही इस तरह के इंजेक्शन को प्रशासित करने के लिए एक उपकरण भी हो सकता है। मानक चिकित्सा में, एनीमा का सबसे अधिक उपयोग [[कब्ज]] से राहत पाने और चिकित्सा परीक्षा या प्रक्रिया से पहले [[आंत|आंत्र]] सफाई के लिए किया जाता है; एन्कोप्रेसिस के उपचार के रूप में, और उन रोगियों में पुनर्जलीकरण चिकित्सा (प्रोक्टोक्लाइसिस) के रूप में जिनके लिए अंतःशिरा चिकित्सा लागू नहीं होती है 845r2capl2bmzkwn7khr8j831i32dx2 6446731 6446726 2025-06-30T13:39:36Z Mnhrdng 523700 6446731 wikitext text/x-wiki '''एनीमा''', जिसे '''क्लिस्टर''' के नाम से भी जाना जाता है, [[गुदा]] के माध्यम से निचली आंत में इंजेक्शन द्वारा तरल पदार्थ का प्रवेश है। एनीमा शब्द का अर्थ इंजेक्शन द्वारा दिया जाने वाला तरल पदार्थ भी हो सकता है, साथ ही इस तरह के इंजेक्शन को प्रशासित करने के लिए एक उपकरण भी हो सकता है। मानक चिकित्सा में, एनीमा का सबसे अधिक उपयोग [[कब्ज]] से राहत पाने और चिकित्सा परीक्षा या प्रक्रिया से पहले [[आंत|आंत्र]] सफाई के लिए किया जाता है; एन्कोप्रेसिस के उपचार के रूप में, और उन रोगियों में पुनर्जलीकरण चिकित्सा (प्रोक्टोक्लाइसिस) के रूप में जिनके लिए अंतःशिरा चिकित्सा लागू नहीं होती है<ref>{{Cite web|url=https://www.biologyonline.com/dictionary/soapsuds-enema|title=Soapsuds enema Definition and Examples - Biology Online Dictionary|website=Biology Articles, Tutorials & Dictionary Online|language=en-US|access-date=2025-06-30}}</ref> bp4w71dmxui7y2ttfnbl1065bpmoo2x 6446733 6446731 2025-06-30T13:42:10Z Mnhrdng 523700 6446733 wikitext text/x-wiki '''एनीमा''', जिसे '''क्लिस्टर''' के नाम से भी जाना जाता है, [[गुदा]] के माध्यम से निचली आंत में इंजेक्शन द्वारा तरल पदार्थ का प्रवेश है। एनीमा शब्द का अर्थ इंजेक्शन द्वारा दिया जाने वाला तरल पदार्थ भी हो सकता है, साथ ही इस तरह के इंजेक्शन को प्रशासित करने के लिए एक उपकरण भी हो सकता है। मानक चिकित्सा में, एनीमा का सबसे अधिक उपयोग [[कब्ज]] से राहत पाने और चिकित्सा परीक्षा या प्रक्रिया से पहले [[आंत|आंत्र]] सफाई के लिए किया जाता है; एन्कोप्रेसिस के उपचार के रूप में, और उन रोगियों में पुनर्जलीकरण चिकित्सा (प्रोक्टोक्लाइसिस) के रूप में जिनके लिए अंतःशिरा चिकित्सा लागू नहीं होती है<ref>{{Cite web|url=https://www.biologyonline.com/dictionary/soapsuds-enema|title=Soapsuds enema Definition and Examples - Biology Online Dictionary|website=Biology Articles, Tutorials & Dictionary Online|language=en-US|access-date=2025-06-30}}</ref> == सन्दर्भ == {{टिप्पणी सूची }} 3iek3fx97h23n12gk641pd2lmya15ng सदस्य वार्ता:Harshita sinha 3 1594978 6446728 2025-06-30T13:35:37Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446728 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Harshita sinha}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 13:35, 30 जून 2025 (UTC) pbpyxk7cr2lkl1rougnjuhf4uau00fi सदस्य वार्ता:Languaeditor 3 1594979 6446730 2025-06-30T13:38:07Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446730 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Languaeditor}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 13:38, 30 जून 2025 (UTC) 9s3kcq0v4x1yldtoa6tnwvn7w89vko4 सदस्य वार्ता:2433327Harshita Sinha 3 1594980 6446732 2025-06-30T13:40:38Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446732 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=2433327Harshita Sinha}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 13:40, 30 जून 2025 (UTC) 7q0brwyzhtzpjbockdm09yuh6vnjq5h सदस्य वार्ता:MUKESH KUMAR RAWAT 3 1594981 6446735 2025-06-30T13:47:02Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446735 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=MUKESH KUMAR RAWAT}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 13:47, 30 जून 2025 (UTC) hgcdu1v7917pucdsmomejgsl5awsxje सदस्य वार्ता:Factsfinder111 3 1594982 6446737 2025-06-30T13:51:40Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446737 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Factsfinder111}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 13:51, 30 जून 2025 (UTC) hs51a07pxql11uikb5krb1wkkh5bn0b सदस्य वार्ता:2430143NyasaGupta 3 1594983 6446747 2025-06-30T13:59:16Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446747 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=2430143NyasaGupta}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 13:59, 30 जून 2025 (UTC) 4ccgal380xvaryabfjl28abfe3qk3v1 सदस्य वार्ता:Bikisukla777 3 1594984 6446754 2025-06-30T14:04:53Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446754 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Bikisukla777}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 14:04, 30 जून 2025 (UTC) 23b1gkuimruiuspviw28ufe46eq5dgb सदस्य वार्ता:Kritika2441134 3 1594985 6446756 2025-06-30T14:15:38Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446756 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Kritika2441134}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 14:15, 30 जून 2025 (UTC) 57havk5xbxjmcg1zw7iw8urvwcewogt सदस्य वार्ता:CrunchMuse 3 1594986 6446759 2025-06-30T14:19:10Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446759 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=CrunchMuse}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 14:19, 30 जून 2025 (UTC) s6x0rzvlrbd0apqurde6fdrjjn3ke3k सदस्य वार्ता:TommyTuppence13 3 1594987 6446763 2025-06-30T14:31:52Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446763 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=TommyTuppence13}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 14:31, 30 जून 2025 (UTC) fchu53ddpk5ueds72icmehzgtwh6ua9 सदस्य वार्ता:Pawanbisht. 0 3 1594988 6446765 2025-06-30T14:33:05Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446765 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Pawanbisht. 0}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 14:33, 30 जून 2025 (UTC) b3mtwwvobwm86v7sz2xfbt18zrszocv सदस्य वार्ता:UTTAR BHARTIYA SAMAJ SEVA SANG 3 1594989 6446772 2025-06-30T14:42:17Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446772 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=UTTAR BHARTIYA SAMAJ SEVA SANG}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 14:42, 30 जून 2025 (UTC) 4ml4qlv4jycbkaitln7ykfrdew1zv9p सदस्य वार्ता:2430114ccelina 3 1594990 6446773 2025-06-30T14:42:48Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446773 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=2430114ccelina}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 14:42, 30 जून 2025 (UTC) lzaz4unlvs8n4juqfl2sjpqsesib9t5 सदस्य वार्ता:2430114celinatripathi 3 1594991 6446774 2025-06-30T14:43:39Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446774 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=2430114celinatripathi}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 14:43, 30 जून 2025 (UTC) 7wn1u610mmaxcd4zb9naodacal0v9e3 सदस्य वार्ता:TheNaytik 3 1594992 6446777 2025-06-30T14:47:37Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446777 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=TheNaytik}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 14:47, 30 जून 2025 (UTC) kha05c8thi4sf5t0jb6j5coaj9ec1ug सदस्य वार्ता:ZJFO 3 1594993 6446779 2025-06-30T14:55:18Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446779 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=ZJFO}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 14:55, 30 जून 2025 (UTC) 9shs9s6b7qf4s8f5h1bqxw71xyaomwn सदस्य वार्ता:KARAN27485 3 1594994 6446780 2025-06-30T14:55:46Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446780 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=KARAN27485}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 14:55, 30 जून 2025 (UTC) boq0iigk8r98tolrca9q0r5m03oug0g सदस्य वार्ता:Milanchhetri07 3 1594995 6446784 2025-06-30T15:11:52Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446784 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Milanchhetri07}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 15:11, 30 जून 2025 (UTC) j6yczri71pdxmwyyq09ht750la24k9b सदस्य वार्ता:9829KHAN 3 1594996 6446785 2025-06-30T15:17:33Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446785 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=9829KHAN}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 15:17, 30 जून 2025 (UTC) mlnukwhte9xxd10yid00f9xbvjov3im सदस्य वार्ता:Birdmanofbombay 3 1594997 6446786 2025-06-30T15:17:48Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446786 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Birdmanofbombay}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 15:17, 30 जून 2025 (UTC) habtq1l2t6cljbzz6d78e8cupsmlg7a सदस्य वार्ता:Codegray2050 3 1594998 6446789 2025-06-30T15:24:56Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446789 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Codegray2050}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 15:24, 30 जून 2025 (UTC) 3qwoqmpnsemftabj10cjsljpa2f5z5n सदस्य वार्ता:Canvashraf 3 1594999 6446790 2025-06-30T15:29:26Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446790 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Canvashraf}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 15:29, 30 जून 2025 (UTC) rexsxl7k03fdbqkcnekhofx6armxs2l सदस्य वार्ता:Emerging Diseases 3 1595000 6446791 2025-06-30T15:38:44Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446791 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Emerging Diseases}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 15:38, 30 जून 2025 (UTC) f8v2vca91mh1tmwpqj1hf7dr3qwbj4z सदस्य वार्ता:Tewari.varun 3 1595002 6446798 2025-06-30T15:43:05Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446798 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Tewari.varun}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 15:43, 30 जून 2025 (UTC) b7dl5qagkaenxxx8h1tkzkv7d4ji5sj सदस्य वार्ता:RKT99 3 1595003 6446800 2025-06-30T15:45:11Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446800 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=RKT99}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 15:45, 30 जून 2025 (UTC) 6qkqpb64wh8g4hq8mumtlk9asfhf6it सदस्य वार्ता:Nxzyt 3 1595004 6446808 2025-06-30T15:57:38Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446808 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Nxzyt}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 15:57, 30 जून 2025 (UTC) pwa6cg8z54dg891iqv67ek76zxp6tfb सदस्य वार्ता:Ahhabol 3 1595005 6446809 2025-06-30T16:05:55Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446809 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Ahhabol}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 16:05, 30 जून 2025 (UTC) l6cblcdedya5v6k9zv4ecv9pchs3tqa सदस्य वार्ता:Sigmamale 01 3 1595006 6446810 2025-06-30T16:08:03Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446810 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Sigmamale 01}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 16:08, 30 जून 2025 (UTC) f2ab8cds5pljvr7n5b8lf2ntw6s8t9i सदस्य वार्ता:MIrshadAlam 3 1595007 6446814 2025-06-30T16:18:06Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446814 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=MIrshadAlam}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 16:18, 30 जून 2025 (UTC) 095ltez7219upwnl0wp0ponwf7ura94 सदस्य वार्ता:Shashikumardbm9366 3 1595008 6446815 2025-06-30T16:18:14Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446815 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Shashikumardbm9366}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 16:18, 30 जून 2025 (UTC) 7wkvd5w3xvuul0qhty1iwdxf1zlh4ga सदस्य वार्ता:Kamlesh Raj Patel 3 1595009 6446821 2025-06-30T16:23:43Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446821 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Kamlesh Raj Patel}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 16:23, 30 जून 2025 (UTC) 9utvbnahp05zrzfy1xz7zfvfnfst2z8 सदस्य वार्ता:DrRameshYog 3 1595010 6446829 2025-06-30T16:39:21Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446829 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=DrRameshYog}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 16:39, 30 जून 2025 (UTC) 66ak3qqus8hgi54hc725ajqc3sc399z सदस्य वार्ता:Kashish H 2430530 3 1595011 6446831 2025-06-30T16:45:16Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446831 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Kashish H 2430530}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 16:45, 30 जून 2025 (UTC) g5ack22h0ianp7uls3i9f86zcvikll1 सदस्य वार्ता:Nerhausth 3 1595012 6446832 2025-06-30T16:48:39Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446832 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Nerhausth}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 16:48, 30 जून 2025 (UTC) 9jjdhid4hsvey9d05vgcg5sg5ev7u3x सदस्य वार्ता:Gab4gab 3 1595013 6446833 2025-06-30T16:51:08Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446833 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Gab4gab}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 16:51, 30 जून 2025 (UTC) jtcv0mqj7tsq6t0juq0s8cxpteo1udk सदस्य वार्ता:Sandeep Montu 3 1595014 6446834 2025-06-30T16:58:56Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446834 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Sandeep Montu}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 16:58, 30 जून 2025 (UTC) gqzhgnqxgrb7kp4zpc9qopa67xv12v9 सर्वश्रेष्ठ नवागंतुक अभिनेता का फिल्मफेयर पुरस्कार 0 1595015 6446841 2025-06-30T17:10:03Z ~2025-101841 875903 नया पृष्ठ: This prestigious award is awarded to the worst actors of the decade 6446841 wikitext text/x-wiki This prestigious award is awarded to the worst actors of the decade 1iy57iof57mwg7sbnhlvz037tmbjxh0 6446865 6446841 2025-06-30T17:54:36Z चाहर धर्मेंद्र 703114 [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ अभिनेता पुरस्कार - आलोचक]] को अनुप्रेषित 6446865 wikitext text/x-wiki #पुनर्प्रेषित [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ अभिनेता पुरस्कार - आलोचक]] ie3stk2fz9yet9kcpzyqsf4lg89liyt 6446866 6446865 2025-06-30T17:56:15Z Sanjeev bot 127039 बॉट: +शीह। 6446866 wikitext text/x-wiki {{शीह-ल1|बॉट=sanjeev bot}} #पुनर्प्रेषित [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ अभिनेता पुरस्कार - आलोचक]] avg55p7b8h0xut06chtreekmmgsba8l 6446867 6446866 2025-06-30T17:58:23Z Sanjeev bot 127039 बॉट: 30. जून २०२५ 17:54:36 पर चाहर धर्मेंद्र के 6446865 अवतरण में बदला 6446867 wikitext text/x-wiki #पुनर्प्रेषित [[फ़िल्मफ़ेयर सर्वश्रेष्ठ अभिनेता पुरस्कार - आलोचक]] ie3stk2fz9yet9kcpzyqsf4lg89liyt सदस्य वार्ता:Sanjoy8665 3 1595017 6446844 2025-06-30T17:11:18Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446844 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Sanjoy8665}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 17:11, 30 जून 2025 (UTC) cbaffyq0d6y5lrac52r3zon6tbkwtec सदस्य वार्ता:Pruthvish Ganganna 3 1595018 6446845 2025-06-30T17:13:47Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446845 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Pruthvish Ganganna}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 17:13, 30 जून 2025 (UTC) fwfbjdkspt8h7mapl6wfmrs6o3ymnc7 सदस्य वार्ता:Meraj 25 3 1595019 6446846 2025-06-30T17:15:29Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446846 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Meraj 25}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 17:15, 30 जून 2025 (UTC) 5tpps4lhpkwnqcytrazxh30eg79hkpm सदस्य वार्ता:Chandusamir 3 1595020 6446848 2025-06-30T17:21:30Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446848 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Chandusamir}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 17:21, 30 जून 2025 (UTC) dvehpxhqo380ztrnc0bpf03p5noxgyj दशरथ जातक 0 1595021 6446849 2025-06-30T17:26:10Z चाहर धर्मेंद्र 703114 एक जातक कथा है 6446849 wikitext text/x-wiki {{Buddhism}} '''दशरथ जातक''' एक जातक कथा है जिसमें गौतम बुद्ध के पूर्व जन्मों की कथाएं बताई गई हैं। इसमें बुद्ध ने अपने एक पूर्व जन्म में स्वयं को "राम" के रूप में जन्मा हुआ बताया है और राजा दशरथ उनके पिता होते हैं। यह कथा पाली कैनन की जातक-अट्ठकथा में शामिल है, और खुद्दक निकाय के अंतर्गत आती है।<ref>{{Cite web|title=Tipiṭaka in PDF|url=https://tipitaka.org/pdf/romn/|access-date=2021-01-26|website=tipitaka.org}}</ref> == बौद्ध बनाम हिंदू दृष्टिकोण == === बौद्ध दृष्टिकोण === बौद्ध विद्वान मानते हैं कि दशरथ जातक एक स्वतंत्र कथा है, और यह वाल्मीकि रामायण से पहले की है। उनका दावा है कि बुद्ध का जीवनकाल (500 ईसा पूर्व-400 ईसा पूर्व) रामायण से पहले का है, इसीलिए राम और दशरथ की कथाएं बौद्ध साहित्य में मूल रूप से मौजूद थीं। वे यह भी मानते हैं कि थाई, बर्मी, और लाओ रामकथाएं भी इस जातक से प्रभावित हैं।<ref>{{Citation|last=Ghosh|first=Lipi|title=India–Thailand Cultural Interactions: A Study of Shared Cultural Markers|date=2017|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-981-10-3854-9_1|work=India-Thailand Cultural Interactions|pages=1–11|place=Singapore|publisher=Springer Singapore|doi=10.1007/978-981-10-3854-9_1|isbn=978-981-10-3853-2|access-date=26 जनवरी 2021|url-access=subscription}}</ref> === हिंदू दृष्टिकोण === हिंदू विद्वान वाल्मीकि रामायण (परंपरागत रूप से लगभग 500 ईसा पूर्व या उससे पहले रचित मानी जाती है) को मूल कथा मानते हैं। वे दशरथ जातक को रामायण की एक अनुकृति या बौद्ध संस्करण मानते हैं। उनके अनुसार, बुद्ध का जन्म राम के बाद हुआ, इसलिए जातक कथा रामायण से प्रेरित है। अधिकांश हिंदू जातक को रामायण की नकल मानते हैं और दोनों संस्करणों का सम्मान करते हैं।<ref>{{Citation|title=Many Ramayanas-The Diversity of Narrative Tradition in South Asia|date=2023|url=http://ark.cdlib.org/ark:/13030/ft3j49n8h7/|pages=53-60|place=Los Angeles|publisher=University of California Press|isbn=978-052-09-1175-8|access-date=2025-03-02}}</ref> == ऐतिहासिक और साहित्यिक विवाद == यह विवाद मूलतः कालक्रम और प्रभाव से जुड़ा है। दोनों परंपराएं अपने-अपने ग्रंथों को अधिक प्राचीन और मूल मानती हैं। यह भी महत्वपूर्ण है कि दशरथ जातक में रामकथा के कई विवरण वाल्मीकि रामायण से अलग हैं—जैसे सीता का उल्लेख नगण्य है, रावण या युद्ध का वर्णन नहीं होता, और कथा अधिक नैतिक और बोधिसत्व पर केंद्रित होती है। दशरथ जातक और रामायण दोनों अपने-अपने धार्मिक और सांस्कृतिक संदर्भों में महत्वपूर्ण हैं। दोनों ग्रंथों की समानताओं और भिन्नताओं का अध्ययन यह दर्शाता है कि किस प्रकार एक ही कथा विभिन्न परंपराओं में अलग रूपों में विकसित होती रही है। इसका उत्तर कि कौन-सी कथा पहले आई — एक ऐतिहासिक शोध का विषय है, और दोनों पक्षों के पास अपने-अपने साक्ष्य और दृष्टिकोण हैं। == सन्दर्भ == [[श्रेणी:सुत्तपिटक]] [[श्रेणी:बौद्ध धर्म]] [[श्रेणी:पाली साहित्य]] geusmezuy3gl2qibav73u7knqnoa4zn 6446861 6446849 2025-06-30T17:50:33Z चाहर धर्मेंद्र 703114 6446861 wikitext text/x-wiki {{Buddhism}} '''दशरथ जातक''' एक जातक कथा है जिसमें गौतम बुद्ध के पूर्व जन्मों की कथाएं बताई गई हैं। इसमें बुद्ध ने अपने एक पूर्व जन्म में स्वयं को "राम" के रूप में जन्मा हुआ बताया है<ref>{{Cite web|title=बौद्ध राम कथा : दशरथ थे वाराणसी के राजा, जैन रामायण: रावण को लक्ष्मण ने मारा|url=https://hindi.news18.com/photogallery/knowledge/baudh-7965934.html|access-date=8 जनवरी 2024|website=hindi.news18}}</ref> और राजा दशरथ उनके पिता होते हैं। यह कथा पाली कैनन की जातक-अट्ठकथा में शामिल है,<ref>{{Cite web|title=रामकथा : उत्पत्ति और विकास |url=https://www.google.co.in/books/edition/Ramkatha_Utpatti_Aur_Vikas/oeAxEQAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&dq=%E0%A4%A6%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%A5+%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%95&pg=PT82&printsec=frontcover|access-date=2 अगस्त 2024|publisher=राजकमल प्रकाशन प्राइवेट लिमिटेड}}</ref> और खुद्दक निकाय के अंतर्गत आती है। == बौद्ध बनाम हिंदू दृष्टिकोण == === बौद्ध दृष्टिकोण === बौद्ध विद्वान मानते हैं कि दशरथ जातक एक स्वतंत्र कथा है, और यह वाल्मीकि रामायण से पहले की है। उनका दावा है कि बुद्ध का जीवनकाल (500 ईसा पूर्व-400 ईसा पूर्व) रामायण से पहले का है, इसीलिए राम और दशरथ की कथाएं बौद्ध साहित्य में मूल रूप से मौजूद थीं। वे यह भी मानते हैं कि थाई, बर्मी, और लाओ रामकथाएं भी इस जातक से प्रभावित हैं।<ref>{{Citation|last=Ghosh|first=Lipi|title=India–Thailand Cultural Interactions: A Study of Shared Cultural Markers|date=2017|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-981-10-3854-9_1|work=India-Thailand Cultural Interactions|pages=1–11|place=Singapore|publisher=Springer Singapore|doi=10.1007/978-981-10-3854-9_1|isbn=978-981-10-3853-2|access-date=26 जनवरी 2021|url-access=subscription}}</ref> === हिंदू दृष्टिकोण === हिंदू विद्वान वाल्मीकि रामायण (परंपरागत रूप से लगभग 500 ईसा पूर्व या उससे पहले रचित मानी जाती है) को मूल कथा मानते हैं। वे दशरथ जातक को रामायण की एक अनुकृति या बौद्ध संस्करण मानते हैं। उनके अनुसार, बुद्ध का जन्म राम के बाद हुआ, इसलिए जातक कथा रामायण से प्रेरित है। अधिकांश हिंदू जातक को रामायण की नकल मानते हैं और दोनों संस्करणों का सम्मान करते हैं।<ref>{{Citation|title=Many Ramayanas-The Diversity of Narrative Tradition in South Asia|date=2023|url=http://ark.cdlib.org/ark:/13030/ft3j49n8h7/|pages=53-60|place=Los Angeles|publisher=University of California Press|isbn=978-052-09-1175-8|access-date=2025-03-02}}</ref> == ऐतिहासिक और साहित्यिक विवाद == यह विवाद मूलतः कालक्रम और प्रभाव से जुड़ा है। दोनों परंपराएं अपने-अपने ग्रंथों को अधिक प्राचीन और मूल मानती हैं। यह भी महत्वपूर्ण है कि दशरथ जातक में रामकथा के कई विवरण वाल्मीकि रामायण से अलग हैं—जैसे सीता का उल्लेख नगण्य है, रावण या युद्ध का वर्णन नहीं होता, और कथा अधिक नैतिक और बोधिसत्व पर केंद्रित होती है। दशरथ जातक और रामायण दोनों अपने-अपने धार्मिक और सांस्कृतिक संदर्भों में महत्वपूर्ण हैं। दोनों ग्रंथों की समानताओं और भिन्नताओं का अध्ययन यह दर्शाता है कि किस प्रकार एक ही कथा विभिन्न परंपराओं में अलग रूपों में विकसित होती रही है। इसका उत्तर कि कौन-सी कथा पहले आई — एक ऐतिहासिक शोध का विषय है, और दोनों पक्षों के पास अपने-अपने साक्ष्य और दृष्टिकोण हैं। == सन्दर्भ == [[श्रेणी:सुत्तपिटक]] [[श्रेणी:बौद्ध धर्म]] [[श्रेणी:पाली साहित्य]] 0yynn1awgabrhmmpf2ri1vlhyxlqab3 सदस्य वार्ता:Anmolyogleela 3 1595022 6446850 2025-06-30T17:28:00Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446850 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Anmolyogleela}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 17:28, 30 जून 2025 (UTC) p2zo5i6ptfkxig29g78v1t3gm97th4r सदस्य वार्ता:Gopal12342 3 1595023 6446857 2025-06-30T17:46:09Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446857 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Gopal12342}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 17:46, 30 जून 2025 (UTC) pdsnuxpekgto57l2uy17qfdkchou6hm सदस्य वार्ता:Aarav prabudh 3 1595024 6446858 2025-06-30T17:47:04Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446858 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Aarav prabudh}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 17:47, 30 जून 2025 (UTC) 8ncksmuy20wtjk6is9c5i7rs4gmqrss सदस्य वार्ता:Mistersharma 3 1595026 6446876 2025-06-30T18:12:38Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446876 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Mistersharma}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 18:12, 30 जून 2025 (UTC) azbb7b4iklud66ib1y0ugsncmil2y59 सदस्य वार्ता:Manvar47 3 1595027 6446882 2025-06-30T18:25:39Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446882 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Manvar47}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 18:25, 30 जून 2025 (UTC) 2rsw33g76pzn35d1tfhl3vteicfulsu सदस्य वार्ता:Shaikh Gulam Mohammad 3 1595028 6446887 2025-06-30T18:41:32Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446887 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Shaikh Gulam Mohammad}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 18:41, 30 जून 2025 (UTC) 24bvhv9kg21iaoj4tcxonf30zc2kifp सदस्य वार्ता:LArbreMojo 3 1595029 6446889 2025-06-30T18:57:02Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446889 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=LArbreMojo}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 18:57, 30 जून 2025 (UTC) 6jt6gjnmowz5l42ho9pi5gt7innam4n सदस्य:DrRameshYog/प्रयोगपृष्ठ 2 1595030 6446899 2025-06-30T19:16:51Z DrRameshYog 875897 नया पृष्ठ: ==जीवन परिचय == समसामयिक योगजगत की एक सुप्रसिद्ध पहचान हैं । आप विभिन्न विश्वविद्यालयों से योग, संस्कृत, शिक्षा तथा हिन्दी आदि अनेक विषयों में परास्नातक ( एम.ए. ) शिक्षा शास्त्री ( बी.... 6446899 wikitext text/x-wiki ==जीवन परिचय == समसामयिक योगजगत की एक सुप्रसिद्ध पहचान हैं । आप विभिन्न विश्वविद्यालयों से योग, संस्कृत, शिक्षा तथा हिन्दी आदि अनेक विषयों में परास्नातक ( एम.ए. ) शिक्षा शास्त्री ( बी. एड ) और योग व संस्कृत मे नेट तथा " वैदिक योग सिद्धांत एवं साधना " विषयक 'विद्यावारिधि' ( पी.एचडी ) उपाधि से अलंकृत योग की अप्रतिम प्रतिभा से संपन्न हैं । {{Infobox Writer | name = डॉ. रमेश कुमार | honorific_prefix = डॉ. | native_name = डॉ. रमेश कुमार | native_name_lang = हिंदी | birth_name = डॉ. रमेश कुमार | birth_date = १० दिसंबर 1981 | birth_place = झज्जर, हरियाणा | occupation = योग आचार्य <ref>https://www.slbsrsv.ac.in/slbs-employee-profile/11672</ref> | language = हिंदी | nationality = भारतीय | citizenship = भारतीय | education = परास्नातक ( एम.ए. ) शिक्षा शास्त्री ( बी. एड ) और योग व संस्कृत मे नेट तथा " वैदिक योग सिद्धांत एवं साधना " विषयक 'विद्यावारिधि' ( पी.एचडी ) उपाधि से अलंकृत योग की अप्रतिम प्रतिभा से संपन्न हैं | home_town = झज्जर, हरियाणा | period = 2000 - वर्तमान | subject = संस्कृत एवम योग विज्ञानं | awards = राष्ट्रीय व अन्तराष्ट्रिय स्तर पर दो दर्जन से अधिक स्वर्ण पदक प्राप्त किए तथा सन् 2000 व 2003 में पुर्तगाल, यूरोप मे जाकर ओलंपिक योगा स्पोर्ट्सकप मे स्वर्ण पदक और “विश्व योग चैम्पियन” का अलंकरण प्राप्त किया | signature = डॉ. रमेश कुमार | years_active = 2000-2025 }} आपका जन्म गाँव बिरड़, जिला झज्जर, हरियाणा मे यदुकुल शिरोमणि, तपोमूर्ति पिता श्री लाला राम व ममत्व की देवी श्रीमती चमेली देवी के घर मे 10 दिसंबर 1981 को हुआ, आप की प्रारम्भिक शिक्षा गाँव की राजकीय प्राथमिक पाठशाला से हुई। उसके बाद की शिक्षा ज्ञान-विज्ञान व योगमय गुरुकुलीय वातावरण में सम्पन्न हुई तथा '''एम. ए. संस्कृत, हंसराज महाविद्यालय, दिल्ली विश्वविद्यालय तदुपरांत श्री लाल बहादुर शास्त्री राष्ट्रीय संस्कृत विद्यापीठ नई दिल्ली से शिक्षा शास्त्री की शिक्षा पूर्ण कर शिक्षा निदेशालय, दिल्ली सरकार में शिक्षण के कार्य में अपना अमूल्य समय प्रदान किया'''। डॉ. रमेश कुमार ने राज्य, राष्ट्रीय व अन्तराष्ट्रिय स्तर पर दो दर्जन से अधिक स्वर्ण पदक प्राप्त किए तथा सन् 2000 व 2003 में पुर्तगाल, यूरोप मे जाकर '''ओलंपिक योगा स्पोर्ट्सकप मे स्वर्ण पदक और “विश्व योग चैम्पियन”''' का अलंकरण प्राप्त किया तथा विश्व पटल पर भारत वर्ष का गौरव बढ़ाया । आप अनेकों संस्थाओ, विद्यालयों एवं विश्वविद्यालयों में समय - समय पर योगप्रशिक्षण की सेवा प्रदान करते रहे हैं । पिछले कुछ वर्षों से आप एस.सी.आर.टी. दिल्ली सरकार व अन्य संस्थानों के योग रिसोर्स पर्सन एवं मास्टर ट्रेनर के रूप में कार्य कर रहे हैं। आपके द्वारा योग संस्कृत एवं संस्कृति तथा भारतीय ज्ञान परम्परा के क्षेत्र में किये गये अनुसंधान अनेक पुस्तकों एवं विभिन्न शोधपत्र पत्रिकाओं में प्रकाशित होते रहते हैं। आप राष्ट्रीय - अंतर्राष्ट्रीय योग प्रतियोगिताओं के सफल प्रशिक्षक व निर्णायक के महत्त्वपूर्ण पद को सुशोभित कर रहे हैं । अनेक संस्थाओं के द्वारा आपको “योग-रत्न” “योग -शिरोमणि” “आर्य रत्न” “राज्य शिक्षक सम्मान” “कोरोना - योद्धा” और “योग गौरव राष्ट्रीय सम्मान” आदि अनेक सम्मान प्रदान किये गये हैं। वर्तमान समय में आप योग विज्ञान विभाग, श्री लाल बहादुर शास्त्री राष्ट्रीय संस्कृत विश्वविद्यालय नई दिल्ली में योगी विभाग के समन्वयक एवं सहायक आचार्य के पद पर कार्यरत हैं। === पुरस्कार और सम्मान === * "योग शिरोमणि" अवॉर्ड सेंट्रल काउंसिल फॉर रिसर्च इन योगा और नेचुरोपैथी मिनिस्ट्री ऑफ़ आयुष गवर्नमेंट ऑफ़ इंडिया ऑर्गेनाइज्ड बाय अध्यात्म योग संस्थान नई दिल्ली 21 जून 2018  * "योग रत्न" अवॉर्ड हरियाणा स्टेट काउंसिल फॉर चाइल्ड वेलफेयर चंडीगढ़ 10 फरवरी 2019   === कार्यों की सूची === {| class="wikitable" |+ पुस्तक संपादन वर्णन  |- ! हिंदी शीर्षक !! लंबाई (पृष्ठ) !! प्रकाशक !! तारीख !! विवरण |- | योग, योग और आयुर्वेद<ref>https://www.amazon.in/Yoga-Ayurveda-all-2018/dp/9386276267</ref>  || 158 || गुल्ली बाबा पब्लिशिंग हाउस प्राइवेट लिमिटेड<ref>https://www.gullybaba.com/?srsltid=AfmBOor-DFnKf8zLeH_Iw5_s5tyian8uuNpoH2vQqXP0PoMMzS_9keMn</ref> || 18 दिसंबर 2016  || योग,योग और आयुर्वेद |- | डायबिटीज जाए भूल  || 189 || गुल्ली बाबा पब्लिशिंग हाउस प्राइवेट लिमिटेड<ref>https://www.gullybaba.com/?srsltid=AfmBOor-DFnKf8zLeH_Iw5_s5tyian8uuNpoH2vQqXP0PoMMzS_9keMn</ref> || 1 मार्च 2018 || डायबिटीज जाए भूल, रहिए सदा कूल |- jml68fnr0cf8mnucha90gvlao81vi6g सदस्य वार्ता:Awdeshgaur 3 1595031 6446900 2025-06-30T19:18:16Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446900 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Awdeshgaur}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 19:18, 30 जून 2025 (UTC) f4gv1qowxa3aohnj6ylv1zz7657ivjl सदस्य वार्ता:Soy Luciano 543 3 1595032 6446901 2025-06-30T19:19:27Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446901 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Soy Luciano 543}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 19:19, 30 जून 2025 (UTC) lblpona1ub36432vqbayu7jyme79o0o सदस्य वार्ता:Hotaruishi 3 1595034 6446911 2025-06-30T20:13:47Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446911 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Hotaruishi}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 20:13, 30 जून 2025 (UTC) 2h5qsxcqw70xx1vut72uqtwzen3vpjf सदस्य वार्ता:Viveksh9 3 1595037 6446915 2025-06-30T20:28:56Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446915 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Viveksh9}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 20:28, 30 जून 2025 (UTC) 2yg4k159q576qwmhldn8kzyxk2n0bpp सदस्य वार्ता:Pds foundation 3 1595041 6446938 2025-06-30T22:28:23Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446938 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Pds foundation}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 22:28, 30 जून 2025 (UTC) 258bc66ps0dzdyvc5kgw5uaj61parv7 सदस्य वार्ता:Kasid.47 3 1595042 6446942 2025-06-30T22:53:48Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446942 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Kasid.47}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 22:53, 30 जून 2025 (UTC) 5zgsirsql3ko6juawcvxd5ektyweelt सदस्य वार्ता:Stéphane Alexandre Martinez 3 1595043 6446947 2025-07-01T01:07:42Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446947 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Stéphane Alexandre Martinez}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 01:07, 1 जुलाई 2025 (UTC) 5zyrbpbespg1azxzzudmqqjr4p0zfsd सदस्य वार्ता:Wiki958***--- 3 1595044 6446948 2025-07-01T01:14:18Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446948 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Wiki958***---}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 01:14, 1 जुलाई 2025 (UTC) 6d0xl5p65tfajjekl72rzmpfg5n4rlu सदस्य वार्ता:Nocharacteristic 3 1595045 6446951 2025-07-01T01:37:14Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446951 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Nocharacteristic}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 01:37, 1 जुलाई 2025 (UTC) 1csl0bhkqdjxrt5oof8kfog1td5qw6z सदस्य वार्ता:Bhupendershakya 3 1595046 6446952 2025-07-01T01:49:56Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446952 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Bhupendershakya}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 01:49, 1 जुलाई 2025 (UTC) kljbrkys0yhejw3p032uusbt2sv84ty कनागावा की महान लहर 0 1595047 6446953 2025-07-01T01:56:00Z Sadasyanam 873713 "[[:en:Special:Redirect/revision/1295311970|The Great Wave off Kanagawa]]" पृष्ठ का अनुवाद करके निर्मित किया गया 6446953 wikitext text/x-wiki {{Infobox artwork | title = कनागावा की महान लहर | image_file = Tsunami by hokusai 19th century.jpg | image_size = 350px | caption = काष्ठछपी [[मेट्रोपोलिटन कला संग्रहालय]] में | other_language_1 = जापानी | other_title_1 = {{lang|ja|神奈川沖浪裏|italics=no}} | other_language_2 = रोमनकृत | other_title_2 = {{transliteration|ja|Hepburn|Kanagawa-oki Nami Ura}} | artist = [[होकुसाई|कात्सुशिका होकुसाई]] | year = १८३१ | type = ''उकियो-ए'' (काष्ठछपी) | height_metric = २४.६ | width_metric = ३६.५ | metric_unit = cm | imperial_unit = in | museum = | city = }}'''कनागावा की महान लहर''' ([[जापानी भाषा|जापानी]]: 神奈川沖浪裏, [[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]: The Great Wave off Kanagawa) [[होकुसाई]] नामक जापानी उकियो-ए कलाकार द्वारा रचित एक काष्ठछपी चित्र है, जिसे [[जापान का इतिहास|जापानी इतिहास]] के [[एदो अवधी|एडो काल]] में सन् १८३१ के उत्तरार्ध में बनाया गया था। इस छपी में तीन नावें तूफ़ानी समुद्र में अग्रसर दिख रही हैं, जिनमें से एक विशाल, उठती हुई लहर केंद्र में एक सर्पिल घुमाव बनाते हुए नावों के ऊपर मंडरा रही है और पृष्ठभूमि में बर्फ से आच्छादित [[फ़ूजीयामा|फ़ुजी पर्वत]] दिखाई दे रहा है। यह छपी होकुसाई की सर्वाधिक प्रसिद्ध रचना है और उनकी श्रृंखला <nowiki>''</nowiki>तीस-छह दृश्यों में फ़ुजी<nowiki>''</nowiki> की पहली कृति है, जिसमें प्रशिया नील रंग का उपयोग जापानी मुद्रण कला में क्रांतिकारी परिवर्तन लेकर आया। <nowiki>''</nowiki>कनागावा की महान लहर<nowiki>''</nowiki> की रचना पारंपरिक जापानी काष्ठछपियों तथा यूरोप में विकसित ग्राफिकल [[परिप्रेक्ष्य (दृश्य)|परिप्रेक्ष्य]] के समन्वय से बनी है, जिसने होकुसाई को जापान में तत्कालीन सफलता के साथ ही बाद में यूरोप में भी ख्याति दिलाई, जहाँ [[प्रभाववाद]] कलाकारों ने उनकी कलाकृतियों से प्रेरणा ली। विश्व भर के अनेक संग्रहालयों में इस छपी की प्रतियाँ संचित हैं, जो अधिकांशतः उन्नीसवीं शताब्दी के निजी जापानी छपी-संग्रहों से प्राप्त हुई हैं। २१वीं शताब्दी तक केवल लगभग सौ प्रतियाँ ही विभिन्न दशाओं में उत्तरजीवित मानी जाती हैं। कनागावा की महान लहर' को कभी-कभी “सभी कला इतिहास में संभवतः सबसे अधिक पुनरुत्पादित छवि” कहा गया है, साथ ही इसे “जापानी इतिहास की सबसे प्रसिद्ध कलाकृति” का दावेदार भी माना जाता है।<ref name="ABC">{{cite web|url=https://www.abc.net.au/news/2017-07-20/hokusai-the-wave:-is-this-the-most-reproduced-artwork/8720070|title=Is this the most reproduced artwork in history?|last1=Wood|first1=Patrick|date=20 July 2017|publisher=[[ABC News (Australia)|ABC News]]|language=en-AU|archive-url=https://web.archive.org/web/20201109032529/https://www.abc.net.au/news/2017-07-20/hokusai-the-wave:-is-this-the-most-reproduced-artwork/8720070|archive-date=9 November 2020|access-date=20 May 2022|url-status=live}}</ref><ref name="wsj">{{cite news|url=https://www.wsj.com/articles/how-hokusais-the-great-wave-went-viral-1426698151|title=How Hokusai's "The Great Wave" Went Viral|last=Gamerman|first=Ellen|date=18 March 2015|work=The Wall Street Journal|access-date=11 March 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170112193920/http://www.wsj.com/articles/how-hokusais-the-great-wave-went-viral-1426698151|archive-date=12 January 2017|url-status=live}}</ref> इस काष्ठछपी ने [[क्लॉड डेब्युसी]], [[विन्सेंट वैन गो]] और [[क्लाद मोने]] जैसे कई पश्चिमी कलाकारों और संगीतकारों को प्रभावित किया है। होकुसाई के युवा समकक्ष, [[एंदो हिरोशिघे|हिरोशिगे]] और [[कुनियोशि]], भी इसी विषय पर आधारित अपनी-अपनी लहर-केंद्रित रचनाएँ बनाने के लिए प्रेरित हुए। == प्रसंग == === उकियो-ए कला === [[चित्र:Ukiyo-e_dsc04680.jpg|अंगूठाकार|250x250पिक्सेल|''उकियो-ए'' मुद्रण में प्रयुक्त प्लेट]] उकियो-ए जापानी मुद्रण-कला की वह विधा है जो सत्रहवीं से उन्नीसवीं सदी तक फल-फूल कर चलती रही। इसके कलाकारों ने काष्ठछपियाँ और चित्र बनाए, जिनके विषयों में महिला सौंदर्य, कबुकी कलाकार और [[सूमो]] पहलवान, ऐतिहासिक एवं लोककथाएँ, यात्रावृत्त तथा परिदृश्य, जापानी पुष्प-पति एवं जीव-जंतु, तथा कामुक चित्रण शामिल थे। उकियो-ए (浮世絵) का शाब्दिक अर्थ है “तैरती हुई दुनिया की छवि।” सन् १६०३ में [[एदो|एडो]] (वर्तमान [[टोक्यो]]) [[तोकुगावा शोगुनराज|टोकुगावा शासन]] का केन्द्र बनने पर व्यापारी, कारीगर और श्रमिक वर्ग की आर्थिक दशा सुदृढ़ हुई और उन्होंने कबुकी रंगमंच, गीषा मंडलियाँ तथा सुख-प्रद मनोरंजन को प्रायोजित करना आरंभ किया। इस जीवनशैली को “उकियो” अर्थात् “तैरती दुनिया” के रूप में जाना गया। मुद्रित या चित्रित उकियो-ए कृतियाँ इन वर्गों में सस्ती होने एवं सजावट के अनुकूल होने के कारण बेहद लोकप्रिय रहीं।{{Sfn|Penkoff|1964|p=6}} सबसे प्रारंभिक उकियो-ए कृतियाँ हिशिकावा मोरोनोबु द्वारा महिला अभिनेत्रियों के एकरंगी चित्र और काष्ठछपियाँ थीं, जो सन् १६७० के दशक में प्रकट हुईं। धीरे-धीरे रंगीन मुद्रण की शुरूआत हुई और सन् १७४० के दशक में ओकुमुरा मसानोबु ने अनेक लकड़ी के ब्लॉक से अलग-अलग रंग मुद्रित करने की तकनीक को अपनाया।{{sfn|Kobayashi|1997|p=81}} सन् १७६० के दशक में सुज़ुकी हारुनोबु की “ब्रोकेड प्रिंट” तकनीक की सफलता के बाद पूर्ण-रंग मुद्रण सामान्य हो गया, जिसमें प्रत्येक रंग के लिए दस या अधिक ब्लॉक उपयोग किए जाते थे। अधिकांश कलाकार स्वयं ब्लॉक नहीं तराशते थे; डिजाइन, ब्लॉक-तराशना, मुद्रण और प्रकाशन कार्य विभक्त रहते थे, जिससे हाथ से रंगों में मिश्रण और ग्रेडिएंट संभव हो पाता था।{{sfn|Salter|2001|p=11}} === कलाकार === {{Reflist|25em}} [[चित्र:Hokusai_as_an_old_man.jpg|अंगूठाकार|415x415पिक्सेल|होकुसाई, सन् १८३९ का स्व-चित्र]] [[होकुसाई|कात्सुशिका होकुसाई]] का जन्म सन् १७६० में जापान के कात्सुशिका जिले में हुआ था।{{sfn|Cartwright|Nakamura|2009|p=120}} उनके पिता टोकुगावा [[शोगुन|शासन]] के शीशे-निर्माता थे। चोदह वर्ष की आयु में उन्हें तोकितारो नाम दिया गया। चूंकि उन्हें उत्तराधिकारी नहीं माना गया, अतः संभावना है कि उनकी माता संगिनी थीं।{{sfn|Weston|2002|p=116}} छह वर्ष की आयु में ही उन्होंने चित्रकारी आरंभ कर दी थी और बारह वर्ष की आयु पर उन्हें एक पुस्तकालय में कार्यरत किया गया। सोलह वर्ष की आयु में वे उत्कीर्णक के शिष्य बने तथा अठारह वर्ष की आयु में प्रसिद्ध उकियो-ए कलाकार कात्सुकावा शुन्शो के शिष्य स्वीकार किए गए। शुन्शो के सन् १७९३ में निधन के पश्चात् उन्होंने [[जापानी कला|जापानी]], [[चीनी कला|चीनी]], [[डच कला|डच]] एवं [[फ्रांसीसी कला|फ्रांसीसी]] चित्रशैलियों का आत्म-अध्ययन किया। सन् १८०० में उन्होंने “पूर्वी राजधानी के प्रसिद्ध दृश्य” तथा “एडो के आठ दृश्य” प्रकाशित किए और शिष्यों को प्रशिक्षण देना आरंभ किया। इसी दौरान उन्होंने “होकुसाई” उपनाम प्रयुक्त करना प्रारंभ किया; अपने जीवनकाल में उन्होंने तीस से अधिक कलात्मक नाम अपनाए।{{Sfn|Weston|2002|p=116}} सन् १८०४ में उन्होंने [[टोक्यो]] के एक महोत्सव के लिए [[बोधिधर्म]] भिक्षु का २४० वर्गमीटर का भित्ति-चित्र बनाकर ख्याति प्राप्त की। वित्तीय चुनौतियों के कारण सन् १८१२ में उन्होंने “सरलीकृत रेखाचित्र पाठ” प्रकाशित किया और [[नागोया]] सहित अन्य स्थलों की यात्राएँ कर छात्रों को आमंत्रित किया। सन् १८१४ में उन्होंने अपनी प्रथम “[[मांगा]]<nowiki/>” श्रृंखला प्रकाशित की, जिसमें लोगों, पशुओं और [[गौतम बुद्ध|बुद्ध]] जैसे विषयों के रेखाचित्र थे। उन्नीसवीं शताब्दी के अंत तक उनकी प्रसिद्ध श्रृंखला “[[छत्तीस दृश्यों में फ़ुजी|छत्तीस दृश्यों में फ़ुजी]]<nowiki/>” इतनी लोकप्रिय हुई कि बाद में उन्होंने इसमें दस और दृश्य जोड़ दिए। होकुसाई का निधन सन् १८४९ में ८९ वर्ष की आयु में हुआ।{{Sfn|Guth|2011|p=468}}{{Sfn|Weston|2002|p=120}} == विवरण == ‘कनागावा की महान लहर’ क्षैतिज स्वरूप (योको-ए) में २५ सेमी × ३७ सेमी आकार की काष्ठछपी है। रचना के तीन मुख्य तत्व हैं: उग्र समुद्र, तीन नावें और एक पर्वत। चित्र के ऊपर बाएँ कोने में कलाकार का हस्ताक्षर अंकित है।{{sfn|Hillier|1970|p=230}}<ref name="metmuseum">{{cite web|url=https://www.metmuseum.org/art/collection/search/60013238|title=Under the Wave off Kanagawa (Kanagawa oki nami ura), also known as The Great Wave, from the series Thirty-six Views of Mount Fuji (Fugaku sanjūrokkei)|website=[[Metropolitan Museum of Art]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20220514165156/https://www.metmuseum.org/art/collection/search/60013238|archive-date=14 May 2022|access-date=14 May 2022|url-status=live}}</ref> === पहाड़ === [[चित्र:Kanagawa-oki_nami-ura_-_huge_wave_against_human.jpg|अंगूठाकार|200x200पिक्सेल|चित्र के केंद्र का विवरण। पृष्ठभूमि में नीले रंग में बर्फ़ से आच्छादित शिखर वाला [[फ़ूजीयामा|फ़ुजी पर्वत]] है।]] पृष्ठभूमि में बर्फ़ से आच्छादित [[फ़ूजीयामा|फ़ुजी पर्वत]] है, जो “छत्तीस दृश्यों में फ़ुजी” श्रृंखला का केंद्रीय विषय है। इस छपी में पर्वत को लहर के समान नीले रंग और सफ़ेद रेखाचित्रों के साथ दिखाया गया है।{{sfn|Cartwright|Nakamura|2009|p=119}} पर्वत के चारों ओर गहरा नीला आकाश प्रारंभिक सुबह का आभास देता है, जब सूर्योदय की किरणें बर्फीली चोटियों को प्रकाशित कर रही हैं। पर्वत एवं दर्शक के मध्य [[कपासी वर्षी बादल]] हैं, किंतु वर्षा का कोई संकेत नहीं मिलता।{{Sfn|Cartwright|Nakamura|2009|pp=122–123}} === नावें === चित्र में तीन ओशीओकुरी-बुने नामक तीव्र बरगे हैं, जिनका उपयोग इज़ू और बोसो प्रायद्वीपों से ताजी मछलियाँ [[टोक्यो खाड़ी|एडो खाड़ी]] की बाज़ारों तक पहुँचाने के लिए होता था। विश्लेषण के अनुसार ये नावें वर्तमान [[योकोहामा शहर|योकोहामा]] के कनागावा-क्षेत्र में एडो-खाड़ी में दक्षिण की ओर सगामी-खाड़ी की ओर बढ़ रही थीं। प्रत्येक नाव में आठ भटके हुए पारवाहक तथा दो सहायता-क्रू सदस्य हैं; कुल मिलाकर तीस पुरुष हैं, जिनमें से बाईस ही स्पष्ट दिख रहे हैं। ओशीओकुरी-बुना आमतौर पर बारह से पंद्रह मीटर लंबी होती थीं, और होकुसाई ने लंबवत् माप को त्रीस प्रतिशत संकुचित करके लगभग दस से बारह मीटर ऊँची लहर दर्शाई है।{{sfn|Kobayashi|1997|p=47}} === समुद्र एवं लहरें === {{multiple image|width=200|direction=vertical|image1=The Great Wave off Kanagawa - wave.jpg|alt1=refer to caption|caption1=लहर की चोटी का फ्रैक्टल-समान विवरण, जिसका स्वरूप ‘नाखूनों’ जैसा प्रतीत होता है।|image2=Kanagawa-oki nami-ura - 2 waves or 2 Fuji.jpg|alt2=refer to caption|caption2=छोटी लहर का विवरण, जिसका आकार स्वयं फ़ुजी पर्वत की आकृति जैसा दिखता है।}}{{Multiple image}} रचना का प्रमुख तत्व समुद्र है, जहाँ लहरों की वक्रता पूरे दृश्य को घेरती है। लहर एक उत्तम सर्पिल घुमाव बनाते हुए केंद्र से होकर गुज़रती है, जिससे दर्शक को फूजी पर्वत भी दृष्टिगोचर होता है। लहर की झागदार वक्र रेखाएँ स्वतः अनेक छोटी-छोटी वक्राएँ उत्पन्न करती हैं, जो लहर के भीतर की संरचना की पुनरावृत्ति करती हैं। इस लहर को भले ही सुनामी या असामान्य विशाल लहर कहा जाता हो, किंतु फंतासी प्रवृत्ति के साथ यह प्रायः भूतिया या कंकाली रूप में भी देखने को मिलती है, जहाँ झाग के “नाखून” मल्लाहों को घेरे प्रतीत होते हैं। यह दृश्य होकुसाई के अन्य पौराणिक रचनाओं की याद दिलाता है, जिनमें ड्रैगन आकृतियाँ भी दिखती हैं।{{sfn|Cartwright|Nakamura|2009|p=119}}<gallery mode="packed" heights="130"> चित्र:1952.343_-_Under_the_Wave_off_Kanagawa_(Kanagawa_oki_nami.jpg|[[शिकागो कला संस्थान]] में संग्रहित काष्ठछपी चित्र:Great_Wave_Hokusai_BM_1906.1220.0.533_n01.jpg|[[ब्रिटिश संग्रहालय]] में संग्रहित काष्ठछपी चित्र:The_Great_Wave_off_Kanagawa_LACMA_M.81.91.2_(1_of_2).jpg|[[लॉस एंजेलिस काउंटी म्यूज़ियम ऑफ़ आर्ट]] में संग्रहित काष्ठछपी चित्र:Katsushika_Hokusai_-_Thirty-Six_Views_of_Mount_Fuji-_The_Great_Wave_Off_the_Coast_of_Kanagawa_-_Google_Art_Project.jpg|[[टोक्यो राष्ट्रीय संग्रहालय]] में संग्रहित काष्ठछपी </gallery><gallery mode="packed" heights="170"> चित्र:Nichiren_bezweert_de_golven_bij_Kakuda_tijdens_zijn_verbanning_naar_Sado.-Rijksmuseum_RP-P-1956-717.jpeg|''उतागावा कुणियोशी द्वारा रचित ‘भिक्षु निचिरेन का तूफ़ानी समुद्र को शांत करना’ (लगभग सन् १८३५)'' चित्र:23_-_The_Sea_off_Satta.jpg|''[[एंदो हिरोशिघे|हिरोशिगे]] द्वारा रचित ‘सुरुगा प्रांत के सट्टा तट का समुद्र’ (सन् १८५८)'' चित्र:Henri-Gustave_Jossot_-_The_Wave_-_1994.302_-_Cleveland_Museum_of_Art.tif|''गुस्ताव-हेनरी जोस्सोट द्वारा रचित ‘द वेव’ लिथोग्राफ (सन् १८९४)'' चित्र:New_1000_yen_banknote_reverse.png|सन् २०२४ में जारी जापानी १,००० येन का बैंकनोट (लगभग भारतीय रुपये ५६०) </gallery> == संदर्भ == {{Reflist|25em}} == सामान्य और उद्धृत स्रोत == {{Refbegin}} * {{Cite journal|last=Ashcroft|first=Bill|date=26 July 2013|title=Hybridity and Transformation: The Art of Lin Onus|url=https://www.postcolonial.org/index.php/pct/article/view/1706/1516|journal=Postcolonial Text|language=en|volume=8|issue=1|archive-url=https://web.archive.org/web/20210619192354/https://www.postcolonial.org/index.php/pct/article/view/1706/1516|archive-date=19 June 2021|access-date=22 May 2022}} * {{Cite book|title=Hokusai 1760–1849 – "L'affolé de son art" d'Edmond de Goncourt à Norbert Lagane|last=Bayou|first=Hélène|date=2008|publisher=[[Réunion des Musées Nationaux]]|isbn=978-2-7118-5406-6|location=Paris|language=fr}} * {{Cite book|title=Estampes japonaises: images d'un monde éphémère|date=2008|publisher=[[Bibliothèque nationale de France]]|isbn=978-84-89860-93-3|language=fr|ref={{harvid|Bibliothèque nationale de France|2008}}}} * {{Cite journal|last=Bickford|first=Lawrence|year=1993|title=Ukiyo-e Print History|journal=Impressions|issue=17|pages=1|jstor=42597774}} * {{Cite book|title=Hokusai|last=Calza|first=Gian Carlo|date=2003|publisher=Phaidon|isbn=978-0-7148-4304-9|location=London|language=en}} * {{Cite journal|last=Cartwright|first=Julyan H. E.|last2=Nakamura|first2=Hisami|date=20 June 2009|title=What kind of a wave is Hokusai's Great wave off Kanagawa?|journal=Notes and Records of the Royal Society|volume=63|issue=2|pages=119–135|doi=10.1098/rsnr.2007.0039|s2cid=35033146}} * {{Cite book|title=L'estampe japonaise|last=Delay|first=Nelly|date=2004|publisher=F. Hazan|isbn=978-2-85025-807-7|location=Paris|language=fr}} * {{Cite journal|last=Dudley|first=J. M.|last2=Sarano|first2=V.|last3=Dias|first3=F.|date=2013|title=On Hokusai's ''Great wave off Kanagawa'': localization, linearity and a rogue wave in sub-Antarctic waters|journal=Notes and Records of the Royal Society of London|volume=67|issue=2|pages=159–164|doi=10.1098/rsnr.2012.0066|issn=0035-9149|pmc=3645210|pmid=24687148}} * {{Cite book|title=Hokusai: Prints and Drawings|last=Forrer|first=Matthi|date=1991|publisher=Neues Publishing Company|isbn=978-3-7913-1131-9|language=en}} * {{Cite book|title=Hokusai|last=Goncourt|first=Edmond de|date=15 September 2015|publisher=Parkstone International|language=en|asin=B016XN14YS|author-link=Edmond de Goncourt}} * {{Cite journal|last=Guth|first=Christine|date=2011|title=Hokusai's Great Waves in Nineteenth-Century Japanese Visual Culture|url=http://researchonline.rca.ac.uk/1014/1/guthgreatwaves2011.pdf|journal=[[The Art Bulletin]]|volume=93|issue=4|pages=468–485|doi=10.1080/00043079.2011.10786019|issn=0004-3079|pmid=00043079|s2cid=191470775|archive-url=https://web.archive.org/web/20200720000518/https://researchonline.rca.ac.uk/1014/1/guthgreatwaves2011.pdf|archive-date=20 July 2020|access-date=14 December 2019}} * {{Cite journal|last=Harris|first=James C.|date=January 2008|title=Under the Wave off Kanagawa|url=https://jamanetwork.com/journals/jamapsychiatry/fullarticle/482538|journal=[[JAMA Psychiatry]]|volume=65|issue=1|pages=12–13|doi=10.1001/archgenpsychiatry.2007.21|pmid=18180422|url-access=subscription|archive-url=https://web.archive.org/web/20220311071456/https://jamanetwork.com/journals/jamapsychiatry/fullarticle/482538|archive-date=11 March 2022|access-date=15 May 2022}} * {{Cite book|title=Gale Catalogue of Japanese Paintings and Prints in the Collection of Mr. & Mrs. Richard P. Gale|last=Hillier|first=Jack|date=1970|publisher=Routledge|isbn=978-0-7100-6913-9|volume=2|language=en|author-link=Jack Hillier (art historian)}} * {{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=sSYyAQAAIAAJ|title=A World History of Art|last=Honour|first=Hugh|last2=Fleming|first2=John|date=1991|publisher=[[Laurence King Publishing]]|isbn=978-1-85669-000-3|location=Tres Cantos, Madrid|language=en|author-link=Hugh Honour|access-date=17 June 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220617100701/https://books.google.com/books?id=sSYyAQAAIAAJ|archive-date=17 June 2022}} * {{Cite book|title=The Great Wave: the Influence of Japanese Woodcuts on French Prints|last=Ives|first=Colta Feller|date=1974|publisher=[[Metropolitan Museum of Art]]|isbn=978-0-87099-228-5|language=en}} * {{Cite book|title=A Treasury of Japanese Wood Block Prints (Ukiyo-e)|last=Kikuchi|first=Sadao|last2=Kenny|first2=Don|publisher=[[Crown Publishing Group|Crown Publishers]]|year=1969|oclc=21250}} * {{Cite book|title=Ukiyo-e: An Introduction to Japanese Woodblock Prints|last=Kobayashi|first=Tadashi|date=1997|publisher=[[Kodansha International]]|isbn=978-4-7700-2182-3|editor-last=Harbison|editor-first=Mark A.|language=en}} * {{Cite book|title=Masters of the Japanese Print, Their World and Their Work|last=Lane|first=Richard|date=1962|publisher=[[Creative Media Partners, LLC]]|isbn=978-1-01-530023-1|language=en|author-link=Richard Douglas Lane}} * {{Cite book|title=Debussy's Resonance|date=2018|publisher=[[Boydell & Brewer]]|isbn=978-1-58046-525-0|editor-last=Médicis|editor-first=François de|editor-last2=Huebner|editor-first2=Steven}} * {{Cite book|title=The Eastern Gate: An Invitation to the Arts of China and Japan|last=Moore|first=Janet Gaylord|date=1979|publisher=[[William Collins, Sons|Collins]]|isbn=978-0-529-05434-0|language=en}} * {{Cite book|title=Hokusai: Genius of the Japanese Ukiyo-e|last=Nagata|first=Seiji|date=1995|publisher=Kodansha|isbn=978-4-7700-1928-8|language=en}} * {{Cite journal|last=Ornes|first=Stephen|date=2014|title=Science and Culture: Dissecting the "Great Wave"|journal=Proceedings of the [[National Academy of Sciences of the United States of America]]|volume=111|issue=37|pages=13245|bibcode=2014PNAS..11113245O|doi=10.1073/pnas.1413975111|issn=0027-8424|pmc=4169912|pmid=25228754|doi-access=free}} * {{Cite book|url=http://dmr.bsu.edu/utils/getfile/collection/BSMngrph/id/11/filename/2.pdf|title=Roots of the Ukiyo-e; Early Woodcuts of the Floating World|last=Penkoff|first=Ronald|publisher=[[Ball State University|Ball State Teachers College]]|year=1964|oclc=681751700|access-date=21 May 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220602165548/http://dmr.bsu.edu/utils/getfile/collection/BSMngrph/id/11/filename/2.pdf|archive-date=2 June 2022}} * {{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=WqmzsLn9ww0C|title=Japanese Woodblock Printing|last=Salter|first=Rebecca|publisher=[[University of Hawaii Press]]|year=2001|isbn=978-0-8248-2553-9|access-date=21 May 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220517225615/https://books.google.com/books?id=WqmzsLn9ww0C|archive-date=17 May 2022}} * {{Cite book|title=Henri Rivière: entre impressionnisme et japonisme|last=Sueur-Hermel|first=Valérie|date=2009|publisher=Bibliothèque nationale de France|isbn=978-2-7177-2431-8|location=Paris|language=fr}} * {{Cite journal|last=Singer|first=Robert T.|date=March–April 1986|title=Japanese Painting of the Edo Period|journal=Archaeology|publisher=[[Archaeological Institute of America]]|volume=39|issue=2|pages=64–67|jstor=41731745}} * {{Cite book|title=Giants of Japan: The Lives of Japan's Greatest Men and Women|last=Weston|first=Mark|date=2002|publisher=[[Kodansha International]]|isbn=978-1-56836-324-0|language=en|author-link=Mark Weston (journalist)}} {{Refend}} [[श्रेणी:सीएस1 फ़्रेंच-भाषा स्रोत (fr)]] [[श्रेणी:जापानी भाषा पाठ वाले लेख]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] 00v9gb5w32sqmm9vzefmu038nw409q8 6446954 6446953 2025-07-01T01:57:59Z Sadasyanam 873713 6446954 wikitext text/x-wiki {{Infobox artwork | title = कनागावा की महान लहर | image_file = Tsunami by hokusai 19th century.jpg | image_size = 350px | caption = काष्ठछपी [[मेट्रोपोलिटन कला संग्रहालय]] में | other_language_1 = जापानी | other_title_1 = {{lang|ja|神奈川沖浪裏|italics=no}} | other_language_2 = रोमनकृत | other_title_2 = {{transliteration|ja|Hepburn|Kanagawa-oki Nami Ura}} | artist = [[होकुसाई|कात्सुशिका होकुसाई]] | year = १८३१ | type = ''उकियो-ए'' (काष्ठछपी) | height_metric = २४.६ | width_metric = ३६.५ | metric_unit = cm | imperial_unit = in | museum = | city = }}'''कनागावा की महान लहर''' ([[जापानी भाषा|जापानी]]: 神奈川沖浪裏, [[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]: The Great Wave off Kanagawa) [[होकुसाई]] नामक जापानी उकियो-ए कलाकार द्वारा रचित एक काष्ठछपी चित्र है, जिसे [[जापान का इतिहास|जापानी इतिहास]] के [[एदो अवधी|एडो काल]] में सन् १८३१ के उत्तरार्ध में बनाया गया था। इस छपी में तीन नावें तूफ़ानी समुद्र में अग्रसर दिख रही हैं, जिनमें से एक विशाल, उठती हुई लहर केंद्र में एक सर्पिल घुमाव बनाते हुए नावों के ऊपर मंडरा रही है और पृष्ठभूमि में बर्फ से आच्छादित [[फ़ूजीयामा|फ़ुजी पर्वत]] दिखाई दे रहा है। यह छपी होकुसाई की सर्वाधिक प्रसिद्ध रचना है और उनकी श्रृंखला <nowiki>''</nowiki>तीस-छह दृश्यों में फ़ुजी<nowiki>''</nowiki> की पहली कृति है, जिसमें प्रशिया नील रंग का उपयोग जापानी मुद्रण कला में क्रांतिकारी परिवर्तन लेकर आया। <nowiki>''</nowiki>कनागावा की महान लहर<nowiki>''</nowiki> की रचना पारंपरिक जापानी काष्ठछपियों तथा यूरोप में विकसित ग्राफिकल [[परिप्रेक्ष्य (दृश्य)|परिप्रेक्ष्य]] के समन्वय से बनी है, जिसने होकुसाई को जापान में तत्कालीन सफलता के साथ ही बाद में यूरोप में भी ख्याति दिलाई, जहाँ [[प्रभाववाद]] कलाकारों ने उनकी कलाकृतियों से प्रेरणा ली। विश्व भर के अनेक संग्रहालयों में इस छपी की प्रतियाँ संचित हैं, जो अधिकांशतः उन्नीसवीं शताब्दी के निजी जापानी छपी-संग्रहों से प्राप्त हुई हैं। २१वीं शताब्दी तक केवल लगभग सौ प्रतियाँ ही विभिन्न दशाओं में उत्तरजीवित मानी जाती हैं। कनागावा की महान लहर' को कभी-कभी “सभी कला इतिहास में संभवतः सबसे अधिक पुनरुत्पादित छवि” कहा गया है, साथ ही इसे “जापानी इतिहास की सबसे प्रसिद्ध कलाकृति” का दावेदार भी माना जाता है।<ref name="ABC">{{cite web|url=https://www.abc.net.au/news/2017-07-20/hokusai-the-wave:-is-this-the-most-reproduced-artwork/8720070|title=Is this the most reproduced artwork in history?|last1=Wood|first1=Patrick|date=20 July 2017|publisher=[[ABC News (Australia)|ABC News]]|language=en-AU|archive-url=https://web.archive.org/web/20201109032529/https://www.abc.net.au/news/2017-07-20/hokusai-the-wave:-is-this-the-most-reproduced-artwork/8720070|archive-date=9 November 2020|access-date=20 May 2022|url-status=live}}</ref><ref name="wsj">{{cite news|url=https://www.wsj.com/articles/how-hokusais-the-great-wave-went-viral-1426698151|title=How Hokusai's "The Great Wave" Went Viral|last=Gamerman|first=Ellen|date=18 March 2015|work=The Wall Street Journal|access-date=11 March 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170112193920/http://www.wsj.com/articles/how-hokusais-the-great-wave-went-viral-1426698151|archive-date=12 January 2017|url-status=live}}</ref> इस काष्ठछपी ने [[क्लॉड डेब्युसी]], [[विन्सेंट वैन गो]] और [[क्लाद मोने]] जैसे कई पश्चिमी कलाकारों और संगीतकारों को प्रभावित किया है। होकुसाई के युवा समकक्ष, [[एंदो हिरोशिघे|हिरोशिगे]] और [[कुनियोशि]], भी इसी विषय पर आधारित अपनी-अपनी लहर-केंद्रित रचनाएँ बनाने के लिए प्रेरित हुए। == प्रसंग == === उकियो-ए कला === [[चित्र:Ukiyo-e_dsc04680.jpg|अंगूठाकार|250x250पिक्सेल|''उकियो-ए'' मुद्रण में प्रयुक्त प्लेट]] उकियो-ए जापानी मुद्रण-कला की वह विधा है जो सत्रहवीं से उन्नीसवीं सदी तक फल-फूल कर चलती रही। इसके कलाकारों ने काष्ठछपियाँ और चित्र बनाए, जिनके विषयों में महिला सौंदर्य, कबुकी कलाकार और [[सूमो]] पहलवान, ऐतिहासिक एवं लोककथाएँ, यात्रावृत्त तथा परिदृश्य, जापानी पुष्प-पति एवं जीव-जंतु, तथा कामुक चित्रण शामिल थे। उकियो-ए (浮世絵) का शाब्दिक अर्थ है “तैरती हुई दुनिया की छवि।” सन् १६०३ में [[एदो|एडो]] (वर्तमान [[टोक्यो]]) [[तोकुगावा शोगुनराज|टोकुगावा शासन]] का केन्द्र बनने पर व्यापारी, कारीगर और श्रमिक वर्ग की आर्थिक दशा सुदृढ़ हुई और उन्होंने कबुकी रंगमंच, गीषा मंडलियाँ तथा सुख-प्रद मनोरंजन को प्रायोजित करना आरंभ किया। इस जीवनशैली को “उकियो” अर्थात् “तैरती दुनिया” के रूप में जाना गया। मुद्रित या चित्रित उकियो-ए कृतियाँ इन वर्गों में सस्ती होने एवं सजावट के अनुकूल होने के कारण बेहद लोकप्रिय रहीं।{{Sfn|Penkoff|1964|p=6}} सबसे प्रारंभिक उकियो-ए कृतियाँ हिशिकावा मोरोनोबु द्वारा महिला अभिनेत्रियों के एकरंगी चित्र और काष्ठछपियाँ थीं, जो सन् १६७० के दशक में प्रकट हुईं। धीरे-धीरे रंगीन मुद्रण की शुरूआत हुई और सन् १७४० के दशक में ओकुमुरा मसानोबु ने अनेक लकड़ी के ब्लॉक से अलग-अलग रंग मुद्रित करने की तकनीक को अपनाया।{{sfn|Kobayashi|1997|p=81}} सन् १७६० के दशक में सुज़ुकी हारुनोबु की “ब्रोकेड प्रिंट” तकनीक की सफलता के बाद पूर्ण-रंग मुद्रण सामान्य हो गया, जिसमें प्रत्येक रंग के लिए दस या अधिक ब्लॉक उपयोग किए जाते थे। अधिकांश कलाकार स्वयं ब्लॉक नहीं तराशते थे; डिजाइन, ब्लॉक-तराशना, मुद्रण और प्रकाशन कार्य विभक्त रहते थे, जिससे हाथ से रंगों में मिश्रण और ग्रेडिएंट संभव हो पाता था।{{sfn|Salter|2001|p=11}} === कलाकार === [[चित्र:Hokusai_as_an_old_man.jpg|अंगूठाकार|415x415पिक्सेल|होकुसाई, सन् १८३९ का स्व-चित्र]] [[होकुसाई|कात्सुशिका होकुसाई]] का जन्म सन् १७६० में जापान के कात्सुशिका जिले में हुआ था।{{sfn|Cartwright|Nakamura|2009|p=120}} उनके पिता टोकुगावा [[शोगुन|शासन]] के शीशे-निर्माता थे। चोदह वर्ष की आयु में उन्हें तोकितारो नाम दिया गया। चूंकि उन्हें उत्तराधिकारी नहीं माना गया, अतः संभावना है कि उनकी माता संगिनी थीं।{{sfn|Weston|2002|p=116}} छह वर्ष की आयु में ही उन्होंने चित्रकारी आरंभ कर दी थी और बारह वर्ष की आयु पर उन्हें एक पुस्तकालय में कार्यरत किया गया। सोलह वर्ष की आयु में वे उत्कीर्णक के शिष्य बने तथा अठारह वर्ष की आयु में प्रसिद्ध उकियो-ए कलाकार कात्सुकावा शुन्शो के शिष्य स्वीकार किए गए। शुन्शो के सन् १७९३ में निधन के पश्चात् उन्होंने [[जापानी कला|जापानी]], [[चीनी कला|चीनी]], [[डच कला|डच]] एवं [[फ्रांसीसी कला|फ्रांसीसी]] चित्रशैलियों का आत्म-अध्ययन किया। सन् १८०० में उन्होंने “पूर्वी राजधानी के प्रसिद्ध दृश्य” तथा “एडो के आठ दृश्य” प्रकाशित किए और शिष्यों को प्रशिक्षण देना आरंभ किया। इसी दौरान उन्होंने “होकुसाई” उपनाम प्रयुक्त करना प्रारंभ किया; अपने जीवनकाल में उन्होंने तीस से अधिक कलात्मक नाम अपनाए।{{Sfn|Weston|2002|p=116}} सन् १८०४ में उन्होंने [[टोक्यो]] के एक महोत्सव के लिए [[बोधिधर्म]] भिक्षु का २४० वर्गमीटर का भित्ति-चित्र बनाकर ख्याति प्राप्त की। वित्तीय चुनौतियों के कारण सन् १८१२ में उन्होंने “सरलीकृत रेखाचित्र पाठ” प्रकाशित किया और [[नागोया]] सहित अन्य स्थलों की यात्राएँ कर छात्रों को आमंत्रित किया। सन् १८१४ में उन्होंने अपनी प्रथम “[[मांगा]]<nowiki/>” श्रृंखला प्रकाशित की, जिसमें लोगों, पशुओं और [[गौतम बुद्ध|बुद्ध]] जैसे विषयों के रेखाचित्र थे। उन्नीसवीं शताब्दी के अंत तक उनकी प्रसिद्ध श्रृंखला “[[छत्तीस दृश्यों में फ़ुजी|छत्तीस दृश्यों में फ़ुजी]]<nowiki/>” इतनी लोकप्रिय हुई कि बाद में उन्होंने इसमें दस और दृश्य जोड़ दिए। होकुसाई का निधन सन् १८४९ में ८९ वर्ष की आयु में हुआ।{{Sfn|Guth|2011|p=468}}{{Sfn|Weston|2002|p=120}} == विवरण == ‘कनागावा की महान लहर’ क्षैतिज स्वरूप (योको-ए) में २५ सेमी × ३७ सेमी आकार की काष्ठछपी है। रचना के तीन मुख्य तत्व हैं: उग्र समुद्र, तीन नावें और एक पर्वत। चित्र के ऊपर बाएँ कोने में कलाकार का हस्ताक्षर अंकित है।{{sfn|Hillier|1970|p=230}}<ref name="metmuseum">{{cite web|url=https://www.metmuseum.org/art/collection/search/60013238|title=Under the Wave off Kanagawa (Kanagawa oki nami ura), also known as The Great Wave, from the series Thirty-six Views of Mount Fuji (Fugaku sanjūrokkei)|website=[[Metropolitan Museum of Art]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20220514165156/https://www.metmuseum.org/art/collection/search/60013238|archive-date=14 May 2022|access-date=14 May 2022|url-status=live}}</ref> === पहाड़ === [[चित्र:Kanagawa-oki_nami-ura_-_huge_wave_against_human.jpg|अंगूठाकार|200x200पिक्सेल|चित्र के केंद्र का विवरण। पृष्ठभूमि में नीले रंग में बर्फ़ से आच्छादित शिखर वाला [[फ़ूजीयामा|फ़ुजी पर्वत]] है।]] पृष्ठभूमि में बर्फ़ से आच्छादित [[फ़ूजीयामा|फ़ुजी पर्वत]] है, जो “छत्तीस दृश्यों में फ़ुजी” श्रृंखला का केंद्रीय विषय है। इस छपी में पर्वत को लहर के समान नीले रंग और सफ़ेद रेखाचित्रों के साथ दिखाया गया है।{{sfn|Cartwright|Nakamura|2009|p=119}} पर्वत के चारों ओर गहरा नीला आकाश प्रारंभिक सुबह का आभास देता है, जब सूर्योदय की किरणें बर्फीली चोटियों को प्रकाशित कर रही हैं। पर्वत एवं दर्शक के मध्य [[कपासी वर्षी बादल]] हैं, किंतु वर्षा का कोई संकेत नहीं मिलता।{{Sfn|Cartwright|Nakamura|2009|pp=122–123}} === नावें === चित्र में तीन ओशीओकुरी-बुने नामक तीव्र बरगे हैं, जिनका उपयोग इज़ू और बोसो प्रायद्वीपों से ताजी मछलियाँ [[टोक्यो खाड़ी|एडो खाड़ी]] की बाज़ारों तक पहुँचाने के लिए होता था। विश्लेषण के अनुसार ये नावें वर्तमान [[योकोहामा शहर|योकोहामा]] के कनागावा-क्षेत्र में एडो-खाड़ी में दक्षिण की ओर सगामी-खाड़ी की ओर बढ़ रही थीं। प्रत्येक नाव में आठ भटके हुए पारवाहक तथा दो सहायता-क्रू सदस्य हैं; कुल मिलाकर तीस पुरुष हैं, जिनमें से बाईस ही स्पष्ट दिख रहे हैं। ओशीओकुरी-बुना आमतौर पर बारह से पंद्रह मीटर लंबी होती थीं, और होकुसाई ने लंबवत् माप को त्रीस प्रतिशत संकुचित करके लगभग दस से बारह मीटर ऊँची लहर दर्शाई है।{{sfn|Kobayashi|1997|p=47}} === समुद्र एवं लहरें === {{multiple image|width=200|direction=vertical|image1=The Great Wave off Kanagawa - wave.jpg|alt1=refer to caption|caption1=लहर की चोटी का फ्रैक्टल-समान विवरण, जिसका स्वरूप ‘नाखूनों’ जैसा प्रतीत होता है।|image2=Kanagawa-oki nami-ura - 2 waves or 2 Fuji.jpg|alt2=refer to caption|caption2=छोटी लहर का विवरण, जिसका आकार स्वयं फ़ुजी पर्वत की आकृति जैसा दिखता है।}}{{Multiple image}} रचना का प्रमुख तत्व समुद्र है, जहाँ लहरों की वक्रता पूरे दृश्य को घेरती है। लहर एक उत्तम सर्पिल घुमाव बनाते हुए केंद्र से होकर गुज़रती है, जिससे दर्शक को फूजी पर्वत भी दृष्टिगोचर होता है। लहर की झागदार वक्र रेखाएँ स्वतः अनेक छोटी-छोटी वक्राएँ उत्पन्न करती हैं, जो लहर के भीतर की संरचना की पुनरावृत्ति करती हैं। इस लहर को भले ही सुनामी या असामान्य विशाल लहर कहा जाता हो, किंतु फंतासी प्रवृत्ति के साथ यह प्रायः भूतिया या कंकाली रूप में भी देखने को मिलती है, जहाँ झाग के “नाखून” मल्लाहों को घेरे प्रतीत होते हैं। यह दृश्य होकुसाई के अन्य पौराणिक रचनाओं की याद दिलाता है, जिनमें ड्रैगन आकृतियाँ भी दिखती हैं।{{sfn|Cartwright|Nakamura|2009|p=119}} == चित्र दीर्घा == <gallery mode="packed" heights="130"> चित्र:1952.343_-_Under_the_Wave_off_Kanagawa_(Kanagawa_oki_nami.jpg|[[शिकागो कला संस्थान]] में संग्रहित काष्ठछपी चित्र:Great_Wave_Hokusai_BM_1906.1220.0.533_n01.jpg|[[ब्रिटिश संग्रहालय]] में संग्रहित काष्ठछपी चित्र:The_Great_Wave_off_Kanagawa_LACMA_M.81.91.2_(1_of_2).jpg|[[लॉस एंजेलिस काउंटी म्यूज़ियम ऑफ़ आर्ट]] में संग्रहित काष्ठछपी चित्र:Katsushika_Hokusai_-_Thirty-Six_Views_of_Mount_Fuji-_The_Great_Wave_Off_the_Coast_of_Kanagawa_-_Google_Art_Project.jpg|[[टोक्यो राष्ट्रीय संग्रहालय]] में संग्रहित काष्ठछपी </gallery><gallery mode="packed" heights="170"> चित्र:Nichiren_bezweert_de_golven_bij_Kakuda_tijdens_zijn_verbanning_naar_Sado.-Rijksmuseum_RP-P-1956-717.jpeg|''उतागावा कुणियोशी द्वारा रचित ‘भिक्षु निचिरेन का तूफ़ानी समुद्र को शांत करना’ (लगभग सन् १८३५)'' चित्र:23_-_The_Sea_off_Satta.jpg|''[[एंदो हिरोशिघे|हिरोशिगे]] द्वारा रचित ‘सुरुगा प्रांत के सट्टा तट का समुद्र’ (सन् १८५८)'' चित्र:Henri-Gustave_Jossot_-_The_Wave_-_1994.302_-_Cleveland_Museum_of_Art.tif|''गुस्ताव-हेनरी जोस्सोट द्वारा रचित ‘द वेव’ लिथोग्राफ (सन् १८९४)'' चित्र:New_1000_yen_banknote_reverse.png|सन् २०२४ में जारी जापानी १,००० येन का बैंकनोट (लगभग भारतीय रुपये ५६०) </gallery> == संदर्भ == {{Reflist|25em}} == सामान्य और उद्धृत स्रोत == {{Refbegin}} * {{Cite journal|last=Ashcroft|first=Bill|date=26 July 2013|title=Hybridity and Transformation: The Art of Lin Onus|url=https://www.postcolonial.org/index.php/pct/article/view/1706/1516|journal=Postcolonial Text|language=en|volume=8|issue=1|archive-url=https://web.archive.org/web/20210619192354/https://www.postcolonial.org/index.php/pct/article/view/1706/1516|archive-date=19 June 2021|access-date=22 May 2022}} * {{Cite book|title=Hokusai 1760–1849 – "L'affolé de son art" d'Edmond de Goncourt à Norbert Lagane|last=Bayou|first=Hélène|date=2008|publisher=[[Réunion des Musées Nationaux]]|isbn=978-2-7118-5406-6|location=Paris|language=fr}} * {{Cite book|title=Estampes japonaises: images d'un monde éphémère|date=2008|publisher=[[Bibliothèque nationale de France]]|isbn=978-84-89860-93-3|language=fr|ref={{harvid|Bibliothèque nationale de France|2008}}}} * {{Cite journal|last=Bickford|first=Lawrence|year=1993|title=Ukiyo-e Print History|journal=Impressions|issue=17|pages=1|jstor=42597774}} * {{Cite book|title=Hokusai|last=Calza|first=Gian Carlo|date=2003|publisher=Phaidon|isbn=978-0-7148-4304-9|location=London|language=en}} * {{Cite journal|last=Cartwright|first=Julyan H. E.|last2=Nakamura|first2=Hisami|date=20 June 2009|title=What kind of a wave is Hokusai's Great wave off Kanagawa?|journal=Notes and Records of the Royal Society|volume=63|issue=2|pages=119–135|doi=10.1098/rsnr.2007.0039|s2cid=35033146}} * {{Cite book|title=L'estampe japonaise|last=Delay|first=Nelly|date=2004|publisher=F. Hazan|isbn=978-2-85025-807-7|location=Paris|language=fr}} * {{Cite journal|last=Dudley|first=J. M.|last2=Sarano|first2=V.|last3=Dias|first3=F.|date=2013|title=On Hokusai's ''Great wave off Kanagawa'': localization, linearity and a rogue wave in sub-Antarctic waters|journal=Notes and Records of the Royal Society of London|volume=67|issue=2|pages=159–164|doi=10.1098/rsnr.2012.0066|issn=0035-9149|pmc=3645210|pmid=24687148}} * {{Cite book|title=Hokusai: Prints and Drawings|last=Forrer|first=Matthi|date=1991|publisher=Neues Publishing Company|isbn=978-3-7913-1131-9|language=en}} * {{Cite book|title=Hokusai|last=Goncourt|first=Edmond de|date=15 September 2015|publisher=Parkstone International|language=en|asin=B016XN14YS|author-link=Edmond de Goncourt}} * {{Cite journal|last=Guth|first=Christine|date=2011|title=Hokusai's Great Waves in Nineteenth-Century Japanese Visual Culture|url=http://researchonline.rca.ac.uk/1014/1/guthgreatwaves2011.pdf|journal=[[The Art Bulletin]]|volume=93|issue=4|pages=468–485|doi=10.1080/00043079.2011.10786019|issn=0004-3079|pmid=00043079|s2cid=191470775|archive-url=https://web.archive.org/web/20200720000518/https://researchonline.rca.ac.uk/1014/1/guthgreatwaves2011.pdf|archive-date=20 July 2020|access-date=14 December 2019}} * {{Cite journal|last=Harris|first=James C.|date=January 2008|title=Under the Wave off Kanagawa|url=https://jamanetwork.com/journals/jamapsychiatry/fullarticle/482538|journal=[[JAMA Psychiatry]]|volume=65|issue=1|pages=12–13|doi=10.1001/archgenpsychiatry.2007.21|pmid=18180422|url-access=subscription|archive-url=https://web.archive.org/web/20220311071456/https://jamanetwork.com/journals/jamapsychiatry/fullarticle/482538|archive-date=11 March 2022|access-date=15 May 2022}} * {{Cite book|title=Gale Catalogue of Japanese Paintings and Prints in the Collection of Mr. & Mrs. Richard P. Gale|last=Hillier|first=Jack|date=1970|publisher=Routledge|isbn=978-0-7100-6913-9|volume=2|language=en|author-link=Jack Hillier (art historian)}} * {{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=sSYyAQAAIAAJ|title=A World History of Art|last=Honour|first=Hugh|last2=Fleming|first2=John|date=1991|publisher=[[Laurence King Publishing]]|isbn=978-1-85669-000-3|location=Tres Cantos, Madrid|language=en|author-link=Hugh Honour|access-date=17 June 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220617100701/https://books.google.com/books?id=sSYyAQAAIAAJ|archive-date=17 June 2022}} * {{Cite book|title=The Great Wave: the Influence of Japanese Woodcuts on French Prints|last=Ives|first=Colta Feller|date=1974|publisher=[[Metropolitan Museum of Art]]|isbn=978-0-87099-228-5|language=en}} * {{Cite book|title=A Treasury of Japanese Wood Block Prints (Ukiyo-e)|last=Kikuchi|first=Sadao|last2=Kenny|first2=Don|publisher=[[Crown Publishing Group|Crown Publishers]]|year=1969|oclc=21250}} * {{Cite book|title=Ukiyo-e: An Introduction to Japanese Woodblock Prints|last=Kobayashi|first=Tadashi|date=1997|publisher=[[Kodansha International]]|isbn=978-4-7700-2182-3|editor-last=Harbison|editor-first=Mark A.|language=en}} * {{Cite book|title=Masters of the Japanese Print, Their World and Their Work|last=Lane|first=Richard|date=1962|publisher=[[Creative Media Partners, LLC]]|isbn=978-1-01-530023-1|language=en|author-link=Richard Douglas Lane}} * {{Cite book|title=Debussy's Resonance|date=2018|publisher=[[Boydell & Brewer]]|isbn=978-1-58046-525-0|editor-last=Médicis|editor-first=François de|editor-last2=Huebner|editor-first2=Steven}} * {{Cite book|title=The Eastern Gate: An Invitation to the Arts of China and Japan|last=Moore|first=Janet Gaylord|date=1979|publisher=[[William Collins, Sons|Collins]]|isbn=978-0-529-05434-0|language=en}} * {{Cite book|title=Hokusai: Genius of the Japanese Ukiyo-e|last=Nagata|first=Seiji|date=1995|publisher=Kodansha|isbn=978-4-7700-1928-8|language=en}} * {{Cite journal|last=Ornes|first=Stephen|date=2014|title=Science and Culture: Dissecting the "Great Wave"|journal=Proceedings of the [[National Academy of Sciences of the United States of America]]|volume=111|issue=37|pages=13245|bibcode=2014PNAS..11113245O|doi=10.1073/pnas.1413975111|issn=0027-8424|pmc=4169912|pmid=25228754|doi-access=free}} * {{Cite book|url=http://dmr.bsu.edu/utils/getfile/collection/BSMngrph/id/11/filename/2.pdf|title=Roots of the Ukiyo-e; Early Woodcuts of the Floating World|last=Penkoff|first=Ronald|publisher=[[Ball State University|Ball State Teachers College]]|year=1964|oclc=681751700|access-date=21 May 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220602165548/http://dmr.bsu.edu/utils/getfile/collection/BSMngrph/id/11/filename/2.pdf|archive-date=2 June 2022}} * {{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=WqmzsLn9ww0C|title=Japanese Woodblock Printing|last=Salter|first=Rebecca|publisher=[[University of Hawaii Press]]|year=2001|isbn=978-0-8248-2553-9|access-date=21 May 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220517225615/https://books.google.com/books?id=WqmzsLn9ww0C|archive-date=17 May 2022}} * {{Cite book|title=Henri Rivière: entre impressionnisme et japonisme|last=Sueur-Hermel|first=Valérie|date=2009|publisher=Bibliothèque nationale de France|isbn=978-2-7177-2431-8|location=Paris|language=fr}} * {{Cite journal|last=Singer|first=Robert T.|date=March–April 1986|title=Japanese Painting of the Edo Period|journal=Archaeology|publisher=[[Archaeological Institute of America]]|volume=39|issue=2|pages=64–67|jstor=41731745}} * {{Cite book|title=Giants of Japan: The Lives of Japan's Greatest Men and Women|last=Weston|first=Mark|date=2002|publisher=[[Kodansha International]]|isbn=978-1-56836-324-0|language=en|author-link=Mark Weston (journalist)}} {{Refend}} [[श्रेणी:सीएस1 फ़्रेंच-भाषा स्रोत (fr)]] [[श्रेणी:जापानी भाषा पाठ वाले लेख]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] geejodsytvsj1weqtcbcujxzvowjt86 6446957 6446954 2025-07-01T02:14:18Z Sadasyanam 873713 6446957 wikitext text/x-wiki {{Infobox artwork | title = कनागावा की महान लहर | image_file = Tsunami by hokusai 19th century.jpg | image_size = 350px | caption = काष्ठछपी [[मेट्रोपोलिटन कला संग्रहालय]] में | other_language_1 = जापानी | other_title_1 = {{lang|ja|神奈川沖浪裏|italics=no}} | other_language_2 = रोमनकृत | other_title_2 = {{transliteration|ja|Hepburn|Kanagawa-oki Nami Ura}} | artist = [[होकुसाई|कात्सुशिका होकुसाई]] | year = १८३१ | type = ''उकियो-ए'' (काष्ठछपी) | height_metric = २४.६ | width_metric = ३६.५ | metric_unit = cm | imperial_unit = in | museum = | city = }}'''कनागावा की महान लहर''' ([[जापानी भाषा|जापानी]]: 神奈川沖浪裏, [[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]: The Great Wave off Kanagawa) [[होकुसाई]] नामक जापानी उकियो-ए कलाकार द्वारा रचित एक काष्ठछपी चित्र है, जिसे [[जापान का इतिहास|जापानी इतिहास]] के [[एदो अवधी|एडो काल]] में सन् १८३१ के उत्तरार्ध में बनाया गया था। इस छपी में तीन नावें तूफ़ानी समुद्र में अग्रसर दिख रही हैं, जिनमें से एक विशाल, उठती हुई लहर केंद्र में एक सर्पिल घुमाव बनाते हुए नावों के ऊपर मंडरा रही है और पृष्ठभूमि में बर्फ से आच्छादित [[फ़ूजीयामा|फ़ुजी पर्वत]] दिखाई दे रहा है। यह छपी होकुसाई की सर्वाधिक प्रसिद्ध रचना है और उनकी श्रृंखला <nowiki>''</nowiki>तीस-छह दृश्यों में फ़ुजी<nowiki>''</nowiki> की पहली कृति है, जिसमें प्रशिया नील रंग का उपयोग जापानी मुद्रण कला में क्रांतिकारी परिवर्तन लेकर आया। <nowiki>''</nowiki>कनागावा की महान लहर<nowiki>''</nowiki> की रचना पारंपरिक जापानी काष्ठछपियों तथा यूरोप में विकसित ग्राफिकल [[परिप्रेक्ष्य (दृश्य)|परिप्रेक्ष्य]] के समन्वय से बनी है, जिसने होकुसाई को जापान में तत्कालीन सफलता के साथ ही बाद में यूरोप में भी ख्याति दिलाई, जहाँ [[प्रभाववाद]] कलाकारों ने उनकी कलाकृतियों से प्रेरणा ली। विश्व भर के अनेक संग्रहालयों में इस छपी की प्रतियाँ संचित हैं, जो अधिकांशतः उन्नीसवीं शताब्दी के निजी जापानी छपी-संग्रहों से प्राप्त हुई हैं। २१वीं शताब्दी तक केवल लगभग सौ प्रतियाँ ही विभिन्न दशाओं में उत्तरजीवित मानी जाती हैं। कनागावा की महान लहर' को कभी-कभी “सभी कला इतिहास में संभवतः सबसे अधिक पुनरुत्पादित छवि” कहा गया है, साथ ही इसे “जापानी इतिहास की सबसे प्रसिद्ध कलाकृति” का दावेदार भी माना जाता है।<ref name="ABC">{{cite web|url=https://www.abc.net.au/news/2017-07-20/hokusai-the-wave:-is-this-the-most-reproduced-artwork/8720070|title=Is this the most reproduced artwork in history?|last1=Wood|first1=Patrick|date=20 July 2017|publisher=[[ABC News (Australia)|ABC News]]|language=en-AU|archive-url=https://web.archive.org/web/20201109032529/https://www.abc.net.au/news/2017-07-20/hokusai-the-wave:-is-this-the-most-reproduced-artwork/8720070|archive-date=9 November 2020|access-date=20 May 2022|url-status=live}}</ref><ref name="wsj">{{cite news|url=https://www.wsj.com/articles/how-hokusais-the-great-wave-went-viral-1426698151|title=How Hokusai's "The Great Wave" Went Viral|last=Gamerman|first=Ellen|date=18 March 2015|work=The Wall Street Journal|access-date=11 March 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170112193920/http://www.wsj.com/articles/how-hokusais-the-great-wave-went-viral-1426698151|archive-date=12 January 2017|url-status=live}}</ref> इस काष्ठछपी ने [[क्लॉड डेब्युसी]], [[विन्सेंट वैन गो]] और [[क्लाद मोने]] जैसे कई पश्चिमी कलाकारों और संगीतकारों को प्रभावित किया है। होकुसाई के युवा समकक्ष, [[एंदो हिरोशिघे|हिरोशिगे]] और [[कुनियोशि]], भी इसी विषय पर आधारित अपनी-अपनी लहर-केंद्रित रचनाएँ बनाने के लिए प्रेरित हुए। == प्रसंग == === उकियो-ए कला === [[चित्र:Ukiyo-e_dsc04680.jpg|अंगूठाकार|250x250पिक्सेल|''उकियो-ए'' मुद्रण में प्रयुक्त प्लेट]] उकियो-ए जापानी मुद्रण-कला की वह विधा है जो सत्रहवीं से उन्नीसवीं सदी तक फल-फूल कर चलती रही। इसके कलाकारों ने काष्ठछपियाँ और चित्र बनाए, जिनके विषयों में महिला सौंदर्य, कबुकी कलाकार और [[सूमो]] पहलवान, ऐतिहासिक एवं लोककथाएँ, यात्रावृत्त तथा परिदृश्य, जापानी पुष्प-पति एवं जीव-जंतु, तथा कामुक चित्रण शामिल थे। उकियो-ए (浮世絵) का शाब्दिक अर्थ है “तैरती हुई दुनिया की छवि।” सन् १६०३ में [[एदो|एडो]] (वर्तमान [[टोक्यो]]) [[तोकुगावा शोगुनराज|टोकुगावा शासन]] का केन्द्र बनने पर व्यापारी, कारीगर और श्रमिक वर्ग की आर्थिक दशा सुदृढ़ हुई और उन्होंने कबुकी रंगमंच, गीषा मंडलियाँ तथा सुख-प्रद मनोरंजन को प्रायोजित करना आरंभ किया। इस जीवनशैली को “उकियो” अर्थात् “तैरती दुनिया” के रूप में जाना गया। मुद्रित या चित्रित उकियो-ए कृतियाँ इन वर्गों में सस्ती होने एवं सजावट के अनुकूल होने के कारण बेहद लोकप्रिय रहीं।{{Sfn|Penkoff|1964|p=6}} सबसे प्रारंभिक उकियो-ए कृतियाँ हिशिकावा मोरोनोबु द्वारा महिला अभिनेत्रियों के एकरंगी चित्र और काष्ठछपियाँ थीं, जो सन् १६७० के दशक में प्रकट हुईं। धीरे-धीरे रंगीन मुद्रण की शुरूआत हुई और सन् १७४० के दशक में ओकुमुरा मसानोबु ने अनेक लकड़ी के ब्लॉक से अलग-अलग रंग मुद्रित करने की तकनीक को अपनाया।{{sfn|Kobayashi|1997|p=81}} सन् १७६० के दशक में सुज़ुकी हारुनोबु की “ब्रोकेड प्रिंट” तकनीक की सफलता के बाद पूर्ण-रंग मुद्रण सामान्य हो गया, जिसमें प्रत्येक रंग के लिए दस या अधिक ब्लॉक उपयोग किए जाते थे। अधिकांश कलाकार स्वयं ब्लॉक नहीं तराशते थे; डिजाइन, ब्लॉक-तराशना, मुद्रण और प्रकाशन कार्य विभक्त रहते थे, जिससे हाथ से रंगों में मिश्रण और ग्रेडिएंट संभव हो पाता था।{{sfn|Salter|2001|p=11}} === कलाकार === [[चित्र:Hokusai_as_an_old_man.jpg|अंगूठाकार|415x415पिक्सेल|होकुसाई, सन् १८३९ का स्व-चित्र]] [[होकुसाई|कात्सुशिका होकुसाई]] का जन्म सन् १७६० में जापान के कात्सुशिका जिले में हुआ था।{{sfn|Cartwright|Nakamura|2009|p=120}} उनके पिता टोकुगावा [[शोगुन|शासन]] के शीशे-निर्माता थे। चोदह वर्ष की आयु में उन्हें तोकितारो नाम दिया गया। चूंकि उन्हें उत्तराधिकारी नहीं माना गया, अतः संभावना है कि उनकी माता संगिनी थीं।{{sfn|Weston|2002|p=116}} छह वर्ष की आयु में ही उन्होंने चित्रकारी आरंभ कर दी थी और बारह वर्ष की आयु पर उन्हें एक पुस्तकालय में कार्यरत किया गया। सोलह वर्ष की आयु में वे उत्कीर्णक के शिष्य बने तथा अठारह वर्ष की आयु में प्रसिद्ध उकियो-ए कलाकार कात्सुकावा शुन्शो के शिष्य स्वीकार किए गए। शुन्शो के सन् १७९३ में निधन के पश्चात् उन्होंने [[जापानी कला|जापानी]], [[चीनी कला|चीनी]], [[डच कला|डच]] एवं [[फ्रांसीसी कला|फ्रांसीसी]] चित्रशैलियों का आत्म-अध्ययन किया। सन् १८०० में उन्होंने “पूर्वी राजधानी के प्रसिद्ध दृश्य” तथा “एडो के आठ दृश्य” प्रकाशित किए और शिष्यों को प्रशिक्षण देना आरंभ किया। इसी दौरान उन्होंने “होकुसाई” उपनाम प्रयुक्त करना प्रारंभ किया; अपने जीवनकाल में उन्होंने तीस से अधिक कलात्मक नाम अपनाए।{{Sfn|Weston|2002|p=116}} सन् १८०४ में उन्होंने [[टोक्यो]] के एक महोत्सव के लिए [[बोधिधर्म]] भिक्षु का २४० वर्गमीटर का भित्ति-चित्र बनाकर ख्याति प्राप्त की। वित्तीय चुनौतियों के कारण सन् १८१२ में उन्होंने “सरलीकृत रेखाचित्र पाठ” प्रकाशित किया और [[नागोया]] सहित अन्य स्थलों की यात्राएँ कर छात्रों को आमंत्रित किया। सन् १८१४ में उन्होंने अपनी प्रथम “[[मांगा]]<nowiki/>” श्रृंखला प्रकाशित की, जिसमें लोगों, पशुओं और [[गौतम बुद्ध|बुद्ध]] जैसे विषयों के रेखाचित्र थे। उन्नीसवीं शताब्दी के अंत तक उनकी प्रसिद्ध श्रृंखला “[[छत्तीस दृश्यों में फ़ूजी पर्वत|छत्तीस दृश्यों में फ़ुजी]]<nowiki/>” इतनी लोकप्रिय हुई कि बाद में उन्होंने इसमें दस और दृश्य जोड़ दिए। होकुसाई का निधन सन् १८४९ में ८९ वर्ष की आयु में हुआ।{{Sfn|Guth|2011|p=468}}{{Sfn|Weston|2002|p=120}} == विवरण == ‘कनागावा की महान लहर’ क्षैतिज स्वरूप (योको-ए) में २५ सेमी × ३७ सेमी आकार की काष्ठछपी है। रचना के तीन मुख्य तत्व हैं: उग्र समुद्र, तीन नावें और एक पर्वत। चित्र के ऊपर बाएँ कोने में कलाकार का हस्ताक्षर अंकित है।{{sfn|Hillier|1970|p=230}}<ref name="metmuseum">{{cite web|url=https://www.metmuseum.org/art/collection/search/60013238|title=Under the Wave off Kanagawa (Kanagawa oki nami ura), also known as The Great Wave, from the series Thirty-six Views of Mount Fuji (Fugaku sanjūrokkei)|website=[[Metropolitan Museum of Art]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20220514165156/https://www.metmuseum.org/art/collection/search/60013238|archive-date=14 May 2022|access-date=14 May 2022|url-status=live}}</ref> === पहाड़ === [[चित्र:Kanagawa-oki_nami-ura_-_huge_wave_against_human.jpg|अंगूठाकार|200x200पिक्सेल|चित्र के केंद्र का विवरण। पृष्ठभूमि में नीले रंग में बर्फ़ से आच्छादित शिखर वाला [[फ़ूजीयामा|फ़ुजी पर्वत]] है।]] पृष्ठभूमि में बर्फ़ से आच्छादित [[फ़ूजीयामा|फ़ुजी पर्वत]] है, जो “[[छत्तीस दृश्यों में फ़ूजी पर्वत|छत्तीस दृश्यों में फ़ुजी]]<nowiki/>” श्रृंखला का केंद्रीय विषय है। इस छपी में पर्वत को लहर के समान नीले रंग और सफ़ेद रेखाचित्रों के साथ दिखाया गया है।{{sfn|Cartwright|Nakamura|2009|p=119}} पर्वत के चारों ओर गहरा नीला आकाश प्रारंभिक सुबह का आभास देता है, जब सूर्योदय की किरणें बर्फीली चोटियों को प्रकाशित कर रही हैं। पर्वत एवं दर्शक के मध्य [[कपासी वर्षी बादल]] हैं, किंतु वर्षा का कोई संकेत नहीं मिलता।{{Sfn|Cartwright|Nakamura|2009|pp=122–123}} === नावें === चित्र में तीन ओशीओकुरी-बुने नामक तीव्र बरगे हैं, जिनका उपयोग इज़ू और बोसो प्रायद्वीपों से ताजी मछलियाँ [[टोक्यो खाड़ी|एडो खाड़ी]] की बाज़ारों तक पहुँचाने के लिए होता था। विश्लेषण के अनुसार ये नावें वर्तमान [[योकोहामा शहर|योकोहामा]] के कनागावा-क्षेत्र में एडो-खाड़ी में दक्षिण की ओर सगामी-खाड़ी की ओर बढ़ रही थीं। प्रत्येक नाव में आठ भटके हुए पारवाहक तथा दो सहायता-क्रू सदस्य हैं; कुल मिलाकर तीस पुरुष हैं, जिनमें से बाईस ही स्पष्ट दिख रहे हैं। ओशीओकुरी-बुना आमतौर पर बारह से पंद्रह मीटर लंबी होती थीं, और होकुसाई ने लंबवत् माप को त्रीस प्रतिशत संकुचित करके लगभग दस से बारह मीटर ऊँची लहर दर्शाई है।{{sfn|Kobayashi|1997|p=47}} === समुद्र एवं लहरें === {{multiple image|width=200|direction=vertical|image1=The Great Wave off Kanagawa - wave.jpg|alt1=refer to caption|caption1=लहर की चोटी का फ्रैक्टल-समान विवरण, जिसका स्वरूप ‘नाखूनों’ जैसा प्रतीत होता है।|image2=Kanagawa-oki nami-ura - 2 waves or 2 Fuji.jpg|alt2=refer to caption|caption2=छोटी लहर का विवरण, जिसका आकार स्वयं फ़ुजी पर्वत की आकृति जैसा दिखता है।}}{{Multiple image}} रचना का प्रमुख तत्व समुद्र है, जहाँ लहरों की वक्रता पूरे दृश्य को घेरती है। लहर एक उत्तम सर्पिल घुमाव बनाते हुए केंद्र से होकर गुज़रती है, जिससे दर्शक को फूजी पर्वत भी दृष्टिगोचर होता है। लहर की झागदार वक्र रेखाएँ स्वतः अनेक छोटी-छोटी वक्राएँ उत्पन्न करती हैं, जो लहर के भीतर की संरचना की पुनरावृत्ति करती हैं। इस लहर को भले ही सुनामी या असामान्य विशाल लहर कहा जाता हो, किंतु फंतासी प्रवृत्ति के साथ यह प्रायः भूतिया या कंकाली रूप में भी देखने को मिलती है, जहाँ झाग के “नाखून” मल्लाहों को घेरे प्रतीत होते हैं। यह दृश्य होकुसाई के अन्य पौराणिक रचनाओं की याद दिलाता है, जिनमें ड्रैगन आकृतियाँ भी दिखती हैं।{{sfn|Cartwright|Nakamura|2009|p=119}} == चित्र दीर्घा == <gallery mode="packed" heights="130"> चित्र:1952.343_-_Under_the_Wave_off_Kanagawa_(Kanagawa_oki_nami.jpg|[[शिकागो कला संस्थान]] में संग्रहित काष्ठछपी चित्र:Great_Wave_Hokusai_BM_1906.1220.0.533_n01.jpg|[[ब्रिटिश संग्रहालय]] में संग्रहित काष्ठछपी चित्र:The_Great_Wave_off_Kanagawa_LACMA_M.81.91.2_(1_of_2).jpg|[[लॉस एंजेलिस काउंटी म्यूज़ियम ऑफ़ आर्ट]] में संग्रहित काष्ठछपी चित्र:Katsushika_Hokusai_-_Thirty-Six_Views_of_Mount_Fuji-_The_Great_Wave_Off_the_Coast_of_Kanagawa_-_Google_Art_Project.jpg|[[टोक्यो राष्ट्रीय संग्रहालय]] में संग्रहित काष्ठछपी </gallery><gallery mode="packed" heights="170"> चित्र:Nichiren_bezweert_de_golven_bij_Kakuda_tijdens_zijn_verbanning_naar_Sado.-Rijksmuseum_RP-P-1956-717.jpeg|''उतागावा कुणियोशी द्वारा रचित ‘भिक्षु निचिरेन का तूफ़ानी समुद्र को शांत करना’ (लगभग सन् १८३५)'' चित्र:23_-_The_Sea_off_Satta.jpg|''[[एंदो हिरोशिघे|हिरोशिगे]] द्वारा रचित ‘सुरुगा प्रांत के सट्टा तट का समुद्र’ (सन् १८५८)'' चित्र:Henri-Gustave_Jossot_-_The_Wave_-_1994.302_-_Cleveland_Museum_of_Art.tif|''गुस्ताव-हेनरी जोस्सोट द्वारा रचित ‘द वेव’ लिथोग्राफ (सन् १८९४)'' चित्र:New_1000_yen_banknote_reverse.png|सन् २०२४ में जारी जापानी १,००० येन का बैंकनोट (लगभग भारतीय रुपये ५६०) </gallery> == संदर्भ == {{Reflist|25em}} == सामान्य और उद्धृत स्रोत == {{Refbegin}} * {{Cite journal|last=Ashcroft|first=Bill|date=26 July 2013|title=Hybridity and Transformation: The Art of Lin Onus|url=https://www.postcolonial.org/index.php/pct/article/view/1706/1516|journal=Postcolonial Text|language=en|volume=8|issue=1|archive-url=https://web.archive.org/web/20210619192354/https://www.postcolonial.org/index.php/pct/article/view/1706/1516|archive-date=19 June 2021|access-date=22 May 2022}} * {{Cite book|title=Hokusai 1760–1849 – "L'affolé de son art" d'Edmond de Goncourt à Norbert Lagane|last=Bayou|first=Hélène|date=2008|publisher=[[Réunion des Musées Nationaux]]|isbn=978-2-7118-5406-6|location=Paris|language=fr}} * {{Cite book|title=Estampes japonaises: images d'un monde éphémère|date=2008|publisher=[[Bibliothèque nationale de France]]|isbn=978-84-89860-93-3|language=fr|ref={{harvid|Bibliothèque nationale de France|2008}}}} * {{Cite journal|last=Bickford|first=Lawrence|year=1993|title=Ukiyo-e Print History|journal=Impressions|issue=17|pages=1|jstor=42597774}} * {{Cite book|title=Hokusai|last=Calza|first=Gian Carlo|date=2003|publisher=Phaidon|isbn=978-0-7148-4304-9|location=London|language=en}} * {{Cite journal|last=Cartwright|first=Julyan H. E.|last2=Nakamura|first2=Hisami|date=20 June 2009|title=What kind of a wave is Hokusai's Great wave off Kanagawa?|journal=Notes and Records of the Royal Society|volume=63|issue=2|pages=119–135|doi=10.1098/rsnr.2007.0039|s2cid=35033146}} * {{Cite book|title=L'estampe japonaise|last=Delay|first=Nelly|date=2004|publisher=F. Hazan|isbn=978-2-85025-807-7|location=Paris|language=fr}} * {{Cite journal|last=Dudley|first=J. M.|last2=Sarano|first2=V.|last3=Dias|first3=F.|date=2013|title=On Hokusai's ''Great wave off Kanagawa'': localization, linearity and a rogue wave in sub-Antarctic waters|journal=Notes and Records of the Royal Society of London|volume=67|issue=2|pages=159–164|doi=10.1098/rsnr.2012.0066|issn=0035-9149|pmc=3645210|pmid=24687148}} * {{Cite book|title=Hokusai: Prints and Drawings|last=Forrer|first=Matthi|date=1991|publisher=Neues Publishing Company|isbn=978-3-7913-1131-9|language=en}} * {{Cite book|title=Hokusai|last=Goncourt|first=Edmond de|date=15 September 2015|publisher=Parkstone International|language=en|asin=B016XN14YS|author-link=Edmond de Goncourt}} * {{Cite journal|last=Guth|first=Christine|date=2011|title=Hokusai's Great Waves in Nineteenth-Century Japanese Visual Culture|url=http://researchonline.rca.ac.uk/1014/1/guthgreatwaves2011.pdf|journal=[[The Art Bulletin]]|volume=93|issue=4|pages=468–485|doi=10.1080/00043079.2011.10786019|issn=0004-3079|pmid=00043079|s2cid=191470775|archive-url=https://web.archive.org/web/20200720000518/https://researchonline.rca.ac.uk/1014/1/guthgreatwaves2011.pdf|archive-date=20 July 2020|access-date=14 December 2019}} * {{Cite journal|last=Harris|first=James C.|date=January 2008|title=Under the Wave off Kanagawa|url=https://jamanetwork.com/journals/jamapsychiatry/fullarticle/482538|journal=[[JAMA Psychiatry]]|volume=65|issue=1|pages=12–13|doi=10.1001/archgenpsychiatry.2007.21|pmid=18180422|url-access=subscription|archive-url=https://web.archive.org/web/20220311071456/https://jamanetwork.com/journals/jamapsychiatry/fullarticle/482538|archive-date=11 March 2022|access-date=15 May 2022}} * {{Cite book|title=Gale Catalogue of Japanese Paintings and Prints in the Collection of Mr. & Mrs. Richard P. Gale|last=Hillier|first=Jack|date=1970|publisher=Routledge|isbn=978-0-7100-6913-9|volume=2|language=en|author-link=Jack Hillier (art historian)}} * {{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=sSYyAQAAIAAJ|title=A World History of Art|last=Honour|first=Hugh|last2=Fleming|first2=John|date=1991|publisher=[[Laurence King Publishing]]|isbn=978-1-85669-000-3|location=Tres Cantos, Madrid|language=en|author-link=Hugh Honour|access-date=17 June 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220617100701/https://books.google.com/books?id=sSYyAQAAIAAJ|archive-date=17 June 2022}} * {{Cite book|title=The Great Wave: the Influence of Japanese Woodcuts on French Prints|last=Ives|first=Colta Feller|date=1974|publisher=[[Metropolitan Museum of Art]]|isbn=978-0-87099-228-5|language=en}} * {{Cite book|title=A Treasury of Japanese Wood Block Prints (Ukiyo-e)|last=Kikuchi|first=Sadao|last2=Kenny|first2=Don|publisher=[[Crown Publishing Group|Crown Publishers]]|year=1969|oclc=21250}} * {{Cite book|title=Ukiyo-e: An Introduction to Japanese Woodblock Prints|last=Kobayashi|first=Tadashi|date=1997|publisher=[[Kodansha International]]|isbn=978-4-7700-2182-3|editor-last=Harbison|editor-first=Mark A.|language=en}} * {{Cite book|title=Masters of the Japanese Print, Their World and Their Work|last=Lane|first=Richard|date=1962|publisher=[[Creative Media Partners, LLC]]|isbn=978-1-01-530023-1|language=en|author-link=Richard Douglas Lane}} * {{Cite book|title=Debussy's Resonance|date=2018|publisher=[[Boydell & Brewer]]|isbn=978-1-58046-525-0|editor-last=Médicis|editor-first=François de|editor-last2=Huebner|editor-first2=Steven}} * {{Cite book|title=The Eastern Gate: An Invitation to the Arts of China and Japan|last=Moore|first=Janet Gaylord|date=1979|publisher=[[William Collins, Sons|Collins]]|isbn=978-0-529-05434-0|language=en}} * {{Cite book|title=Hokusai: Genius of the Japanese Ukiyo-e|last=Nagata|first=Seiji|date=1995|publisher=Kodansha|isbn=978-4-7700-1928-8|language=en}} * {{Cite journal|last=Ornes|first=Stephen|date=2014|title=Science and Culture: Dissecting the "Great Wave"|journal=Proceedings of the [[National Academy of Sciences of the United States of America]]|volume=111|issue=37|pages=13245|bibcode=2014PNAS..11113245O|doi=10.1073/pnas.1413975111|issn=0027-8424|pmc=4169912|pmid=25228754|doi-access=free}} * {{Cite book|url=http://dmr.bsu.edu/utils/getfile/collection/BSMngrph/id/11/filename/2.pdf|title=Roots of the Ukiyo-e; Early Woodcuts of the Floating World|last=Penkoff|first=Ronald|publisher=[[Ball State University|Ball State Teachers College]]|year=1964|oclc=681751700|access-date=21 May 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220602165548/http://dmr.bsu.edu/utils/getfile/collection/BSMngrph/id/11/filename/2.pdf|archive-date=2 June 2022}} * {{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=WqmzsLn9ww0C|title=Japanese Woodblock Printing|last=Salter|first=Rebecca|publisher=[[University of Hawaii Press]]|year=2001|isbn=978-0-8248-2553-9|access-date=21 May 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220517225615/https://books.google.com/books?id=WqmzsLn9ww0C|archive-date=17 May 2022}} * {{Cite book|title=Henri Rivière: entre impressionnisme et japonisme|last=Sueur-Hermel|first=Valérie|date=2009|publisher=Bibliothèque nationale de France|isbn=978-2-7177-2431-8|location=Paris|language=fr}} * {{Cite journal|last=Singer|first=Robert T.|date=March–April 1986|title=Japanese Painting of the Edo Period|journal=Archaeology|publisher=[[Archaeological Institute of America]]|volume=39|issue=2|pages=64–67|jstor=41731745}} * {{Cite book|title=Giants of Japan: The Lives of Japan's Greatest Men and Women|last=Weston|first=Mark|date=2002|publisher=[[Kodansha International]]|isbn=978-1-56836-324-0|language=en|author-link=Mark Weston (journalist)}} {{Refend}} [[श्रेणी:सीएस1 फ़्रेंच-भाषा स्रोत (fr)]] [[श्रेणी:जापानी भाषा पाठ वाले लेख]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] m1u2auxyvys9rt3fkvqkkktph4yvfrk छत्तीस दृश्यों में फ़ूजी पर्वत 0 1595048 6446956 2025-07-01T02:13:04Z Sadasyanam 873713 "[[:en:Special:Redirect/revision/1291666146|Thirty-six Views of Mount Fuji]]" पृष्ठ का अनुवाद करके निर्मित किया गया 6446956 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Great_Wave_off_Kanagawa2.jpg|अंगूठाकार|[[कनागावा की महान लहर]], श्रृंखला की सर्वाधिक प्रसिद्ध छपियों में से एक (२०वीं सदी का पुनर्मुद्रण)। पृष्ठभूमि में मध्य-दूरी पर [[फ़ूजी पर्वत]] दिखाई दे रहा है।]] '''''छत्तीस दृश्यों में फ़ूजी पर्वत''''' ([[जापानी भाषा|जापानी]]: 富嶽三十六景, [[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]: Thirty-six Views of Mount Fuji) जापानी उकियो-ए कलाकार [[होकुसाई]] (१७६०–१८४९) द्वारा रचित परिदृश्य-काष्ठछपियों की एक श्रृंखला है। इस श्रृंखला में [[फ़ूजीयामा|फ़ूजी पर्वत]] को विभिन्न स्थानों, मौसमों एवं ऋतुओं में दर्शाया गया है। प्रकाशन की तत्काल सफलता के बाद श्रृंखला में और भी दस छपियाँ जोड़ी गईं। यह श्रृंखला लगभग सन् १८३० से सन् १८३२ के बीच तब रची गई, जब होकुसाई अपनी सत्तरवीं वर्ष की आयु में थे और अपने कैरियर के चरम पर थे, तथा इसे निशिमुरा योहाची द्वारा प्रकाशित किया गया।<ref name="Calza, p. 302">Calza, p. 30</ref> इस श्रृंखला में होकुसाई की तीन सर्वाधिक प्रसिद्ध छपियाँ शामिल हैं: ‘[[कनागावा की महान लहर]]<nowiki/>’, ‘[[साफ़ सुबह में हल्की हवा]]<nowiki/>’ और ‘[[शिखर के नीचे गरज के साथ आँधियाँ]]<nowiki/>’। कम-प्रसिद्ध ‘[[काई प्रान्त का कजीकाज़ावा]]<nowiki/>’ भी इस श्रृंखला की श्रेष्ठ कृतियों में गिना जाता है। ‘छत्तीस दृश्यों में फ़ूजी पर्वत’ को कलाकार की “निस्संदेह रङ्गीन-छपाई की उत्कृष्ट कृति” कहा गया है।<ref name="Calza, p. 470">Calza, p. 470</ref> == इतिहास == फ़ूजी पर्वत जापानी कला में सांस्कृतिक एवं धार्मिक महत्ता के कारण एक लोकप्रिय विषय रहा है। यह मान्यता ‘[[बाँस लकड़हारे की कहानी]]<nowiki/>’ से प्रेरित है, जहाँ एक देवी पर्वत शिखर पर अमृत की बूंद रखती है। इतिहासकार हेनरी स्मिथ के अनुसार, “प्रारंभ से ही फ़ूजी को अमरता का रहस्य माना गया, और यही परंपरा होकुसाई के पर्वत के प्रति उत्साह का मूल रही।”<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=JHnmAQAACAAJ&q=Henry+Smith+mount+fuji|title=One Hundred Views of Mount Fuji|last=Smith|first=Henry|date=1988|publisher=Thames and Hudson|isbn=9780500235188|language=en}}</ref> प्रत्येक छपी इस प्रकार बनती थी कि होकुसाई की कागज पर रेखांकित रचना को तराशने के मार्गदर्शन के लिए लकड़ी के ब्लॉक पर चिपकाया जाता था। तराशने के बाद मूल रेखा खो जाती थी। फिर ब्लॉक में स्याही लगाकर कागज पर दबाकर छपाई की जाती थी। होकुसाई के रङ्ग प्रयोगों की जटिलता के कारण प्रत्येक रङ्ग के लिए अलग ब्लॉक की आवश्यकता होती थी। श्रृंखला की प्रारंभिक छपियाँ मुख्यतः नीले रंग के स्वरूप (ऐज़ुरी-ए) में थीं, जिनमें रूपरेखा तैयार करने वाले की-ब्लॉक भी शामिल थे।<ref name="Calza, p. 4702">Calza, p. 470</ref> प्रशियन ब्लू वर्ण हाल ही में यूरोप से जापान आया था और होकुसाई ने इसे बड़े पैमाने पर प्रयोग किया, जिससे यह प्रचलन में आ गया। जब प्रकाशक निशिमुरा ने श्रृंखला की सफलता सुनिश्चित देखी, तब पूर्ण-रङ्गीन (निशिकी-ए) छपियाँ छापी गईं। निशिमुरा ने सौ से अधिक छपियों की योजना बनाई थी, किन्तु प्रकाशन चालीस-छह पर ही रुक गया।<ref>Calza, p. 230</ref> इस श्रृंखला की सबसे प्रसिद्ध एकल छपी अंग्रेजी में ‘[[कनागावा की महान लहर|The Great Wave off Kanagawa]]<nowiki/>’ के रूप में जानी जाती है। यह होकुसाई की सबसे प्रसिद्ध कृति है और विश्व में जापानी कला की सबसे पहचानी जाने वाली कृति मानी जाती है। ‘[[साफ़ सुबह में हल्की हवा]]<nowiki/>’, जिसे ‘रेड फ़ूजी’ के नाम से भी जाना जाता है, को “सभी जापानी छपियों में से सर्वाधिक सरस और सहज रचना” कहा गया है। === प्रभाव === होकुसाई की ‘छत्तीस दृश्यों में फ़ुजी’ श्रृंखला के अलावा भी इस विषय पर कई रचनाएँ बनीं, जैसे [[एंदो हिरोशिघे|हिरोशिगे]] की बाद की ‘छत्तीस दृश्यों में फ़ुजी’ और होकुसाई की बाद की पुस्तक ‘फ़ुजी के एक सौ दृश्य’ (सन् १८३४–१८३५)। सन् १८९६ में होकुसाई पर लिखी अपनी पुस्तक में फ्रांसीसी कला-आलोचक एडमॉण्ड डी गोंकोर ने लिखा कि “अपनी कुछ क्रूड रंगतों के बावजूद यह वह अल्बम है जिसने समकालीन इम्प्रेशनिस्ट परिदृश्यों को प्रेरित किया।” फ्रांसीसी कलाकार हेनरी रिविएरे (१८६४–१९५१) ने सन् १९०२ में ‘टूर ऐफ़िल के छत्तीस दृश्य’ नामक रंगीन लिथोग्राफ श्रृंखला प्रकाशित की, जो होकुसाई की प्रारंभिक छपियों से प्रेरित थी और जापानी कला के फ्रांसीसी चित्रों पर प्रभाव (जापोनिज़्म) का एक उदाहरण है। == प्रदर्शनी == सन् २०१२ में १३ जनवरी को [[कोस्टा कंकोर्डिया]] जलयान के टकराने के समय उसमें स्थित ‘छत्तीस दृश्यों में फ़ुजी’ की एक संग्रहणीय प्रतियों का सेट नष्ट हो गया।<ref>{{Cite web|url=http://www.tobetravelagent.com/costa-concordia-threat-of-treasure-hunters/|title=''Costa Concordia: Threat of treasure hunters''|publisher=To Be A Travel Agent}}</ref> सभी चालीस-छह छपियाँ (मूल छत्तीस एवं दस अतिरिक्त) सन् २०१२ की बसंत में स्मिथसोनियन के एशियाई कला-गैलरीज़—फ्रीयर गैलरी ऑफ आर्ट एवं आर्थर एम. सैकलर गैलरी—में ‘होकुसाई: फ़ुजी के ३६ दृश्य’ प्रदर्शनी में प्रदर्शित की गईं। सन् २०१५ के ५ अप्रैल से ९ अगस्त तक बोस्टन के म्यूज़ियम ऑफ फाइन आर्ट्स में होकुसाई प्रदर्शनी में यह श्रृंखला प्रदर्शित हुई।<ref>{{Cite web|url=http://www.mfa.org/news/hokusai|title=Hokusai Features Legendary Artist, Best Known for Iconic Great Wave}}</ref> सन् २०१७ के २१ जुलाई से २२ अक्टूबर तक [[मेलबर्न]], [[ऑस्ट्रेलिया]] के [[विक्टोरियन आर्ट गैलरी|नेशनल गैलरी ऑफ विक्टोरिया]] में ‘होकुसाई: फ़ुजी के ३६ दृश्य’ प्रदर्शनी में दो ‘[[कनागावा की महान लहर]]<nowiki/>’ की प्रतियाँ प्रदर्शित की गईं—एक एनजीवी की और एक जापान उकियो-ए संग्रहालय की।<ref>{{Cite web|url=https://www.ngv.vic.gov.au/media_release/hokusai|title=Hokusai}}</ref> == यह भी देखें == * [[कनागावा की महान लहर]] == संदर्भ == * बाल्को, एमेली (2019) । "होकुसाईः माउंट फ़ूजी के छत्तीस दृश्य"। प्रेस्टल।  {{ISBN|978-3791386072}}ISBN [[Special:BookSources/978-3791386072|978-3791386072]]&nbsp; * {{Cite book|title=Hokusai|last=Calza|first=Gian Carlo|publisher=Phaidon|year=2003|isbn=0714844578}} * मार्क्स, एंड्रियास (2021) । "माउंट फ़ूजी के छत्तीस दृश्य"। न्यूयॉर्कः Taschen.  {{ISBN|978-3836575720}}ISBN [[Special:BookSources/978-3836575720|978-3836575720]]&nbsp; * नागाता, सेइजी (1999) । होकुसाईः जापानी उकियो-ई का जीनियस। टोक्योः कोडान्शा। * प्राइस, जोनाथन रीव (2020) । "होकुसाई से माउंट फ़ूजी देखना"। अल्बुकर्क, न्यू मैक्सिकोः संचार मंडल।  {{ISBN|978-0-9719954-7-5}}ISBN [[Special:BookSources/978-0-9719954-7-5|978-0-9719954-7-5]].&nbsp; * स्मिथ, हेनरी डी. II (1988) । ''Hokusai: माउंट फ़ूजी के सौ दृश्य'' न्यूयॉर्कः जॉर्ज ब्रेज़िलर, इंक., पब्लिशर्स।  {{ISBN|0-8076-1195-6}}ISBN [[Special:BookSources/0-8076-1195-6|0-8076-1195-6]].&nbsp; * थॉम्पसन, सारा (2019) । "होकुसाई का परिदृश्यः पूरी श्रृंखला"। बोस्टनः एम. एफ. ए. प्रकाशन।  {{ISBN|978-0878468669}}ISBN [[Special:BookSources/978-0878468669|978-0878468669]]&nbsp; * ज़ेलज़नी, रोजर (1985) । "माउंट फ़ूजी के 24 दृश्य"। Cthulu 2000:Stories (1995) में। सौक सिटी, WI: अरखाम हाउस।  {{ISBN|978-0345422033}}ISBN [[Special:BookSources/978-0345422033|978-0345422033]]&nbsp; [[श्रेणी:जापानी भाषा पाठ वाले लेख]] c0bt0v7i2ekh1o4wfxmcqkbh4qx9j17 सदस्य वार्ता:Shodhpith 3 1595049 6446959 2025-07-01T02:35:48Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446959 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Shodhpith}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 02:35, 1 जुलाई 2025 (UTC) 4i9oehyr1248xtw5m6c8km1bsu85zp4 सदस्य वार्ता:UNIVERSALLORD77 3 1595050 6446967 2025-07-01T03:46:55Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446967 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=UNIVERSALLORD77}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 03:46, 1 जुलाई 2025 (UTC) 87syc430ywh84o4ysrq3m9kd0wnvij6 सदस्य वार्ता:TheSpaceTrident 3 1595051 6446971 2025-07-01T03:52:37Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446971 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=TheSpaceTrident}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 03:52, 1 जुलाई 2025 (UTC) js6ducp1y9t35fnxopfhat19wpd1x69 वीर्यस्खलनोपरांत मानसिक स्पष्टता 0 1595052 6446974 2025-07-01T03:57:11Z Sadasyanam 873713 "[[:en:Special:Redirect/revision/1298151120|Post-nut clarity]]" पृष्ठ का अनुवाद करके निर्मित किया गया 6446974 wikitext text/x-wiki '''वीर्यस्खलनोपरांत मानसिक स्पष्टता''' ([[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]: Post-nut clarity) एक ऐसी शारीरिक-मानसिक अवस्था का वर्णन करने वाला पद है जिसमें [[संभोग]] या [[हस्तमैथुन]] के पश्चात् व्यक्ति का मस्तिष्क पूर्णतः स्पष्ट अथवा "पुनःप्रारंभ" की स्थिति में अनुभव होता है।<ref>{{cite web|url=https://www.menshealth.com/sex-women/a43975744/post-nut-clarity-urologist-explains/|title=The Science of Post-Nut Clarity, Explained|last=Ellis|first=Phillip|date=May 23, 2023|work=[[Men's Health]]|accessdate=October 20, 2023}}</ref> इस पद से जुड़ी भावनाओं में आत्म-घृणा तथा अपराधबोध भी सम्मिलित हैं। साथ ही, संभोग क्रिया अथवा अपने यौन साथी के प्रति घृणा व पश्चाताप की भावनाएँ भी इससे संबद्ध पाई गई हैं।<ref name="Anca">{{Cite web|url=https://www.mensjournal.com/health-fitness/post-nut-clarity|title=Is Post-Nut Clarity a Real Thing?|last=Anca|first=Reniel|date=May 20, 2024|website=[[Men's Journal]]|access-date=May 31, 2024}}</ref><ref name="HansederDantas2">{{cite journal|last1=Hanseder|first1=Sophia|last2=Dantas|first2=Jaya A. R.|date=2023|title=Males' Lived Experience with Self-Perceived Pornography Addiction: A Qualitative Study of Problematic Porn Use|journal=[[International Journal of Environmental Research and Public Health]]|volume=20|issue=2|page=1497|doi=10.3390/ijerph20021497|pmc=9861829|pmid=36674250|doi-access=free}}</ref><ref name="Khan2">{{cite web|url=https://www.vice.com/en/article/post-nut-clarity-cumming-orgasm-sex-psychology/|title=Cumming To Your Senses: Is Post-Nut Clarity Legit? An Investigation.|last=Khan|first=Arman|date=March 31, 2022|work=[[Vice (magazine)|Vice]]|access-date=October 20, 2023}}</ref> == संदर्भ == = {{Reflist}} = [[श्रेणी:मानसिक स्वास्थ्य]] qthsyye9krmgo9swn020m4cyec2e010 सदस्य वार्ता:Rajendra singh jadoun 3 1595053 6446975 2025-07-01T04:00:52Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446975 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Rajendra singh jadoun}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 04:00, 1 जुलाई 2025 (UTC) hz4ptwuc8mbysbl4omw8nufx8cu8phg सदस्य वार्ता:Kavi Shivkumar 3 1595054 6446976 2025-07-01T04:01:09Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446976 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Kavi Shivkumar}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 04:01, 1 जुलाई 2025 (UTC) i5dn8gc51zqvjrukiu6x16idtvzqnuy जॉन बॉल्बी 0 1595055 6446977 2025-07-01T04:13:43Z चाहर धर्मेंद्र 703114 एक प्रसिद्ध ब्रिटिश मनोचिकित्सक और मनोविश्लेषक थे 6446977 wikitext text/x-wiki {{Infobox scientist | name = जॉन बॉल्बी | honorific_suffix = {{post-nominals|size=100%|country=GBR|CBE|FRCP}} | image = | caption = | birth_name = एडवर्ड जॉन मोस्टिन बॉल्बी | birth_date = {{Birth date|1907|2|26|df=yes}} | birth_place = [[लंदन]], इंग्लैंड | death_date = {{Death date and age|1990|9|2|1907|2|26|df=yes}} | death_place = आइल ऑफ स्काई, स्कॉटलैंड | field = [[मनोविज्ञान]], [[मनोचिकित्सा]] | work_institutions = मौडस्ले अस्पताल, टैविस्टॉक क्लिनिक, [[विश्व स्वास्थ्य संगठन]] | alma_mater = [[ट्रिनिटी कॉलेज, कैम्ब्रिज]], यूनिवर्सिटी कॉलेज अस्पताल | doctoral_advisor = | doctoral_students = | known_for =[[स्नेह सिद्धान्त|लगाव सिद्धांत]] में अग्रणी कार्य }} '''एडवर्ड जॉन मोस्टिन बॉल्बी''' एक प्रसिद्ध [[ब्रिटिश]] [[मनोचिकित्सक]] और मनोविश्लेषक थे, जिनका जन्म 26 फ़रवरी 1907 को हुआ था और निधन 2 सितंबर 1990 को हुआ। वे विशेष रूप से [[बाल विकास]] और [[स्नेह सिद्धान्त|लगाव सिद्धांत]] में अपने अग्रणी कार्य के लिए जाने जाते हैं। बोल्बी का मानना था कि बच्चों का अपने देखभाल करने वालों के साथ बना भावनात्मक संबंध उनके मानसिक और सामाजिक विकास के लिए अत्यंत महत्वपूर्ण होता है। उनका यह सिद्धांत न केवल [[मनोविज्ञान]] के क्षेत्र में, बल्कि [[शिक्षा]], बाल संरक्षण और [[प्रकृति बनाम पोषण |पालन-पोषण]] की नीतियों में भी क्रांतिकारी बदलाव लेकर आया। उनके काम का प्रभाव इतना व्यापक था कि 2002 में प्रकाशित जनरल साइकोलॉजी सर्वे की एक समीक्षा में उन्हें 20वीं सदी के 49वें सबसे अधिक उद्धृत मनोवैज्ञानिक के रूप में स्थान दिया गया।<ref>{{cite journal |last1=Haggbloom |first1=Steven J. |title=The 100 most eminent psychologists of the 20th century |journal=Review of General Psychology |volume=6 |issue=2 |year=2002 |pages=139–152 |doi=10.1037/1089-2680.6.2.139 |url=http://www.apa.org/monitor/julaug02/eminent.aspx |last2=Warnick |first2=Renee |last3=Warnick |first3=Jason E. |last4=Jones |first4=Vinessa K. |last5=Yarbrough |first5=Gary L. |last6=Russell |first6=Tenea M. |last7=Borecky |first7=Chris M. |last8=McGahhey |first8=Reagan |last9=Powell |first9=John L. III |last10=Beavers |first10=Jamie |last11=Monte |first11=Emmanuelle |s2cid=145668721 |citeseerx=10.1.1.586.1913 }}</ref><ref>{{cite journal|title=Edward John Mostyn Bowlby|journal=Munks Roll – Lives of the Fellows|date=21 August 2013 |volume= IX |url=http://munksroll.rcplondon.ac.uk/Biography/Details/492 |page=49 |access-date=1 March 2018 |publisher=Royal College of Physicians }}</ref><ref>{{cite web |title=Dr Edward John Bowlby |url=https://www.rcpch.ac.uk/paediatrician/dr-edward-john-bowlby |publisher=The Royal College of Paediatrics and Child Health |access-date=1 March 2018 |date=28 February 2017 |archive-date=22 December 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171222053119/https://www.rcpch.ac.uk/paediatrician/dr-edward-john-bowlby }}</ref> == सन्दर्भ == [[श्रेणी:1907 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:१९९० में निधन]] 6qrx9blyze0197trvp1okuvhqgv8ayd श्रमदक्षता शास्त्र 0 1595056 6446978 2025-07-01T04:18:44Z Sadasyanam 873713 "[[:en:Special:Redirect/revision/1296434524|Ergonomics]]" पृष्ठ का अनुवाद करके निर्मित किया गया 6446978 wikitext text/x-wiki [[File:Computer_Workstation_Variables_cleanup.png|कड़ी=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Computer_Workstation_Variables_cleanup.png|अंगूठाकार|उपयोक्ता के अनुरूप उपकरण एवं कार्यस्थलों के साथ अन्योन्यक्रिया के अभिकल्प हेतु समर्पित विज्ञान।]] श्रमदक्षता शास्त्र ([[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]: Ergonomics; जिसे '''मानव कारक विज्ञान''' या '''मानव कारक अभियांत्रिकी''' भी कहते हैं), उत्पादों, प्रक्रियाओं एवं प्रणालियों के [[अभियांत्रिकी]] व अभिकल्प में [[मनोविज्ञान|मनोवैज्ञानिक]] तथा [[शारीरिक]] सिद्धांतों का अनुप्रयोग है। इस शास्त्र के प्रमुख लक्ष्य हैं: मानवीय त्रुटियों में कमी, [[उत्पादकता]] व प्रणाली उपलब्धता में वृद्धि, तथा [[सुरक्षा]], [[स्वास्थ्य]] एवं सुविधा का संवर्धन – विशेषकर मनुष्य और उपकरण के बीच की अन्योन्यक्रिया पर केन्द्रित।<ref>{{Cite book|url=http://opac.vimaru.edu.vn/edata/EBook/An%20intruduction%20to%20human%20factors%20engineering.pdf|title=An Introduction to Human Factors Engineering|last=Wickens|last2=Gordon|last3=Liu|year=1997|archive-url=https://web.archive.org/web/20180619090847/http://opac.vimaru.edu.vn:80/edata/EBook/An%20intruduction%20to%20human%20factors%20engineering.pdf|archive-date=2018-06-19}}</ref> यह विषय क्षेत्र अनेक शास्त्रों का समन्वय है, जैसे: [[मनोविज्ञान]], [[समाजशास्त्र]], [[अभियांत्रिकी]], [[जैवयांत्रिकी]], [[औद्योगिक डिज़ाइन|औद्योगिक अभिकल्प]], [[शरीरक्रिया विज्ञान]], [[मानवमिति]], [[अन्योन्यक्रिया अभिकल्प]], [[दृश्य अभिकल्प]], [[उपयोक्ता अनुभव]] तथा [[उपयोक्ता संवाद अभिकल्प]]। श्रमदक्षता शास्त्र इन विधियों व उपागमों के माध्यम से मानव व्यवहार का अध्ययन करता है तथा पूर्वोक्त लक्ष्यों के अनुरूप आँकड़े उत्पन्न करता है। उपकरणों, युक्तियों और प्रक्रियाओं के अभिकल्प का अध्ययन करते समय – जो मानव शरीर तथा उसकी [[संज्ञान|संज्ञानात्मक]] क्षमताओं के अनुकूल हों – "मानव कारक" और "श्रमदक्षता शास्त्र" ये दोनों पद समकक्ष अर्थ रखते हैं।<ref name="IEHFdef">{{Cite web|url=https://www.keytools-ergonomics.co.uk/ergonomics/what-is-ergonomics/|title=What is ergonomics?|date=9 September 2023|publisher=[[Institute of Ergonomics and Human Factors]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20210730093236/https://www.keytools-ergonomics.co.uk/ergonomics/what-is-ergonomics/|archive-date=30 July 2021|access-date=4 April 2021|quote=Essentially yes, they are different terms with the same meaning but one term may be more in favour in one country or in one industry than another. They can be used interchangeably.}}</ref><ref name="criop">{{Cite web|url=https://www.sintef.no/upload/Teknologi_og_samfunn/Sikkerhet%20og%20p%c3%a5litelighet/Prosjekter/CRIOP/CRIOPReport.pdf|title=CRIOP|publisher=SINTEF|quote=Ergonomics is a scientific discipline that applies systematic methods and knowledge about people to evaluate and approve the interaction between individuals, technology and organisation. The aim is to create a working environment and the tools in them for maximum work efficiency and maximum worker health and safety ... Human factors is a scientific discipline that applies systematic methods and knowledge about people to evaluate and improve the interaction between individuals, technology and organisations. The aim is to create a working environment (that to the largest extent possible) contributes to achieving healthy, effective and safe operations.}}</ref> अंतर्राष्ट्रीय श्रमदक्षता शास्त्र संघ इसकी परिभाषा इस प्रकार देता है: ''"श्रमदक्षता शास्त्र (या मानव कारक) वह वैज्ञानिक विधा है जो किसी प्रणाली में मनुष्य तथा अन्य घटकों के बीच अन्योन्यक्रिया की समझ से संबंधित है, तथा वह व्यावसायिक क्रिया है जो सिद्धांतों, आँकड़ों व विधियों को मानव कल्याण और समग्र प्रणाली प्रदर्शन के अनुकूलन हेतु अभिकल्प में प्रयुक्त करती है।"'' मानव कारक अभियांत्रिकी सुरक्षित फर्नीचर तथा मशीनों के सुगम अंतरापृष्ठों (इंटरफ़ेस) जैसे अभिकल्पों में प्रासंगिक है। उचित श्रमदक्षता अभिकल्प पुनरावृत्ति [[पुनरावृत्त तनाव क्षति|पुनरावृत्त तनाव क्षतियाँ]] तथा अन्य कंकाल-पेशी विकारों की रोकथाम के लिए आवश्यक है, जो कालांतर में विकसित हो सकते हैं तथा दीर्घकालिक अक्षमता उत्पन्न कर सकते हैं। यह शास्त्र उपयोक्ता, उपकरण तथा पर्यावरण के बीच "अनुकूलता" अथवा "कार्य को व्यक्ति के अनुरूप ढालने" पर केन्द्रित है। यह उपयोक्ता की क्षमताओं व सीमाओं को ध्यान में रखकर यह सुनिश्चित करता है कि कार्य, प्रकार्य, सूचना तथा पर्यावरण उस उपयोक्ता के अनुकूल हों।<ref>{{Cite web|url=https://www.osha.gov/SLTC/ergonomics/|title=Safety and Health Topics {{!}} Ergonomics {{!}} Occupational Safety and Health Administration|website=www.osha.gov|access-date=2019-03-28}}</ref><ref>[[:de:Etienne Grandjean|Grandjean, E.]] (1980) [[oclc:7515592|Fitting the Task to the Man: An Ergonomic Approach]]. Taylor & Francis; 3rd Edition.</ref> [[File:Microsoft_Natural_Ergonomic_Keyboard_4000.png|कड़ी=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Microsoft_Natural_Ergonomic_Keyboard_4000.png|अंगूठाकार|श्रमदक्षता-अनुकूल अभिकल्पित कुंजीपटल]] मनुष्य तथा प्रयुक्त प्रौद्योगिकी के बीच अनुकूलता का मूल्यांकन करने के लिए श्रमदक्षता विशेषज्ञ तीन तत्वों पर विचार करते हैं: १. किया जा रहा कार्य (गतिविधि) तथा उपयोक्ता पर उसकी माँगें; २. प्रयुक्त उपकरण (उसका आकार, रूप तथा कार्य के प्रति उपयुक्तता); ३. प्रयुक्त सूचना (उसका प्रस्तुतीकरण, अभिगम्यता तथा संशोधन)। श्रमदक्षता शास्त्र मनुष्य तथा उसके पर्यावरण के अध्ययन में अनेक विधाओं का उपयोग करता है, जिनमें शामिल हैं: [[मानवमिति]], [[जैवयांत्रिकी]], [[यांत्रिक अभियांत्रिकी]], [[औद्योगिक अभियान्त्रिकी|औद्योगिक अभियांत्रिकी]], औद्योगिक अभिकल्प, [[सूचना अभिकल्प]], [[गतिविज्ञान]], [[शरीरक्रिया विज्ञान]], [[संज्ञानात्मक मनोविज्ञान]], [[औद्योगिक मनोविज्ञान|औद्योगिक]] एवं [[संगठनात्मक मनोविज्ञान]] तथा [[अंतरिक्ष मनोविज्ञान]]। == संदर्भ == {{Reflist|30em}} [[श्रेणी:व्यावसायिक संरक्षा व स्वास्थ्य]] [[श्रेणी:औद्योगिक अभियान्त्रिकी]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] l3cbd2f7oaeppf91mubwupbfx3mybsb 6446979 6446978 2025-07-01T04:19:53Z Sadasyanam 873713 6446979 wikitext text/x-wiki [[File:Computer_Workstation_Variables_cleanup.png|कड़ी=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Computer_Workstation_Variables_cleanup.png|अंगूठाकार|उपयोक्ता के अनुरूप उपकरण एवं कार्यस्थलों के साथ अन्योन्यक्रिया के अभिकल्प हेतु समर्पित विज्ञान।]] '''श्रमदक्षता शास्त्र''' ([[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]: Ergonomics; जिसे '''मानव कारक विज्ञान''' या '''मानव कारक अभियांत्रिकी''' भी कहते हैं), उत्पादों, प्रक्रियाओं एवं प्रणालियों के [[अभियांत्रिकी]] व अभिकल्प में [[मनोविज्ञान|मनोवैज्ञानिक]] तथा [[शारीरिक]] सिद्धांतों का अनुप्रयोग है। इस शास्त्र के प्रमुख लक्ष्य हैं: मानवीय त्रुटियों में कमी, [[उत्पादकता]] व प्रणाली उपलब्धता में वृद्धि, तथा [[सुरक्षा]], [[स्वास्थ्य]] एवं सुविधा का संवर्धन – विशेषकर मनुष्य और उपकरण के बीच की अन्योन्यक्रिया पर केन्द्रित।<ref>{{Cite book|url=http://opac.vimaru.edu.vn/edata/EBook/An%20intruduction%20to%20human%20factors%20engineering.pdf|title=An Introduction to Human Factors Engineering|last=Wickens|last2=Gordon|last3=Liu|year=1997|archive-url=https://web.archive.org/web/20180619090847/http://opac.vimaru.edu.vn:80/edata/EBook/An%20intruduction%20to%20human%20factors%20engineering.pdf|archive-date=2018-06-19}}</ref> यह विषय क्षेत्र अनेक शास्त्रों का समन्वय है, जैसे: [[मनोविज्ञान]], [[समाजशास्त्र]], [[अभियांत्रिकी]], [[जैवयांत्रिकी]], [[औद्योगिक डिज़ाइन|औद्योगिक अभिकल्प]], [[शरीरक्रिया विज्ञान]], [[मानवमिति]], [[अन्योन्यक्रिया अभिकल्प]], [[दृश्य अभिकल्प]], [[उपयोक्ता अनुभव]] तथा [[उपयोक्ता संवाद अभिकल्प]]। श्रमदक्षता शास्त्र इन विधियों व उपागमों के माध्यम से मानव व्यवहार का अध्ययन करता है तथा पूर्वोक्त लक्ष्यों के अनुरूप आँकड़े उत्पन्न करता है। उपकरणों, युक्तियों और प्रक्रियाओं के अभिकल्प का अध्ययन करते समय – जो मानव शरीर तथा उसकी [[संज्ञान|संज्ञानात्मक]] क्षमताओं के अनुकूल हों – "मानव कारक" और "श्रमदक्षता शास्त्र" ये दोनों पद समकक्ष अर्थ रखते हैं।<ref name="IEHFdef">{{Cite web|url=https://www.keytools-ergonomics.co.uk/ergonomics/what-is-ergonomics/|title=What is ergonomics?|date=9 September 2023|publisher=[[Institute of Ergonomics and Human Factors]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20210730093236/https://www.keytools-ergonomics.co.uk/ergonomics/what-is-ergonomics/|archive-date=30 July 2021|access-date=4 April 2021|quote=Essentially yes, they are different terms with the same meaning but one term may be more in favour in one country or in one industry than another. They can be used interchangeably.}}</ref><ref name="criop">{{Cite web|url=https://www.sintef.no/upload/Teknologi_og_samfunn/Sikkerhet%20og%20p%c3%a5litelighet/Prosjekter/CRIOP/CRIOPReport.pdf|title=CRIOP|publisher=SINTEF|quote=Ergonomics is a scientific discipline that applies systematic methods and knowledge about people to evaluate and approve the interaction between individuals, technology and organisation. The aim is to create a working environment and the tools in them for maximum work efficiency and maximum worker health and safety ... Human factors is a scientific discipline that applies systematic methods and knowledge about people to evaluate and improve the interaction between individuals, technology and organisations. The aim is to create a working environment (that to the largest extent possible) contributes to achieving healthy, effective and safe operations.}}</ref> अंतर्राष्ट्रीय श्रमदक्षता शास्त्र संघ इसकी परिभाषा इस प्रकार देता है: ''"श्रमदक्षता शास्त्र (या मानव कारक) वह वैज्ञानिक विधा है जो किसी प्रणाली में मनुष्य तथा अन्य घटकों के बीच अन्योन्यक्रिया की समझ से संबंधित है, तथा वह व्यावसायिक क्रिया है जो सिद्धांतों, आँकड़ों व विधियों को मानव कल्याण और समग्र प्रणाली प्रदर्शन के अनुकूलन हेतु अभिकल्प में प्रयुक्त करती है।"'' मानव कारक अभियांत्रिकी सुरक्षित फर्नीचर तथा मशीनों के सुगम अंतरापृष्ठों (इंटरफ़ेस) जैसे अभिकल्पों में प्रासंगिक है। उचित श्रमदक्षता अभिकल्प पुनरावृत्ति [[पुनरावृत्त तनाव क्षति|पुनरावृत्त तनाव क्षतियाँ]] तथा अन्य कंकाल-पेशी विकारों की रोकथाम के लिए आवश्यक है, जो कालांतर में विकसित हो सकते हैं तथा दीर्घकालिक अक्षमता उत्पन्न कर सकते हैं। यह शास्त्र उपयोक्ता, उपकरण तथा पर्यावरण के बीच "अनुकूलता" अथवा "कार्य को व्यक्ति के अनुरूप ढालने" पर केन्द्रित है। यह उपयोक्ता की क्षमताओं व सीमाओं को ध्यान में रखकर यह सुनिश्चित करता है कि कार्य, प्रकार्य, सूचना तथा पर्यावरण उस उपयोक्ता के अनुकूल हों।<ref>{{Cite web|url=https://www.osha.gov/SLTC/ergonomics/|title=Safety and Health Topics {{!}} Ergonomics {{!}} Occupational Safety and Health Administration|website=www.osha.gov|access-date=2019-03-28}}</ref><ref>[[:de:Etienne Grandjean|Grandjean, E.]] (1980) [[oclc:7515592|Fitting the Task to the Man: An Ergonomic Approach]]. Taylor & Francis; 3rd Edition.</ref> [[File:Microsoft_Natural_Ergonomic_Keyboard_4000.png|कड़ी=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Microsoft_Natural_Ergonomic_Keyboard_4000.png|अंगूठाकार|श्रमदक्षता-अनुकूल अभिकल्पित कुंजीपटल]] मनुष्य तथा प्रयुक्त प्रौद्योगिकी के बीच अनुकूलता का मूल्यांकन करने के लिए श्रमदक्षता विशेषज्ञ तीन तत्वों पर विचार करते हैं: १. किया जा रहा कार्य (गतिविधि) तथा उपयोक्ता पर उसकी माँगें; २. प्रयुक्त उपकरण (उसका आकार, रूप तथा कार्य के प्रति उपयुक्तता); ३. प्रयुक्त सूचना (उसका प्रस्तुतीकरण, अभिगम्यता तथा संशोधन)। श्रमदक्षता शास्त्र मनुष्य तथा उसके पर्यावरण के अध्ययन में अनेक विधाओं का उपयोग करता है, जिनमें शामिल हैं: [[मानवमिति]], [[जैवयांत्रिकी]], [[यांत्रिक अभियांत्रिकी]], [[औद्योगिक अभियान्त्रिकी|औद्योगिक अभियांत्रिकी]], औद्योगिक अभिकल्प, [[सूचना अभिकल्प]], [[गतिविज्ञान]], [[शरीरक्रिया विज्ञान]], [[संज्ञानात्मक मनोविज्ञान]], [[औद्योगिक मनोविज्ञान|औद्योगिक]] एवं [[संगठनात्मक मनोविज्ञान]] तथा [[अंतरिक्ष मनोविज्ञान]]। == संदर्भ == {{Reflist|30em}} [[श्रेणी:व्यावसायिक संरक्षा व स्वास्थ्य]] [[श्रेणी:औद्योगिक अभियान्त्रिकी]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] nw5pg9rn75386s7zu44ug210p4jbsuk 6447080 6446979 2025-07-01T09:27:22Z Sadasyanam 873713 6447080 wikitext text/x-wiki [[File:Computer_Workstation_Variables_cleanup.png|कड़ी=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Computer_Workstation_Variables_cleanup.png|अंगूठाकार|उपयोक्ता के अनुरूप उपकरण एवं कार्यस्थलों के साथ अन्योन्यक्रिया के अभिकल्प हेतु समर्पित विज्ञान।]] '''श्रमदक्षता शास्त्र''' ([[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]: Ergonomics; जिसे '''मानव कारक विज्ञान''' या '''मानव कारक अभियांत्रिकी''' भी कहते हैं), उत्पादों, प्रक्रियाओं एवं प्रणालियों के [[अभियांत्रिकी]] व अभिकल्प में [[मनोविज्ञान|मनोवैज्ञानिक]] तथा [[शारीरिक]] सिद्धांतों का अनुप्रयोग है। इस शास्त्र के प्रमुख लक्ष्य हैं: मानवीय त्रुटियों में कमी, [[उत्पादकता]] व प्रणाली उपलब्धता में वृद्धि, तथा [[सुरक्षा]], [[स्वास्थ्य]] एवं सुविधा का संवर्धन – विशेषकर मनुष्य और उपकरण के बीच की अन्योन्यक्रिया पर केन्द्रित।<ref>{{Cite book|url=http://opac.vimaru.edu.vn/edata/EBook/An%20intruduction%20to%20human%20factors%20engineering.pdf|title=An Introduction to Human Factors Engineering|last=Wickens|last2=Gordon|last3=Liu|year=1997|archive-url=https://web.archive.org/web/20180619090847/http://opac.vimaru.edu.vn:80/edata/EBook/An%20intruduction%20to%20human%20factors%20engineering.pdf|archive-date=2018-06-19}}</ref> यह विषय क्षेत्र अनेक शास्त्रों का समन्वय है, जैसे: [[मनोविज्ञान]], [[समाजशास्त्र]], [[अभियांत्रिकी]], [[जैवयांत्रिकी]], [[औद्योगिक डिज़ाइन|औद्योगिक अभिकल्प]], [[शरीरक्रिया विज्ञान]], [[मानवमिति]], [[अन्योन्यक्रिया अभिकल्प]], [[दृश्य अभिकल्प]], [[उपयोक्ता अनुभव]] तथा [[उपयोक्ता संवाद अभिकल्प]]। श्रमदक्षता शास्त्र इन विधियों व उपागमों के माध्यम से मानव व्यवहार का अध्ययन करता है तथा पूर्वोक्त लक्ष्यों के अनुरूप आँकड़े उत्पन्न करता है। उपकरणों, युक्तियों और प्रक्रियाओं के अभिकल्प का अध्ययन करते समय – जो मानव शरीर तथा उसकी [[संज्ञान|संज्ञानात्मक]] क्षमताओं के अनुकूल हों – "मानव कारक" और "श्रमदक्षता शास्त्र" ये दोनों पद समकक्ष अर्थ रखते हैं।<ref name="IEHFdef">{{Cite web|url=https://www.keytools-ergonomics.co.uk/ergonomics/what-is-ergonomics/|title=What is ergonomics?|date=9 September 2023|publisher=[[Institute of Ergonomics and Human Factors]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20210730093236/https://www.keytools-ergonomics.co.uk/ergonomics/what-is-ergonomics/|archive-date=30 July 2021|access-date=4 April 2021|quote=Essentially yes, they are different terms with the same meaning but one term may be more in favour in one country or in one industry than another. They can be used interchangeably.}}</ref><ref name="criop">{{Cite web|url=https://www.sintef.no/upload/Teknologi_og_samfunn/Sikkerhet%20og%20p%c3%a5litelighet/Prosjekter/CRIOP/CRIOPReport.pdf|title=CRIOP|publisher=SINTEF|quote=Ergonomics is a scientific discipline that applies systematic methods and knowledge about people to evaluate and approve the interaction between individuals, technology and organisation. The aim is to create a working environment and the tools in them for maximum work efficiency and maximum worker health and safety ... Human factors is a scientific discipline that applies systematic methods and knowledge about people to evaluate and improve the interaction between individuals, technology and organisations. The aim is to create a working environment (that to the largest extent possible) contributes to achieving healthy, effective and safe operations.}}</ref> अंतर्राष्ट्रीय श्रमदक्षता शास्त्र संघ इसकी परिभाषा इस प्रकार देता है: ''"श्रमदक्षता शास्त्र (या मानव कारक) वह वैज्ञानिक विधा है जो किसी प्रणाली में मनुष्य तथा अन्य घटकों के बीच अन्योन्यक्रिया की समझ से संबंधित है, तथा वह व्यावसायिक क्रिया है जो सिद्धांतों, आँकड़ों व विधियों को मानव कल्याण और समग्र प्रणाली प्रदर्शन के अनुकूलन हेतु अभिकल्प में प्रयुक्त करती है।"'' मानव कारक अभियांत्रिकी सुरक्षित फर्नीचर तथा मशीनों के सुगम अंतरापृष्ठों (इंटरफ़ेस) जैसे अभिकल्पों में प्रासंगिक है। उचित श्रमदक्षता अभिकल्प पुनरावृत्ति [[पुनरावृत्त तनाव क्षति|पुनरावृत्त तनाव क्षतियाँ]] तथा अन्य कंकाल-पेशी विकारों की रोकथाम के लिए आवश्यक है, जो कालांतर में विकसित हो सकते हैं तथा दीर्घकालिक अक्षमता उत्पन्न कर सकते हैं। यह शास्त्र उपयोक्ता, उपकरण तथा पर्यावरण के बीच "अनुकूलता" अथवा "कार्य को व्यक्ति के अनुरूप ढालने" पर केन्द्रित है। यह उपयोक्ता की क्षमताओं व सीमाओं को ध्यान में रखकर यह सुनिश्चित करता है कि कार्य, प्रकार्य, सूचना तथा पर्यावरण उस उपयोक्ता के अनुकूल हों।<ref>{{Cite web|url=https://www.osha.gov/SLTC/ergonomics/|title=Safety and Health Topics {{!}} Ergonomics {{!}} Occupational Safety and Health Administration|website=www.osha.gov|access-date=2019-03-28}}</ref><ref>[[:de:Etienne Grandjean|Grandjean, E.]] (1980) [[oclc:7515592|Fitting the Task to the Man: An Ergonomic Approach]]. Taylor & Francis; 3rd Edition.</ref> [[File:Microsoft_Natural_Ergonomic_Keyboard_4000.png|कड़ी=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Microsoft_Natural_Ergonomic_Keyboard_4000.png|अंगूठाकार|[[श्रमदक्षता-अनुकूल कुंजीपटल|श्रमदक्षता-अनुकूल अभिकल्पित कुंजीपटल]]]] मनुष्य तथा प्रयुक्त प्रौद्योगिकी के बीच अनुकूलता का मूल्यांकन करने के लिए श्रमदक्षता विशेषज्ञ तीन तत्वों पर विचार करते हैं: १. किया जा रहा कार्य (गतिविधि) तथा उपयोक्ता पर उसकी माँगें; २. प्रयुक्त उपकरण (उसका आकार, रूप तथा कार्य के प्रति उपयुक्तता); ३. प्रयुक्त सूचना (उसका प्रस्तुतीकरण, अभिगम्यता तथा संशोधन)। श्रमदक्षता शास्त्र मनुष्य तथा उसके पर्यावरण के अध्ययन में अनेक विधाओं का उपयोग करता है, जिनमें शामिल हैं: [[मानवमिति]], [[जैवयांत्रिकी]], [[यांत्रिक अभियांत्रिकी]], [[औद्योगिक अभियान्त्रिकी|औद्योगिक अभियांत्रिकी]], औद्योगिक अभिकल्प, [[सूचना अभिकल्प]], [[गतिविज्ञान]], [[शरीरक्रिया विज्ञान]], [[संज्ञानात्मक मनोविज्ञान]], [[औद्योगिक मनोविज्ञान|औद्योगिक]] एवं [[संगठनात्मक मनोविज्ञान]] तथा [[अंतरिक्ष मनोविज्ञान]]। == संदर्भ == {{Reflist|30em}} [[श्रेणी:व्यावसायिक संरक्षा व स्वास्थ्य]] [[श्रेणी:औद्योगिक अभियान्त्रिकी]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] 6v09wygc9rmj0kfxk7e6jqfjm97mk9n सदस्य वार्ता:Ajmalali12345 3 1595057 6446980 2025-07-01T04:20:43Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446980 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Ajmalali12345}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 04:20, 1 जुलाई 2025 (UTC) jogss2plk0dm48lo6imtgwnhep698fv सदस्य वार्ता:Haresh darji 3 1595059 6446983 2025-07-01T04:30:13Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446983 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Haresh darji}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 04:30, 1 जुलाई 2025 (UTC) 30ynypslwp5ubvyqbipx41k0mscwq85 सदस्य वार्ता:Shyamalkumarbeherdalai 3 1595060 6446984 2025-07-01T04:30:15Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446984 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Shyamalkumarbeherdalai}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 04:30, 1 जुलाई 2025 (UTC) kwh8u6wdq5pniz51hq787w7xwfypt28 सदस्य वार्ता:Scriptir2.- 3 1595061 6446987 2025-07-01T04:34:00Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446987 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Scriptir2.-}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 04:34, 1 जुलाई 2025 (UTC) cljc8afsc6dxexl0jpjjwrzl9sf47w0 सदस्य वार्ता:Samir Bangare 3 1595062 6446989 2025-07-01T04:37:01Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446989 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Samir Bangare}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 04:37, 1 जुलाई 2025 (UTC) kv8tao25o1qt7qxgiz0ea9p8yypzp7t हैरी हार्लो 0 1595063 6446993 2025-07-01T04:44:13Z चाहर धर्मेंद्र 703114 एक अमेरिकी मनोवैज्ञानिक थे 6446993 wikitext text/x-wiki {{Infobox scientist | name = हैरी एफ. हार्लो | image = | image_size = | caption = हार्लो, {{लगभग}} 1968 | birth_name = हैरी फ्रेडरिक हार्लो | birth_date = {{birth date|1905|10|31|mf=y}} | birth_place = फेयरफील्ड, आयोवा, यू.एस. | death_date = {{death date and age|1981|12|6|1905|10|31|mf=y}} | death_place = [[टक्सन, एरिज़ोना]], यू.एस. | resting_place = [[फ़ॉरेस्ट हिल कब्रिस्तान (मैडिसन, विस्कॉन्सिन)|फ़ॉरेस्ट हिल कब्रिस्तान]] | field = [[मनोविज्ञान]] | work_institutions = | alma_mater = [[स्टैनफोर्ड विश्वविद्यालय]] | doctoral_advisor = लुईस टरमन | doctoral_students = [[अब्राहम मास्लो]], स्टीफ़न सुओमी | known_for = | prizes = [[नेशनल मेडल ऑफ सांइस]] (1967)<br /> अमेरिकन साइकोलॉजिकल फाउंडेशन से स्वर्ण पदक (1973)<br />हॉवर्ड क्रॉस्बी वॉरेन मेडल (1956) | footnotes = | spouse = {{Plainlist| * {{Marriage|क्लारा मेयर्स|1932|1946|end=div.}} * {{Marriage|[[मार्गरेट कुएने]]|1946|1971|end=d.}} * {{Marriage|क्लारा मेयर्स|1972|1981}} }} | signature = }} [[File:Natural_of_Love_Typical_response_to_cloth_mother_surrogate_in_fear_test.jpg|thumb|upright|डर परीक्षण में कपड़े से चिपके बंदर की मां सरोगेट]] '''हैरी फ्रेडरिक हार्लो''' (31 अक्टूबर, 1905 - 6 दिसंबर, 1981) एक [[अमेरिकी]] [[मनोवैज्ञानिक]] थे, जिन्होंने सामाजिक व्यवहार और [[संज्ञानात्मक विकास]] में मातृत्व, [[स्नेह]] और साहचर्य की भूमिका को उजागर करने वाले प्रयोग किए। वे [[रीसस बंदर| रीसस बंदरों]] पर किए गए अपने नैतिक रूप से विवादास्पद प्रयोगों के लिए प्रसिद्ध हैं। हार्लो ने [[विस्कांसिन विश्वविद्यालय| विस्कॉन्सिन-मैडिसन विश्वविद्यालय]] में कार्य किया, जहाँ [[मानवतावादी मनोविज्ञान]] [[अब्राहम मास्लो]] ने उनके साथ थोड़े समय के लिए काम किया। उन्होंने यह दर्शाया कि सिर्फ भोजन नहीं, बल्कि भावनात्मक संपर्क भी शिशुओं के विकास के लिए आवश्यक होता है। उनके प्रसिद्ध प्रयोगों में शिशु बंदरों को दो प्रकार की "माँओं" के बीच विकल्प दिया गया — एक नरम कपड़े से बनी और दूसरी सख्त तार की। परिणामों से यह स्पष्ट हुआ कि शिशु बंदर स्नेह और आराम पाने के लिए कपड़े वाली माँ को प्राथमिकता देते थे, भले ही भोजन तार वाली माँ के पास हो। बाद के शोधों में हार्लो ने सामाजिक अलगाव के गंभीर प्रभावों को दिखाया, जहाँ शिशु बंदरों को लंबे समय तक अकेले रखा गया। इससे उनके व्यवहार में गहरी समस्याएँ देखी गईं।<ref name="Harlow65">{{Cite journal |last1=Harlow |first1=H. F. |last2=Dodsworth |first2=R. O. |last3=Harlow |first3=M. K. |date=June 1965 |title=Total social isolation in monkeys. |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |publisher=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=54 |issue=1 |pages=90–97 |bibcode=1965PNAS...54...90H |doi=10.1073/pnas.54.1.90 |issn=0027-8424 |pmc=285801 |pmid=4955132 |doi-access=free}}</ref> इन प्रयोगों की आलोचना ने [[पश्वधिकारान्दोलन| पशु-अधिकार आंदोलन]] को बल दिया और वैज्ञानिक शोध में नैतिकता पर गहन विमर्श को जन्म दिया। फिर भी, हार्लो के कार्यों ने बाल विकास, संलग्नता (attachment) सिद्धांत और मनोविज्ञान में गहरी समझ प्रदान की।<ref name="Blum2002/225">{{Cite book |last=Blum |first=Deborah |title=Love at Goon Park: Harry Harlow and the Science of Affection |publisher=Perseus Publishing |year=2002 |page=225}}</ref> 2002 में उन्हें 20वीं सदी के 26वें सबसे अधिक उद्धृत मनोवैज्ञानिक के रूप में मान्यता मिली।<ref>{{Cite journal |last1=Haggbloom |first1=Steven J. |last2=Powell |first2=John L. III |last3=Warnick |first3=Jason E. |last4=Jones |first4=Vinessa K. |last5=Yarbrough |first5=Gary L. |last6=Russell |first6=Tenea M. |last7=Borecky |first7=Chris M. |last8=McGahhey |first8=Reagan |display-authors=etal |year=2002 |title=The 100 most eminent psychologists of the 20th century |url=http://www.apa.org/monitor/julaug02/eminent.aspx |journal=Review of General Psychology |volume=6 |issue=2 |pages=139–152 |citeseerx=10.1.1.586.1913 |doi=10.1037/1089-2680.6.2.139 |s2cid=145668721}}</ref> ==सन्दर्भ== [[श्रेणी:1905 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:१९८१ में निधन]] [[श्रेणी:पशुओं के साथ क्रूरता]] 5rsq004ew6bk1l9pp40kbnogby9n0k5 उर्वा होकेन 0 1595065 6446997 2025-07-01T05:19:13Z ~2025-106234 875961 नया पृष्ठ: Urwa hocane is a sister of mawra hocane .Mawra hocane a Pakistani actress and she is work in bollywood film with harshvardhan Sanam Teri kasam 6446997 wikitext text/x-wiki Urwa hocane is a sister of mawra hocane .Mawra hocane a Pakistani actress and she is work in bollywood film with harshvardhan Sanam Teri kasam 25nxw3a4mnbij8sv5ta6i80f73qmfrn 6447018 6446997 2025-07-01T07:40:39Z चाहर धर्मेंद्र 703114 सही जानकारी डाली गई है 6447018 wikitext text/x-wiki {{Infobox person | name = उर्वा हुसैन | native_name = {{Nastaliq|عروہ حسین}} | birth_name = उर्वा वुस्क्वा हुसैन | image = | caption = लक्स स्टाइल अवार्ड 2018 में | birth_date = {{birth date and age|1991|7|2|df=y}} | birth_place = [[कराची]], [[सिंध]], [[पाकिस्तान]] | years_active = 2011–वर्तमान | occupation = मॉडल, अभिनेत्री, वीजे (मीडिया व्यक्तित्व) | nationality = [[पाकिस्तानी]] | relatives = [[मावरा होकेन]] (बहन) <br> अमीर गिलानी (बहनोई) | known for = | spouse = {{marriage|फरहान सईद|2016}}<!-- do not add an end date and reason unless there is a report from a reliable source that says that they have actually divorced (not just that they are getting a divorce). --> | children = 1 }} '''उर्वा होकेन''', जिनका असली नाम उर्वा तुल वुस्क्वा हुसैन है, पाकिस्तान की एक जानी-मानी अभिनेत्री, मॉडल और मीडिया हस्ती हैं।<ref name="Name">{{cite web |author=Hassan Choudary |title=Unraveling the mystery: Here's why Mawra and Urwa's surname is 'Hocane' |url=http://tribune.com.pk/story/975067/unraveling-the-mystery-heres-why-mawra-and-urwas-surname-is-hocane/ |newspaper=एक्सप्रेस ट्रिब्यून|access-date=1 January 2016 |date=19 October 2015}}</ref> उनका जन्म 2 जुलाई 1991 को हुआ था। उन्होंने अपने करियर की शुरुआत 2012 में टीवी ड्रामा खुशबू का घर से की, जिसमें उन्होंने 'रुखसाना' का किरदार निभाया।<ref name="tri">{{cite news |url=http://tribune.com.pk/story/920109/unravelling-urwa-hocane/ |title=Unravelling Urwa Hocane |work=The Express Tribune |date=19 July 2015 |access-date=1 October 2015 |author=Amna Hashmi}}</ref> इस भूमिका के बाद उन्होंने धीरे-धीरे टीवी इंडस्ट्री में अपनी पहचान बनाई। उर्वा को असली लोकप्रियता 2016 के ड्रामा उदारी से मिली, जिसमें उन्होंने 'मीरा' का सशक्त किरदार निभाया। इस सीरियल में उनकी ऑन-स्क्रीन केमिस्ट्री फरहान सईद के साथ दर्शकों को खूब पसंद आई और इसके लिए उन्हें "सर्वश्रेष्ठ ऑन-स्क्रीन जोड़ी" और "सर्वश्रेष्ठ अभिनेत्री (लोकप्रिय)" श्रेणी में हम अवार्ड्स के लिए नामांकन भी मिला।<ref name="da">{{cite news |url=http://www.dawn.com/news/1171564 |title=I am the bad girl in this industry: Urwa Hocane |work=[[Dawn (newspaper)|DAWN]] |date=24 March 2015 |access-date=1 October 2015}}</ref> उन्होंने नबील कुरैशी की रोमांटिक कॉमेडी ना मालूम अफ़राद से फ़िल्मी करियर की शुरुआत की और बाद में नदीम बेग द्वारा निर्देशित पंजाब नहीं जाऊँगी में नज़र आईं। 2022 में, वह रोमांटिक ड्रामा टिच बटन के साथ एक निर्माता के रूप में अपनी शुरुआत करने के लिए पूरी तरह तैयार हैं।<ref>{{Cite news |url=https://tribune.com.pk/story/1728281/4-pakistani-urwa-hocane/ |title=I did what any Pakistani should and would do: Urwa Hocane |date=2018-06-05 |work=The Express Tribune |access-date=2018-11-23 |language=en-US}}</ref> == सन्दर्भ == [[श्रेणी:जीवित लोग]] [[श्रेणी:1991 में जन्मे लोग]] ojelwbmgn9ip0otp92wbxfre3u3oh1w सदस्य वार्ता:Shashwat 3101 3 1595066 6446998 2025-07-01T05:27:38Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446998 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Shashwat 3101}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 05:27, 1 जुलाई 2025 (UTC) 541al6ugmipb4eqp04cww2sv2csq5no सदस्य वार्ता:Abdurrhman khan 3 1595067 6446999 2025-07-01T05:40:34Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6446999 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Abdurrhman khan}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 05:40, 1 जुलाई 2025 (UTC) me07z6ajb6kir09ztga2eikzjunoyl4 सदस्य वार्ता:Tmdahodwala 3 1595068 6447003 2025-07-01T06:24:15Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447003 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Tmdahodwala}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 06:24, 1 जुलाई 2025 (UTC) laaykfhxseytdgao6c9ktrabdvlix8d सदस्य वार्ता:Reyanahmad70x 3 1595069 6447004 2025-07-01T06:34:46Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447004 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Reyanahmad70x}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 06:34, 1 जुलाई 2025 (UTC) 7qjz00iv3210kpl8lun62ea6b4ji7wd सदस्य वार्ता:Jamuxe 3 1595070 6447005 2025-07-01T06:36:19Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447005 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Jamuxe}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 06:36, 1 जुलाई 2025 (UTC) ld3d2nayzzvlpltj4pbwv2ee1e5q2ty सदस्य वार्ता:Ardiko11 3 1595071 6447006 2025-07-01T06:46:38Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447006 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Ardiko11}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 06:46, 1 जुलाई 2025 (UTC) 2zfkcm7gfb8ktvet682o0t0hi2mkb4g सदस्य वार्ता:2440249aliyatasmiya 3 1595072 6447007 2025-07-01T06:51:09Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447007 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=2440249aliyatasmiya}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 06:51, 1 जुलाई 2025 (UTC) a7uqa4na164egoy99tnhdqi5wemb1r3 सदस्य वार्ता:Ashraffunnissa2440263 3 1595073 6447008 2025-07-01T06:51:16Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447008 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Ashraffunnissa2440263}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 06:51, 1 जुलाई 2025 (UTC) ch5qxck4ftf9d9yq3reo7cyb5qrmenc सदस्य वार्ता:AarchiG 3 1595074 6447011 2025-07-01T07:04:26Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447011 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=AarchiG}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 07:04, 1 जुलाई 2025 (UTC) 1r6oa9clk2rcij5yj3enjn8g6nj0d9l सदस्य वार्ता:Zacanger 3 1595075 6447014 2025-07-01T07:07:04Z Cabayi 135589 Cabayi ने [[सदस्य वार्ता:Zacanger]] पृष्ठ [[सदस्य वार्ता:Zautumn]] पर स्थानांतरित किया: "[[Special:CentralAuth/Zacanger|Zacanger]]" का नाम "[[Special:CentralAuth/Zautumn|Zautumn]]" करते समय पृष्ठ स्वतः स्थानांतरित हुआ। 6447014 wikitext text/x-wiki #पुनर्प्रेषित [[सदस्य वार्ता:Zautumn]] 5jvlqau5fix9etq7u2bwvobrxcd95sk सदस्य वार्ता:Pm1112 3 1595076 6447015 2025-07-01T07:29:33Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447015 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Pm1112}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 07:29, 1 जुलाई 2025 (UTC) o1s7yh218ra0pf1xowgpxv2porvhu7y सदस्य वार्ता:Ydkukl 3 1595077 6447016 2025-07-01T07:29:54Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447016 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Ydkukl}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 07:29, 1 जुलाई 2025 (UTC) c9ok05swx0chxe5x3ldi1eotbt5nxzg सदस्य वार्ता:Yuna0723 3 1595078 6447017 2025-07-01T07:31:03Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447017 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Yuna0723}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 07:31, 1 जुलाई 2025 (UTC) 24t70uklp8gkohrvuclo37ppflh4vs1 सदस्य वार्ता:~2025-104074 3 1595079 6447020 2025-07-01T07:43:40Z चाहर धर्मेंद्र 703114 सूचना: [[:सिद्धांत घेगडमल (Youtuber)]] को शीघ्र हटाने का नामांकन 6447020 wikitext text/x-wiki == [[:सिद्धांत घेगडमल (Youtuber)|सिद्धांत घेगडमल (Youtuber)]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[File:Ambox warning pn.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:सिद्धांत घेगडमल (Youtuber)|सिद्धांत घेगडमल (Youtuber)]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#ल2|मापदंड ल2]] के&nbsp;अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है।<center>'''[[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#ल2|ल2]]{{*}} साफ़ प्रचार'''</center> इसमें वे सभी पृष्ठ आते हैं जिनमें केवल प्रचार है, चाहे वह किसी व्यक्ति-विशेष का हो, किसी समूह का, किसी प्रोडक्ट का, अथवा किसी कंपनी का। इसमें प्रचार वाले केवल वही लेख आते हैं जिन्हें ज्ञानकोष के अनुरूप बनाने के लिये शुरू से दोबारा लिखना पड़ेगा। यदि आप इस विषय पर लेख बनाना चाहते हैं तो पहले कृपया जाँच लें कि विषय [[वि:उल्लेखनीयता|उल्लेखनीय]] है या नहीं। यदि आपको लगता है कि इस नीति के अनुसार विषय उल्लेखनीय है तो कृपया लेख में उपयुक्त रूप से स्रोत देकर उल्लेखनीयता स्पष्ट करें। इसके अतिरिक्त याद रखें कि विकिपीडिया पर लेख [[वि:शैली मार्गदर्शक|ज्ञानकोष की शैली]] में लिखे जाने चाहियें। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> <!-- Template:Db-csd-notice-custom --> <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 07:43, 1 जुलाई 2025 (UTC) e2rtsdt3a06r4v7lqyzg327o1e3ey61 सदस्य वार्ता:Peterxy12 3 1595080 6447023 2025-07-01T07:54:04Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447023 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Peterxy12}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 07:54, 1 जुलाई 2025 (UTC) 1dmr9hu0gkw02qvk5c96wt9lqdse1vf चित्र:2025 Asian Para Archery Championships logo.jpg 6 1595081 6447024 2025-07-01T07:54:25Z Neeelzzz20 693319 Logo of the 2025 Asian Para Archery Championship held in Beijing China from 2-7 July 2025 6447024 wikitext text/x-wiki == सारांश == Logo of the 2025 Asian Para Archery Championship held in Beijing China from 2-7 July 2025 e549qt9s2zckcbh56m8suk57056aohq सदस्य वार्ता:Sanjana Therese 3 1595082 6447027 2025-07-01T08:04:40Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447027 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Sanjana Therese}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 08:04, 1 जुलाई 2025 (UTC) mpvs4njfztdozoba55gwdxryhdsftyk 2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप 0 1595083 6447028 2025-07-01T08:14:02Z Neeelzzz20 693319 नया पृष्ठ: {{Infobox games | name = 2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप | logo =2025 Asian Para Archery Championships logo.jpg | host = {{flagicon|CHN}} [[बीजिंग]], [[चाइना]] | dates = 2–7 जुलाई 2025 | previous = [[2023 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप|2023]] | next = 2027 }} 6447028 wikitext text/x-wiki {{Infobox games | name = 2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप | logo =2025 Asian Para Archery Championships logo.jpg | host = {{flagicon|CHN}} [[बीजिंग]], [[चाइना]] | dates = 2–7 जुलाई 2025 | previous = [[2023 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप|2023]] | next = 2027 }} s5kgtmv0rdpo3mhoguk5q4zwle7kos1 6447032 6447028 2025-07-01T08:17:08Z Neeelzzz20 693319 6447032 wikitext text/x-wiki {{Infobox games | name = 2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप | logo =2025 Asian Para Archery Championships logo.jpg | host = {{flagicon|CHN}} [[बीजिंग]], [[चाइना]] | dates = 2–7 जुलाई 2025 | previous = [[2023 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप|2023]] | next = 2027 }} '''2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप''' 2 जुलाई से 7 जुलाई 2025 तक बीजिंग, चीन में आयोजित की गई थी।<ref>{{Cite web |date=2023-11-05 |title=पूर्वावलोकन: एशियाई पैरा तीरंदाजी सितारे बीजिंग 2025 में महाद्वीपीय खिताब के लिए प्रयास करेंगे |url=https://www.worldarchery.sport/news/202042/preview-asian-archery-stars-go-continental-titles-beijing-2025 |access-date=2023-11-10 |website=विश्व तीरंदाजी |language=en}}</ref> == संदर्भ == {{reflist}} i656tz3acgblh60kaig1xftnz5i3ib8 6447038 6447032 2025-07-01T08:22:46Z Neeelzzz20 693319 /* संदर्भ */ 6447038 wikitext text/x-wiki {{Infobox games | name = 2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप | logo =2025 Asian Para Archery Championships logo.jpg | host = {{flagicon|CHN}} [[बीजिंग]], [[चाइना]] | dates = 2–7 जुलाई 2025 | previous = [[2023 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप|2023]] | next = 2027 }} '''2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप''' 2 जुलाई से 7 जुलाई 2025 तक बीजिंग, चीन में आयोजित की गई थी।<ref>{{Cite web |date=2023-11-05 |title=पूर्वावलोकन: एशियाई पैरा तीरंदाजी सितारे बीजिंग 2025 में महाद्वीपीय खिताब के लिए प्रयास करेंगे |url=https://www.worldarchery.sport/news/202042/preview-asian-archery-stars-go-continental-titles-beijing-2025 |access-date=2023-11-10 |website=विश्व तीरंदाजी |language=en}}</ref> == कार्यक्रम == {{smalldiv|सभी समय [[चीन मानक समय]] का उपयोग करें ([[यूटीसी+०८:००]])<ref>{{cite web|title=Paris 2024 Olympic Competition Schedule|url=https://press.paris2024.org/download-pdf/62e3925939e99f571a09435c|work=[[2024 Summer Olympics|Paris 2024]]|access-date=18 December 2022|archive-date=1 August 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220801104514/https://press.paris2024.org/download-pdf/62e3925939e99f571a09435c|url-status=live}}</ref> }} {|class=wikitable |- ! Date !! Start !! Finish !! Event !! Phase |- |rowspan=2|25 July||09:30||12:30||[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Women's individual|Women's individual]]||Ranking round |- |14:15||17:15||[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Men's individual|Men's individual]]||Ranking round |- |rowspan=2|28 July||09:30||11:05||[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Women's team|Women's team]]||Round of 16 |-style=background:lemonchiffon |'''14:15'''||'''17:55'''||'''[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Women's team|Women's team]]'''||'''Quarterfinals, Semifinals, Medal matches''' |- |rowspan=2|29 July||09:30||11:05||[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Men's team|Men's team]]||Round of 16 |-style=background:lemonchiffon |'''14:15'''||'''17:55'''||'''[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Men's team|Men's team]]'''||'''Quarterfinals, Semifinals, Medal matches''' |- |rowspan=4|30 July||rowspan=2|12:00||rowspan=2|15:55||[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Men's individual|Men's individual]]||Round of 64/Round of 32 |- |[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Women's individual|Women's individual]]||Round of 64/Round of 32 |- |rowspan=2|17:45||rowspan=2|20:25||[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Men's individual|Men's individual]]||Round of 64/Round of 32 |- |[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Women's individual|Women's individual]]||Round of 64/Round of 32 |- |rowspan=4|31 July||rowspan=2|12:00||rowspan=2|15:55||[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Men's individual|Men's individual]]||Round of 64/Round of 32 |- |[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Women's individual|Women's individual]]||Round of 64/Round of 32 |- |rowspan=2|17:45||rowspan=2|20:25||[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Men's individual|Men's individual]]||Round of 64/Round of 32 |- |[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Women's individual|Women's individual]]||Round of 64/Round of 32 |- |rowspan=4|1 August||rowspan=2|09:30||rowspan=2|13:25||[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Men's individual|Men's individual]]||Round of 64/Round of 32 |- |[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Women's individual|Women's individual]]||Round of 64/Round of 32 |- |rowspan=2|15:30||rowspan=2|19:25||[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Men's individual|Men's individual]]||Round of 64/Round of 32 |- |[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Women's individual|Women's individual]]||Round of 64/Round of 32 |- |rowspan=2|2 August||09:30||12:05||[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Mixed team|Mixed team]]||Round of 16 |-style=background:lemonchiffon |'''14:15'''||'''17:25'''||'''[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Mixed team|Mixed team]]'''||'''Quarterfinals, Semifinals, Medal matches''' |- |rowspan=2|3 August||09:30||11:15||[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Women's individual|Women's individual]]||Round of 16 |-style=background:lemonchiffon |'''13:00'''||'''15:20'''||'''[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Women's individual|Women's individual]]'''||'''Quarterfinals, Semifinals, Medal matches''' |- |rowspan=2|4 August||09:30||11:15||[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Men's individual|Men's individual]]||Round of 16 |-style=background:lemonchiffon |'''13:00'''||'''15:20'''||'''[[Archery at the 2024 Summer Olympics – Men's individual|Men's individual]]'''||'''Quarterfinals, Semifinals, Medal matches''' |} == संदर्भ == {{reflist}} cmlnp8id8igagcq0h9ip8yxsztrpabe 6447041 6447038 2025-07-01T08:33:55Z Neeelzzz20 693319 /* कार्यक्रम */ 6447041 wikitext text/x-wiki {{Infobox games | name = 2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप | logo =2025 Asian Para Archery Championships logo.jpg | host = {{flagicon|CHN}} [[बीजिंग]], [[चाइना]] | dates = 2–7 जुलाई 2025 | previous = [[2023 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप|2023]] | next = 2027 }} '''2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप''' 2 जुलाई से 7 जुलाई 2025 तक बीजिंग, चीन में आयोजित की गई थी।<ref>{{Cite web |date=2023-11-05 |title=पूर्वावलोकन: एशियाई पैरा तीरंदाजी सितारे बीजिंग 2025 में महाद्वीपीय खिताब के लिए प्रयास करेंगे |url=https://www.worldarchery.sport/news/202042/preview-asian-archery-stars-go-continental-titles-beijing-2025 |access-date=2023-11-10 |website=विश्व तीरंदाजी |language=en}}</ref> ==परिणाम== == संदर्भ == {{reflist}} f5wswlsp4uhc08k7wau75b9bke61vqh 6447042 6447041 2025-07-01T08:44:46Z Neeelzzz20 693319 /* परिणाम */ 6447042 wikitext text/x-wiki {{Infobox games | name = 2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप | logo =2025 Asian Para Archery Championships logo.jpg | host = {{flagicon|CHN}} [[बीजिंग]], [[चाइना]] | dates = 2–7 जुलाई 2025 | previous = [[2023 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप|2023]] | next = 2027 }} '''2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप''' 2 जुलाई से 7 जुलाई 2025 तक बीजिंग, चीन में आयोजित की गई थी।<ref>{{Cite web |date=2023-11-05 |title=पूर्वावलोकन: एशियाई पैरा तीरंदाजी सितारे बीजिंग 2025 में महाद्वीपीय खिताब के लिए प्रयास करेंगे |url=https://www.worldarchery.sport/news/202042/preview-asian-archery-stars-go-continental-titles-beijing-2025 |access-date=2023-11-10 |website=विश्व तीरंदाजी |language=en}}</ref> ==परिणाम== ===रिकर्व - पुरुष व्यक्तिगत ओपन=== ;योग्यता {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;background-color:#eeffee" ! width="50" | रैंक ! width="200" | आर्चर ! width="150" | राष्ट्रीयता ! width="50" | 10 ! width="50" | X ! width="50" | कुल ! width="100" | नोट |- | || align="left" | [[हरविंदर सिंह (तीरंदाजी)|हरविंदर सिंह]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |} == संदर्भ == {{reflist}} qzzf8qmoe32pp0xq6hxs87nis9irjbk 6447043 6447042 2025-07-01T08:45:29Z Neeelzzz20 693319 /* रिकर्व - पुरुष व्यक्तिगत ओपन */ 6447043 wikitext text/x-wiki {{Infobox games | name = 2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप | logo =2025 Asian Para Archery Championships logo.jpg | host = {{flagicon|CHN}} [[बीजिंग]], [[चाइना]] | dates = 2–7 जुलाई 2025 | previous = [[2023 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप|2023]] | next = 2027 }} '''2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप''' 2 जुलाई से 7 जुलाई 2025 तक बीजिंग, चीन में आयोजित की गई थी।<ref>{{Cite web |date=2023-11-05 |title=पूर्वावलोकन: एशियाई पैरा तीरंदाजी सितारे बीजिंग 2025 में महाद्वीपीय खिताब के लिए प्रयास करेंगे |url=https://www.worldarchery.sport/news/202042/preview-asian-archery-stars-go-continental-titles-beijing-2025 |access-date=2023-11-10 |website=विश्व तीरंदाजी |language=en}}</ref> ==परिणाम== ===रिकर्व - पुरुष व्यक्तिगत ओपन=== ;योग्यता {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;background-color:#eeffee" ! width="50" | रैंक ! width="200" | आर्चर ! width="150" | राष्ट्रीयता ! width="50" | 10 ! width="50" | X ! width="50" | कुल ! width="100" | नोट |- | || align="left" | [[हरविंदर सिंह (आर्चर)|हरविंदर सिंह]] || align="left" | {{IND}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |} == संदर्भ == {{reflist}} in57c620ri06hc8krqbdatleai2hkcu 6447045 6447043 2025-07-01T08:46:09Z Neeelzzz20 693319 /* रिकर्व - पुरुष व्यक्तिगत ओपन */ 6447045 wikitext text/x-wiki {{Infobox games | name = 2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप | logo =2025 Asian Para Archery Championships logo.jpg | host = {{flagicon|CHN}} [[बीजिंग]], [[चाइना]] | dates = 2–7 जुलाई 2025 | previous = [[2023 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप|2023]] | next = 2027 }} '''2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप''' 2 जुलाई से 7 जुलाई 2025 तक बीजिंग, चीन में आयोजित की गई थी।<ref>{{Cite web |date=2023-11-05 |title=पूर्वावलोकन: एशियाई पैरा तीरंदाजी सितारे बीजिंग 2025 में महाद्वीपीय खिताब के लिए प्रयास करेंगे |url=https://www.worldarchery.sport/news/202042/preview-asian-archery-stars-go-continental-titles-beijing-2025 |access-date=2023-11-10 |website=विश्व तीरंदाजी |language=en}}</ref> ==परिणाम== ===रिकर्व - पुरुष व्यक्तिगत ओपन=== ;योग्यता {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;background-color:#eeffee" ! width="50" | रैंक ! width="200" | आर्चर ! width="150" | राष्ट्रीयता ! width="50" | 10 ! width="50" | X ! width="50" | कुल ! width="100" | नोट |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[हरविंदर सिंह (आर्चर)|हरविंदर सिंह]] || align="left" | {{IND}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |} == संदर्भ == {{reflist}} hago7zf5ysxtvw0usauzvl1t6g1g2xc 6447046 6447045 2025-07-01T08:46:30Z Neeelzzz20 693319 /* रिकर्व - पुरुष व्यक्तिगत ओपन */ 6447046 wikitext text/x-wiki {{Infobox games | name = 2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप | logo =2025 Asian Para Archery Championships logo.jpg | host = {{flagicon|CHN}} [[बीजिंग]], [[चाइना]] | dates = 2–7 जुलाई 2025 | previous = [[2023 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप|2023]] | next = 2027 }} '''2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप''' 2 जुलाई से 7 जुलाई 2025 तक बीजिंग, चीन में आयोजित की गई थी।<ref>{{Cite web |date=2023-11-05 |title=पूर्वावलोकन: एशियाई पैरा तीरंदाजी सितारे बीजिंग 2025 में महाद्वीपीय खिताब के लिए प्रयास करेंगे |url=https://www.worldarchery.sport/news/202042/preview-asian-archery-stars-go-continental-titles-beijing-2025 |access-date=2023-11-10 |website=विश्व तीरंदाजी |language=en}}</ref> ==परिणाम== ===रिकर्व - पुरुष व्यक्तिगत ओपन=== ;योग्यता {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;background-color:#eeffee" ! width="50" | रैंक ! width="200" | आर्चर ! width="150" | राष्ट्रीयता ! width="50" | 10 ! width="50" | X ! width="50" | कुल ! width="100" | नोट |- | || align="left" | [[टीका राम घाले]] || align="left" | {{BHU}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[हरविंदर सिंह (आर्चर)|हरविंदर सिंह]] || align="left" | {{IND}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |} == संदर्भ == {{reflist}} sw7gcouasutfugod1oym83qjt40yct4 6447049 6447046 2025-07-01T08:47:13Z Neeelzzz20 693319 /* रिकर्व - पुरुष व्यक्तिगत ओपन */ 6447049 wikitext text/x-wiki {{Infobox games | name = 2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप | logo =2025 Asian Para Archery Championships logo.jpg | host = {{flagicon|CHN}} [[बीजिंग]], [[चाइना]] | dates = 2–7 जुलाई 2025 | previous = [[2023 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप|2023]] | next = 2027 }} '''2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप''' 2 जुलाई से 7 जुलाई 2025 तक बीजिंग, चीन में आयोजित की गई थी।<ref>{{Cite web |date=2023-11-05 |title=पूर्वावलोकन: एशियाई पैरा तीरंदाजी सितारे बीजिंग 2025 में महाद्वीपीय खिताब के लिए प्रयास करेंगे |url=https://www.worldarchery.sport/news/202042/preview-asian-archery-stars-go-continental-titles-beijing-2025 |access-date=2023-11-10 |website=विश्व तीरंदाजी |language=en}}</ref> ==परिणाम== ===रिकर्व - पुरुष व्यक्तिगत ओपन=== ;योग्यता {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;background-color:#eeffee" ! रैंक ! आर्चर ! राष्ट्रीयता ! 10 ! X ! कुल ! नोट |- | || align="left" | [[टीका राम घाले]] || align="left" | {{BHU}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[हरविंदर सिंह (आर्चर)|हरविंदर सिंह]] || align="left" | {{IND}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |} == संदर्भ == {{reflist}} sjf0gt2pqoczazxulwijg9036byx1af 6447050 6447049 2025-07-01T08:49:00Z Neeelzzz20 693319 /* रिकर्व - पुरुष व्यक्तिगत ओपन */ 6447050 wikitext text/x-wiki {{Infobox games | name = 2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप | logo =2025 Asian Para Archery Championships logo.jpg | host = {{flagicon|CHN}} [[बीजिंग]], [[चाइना]] | dates = 2–7 जुलाई 2025 | previous = [[2023 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप|2023]] | next = 2027 }} '''2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप''' 2 जुलाई से 7 जुलाई 2025 तक बीजिंग, चीन में आयोजित की गई थी।<ref>{{Cite web |date=2023-11-05 |title=पूर्वावलोकन: एशियाई पैरा तीरंदाजी सितारे बीजिंग 2025 में महाद्वीपीय खिताब के लिए प्रयास करेंगे |url=https://www.worldarchery.sport/news/202042/preview-asian-archery-stars-go-continental-titles-beijing-2025 |access-date=2023-11-10 |website=विश्व तीरंदाजी |language=en}}</ref> ==परिणाम== ===रिकर्व - पुरुष व्यक्तिगत ओपन=== ;योग्यता {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;background-color:#eeffee" ! रैंक ! आर्चर ! राष्ट्रीयता ! 10 ! X ! कुल ! नोट |- | || align="left" | [[टीका राम घाले]] || align="left" | {{BHU}} | || || || |- | || align="left" | [[त्सेंग लुंग-हुई]] || align="left" | {{TPE}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[हरविंदर सिंह (आर्चर)|हरविंदर सिंह]] || align="left" | {{IND}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |} == संदर्भ == {{reflist}} 2n9apjo4c2t74bn69ggs7zu6msdfw6a 6447061 6447050 2025-07-01T09:12:06Z चाहर धर्मेंद्र 703114 6447061 wikitext text/x-wiki {{Infobox games | name = 2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप | logo =2025 Asian Para Archery Championships logo.jpg | host = {{flagicon|CHN}} [[बीजिंग]], [[चाइना]] | dates = 2–7 जुलाई 2025 | previous = [[2023 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप|2023]] | next = 2027 }} '''2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप''' 2 जुलाई से 7 जुलाई 2025 तक बीजिंग, चीन में आयोजित की गई हैं।<ref>{{Cite web |date=2023-11-05 |title=पूर्वावलोकन: एशियाई पैरा तीरंदाजी सितारे बीजिंग 2025 में महाद्वीपीय खिताब के लिए प्रयास करेंगे |url=https://www.worldarchery.sport/news/202042/preview-asian-archery-stars-go-continental-titles-beijing-2025 |access-date=2023-11-10 |website=विश्व तीरंदाजी |language=en}}</ref> ==परिणाम== ===रिकर्व - पुरुष व्यक्तिगत ओपन=== ;योग्यता {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;background-color:#eeffee" ! रैंक ! आर्चर ! राष्ट्रीयता ! 10 ! X ! कुल ! नोट |- | || align="left" | [[टीका राम घाले]] || align="left" | {{BHU}} | || || || |- | || align="left" | [[त्सेंग लुंग-हुई]] || align="left" | {{TPE}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[हरविंदर सिंह (आर्चर)|हरविंदर सिंह]] || align="left" | {{IND}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |} == संदर्भ == {{reflist}} ah8l40c4nqc4mv4v1ckewjy1g7ljzvl 6447127 6447061 2025-07-01T10:46:23Z Neeelzzz20 693319 /* रिकर्व - पुरुष व्यक्तिगत ओपन */ 6447127 wikitext text/x-wiki {{Infobox games | name = 2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप | logo =2025 Asian Para Archery Championships logo.jpg | host = {{flagicon|CHN}} [[बीजिंग]], [[चाइना]] | dates = 2–7 जुलाई 2025 | previous = [[2023 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप|2023]] | next = 2027 }} '''2025 एशियाई पैरा तीरंदाजी चैंपियनशिप''' 2 जुलाई से 7 जुलाई 2025 तक बीजिंग, चीन में आयोजित की गई हैं।<ref>{{Cite web |date=2023-11-05 |title=पूर्वावलोकन: एशियाई पैरा तीरंदाजी सितारे बीजिंग 2025 में महाद्वीपीय खिताब के लिए प्रयास करेंगे |url=https://www.worldarchery.sport/news/202042/preview-asian-archery-stars-go-continental-titles-beijing-2025 |access-date=2023-11-10 |website=विश्व तीरंदाजी |language=en}}</ref> ==परिणाम== ===रिकर्व - पुरुष व्यक्तिगत ओपन=== ;योग्यता {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;background-color:#eeffee" ! रैंक ! आर्चर ! राष्ट्रीयता ! 10 ! X ! कुल ! नोट |- | || align="left" | [[टीका राम घाले]] || align="left" | {{BHU}} | || || || |- | || align="left" | [[त्सेंग लुंग-हुई]] || align="left" | {{TPE}} | || || || |- | || align="left" | [[ली बिंग-यू]] || align="left" | {{TPE}} | || || || |- | || align="left" | [[विवेक चिकारा]] || align="left" | {{IND}} | || || || |- | || align="left" | [[हरविंदर सिंह (आर्चर)|हरविंदर सिंह]] || align="left" | {{IND}} | || || || |- | || align="left" | [[साहिल (आर्चर)|साहिल]] || align="left" | {{IND}} | || || || |- | || align="left" | [[खोलिदिन]] || align="left" | {{INA}} | || || || |- | || align="left" | [[एलेक्ज़ेंडर रयाबोव]] || align="left" | {{KAZ}} | || || || |- | || align="left" | [[कैराट सरकुलोव]] || align="left" | {{KAZ}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |- | || align="left" | [[ ]] || align="left" | {{flag|}} | || || || |} == संदर्भ == {{reflist}} 1muh884uaeaveqv3svtvnzgf03npmec सदस्य वार्ता:2433255Britt 3 1595084 6447033 2025-07-01T08:17:59Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447033 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=2433255Britt}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 08:17, 1 जुलाई 2025 (UTC) kea5w7re2vs5quq3yfj0b8dc8vhhqm2 सदस्य वार्ता:~2025-104860 3 1595085 6447040 2025-07-01T08:26:55Z चाहर धर्मेंद्र 703114 सूचना: [[:अंकित यादव]] को शीघ्र हटाने का नामांकन 6447040 wikitext text/x-wiki == [[:अंकित यादव|अंकित यादव]] पृष्ठ को [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#शीघ्र हटाना|शीघ्र हटाने]] का नामांकन == [[Image:Desc-i.svg|48px|left|alt=|link=]] नमस्कार, आपके द्वारा बनाए पृष्ठ [[:अंकित यादव|अंकित यादव]] को विकिपीडिया पर [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति|पृष्ठ हटाने की नीति]] के [[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#व2|मापदंड व2]] के&nbsp;अंतर्गत शीघ्र हटाने के लिये नामांकित किया गया है।<center>'''[[वि:पृष्ठ हटाने की नीति#व2|व2]]{{*}} परीक्षण पृष्ठ'''</center> इसमें वे पृष्ठ आते हैं जिन्हें परीक्षण के लिये बनाया गया है। यदि आपने यह पृष्ठ परीक्षण के लिये बनाया था तो उसके लिये [[वि:प्रयोगस्थल|प्रयोगस्थल]] का उपयोग करें। यदि आप विकिपीडिया पर हिन्दी टाइप करना सीखना चाहते हैं तो [[विकिपीडिया:देवनागरी में कैसे टंकण करें?|देवनागरी में कैसे टाइप करें]] पृष्ठ देखें। यदि यह पृष्ठ अभी हटाया नहीं गया है तो आप पृष्ठ में सुधार कर सकते हैं ताकि वह विकिपीडिया की नीतियों पर खरा उतरे। यदि आपको लगता है कि यह पृष्ठ इस मापदंड के अंतर्गत नहीं आता है तो आप पृष्ठ पर जाकर नामांकन टैग पर दिये हुए बटन पर क्लिक कर के इस नामांकन के विरोध का कारण बता सकते हैं। कृपया ध्यान रखें कि शीघ्र हटाने के नामांकन के पश्चात यदि पृष्ठ नीति अनुसार शीघ्र हटाने योग्य पाया जाता है तो उसे कभी भी हटाया जा सकता है।<br /><br /> <!-- Template:Db-csd-notice-custom --> <span style="color:orange;">☆★</span>[[सदस्य:चाहर धर्मेंद्र|<u><span style="color:Cyan;">चाहर धर्मेंद्र</span></u>]]<sup>[[सदस्य वार्ता:चाहर धर्मेंद्र|<small style="color:orange">--राम राम जी--</small>]]</sup> 08:26, 1 जुलाई 2025 (UTC) s1q6do4qlr7phdivlyvk7neybkx5izn भावना देहरिया 0 1595086 6447044 2025-07-01T08:45:38Z चाहर धर्मेंद्र 703114 एक भारतीय पर्वतारोही हैं 6447044 wikitext text/x-wiki {{Infobox mountaineer|name= भावना देहरिया |othername=|awards=देवी पुरस्कार|website=|parents=मुन्ना लाल डेहरिया (पिता), उमा देवी (माँ)|children=|domesticpartner=|spouse=माहिम मिश्रा<ref name=":1">{{Cite web|last=Jha|first=Sumit Kumar|date=2021-03-08|title=Meet Bhawna Dehariya, pregnant mountaineer & Everest climber looking to scale her next summit|url=https://newsmeter.in/nation/meet-bhawana-dehariya-pregnant-mountaineer-everest-climber-looking-to-scale-her-next-summit-675209|access-date=2021-04-16|website=newsmeter.in|language=en}}</ref> |yearsactive=|known for=माउंट एवरेस्ट शिखर|occupation=|nationality={{IND}}|restingplacecoordinates=|restingplace=|death_place=|death_date=|birth_place=ग्राम शेर, [[छिंदवाड़ा जिला|जिला छिंदवाड़ा]], [[मध्य प्रदेश]], [[भारत]]|birth_date={{Birth date and age|df=yes|1991|11|12}}|main_discipline=[[पर्वतारोही]]|image=Bhawna Dehariya Mount Everest Summit Photo.jpg|caption=|imagesize=|notable_ascents=[[मध्य प्रदेश]] की ओर से [[माउंट एवरेस्ट]] की चोटी पर पहुंचने वाली पहली महिला}} '''भावना देहरिया''' एक भारतीय [[पर्वतारोही]] हैं, जिनका जन्म 12 नवंबर 1991 को [[मध्य प्रदेश]] के [[छिंदवाड़ा ज़िला| छिंदवाड़ा जिले]] के एक छोटे से गाँव [[तामिया]] में हुआ था।<ref>{{cite news|date=29 June 2019|title=Megha Parmar, Bhawna Dehriya relive their death-defying journey from Madhya Pradesh to Mount Everest|language=en|work=[[India Today]]|url=https://www.indiatoday.in/mind-rocks-2019-indore/story/india-today-mind-rocks-indore-2019-megha-parmar-bhawna-dehriya-mount-everest-1558716-2019-06-29}}</ref> सीमित संसाधनों और ग्रामीण पृष्ठभूमि से आने वाली भावना ने अपने दृढ़ संकल्प और साहस से असंभव को संभव कर दिखाया। उन्होंने 22 मई 2019 को विश्व की सबसे ऊँची चोटी [[माउंट एवरेस्ट]] को फतह कर देश का नाम रोशन किया।<ref name="timesofindia">{{cite news|last1=Singh|first1=Ramendra|date=22 May 2019|title=Bhawna Dheriya becomes first woman from Madhya Pradesh to complete Mount Everest summit {{!}} Bhopal News - Times of India|language=en|work=[[The Times of India]]|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/bhopal/bhawna-dheriya-becomes-first-woman-from-madhya-pradesh-to-complete-mount-everest-summit/articleshow/69447396.cms}}</ref><ref>{{Cite web|last=|first=|date=12 March 2020|title=Dehariya scales Oz highest peak on Holi|url=https://www.dailypioneer.com/2020/state-editions/dehariya-scales-oz-highest-peak-on-holi.html|archive-url=|archive-date=|access-date=2020-09-13|website=The Pioneer (India)|language=en}}</ref> पर्वतारोहण के क्षेत्र में उनका योगदान यहीं नहीं रुका — उन्होंने 15 अगस्त 2020 को हिमालयन पर्वतारोहण संस्थान के साथ मिलकर भारतीय हिमालय को वैश्विक स्तर पर बढ़ावा देने हेतु एक विशेष पहल की, जिसके लिए उन्हें [[गिनीज़ वर्ल्ड रिकॉर्ड्स]] में भी दर्ज किया गया।<ref name=":0">{{Cite web|last=Singh|first=Ramendra|date=29 October 2020|title=MP climber Bhawna Dehariya makes it to the Guinness Book {{!}} Bhopal News - Times of India|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/bhopal/mp-climber-bhawna-makes-it-to-the-guinness-book/articleshow/78919190.cms|access-date=2021-04-16|website=[[The Times of India]]|language=en}}</ref> भावना देहरिया न सिर्फ एक साहसी [[पर्वतारोही]] हैं, बल्कि एक सामाजिक कार्यकर्ता भी हैं। वे राष्ट्रीय स्तर के सामाजिक संगठन जन परिषद की उपाध्यक्ष और ब्रांड एंबेसडर हैं।<ref name="dailypioneer">{{cite news|date=28 August 2020|title=Everest climber Bhawna Dehariya new vice president of Jan Parishad|language=en|work=The Pioneer (India)|url=https://www.dailypioneer.com/2020/state-editions/everest-climber-bhawna-dehariya-new-vice-president-of-jan-parishad.html}}</ref> इसके अलावा, महिला एवं बाल विकास विभाग ने उन्हें और उनकी बेटी सिद्धि मिश्रा को 'बेटी बचाओ, बेटी पढ़ाओ' अभियान के लिए ब्रांड एंबेसडर नियुक्त किया।<ref>{{cite news |title=Dehariya, daughter named brand ambassadors of Beti Bachao, Beti Padhao |url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/bhopal/bhawna-dehariya-and-daughter-named-brand-ambassadors-of-beti-bachao-beti-padhao/articleshow/112435286.cms |work=The Times of India |date=11 August 2024}}</ref> भावना की कहानी सिर्फ ऊँचाइयाँ छूने की नहीं है, बल्कि हर उस लड़की के लिए प्रेरणा है जो सीमित साधनों के बावजूद बड़े सपने देखने की हिम्मत रखती है। == सन्दर्भ == [[श्रेणी:जीवित लोग]] [[श्रेणी:1991 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:21वीं सदी की भारतीय महिलाएं]] [[श्रेणी:21वीं सदी की भारतीय हस्तियां]] 8vavruccmdjbzcluqjdkmulfvehz560 सदस्य वार्ता:Spctututudu 3 1595087 6447051 2025-07-01T08:50:37Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447051 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Spctututudu}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 08:50, 1 जुलाई 2025 (UTC) nentgzxi9nrnvdvsd8ecyvsm4l8y0qg सदस्य वार्ता:आज की शाम प्रकृति के नाम 3 1595089 6447054 2025-07-01T08:54:28Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447054 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=आज की शाम प्रकृति के नाम}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 08:54, 1 जुलाई 2025 (UTC) pyxmuv6p33yo8d2f63ncog9mr47pfzr जैवयांत्रिकी 0 1595091 6447059 2025-07-01T09:06:15Z Sadasyanam 873713 "[[:en:Special:Redirect/revision/1297038388|Biomechanics]]" पृष्ठ का अनुवाद करके निर्मित किया गया 6447059 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Giovanni_Borelli_-_lim_joints_(De_Motu_Animalium).jpg|दाएँ|अंगूठाकार|१७वीं शताब्दी में जैवयांत्रिकी के प्रारंभिक ग्रंथों में से एक जिओवानी अल्फोंसो बोरेली के "डे मोटु एनिमेलियम" (जीवजाल की गति पर) का मुखपृष्ठ। ]] '''जैवयांत्रिकी''' ([[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]: Biomechanics; बायोमैकेनिक्स) जैविक तंत्रों के यांत्रिक पहलुओं – समस्त [[जीव|जीवों]] से लेकर अंगों, [[कोशिका|कोशिकाओं]] एवं [[कोशिकांग|कोशिकांगों]] तक – की [[संरचना]], [[कार्यप्रणाली]] तथा [[गति]] का अध्ययन है,<ref>[[R. McNeill Alexander]] (2005) ''Mechanics of animal movement'', [[Current Biology]] Volume 15, Issue 16, 23 August 2005, Pages R616-R619. {{doi|10.1016/j.cub.2005.08.016}}</ref> जिसमें यांत्रिकी की विधियों का प्रयोग किया जाता है।<ref>{{cite journal|last1=Hatze|first1=Herbert|year=1974|title=The meaning of the term biomechanics|journal=Journal of Biomechanics|volume=7|issue=12|pages=189–190|doi=10.1016/0021-9290(74)90060-8|pmid=4837555}}</ref> यह [[जैवभौतिकी]] की एक शाखा है। == उपक्षेत्र == === जैवतरल यांत्रिकी === [[File:Redbloodcells.jpg|कड़ी=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Redbloodcells.jpg|दाएँ|अंगूठाकार|[[लाल रक्त कोशिका]]]] जैवतरल यांत्रिकी जैविक जीवों के भीतर या उनके चारों ओर गैसीय एवं द्रव तरलों के प्रवाह का अध्ययन है। मानव हृदय-रक्तवाहिका तंत्र में रक्त प्रवाह इसका एक सुविख्यात उदाहरण है। कुछ गणितीय परिस्थितियों में, [[रक्त-प्रवाह|रक्त प्रवाह]] को [[नेवियर-स्टोक्स समीकरण|नेवियर-स्टोक्स समीकरणों]] द्वारा प्रतिरूपित किया जा सकता है। शरीर के भीतर सम्पूर्ण रक्त एक असंपीड्य न्यूटनीय तरल माना जाता है। किन्तु धमनिकाओं में अग्रिम प्रवाह पर विचार करते समय यह मान्यता टूट जाती है। सूक्ष्म स्तर पर [[लाल रक्त कोशिका|लाल रक्त कोशिकाओं]] का व्यष्टिगत प्रभाव महत्त्वपूर्ण हो जाता है, और रक्त को अब सतत माध्यम के रूप में प्रतिरूपित नहीं किया जा सकता। जब रक्त वाहिका का व्यास लाल रक्त कोशिका के व्यास से मात्र कुछ अधिक होता है, तब फहराएस-लिंडक्विस्ट प्रभाव उत्पन्न होता है तथा भित्ति अपरूपण प्रतिबल में कमी आती है। परंतु जैसे ही रक्त वाहिका का व्यास और कम होता है, लाल रक्त कोशिकाओं को वाहिका से संकुचित होकर गुजरना पड़ता है (प्रायः एकल कतार में)। इस स्थिति में व्युत्क्रम फहराएस-लिंडक्विस्ट प्रभाव घटित होता है और भित्ति अपरूपण प्रतिबल बढ़ जाता है। गैसीय जैवतरल समस्याओं का एक उदाहरण मानव श्वसन है। सुधारित सूक्ष्मतरलिकी युक्तियों के अभिकल्प हेतु [[जैवप्रेरणा]] (बायोइन्स्पिरेशन) के लिए कीटों के श्वसन तंत्रों का भी अध्ययन किया जाता है।<ref>{{Cite journal|last=Aboelkassem|first=Yasser|year=2013|title=Selective pumping in a network: insect-style microscale flow transport|journal=Bioinspiration & Biomimetics|volume=8|issue=2|pages=026004|bibcode=2013BiBi....8b6004A|doi=10.1088/1748-3182/8/2/026004|pmid=23538838|s2cid=34495501}}</ref> == यह भी देखें == * [[जैवचिकित्सा इंजीनियरी]] * [[फोरेंसिक बायोमैकेनिक्स]] == संदर्भ == {{Reflist}} [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] 3g3gktveot3ybvbiq5onlimo6s3hw5j सदस्य वार्ता:VikashRaj2211 3 1595092 6447060 2025-07-01T09:07:31Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447060 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=VikashRaj2211}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 09:07, 1 जुलाई 2025 (UTC) oxcu0ijx8stp3tr6pi7beflyhcgalck सदस्य वार्ता:Mtark999X 3 1595093 6447062 2025-07-01T09:13:46Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447062 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Mtark999X}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 09:13, 1 जुलाई 2025 (UTC) pp81hyl8xbd61kfqqxn8rhms9cq9pn4 सदस्य वार्ता:Unmanaged2966 3 1595094 6447064 2025-07-01T09:17:34Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447064 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Unmanaged2966}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 09:17, 1 जुलाई 2025 (UTC) bstuuu4f8b1w99pzn9y6bi2l6bo97mv श्रमदक्षता-अनुकूल कुंजीपटल 0 1595095 6447071 2025-07-01T09:21:32Z Sadasyanam 873713 "[[:en:Special:Redirect/revision/1291895498|Ergonomic keyboard]]" पृष्ठ का अनुवाद करके निर्मित किया गया 6447071 wikitext text/x-wiki [[चित्र:My_keyboard.jpg|अंगूठाकार|एक श्रमदक्षता-अनुकूल कुंजीपटल]] एक '''श्रमदक्षता-अनुकूल कुंजीपटल''' ([[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]: Ergonomic keyboard; एर्गोनोमिक कीबोर्ड) वह [[कुञ्जीपटल|कंप्युटर कुंजीपटल]] है जिसे पेशीय तनाव, थकान तथा अन्य समस्याओं को न्यूनतम करने हेतु श्रमदक्षता सिद्धांतों के अनुरूप अभिकल्पित किया गया है।<ref name="Healthy">{{Cite web|url=http://www.canada.com/ottawacitizen/story.html?id=a9e08095-6fc2-45bb-954f-1c4ccd738f1f&k=0|title=Blueprint for a healthy workstation|last=Michelle Manalo|date=April 5, 2007|publisher=The Calgary Herald|archive-url=https://web.archive.org/web/20071119005042/http://www.canada.com/ottawacitizen/story.html?id=a9e08095-6fc2-45bb-954f-1c4ccd738f1f&k=0|archive-date=2007-11-19|access-date=2007-04-20}}</ref> == विशेषताएँ == सामान्य [[क्वर्टी]] (QWERTY) कुंजीपटल विन्यास का श्रेय सी॰ लैथम शोल्स द्वारा १८७८ में पेटेंट यांत्रिक [[टाइपराइटर]] को जाता है।<ref>{{cite news|url=https://www.smithsonianmag.com/arts-culture/fact-of-fiction-the-legend-of-the-qwerty-keyboard-49863249/|title=Fact or Fiction? The Legend of the QWERTY Keyboard|author=Stamp, Jimmy|date=May 3, 2013|work=Smithsonian Magazine|access-date=13 October 2022}}</ref> अनुसंधान सूचित करते हैं कि इस विन्यास पर तार संचालकों का प्रभाव रहा होगा। पंक्तियों के बीच स्तंभों का ऑफसेट प्रत्येक कुंजी एवं टाइपराइटर की आंतरिक यांत्रिकी के बीच भौतिक संयोजन हेतु बनाया गया था। जब टाइपिंग कार्य विद्युत् (मोटरयुक्त) टाइपराइटरों और तत्पश्चात् संगणकों में स्थानांतरित हुआ, तो प्रशिक्षित उपयोक्ताओं के संक्रमण को सुगम बनाने हेतु यह विन्यास बनाए रखा गया। किंतु इस पारंपरिक यांत्रिक विन्यास में अनेक विशिष्टताएँ हैं (जैसे स्टैगर्ड स्तंभ विन्यास), जो उपयोक्ता को असुविधाजनक, पुनरावृत्त गतियों एवं मुद्राओं में बाध्य कर सकता है। कम से कम १९२६ से अनेक संभावित समाधान प्रस्तावित किए गए हैं। सारतः, श्रमदक्षता-अनुकूल कुंजीपटल उपयोक्ताओं की कलाइयों में असुविधा तथा अनावश्यक अंगुली गतियों को न्यूनतम करने हेतु कुंजियों के पुनर्विन्यास या पुनःस्थितीकरण द्वारा निर्मित किए जाते हैं। उदाहरणार्थ, एक पारंपरिक कुंजीपटल पर टाइपिंग उपयोक्ता को कंधोत्थान, कलाई की उल्नर विचलन एवं शिरोघूर्णन में बाध्य कर सकती है।<ref name="Rempel2">{{Cite journal|last=Rempel|first=David|date=2008-06-01|title=The Split Keyboard: An Ergonomics Success Story|url=https://doi.org/10.1518/001872008X312215|journal=Human Factors|language=en|volume=50|issue=3|pages=385–392|doi=10.1518/001872008X312215|issn=0018-7208|pmid=18689043|s2cid=7047046|url-access=subscription}} [http://xahlee.info/kbd/i2/split_keyboard__david_Rempel_2008_HF.pdf Alternative link]</ref> भौतिक श्रमदक्षता के सिद्धांतों के अनुसार सर्वाधिक विश्रांत टाइपिंग मुद्रा वह है जिसमें उपयोक्ता की प्रकोष्ठियाँ भूमि के समानांतर हों तथा कलाइयाँ सीधी रहें। इस मुद्रा हेतु क्लोकेनबर्ग ने १९२६ में एक अध्ययन प्रकाशित किया जिसमें सुझाव दिया गया कि द्वि-हस्त टाइपिस्टों हेतु प्राथमिक कुंजी समूहों को वाम एवं दक्षिण भागों में विभाजित किया जाए जो परस्पर कोण पर सेट हों, जिससे कलाइयाँ सीधी रह सकें।<ref name="Rempel3">{{Cite journal|last=Rempel|first=David|date=2008-06-01|title=The Split Keyboard: An Ergonomics Success Story|url=https://doi.org/10.1518/001872008X312215|journal=Human Factors|language=en|volume=50|issue=3|pages=385–392|doi=10.1518/001872008X312215|issn=0018-7208|pmid=18689043|s2cid=7047046|url-access=subscription}} [http://xahlee.info/kbd/i2/split_keyboard__david_Rempel_2008_HF.pdf Alternative link]</ref> १९७२ में क्रोमर द्वारा प्रकाशित एक विस्तृत अध्ययन में समायोज्य विभाजित कुंजीपटल द्वारा उपयोक्ता के पीड़ा में कमी का सुझाव दिया गया।<ref>{{cite journal|author=Kroemer, K.H. Berhard|date=February 1972|title=Human engineering the keyboard|journal=Human Factors|publisher=Human Factors Society|volume=14|pages=51–63|doi=10.1177/001872087201400110|pmid=5049062|s2cid=33018096|number=1}}</ref> १९७० के दशक में प्रकाशित अनेक अध्ययनों ने संकेत दिया कि आँकड़ा प्रविष्टि परिचालक कंकाल-पेशीय चोटों के जोखिम में थे।<ref>{{Cite journal|last=Kroemer, K.H. Berhard|date=February 1972|title=Human engineering the keyboard|journal=Human Factors|publisher=Human Factors Society|volume=14|pages=51–63|doi=10.1177/001872087201400110|pmid=5049062|s2cid=33018096}}</ref><ref name="Rempel">{{Cite journal|last=Rempel|first=David|date=2008-06-01|title=The Split Keyboard: An Ergonomics Success Story|url=https://doi.org/10.1518/001872008X312215|journal=Human Factors|language=en|volume=50|issue=3|pages=385–392|doi=10.1518/001872008X312215|issn=0018-7208|pmid=18689043|s2cid=7047046|url-access=subscription}} [http://xahlee.info/kbd/i2/split_keyboard__david_Rempel_2008_HF.pdf Alternative link]</ref>{{Rp|387}} === विभाजित कुंजी समूह === <gallery mode="packed" heights="150px" widths="300px"> चित्र:Apple_Adjustable_Keyboard.jpg|ऐप्पल समायोज्य कुंजीपटल (१९९२) अक्षरांकीय कुंजियों को दो भागों में विभाजित करता है तथा इन भागों के बीच समायोज्य उद्घाटन कोण प्रस्तुत करता है। चित्र:ErgoLogicFlexProKB2652.jpg|कीट्रॉनिक फ्लेक्सप्रो एवं ओईएम एर्गोलॉजिक (१९९३) समायोज्य विभाजित कुंजीपटल हैं जो उद्घाटन एवं तंत्रण कोणों में परिवर्तन की क्षमता प्रदर्शित करते हैं। चित्र:MicrosoftNaturalKeyboardGen1.jpg|. [[माइक्रोसॉफ़्ट|माइक्रोसॉफ्ट]] प्राकृतिक कुंजीपटल (१९९४) एक स्थिर विभाजित विन्यास (फिक्स्ड स्प्लिट डिज़ाइन) युक्त कुंजीपटल है। चित्र:IBM_Adjustable_Keyboard.jpg|[[आईबीएम]] समायोज्य कुंजीपटल (मॉडल एम१५, १९९४) में गोलक संधि (बॉल जॉइंट) व्यवस्था है जो उद्घाटन एवं तंत्रण कोणों के नियंत्रण हेतु समर्थन करती है। चित्र:New_ergonimic_keyboard_&_mouse.jpg|गोल्डटच (१९९७) समायोज्य विभाजित कुंजीपटल भी उद्घाटन कोण समायोजन हेतु गोलक संधि तंत्र का उपयोग करता है। चित्र:Kinesis_Freestyle_Edge_KB950.jpg|काइनेसिस फ्रीस्टाइल (२००७) समायोज्य कुंजीपटल दो स्वतंत्र कुंजी मॉड्यूल से युक्त है जो एक केबल द्वारा जुड़े होते हैं; यह उद्घाटन कोण एवं दूरी में लचीलापन प्रदान करता है तथा तंत्रण कोण समायोजन हेतु अतिरिक्त सहायक उपकरणों का उपयोग करता है। चित्र:Roger's_crazy_new_keyboard.jpg|सेफटाइप कुंजीपटल एक स्थिर विभाजित विन्यास प्रस्तुत करता है जिसमें ९०° तंत्रण कोण निहित है। </gallery> == संदर्भ == {{Reflist}} [[श्रेणी:संगणक निवेश यंत्र]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] g3lccpq49j1k0n39qxymf2nk4kkegd8 सदस्य वार्ता:~2025-89784 3 1595096 6447073 2025-07-01T09:22:48Z ~2025-89784 875494 Stop changing the edit 6447073 wikitext text/x-wiki Stop changing the edit gu7tpco7dk89ynxo3c7ir71c5156xr9 सदस्य वार्ता:Rajni Singh Kushwaha 3 1595097 6447081 2025-07-01T09:27:38Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447081 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Rajni Singh Kushwaha}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 09:27, 1 जुलाई 2025 (UTC) acuxzqomofrze4zbc8kjv9yrtwiyq7r सदस्य वार्ता:Amrit20085 3 1595098 6447084 2025-07-01T09:31:03Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447084 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Amrit20085}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 09:31, 1 जुलाई 2025 (UTC) etpqu6wsu6erfqdko6b32t79a6wejrr अन्योन्यक्रिया अभिकल्प 0 1595099 6447087 2025-07-01T09:34:14Z Sadasyanam 873713 "[[:en:Special:Redirect/revision/1286935497|Interaction design]]" पृष्ठ का अनुवाद करके निर्मित किया गया 6447087 wikitext text/x-wiki '''अन्योन्यक्रिया अभिकल्प''' ([[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]: Interaction Design, इंटरैक्शन डिज़ाइन; जिसे संक्षेप में '''IxD''' कहा जाता है), "संवादात्मक डिजिटल उत्पादों, पर्यावरणों, प्रणालियों तथा सेवाओं के अभिकल्प की प्रक्रिया है।"<ref name="AboutFace32">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=0gdRAAAAMAAJ|title=About Face 3: The Essentials of Interaction Design|last1=Cooper|first1=Alan|last2=Reimann|first2=Kaye|last3=Keezer|first3=Leiben|publisher=[[John Wiley & Sons|Wiley]]|year=2007|isbn=978-0-470-08411-3|location=[[Indianapolis|Indianapolis, Indiana]]|author-link=Alan Cooper (software designer)|access-date=18 July 2011}}</ref> अन्य डिज़ाइन क्षेत्रों की भाँति रूप में रुचि रखते हुए भी, इसका मुख्य केन्द्रबिंदु व्यवहार पर है।<ref name="AboutFace33">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=0gdRAAAAMAAJ|title=About Face 3: The Essentials of Interaction Design|last1=Cooper|first1=Alan|last2=Reimann|first2=Kaye|last3=Keezer|first3=Leiben|publisher=[[John Wiley & Sons|Wiley]]|year=2007|isbn=978-0-470-08411-3|location=[[Indianapolis|Indianapolis, Indiana]]|author-link=Alan Cooper (software designer)|access-date=18 July 2011}}</ref> यह विधा वस्तुओं की वर्तमान स्थिति के विश्लेषण के बजाय उनके संभावित रूपों का समन्वित रूप से निर्माण करती है। यही तत्व अन्योन्यक्रिया अभिकल्प को विज्ञान या अभियांत्रिकी के स्थान पर एक अभिकल्प क्षेत्र के रूप में परिभाषित करता है।<ref name="AboutFace3">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=0gdRAAAAMAAJ|title=About Face 3: The Essentials of Interaction Design|last=Cooper|first=Alan|last2=Reimann|first2=Kaye|last3=Keezer|first3=Leiben|publisher=[[John Wiley & Sons|Wiley]]|year=2007|isbn=978-0-470-08411-3|location=[[Indianapolis|Indianapolis, Indiana]]|author-link=Alan Cooper (software designer)|access-date=18 July 2011}}</ref> अन्योन्यक्रिया अभिकल्प उपयोक्ताओं की आवश्यकताओं एवं प्राथमिकताओं के अनुकूलित अभिकल्प निर्माण हेतु [[मनोविज्ञान]], [[मानव-संगणक अन्योन्यक्रिया]] (HCI), [[सूचना स्थापत्य]] तथा उपयोक्ता अनुसंधान जैसे विविध क्षेत्रों से सिद्धांत ग्रहण करती है। इसमें तीन प्रमुख चरण सम्मिलित हैं: १. उत्पाद के प्रयोग का संदर्भ समझना, २. उपयोक्ता लक्ष्यों एवं व्यवहारों की पहचान करना, ३. उपयोक्ता की अपेक्षाओं के प्रति संवेदी अभिकल्प समाधान विकसित करना। जहाँ [[सॉफ्टवेयर अभियांत्रिकी]] जैसे विषय प्रौद्योगिकी हितधारकों के लिए अभिकल्प पर केन्द्रित हैं, वहीं अन्योन्यक्रिया अभिकल्प प्रासंगिक तकनीकी या व्यावसायिक बाध्यताओं के अंतर्गत उपयोक्ताओं के अनुभव का अनुकूलन करने पर केन्द्रित है।<ref name="AboutFace3">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=0gdRAAAAMAAJ|title=About Face 3: The Essentials of Interaction Design|last=Cooper|first=Alan|last2=Reimann|first2=Kaye|last3=Keezer|first3=Leiben|publisher=[[John Wiley & Sons|Wiley]]|year=2007|isbn=978-0-470-08411-3|location=[[Indianapolis|Indianapolis, Indiana]]|author-link=Alan Cooper (software designer)|access-date=18 July 2011}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFCooperReimannKeezer2007">[[Alan Cooper (software designer)|Cooper, Alan]]; Reimann, Kaye; Keezer, Leiben (2007). [https://books.google.com/books?id=0gdRAAAAMAAJ ''About Face 3: The Essentials of Interaction Design'']. [[इंडियानापोलिस|Indianapolis, Indiana]]: [[John Wiley & Sons|Wiley]]. [[अंतर्राष्ट्रीय मानक पुस्तक संख्या|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-0-470-08411-3|<bdi>978-0-470-08411-3</bdi>]]<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">18 July</span> 2011</span>.</cite></ref>{{Rp|xviii}} == संदर्भ == {{Reflist|30em}} [[श्रेणी:डिज़ाइन]] [[श्रेणी:मानव-कम्प्यूटर अंतर्क्रिया]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] rlnxv7fqyknkmr7turyh7jm48axkucp सदस्य वार्ता:Hem kumar goutam 3 1595100 6447088 2025-07-01T09:35:27Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447088 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Hem kumar goutam}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 09:35, 1 जुलाई 2025 (UTC) nhiogx4wiwzdehn0kdc7f34hygi8kof सदस्य वार्ता:2433005KRohit 3 1595101 6447089 2025-07-01T09:38:02Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447089 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=2433005KRohit}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 09:38, 1 जुलाई 2025 (UTC) dbn4d7r64auepetj8urrjw1s7ih6cdu सदस्य वार्ता:2433005KRohitNayanNaidu 3 1595102 6447090 2025-07-01T09:39:16Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447090 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=2433005KRohitNayanNaidu}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 09:39, 1 जुलाई 2025 (UTC) i6zoyi03noymkem00pkps2tpu9k3jdc उपयोक्ता अनुभव 0 1595103 6447091 2025-07-01T09:42:51Z Sadasyanam 873713 "[[:en:Special:Redirect/revision/1293604240|User experience]]" पृष्ठ का अनुवाद करके निर्मित किया गया 6447091 wikitext text/x-wiki '''उपयोक्ता अनुभव''' ([[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]: User experience, यूजर एक्सपीरियंस; या UX/यूएक्स) किसी [[उत्पाद]], [[तंत्र]] या [[सेवा]] के साथ उपयोक्ता की सहभागिता एवं उसके अनुभवों को कहते हैं।<ref>{{cite web|url=https://www.nngroup.com/articles/definition-user-experience/|title=The Definition of User Experience (UX)|last1=Don|first1=Norman|last2=Jakob|first2=Nielsen|website=[[Nielsen Norman Group]]|access-date=2 March 2021}}</ref> इसमें किसी व्यक्ति की [[उपयोगिता]], सुगमता तथा [[दक्षता]] के प्रति धारणाएँ सम्मिलित होती हैं। अधिकांश कंपनियों, डिज़ाइनरों तथा रचनाकारों के लिए उत्पादों के निर्माण एवं परिष्कार के दौरान उपयोक्ता अनुभव में सुधार करना महत्वपूर्ण है, क्योंकि नकारात्मक उपयोक्ता अनुभव उत्पाद के उपयोग को घटा सकता है और इस प्रकार किसी भी वांछित सकारात्मक प्रभाव को कम कर सकता है। इसके विपरीत, मुख्य उद्देश्य के रूप में लाभप्रदता की ओर डिज़ाइन करना प्रायः नैतिक उपयोक्ता अनुभव लक्ष्यों से टकराता है और यहाँ तक कि नुक़सान भी पहुँचाता है। उपयोक्ता अनुभव व्यक्तिपरक होता है। हालाँकि, वे गुण जो उपयोक्ता अनुभव का निर्माण करते हैं, वस्तुनिष्ठ होते हैं। == संदर्भ == {{Reflist|30em}} [[श्रेणी:यूज़र इंटरफ़ेस]] [[श्रेणी:मानव-कम्प्यूटर अंतर्क्रिया]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] 8w0aayexu0eg778lxkvpxrc676hzofe सदस्य वार्ता:Jalajbansal1 3 1595104 6447094 2025-07-01T09:46:27Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447094 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Jalajbansal1}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 09:46, 1 जुलाई 2025 (UTC) kqn8nghx7lnl7upxl1aedytac7xp4fd टीबैगिंग 0 1595105 6447099 2025-07-01T09:59:15Z Sadasyanam 873713 "[[:en:Special:Redirect/revision/1297759000|Teabagging]]" पृष्ठ का अनुवाद करके निर्मित किया गया 6447099 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Wiki-oral-scrotum.png|अंगूठाकार|टीबैगिंग में भाग लेने वाली एक महिला और पुरुष]] '''टीबैगिंग''' ([[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]: Teabagging) एक [[अपशब्द]] है जो एक [[मानव कामुक क्रिया|यौन क्रिया]] के लिए प्रयुक्त होता है, जिसमें एक यौन साथी के मुख में, या किसी अन्य व्यक्ति के चेहरे या सिर पर [[वृषण]] कोटर (अंडकोष) को यौन सुख के लिए या कभी-कभी हास्य के उद्देश्य से रखा जाता है। जब यह क्रिया बार-बार अंदर-बाहर की गति में की जाती है, तो इसका नामकरण [[चाय]] बनाते समय गर्म पानी की प्याली में चाय की पत्ती डुबाने की क्रिया से मिलती-जुलती आकृति के आधार पर हुआ है। एक अप्रवेशी यौन क्रिया के रूप में, यह स्वयं के आनंद के लिए या पूर्वरति के तौर पर की जा सकती है। == मुखमैथुन के साथ संबंध == [[शिश्न]] के साथ-साथ, [[अंडकोष]] भी [[संवेदक प्रक्रमण|संवेदनशील]] होता है और इसे एक [[कामोद्दीपक क्षेत्र]] माना जाता है। यह विभिन्न स्तरों की उत्तेजना को मुख मैथुन का अभिन्न अंग बनाता है। और हालाँकि कुछ लोग इस उत्तेजना का आनंद ले सकते हैं, परंतु हर कोई इस पर प्रतिक्रिया नहीं देता।<ref name="Lip Service2">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=htH8JeSH9XwC&q=tea+bagging&pg=PA142|title=Lip Service: A His and Hers Guide to the Art of Oral Sex & Seduction|last1=MacLeod|first1=Debra|last2=MacLeod|first2=Don|publisher=Penguin Group|year=2009|isbn=978-1-58542-696-6|pages=141–142}}</ref> यौन विशेषज्ञों ने विभिन्न तकनीकों का सुझाव दिया है जिनका प्रदर्शनकर्ता अपने साथी के आनंद को बढ़ाने के लिए [[फेलाशियो]] के दौरान उपयोग कर सकता है। इनमें अंडकोष को धीरे से चूसना और खींचना तथा अपने दाँतों से न्यूनतम संपर्क सुनिश्चित करने के लिए होंठों का उपयोग करना शामिल है।<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=_LIEYGxBZdgC&q=teabagging&pg=PA94|title=Sex Tips for Gay Guys|last=Anderson|first=Dan|publisher=Macmillan|year=2002|isbn=978-0-312-28873-0|edition=reprint, illustrated|page=94}}</ref> इसे कामोद्दीपन या सुरक्षित यौन संबंध के एक रूप के तौर पर भी सुझाया गया है।<ref>{{cite web|url=http://www.askmen.com/dating/love_tip_250/275_love_tip.html|title=5 Fun Foreplay Positions|publisher=[[AskMen.com]]|access-date=24 March 2010}}</ref> इससे एचआईवी ([[एड्स]]) सहित अनेक रोगों के संचरण का जोखिम कम होता है।<ref>{{Cite web|url=http://www.thebody.com/Forums/AIDS/SafeSex/Q186321.html|title=Teabagging special...|last=Frascino|first=Bob|date=August 11, 2007|website=TheBody|access-date=4 June 2014}}</ref> इसकी प्रमुखता में वृद्धि का श्रेय वर्ष १९९८ की फिल्म ''पेकर'' में इसके चित्रण को दिया जाता है, जिसका निर्देशन जॉन वाटर्स ने किया था।<ref name="Baker 20042">{{cite book|url=https://archive.org/details/fantabulosadicti0000bake|title=Fantabulosa: The Dictionary of Polari and Gay Slang|last=Baker|first=Paul|publisher=Continuum International Publishing Group|year=2004|isbn=978-0-8264-7343-1|edition=reprint|page=201|url-access=registration}}</ref> तब से यह जोड़ों के बीच इतना लोकप्रिय हो गया है कि टेलीविज़न शृंखला ''[[सेक्स एंड द सिटी]]'' के एक प्रकरण के दौरान इस पर चर्चा हुई।<ref name="bedside">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=q8qtd61hoB8C&q=The+Bedside+Orgasm+Book:+365+Days+of+Sexual+Ecstasy+teabagging&pg=PA293|title=The Bedside Orgasm Book: 365 Days of Sexual Ecstasy|last=Gentry|first=Cynthia W.|publisher=Fair Winds|year=2005|isbn=1-59233-101-7|page=293}}</ref> [[सम्भोग]] एवं [[आभ्यंतर सम्बंध|संबंध]] विशेषज्ञों के पास इस क्रिया के क्रियान्वयन को लेकर विभिन्न परिभाषाएँ हैं। पत्रकार डैन सैवेज के अनुसार, जिस व्यक्ति के अंडकोष को उत्तेजित किया जा रहा है, उसे "टीबैगर" कहा जाता है और जो उत्तेजना दे रहा है, वह "टीबैगी" है: "एक टीबैगर थैली डुबोता है; एक टीबैगी डुबाई गई थैली प्राप्त करता है।"<ref>{{cite news|url=http://www.thestranger.com/seattle/SavageLove?oid=1473684|title=Savage Love|last=Savage|first=Dan|date=April 23, 2009|work=[[The Stranger (newspaper)|The Stranger]]|access-date=April 19, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100419114238/http://www.thestranger.com/seattle/SavageLove?oid=1473684|archive-date=April 19, 2010}}</ref> कुछ लोग इस क्रिया को अंडकोष से जुड़े [[फेलाशियो]] के रूप में सरल मानते हैं।<ref name="Paget2">{{cite book|url=https://archive.org/details/howtobegreatlove00page|title=How to be a great lover: girlfriend-to-girlfriend totally explicit techniques that will blow his mind|last=Paget|first=Lou|publisher=Random House|year=1999|isbn=978-0-7679-0287-8|pages=[https://archive.org/details/howtobegreatlove00page/page/148 148], 151|url-access=registration}}</ref> अन्य लोग इस [[यौन आसनों की सूची|स्थिति]] में पुरुष द्वारा अपने पीठ के बल लेटे साथी के ऊपर बैठने को शामिल मानते हैं, जबकि अंडकोष को बार-बार मुँह में उठाया और उतारा जाता है। क्या चाटना और [[शारीरिक अंतरंगता|दुलारना]] टीबैगिंग माना जाए, इस पर ''द हॉवर्ड स्टर्न शो'' पर कभी बहस हुई थी। == संदर्भ == {{Reflist}} [[श्रेणी:यौन व्यवहार]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] mkdazwn8z4wxlo6h8uho1oj1xzvkgr3 6447102 6447099 2025-07-01T10:10:13Z Sadasyanam 873713 6447102 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Wiki-oral-scrotum.png|अंगूठाकार|टीबैगिंग में भाग लेने वाली एक महिला और पुरुष]] '''टीबैगिंग''' ([[अंग्रेज़ी भाषा|अंग्रेज़ी]]: Teabagging) एक [[अपशब्द]] है जो एक [[मानव कामुक क्रिया|यौन क्रिया]] के लिए प्रयुक्त होता है, जिसमें एक यौन साथी के मुख में, या किसी अन्य व्यक्ति के चेहरे या सिर पर [[वृषण]] कोटर (अंडकोष) को यौन सुख के लिए या कभी-कभी हास्य के उद्देश्य से रखा जाता है। जब यह क्रिया बार-बार अंदर-बाहर की गति में की जाती है, तो इसका नामकरण [[चाय]] बनाते समय गर्म पानी की प्याली में चाय की पत्ती डुबाने की क्रिया से मिलती-जुलती आकृति के आधार पर हुआ है। एक अप्रवेशी यौन क्रिया के रूप में, यह स्वयं के आनंद के लिए या पूर्वरति के तौर पर की जा सकती है। == मुखमैथुन के साथ संबंध == [[शिश्न]] के साथ-साथ, [[अंडकोष]] भी [[संवेदक प्रक्रमण|संवेदनशील]] होता है और इसे एक [[कामोद्दीपक क्षेत्र]] माना जाता है। यह विभिन्न स्तरों की उत्तेजना को मुख मैथुन का अभिन्न अंग बनाता है। और हालाँकि कुछ लोग इस उत्तेजना का आनंद ले सकते हैं, परंतु हर कोई इस पर प्रतिक्रिया नहीं देता।<ref name="Lip Service2">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=htH8JeSH9XwC&q=tea+bagging&pg=PA142|title=Lip Service: A His and Hers Guide to the Art of Oral Sex & Seduction|last1=MacLeod|first1=Debra|last2=MacLeod|first2=Don|publisher=Penguin Group|year=2009|isbn=978-1-58542-696-6|pages=141–142}}</ref> यौन विशेषज्ञों ने विभिन्न तकनीकों का सुझाव दिया है जिनका प्रदर्शनकर्ता अपने साथी के आनंद को बढ़ाने के लिए [[फेलाशियो]] के दौरान उपयोग कर सकता है। इनमें अंडकोष को धीरे से चूसना और खींचना तथा अपने दाँतों से न्यूनतम संपर्क सुनिश्चित करने के लिए होंठों का उपयोग करना शामिल है।<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=_LIEYGxBZdgC&q=teabagging&pg=PA94|title=Sex Tips for Gay Guys|last=Anderson|first=Dan|publisher=Macmillan|year=2002|isbn=978-0-312-28873-0|edition=reprint, illustrated|page=94}}</ref> इसे कामोद्दीपन या सुरक्षित यौन संबंध के एक रूप के तौर पर भी सुझाया गया है।<ref>{{cite web|url=http://www.askmen.com/dating/love_tip_250/275_love_tip.html|title=5 Fun Foreplay Positions|publisher=[[AskMen.com]]|access-date=24 March 2010}}</ref> इससे एचआईवी ([[एड्स]]) सहित अनेक रोगों के संचरण का जोखिम कम होता है।<ref>{{Cite web|url=http://www.thebody.com/Forums/AIDS/SafeSex/Q186321.html|title=Teabagging special...|last=Frascino|first=Bob|date=August 11, 2007|website=TheBody|access-date=4 June 2014}}</ref> इसकी प्रमुखता में वृद्धि का श्रेय वर्ष १९९८ की फिल्म ''पेकर'' में इसके चित्रण को दिया जाता है, जिसका निर्देशन जॉन वाटर्स ने किया था।<ref name="Baker 20042">{{cite book|url=https://archive.org/details/fantabulosadicti0000bake|title=Fantabulosa: The Dictionary of Polari and Gay Slang|last=Baker|first=Paul|publisher=Continuum International Publishing Group|year=2004|isbn=978-0-8264-7343-1|edition=reprint|page=201|url-access=registration}}</ref> तब से यह जोड़ों के बीच इतना लोकप्रिय हो गया है कि टेलीविज़न शृंखला ''[[सेक्स एंड द सिटी]]'' के एक प्रकरण के दौरान इस पर चर्चा हुई।<ref name="bedside">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=q8qtd61hoB8C&q=The+Bedside+Orgasm+Book:+365+Days+of+Sexual+Ecstasy+teabagging&pg=PA293|title=The Bedside Orgasm Book: 365 Days of Sexual Ecstasy|last=Gentry|first=Cynthia W.|publisher=Fair Winds|year=2005|isbn=1-59233-101-7|page=293}}</ref> [[सम्भोग]] एवं [[आभ्यंतर सम्बंध|संबंध]] विशेषज्ञों के पास इस क्रिया के क्रियान्वयन को लेकर विभिन्न परिभाषाएँ हैं। पत्रकार डैन सैवेज के अनुसार, जिस व्यक्ति के अंडकोष को उत्तेजित किया जा रहा है, उसे "टीबैगर" कहा जाता है और जो उत्तेजना दे रहा है, वह "टीबैगी" है: "एक टीबैगर थैली डुबोता है; एक टीबैगी डुबाई गई थैली प्राप्त करता है।"<ref>{{cite news|url=http://www.thestranger.com/seattle/SavageLove?oid=1473684|title=Savage Love|last=Savage|first=Dan|date=April 23, 2009|work=[[The Stranger (newspaper)|The Stranger]]|access-date=April 19, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100419114238/http://www.thestranger.com/seattle/SavageLove?oid=1473684|archive-date=April 19, 2010}}</ref> कुछ लोग इस क्रिया को अंडकोष से जुड़े [[फेलाशियो]] के रूप में सरल मानते हैं।<ref name="Paget2">{{cite book|url=https://archive.org/details/howtobegreatlove00page|title=How to be a great lover: girlfriend-to-girlfriend totally explicit techniques that will blow his mind|last=Paget|first=Lou|publisher=Random House|year=1999|isbn=978-0-7679-0287-8|pages=[https://archive.org/details/howtobegreatlove00page/page/148 148], 151|url-access=registration}}</ref> अन्य लोग इस [[यौन आसनों की सूची|स्थिति]] में पुरुष द्वारा अपने पीठ के बल लेटे साथी के ऊपर बैठने को शामिल मानते हैं, जबकि अंडकोष को बार-बार मुँह में उठाया और उतारा जाता है। क्या चाटना और [[शारीरिक अंतरंगता|दुलारना]] टीबैगिंग माना जाए, इस पर ''द हॉवर्ड स्टर्न शो'' पर कभी बहस हुई थी। == यह भी देखें == * [[कांचो]] == संदर्भ == {{Reflist}} [[श्रेणी:यौन व्यवहार]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] diisahybpa9dksyxhizhmws9g295x25 कांचो 0 1595106 6447101 2025-07-01T10:09:22Z Sadasyanam 873713 "[[:en:Special:Redirect/revision/1295422021|Kanchō]]" पृष्ठ का अनुवाद करके निर्मित किया गया 6447101 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Kancho_2021-08-20.jpg|अंगूठाकार|कांचो कैसे किया जाता है का चित्रण]] '''कांचो''' ([[जापानी भाषा|जापानी]]: カンチョー, Kanchō) एक शरारत है जिसमें हाथों को उँगली वाली बंदूक के आकार में जोड़कर, अक्सर "कान-चो!" कहते हुए, किसी असंदिग्ध व्यक्ति की [[गुदा]] में प्रहार किया जाता है। यह [[जापान]] जैसे [[पूर्वी एशिया|पूर्वी एशियाई]] देशों में एक आम शरारत है। [[कोरिया]] में इसे '''त्तोंगचिम''' ([[कोरियाई भाषा|कोरियाई]]: 똥침, ttongchim) कहा जाता है, और [[चीनी जनवादी गणराज्य|चीन]] में इसे '''चिअननिअन शा''' ([[चीनी भाषा|चीनी]]: 千年殺, qiānnián shā) कहते हैं। "कांचो" शब्द जापानी शब्द एनीमा (浣腸 - कांचो) के अपभ्रंश रूप से लिया गया है। सामान्य प्रथा के अनुसार, इस शब्द को अपने अपभ्रंश अर्थ में प्रायः [[काताकाना|जापानी काताकाना लिपि]] (カンチョー) में लिखा जाता है और चिकित्सकीय अर्थ में एनीमा के लिए कांजी (浣腸) में लिखा जाता है। == संदर्भ == {{Reflist}} [[श्रेणी:दादागिरी]] [[श्रेणी:गुदा]] [[श्रेणी:जापानी भाषा पाठ वाले लेख]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] qg24ebs9atn5mqxuter61lxhbn1b02m विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/आखाँइन जातरा 4 1595107 6447104 2025-07-01T10:15:40Z Sanjeev bot 127039 बॉट: हहेच चर्चा पृष्ठ निर्मित किया गया। 6447104 wikitext text/x-wiki === [[:आखाँइन जातरा]] === {{हहेच श्रेणीकरण|वर्तमान=हाँ|प्रकार=लेख|तिथि=जुलाई 2025}} :{{la|1=आखाँइन जातरा}} :{{गूगल|खोज|समाचार|पुस्तक|विद्वान|आखाँइन जातरा -विकिपीडिया -wikipedia}} नामांकन के लिये कारण: उल्लेखनीय नहीं।[[सदस्य:Sanjeev bot|Sanjeev bot]] ([[सदस्य वार्ता:Sanjeev bot|वार्ता]]) 10:15, 1 जुलाई 2025 (UTC) mhmqlgbsv8xvrdz4idr9a7pvav3xlfu विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/लॉग/जुलाई 2025 4 1595108 6447107 2025-07-01T10:22:02Z Sanjeev bot 127039 बॉट: लॉग पृष्ठ निर्मित किया। 6447107 wikitext text/x-wiki <noinclude>{{Recent AfDs}}__TOC__</noinclude> <\!-- Add new entries to the TOP of the following list --> {{विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/आखाँइन जातरा}} qoxmkaf6bfhwrao8bccy5a0j1yk3m3b 6447108 6447107 2025-07-01T10:22:48Z Sanjeev bot 127039 बॉट: bash त्रुटि सुधारी। 6447108 wikitext text/x-wiki <noinclude>{{Recent AfDs}}__TOC__</noinclude> <!-- Add new entries to the TOP of the following list --> {{विकिपीडिया:पृष्ठ हटाने हेतु चर्चा/लेख/आखाँइन जातरा}} re6jy30cghockwj5edzft35nmfm59hh सदस्य वार्ता:Priyanshu3a 3 1595109 6447113 2025-07-01T10:30:00Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447113 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Priyanshu3a}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 10:30, 1 जुलाई 2025 (UTC) 9i0fevq3l7gwco8qy84j16r0gu000fy सदस्य वार्ता:Aran Bishnoi 3 1595110 6447118 2025-07-01T10:35:29Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447118 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Aran Bishnoi}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 10:35, 1 जुलाई 2025 (UTC) n9x951mgw84of7gkmb3vkobi2hh8487 सदस्य वार्ता:Samarath rana 3 1595111 6447122 2025-07-01T10:39:19Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447122 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Samarath rana}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 10:39, 1 जुलाई 2025 (UTC) 184h4nxhzrf03jy0e60qhq1uh0qo1sd बल्ड क़ुरआन 0 1595112 6447125 2025-07-01T10:45:12Z Umarkairanvi 13754 "[[:en:Special:Redirect/revision/1297834035|Blood Quran]]" पृष्ठ का अनुवाद करके निर्मित किया गया 6447125 wikitext text/x-wiki {{Infobox artifact|name=बल्ड क़ुरआन|image=|alt=|image_caption=|type=क़ुरआन पांडुलिपि|material=मानव खून|writing=अरबी|created={{circa}} 1997|location=उम्मुल कुरा मस्जिद}}{{Saddam Hussein series}} '''बल्ड क़ुरआन:''' [[इस्लाम|इस्लामी]] पवित्र पुस्तक [[क़ुरआन]] की एक प्रति जिसे 1990 के दशक के अंत में दो वर्षों के दौरान [[इराक़|इराक]] के पूर्व [[इराक़ के राष्ट्रपति|राष्ट्रपति]] [[सद्दाम हुसैन]] के खून से लिखा गया था। सद्दाम ने 1997 में अपने 60वें जन्मदिन पर इस पुस्तक की रचना का आदेश दिया था, कथित तौर पर कई "षड्यंत्रों और खतरों" से निपटने में मदद करने के लिए [[अल्लाह|ईश्वर]] को धन्यवाद देने के लिए। उन्होंने सितंबर 2000 में इराकी सरकारी मीडिया द्वारा प्रकाशित एक पत्र में पुस्तक लिखने के अपने कारणों को स्पष्ट किया: "मेरा जीवन खतरों से भरा रहा है, जिसमें मुझे बहुत सारा खून खोना पड़ा।"... लेकिन चूंकि मेरा खून बहुत कम बहा है इसलिए मैंने कृतज्ञता में मेरे खून से परमेश्वर के वचन लिखने के लिए कहा।" <ref>{{Cite web|url=https://www.indiatv.in/world/around-the-world/saddam-hussein-blood-quran-written-kept-in-iran-mosque-he-gave-26-liters-of-blood-for-605-pages-2022-11-13-902253|title=मस्जिद में आज भी रखी है खून से लिखी कुरान, 605 पन्नों के लिए दिया था 26 लीटर खून, जानिए आखिर कौन था ये मशहूर शख्स?|last=Shilpa|last2=Hindi|first2=India TV|date=2022-11-13|website=India TV Hindi|language=hi|access-date=2025-07-01}}</ref> == इन्हें भी देखें == * [[क़ुरआन कोड]] * [[क़ुरआन में न्याय]] * [[नीला क़ुरआन]] * [[सना पांडुलिपि (क़ुरआन)]] [[चित्र:Iraq,_Saddam_Hussein_(222).jpg|अंगूठाकार| [[सद्दाम हुसैन]] .]] अप्रैल 2003 में अमेरिकी नेतृत्व वाली सेनाओं के हाथों बगदाद पर विजय के बाद, मस्जिद के संरक्षकों ने रक्त कुरान को सुरक्षित रखने के लिए भंडारण में रख दिया था। == संदर्भ == {{Reflist|30em}} [[श्रेणी:क़ुरआन]] [[श्रेणी:क़ुरआन के बारे में कार्य]] [[श्रेणी:पुस्तकें]] ej1n4503z8h9tbi528kpqol52gyp77i 6447130 6447125 2025-07-01T10:48:42Z Umarkairanvi 13754 सुधार 6447130 wikitext text/x-wiki {{Infobox artifact|name=बल्ड क़ुरआन|image=|alt=|image_caption=|type=क़ुरआन पांडुलिपि|material=मानव खून|writing=अरबी|created={{circa}} 1997|location=उम्मुल कुरा मस्जिद}}[[चित्र:Iraq,_Saddam_Hussein_(222).jpg|अंगूठाकार| [[सद्दाम हुसैन]] .|96x96पिक्सेल]]'''बल्ड क़ुरआन:''' [[इस्लाम|इस्लामी]] पवित्र पुस्तक [[क़ुरआन]] की एक प्रति जिसे 1990 के दशक के अंत में दो वर्षों के दौरान [[इराक़|इराक]] के पूर्व [[इराक़ के राष्ट्रपति|राष्ट्रपति]] [[सद्दाम हुसैन]] के खून से लिखा गया था। सद्दाम ने 1997 में अपने 60वें जन्मदिन पर इस पुस्तक की रचना का आदेश दिया था। कथित तौर पर कई "षड्यंत्रों और खतरों" से निपटने में मदद करने के लिए [[अल्लाह|ईश्वर]] को धन्यवाद देने के लिए सितंबर 2000 में इराकी सरकारी मीडिया द्वारा प्रकाशित एक पत्र में पुस्तक लिखने के अपने कारणों को स्पष्ट किया: "मेरा जीवन खतरों से भरा रहा है, जिसमें मुझे बहुत सारा खून खोना पड़ा।"... लेकिन चूंकि मेरा खून बहुत कम बहा है इसलिए मैंने कृतज्ञता में मेरे खून से परमेश्वर के वचन लिखने के लिए कहा।" <ref>{{Cite web|url=https://www.indiatv.in/world/around-the-world/saddam-hussein-blood-quran-written-kept-in-iran-mosque-he-gave-26-liters-of-blood-for-605-pages-2022-11-13-902253|title=मस्जिद में आज भी रखी है खून से लिखी कुरान, 605 पन्नों के लिए दिया था 26 लीटर खून, जानिए आखिर कौन था ये मशहूर शख्स?|last=Shilpa|last2=Hindi|first2=India TV|date=2022-11-13|website=India TV Hindi|language=hi|access-date=2025-07-01}}</ref> अप्रैल 2003 में अमेरिकी नेतृत्व वाली सेनाओं के हाथों बगदाद पर विजय के बाद, मस्जिद के संरक्षकों ने रक्त कुरान को सुरक्षित रखने के लिए भंडारण में रख दिया था।<ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/world/2010/dec/19/saddam-legacy-quran-iraqi-government|title=Qur'an etched in Saddam Hussein's blood poses dilemma for Iraq leaders|last=Chulov|first=Martin|date=2010-12-19|work=The Guardian|access-date=2025-07-01|language=en-GB|issn=0261-3077}}</ref> == इन्हें भी देखें == * [[क़ुरआन कोड]] * [[क़ुरआन में न्याय]] * [[नीला क़ुरआन]] * [[सना पांडुलिपि (क़ुरआन)]] == संदर्भ == {{Reflist|30em}} [[श्रेणी:क़ुरआन]] [[श्रेणी:क़ुरआन के बारे में कार्य]] [[श्रेणी:पुस्तकें]] 0e8mdiv6lnld99ju9291bo39cdw5is1 सदस्य वार्ता:Opsl4907 3 1595113 6447133 2025-07-01T10:50:44Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447133 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Opsl4907}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 10:50, 1 जुलाई 2025 (UTC) 78ptpmhlzq0mrk347y03r0acjn45lmt सदस्य वार्ता:Brichpal 3 1595114 6447134 2025-07-01T10:57:28Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447134 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Brichpal}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 10:57, 1 जुलाई 2025 (UTC) qdm88u4g6f3l4wdpc6cjqzcl3i35f3y उत्पल कुमार सिंह 0 1595115 6447141 2025-07-01T11:20:29Z Sadasyanam 873713 "[[:en:Special:Redirect/revision/1282976081|Utpal Kumar Singh]]" पृष्ठ का अनुवाद करके निर्मित किया गया 6447141 wikitext text/x-wiki {{Infobox officeholder | name = उत्पल कुमार सिंह | image = Utpal Kumar Singh.jpg | caption = | office = [[लोकसभा का महासचिव|लोक सभा के महासचिव]] | term_start = ३० नवंबर २०२० | term_end = | 1blankname = अध्यक्ष | 1namedata = [[ओम बिरला]] | predecessor = [[स्नेहलता श्रीवास्तव]] | successor = | office2 = [[उत्तराखंड के मुख्य सचिवों की सूची|उत्तराखंड के मुख्य सचिव]] | governor2 = [[बेबी रानी मौर्य]] (अगस्त २०१८ से)<br>[[कृष्ण कांत पॉल]] (अगस्त २०१८ तक) | termstart2 = २५ अक्टूबर २०१७ | termend2 = ३१ जुलाई २०२० | predecessor2 = एस. रामास्वामी | successor2 = ओम प्रकाश सिंह | office1 = [[लोक सभा सचिवालय]] के सचिव | 1blankname1 = महासचिव | 1namedata1 = [[स्नेहलता श्रीवास्तव]] | termstart1 = १ सितंबर २०२० | termend1 = ३० नवंबर २०२० | birth_date = {{birth date and age|1960|07|29|df=y}} | birth_place = [[जमुई]], [[बिहार]], भारत | death_date = | parents = ब्रज किशोर सिंह (पिता)<br> अन्नपूर्णा सिंह (माता) | spouse = निपुणिका सिंह | children = १ | alma_mater = [[दिल्ली विश्वविद्यालय]]<br>[[अंतर्राष्ट्रीय सामाजिक अध्ययन संस्थान]] | occupation = प्रशासनिक अधिकारी | nationality = भारतीय }} '''उत्पल कुमार सिंह''' (जन्म: २९ जुलाई १९६०<ref name="biodata2">{{cite web|url=https://sansad.in/cms/ls-pp/uploads/sg_utpal_singh_e180923871.pdf?updated_at=2022-09-13T09:00:34.397Z.pdf|title=SHRI UTPAL KUMAR SINGH SECRETARY-GENERAL LOK}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.patrika.com/miscellenous-india/utpal-kumar-singh-who-was-chief-secretary-of-uttarakhand-got-important-responsibility-of-lok-sabha-secretary-know-what-is-his-specialty-6370287?amp=1|title=Retired IAS officer Utpal Kumar Singh बिहार के जमुई के रहने वाले हैं।|publisher=patrika.com}}</ref>) एक भारतीय प्रशासनिक अधिकारी तथा [[उत्तराखण्ड|उत्तराखंड]] कैडर के सेवानिवृत्त [[भारतीय प्रशासनिक सेवा]] (आईएएस) अधिकारी हैं,<ref>{{cite web|url=https://www.indiatoday.in/amp/india/story/retired-ias-officer-utpal-kumar-singh-appointed-secretary-general-of-lok-sabha-1745510-2020-11-30|title=Retired IAS officer Utpal Kumar Singh appointed Secretary-General of Lok Sabha|publisher=[[India Today]]}}</ref> जो ३० नवंबर २०२० से [[लोकसभा का महासचिव|लोक सभा के महासचिव]] के पद पर कार्यरत हैं।<ref>{{Cite web|url=https://government.economictimes.indiatimes.com/amp/news/governance/ls-secretary-general-utpal-singh-gets-one-year-extension/105640628|title=LS Secretary General Utpal Singh gets one year extension|website=ET Government|language=en}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ndtv.com/india-news/senior-ias-officer-utpal-kumar-singh-appointed-lok-sabha-secretary-general-2332131|title=Senior IAS Officer Utpal Kumar Singh Appointed Lok Sabha Secretary General|publisher=ndtv.com}}</ref> == प्रारंभिक जीवन == सिंह का जन्म १९६० में ब्रज किशोर सिंह तथा अन्नपूर्णा सिंह के यहाँ हुआ।<ref name="biodata">{{Cite web|url=https://sansad.in/cms/ls-pp/uploads/sg_utpal_singh_e180923871.pdf?updated_at=2022-09-13T09:00:34.397Z.pdf|title=SHRI UTPAL KUMAR SINGH SECRETARY-GENERAL LOK}}</ref> == वैयक्तिक जीवन == सिंह का विवाह निपुणिका सिंह से हुआ है तथा उनके परिवार में एक संतान है।<ref name="biodata">{{Cite web|url=https://sansad.in/cms/ls-pp/uploads/sg_utpal_singh_e180923871.pdf?updated_at=2022-09-13T09:00:34.397Z.pdf|title=SHRI UTPAL KUMAR SINGH SECRETARY-GENERAL LOK}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://sansad.in/cms/ls-pp/uploads/sg_utpal_singh_e180923871.pdf?updated_at=2022-09-13T09:00:34.397Z.pdf "SHRI UTPAL KUMAR SINGH SECRETARY-GENERAL LOK"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>.</cite></ref> == शैक्षिक योग्यता == सिंह ने [[दिल्ली विश्वविद्यालय]] तथा [[अंतर्राष्ट्रीय सामाजिक अध्ययन संस्थान]] से इतिहास विषय में [[स्नातकोत्तर डिग्री|स्नातक]] तथा [[स्नातकोत्तर डिग्री|स्नातकोत्तर]] की उपाधियाँ प्राप्त कीं। इसके पश्चात् उन्होंने [[नीदरलैण्ड|नीदरलैंड]] के [[हेग]] स्थित एक विश्वविद्यालय से लोक नीति एवं प्रबंधन में स्नातकोत्तर की उपाधि प्राप्त की।<ref name="biodata">{{Cite web|url=https://sansad.in/cms/ls-pp/uploads/sg_utpal_singh_e180923871.pdf?updated_at=2022-09-13T09:00:34.397Z.pdf|title=SHRI UTPAL KUMAR SINGH SECRETARY-GENERAL LOK}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://sansad.in/cms/ls-pp/uploads/sg_utpal_singh_e180923871.pdf?updated_at=2022-09-13T09:00:34.397Z.pdf "SHRI UTPAL KUMAR SINGH SECRETARY-GENERAL LOK"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>.</cite></ref> == करियर == श्री सिंह ने केंद्र सरकार में अतिरिक्त सचिव, कृषि एवं किसान कल्याण मंत्रालय सहित अनेक महत्वपूर्ण पदों पर भी कार्य किया है।<ref>{{Cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/dehradun/former-chief-secretary-of-ukhand-named-secretary-lok-sabha/amp_articleshow/77810145.cms|title=Former Chief Secretary Of Uttarakhand Named Secretary Lok Sabha|publisher=[[The Times of India|Times of India]]}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://m.tribuneindia.com/news/nation/utpal-kumar-singh-appointed-lok-sabha-secretary-general-177998|title=Utpal Kumar Singh appointed Lok Sabha Secretary General|publisher=tribuneindia.com}}</ref> == संदर्भ == {{Reflist}} [[श्रेणी:जीवित लोग]] [[श्रेणी:1960 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:भारतीय प्रशासनिक सेवा अधिकारी]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] m2cmdb2g5wy141jlzsp9v4lob5632zw सदस्य वार्ता:R k Pani 3 1595116 6447142 2025-07-01T11:24:27Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447142 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=R k Pani}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 11:24, 1 जुलाई 2025 (UTC) jp0f6t5fk5h7k1ipi5blhsn3j7iqmyc सदस्य वार्ता:Ritu rawe 3 1595117 6447143 2025-07-01T11:26:21Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447143 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Ritu rawe}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 11:26, 1 जुलाई 2025 (UTC) 1gj0dfvqqoefu6ggpgluvvervbyjwwf लोक सभा सचिवालय 0 1595118 6447145 2025-07-01T11:36:45Z Sadasyanam 873713 "[[:en:Special:Redirect/revision/1288532036|Lok Sabha Secretariat]]" पृष्ठ का अनुवाद करके निर्मित किया गया 6447145 wikitext text/x-wiki {{Infobox government agency|name=लोक सभा सचिवालय|native_name_r={{lang|hi|Lok Sabhā Sacivālaya}}|type=Secretariat|seal=Emblem_of_India.svg|seal_size=70px|seal_caption=[[भारत का राजकीय प्रतीक|भारत का राज्यचिह्न]]|logo=|logo_caption=|image=Glimpses of the new Parliament Building, in New Delhi (2).jpg|image_caption=[[संसद भवन (भारत)|संसद भवन]] - [[भारत की संसद]] का बैठक स्थल|formed=|preceding1=|jurisdiction={{flagicon|भारत}}[[भारत गणराज्य]]|headquarters=[[संसद भवन (भारत)|संसद भवन]], [[संसद मार्ग|रफ़ी मार्ग]], [[नई दिल्ली]], [[दिल्ली]], भारत|coordinates=|employees=|budget=|minister1_name=[[ओम बिरला]]|minister1_pfo=[[लोक सभा अध्यक्ष]]|chief1_name=[[उत्पल कुमार सिंह]], [[भारतीय प्रशासनिक सेवा|आईएएस]]|chief1_position=[[लोक सभा महासचिव]]|chief5_name=|chief5_position=|chief6_name=|chief6_position=|chief7_name=|chief7_position=|chief8_name=|chief8_position=|chief9_name=|chief9_position=|parent_department=[[भारत की संसद]]|secuerity_agency=|child2_agency=|child3_agency=|website={{URL|https://sansad.in/ls/hi|लोक सभा}}}} '''लोक सभा सचिवालय''' [[भारतीय संसद|भारत की संसद]] के निचले सदन [[लोक सभा]] का प्रशासनिक निकाय है, जो [[लोकसभा अध्यक्ष|लोक सभा अध्यक्ष]] के परामर्शानुसार कार्य करता है। अपने संवैधानिक एवं वैधानिक दायित्वों के निर्वहन में लोक सभा अध्यक्ष को एक महासचिव (जिसका वेतनमान, पद तथा हैसियत [[भारत सरकार]] के सर्वोच्च अधिकारी यानी कैबिनेट सचिव के समतुल्य होती है), अपर सचिव स्तर के पदाधिकारी, संयुक्त सचिव तथा सचिवालय के अन्य अधिकारियों एवं कर्मचारियों द्वारा सहायता प्रदान की जाती है।<ref>{{Cite web|url=http://164.100.47.194/loksabha/Secretariat/functioning.htm|title=Brief on functioning of Lok Sabha Secretariat|website=164.100.47.194|access-date=2019-06-21}}</ref> महासचिव अपना पद तब तक धारण करते हैं जब तक वे ६० वर्ष की आयु में सेवानिवृत्त नहीं हो जाते। वे केवल अध्यक्ष के प्रति उत्तरदायी होते हैं। उनके कार्यों की लोक सभा में या बाहर किसी प्रकार की चर्चा या आलोचना नहीं की जा सकती। [[भारत के राष्ट्रपति]] की ओर से महासचिव सांसदों को संसद के सत्र में उपस्थित होने का आह्वान करते हैं तथा अध्यक्ष की अनुपस्थिति में विधेयकों का प्रमाणीकरण करते हैं।<ref>{{Cite web|url=http://www.yourarticlelibrary.com/essay/the-lok-sabha-function-control-of-parliament-and-other-details/24897|title=The Lok Sabha : Function, Control of Parliament and Other Details|date=2014-02-05|website=Your Article Library|language=en-US|access-date=2019-06-21}}</ref> == संदर्भ == {{Reflist}} [[श्रेणी:लोक सभा]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] 2sh32qdrctph0yemqm2n4nr228b22ee 6447146 6447145 2025-07-01T11:37:56Z Sadasyanam 873713 6447146 wikitext text/x-wiki {{Infobox government agency|name=लोक सभा सचिवालय|native_name_r={{lang|hi|Lok Sabhā Sacivālaya}}|type=Secretariat|seal=Emblem_of_India.svg|seal_size=70px|seal_caption=[[भारत का राजकीय प्रतीक|भारत का राज्यचिह्न]]|logo=|logo_caption=|image=Glimpses of the new Parliament Building, in New Delhi (2).jpg|image_caption=[[संसद भवन (भारत)|संसद भवन]] - [[भारत की संसद]] का बैठक स्थल|formed=|preceding1=|jurisdiction={{flagicon|भारत}}[[भारत गणराज्य]]|headquarters=[[संसद भवन (भारत)|संसद भवन]], [[संसद मार्ग|रफ़ी मार्ग]], [[नई दिल्ली]], [[दिल्ली]], भारत|coordinates=|employees=|budget=|minister1_name=[[ओम बिरला]]|minister1_pfo=[[लोक सभा अध्यक्ष]]|chief1_name=[[उत्पल कुमार सिंह]], [[भारतीय प्रशासनिक सेवा|आईएएस]]|chief1_position=[[लोकसभा सचिवालय|लोक सभा सचिवालय]]|chief5_name=|chief5_position=|chief6_name=|chief6_position=|chief7_name=|chief7_position=|chief8_name=|chief8_position=|chief9_name=|chief9_position=|parent_department=[[भारत की संसद]]|secuerity_agency=|child2_agency=|child3_agency=|website={{URL|https://sansad.in/ls/hi|लोक सभा}}}} '''लोक सभा सचिवालय''' [[भारतीय संसद|भारत की संसद]] के निचले सदन [[लोक सभा]] का प्रशासनिक निकाय है, जो [[लोकसभा अध्यक्ष|लोक सभा अध्यक्ष]] के परामर्शानुसार कार्य करता है। अपने संवैधानिक एवं वैधानिक दायित्वों के निर्वहन में लोक सभा अध्यक्ष को एक महासचिव (जिसका वेतनमान, पद तथा हैसियत [[भारत सरकार]] के सर्वोच्च अधिकारी यानी कैबिनेट सचिव के समतुल्य होती है), अपर सचिव स्तर के पदाधिकारी, संयुक्त सचिव तथा सचिवालय के अन्य अधिकारियों एवं कर्मचारियों द्वारा सहायता प्रदान की जाती है।<ref>{{Cite web|url=http://164.100.47.194/loksabha/Secretariat/functioning.htm|title=Brief on functioning of Lok Sabha Secretariat|website=164.100.47.194|access-date=2019-06-21}}</ref> महासचिव अपना पद तब तक धारण करते हैं जब तक वे ६० वर्ष की आयु में सेवानिवृत्त नहीं हो जाते। वे केवल अध्यक्ष के प्रति उत्तरदायी होते हैं। उनके कार्यों की लोक सभा में या बाहर किसी प्रकार की चर्चा या आलोचना नहीं की जा सकती। [[भारत के राष्ट्रपति]] की ओर से महासचिव सांसदों को संसद के सत्र में उपस्थित होने का आह्वान करते हैं तथा अध्यक्ष की अनुपस्थिति में विधेयकों का प्रमाणीकरण करते हैं।<ref>{{Cite web|url=http://www.yourarticlelibrary.com/essay/the-lok-sabha-function-control-of-parliament-and-other-details/24897|title=The Lok Sabha : Function, Control of Parliament and Other Details|date=2014-02-05|website=Your Article Library|language=en-US|access-date=2019-06-21}}</ref> == संदर्भ == {{Reflist}} [[श्रेणी:लोक सभा]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] 726ciih149uucnbs5o50c9jlwweipbo 6447147 6447146 2025-07-01T11:39:47Z Sadasyanam 873713 6447147 wikitext text/x-wiki {{Infobox government agency|name=लोक सभा सचिवालय|native_name_r={{lang|hi|Lok Sabhā Sacivālaya}}|type=Secretariat|seal=Emblem_of_India.svg|seal_size=70px|seal_caption=[[भारत का राजकीय प्रतीक|भारत का राज्यचिह्न]]|logo=|logo_caption=|image=Glimpses of the new Parliament Building, in New Delhi (2).jpg|image_caption=[[संसद भवन (भारत)|संसद भवन]] - [[भारत की संसद]] का बैठक स्थल|formed=|preceding1=|jurisdiction={{flagicon|भारत}}[[भारत गणराज्य]]|headquarters=[[संसद भवन (भारत)|संसद भवन]], [[संसद मार्ग|रफ़ी मार्ग]], [[नई दिल्ली]], [[दिल्ली]], भारत|coordinates=|employees=|budget=|minister1_name=[[ओम बिरला]]|minister1_pfo=[[लोक सभा अध्यक्ष]]|chief1_name=[[उत्पल कुमार सिंह]], [[भारतीय प्रशासनिक सेवा|आईएएस]]|chief1_position=[[लोक सभा सचिवालय]]|chief5_name=|chief5_position=|chief6_name=|chief6_position=|chief7_name=|chief7_position=|chief8_name=|chief8_position=|chief9_name=|chief9_position=|parent_department=[[भारत की संसद]]|secuerity_agency=|child2_agency=|child3_agency=|website={{URL|https://sansad.in/ls/hi|लोक सभा}}}} '''लोक सभा सचिवालय''' [[भारतीय संसद|भारत की संसद]] के निचले सदन [[लोक सभा]] का प्रशासनिक निकाय है, जो [[लोकसभा अध्यक्ष|लोक सभा अध्यक्ष]] के परामर्शानुसार कार्य करता है। अपने संवैधानिक एवं वैधानिक दायित्वों के निर्वहन में लोक सभा अध्यक्ष को एक महासचिव (जिसका वेतनमान, पद तथा हैसियत [[भारत सरकार]] के सर्वोच्च अधिकारी यानी कैबिनेट सचिव के समतुल्य होती है), अपर सचिव स्तर के पदाधिकारी, संयुक्त सचिव तथा सचिवालय के अन्य अधिकारियों एवं कर्मचारियों द्वारा सहायता प्रदान की जाती है।<ref>{{Cite web|url=http://164.100.47.194/loksabha/Secretariat/functioning.htm|title=Brief on functioning of Lok Sabha Secretariat|website=164.100.47.194|access-date=2019-06-21}}</ref> महासचिव अपना पद तब तक धारण करते हैं जब तक वे ६० वर्ष की आयु में सेवानिवृत्त नहीं हो जाते। वे केवल अध्यक्ष के प्रति उत्तरदायी होते हैं। उनके कार्यों की लोक सभा में या बाहर किसी प्रकार की चर्चा या आलोचना नहीं की जा सकती। [[भारत के राष्ट्रपति]] की ओर से महासचिव सांसदों को संसद के सत्र में उपस्थित होने का आह्वान करते हैं तथा अध्यक्ष की अनुपस्थिति में विधेयकों का प्रमाणीकरण करते हैं।<ref>{{Cite web|url=http://www.yourarticlelibrary.com/essay/the-lok-sabha-function-control-of-parliament-and-other-details/24897|title=The Lok Sabha : Function, Control of Parliament and Other Details|date=2014-02-05|website=Your Article Library|language=en-US|access-date=2019-06-21}}</ref> == संदर्भ == {{Reflist}} [[श्रेणी:लोक सभा]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] n61yp4geqfk0vub3bsb2o8lewdo3mk9 श्रीधर रामास्वामी 0 1595119 6447149 2025-07-01T11:50:05Z Sadasyanam 873713 "[[:en:Special:Redirect/revision/1292620738|Sridhar Ramaswamy]]" पृष्ठ का अनुवाद करके निर्मित किया गया 6447149 wikitext text/x-wiki {{ज्ञानसन्दूक व्यक्ति|name=श्रीधर रामास्वामी|image=2020588 Sridhar Ramaswamy 38.jpg|caption=२०२० में रामास्वामी|birth_date={{birth year and age|1967}}|birth_place=[[तिरुचिरापल्ली]], [[तमिलनाडु]], [[भारत]]|death_date=|death_place=|other_names=|known_for=नीवा की सह-स्थापना<br/>पहले गूगल का विज्ञापन व्यवसाय चलाते थे|education=[[भारतीय प्रौद्योगिकी संस्थान मद्रास|आईआईटी मद्रास]] ([[बैचलर ऑफ टेक्नोलॉजी|बीटेक]])<br/> [[ब्राउन विश्वविद्यालय ]] ([[मास्टर ऑफ साइंस|एमएस]], [[डॉक्टर ऑफ फिलॉसफी|पीएचडी]])|title=[[स्नोफ्लेक इंक.]] के सीईओ|spouse=|children=२}} '''श्रीधर रामास्वामी''' (जन्म: १९६७) एक भारतीय-अमेरिकी कंप्यूटर वैज्ञानिक एवं कार्यपालक हैं। फरवरी २०२४ से वे क्लाउड-आधारित डेटा-वेयरहाउसिंग कंपनी [[स्नोफ्लेक इंक.]] के मुख्य कार्यकारी अधिकारी (सीईओ) हैं। इससे पूर्व वे स्टार्टअप कंपनी नीवा (एक विज्ञापन-मुक्त, गोपनीयता-केंद्रित खोज इंजन) के सह-संस्थापक एवं सीईओ थे, जिसका अधिग्रहण स्नोफ्लेक द्वारा कर लिया गया। उन्होंने पहले [[गूगल]] के ११५ अरब डॉलर के विज्ञापन प्रभाग का नेतृत्व किया।<ref name="times">{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2020/06/19/technology/google-neeva-executive.html|title=A Former Google Executive Takes Aim at His Old Company With a Start-Up|last=Wakabayashi|first=Daisuke|date=21 June 2020|work=New York Times|access-date=15 March 2021}}</ref><ref name="CNBC">{{Cite web|url=https://www.cnbc.com/2018/10/01/google-ad-chief-sridhar-ramaswamy-leaves-for-greylock-ventures.html|title=The exec in charge of Google's biggest business leaves to join a venture firm|last=D'Onfro|first=Jillian|date=October 2, 2018|website=CNBC|archive-date=|access-date=October 2, 2018}}</ref> == प्रारंभिक जीवन एवं शिक्षा == रामास्वामी का जन्म १९६७ में [[तिरुचिरापल्ली]], [[तमिलनाडु]], भारत में हुआ। उन्होंने [[भारतीय प्रौद्योगिकी संस्थान मद्रास|आईआईटी मद्रास]] से कंप्यूटर विज्ञान में स्नातक की उपाधि प्राप्त की। १९८९ में वे संयुक्त राज्य अमेरिका चले गए और [[ब्राउन विश्वविद्यालय]] से कंप्यूटर विज्ञान में स्नातकोत्तर एवं पीएचडी की उपाधियाँ प्राप्त कीं।<ref name="times">{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2020/06/19/technology/google-neeva-executive.html|title=A Former Google Executive Takes Aim at His Old Company With a Start-Up|last=Wakabayashi|first=Daisuke|date=21 June 2020|work=New York Times|access-date=15 March 2021}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFWakabayashi2020">Wakabayashi, Daisuke (21 June 2020). [https://www.nytimes.com/2020/06/19/technology/google-neeva-executive.html "A Former Google Executive Takes Aim at His Old Company With a Start-Up"]. ''New York Times''<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">15 March</span> 2021</span>.</cite></ref><ref name="bloomberg">{{Cite web|url=http://www.bloomberg.com/research/stocks/people/person.asp?personId=27542926&ticker=GOOG&previousCapId=29096&previousTitle=GOOGLE%2520INC-CL%2520A%20Bloomberg|title=Sridhar Ramaswamy|website=Bloomberg.com|publisher=Bloomberg|archive-url=https://web.archive.org/web/20150523025429/http://www.bloomberg.com/research/stocks/people/person.asp?personId=27542926&ticker=GOOG&previousCapId=29096&previousTitle=GOOGLE%2520INC-CL%2520A%20Bloomberg|archive-date=2015-05-23|access-date=25 March 2021}}</ref> == करियर == स्नातक होने के पश्चात, रामास्वामी ने तीन वर्ष तक बेल लैब्स में डेटाबेस विश्लेषण पर शोध किया तथा लूसेंट टेक्नोलॉजीज और बेल कम्युनिकेशन्स रिसर्च में समान पदों पर कार्य किया। जब वे इ.पिफ़नी में [[यंत्र शिक्षण]] सिस्टम डेवलपर के रूप में कार्यरत थे, तब गूगल ने उस कंपनी से इंजीनियरों की भर्ती प्रारंभ की।<ref name="efrati">{{Cite news|url=https://www.theinformation.com/articles/the-ascension-of-google-s-sridhar-ramaswamy|title=The Ascension of Google's Sridhar Ramaswamy|last=Efrati|first=Amir|date=6 April 2015|work=The Information|access-date=15 March 2021}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFEfrati2015">Efrati, Amir (6 April 2015). [https://www.theinformation.com/articles/the-ascension-of-google-s-sridhar-ramaswamy "The Ascension of Google's Sridhar Ramaswamy"]. ''The Information''<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">15 March</span> 2021</span>.</cite></ref><ref name="bloomberg">{{Cite web|url=http://www.bloomberg.com/research/stocks/people/person.asp?personId=27542926&ticker=GOOG&previousCapId=29096&previousTitle=GOOGLE%2520INC-CL%2520A%20Bloomberg|title=Sridhar Ramaswamy|website=Bloomberg.com|publisher=Bloomberg|archive-url=https://web.archive.org/web/20150523025429/http://www.bloomberg.com/research/stocks/people/person.asp?personId=27542926&ticker=GOOG&previousCapId=29096&previousTitle=GOOGLE%2520INC-CL%2520A%20Bloomberg|archive-date=2015-05-23|access-date=25 March 2021}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20150523025429/http://www.bloomberg.com/research/stocks/people/person.asp?personId=27542926&ticker=GOOG&previousCapId=29096&previousTitle=GOOGLE%2520INC-CL%2520A%20Bloomberg "Sridhar Ramaswamy"]. ''Bloomberg.com''. Bloomberg. Archived from [http://www.bloomberg.com/research/stocks/people/person.asp?personId=27542926&ticker=GOOG&previousCapId=29096&previousTitle=GOOGLE%2520INC-CL%2520A%20Bloomberg the original] on 2015-05-23<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">25 March</span> 2021</span>.</cite></ref> रामास्वामी २००३ में गूगल में एक मध्य-स्तरीय इंजीनियर के रूप में ऐडवर्ड्स के बैक-एंड अवसंरचना पर कार्य करने हेतु शामिल हुए। उन्होंने १५ वर्षों की अवधि में कंपनी में उच्च पदों तक प्रगति की। २०१३ में उन्हें गूगल में विज्ञापन एवं वाणिज्य का वरिष्ठ उपाध्यक्ष नियुक्त किया गया।<ref name="times">{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2020/06/19/technology/google-neeva-executive.html|title=A Former Google Executive Takes Aim at His Old Company With a Start-Up|last=Wakabayashi|first=Daisuke|date=21 June 2020|work=New York Times|access-date=15 March 2021}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFWakabayashi2020">Wakabayashi, Daisuke (21 June 2020). [https://www.nytimes.com/2020/06/19/technology/google-neeva-executive.html "A Former Google Executive Takes Aim at His Old Company With a Start-Up"]. ''New York Times''<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">15 March</span> 2021</span>.</cite></ref><ref name="CNBC">{{Cite web|url=https://www.cnbc.com/2018/10/01/google-ad-chief-sridhar-ramaswamy-leaves-for-greylock-ventures.html|title=The exec in charge of Google's biggest business leaves to join a venture firm|last=D'Onfro|first=Jillian|date=October 2, 2018|website=CNBC|archive-date=|access-date=October 2, 2018}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFD'Onfro2018">D'Onfro, Jillian (October 2, 2018). [https://www.cnbc.com/2018/10/01/google-ad-chief-sridhar-ramaswamy-leaves-for-greylock-ventures.html "The exec in charge of Google's biggest business leaves to join a venture firm"]. ''CNBC''<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">October 2,</span> 2018</span>.</cite></ref> रामास्वामी ने २०१८ में गूगल छोड़कर वेंचर कैपिटल फर्म ग्रेलॉक पार्टनर्स में साझेदार बन गए। २०१९ में विज्ञापन-आधारित खोज मॉडल की सीमाओं से मोहभंग होने के पश्चात, उन्होंने गूगल खोज के विकल्प के रूप में नीवा की स्थापना की। रामास्वामी ने नीवा के लिए विज्ञापनों के स्थान पर सदस्यता-आधारित मॉडल की योजना बनाई। नीवा का २०२१ में अमेरिका और अगले वर्ष ब्रिटेन, फ्रांस तथा जर्मनी में प्रारंभ किया गया। २०२३ में [[स्नोफ्लेक इंक.]] द्वारा नीवा का अधिग्रहण कर लिया गया। फरवरी २०२४ में रामास्वामी फ्रैंक स्लूटमैन का स्थान लेकर स्नोफ्लेक के सीईओ बने।<ref>{{Cite web|url=https://www.cnbc.com/2024/02/28/snowflake-says-frank-slootman-is-retiring-as-ceo-stock-plunges-20percent.html|title=Snowflake says Frank Slootman is retiring as CEO; stock plunges 20%|last=Vanian|first=Jonathan|date=28 February 2024|website=CNBC|language=en|access-date=28 February 2024}}</ref> == वैयक्तिक जीवन == रामास्वामी अपनी पत्नी और दो पुत्रों के साथ [[कूपर्टीनो|क्यूपर्टिनो, कैलिफोर्निया]] में रहते हैं।<ref name="efrati">{{Cite news|url=https://www.theinformation.com/articles/the-ascension-of-google-s-sridhar-ramaswamy|title=The Ascension of Google's Sridhar Ramaswamy|last=Efrati|first=Amir|date=6 April 2015|work=The Information|access-date=15 March 2021}}</ref> == संदर्भ == {{Reflist}} [[श्रेणी:जीवित लोग]] [[श्रेणी:1967 में जन्मे लोग]] [[श्रेणी:Pages with unreviewed translations]] hscp0r4lyax1ng82jhy9cu2ss8kl5pu सदस्य वार्ता:Yashaas B 3 1595120 6447152 2025-07-01T11:55:45Z नया सदस्य सन्देश 48281 [[साँचा:सहायता|स्वागतम्]] 6447152 wikitext text/x-wiki {{साँचा:सहायता|realName=|name=Yashaas B}} -- [[सदस्य:नया सदस्य सन्देश|नया सदस्य सन्देश]] ([[सदस्य वार्ता:नया सदस्य सन्देश|वार्ता]]) 11:55, 1 जुलाई 2025 (UTC) sx0d4e1kxl4l1ruw2n0iweg5cetdm3q प्रभाववादी 0 1595121 6447153 2025-07-01T11:58:25Z Rohitmahali01 871033 [[प्रभाववाद]] को अनुप्रेषित 6447153 wikitext text/x-wiki #redirect [[प्रभाववाद]] rs1bi4syg3g3wwzc6dbe04nx5vkqrtu