Երկիր Նաիրի/Մասն երրորդ և վերջին

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="hy">
  <siteinfo>
    <sitename>Վիքիդարան</sitename>
    <dbname>hywikisource</dbname>
    <base>https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80_%D5%A7%D5%BB</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.6</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Մեդիա</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Սպասարկող</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Քննարկում</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Մասնակից</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Մասնակցի քննարկում</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Վիքիդարան</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Վիքիդարանի քննարկում</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Պատկեր</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Պատկերի քննարկում</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki քննարկում</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Կաղապար</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Կաղապարի քննարկում</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Օգնություն</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Օգնության քննարկում</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Կատեգորիա</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Կատեգորիայի քննարկում</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Հեղինակ</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Հեղինակի քննարկում</namespace>
      <namespace key="102" case="first-letter">Պորտալ</namespace>
      <namespace key="103" case="first-letter">Պորտալի քննարկում</namespace>
      <namespace key="104" case="first-letter">Էջ</namespace>
      <namespace key="105" case="first-letter">Էջի քննարկում</namespace>
      <namespace key="106" case="first-letter">Ինդեքս</namespace>
      <namespace key="107" case="first-letter">Ինդեքսի քննարկում</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Մոդուլ</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Մոդուլի քննարկում</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Երկիր Նաիրի/Մասն երրորդ և վերջին</title>
    <ns>0</ns>
    <id>158</id>
    <revision>
      <id>390296</id>
      <parentid>390278</parentid>
      <timestamp>2025-06-17T17:53:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Slava Seyranyan</username>
        <id>11298</id>
      </contributor>
      <origin>390296</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="154810" sha1="5aq5eg7lfv0kncn92wr0q57l9qgej4w" xml:space="preserve">{{Վերնագիր
|title=[[Երկիր Նաիրի]]
|section = Մասն երրորդ և վերջին
|previous = [[Երկիր Նաիրի/Մասն երկրորդ|Մասն երկրորդ]]
|next = [[Երկիր Նաիրի/Վերջաբան|Վերջաբան]]
|notes = 
|author =Եղիշե Չարենց}}

&lt;pages index=&quot;Yeghishe Charents, Collected works, vol. 5 (Եղիշե Չարենց, Երկերի ժողովածու, հատոր 5-րդ).djvu&quot; from=&quot;177&quot; to=&quot;178&quot;/&gt;

Խորհրդավոր ժպիտը դեմքին, ժպիտ, որի մեջ խառը կային թե՛ զարմանք, թե՛ անսպասելի ուրախություն եւ թե՛ խորին ակնածանք,- հանդիպեց Հաջի Օնիկ էֆենդուն Հաջու ազիզ կողակիցը- Նունուֆար հանըմը. շնչասպառ, նրան հանձնեց իր ձեռնափայտը Հաջին եւ ուզում էր արդեն ընդունարանը մտնել, երբ Նունուֆար հանըմը կտրեց նրա ճանապարհը. Նունուֆար հանըմը մատները դրեց Հաջի Օնիկի շրթունքներին.- «ը՜ս՜ս՜ս՜»,- մատները Հաջու շրթունքներին դնելով՝ խորհրդավոր ժպտաց Նունուֆար հանըմը. «յա՛վաշ, հերիֆ, ներսը մարթ կա...»: «Վո՞վ կա»,- չոր, ցցվեց էֆենդին՝ դեմքին վախ ու սարսափ. ու չհամբերեց,- դեպի իրեն քաշեց դուռը... ու մնաց քարացած: Հյուրասենյակում նստած էին- երեւակայո՞ւմ եք- Համո Համբարձումովիչը, բժիշկը եւ,- Հաջու համար ամենազարմանալին ու ամենաանսպասելին,- քաղաքի պարետը (բարձրահասակ սպան)... «Է, շա՞տ պիտի երկարի սա սարսաղությունը»,- ներս մտնելով հարց տվեց Հաջին՝ հերթով նայելով Համո Համբարձումովիչի, բժշկի եւ բարձրահասակ սպայի (քաղաքի պարետի) դեմքերին. բայց Համո Համբարձումովիչի, բժշկի եւ քաղաքի պարետի (բարձրահասակ սպայի) դեմքերն անպատասխան թողին Հաջի Մանուկոֆ էֆենդու հարցմունքը: «Է՛, էրթա՛նք, էրթա՛նք մեյմեկ թաս օղի առնենք»,- ավելացրեց Հաջին՝ ընդհանուր շփոթմունքը ցրելու ցանկությամբ: Ու մտան ճաշասենյակ:

Ճաշասեղանի ամենավերի գլուխը, Հաջի Օնիկ էֆենդու կողքին նստած, լուռ ճաշում էր Մազութի Համոն: Մազութի Համոն ուտում էր պաղ, ջրանման, կանաչավուն «չորբա»: Ուտելով՝ Համո Համբարձումովիչը նայում էր պնակին. բայց Համո Համբարձումովիչի աչքերը կարծես չէին տեսնում կանաչավուն չորբան. պնակում, չորբայի փոխարեն,- մշուշ էր. անգո մի մշուշ- բաց տարածություն: Հասկանում էր Համո Համբարձումովիչը, զգում էր.- այն, որ կատարվում էր դուրսը- կատարվում էր իրենից դուրս. կատարվում էր- իրենից անկախ: Սպասում էր՝ ի՞նչ կլինի: Մտածում էր՝ ինչո՞վ կվերջանա: Ու պատասխան չէր գտնում իր այդ հարցմունքին Մազութի Համոն. ուղեղում- մշուշ էր. անգո մի մշուշ- բաց տարածություն...

Արդեն վերջացրել էին ճաշը, երբ եկավ ընկ. Վառոդյանը: Ընկ. Վառոդյանը ներս ընկավ շնչասպառ: Եվ ահա Հաջի Օնիկ էֆենդի Մանուկոֆի համար, իր իսկ բնակարանում, պատահեց չտեսնված մի բան. Համո Համբարձումովիչը, բժիշկը եւ ընկ. Վառոդյանը խնդրեցին Հաջուն, որ նա թույլ տա իրենց առանձնանալ հարեւան սենյակը: Հաջին, իհարկե, թույլ տվեց, թեկուզ եւ ո՛չ առանց զարմանքի, որ իր իսկ բնակարանում հյուրերն ուզում են ազատվել իրենից: Բայց եւ այնպես- «ընելիքդ ի՞նչ, Հաջի՛. ընկեր ես- պիտի քաշես»,- մտածեց Հաջին ու առաջնորդեց հյուրերին հարեւան սենյակը: Մտան հարեւան սենյակը Համո Համբարձումովիչը, բժիշկը եւ ընկ. Վառոդյանը. Համո Համբարձումովիչը, բժիշկը եւ ընկեր Վառոդյանը փակվեցին հարեւան սենյակում: Իսկ Հաջին մնաց քաղաքի պարետի (բարձրահասակ սպայի) հետ ճաշասենյակում. նաիրախառն ռուսերենով սկսեց զրուցել քաղաքի պարետի (բարձրահասակ սպայի) հետ օրվա անցուդարձի մասին: Խոսում էր Հաջին քաղաքի պարետի (բարձրահասակ սպայի) հետ, բայց միտքն այնտեղ էր- հարեւան սենյակում: Հասկանում էր Հաջին. գիտեր. այդ վայրկյանին հարեւան սենյակում նիստ էր Տեղական Կոմիտեի: Գիտեր, բայց չէր հասկանում Հաջին, որ այդ վայրկյանից պատմական վայր էր արդեն իր, Հաջի Օնիկ էֆենդի Մանուկոֆի բնակարանը. որ այդ վայրկյանին իր, Հաջի Օնիկ էֆենդի Մանուկոֆի բնակարանում, հարեւան սենյակում, կատարվում էին, ինչպես իր, այնպես էլ ամբողջ նաիրյան ցեղի համար- ճակատագրական անցքեր:- Այդ վայրկյանին Համո Համբարձումովիչը, բժիշկը եւ ընկ. Վառոդյանը, այսինքն՝ Կենտրոնաուղեղասարդի Տեղական Կոմիտեն, այսինքն՝ նաիրյան տիեզերական հոգու Տեղական Սուբստանցիան իր դիրքն էր որոշում դեպի կատարվող դեպքերը, եւ այս տիեզերական հանգամանքը չէր ըմբռնում Հաջին. Հաջին չէր հասկանում այս տիեզերական դեպքի ամբողջ նշանակությունը: Թե ի՞նչ որոշում հանեցին կատարվող դեպքերի մասին Համո Համբարձումովիչը, բժիշկը եւ ընկ. Վառոդյանը հարեւան սենյակում- Հաջի Մանուկոֆ էֆենդին, իհարկե, չիմացավ եւ չէր էլ կարող իմանալ. բայց շուտով նա պիտի իմանար, եւ պիտի իմանար նաեւ այն, թե ի՜նչ բարի պատեհություն էր իր համար այդ թանկագին հյուրերի այդ օրն իր մոտ գալը: Եվ այս ամենը Հաջին պիտի իմանար ընդամենը մի շաբաթ անց, երբ բժիշկ Սերգե Կասպարիչը շրջանային կոմիսար էր արդեն, իսկ Համո Համբարձումովիչը- Քաղաքային Խորհրդի նախագահ...

Տարօրինակ, մութ, չհասկացված դեպքեր պատահեցին նաիրյան այդ քաղաքում այդ շաբաթվա ընթացքում: Դեպքեր, որոնք ծածկված են գաղտնիքի ու խորհրդավորության անթափանցելի քողով- եւ դժվար թե որեւէ մեկին երբեւիցե հաջողվի վեր հանել այդ քողը եւ նայել կատարված դեպքերի իսկական աստառին: Այնպես որ, այստեղ մենք պիտի խուսափենք զանազան ենթադրություններ անելուց ու եզրակացություններ հանելուց. պիտի պատմենք լոկ այն, ինչ որ մեզ հաջողվել է տեսնել սեփական աչքերով կամ լսել մարդկանցից, որոնք մեր աչքին ունեն ճշմարտախոսի անկաշառ կերպարանք:- Անցնենք այդ դեպքերին:

Ամենից առաջ հարկավոր է ասել, որ այդ նույն ժամանակ, երբ Հաջի Օնիկ էֆենդի Մանուկոֆի բնակարանում հավաքված՝ կատարվող դեպքերի հանդեպ իր բռնելիք դիրքն էր որոշում Տեղական Կոմիտեն- այդ նույն վայրկյանին քաղաքում արդեն կային մարդիկ, որ ո՛չ միայն արդեն որոշել էին իրենց դիրքը, այլեւ փակցրել էին քաղաքի պատերին իրենց այդ դիրքի մասին սոխատառ եւ նաիրատառ հայտարարություններ: Եվ, կարեւորն այն է, որ այդ հայտարարությունների տակ, ի թիվս այլ, մեծ մասամբ քաղաքին անծանոթ, սոխերի ստորագրությանց, կային եւ երկու ստորագրություն, որ բավականին մտահոգություն էին պատճառում ոչ միայն քաղաքի նիսիա բնակիչներին, այլեւ շատ ավելի պատկառելի մարդկանց.- Կարո Դարայանի եւ պ. Մարուքեի (ստույգ՝ Մարուքե Դրաստամատյան) ստորագրություններն էին դրանք, որ մեխի գլուխների նման ցցվելով այդ հայտարարությունների տակից՝ մի շարք պատկառելի նաիրցիների մեջ սկզբից եւեթ այն միտքն էին առաջ բերում, որ այդ մեխի գլուխներին հարկավոր է խփել: Այդ հայտարարություններից բխող այս, որոշ չափով իմպրեսիոնիստական ցանկությունն ավելի եւս խորացավ մի շարք նաիրցիների մեջ մի օր անց, երբ քաղաքում տարածվել սկսեցին «Մութ Տեղ»-ի հետ կապված վերոհիշյալ լուրերը. ասում էին, որ այդ լուրերը տարածում է պ. Մարուքեն. ինչպես ասել ենք արդեն՝ նույնիսկ կարծողներ կային, որ այդ լուրերը տարածելում մատ ունի նաեւ ընկ. Վառոդյանը. երեւակայո՞ւմ եք՝ այն ընկեր Վառոդյանը, որ, ինչպես գիտենք՝ Տեղական Կոմիտեի անդամ էր վաղուց հետե եւ Համո Համբարձումովիչի անձնական բարեկամը: Չգիտենք՝ մատ ունե՞ր, թե՞ չէ այդ լուրերը տարածելում ընկ. Վառոդյանը, բայց փաստը մնում էր փաստ. եւ այդ փաստն այն էր, որ ինքն ընկ. Վառոդյանը գտնվել էր մի ինչ-որ հայտնի ցուցակում, այսինքն՝ ոչ թե հայտնի, այլ գաղտնի, որ հայտնի էր դարձել Կարո Դարայանի, այդ «քամի կուլ տվող» նաիրցու շնորհիվ: Դե արեք ու բան հասկացեք սրանից. եւ այն էլ սա դեռ ամբողջը չէ: Բանն այն է, որ այդ ցուցակը, ինչպես ասում էին՝ լրիվ չէր. չորս թերթ պոկած էր այդ ցուցակից եւ այդ չորս թերթի շուրջն էր ահա, որ Կարո Դարայանն ամեն մի ժողովում բարձրացնում էր անասելի աղմուկ, անտանելի հարայհրոց: Եվ վերջապես ինչքան աղմուկ ուզում էր՝ կարող էր բարձրացնել Կարո Դարայանը, բայց ինչո՞ւ էր կապում նա իր այդ աղմուկը Համո Համբարձումովիչի- Մազութի Համոյի հետ: Պ. Մարուքեին նայած՝ այնպես էր դուրս գալիս, իբր Համո Համբարձումովիչի եւ բժիշկ Սերգե Կասպարիչի ձեռքերի գործն էր այդ հայտնի, այսինքն՝ գաղտնի ցուցակի առաջին չորս թերթերի անհայտ անհետանալը. բայց ո՞վ կհավատա պ. Մարուքեին: Օ, ոչ, մենք չէինք հավատա նման զրպարտությանց եւ չէինք էլ հավատում, չնայած որ- այդ ես հաստատ գիտեմ- անգամ ընկ. Վառոդյանն այդ առթիվ որոշ շրջաններում արել էր բավականին երկմիտ հայտարարություններ: Բայց ենթադրենք անգամ, որ որոշ հիմք ունեին պ. Մարուքեի հայտարարությունները. հարց՝ ինչո՞ւ էին Մազութի Համոն եւ Սերգե Կասպարիչը, բժիշկը (եթե միայն նրանց ձեռքերի գործն էր չորս թերթերի անհայտ անհետանալը)- ինչո՞ւ էին նրանք ցուցակում թողել հինգերորդ թերթը, որի մեջ գտնվեց իրենց անձնական բարեկամի, իրենց Տեղական Կոմիտեի անդամի- ընկ. Վառոդյանի անունը: Չենք հասկանում, մնում ենք շվարած, մնում ենք- ձեռնաթափ: Եվ ապա՝ ինչո՞վ պիտի շահագրգռված լիներ ընկ. Վառոդյանը վերոհիշյալ հայտարարություններն անելով. մի՞թե ցանկալի էր նրան իր անձնական բարեկամների, իր հետ միասին Տեղական Կոմիտեում նստող այդ պատկառելի ընկերների, վարկաբեկումը.- իհարկե ոչ, կասե ամեն մի խելքը գլխին անձնավորություն.- չէր կարող ցանկալի լինել, ինչքան էլ վիրավորված լիներ ընկ. Վառոդյանը՝ հայտնի ցուցակի երեւան գալով: Համոզված պնդում ենք մենք այս, մանավանդ, որ մի շաբաթ անց մի կտրուկ հայտարարությունով Տեղական Կոմիտեն թյուրիմացության հետեւանք հայտարարեց ընկ. Վառոդյանի հայտնի, այսինքն՝ գաղտնի ցուցակում գտնվելու պատմությունը. այո՛, մի շաբաթ անց Տեղական Կոմիտեն իր պատկառելի ստորագրությամբ հայտարարեց ու հաստատեց ի լուր հանրության, որ ցուցակում գտնվել է ոչ թե Վառոդյան ազգանունը, այլ- Բարության եւ որ այդ Բարությանը ոչ մի կապ չունի ամենքին ավելի քան հայտնի ընկ. Վառոդյանի հետ: Եվ այդ հայտարարությունը լույս տեսնելու երկրորդ օրը,- մի ավելորդ ապացույց եւս, որ իզուր էին պ. Մարուքեի չարամիտ զրպարտություններն ընկ. Վառոդյանի հասցեին,- ընկ. Վառոդյանը նշանակվեց քաղաքի ու շրջանի միլիցիապետ ու առաջին գործը, որով միլիցիայում զբաղվեց ընկ. Վառոդյանը, երեւակայո՞ւմ եք՝ Կարո Դարայանի կորած դիակի որոնումն էր. ասում ենք դիակի, որովհետեւ ընկ. Վառոդյանի այդ նոր պաշտոնին անցնելուց ընդամենը երկու օր առաջ հանկարծ լուր տարածվեց քաղաքում, որ Կարո Դարայանը (որ մինչ այդ ընտրված էր շրջանի զորքերի կոմիսար) - անհայտ չարագործների ձեռով սպանված է գիշերվա ժամը 4-ին, իսկ թե ինչո՞ւ անպայման «4-ին»- անհայտ էր, ոչ ոք չգիտեր, բայց համառ կերպով ասվում էր, որ դեպքը պատահել է գիշերը՝ ճիշտ այդ ժամին:- Գետափին, սառույցի վրա (գետն այդպես ուշ էր հալչում նաիրյան այդ քաղաքում) միլիցիան գտել էր արյան կարմիր-կարմիր, քստմնելի հետքեր... Բայց մենք առաջ անցանք ու չասացինք այն հայտնի, այսինքն՝ գաղտնի ցուցակների մասին այն ամենը, ինչ որ հայտնի է մեզ: Մութ, մութ, խորհրդավոր պատմություն էր այդ պատմությունն, ընթերցո՛ղ,- եւ մենք չենք կարող չհիշատակել այստեղ այդ պատմության առթիվ այն ամենը, ինչ որ լսել ենք ու գիտենք, ինչ որ հայտնի է մեզ:

Ինչպես ասել ենք վերեւում՝ այդ պատմությունը, այսինքն՝ հայտնի (գաղտնի) ցուցակից չորս թերթ կորչելու պատմությունը, մեզ համար միանգամայն անհասկանալի պատճառով մարդիկ կապում էին այն հարցի հետ, թե գավառապետի տնից ելնելով՝ ո՞ւր էին գնացել Համո Համբարձումովիչը եւ բժիշկը մարտի 2-ի գիշերը. ահա հարց, որ մի շաբաթ ամբողջ զանազան փսփսուկների նյութ էր տալիս քաղաքի նիսիա (ինչպես Հաջի Օնիկ էֆենդին էր ասում) բնակիչներին եւ, առաջին հերթին,- պ. Մարուքեին: Բայց մենք խղճի ամենայն հանգստությամբ պիտի ասենք, որ մինչեւ վերջն էլ չէինք հավատում պ. Մարուքեի չարամիտ փսփսուկներին եւ չէինք էլ հավատա, եւ այժմ այս տողերը դու չէիր կարդա, ընթերցող, եթե մեր աչքին բավականին ծանրակշիռ մի հանգամանք շուտով չգար խախտելու մեր այդ անհողդողդ հավատքը. բանն այն է, որ Կարո Դարայանը եւս, իր եղերական վախճանից մի քանի օր առաջ, իմ, հեղինակիս, ներկայությամբ մի անգամ հայտարարեց մի բավականին բազմամարդ ժողովում, որ տեսել է այն երեկո, ավելի ճիշտ կլինի ասել՝ մարտի 2-ի գիշերը, ժամը մոտավորապես 2-ին, Համո Համբարձումովիչին եւ բժշկին՝ «Մութ Տեղի» պաշտոնյայի հետ Հինգհարկանի Շենքից ելնելիս: Հարց՝ ի՞նչ գործ ունեին գիշերվա այդ ուշ ժամին այդ ակնածելի վայրում Համո Համբարձումովիչը եւ Սերգե Կասպարիչը- բժիշկը... Հիշում եմ, երբ տվեց այս հարցը Կարո Դարայանը Համո Համբարձումովիչին- դահլիճում, ուր տեղի էր ունենում ժողովը, տիրեց ահասարսուռ լռություն... զարհուրելի զարզանդ... բոլորը քար կտրած սպասում էին Համո Համբարձումովիչի պատասխանին: Թվում էր, թե եբրայական Եհովայի նման կամ ինչպես Զեւսը- կփրփրի ահա Համո Համբարձումովիչը,- այդ, մենք կասեինք՝ նաիրյան Արամազդը.- եբրայական Եհովայի կամ հունական Զեւսի նման ցասման կայծակ ու շանթ կթափե այդ եղկ մահկանացուի գլխին, այդ ողորմելի մահկանացուի, որ համարձակվում է կասկածի տակ առնել նրա՝ Համո Համբարձումովիչ Ասատուրովի, Տեղական Կոմիտեի նախագահի հեղափոխական կուսությունը:- Բայց- երեւակայո՞ւմ եք- կայծակը չճայթեց, շանթը չշողաց, ոչ էլ ամպրոպը որոտաց, այլ, պատկերավոր ասած՝ խաղաղարար անձրեւ, երկնային զովություն հորդեց նաիրյան Արամազդի աչքերից, հորդեց դառնաթախիծ արցունք... Ալեհեր գլուխը պրեզիդիումի սեղանին դրած (Համո Համբարձումովիչը պրեզիդիումի անդամ էր այդ ժողովում)- դառնաթախիծ թախծեց, դառնացած լաց եղավ Մազութի Համոն- եւ ամբողջ դահլիճը, ուր ներկա էին բավականին թվով սոխ զինվորներ ու մի քանի վակզալի բաշիբուզուկներ, ուր ներկա էր նաեւ,- օ, խայտառակություն,- պ. Մարուքեն,- այո՛, ամբողջ դահլիճը քար կտրած ահասարսուռ նայում էր Մազութի Համոյի հեկեկանքից ցնցվող, ալեհեր գլխին... «Փա՜ստ, փա՜ստ»,- վեր ցատկելով տեղից՝ դառնաձայն բացականչեց հեկեկանքի միջից Մազութի Համոն: Բայց փաստ չկար. կար- մթին կասկածանք, միակ փաստանման բանը- Կարո Դարայանի ձեռքին գտնվող հայտնի, այսինքն՝ գաղտնի ցուցակն էր, որի չորս թերթերը, ինչպես արդեն գիտենք,- պոկված էին ինչ-որ անհայտ ձեռքով:- Իսկ կարելի՞ է արդյոք՝ այդ չեղյալ թերթերի վրա հիմնվելով՝ խայտառակության սյանը գամել, կասկածի տակ առնել մի պատկառելի նաիրցու, մի ալեհեր հեղափոխականի հեղափոխական կուսությունը:- «Փա՛ստ»,- դառնաթախիծ բացականչում էր արցունքից խեղդվող ձայնով Համո Համբարձումովիչը, ու պատերի լռությունն էր միայն եւ դեմքերի զարմանքն ու ակնածանքը դառնորեն արձագանքում Համո Համբարձումովիչի արդարություն հայցող աղեկտուր ձայնին... Ահա իրողությունն, ընթերցո՛ղ. փաստ չկար,- կար- մթին կասկածանք: Գրում եմ այնպես, ինչպես տեսել ու լսել եմ ես, առանց եզրակացություն հանելու. հանի՛ր, ինչ եզրակացություն որ կուզես, ընթերցող.- Պիղատոսի նման մենք լվանում ենք մեր ձեռքերն այս մութը, անհասկանալի, անիմանալի գործից: Ասենք միայն այն, որ փաստ չլինելու պատճառով Համո Համբարձումովիչն արդարացավ. անգամ ասում էր հետագայում, որ, եթե կենդանի մնար Դարայանը- նրան դատի պիտի կանչեր, հեղափոխական դատարանի առաջ պատիվ պիտի պահանջեր նրանից ինքը, բայց, դժբախտաբար, Կարո Դարայանն այնպես անսպասելի կերպով զոհ գնաց անհայտ չարագործների ձեռքից, եւ Համո Համբարձումովիչը մնաց չբավարարված:

Այո՛, մութը, կասկածելի, խորհրդավոր դեպքեր էին, որ տեղի ունեցան այդ շաբաթվա ընթացքում նաիրյան այդ քաղաքում, եւ այդ դեպքերից ամենամութն ու ամենակասկածելին Կարո Դարայանի մահն էր, նրա անսպասելի սպանությունն անհայտ չարագործների ձեռքով: Եվ իզուր էր, իր՝ միլիցիապետի բոլոր կարողությունները գործի դնելով, քրտնաթոր որոնում նրա դիակը, եւ նրան սպանողներին ընկ. Վառոդյանը.- նրանք չգտնվեցին: Ոչ միայն չգտնվեցին նրանք (այսինքն՝ Կարո Դարայանի դիակը եւ Դարայանին սպանողները), այլեւ շատ շուտով կորցվեց, հայտնի չէ, թե նաիրյան այդ քաղաքից ո՞ւր հեռացավ... պ. Մարուքեն: Ընկ. Վառոդյանը կասկած էր հայտնում, որ, ամենայն հավանականությամբ, Կարո Դարայանի սպանության հետ որոշ առնչություն պիտի որ ունենար պ. Մարուքեի անհետանալը. բայց այդ կասկածը կասկած էլ մնում էր եւ չէր կարող փարատվել, քանի դեռ չէր գտնված պ. Մարուքեն: Իսկ թե ո՞ւր էր գտնվում պ. Մարուքեն- միայն իրան էր հայտնի եւ մեկ էլ ծխականի վարժուհի, մեզ վեպիս առաջին մասից արդեն բավականին ծանոթ, օր. Սաթոյին, որ արդեն մի շաբաթից ավելի էր, ինչ երեկոյան դասընթացներ էր կազմակերպել կայարանի մոտ գտնվող ինչ-որ կասկածելի մի տեղում, ուր նա ինչ-որ բաներ էր պարապում վակզալի բաշիբուզուկների, այսինքն՝ կայարանի բանվորների հետ՝ օրական մի ժամ պարբերաբար, տոն օրերին- երկու, անգամ երեք ժամ: Բայց այդ մասին, իհարկե, ոչ ոք չգիտեր, չգիտեր անգամ ինքը՝ ընկ. Վառոդյանը: Եվ այժմ էլ քաղաքում այդ օր. Սաթոն էր ահա, որ բռնել էր պ. Մարուքեի տեղը՝ զանազան լուրեր, զրպարտություններ եւ մութ կասկածանքներ տարածելու գործում: Բայց օր. Սաթոյի եւ պ. Մարուքեի մեջ կա մի խոշոր տարբերություն. նախ՝ օր. Սաթոն կին էր, իսկ պ. Մարուքեն- տղամարդ (ամենաէական տարբերությունը)- եւ ապա- որ ավելի կարեւոր էր գուցե, քան առաջին հանգամանքը,- այս հարցում մեր կարծիքը տարբերվում է Հաջի Օնիկ էֆենդու կարծիքից,- օր. Սաթոն ավելի էր զգույշ ու խորամանկ, քան պ. Մարուքեն: Փա՞ստ. թեկուզ հենց այն, որ, չնայած օր. Սաթոյի տարածած մի շարք բավականին մութ ու պատասխանատու լուրերին- ոչ ոք չէր իմանում այդ լուրերի իսկական աղբյուրը. օր. Սաթոն այնպես էր տարածում այդ լուրերը, որ լուրերի սկզբնական աղբյուրը, այսինքն՝ օր. Սաթոն, մնում էր, ինչպես ասում են, ստվերում. մնում էր- անհայտ: Ահա այս էր պատճառը, որ, չնայած ընկ. Վառոդյանի թափած գերմարդկային ջանքերին- նրան, ընկ. Վառոդյանին, այնպես էլ չէր հաջողվում այդ լուրերի առաջն առնել. իսկ այդ բանում ո՞վ կարող էր ավելի շահագրգռված լինել, քան ինքը միլիցիապետը, այսինքն՝ նույն ընկ. Վառոդյանը: Եվ իր այս շահագրգռման համար ասում են, ընկ. Վառոդյանն ուներ ավելի քան ծանրակշիռ պատճառներ: Օրինակ՝ թեկուզ հենց այն, որ այդ լուրեր տարածող աղբյուրը քաղաքում բաց էր թողել այնպիսի մի լուր, որից նույնիսկ ընկ. Վառոդյանի մազերը, ինչպես ասում են, բիզ-բիզ էին կանգնում- էլ ո՞ւր մնաց ուրիշներինը: Այդ լուրեր տարածող աղբյուրը Կարո Դարայանի սպանության առթիվ քաղաքում տարածել էր, որ զուր տեղն է պ. միլիցիապետը այնքան եռանդուն կերպով որոնում Դարայանի սպանողներին: Այդ աղբյուրին նայելով՝ միլիցիապետը Դարայանին սպանողներին կարող էր գտնել... իրենից չափազանց մոտիկ, եթե ոչ- հենց իր մեջ... Այսպիսի ահա անպատկառ լուրեր էր տարածում ստախոսության այդ անպատկառ աղբյուրը, եւ նրան շատ թանկ կնստեր նման հանցագործությունը, եթե նա ընկներ հեղափոխական իշխանության, այսինքն՝ ընկ. Վառոդյանի ձեռքը: Բացի այս՝ ստերի այդ աղբյուրը տարածում էր լուրեր, որ իբր թե քաղաքում նոր հաստատված հեղափոխական իշխանությունը, այսինքն՝ Տեղական Կոմիտեն հանձինս Համո Համբարձումովիչի, բժշկի, ընկ. Վառոդյանի եւ այլոց, ազատ է արձակել, երեւակայո՞ւմ եք- գավառապետին, ոստիկանապետին եւ «Մութ Տեղի» գըլխավոր վարիչին- ահա՛ թե ինչ: Եվ մի՞թե այդ միեւնույն աղբյուրը չէ՞ր, որ շրջանառության էր հանել մի այլ, ոչ պակաս անպատկառ, զրպարտություն եւս այն մասին, թե քաղաքի պարետը (բարձրահասակ սպան) գաղտնի պահվում է- հենց իրա՝ Համո Համբարձումովիչի բնակարանում:- Այսպիսի լուրեր էր տարածում ահա Կարո Դարայանի սպանությունից եւ պ. Մարուքեի անհետանալուց հետո ստոր պրովոկացիաների (ինչպես ասում էր ընկ. Վառոդյանը) այդ աղբյուրը, այսինքն՝ օր. Սաթոն, եւ այս լուրերն այնքան էին ջղայնացնում ու անհանգստացնում քաղաքի հեղափոխական իշխանությանը (Տեղական Կոմիտեին), որ նա, այսինքն՝ քաղաքի իշխանությունը (Տեղական Կոմիտեն) հարկադրված եղավ ի վերջո մի ընդարձակ հայտարարությունով պաշտոնապես հերքել քաղաքում տարածված այդ պրովոկացիաները, որոնք, ինչպես ասված էր հայտարարության մեջ, նպատակ ունեն փորել ժողովրդական իշխանության դեռ նոր հաստատված հիմերը եւ վերականգնել ցարական լպիրշ ռեժիմը:- Այսպես էր ասված այդ հայտարարության մեջ. ավելին՝ ժողովրդի թշնամի եւ ցարական ստոր վարձկան էր հայտարարվում այդ հայտարարության մեջ նման պրովոկացիաներ տարածողը, իսկ հայտարարության ամենավերջում ասված էր, որ, ճիշտ է, հեղափոխության թշնամի մի շարք ցարական վարձկանների ջանքերով բանտից փախած են եղել գավառապետը, ոստիկանապետը, «Մութ Տեղի» գլխավոր վարիչը եւ քաղաքի պարետը, բայց հեղափոխական իշխանության (կարդա՝ Տեղական Կոմիտեի) ջանքերով, նրա ձեռք առած կտրուկ միջոցներով ժողովրդի թշնամիները գտնված են եւ վերստին փակված բանտում: Եվ ճիշտ որ, վերոհիշյալ անձնավորությունները վերստին ձերբակալված եւ փակված էին, բայց- «Ո՞ր բանտում»,- հարցնում էր օր. Սաթոն խորամանկ: Ու ինքն էլ պատասխանում էր հարցին՝ «Զինվորական բանտում»:- Լավ, լինի զի՛նվորական, ի՞նչ տարբերություն,- կարող էր ասել միամիտ խոսակիցը, եւ եթե այդպես ասեր միամիտ խոսակիցը- օր. Սաթոն բաց կաներ նորից իր սուտերի տոպրակը եւ արագ-արագ, զանազան «լսել եմ»-ներով ու «ո՞վ գիտե»-ներով քողարկված, մանվածապատ նախադասություններ կթափեր խոսակցի գլխին- կարծիքներ ու կասկածներ: Չտեսնված լեզու ուներ այդ ծամը կտրած օրիորդը, որի «օրիորդությունը» վաղուց արդեն կասկածի էր ենթարկել ընկ. Վառոդյանը: Գիտեր՝ ո՞ւմ հետ պետք է խոսել եւ ո՞ւմ հետ ի՛նչ լեզվով պետք է խոսել: Ինչպես ասում էին քաղաքում՝ «դարմանի տակի ջուր» էր, իսկ որ օր. Սաթոն տեսքից՝ անմեղ, ներսից՝ սատանա: Երեւակայո՞ւմ եք՝ անգամ վերոհիշյալ «վերստին ձերբակալությանց» մասին օր. Սաթոն տարածել էր քաղաքում անհավատալի ստեր. տարածել էր, որ իբր վերոհիշյալ անձնավորություններին «վերստին ձերբակալել» է ոչ թե քաղաքի իշխանությունը (այսինքն՝ Տեղական Կոմիտեն), այլ զինվորական.- եկեք ու հավատացեք... Մի խոսքով՝ ստերի կատարյալ տոպրակ էր դարձել Կարո Դարայանի սպանությունից եւ պ. Մարուքեի անհետանալուց հետո այդ օր. Սաթոն, եւ մենք ցավում ենք, որ նա ժամանակին չընկավ հեղափոխական իշխանության, այսինքն՝ ընկ. Վառոդյանի ձեռքը:

Բայց սուտը՝ սուտ, իսկ ռուսական առածն ասում է. «Չիք ծուխ առանց կրակի»: Իհարկե, ռուսական այդ առածը եւս կարելի է այնպես շուռ տալ, որ դուրս գա,- սատանան գիտե, թե ինչ. որ դուրս գա այն, ինչ ով ուզում է՝ նայած քեֆին ու ճաշակին: Օրինակ, այդ առածից ելնելով, կարելի է ասել, որ ներկա դեպքում «ծուխը» օր. Սաթոյի տարածած ստերն էին, իսկ «կրակը»- հենց ինքը՝ օր. Սաթոն... Եվ սա այսպես էլ էր, որովհետեւ վերստին ձերբակալությանց օրից մի երկու օր անց այնպիսի մի ծուխ տարածեց այդ կրակը, այսինքն՝ օր. Սաթոն, որ բոլոր քաղաքացիք, մանավանդ Համո Համբարձումովիչը, բժիշկը եւ ընկ. Վառոդյանը ստիպված էին քթները պահել, որպեսզի չխեղդվեն այդ ծխից, ավելի լավ է ասել՝ այդ ծխանման գարշահոտությունից, որ տարածում էր այդ «կրակը»: Իսկ այդ ծուխը կայանում էր նրանում, որ օր. Սաթոն, ո՞վ գիտե ի՞նչ անիմանալի միջոցներով ու ճանապարհներով, ձեռք էր բերել ինչ-որ մի միֆական նամակի պատճեն եւ կարդում էր սրան-նրան, այսինքն՝ նրանց, ում վրա ինքը վստահություն ուներ եւ դրանք էլ իրենց հերթին տարածում էին, ում վրա որ վստահություն ունեին, վերջ ի վերջո այնպես էր դուրս գալիս, որ ոչ ոք չգիտեր, թե ո՞վ է այդ լուրերի իսկական ակը. մեկը լսում էր մյուսից եւ պատմում էր մյուսին- ահա եւ ամբողջը:- Ինձ էլ է կարդացել այդ միֆական նամակի պատճենն օր. Սաթոն, բայց ես, դժբախտաբար, մոտավորապես միայն հիշում եմ հիմա այդ միֆական նամակի բովանդակությունը: Հետաքրքիր նամակ էր այդ նամակը, ընթերցո՛ղ, բայց ավելի հետաքրքիր էին օր. Սաթոյի կոմենտարիաներն այդ նամակին: Եվ ավելի քան հետաքրքիր էր այն (եւ այս հանգամանքը մինչեւ վերջն էլ ինձ համար չլուծված առեղծված մնաց), թե ինչպե՞ս էր այդ նամակը, հասցեագրված լինելով իրեն- Մազութի Համոյին,- ընկել օր. Սաթոյի ձեռքը. նու, եթե ոչ իսկական նամակը, գոնե պատճենը: Գուցե՞ օր. Սաթոն հենց ի՛նքն էր հնարել այդ միֆական նամակը եւ իր հնարածից պատճեն հանել, որպեսզի յուղ լցնի իր առանց այդ էլ բավականին լավ աշխատող անիվին, այսինքն- լեզվին... Ո՞վ իմանա: Մենք պատմում ենք այն, ինչ որ լսել ենք իրենից- օր. Սաթոյից, եւ թողնում ենք, որ ընթերցողն ինքը հավատա կամ չհավատա օր. Սաթոյին:

Այդ միֆական նամակը գրված էր զինվորական բանտից եւ հասցեագրված էր Համո Համբարձումովիչ Ասատուրովին: Նամակի հեղինակն էր- (եթե, իհարկե, ընդունենք, որ նամակն իսկապես գրված էր մեկի կողմից, ու ոչ թե հնարված օր. Սաթոյի ուղեղում)- վերստին ձերբակալված գավառապետը: Այստեղ կարելի է ավելացնել օր. Սաթոյի հետաքրքիր կոմենտարիան: Օր. Սաթոյի ասելով՝ նամակը գրելուն գավառապետին առիթ է տվել վերստին ձերբակալությունը, որի մեջ, գավառապետի կարծիքով՝ անշուշտ մատ ունեցել է Մազութի Համոն: Օր. Սաթոն եւս այս հարցում համամիտ էր գավառապետին, իսկ թե ինչո՞ւ է Մազութի Համոն մատ խառնել գավառապետի վերստին ձերբակալությանը- դա պարզ է ինքնըստինքյան, ասում էր օր. Սաթոն, թեկուզ մեզ համար դա այնքան էլ «պարզ չէ ինքնըստինքյան»,- ինչպես ասում էր օր. Սաթոն: Բայց անցնենք նամակին: Հիշում եմ՝ նամակն սկսվում էր «Հարգելի պ. Ամո Ամբարձումովիչ» խոսքերով, եւ ես այդ խոսքերը կարդալիս, չգիտեմ ինչու, իսկույն պատկերացրի գավառապետի՝ չոր, դեղնած, իսկապես որ սոխի գլուխը, զայրացկոտ զինվորականի նույնպես չոր, պաշտոնական հայացքը եւ ցանցառ մորուքը: Զայրույթի ու ցասման ահասարսուռ բոթ փչեց դեմքիս գավառապետի այդ հասարակ, քաղաքավարի խոսքերից եւ, թերեւս, մասամբ էլ իմ այս հոգեկան շփոթմունքն էր պատճառը, որ ես հիմա այնքան էլ լավ չեմ հիշում նամակի առաջին նախադասությունները: Հիշում եմ այն, որ նամակն սկսվում էր հարձակողական նախադասություններով: Նամակի առաջին իսկ խոսքերից երեւում էր, որ հաստատ կերպով վճռել է կյանքի ու մահվան գրոհի դիմել այդ կալանված առյուծը, այդ հուժկու զինվորականը, որի պատահական անկումից օգտվելով՝ ինչպես ասված էր նամակում, քացի էին տալիս նրա ազնվական կողերին անգամ երկարականջ քեռիները:- Այսպիսի մի այլաբանական նախադասությունով էլ, կարծեմ հենց սկսվում էր գավառապետի նամակը. նախադասությունը չեմ հիշում, բայց հիշում եմ օր. Սաթոյի կոմենտարիան «երկարականջ քեռիների» մասին. նրա կարծիքով այդ այլաբանական խոսքի տակ պետք է նապաստակներ հասկանալ, այնինչ իմ կարծիքը բավականի՛ն տարբերվում էր օր. Սաթոյի կարծիքից: Այո՛, ինչո՞ւ նապաստակներ, եւ ոչ ուրիշ մի բան... Բայց անցնենք նամակին: Կրկնում ենք՝ մենք բառացի չենք հիշում այդ միֆական նամակի բովանդակությունը, բայց բավականին լրիվ հիշում ենք նամակի ընդհանուր իմաստը, որ դժբախտաբար պիտի պատմենք մեր տկար լեզվով, տեղ-տեղ միայն բառացին մեջ բերելով նամակի այն ցայտուն տողերը, որ այն ժամանակ մեխվեցին մեր ուղեղում եւ մնացին այնտեղ- եւ, կարծում ենք, որ այդպես էլ մեխված կմնան այնտեղ- ընդմիշտ ու հավիտյան:

Նամակն, ինչպես ասացինք, սկսվում էր դառնագին հոխորտանքով, բայց գնալով փոխվում էր դառնաթախիծ տրտունջի եւ նորից ծայր էր առնում հոխորտանքն ու մեղադրանքը եւ, նորից տրտունջի դառնության փոխվելով՝ վերջանում էր հույսով, որ «ամենակարող տերը» կվերականգնի արդարությունն Ահեղ Դատաստանի օրը, որին նա հավատում էր այնպես, ինչպես հավատում է Նորին Կայսերական Մեծության մոտալուտ հաղթանակին: Բայց այս չէ էականը եւ ամենահետաքրքիրն այդ նամակում, այլ այն, թե ի՞նչ լեզվով էր այդ նամակում խոսվում Համո Համբարձումովիչի եւ մանավանդ բժշկի - Սերգե Կասպարիչի մասին, այստե՛ղ է ահա նամակի ամենայուղալին ու ամենահյութալին եւ նամակի այդ տողերն էին ահա, որ հատուկ բավականություն էին պատճառում օր. Սաթոյին, վառում նրա հայացքը եւ թքակալում նրա, ինչպես ասում էին քաղաքում- շնական շրթունքները: «Մի՞թե դուք չէիք, հարգելի Ամո Ամբարձումովիչ,- ասվում էր այդ միֆական նամակում,- որ լիզում էիք իմ պնակները եւ բռնում իմ շուբան ամեն անգամ, երբ իմ բնակարանն էիք գալիս- եւ մի՞թե ձեր անզուգական դուստր Սեւաչյա Պրիմադոննան չէ՞ր, որ հանգստացնում էր իմ, ծանր պաշտոնից քայքայված, ծերությունից հյուծված, վաստակած ջղերը... Իսկ ո՞վ էր, ո՞վ էր, արդյոք,- ասվում էր ապա այդ միֆական նամակում,- որ նաիրյան գեղեցկուհիներ էր մատակարարում գաղտնի բաժանմունքի վարիչ Անգելեեւին, եթե ոչ այսօրվա «Շրջանային Կոմիսար» Սերգե Կասպարիչը, երեկվա քաղաքային բժիշկը... Իսկ ո՞վ էր,- ասվում էր նամակում,- որ Տեղական Կոմիտեի կնիքով եւ «Տեղական Կոմիտե» ստորագրությամբ ահաբեկող նամակ ուղարկեց երկու տարի առաջ մեր քաղաքում հսկայական պրակտիկա ձեռք բերած բժիշկ Կարչեւսկուն, որպեսզի վերջինս իսկույն եւեթ թողնի մեր քաղաքը եւ հեռանա սատանաների գիրկը- ո՞վ էր այդ անողը, եթե ոչ նույն ինքը, ձեր (այսինքն՝ Մազութի Համոյի. Ե. Չ.) անզուգական բարեկամ, ներկայումս «Շրջանային Կոմիսար», Սերգե Կասպարիչը, նախկին քաղաքային բժիշկը... Եվ ո՞վ էր, որ,- ասվում էր ապա այդ զարմանալի նամակում,- իր տան արտաքնոցի տախտակները թակարդի նման հարմարեցնելով՝ օրը ցերեկով իր տան արտաքնոցում խեղդեց իր հարազատ, խելագարված կնոջը, որպեսզի ազատվի նրանից, իբր մի ավելորդ բալաստից.- ո՞վ էր, ո՞վ էր այդ ամենի դիվային հեղինակը, եթե ոչ- էլի ինքը, նույն ինքը, բժիշկ Սերգե Կասպարիչը, Ձեր Տեղական Կոմիտեի անդամը, ներկայումս «շըրջանի կոմիսար» բժիշկ Սերգե Կասպարիչը... Իսկ դո՞ւք,- դիմելով իրան՝ Համո Համբարձումովիչին՝ ասում էր ապա գավառապետը, այսինքն՝ միֆական այդ նամակը,- դուք չէի՞ք միթե, հարգելի Ամո Ամբարձումովիչ, որ իմ ստորադաս պաշտոնյա, շրջանի նաչալնիկ Շմերլինգի միջոցով ձեր «Լույսի» պահեստներից աբոզներով նավթ էիք ուղարկում մեր եւ մանավանդ ձեր դարավոր ոսոխին, անօրեններին, եւ ոսկիներ դիզում մեր ու ձեր եղբայրների թափած ծով արյան գնով... Դո՛ւք էիք, հարգելի Ամո Ամբարձումովիչ, դո՜ւք,- եւ իզուր եք դուք այսօր բանտ քշում ինձ, ծերուկիս, մոռանալով այն աղուհացը, որ տարիներ շարունակ վայելել եք իմ լիառատ սեղանից...»: Այսպիսի՛ ահա չլսված ամբաստանություններ կային իրա- Համո Համբարձումովիչի եւ բժիշկ Սերգե Կասպարիչի հասցեին այդ միֆական նամակում, եւ մենք չենք կասկածում, որ այդ միֆական նամակը հետեւանք չէր օր. Սաթոյի փչացած ուղեղի: Այո՛, ես չեմ էլ կասկածում, որ այդ միֆական նամակը կարող էր այլ աղբյուր ունենալ, քան օր. Սաթոյի փչացած ուղեղը, որ ի բնե փչացած լինելուց բացի՝ տարիներ շարունակ կրել էր իր վրա մի ավելի եւս փչացած, ավելի քան շնական ուղեղի- պ. Մարուքեի ուղեղի- ազդեցությունը:

Ինչեւէ, ընթերցո՛ղ... Մութ ու խորհրդավոր պատմություններ էին դրանք, որ մինչեւ վերջն էլ ինձ, հեղինակիս համար այնպես էլ մութ մնացին ու մնացին խորհրդավոր: Հիմա էլ, երբ այստեղ նկարագրված դեպքերից անցել են արդեն բավականին տարիներ, երբ բավականին ջուր է հոսել, ինչպես ասում են, պատմության ջրաղացի անիվին եւ մեր նկարագրած դեպքերից ու անձնավորություններից շատ շատերն արդեն պատմության, այսինքն՝ անգոյության գիրկն են անցել- հիմա անգամ, ընթերցո՛ղ, երբ ես մտքով շուռ եմ գալիս, դառնում եմ ետ եւ աշխատում եմ վերհիշել ու հասկանալ այն ժամանակ կատարված դեպքերն ու պատմությունները- այդ դեպքերն ու պատմություններն ինձ պատկերանում են, ինչպես պղտոր մի հոսանք, մութը մի գետ, որ անցնում է հորդած եւ խեղդում իր դեմն առնել ցանկացող ամեն մի խթան ու արգելք: Հիշում եմ՝ մի անգամ, երբ ես դեռ երեխա էի, հորդել էր մեր այդ նկարագրած քաղաքի գետը. գիշեր էր, երբ ես ու եղբայրս, տնից փախչելով, գնացինք հորդած գետին նայելու: Մութն էր. կարծես մազութ էին քսել երկնքին, ու հոսել էր մազութը երկնքից եւ ծածկել քաղաքը, փողոցները, շենքերն ու մարդկանց: Մենք ապրում էինք Վարդանի կամուրջի մոտերքը, բերդի տակ, եւ տնից իջնելիս մենք կարծում էինք, որ կհասնենք գետափնյա փողոցը եւ այնտեղից կնայենք հորդած ջրին: Բայց մենք չարաչար սխալվեցինք: Մեր տնից դեպի հիշյալ փողոցն էր իջնում ծուռ ու մուռ մի արահետ. դեռ նոր էինք շուռ եկել այդ քարքարոտ արահետի վերջին ոլորտը, որից հետո արահետն ուղիղ դեպի գետափնյա փողոցն էր իջնում, երբ մեր աչքերի առաջ փռված խավարի մազութը բաժանվեց երկու մասի. վերը՝ մուգ, իսկ ներքեւը բաց գույնի մազութ էր, որ հազիվ էր տարբերվում վերի մազութից: Վարի համեմատաբար բաց գույնի մազութը- հորդած գետն էր, ջուրը, որ, լցրել էր գետափնյա փողոցն ու ծանր շնթռկել լայն ու ահավոր, ինչպես մի առասպելական վիշապ: Մի ծանր, ճնշող, դեպի իր գիրկը քաշող խոնավություն էր շնչում հորդած գետը, ու ես կպչում էի եղբորս, որ ինձ իր գիրկը չքաշի, չխեղդի, կուլ չտա առասպելական այդ վիշապը: Դեմը, բաց գույնի մազութի խոնավ գրկից ելնելով՝ իր համեմատական մուգությամբ հետզհետե լուծվելով վերի մութի մազութին՝ տեսիլանման երերում էր ահռելի մի սեւություն, հսկա մի քարակույտ. Վարդանի կամուրջն էր այդ, որ սեւին էր տալիս մազութանման մշուշում: Մեր մոտ կանգնած մարդիկ վիճում էին, թե կդիմանա՞ արդյոք Վարդանի կամուրջը հեղեղած ջրի ահռելի հոսանքին, թե ոչ. կային, որ կարծում էին կդիմանա, ու կային, որ կարծում էին, թե ոչ: Այդ միջոցին էր ահա, որ գետի վերի կողմից, ծանր ողողած հեղեղատի միջից, լսվեց զարհուրելի, սիրտ ճեղքող, անպատմելի մի ճիչ, ու ճիշտ նույն վայրկյանին սրընթաց հեղեղատի վրա երեւաց փոքրիկ-փոքրիկ, վախկոտի պուշ աչքի նման ահաբեկված թարթող, սրընթաց մի կրակ: Ես ավելի պինդ սեղմվեցի եղբորս, գրկեցի նրա ոտքը. շուրջս հավաքված մարդիկ բարձրացրին մի ահախառն աղմուկ, շարժվեցին տեղերում ու, չգիտեմ ինչու, հայհոյեցին իրար. այդ ժամանակ մի վերջին անգամ եւս խոնավ հեղեղատի ծանրանիստ մազութի միջից լսվեց զարհուրելի սրտակեղեք ճիչը. վախկոտի աչքի պես ահաբեկված թարթող պուշ կրակը սրընթաց սուրաց դեպի Վարդանի կամուրջի սեւասեւ ուրվականը- եւ ամեն ինչ կորավ, լռեց, սուզվեց մազութանման հեղեղատում: Պարզվեց, որ քաղաքի գետափնյա փողոցներից պոկված մի նավակ էր դա, որ հոսանքի մեջ ընկնելով՝ քշվել էր դեպի Վարդանի կամուրջը: Եղբորս կողքին կպած՝ դողալով տուն եկա ես, պառկեցի մորս կողքին- եւ ամբողջ գիշերը մինչեւ լույս իմ մանկական ուղեղի միջից ծանրանիստ ընթանում էր հորդած գետը, ուղեղիս ահաբեկված մազութում կախված՝ օրորվում էր Վարդանի կամուրջի սեւասեւ ուրվականը, ու այդ սեւասեւ ուրվականին դիպչելով՝ սրտակեղեք մի ճիչ էր արձակում վախկոտի աչքի պես ահաբեկված թարթող, պուշ կրակը: Առավոտյան արթնանալիս իմ առաջին գործն այն եղավ, որ ես շնչակտուր վազեցի դեպի գետը եւ- օ՜, զարմանք եւ ուրախություն, տեսա, որ գետափնյա փողոցից արդեն քաշվել էր առասպելական վիշապը. գետն իր ափերն էր մտել եւ հոսում էր հանդարտ, իսկ Վարդանի կամուրջը գետի մեջտեղն արքայաբար նստած՝ չորացնում էր իր թրջած կողերը ելնող արեւի պայծառ ճառագայթների ներքո... Մանկական միամտությամբ նայեցի Վարդանի կամուրջի կողերին դիպչող մթափրփուր ջրին, կարծելով, որ այնտեղ կգտնեմ որեւէ հետք գիշերվա սրընթաց սահող նավակից եւ անգամ, - օ՜, մանկական անմեղություն,- վախկոտի պուշ աչքի նման ահաբեկված թարթող այն կրակից... Բայց ո՛չ մի հետք, իհարկե, չկար, եւ չէր էլ կարող լինել այդ բոլորից: Վարդանի կամուրջն էր միայն, որ արքայաբար կուրծքը դեմ էր տվել մթափրփուր ջրերին... Մանկությանս օրերին կատարված այս ինքնին աննշան դեպքից անցել են համարյա քսանից ավելի երկար ու ձիգ տարիներ, բայց ես հիշեցի հանկարծ ինքնին աննշան այդ դեպքը՝ նաիրյան մեր նկարագրած քաղաքի վերոհիշյալ դեպքերն ու պայմանները մտաբերելիս: Իսկ պատահական բա՞ն է արդյոք, երբ մարդ այս կամ այն դեպքի կամ պատմության առիթով հիշում է մի ուրիշ, այլ դեպք կամ պատմություն:- Իհարկե, պատահական բան չէ, ընթերցող- եւ խորը, խորը, խորագույն իմաստ կա նման, գիտական տերմինով ասած՝ գաղափարների ասոցիացիայում, եւ ներկա դեպքում այդ խորագույն իմաստն ինձ համար պարզ է ավելի, քան արեւի լույսը: Եվ իրոք. իր ափերից ելած, հորդած գետ չէ՞ր միթե այն օրերում նաիրյան այդ քաղաքի կյանքը, մի կյանք, որի վրա, ինչպես հայտնի է քեզ, ընթերցո՛ղ, վաղուց հետե կախված էր մազութանման մշուշը, որը վաղուց հետե ծածկել էր, ինչպես հայտնի է քեզ, նաիրյան այդ քաղաքն ու բնակիչներին, շենքերն ու մարդկանց: Հեղեղել էր կյանքը, ելել էր այդ օրերին իր սովորական ափերից եւ, թերեւս, իզուր էր Կարո Դարայանը փորձել լույսի նշույլ մտցնել, վերոհիշյալ դժբախտ նավաստիի նման թարթել իր տարտամ կրակը, մազութանման մուժում:- Օ, պիտի իմանար, պիտի հասկանար այդ Կարո Դարայանը, որ զարնվելու է իր նավակը «Վարդանի կամուրջի» արքայանիստ քարակույտին, որ վաղուց սովոր էր արդեն իր քարակերտ կուրծքը դեմ անել ամեն հոսանքի ու հեղեղատի: Եվ ճիշտ որ. վերը նկարագրած դեպքից հետո ես հեռացա նաիրյան այդ քաղաքից եւ վերադարձա մի տարի անց, ու ի՞նչ. նո՛ւյնն էր տպավորությունս, ճիշտ նույն տպավորությունը, որ ես ստացել էի մանկությանս օրերին՝ հորդած գետը տեսնելու գնալուս հաջորդ առավոտը. ճիշտ այն ժամանակվա նման ես տեսա, որ համարյա թե իր սովորական ափերն է մտել նաիրյան այդ քաղաքի առօրյա կյանքի այն ժամանակ այնպես մթափրփուր հորդած, հեղեղած գետը- եւ նույն ակնածանքով ու ահավոր հիացմունքով ես տեսա մեր ամենահարգելի Մազութի Համոյին, որ, ինչպես գետի հորդելուց հետո Վարդանի կամուրջը, արքայակերպ կեցել էր կյանքի արդեն բավականին հանդարտած, համարյա իր ափերը մտած հոսանքի մեջտեղը եւ այլեւս իզուր էին նրա, այսինքն՝ Մազութի Համոյի, հասարակական դիրքի քարակերտ պատերին դիպչել փորձում արդեն իջած գետի մի քանի մանրիկ, մթափրփուր ալիքները... Բարեբախտաբար այլեւս երեխա չէի ես այդ ժամանակ, որպեսզի այդ լղրճուկ (ընկ. Վառոդյանի խոսքով ասած) ալիքների փրփուրում փնտրեի ինչ-որ նավաբեկման հետքեր: Օր. Սաթոն էր միայն, որ դեռ շարունակում էր տարածել քաղաքում իր անսպառ ստերն ու պրովոկացիաները,- բայց էլ ո՞վ էր օր. Սաթոյին, այդ «ծամը կտրած լրբին» կարեւորություն տվողը: Մազութի Համոն կար ու կանգնած էր էլի, ինչպես Վարդանի կամուրջը, անսաստ ու քարակերտ: Կանգնած էր նաիրյան այդ քաղաքի ու իսկական, այո՛, համարյա թե մարմնացած Նաիրիի, այսպես կոչված, «գրավված վայրերի» կենտրոնում, որպես «Ընկերության» լիազոր ներկայացուցիչ, Տեղական Կոմիտեի եւ Քաղաքային Խորհրդի նախագահ, Զինվորական Բարձրագույն Ատյանի անդամ- եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն,- եւ նրա, Մազութի Համոյի ուղեղում էլի նաիրյանն էր ու հավիտենականը՝ արդեն մարմնավորվել սկսող երկիր Նաիրին...

Շատ ջրեր էին հոսել նաիրյան այդ քաղաքի եւ ընդհանրապես Նաիրիի ու աշխարհի վրայով այդ մի տարվա ընթացքում, երբ ես բացակայում էի քաղաքից ու Նաիրիից, եւ ամենանշանավորն ու կարեւորը այն էր, որ այդ ջրերի հետ մեկտեղ հոսել էին նաեւ սոխական բանակները Նաիրիից ու այդ քաղաքից, եւ Նաիրին ու քաղաքը մնացել էին Մազութի Համոյին ու նաիրցիներին. երազյալը, կարծես, երկրային էր դարձել. Մազութի Համոյի ուղեղից սահելով՝ մարմնավորվել էր կարծես երկիրը Նաիրի: Հավաքել էր «Ընկերությունը» եւ գրավված վայրերն էր ուղարկել բազում ու անհամար նաիրյան ռազմիկներ. դարերի մուժից, մշուշից ելնելով՝ հառնել էր, վերջապես, նաիրյան կարծր ոգին. գրավել էր շեներ ու քաղաքներ. բռնել էր բերդը: Անթիվ տարիներից, դարերից հետո վերստին նաիրյան դարձած Առաքելոց եկեղեցում նաիրյան հնամյա բարբառով աստվածահաճո պատարագ էր անում արդեն տեր Հուսիկ քահանան- Խաչագողը, ու բերդի ամենաբարձր աշտարակի վրա եռագույն դրոշ պարզած՝ բերդի հրամանատարն էր արդեն ընկ. Վառոդյանը: Քաղաքի ու շրջանի, արդեն ամբողջովին նաիրյան դարձած, դպրոցների վարիչ էր Արամ Անտոնիչը, դպրոցի (այսինքն՝ ռեալականի) տեսուչը, իսկ Գեներալ Ալոշը, Հաջի Օնիկ էֆենդի Մանուկոֆը, կոշկակար Սիմոնը- Կլուբի Մեյմունը, մանրավաճառ Կոլոպոտյանը եւ շատ ու շատ ուրիշ պատկառելի նաիրցիներ դարձել էին Քաղաքային Խորհրդի անդամներ: Մենակ Մեռելի Ենոքն էր իր տեղը մնացել. Քոռ Արութի հետ մեկտեղ նա էլի չայ ու կալբաս էր ծախում վակզալի մեյդանում,- եւ ոչինչ՝ գոհ էր իր վիճակից: Մոռացանք Օսեփ Նարիմանովին. հաշտարար դատավոր Օսեփ Նարիմանովը միանգամայն լքել էր իր հաշտարար գործունեությունը եւ բժիշկ Սերգե Կասպարիչի հետ միասին դարձել էր Զինվորական Գերագույն Ատյանի անդամ, այսինքն՝ մենակ ինքը՝ Օսեփ Նարիմանովն էր անդամ, իսկ բժիշկ Սերգե Կասպարիչը- այդ Գերագույն Ատյանի նախագահն էր, քաղաքի ու շրջանի ամենաազդեցիկ մարդը, այո՝ նույնիսկ ասողներ կային, որ ավելի ազդեցիկ, քան ինքը՝ Մազութի Համոն:- Բայց մենք, իհարկե, չենք հավատում նման երեխայամիտ կարծիքներին: Այսպիսով, ինչպես տեսնում եք, ամեն ինչ փոխվել էր եւ ընդունել միանգամայն նաիրյան կերպարանք: Նաիրի՛ն էր, հին, երազյալ, հավիտենական Նաիրին, որ տարիների մուժից, մշուշից ելած՝ առել էր իրական կերպարանք: Եվ ամեն ինչ լավ էր գնում, նույնիսկ կարելի է ասել, որ կատարյալ հանգիստ ու խաղաղություն կտիրեր նաիրյան այդ քաղաքում եւ շրջանում, եթե չլինեին մի շարք ստոր, անպատկառ, նաիրադավաճան մարդիկ, որոնք խանգարում էին նորաստեղծ նաիրապետության հանգիստը: Եվ ո՞վ գիտե՝ կկատարվեի՞ն արդյոք հետագա դժբախտ ու ահավոր դեպքերը, եթե չլինեին այդ ստոր, անպատկառ նաիրադավաճան մարդիկ: Երեւակայո՞ւմ եք՝ դրանք, այդ ստոր, դավաճան, անպատկառ մարդիկ, դեմ էին «գրավված վայրերի» պաշտպանության. ինչ-որ խաղաղություն էին պահանջում այդ ստոր, դավաճան մարդիկ, երբ դեռ չէր գետնահարված ոսոխը. ավելին՝ երբ իր վերջին հորդաները հավաքած՝ թափթփուկ բանակներով պատրաստվում էր «գրավված վայրերը» խուժել, վերստին հրի ու սրի մատնել այնքան դժվարություններով վերջապես ազատագրված երկիրը Նաիրի... Հասկանո՞ւմ եք՝ ղուշը, ինչպես ասում էր Հաջի Օնիկ էֆենդին՝ երկնային թռչունը եկել, իր ոտքով մեր ձեռն էր ընկել, իսկ այդ ստոր պարոնները պահանջում էին, որ մենք մեր ձեռքով վերցնենք ու բաց թողնենք այդ ղուշը- հանուն ինչի՞ կամ, ինչպես նույն Հաջի Օնիկ էֆենդի Մանուկոֆն էր ասում- անունն ի՞նչ դնենք... Օ, ոչ մի անուն չէր կարելի դնել այդ նաիրուրաց տխմարությանը, քան այն անունը, որ դրել էր Տեղական Կոմիտեն, ոչ՝ «Ընկերությունն» ինքը. եւ այդ անունն էր, ինչպես քանիցս կրկնել ենք արդեն ի միջի այլոց- «Ազգային դավաճանություն»: Եվ ովքե՞ր էին դրանք, եւ ո՞վ էր դրանց ղեկավարը.- մի քանի լղրճուկ սինլըքորներ, ինչպես ասում էր Համո Համբարձումովիչը, կամ հայվարա սանքյուլոտներ, ինչպես կարծում էր անգլիախոս Հաջի Օնիկ էֆենդին եւ չհասկացողին թարգմանում ու հասկացնում, որ սանքյուլոտներ նշանակում է- անվարտիք շներ, կարծես թե վարտիքավոր շներ էլ են լինում... Եվ ո՞վ էր, ո՞վ էր, ինչպես ասացինք, դրանց ղեկավարը, կամ, ինչպես էլի նույն Հաջին էր ասում- «վերի գլուխը».- արյունարբու մի սկյութ, ռսացած մի մոնղոլ, մի գերմանական լրտես, որ պլոմբած վագոնով հայրենիք վերադարձած՝ չին զորքերու եւ անվարտիք ավարաներու օգնությամբ ներսերում խլել էր արդեն իշխանությունն ու հանձնել այն գերմանացիներին՝ այդպիսով գլուխ բերելով իր խոստումը, որ տվել էր արյունարբու Վիլհելմ կայսեր... Ահա՛ թե ո՞վքեր էին դրանք եւ ահա թե ո՛վ էր դրանց «ամենավերի գլուխը», այսինքն՝ ամենամեծ ղեկավարը: Եվ, երեւակայո՞ւմ եք, ընթերցող- այդ ժամանակ արդեն պարզվել էր (գոնե այդպես էր ինձ հավատացնում պ. Աբոմարշը), որ նաիրյան այդ քաղաքում այդ սանքյուլոտների, այսինքն՝ անվարտիք շների ղեկավարն է եղել,- հավատո՞ւմ եք՝ սույն Հաջու խոսքերով ասած՝ այն «շանսատակ եղած» Կարո Դարայանը, որի սպանողներին զուր տեղն էր իր թանկագին ու անսպառ եռանդն անձնվիրաբար մսխելով՝ այնքան տենդագին որոնում ընկ. Վառոդյանը: «Շունը շան մահով կսատկի»,- ասում էր այդ առթիվ Հաջի Օնիկ էֆենդի Մանուկոֆը, եւ նա, թերեւս, իրավունք ուներ, որովհետեւ պե՞տք է վերջապես մի կերպ արտահայտություն գտներ այդ պատկառելի նաիրցու անձնուրաց նաիրասիրությունը: Ահա թե ո՛վ է եղել Կարո Դարայանը, ընթերցո՛ղ, իսկ մենք դեռ ցավում էինք նրա եղերական մահվան համար եւ անվերապահ հավատ էինք ընծայում նրա ամեն մի խոսքին: Իսկ նրա ընկերնե՞րը. ովքե՞ր էին նրանք նաիրյան այդ քաղաքում.- առաջինը՝ Կարո Դարայանի խորհրդավոր սպանությունից հետո քաղաքից անհայտ անհայտացած պ. Մարուքեն էր, ընկ. Վառոդյանի հորջորջած այդ պ. Գրաստամատյանը, եւ ապա- մեզ քաջ ծանոթ «ծամը կըտրած» չակերտավոր «օրիորդ» օր. Սաթոն եւ էլի մի քանի նման արարածներ, մի երկու հոգի, որ վակզալի մոտերքը հավաքված՝ գլխահան էին անում վակզալի բաշիբուզուկներին, այսինքն՝ երկաթուղային բանվորներին ու ծառայողներին եւ ֆրոնտից փախած դեզերտիրներին:- Ահա՛, ահա՛, ընթերցո՛ղ, թե ո՛վքեր էին նաիրյան այդ քաղաքի եւ նորաբողբոջ նաիրապետության հանգիստը խանգարողները. դրանք էին, այդ ստոր, նաիրուրաց, նաիրադավաճան մարդիկ, որ մրոտ կամ, տեր Հուսիկ քահանա-Խաչագողի խոսքով ասած, «խլնքոտ» քթներն ամեն տեղ խոթելով՝ ջուր էին պղտորում, որ ձուկ որսան: Եվ դա, հասկանո՞ւմ եք (կրկնում ենք, ընթերցող, որ լավ գլխի ընկնես եւ հարկ եղածի չափ լավ պատկերացնես դրության ամբողջ խայտառակությունը)- եւ այդ ամենն այն ժամանակ, երբ գրավված վայրերը, այսինքն արդեն իրողություն դարձած նաիրյան երկիրն անցնելով՝ արդեն անկախ Նաիրի էր հայտարարել նաիրյան հայտնի հերոս, այժմ հայտնի զորավարը,- այն ժամանակ, երբ, ինչպես ասում են՝ քափ ու քրտինք կտրած՝ նաիրյան ռազմիկներ էր ուղարկում գրավված վայրերը, այսինքն՝ երկիր Նաիրին պաշտպանելու համար, Տեղական Կոմիտեն, ոչ՝ տեղական, այսինքն նաիրյան իշխանությունը,- երբ, մյուս կողմից, արդեն ստույգ լուրեր ուներ ստացած նաիրյան իշխանությունը, որ, վերջին հորդաները հավաքած, թափթփուկ բանակներով մտադրություն ունի գրավված վայրերը խուժելու Հավիտենական Հիվանդը,- ա՛յդ ժամանակ ահա այդ ստոր, դավաճան, նաիրուրաց մարդիկ դեզերտիրություն էին քարոզում նաիրյան բանակում եւ խոսում էին հաշտության մասին. ո՞ւմ հետ.- Հավիտենական ոսոխի ու Հավիտենական Հիվանդի, որին նաիրցի մի ռազմիկի քացին անգամ բավական էր,- ինչպես ասում էր Մազութի Համոն,- որպեսզի նա հավիտենապես փչեր իր շունչը, եւ նա, իհարկե, կփչեր իր շունչը, եթե չլինեին այդ նաիրուրաց, ստոր, նաիրադավաճան մարդիկ...- Ո՛ւշ, շատ ուշ գլխի ընկան (եւ դեռ հարց է՝ գլխի կընկնեի՞ն արդյոք մյուսները, եթե չլիներ էլի նույն Մազութի Համոն) եւ ուշ, շա՜տ ուշ հարկ եղած խստագույն միջոցներին դիմեցին հիշյալ լրբերի վերաբերմամբ նաիրյան իշխանավորները,- բայց թե ի՞նչ կարող էին անել այլեւս նրանք, երբ արդեն մեր նկարագրած քաղաքի համարյա պարիսպների տակ էր ոսոխը, երբ, երկու օր անց, ինչպես հետագայում մանրամասն կիմանանք, դեպքերի թավալգլոր արագությամբ ընկավ նաիրյան այդ քաղաքը, եւ Հավիտենական ոսոխը ոտք դրեց վառվող քաղաքի մոխիրների վրա...

Մենք արդեն անցնում ենք նաիրյան այդ քաղաքի եւ սույն այս պոեմանման վեպի վերջին դեպքերի նկարագրությանը- եւ մի սուր, դառնաթախիծ կսկիծ սկսում է ուտել մեր սիրտը. ձեռքս կրկին սկսում է դողալ, եւ գրությանս տառերը գրվում են ծուռ ու դողդոջ, կարծես օրորում է տողերս աներեւույթ մի հողմ... Սեւ, մրուրոտ, արյունալի են այդ դեպքերը, որոնց նկարագրությանն անցնելու ենք հիմա, ընթերցո՛ղ, եւ չգիտենք՝ կարողանալո՞ւ է արդյոք մեր տկար գրիչը պատկերել այդ դեպքերն այնքան սրտակեղեք ու ահավոր, որքան սրտակեղեք ու ահավոր էին նրանք իրականում: Մենք ավելի քան կասկածում ենք դրան, ընթերցո՛ղ, որովհետեւ դժվար թե մեր հնամյա արեւի ներքո գտնվի մի գրիչ, որ պատկերել կարողանա այդ վերջին դեպքերը, պատկերել այնպես, որ բիզ-բիզ կանգնեն ընթերցողի մազերը, կսկծից ու ցավից խորովվի ընթերցողի սիրտը, եւ այրող, այրող, այրող արցունքներ թափվեն ընթերցողի աչքերից: Մենք չենք հավատում, որ դա կհաջողի մեզ, ընթերցո՛ղ, եւ բարկությունից ու ցավից ուզում ենք դեն նետել մեր գրիչը, չվերջացնել պոեմանման այս վեպը, որ առանց այդ էլ բավականին երկարեց,- բայց ահա իմ՝ հեղինակիս, ուղեղի խորհըրդավոր գաղտնարանից ելնելով՝ խուժում են հոգեւոր հայացքիս առջեւ սեւ, մրուրե, արյունալի դեպքեր ու դեմքեր, եւ ես կրկին վերցնում եմ գրիչս՝ ընդհատված պատմությունս շարունակելու:

Այս անգամ եւս պատմությունն սկսվեց նրանից- այսինքն՝ էլի իրանից՝ Համո Համբարձումովիչից- Մազութի Համոյից... Եվ ինչպե՞ս կարող էր իրանից, այսինքն՝ Համո Համբարձումովիչից- Մազութի Համոյից չսկսվել, երբ, ինչպես հայտնի է արդեն, ոչ միայն նաիրյան այդ քաղաքը, այլեւ ամբողջ Նաիրին նրա շուրջն էր դառնում, եւ ոչ միայն շուրջը դառնում, այլեւ, ինչպես գիտենք, հառնել էր նրա ուղեղից՝ նրա, Մազութի Համոյի ուղեղից սահելով՝ ուղեղայինը դարձել էր, կամ համարյա թե դարձել էր երկրային. դարձել էր- համարյա փաստ... Այո՛, այս անգամ եւս սկսվեց նրանից, որ քաղաքում հանկարծ լուրեր տարածվեցին, թե Համո Համբարձումովիչ Ասատուրովը- Մազութի Համոն գրավված վայրերն է մեկնում, իբր արտակարգ լիազոր՝ տեղում դիմադրություն՝ կազմակերպելու համար: Դրա հետ զուգընթացաբար քաղաքում պտտվել սկսեցին լուրեր, թե շարժվել է արդեն ոսոխը եւ գալիս է նաիրյան այդ քաղաքի վրա. գալիս է սելավանման՝ քար ու քանդ անելով այն ամենը, ինչ որ գտնում է իր ճանապարհին: Այսպիսի՛ ահա լուրեր պտտվել սկսեցին այդ առավոտ քաղաքում, եւ այս լուրերի հետ մեկտեղ, սրանց զուգընթաց՝ պտտվել սկսեցին քաղաքում- ոչ թե ուրիշ լուրեր, այլ կենդանի մարդիկ. քաղաքում պտտվող այդ ոչ թե լուրերը, այլ կենդանի մարդիկ մտնում էին տները եւ տներից դուրս էին բերում- ոչ թե իրեր, այլ զենքի ընդունակներին ու քշում կայարան, քշում ֆրոնտ: Եվ այս ամենը կատարվում էր ոչ թե այնպես, քամու բերածով, այլ այն պատերին փակցրած սպիտակ, բայց այս անգամ նաիրատառ, եւ ոչ թե հայտարարությունների, այլ հրամանների հիման վրա, հրամաններ, որոնց ներքեւը- օ՜, զարմանալի զարմանք,- դրված էր ոչ թե ընկ. Վառոդյանի, կամ Տեղական Կոմիտեի, կամ զինվորական իշխանության, եւ կամ, վերջապես, իրա՝ Համո Համբարձումովիչի անունը, այլ- այդ նաիրատառ հրամանների ներքեւը գրված էր- երեւակայո՞ւմ եք- ոչ թե անուն, ազգանուն, կամ հիմնարկության անուն ասենք, այլ- երեք տառ միայն, երկու Հ. եւ մի Դ. (Հ.Հ.Դ.)... Եվ այդ երեք տառերի ազդեցությունն ավելի էր ուժեղ ու զարհուրելի, քան հազար-հազար թեկուզ եւ Մազութի Համոների, կամ զանազան իշխանությանց անունները... Մահվան սարսուռ էր փչում այդ երեք տառերից- ահա՛ թե ինչ: Երեք այդ զարհուրելի տառերով ստորագրված հայտարարությունը, ներողություն- հրամանը- սկսվում էր «Նաիրցինե՛ր» դիմումով. կարճ ու ազդու: Այո՛, կարճ ու ազդու էր այդ դիմումը, ինչպես կարճ ու ազդու էր այդ դիմումի, այսինքն՝ հրամանի, ներքեւի ստորագրությունը,- բայց հասկացողի համար մի ամբողջ, այո՛, մի ամբողջ տիեզերք կար այդ մի հատիկ բառում, եւ այս բանը հասկանում էին ոչ թե ընտրյալները միայն, ոչ թե բացառությունները, այլեւ ամենքը, բառացի ամենքը,- առանց բացառության: Ավելին՝ ոչ միայն հասկանում էին, այլեւ մտնում էին մեջը, այդ մի հատիկ բառի մեջ- ամենքը. սա՛ էր ահա զարմանալին: Այո, այդ մի հատիկ բառի մեջ էին մտնում թե՛ Համո Համբարձումովիչը- Մազութի Համոն ինքը, թե՛ ընկ. Վառոդյանը, թե՛ Սերգե Կասպարիչը- բժիշկը, թե՛ Օսեփ Նարիմանովը, թե՛ Հաջի Մանուկոֆ էֆենդին, թե՛ մանրավաճառ Կոլոպոտյանը, թե՛ Մեռելի Ենոքը ու Քոռ Արութը եւ անգամ վակզալի բաշիբուզուկներն ու դեզերտիրները. այսպիսի ահա տիեզերական տարողություն ուներ այդ դիմումը, այդ մի հատիկ բառը, որով սկսվում էր հրամանը:- «Նաիրցիներ,- ասված էր այդ հրամանում,- Hannibal ad portas!...»:- Հենց այսպես էլ տպված էր՝ ինգլիզի լեզվով, ինչպես կարծում էին սարսափած քաղաքացիները, եւ թերեւս սա էր պատճառներից մեկը, բացի վերոհիշյալ դիմում- մի հատիկ բառից, որ այդ հրամանը բոլոր նաիրցիների վրա թողեց մի զարհուրելի, համարյա միստիկական տպավորություն: «Թշնամին մոտենում է մեր դարբասներին,- ասվում էր ապա այդ հրամանում,- ամեն մի նաիրցի պետք է պարզ հաշիվ տա իրեն, թե ի՞նչ է նշանակում այդ...»: «Նաիրցինե՛ր,- կրկնված էր ապա տիեզերապարփակ դիմումն այդ հրամանում.- Մեր չքնաղ երկիրը, դարեր շարունակ երազված եւ այժմ մեր զավակների հավելյալ արյունով վերջապես ձեռք բերված մեր հայրենիքը, մեր դրախտավայր Նաիրին, կանգնած է անասելի վտանգի առաջ. մոտեցել է ոսոխը եւ կրկին, կրկին սրի ու հրի կոխան է կամենում դարձնել մեր երկիր Նաիրին»...- «Նաիրցինե՛ր,- երրորդ անգամ դիմում էր հրամանը տիեզերքին ու ամենքին.- Մի բան է մնում անել այսօր ամեն մի իսկական նաիրցու՝ վերցնել զենք եւ ճակատ գնալ իր սեփական արյունով պաշտպանելու մեր աննման երկիրը,- ծծկեր երեխայից, մինչեւ իննսուն տարեկան ծերունին պետք է այսօր ռազմաճակատ գնա եւ իր կուրծքը դեմ անի ոսոխի սվիններին եւ իր սրբազան արյունով փրկի անկումից ու ավերումից նվիրական հայրենիքը- մեր դրախտանման Նաիրին»:- Եվ «Նաիրցինե՛ր, - չորրորդ ու վերջին անգամ դիմում էր հրամանը տիեզերքին ու ամենքին,- Հասել է վճռական րոպեն եւ Հ. Հ. Դ. մի կոչ ունի միայն անելու իր սիրեցյալ նաիրյան ժողովրդին. - Դեպի կռի՜վ... Ի զեն, վերջի՜ն անգամ ի զեն, տառապյալ նաիրյան ժողովուրդ. Նաիրին վերջին անգամ կանչում է քեզ: Եվ թող հեռանան մեր ճանապարհի վրայից վախկոտներն ու թուլամորթները, թող վտարվեն, անարգանքի սյանը գամվեն բոլոր նրանք, ովքեր այս ճակատագրական վայրկյանին իրենց անձնական կաշին ավելի բարձր կդասեն, քան նաիրասիրական վեհ գաղափարը: Հ.Հ.Դ. հայտնում է սրանով, որ տեղնուտեղը հրացանազարկ են արվելու բոլոր նրանք, ովքեր փորձ կանեն իրենց ողորմելի կաշին փրկելու համար ռազմաճակատ չգնալ, կամ փախչել ռազմաճակատից: Այդ է պահանջում մեզնից այսօր հայրենիքը, այդ է պահանջում այսօր մեր նվիրական Նաիրին: Օն, ուրեմն՝ ի զե՜ն, նաիրցինե՜ր,- դեպի ռազմաճակա՜տ...»: Այսպես էր վերջանում հրամանը, եւ ապա գալիս էին վերոհիշյալ երեք տառերը- Հ. Հ. Դ.:- Էլ կարո՞ղ է արդյոք զարմանալի թվալ, որ այդ հայտարարությունը, ներողություն, հրամանը բոլոր քաղաքացիների վրա թողեց մի անասելի, շշմեցնող, զարհուրելի տպավորություն: Այսպիսի մի անասելի իրարանցում ընկավ քաղաքում, որ, ինչպես կասեր Մեռելի Ենոքը՝ «մերը մանուկը մոռացավ», ժաժք եղավ կարծես, կարծես եկավ ահեղ դատաստանի օրը: Եվ, եթե ճիշտը կուզեք, հենց այդ օրվանից էլ պետք է հաշվել երկիր Նաիրիի եւ այդ քաղաքի վախճանի սկիզբը. եւ դա ոչ թե վերոհիշյալ հրամանի պատճառով, այլ այն, մեզ համար միանգամայն հասկանալի, իսկ այլ քաղաքացիների համար այնպես էլ անհասկանալի մնացած պատճառով, որ Մազութի Համոն, թեկուզ եւ ժամանակավորապես, թողեց իր հայրենի քաղաքը. իսկ ի՞նչ կարող էր անել այդ քաղաքն առանց Մազութի Համոյի, այսինքն՝ առանց այն առանցքի, որի շուրջը դառնում էր քաղաքը: Պարզաբանենք մեր միտքն օրինակով: Օրինակ՝ «Ո՞րն է ֆայտոնի նպատակը»,- հարցնում է մի անգամ Քոռ Արութին Մեռելի Ենոքը. բայց Քոռ Արութը չի իմանում, եւ քանի որ Քոռ Արութը չի իմանում՝ իր տված հարցին պատասխանում է ինքը՝ Մեռելի Ենոքը. «Ֆայտոնի նպատակը օսն է,- պատասխանում է իր դրած հարցին Մեռելի Ենոքը ու պարզաբանում է հետո.- էն որ չեղնի- ֆայտոնը չի էրթա»:- Եվ մենք միանգամայն համամիտ ենք Մեռելի Ենոքին.- այդպես էլ տվյալ դեպքում: Երեւակայեցեք, ընթերցող, որ, ինչպես նաիրյան այդ քաղաքը, այնպես էլ ամբողջ Նաիրին, Մեռելի Ենոքի տերմինոլոգիայով ասած՝ մի հսկա «ֆայտոն» է, իսկ Համո Համբարձումովիչը- Մազութի Համոն՝ նրա «օսը» է, ի՞նչ կարող է անել «ֆայտոնը», այսինքն՝ նաիրյան այդ քաղաքը, կամ ամբողջ Նաիրին, առանց «օսի»- այսինքն՝ Համո Համբարձումովիչի- Մազութի Համոյի: Հարցնում ենք՝ ի՞նչ կարող է անել: Պատասխանը մեկն է.- ոչինչ ու ոչինչ:- Կքանդվի, տեղում կմնա՝ կփտի ու կթափվեն մասերը, ինչպես քայքայվող դիակի մասեր: Եվ այս հանգամանքն ավելի պարզ ու հասկանալի կլինի, եթե հիշենք, որ Մազութի Համոն ոչ միայն «օսն» էր նաիրյան այդ քաղաքի, այլեւ հոգին: Դե, երեւակայեցեք հիմա մարմնի դրությունը՝ առանց հոգու. ի՞նչ կլինի մարմինը, եթե հեռանա հոգին:- Սրա էլ պատասխանը մեկն է.- կքայքայվի, կտարրալուծվի, մարմին կազմող քիմիական տարրերն ամենքը մի կողմ կփախչեն ու կմնա ի՞նչ. ոչինչ. կմնա- մահ, մոռացության մշուշ- բաց տարածություն: Եվ նույնը, ճիշտ նույնը կատարվեց նաիրյան այդ քաղաքի, ապա եւ ամբողջ Նաիրիի հետ, հենց որ Մազութի Համոն թողեց այդ քաղաքը եւ գրավված վայրերը գնաց՝ տեղում դիմադրություն կազմակերպելու...

Մե՜ծ, մե՜ծ, անասելի սխալ էր Մազութի Համոյի բացակայելը քաղաքից. հետո, երբ նա վերադարձավ գրավված վայրերից- արդեն ուշ էր, քայքայվել էր արդեն քաղաքի մարմինը եւ ոչ մի հոգի չէր կարող այլեւս կենարար շունչ փչել ու վերստին գոյություն պարգեւել այդ քայքայված մարմնին: Ավելին՝ հետո, երբ Մազութի Համոն վերադարձավ արդեն գրավված վայրերից- ոչ միայն ի վիճակի չեղավ կենարար շունչ փչել քայքայվող քաղաքի սառած երակները, այլեւ շուտով ստիպված եղավ փչել իր սեփական շունչը, փչել- հավիտյան ու անդարձ. փչել- ընդմիշտ... Եվ նրա հետ միասին իրա շունչը փչեց երազյալն ու հավիտենականը՝ երազյալ ու հավիտենական, իրա` Մազութի Համոյի հանճա՛րեղագույն ուղեղից դեպի երկրայինն ու գոյացյալը ձգտող, համարյա գոյացած Նաիրին... Համոզված, այո՝ խորին համոզմունքով մենք կարող ենք ասել, որ գուցե իսկի էլ տեղի չունենային թավալգլոր արագությամբ Մազութի Համոյի գնալուց հետո նաիրյան այդ քաղաքում կատարված դեպքերն ու իրողությունները, եթե Մազութի Համոն չհեռանար քաղաքից.- երկրորդ, բայց առաջինից ավելի կարեւորագույն սխալն էր այս, որ Մազութի Համոն ինքը, մասամբ եւ ամբողջ «Ընկերությունը» կատարեցին այդ ժամանակ.- առաջին սխալը, ինչպես մասամբ արդեն գիտենք, այն ստոր, նաիրուրաց, նաիրադավաճան մարդկանց հանդեպ խստագույն միջոցների չդիմելն էր ժամանակին, իսկ երկրորդ, եւ, ինչպես ասեցինք, ամենակարեւորագույն սխալը- Մազութի Համոյի քաղաքից հեռանալը: Այո՛, Մազութի Համոն չպետք է հեռանար քաղաքից, բայց նա, ինչպես տեսնում եք, հեռացավ, եւ անսպասելի, եղերական ահասարսուռ դեպքերն ու իրողությունները, նաիրյան այդ քաղաքի վերջին դեպքերն ու իրողությունները, իրար հաջորդեցին, ինչպես ասացինք՝ թավալգլոր արագությամբ...

Մազութի Համոյի քաղաքից հեռանալու օրը, ինչպես արդեն գիտենք, քաղաքում լույս տեսավ վերոհիշյալ զարհուրելի, համարյա միստիքական տպավորություն թողնող, հայտարարությունը, այսինքն՝ հրամանը: Եվ դրա հետ մեկտեղ, ինչպես գիտենք, քաղաքում պտտվել սկսեցին- ոչ թե լուրեր, այլ կենդանի մարդիկ, որոնք մտնում էին տները եւ հանում տներից- ոչ թե իրեր, այլ զենքի ընդունակներին: Բացի այս՝ ընկեր Վառոդյանը կայարանում կանգնեցրել էր մարդիկ, արտակարգ փափախավորներ, որոնք խստիվ արգելում էին հեռանալ քաղաքից: Սխալվեցինք, սկզբներում դեռեւս թույլատրվում էր քաղաքից հեռանալ, բայց- միմիայն կանանց եւ երեխաներին. եւ ահա սկսվեց նրանից, որ քաղաքից հեռանալ սկսեցին կանայք ու երեխաները: Եվ զարմանալին այն է, որ մի շարք այլափոխություններ տեղի ունեցան նաիրյան այդ քաղաքում այդ օրերին. քաղաքում խոսում էին, որ, վերին հրաշքով, կնոջ կերպարանք են ստացել մի շարք պատկառելի նաիրցիներ, ինչպես, օրինակ՝ պ. Աբոմարշը, կոշկակար Սիմոնը- Կլուբի Մեյմունը, մանրավաճառ Կոլոպոտյանի երիտասարդ տղան եւ ուրիշ շատ շատերը.- բայց հավատացնում եմ, ընթերցող, որ այստեղ ոչ մի հրաշք չկար. պարզապես բռնել էին դրանց կայարանում կանգնած արտակարգ փափախավորները- կանացի շորերով. ահա՛ եւ ամբողջը: Ի՞նչ հրաշքով, չգիտենք, բայց այդ պատկառելի նաիրցիներն ազատվեցին գնդակահարությունից. ավելին՝ շուտով իմացվեց, որ նրանք բոլորն էլ անհոգ թռչունների նման թափառում են, թեպետեւ Նաիրիից դուրս գտնվող, բայց համարյա նաիրյան, չքնաղագույն մի քաղաքի լազուր երկնքի ներքո եւ նույնիսկ զարմանում են, որ մնացած նաիրցիները չեն հետեւում իրենց գեղեցիկ օրինակին... «Չե՜ն հետեւում...»- Բայց ո՞նց հետեւեին, երբ քաղաքի պատերից, օր օրի հետեւից, շշմած քաղաքացիների գլխներին էին թափվում մեկը մեկից զարհուրելի, մեկը մեկից անողոք ու սարսափ տարածող հրամաններ, այնպես որ ի վերջո քաղաքի խեղճ բնակիչները զարհուրում էին քթները բարձրացնել եւ չէին էլ բարձրացնում, որպեսզի իրենց այդ պատկառելի, նաիրյան քթներով չդիպչեն որեւէ զարհուրելագույն հրամանի: Ինչպե՞ս, ինչպե՞ս կարող էին հետեւել պ. Աբոմարշի եւ ընկերների օրինակին սարսափած նաիրցիները, երբ շուտով, ընկ. Վառոդյանի մի նոր խստագույն հրամանով, արգելվեց քաղաքից հեռանալ անգամ կանանց ու երեխաներին, որպեսզի, ինչպես ասված էր ընկ. Վառոդյանի հրամանում,- «խուճապ չառաջանա»: «Թշնամին պարտված է,- ասվում էր ապա այդ հրամանում,- եւ բոլորը կարող են հանգիստ տեղները նստեն»:- Դե եկեք ու ընկ. Վառոդյանի այսպիսի հրամաններից հետո հետեւեք պ. Աբոմարշի եւ ընկերների գեղեցիկ օրինակին... Բայց բանն այն է որ, չնայած ընկ. Վառոդյանի ու մյուսների խստագույն հրամաններին, չնայած կայարանում կանգնած արտակարգ փափախավորներին, որոնց ձեռքին էր իրապես գտնվում այդ ճակատագրական օրերին քաղաքի բանալին,- չնայած այդ ամենին՝ քաղաքի բնակչությունն օր օրի հետեւից նոսրանում էր ու նոսրանում, եւ նոսրանում էին ամենից առաջ քաղաքի վարի, այսինքն՝ կենտրոնական թաղերը: Ո՞նց, ինչպե՞ս, ի՞նչ հրաշքով, չգիտենք, բայց վաղուց արդեն առանց Նունուֆար Հանըմի ու իր, արդեն 18-ը տարեկան դարձած, «պզտիկի» էր իր ամենօրյա չորբան խմում Հաջի Օնիկ էֆենդի Մանուկոֆը, եւ վաղուց արդեն նույն այդ դառը մենակությանն էր ենթարկված Արամ Անտոնիչը, դպրոցի տեսուչը (այժմ քաղաքի ու շրջանի բոլոր նաիրյան դպրոցների վարիչը): Եվ նույն այդ դառնադառը մենակության վիճակին էին վաղուց արդեն ենթակա թե՛ Օսեփ Նարիմանովը, թե՛ գեներալ Ալոշը, թե՛ տեր Հուսիկ քահանա-Խաչագողը,- բոլո՛րը, բոլո՛րը, բոլոր պատկառելի նաիրցիները՝ Ալեքսանդրյանի ու Լորիս-Մելիքյանի բնակիչները: Ասենք բացառություններ էլ, իհարկե, կային, ու այդ տխուր բացառությունների մեջ էին Տելեֆոն Սեթոն, Մեռելի Ենոքը, Քոռ Արութը, հայտնի ճաշարանատեր Բոչկա Նիկալայը եւ շատ ու շատ նման, թեկուզ եւ Ալեքսանդրյանի ու Լորիս-Մելիքյանի վրա խանութ ունեցողները, բայց էապես հասարակ, մանր-մունր մարդիկ: Սրանք բոլորն էլ իրենց ընտանեկան հարկի ներքո դեռեւս վայելում էին ընտանեկան կյանքի բոլոր քաղցրությունները: Իսկ ինչ վերաբերում է վերի թաղերի, այսինքն՝ բերդի եւ Առաքելոց եկեղեցու թաղերի բնակիչներին, դրանք բոլորն էլ տեղները նստած էին մնացել, եւ, ընկ. Վառոդյանի հրամաններին հետեւելով՝ նստած էլ մնում էին, որպեսզի խուճապ չառաջացնեն: Բայց շա՞տ բան էր կախված այդ վերի թաղերի բնակիչներից, այդ «բռի անասուններից», ինչպես անվանում էր նրանց վարսավիր Վասիլը, որը, ի դեպս, վաղուց արդեն փակել էր իր հռչակավոր վարսավիրանոցը եւ ռազմաճակատ էր գնացել, ուր, ընկ. Վառոդյանի կողմից նշանակված լինելով՝ մթերքներ էր հայթայթում նաիրյան բանակին: Թե ինչո՞վ բացատրել վարսավիր Վասիլի այս տարօրինակ քայլը- չգիտենք, սակայն այդ բանն ավելի քան լավ գիտեր Հաջի Մանուկոֆ էֆենդին, որ նույնպես «հայթաթող» էր, բայց ոչ թե «փինթի», ինչպես վարսավիր Վասիլը, այլ- խոշոր, անգամ ամենախոշոր, խոշորագույն: Այո՛, նոսրացել էր քաղաքի բնակչությունը, սակայն այս նոսրացումը հարկավոր է հասկանալ ոչ թե քանակի, այլ որակի իմաստով. քաղաքից հեռացել էին արդեն ամենապատկառելի քաղաքացիների ընտանիքները, բայց դրանց տեղը շրջանի գյուղերից քաղաք էին փախել հազարավոր նոր ընտանիքներ, որոնք լցրել էին փողոցները սայլերով, եզներով, կովերով, երեխաներով եւ տնային այլ անասուններով, բացի տղամարդկանցից, որոնց վաղուց արդեն ռազմաճակատ էին ուղարկել ընկ. Վառոդյանի արտակարգ փափախավորները: Քաղաքի որակն էր փոխվել ամբողջովին- ահա՛ թե ինչ. ու փոխվել էր քաղաքի տեսքը: Եվ այս հանգամանքը մեծ մտահոգություն էր պատճառում ընկ. Վառոդյանին, բայց չնայած նրա մի շարք ավելի քան խստագույն հրամանների, այնպես էլ չհաջողվեց շրջանից փախած այդ «վախկոտ ոչխարներին» իրենց տեղերն ուղարկել. նրանք չգնացին, չնայած անգամ նրան, որ ընկ. Վառոդյանի արտակարգ փափախավորները քանիցս փորձեցին մտրակային լեզվի փոխել ընկ. Վառոդյանի հրամանների նաիրյան քաղցր լեզուն: Չօգնեց, ոչինչ չօգնեց, դրանք մնացին քաղաքում, անբան անասունների նման թափված մնացին նաիրյան չքնաղ այդ քաղաքի ոչ այնքան էլ չքնաղ փողոցներում ու լցրին ոչ այնքան էլ չքնաղ փողոցներն իրենց ահռելի գարշահոտությամբ: Երեւակայո՞ւմ եք՝ հենց այդտեղ, նաիրյան չքնաղ այդ քաղաքի ոչ այնքան էլ չքնաղ փողոցներում էլ նրանք ուտում էին ու քնում եւ կատարում իրենց բոլոր բնական առաքումները: Բայց ընկ. Վառոդյանին ջղայնացնողը գերազանցապես այն էր, որ դեզերտիրների կատարյալ բույներ էին դարձել փողոցներում, բակերում ու այգիներում թափված մարդկային այդ գարշահոտ կույտերը. ռազմաճակատից փախչում էին ռազմիկները եւ պահվում դրանց մեջ, դրանց սայլերի արանքում, վերմակների տակերին եւ նույնիսկ իրենց կանանց ու մայրերի փեշերում: Եվ ընկ. Վառոդյանի արտակարգ փափախավորները, իրենց ամոթխածությունը մի կերպ զսպելով, շատ անգամ ստիպված էին լինում դեզերտիրներ որոնել... շրջանից փախած այդ կանանց փեշերում: Բայց այս բոլորը դեռ էլի ոչինչ, մի կերպ կարող էր հարթվել, սակայն քաղաքի մեծագույն դժբախտությունն այն եղավ, որ մի գեղեցիկ օր էլ ընկ. Վառոդյանը եւ Սերգե Կասպարիչը նկատեցին, որ քաղաքում փակվել են համարյա բոլոր խանութները: Ընկ. Վառոդյանը եւ Սերգե Կասպարիչը, որ Մազութի Համոյի գնալուց հետո նրա տեղակալն էր Տեղական Կոմիտեում եւ Քաղաքային Խորհըրդում, շուտափույթ կերպով մի հրաման արձակեցին, որ խանութները բացվեն. բայց, ավաղ, խանութները չբացվեցին, իսկ ժողովուրդը մթերք էր ուզում- չայ, սապոն, նավթ, լուցկի եւ էլի հազար ու մի նման զահրումար: Տեսնելով, որ անելանելի է դրությունը, Քաղաքային Խորհրդում մի ինչ-որ վերի թաղեցի հարց բարձրացրեց, որպեսզի խանութներից մի քանիսը ջարդեն, եւ Քաղաքային Խորհուրդը ինքը վաճառել սկսի այդ խանութների ապրանքները: Ինչպես եւ կարելի էր սպասել, առաջարկն ընդունվեց միաձայն: Բայց ցավալին այն է, որ երբ ջարդեցին խանութները- դուրս եկավ, այսինքն՝ ոչինչ էլ դուրս չեկավ խանութներից- խանութները դատարկ էին, ինչպես Քոռ Արութի ձախ աչքը... Հարց՝ ո՞ւր էին այդ խանութների ապրանքները: Պատասխան՝ չկային- եւ ուրիշ ոչինչ: Եվ այն էլ ոչ միայն ապրանքները չկային, այլեւ իրենք- ապրանքների տերերը. զարմանալի հրաշքով վերացել էին նրանք նաիրյան այդ քաղաքից, չնայած կայարանում կանգնած արտակարգ փափախավորներին: Գուցե ռազմաճակա՞տ էին գնացել նրանք, կարող է հարցնել ընթերցողը. բայց մենք ստույգ տեղեկություններ ունենք, որ նրանք այնտեղ չէին: Եվ սա էլ, այս ամենն էլ դեռ հեչ, եթե չլիներ քաղաքը եւ ռազմաճակատը քայքայող ամենամեծ չարիքը, որի մասին քանիցս թեթեւակի հիշատակեցինք,- դեզերտիրությունը: Ամեն առավոտ տներից ու փողոցներում թափված մարդակույտերից, սայլերի արանքից եւ նույնիսկ կանանց փեշերի տակից հազարներով հանում էին ու ռազմաճակատ ուղարկում դեզերտիրների հարյուրավոր խմբեր,- բայց գիշերը, մութն ընկնելուն պես, նրանք կրկին փախչում ու քաղաք էին վերադառնում բազմաթիվ խմբերով, եւ հաջորդ առավոտ ընկ. Վառոդյանի արտակարգ փափախավորների կողմից էլի ճակատ քշվում, որ մութն ընկնելուն պես նորից վերադառնան քաղաք: Չարիք էր, անասելի չարիք, նաիրյան խայտառակություն: Ի՜նչ միջոցներ ասես, որ ձեռք չէին առնում անասելի այդ չարիքի առաջն առնելու համար Զինվորական Գերագույն Ատյանի նախագահ բժիշկ Սերգե Կասպարիչը եւ Բերդի հրամանատար ընկ. Վառոդյանը. սրանց հրամանով՝ ծեծի, հրապարակային ամբաստանության, թքի ու մուրի էին ենթարկվում այդ նաիրադավաճան լրբերը, բայց չէր օգնում ոչինչ, դրությունը նույնն էր մնում, նորից փախչում էին ռազմաճակատից, ինչպես սարսափած ոչխարներ, եւ ընկ. Վառոդյանի արտակարգ փափախավորների կողմից նորից ճակատ էին քշվում թքելով ու մրելով: Պարզ է, որ այսպես չէր կարող շարունակվել. հարկավոր էր գերագույն միջոցի դիմել, բայց այդ գերագույն միջոցին դիմելուց առաջ հարկավոր էր գտնել չարիքի արմատը: Եվ չարիքի արմատը գտնվեց. եւ այդ չարիքի արմատը գտնողը, այսինքն՝ ոչ թե գտնողը, այլ այդ արմատի վրա առաջին անգամ մատ դնողը էլի՛ ինքն էր, նույն ինքը՝ հանճարեղագույն Մազութի Համոն, որ համապատասխան բովանդակությամբ գրություն էր ուղարկել ռազմաճակատից: Այո, նա՛ էր էլի, էլի նույն հանճարեղագույն Մազութի Համոն, որ իր վճռական մատը վերջապես կարողացավ դնել չարիքի իսկական արմատի վրա. ասում ենք կարողացավ «մատը դնել», որովհետեւ այնքան էլ, վերջ ի վերջո, դժվար բան չէր վերջիվերջո այդ արմատի գտնելը, որովհետեւ նա, այդ արմատը, ոչ թե թաղված էր գետնում, ինչպես ամեն մի արմատ, այլ ցցված էր դուրս, ինչպես նաիրյան մի քիթ, եւ վաղուց արդեն բոլորն էլ տեսնում էին այդ չարաբաստիկ քիթը, այսինքն՝ արմատը: Բայց- մի բան տեսնելը, տարբեր բան- տեսածի վրա վճռական կերպով մատ դնելը: Տեսնում էին, այդ չարաբաստիկ արմատը բոլորն էին տեսնում, բայց, կրկնում ենք, Մազութի Համոն էր միայն, որ ժամանակին մատնանիշ արավ այդ արմատը եւ առաջարկեց այն հիմքից պոկել եւ դեն շպրտել, ինչպես վարակող մի սպի: «Դեզերտիրության արմատը հարկավոր է տեսնել այն նաիրադավաճան սրիկաների մեջ, որոնց առաջնորդն էր մեր քաղաքում անհայտ չարագործների (հարկավոր է ասել բարեգործների, փակագծում ավելացրել էր Մազութի Համոն) ձեռով շանսատակ եղած Կարո Դարայանը,- այսպես էր գրել ռազմաճակատից ուղարկած իր նամակ-հրահանգում Մազութի Համոն.- Դրանք լցրել են հիմա ռազմաճակատը եւ դեզերտիրություն են քարոզում մեր արի զինվորներին, դրանք խոստանում են զինվորներին հող, խաղաղություն ու հանգստություն եւ նման լկտի միջոցներով քայքայում են մեր բանակը,- գրել էր Մազութի Համոն իր այդ հրահանգ-նամակում:- Դրանց վերաբերմամբ հարկավոր է ամենախիստ միջոցների դիմել, չքաշվել անգամ գնդակահարությունից»,- հրահանգել էր վերջում Մազութի Համոն եւ հրահանգի վերջին տողերը երեք անգամ ընդգծել. Մազութի Համոյի այդ ընդգծումներն են ահա, որ մենք անվանում ենք «մատ դնել»:- Եվ իրոք որ. Մազութի Համոյի այդ հրահանգ-նամակն ստացվելուց հետո բոլորը բաց արին աչքերը ու մնացին, ինչպես վարսավիր Վասիլը կասեր- «էշ կտրած».- այդ ո՞նց էր, որ իրենք չէին հասկանում այդպիսի հասարակ մի բան, հասարակ, նո՛ւ, ինչպես օրվա լույսը: Այսպես թե այնպես՝ չարիքի արմատը գտնված էր արդեն, եւ ահա ընկ. Վառոդյանի արտակարգ փափախավորներն սկսեցին այդ արմատը պոկելու համար արտակարգ պատրաստություններ տեսնել: Հիշում եմ՝ քաղաքի մեյդանում ընկ. Վառոդյանի արտակարգ փափախավորները գեղեցիկ մի օր իրարից մի հեռագրասյան հեռավորությամբ կանգնեցրին երկու հեռագրասյուն եւ դրանց վրա խփեցին երրորդը:- «Էդ ի՞նչ կշինեք, եղբա՛յր»,- հարցրեց փափախավորներից մեկին այդտեղ կանգնած երեխաներից մեկը, որ խորին հետաքրքրությամբ ու ակնածանքով հետեւում էր երրորդ հեռագրասյան վրա նստած արտակարգ փափախավորի արտակարգ շարժումներին:- «Քյանդրբազի չվան կշինենք, որ դեզերտիրները վրան քյանդըրբազ խաղան»,- պատասխանեց փափախավորը եւ երեխաներն ուրախ հռհռացին, պատկերացնելով, երեւի, որ բավականին զվարճալի մի բան պետք է լինի այդ զվարճալի դեզերտիրների քյանդրբազությունը: «Քյանդրբազի չվանը», ճիշտ է, շինեցին, բայց, ցավոք սրտի, հարկավոր է ասել, որ ոչ արտակարգ փափախավորները եւ ոչ էլ հիշյալ երեխաներն առիթ ունեցան այդ զվարճալի դեզերտիրների «քյանդրբազությունը» տեսնելու. հեռագրասյուները կանգնեցնելուց երկու օր հետո, դեպքերի գլխիվայր արագությամբ, նաիրյան այդ քաղաքն ընկավ, եւ արտակարգ փափախավորների շինած այդ «քյանդրբազի չվանի» վրա- օ, ճակատագրի եղերական հեգնանք,- հարկադրված եղան քյանդրբազություն անել- երեւակայո՞ւմ եք- ինքն՝ ընկ. Վառոդյանը, Սերգե Կասպարիչը- բժիշկը եւ Համո Համբարձումովիչ Ասատուրովը- Մազութի Համոն... Ճակատագրի տարօրինակ մի խաղ, բախտի եղերական մի հեգնանք էր դա, ընթերցո՛ղ, որ դեպքերի այնքան ողբերգական ու սխրալի բերումով եզրափակելու եկավ նաիրյան այդ քաղաքի աղետալի պատմությունը...

«Հեռագրասյուները» կանգնեցնելու օրն էր հենց, որ Մազութի Համոն անսպասելի կերպով վերադարձավ քաղաք: Բանն այն է, որ արդեն գրավված էին գրավված վայրերը. ավելին՝ ոսոխը, Հավիտենական Հիվանդը, անսպասելի մի հրաշքով արդեն անցել էր սահմանի այս կողմը եւ եկել, իր թափթփուկ բանակներն էր դրել քաղաքից 30 վերստ հեռավորության վրա: Սարսափ առած նախիրների նման՝ նաիրցի ռազմիկները փախել էին ոսոխից եւ լցրել քաղաքը. էլ ոչ «դեզերտիր» էր մնացել, որ քյանդրբազ խաղացնեին, ոչ բան. հո չէ՞ր կարելի մի ամբողջ բանակ երեք հեռագրասյան վրա քյանդրբազ խաղացնել: Թե ի՛նչ էր ներկայացնում քաղաքն արդեն- դժվար է նկարագրել: Երեւակայեցեք, ընթերցո՛ղ, որ մի առավոտ վեր եք կենում ձեր տեղից եւ ուզում եք շորներդ հագնել, բայց տեսնում եք, որ անհասկանալի մի հրաշքով քանդվել են ձեր շորերի բոլոր կարերը. վերցնում եք ձեր շապիկը- թափվում են շապկի մասերն առանձին-առանձին՝ թեւը մի կողմ է գնում, օձիքը՝ մի կողմ, մնացածը- ուրիշ մի կողմ. վերցնում եք ձեր վարտիքը- նույնը. դե հիմա սրան ավելացրեք եւ այն, որ հանկարծ հրդեհ է ընկնում ձեր բնակարանը.- ի՛նչ պիտի անեք. դո՞ւրս վազեք. բայց դուրսը կանգնած են երկու կանայք եւ երեխաներ. տկլոր հո չե՞ք երեւա կանանց եւ երեխաների աչքին.- նե՞րսը մնաք.- բայց ներսում էլ ձեզ խեղդում է ծուխը, եւ մի վայրկյան չանցած՝ հրդեհի ալ-կարմիր բոցերն արդեն լիզել կսկսեն ձեր մարմինը... Այսպիսի՛ ահա անելանելի դրության մեջ ընկավ Մազութի Համոն գրավված վայրերից վերադառնալիս. քաղաքի, պատկերավոր ասած՝ բոլոր կարերն արդեն քանդվել էին, մասերից ամեն մեկը մի կողմ էր փախել, իսկ քաղաքի շուրջը- հրդեհ էր. ծուխը լցվել էր արդեն քաղաքը եւ մոտենում էին արդեն քաղաքի ծխախեղդ մարմնին ահավոր հրդեհի ալ կարմիր բոցերը: Ի՞նչ էր մնում անելու Մազութի Համոյին. փախչե՞լ, մնա՞լ.- բայց ինչպե՞ս կարող էր, ասացեք խնդրեմ, փախչել Մազութի Համոն. կարո՞ղ էր արդյոք փախչել մարդու հոգին եւ իր սեփական, հարազատ մարմինը թողնել հրի բերան... Եվ Մազութի Համոն մնաց. ոչ միայն մնաց, այլեւ իր վրա վերցրեց բովանդակ իշխանությունը. մի վերջին ճիգ եւս, գերմարդկային մի ճիգ գործադրել կամեցավ Մազութի Համոն, որ փրկի դրությունը. բայց դրությունը չփրկվեց.- ուշ էր, բավականին ուշ էր արդեն, եւ դրությունը չէր կարող փրկել այլեւս ոչ մի, թեկուզ եւ գերմարդկային, ճիգ...

Ո՞նց, ո՞նց փրկեր դրությունը Մազութի Համոն, երբ, ինչպես ասացինք, քանդվել էին արդեն քաղաքի բոլոր կարերը, եւ ոչ մի, թեկուզ եւ հանճարեղագույն, դերձակ չէր կարող այլեւս իրար միացնել այդ ոչ միայն իրարից բաժանված, այլեւ զարմանալի թափով իրարից խույս տալ սկսող, մասերը. Համո Համբարձումովիչի բացակայության ընթացքում այնպիսի մի չտեսնված զարգացման էին հասել քաղաքի, ինչպես ասում են՝ կենտրոնախույս ուժերը, որ այլեւս անհնարին էր դրանք ոչ միայն ոչնչացնել, այլեւ չեզոքացնել: Երեւակայեցեք՝ ընդամենը մի ամիս բացակայությունից հետո քաղաք վերադարձավ Մազութի Համոն,- եւ ի՞նչ. առաջին հերթին դեպի բերդը վազեց Մազութի Համոն եւ նրա աչքերի առաջ պատկերացավ... Օ, այն, ինչ որ պատկերացավ Մազութի Համոյի աչքին բերդում- թող ոչ մի գերագույն հրամանատարի չպատկերանա... Բերդը, նաիրյան արքաների շինած եւ դարեր շարունակ հազար չարի ու ոսոխի իր քարակերտ կուրծքը դեմ դրած այդ բերդը, Մազութի Համոն գտավ ողբալի վիճակում...- Զարթնեցին տարիների մուժից, մշուշից ելնելով՝ թունդ առան Մազութի Համոյի սրտում... երազները. ելան, Մազութի Համոյի դառնաթախիծ սրտից ելնելով՝ Մազութի Համոյի վշտից ու դառնությունից բորբոքված հանճարեղագույն ուղեղը խուժեցին... դարավոր սպասումները... Մի՞թե այսպես էր երազել Մազութի Համոն այս օրը. մի՞թե այսպես էր նկարվել Մազութի Համոյի հանճարեղագույն ուղեղում- բերդը, նաիրյան այս բերդը՝ հույսով ու սպասումով հարուստ այն հեռու օրերին, երբ «Լույսի» գրասենյակում նստած այս օրերն էր երազում ինքը, այն ժամանակ դեռ միմիայն «Լույսի» կառավարիչ Մազութի Համոն... Այստեղից, այո՛, բերդի այս ժայռակերտ պատնեշների վրայից պիտի ռումբեր տեղային մի օր, եթե այդ օրը գար... Այստեղից, այո՛, բերդի այս ժայռակերտ պարիսպների վրայից իջներ պիտի մի օր- պիրկ, անպարտ կորովը նաիրյան ցեղի... Որպես երկաթե մի բռունցք՝ իջներ պիտի մի օր թշնամու գլխին:- Այստեղից, բերդի այս անառիկ բարձրություններից հառնելով՝ պիտի ելներ ահասաստ, պիտի հառներ հաստատ նաիրյան ոգին, կորովը, ուժը հազարամյա- նաիրյան աշխարհի... Ու պիտի վառվեր նորից, պիտի ժպտար խնդագին երկիրը հազարամյա- հնամյա Նաիրին... Ահա՛ թե ինչ էր երազել Մազութի Համոն «Լույսի» գրասենյակում անցկացրած իր անքուն գիշերներին՝ այս օրվան սպասելիս... Օրը եկավ: Դեպքերի անսպասելի, հեքիաթային բերումով՝ քաշվեցին սոխական բանակները նաիրյան աշխարհից. դեպքերի անսպասելի, հեքիաթային բերումով՝ հանկարծ մարմնավորվեց, իրողություն դարձավ երկիրը Նաիրի... Եվ ի՞նչ. Հավիտենական Հիվանդի հորդաներից սարսած, Մահամերձի Թափթփուկ բանակներից սարսափահար՝ նախիրների նման պուկ տվին նաիրյան բանակները. մնացել է բերդը միայն, նաիրյան այս բերդը, որ վաղը ոտնակոխ պիտի արվի Հավիտենական Հիվանդի հորդաների կողմից, պիտի լիզե նորից Հավիտենական Հիվանդի հորդաների ոտները, Հավիտենական Հիվանդի թափթփուկ բանակների չաքմաների փոշին... Ո՞ւր է, ո՞ւր է ուժը, ո՞ւր է կորովն հնամյա նաիրյան ցեղի. ո՞ւր է երկաթե բռունցքը... Ո՞ւր է,- հարցնում էր, դառնացած Եհովայի նման մազերը պոկելով, Մազութի Համոն.- «Ո՞ւր է»: Դառնացած Եհովայի նման պոկոտում էր մազերը ու նաիրյան արքաների կորովն էր ոգեկոչում բերդի ամենաբարձր աշտարակի վրա կանգնած, նաիրյան եռագույնի դողդոջ փայտին կռթնած, Մազութի Համոն.- «Ո՞ւր է»,- հարցնում էր Մազութի Համոն, բայց պատասխան չկար. բերդի հազարամյա մռայլ պարիսպներն էին միայն լուռ նայում Մազութի Համոյին, վերջին այդ արքայատիպ նաիրցուն, որ պոկոտում էր մազերը եւ նաիրյան կորովը ոգեկոչում: Ու չկար կորովը. ու լուռ էր բերդը: Ու բերդի ամենաբարձր աշտարակի վրա կանգնած, նաիրյան եռագույնի դողդոջ փայտին կռթնած՝ դառնաթախիծ թախծեց, լաց եղավ, ինչպես այն ժողովում, Մազութի Համոն, եւ Մազութի Համոյի, վերջին այդ արքայակերպ նաիրցու բոցե արցունքներն այրեցին նաիրյան հնամյա այդ բերդի հազարամյա պատերը... «Ո՛չ»,- ձեռքը նաիրյան եռագույնի դողդոջ փայտին խփելով, դառնաթախիծ լացի, հրե արցունքների միջից բացականչեց հանկարծ Մազութի Համոն. «Չի՛ լինի»:- Ցնցվեց. վայրկենական քնից կամ կաթվածից արթնացածի նման՝ ցնցեց իր գլուխը Մազութի Համոն. հանեց թաշկինակը եւ սրբեց աչքերը: Եվ նոր կարծես տեսավ, որ կանգնած են շուրջն ընկ. Վառոդյանը, բժիշկը, մի երկու նաիրյան գեներալ եւ մի քանի նաիրցի սպաներ. անհուն պատկառանքով նայում էին նրանք Մազութի Համոյին ու լուռ, լուռ, լուռ էին, ինչպես բերդի պատերը: «Ո՞ւր են»,- ցասման շանթեր տեղալով աչքերից՝ հարցրեց որոտաձայն Մազութի Համոն.- «Ո՞ւր են մյուսները»: Բայց «մյուսները», որոնց մասին հարցնում էր Մազութի Համոն, իր քիչ առաջ ոգեկոչած նաիրյան կորովի եւ ուժի նման, չկային. պարզվեց, որ բերդի սպայության բավականին նկատելի մասը գիշերը հեռացել է բերդից եւ չի վերադարձել:- «Իսկ ո՞ւր է բերդի գարնիզոնը»,- ավելի մեղմ, կարծես կոտրած ձայնով, շարունակեց իր ռեւիզիան Մազութի Համոն. ընկ. Վառոդյանը ցույց տվեց մատով. Մազութի Համոն նայեց ընկ. Վառոդյանի մատի ուղղությամբ. եւ Մազութի Համոն տեսավ.- այնտեղ, բերդի երկրորդ աշտարակի վրա Մազութի Համոն տեսավ ի մի խռնված նաիրյան տրեխավոր ռազմիկների բավականին բազմամարդ մի խումբ, որ զբաղված էր իրեն, Մազութի Համոյին նայելով: «Ներողություն...,- ասաց Մազութի Համոն- դրանք... թոփ քցել... գիտե՞ն...»:- «Այո՛, ճիշտ այդպես է»,- զինվորական պատիվ բռնելով՝ պատասխանեց գեներալներից մեկը, եւ Մազութի Համոյի արքայակերպ դեմքը մեղմիվ լուսավորվեց մի մանկական, համարյա իդիոտային, ժպիտով: Հասկացավ Մազութի Համոն՝ վերջացած էր. ուղեղում, հատնող մոմի վերջին բոցերի նման, հիսախառն երերաց, կողքեկողք ընկավ... երկիրը Նաիրի: Բայց- «Ո՛չ,- բացականչեց մտքում, վերջին ուժերը հավաքելով, Մազութի Համոն.- Չի՛ լինի»: Ու հրամայեց նոր ռազմիկներ բերել բերդ, թնդանոթներ դնել, անգամ ցույց տվեց, թե ի՞նչ ուղղությամբ է հարկավոր դնել այդ թնդանոթները. հետո կառք նստեց եւ վերադարձավ քաղաք:

Քաղաքում սպասում էր նրան անսպասելի մի ուրախություն. ռազմաճակատից հաղորդագրություն կար ստացված, որ հերոսական մի գրոհով նաիրյան ռազմիկները տասը վերստ ետ են քշել թշնամուն եւ գրավել միանգամայն կայուն դիրքեր: Ավելին՝ տեղեկության մեջ ասված էր, որ շուտով հավանական է առաջխաղացում սկսեն եւ քշեն թշնամուն- մինչեւ Հայտնի Քաղաքը: Կարդաց Մազութի Համոն այդ հաղորդագրությունը եւ նրա սրտից կապարե մի ծանրություն ընկավ գետին. կասկածն ու քիչ առաջ նրան պատող հուսահատությունը նրա սրտից, ինչպես ասում են, ոնց որ ջնջոցով սրբեցին. շտկեց իր, քիչ առաջ բերդում կորված, մեջքը Մազութի Համոն. աչքերը լցվեցին աշխուժությամբ ու կայտառությամբ: Մինչ այդ քաղաքում սկսվել էր անօրինակ մի խուճապ. շրջանից փախածներն ու վերի թաղեցիք ամեն ինչ հավաքել՝ պատրաստվում էին գաղթի. հազարավոր խմբերով դրանք բռնել էին փողոցներն ու դեպի կայարան տանող խճուղին. քաղաքի քիչ թե շատ պատկառելի բնակիչներն արդեն գտնվում էին կայարանում, եւ մի երկու գնացք արդեն հեռացել էր՝ քաղաքի պատկառելի բնակիչներով բեռնված: Թե ի՞նչ էր կատարվում այդ ժամանակ կայարանում- անհնարին է նկարագրել: Խուճապի ենթարկված բազմահազար ամբոխը լցրել էր պլատֆորմը. տեղի էր ունենում այնպիսի մի իրարանցում, որի հանդեպ մանկական մի խաղ էր Բաբելոնի աշտարակաշինությունը, եթե միայն դա իրոք տեղի է ունեցել: Մարդիկ կոխոտում էին իրար եւ իրարու վրայով սողալով՝ առաջ անցնում, որպեսզի մոտ լինեն եկող գնացքին. մայրերն ամբոխի գլուխների վրայով առաջ էին նետում իրենց երեխաներին, որպեսզի իրենք եւս առաջ սողան, բայց երեխաները խեղդվում էին ընդհանուր հրհրոցում, իսկ մայրերը, առանց երեխաներին հասնելու, փչում էին իրենց շունչը՝ չորս կողմից սեղմված: Տղոցկան կանայք ծնում էին կանգնած տեղերում, եւ նրանց ճիչը լսելի էր լինում անգամ այն ահռելի աղմուկում, որ բարձրացնում էր բազմահազար, սարսափից խելագարված, ամբոխը: Տղամարդիկ ծեծում էին իրար. կանայք ճանգռտում էին տղամարդկանց դեմքերը, եւ այս ամենի վրա շաչում էր արտակարգ փափախավորների մտրակը: Մտրակով ճանապարհ էին բաց անում նրանք եւ առաջ անցնում, հետներն առաջ տանելով զանազան պատկառելի նաիրցիների ընտանիքներին, որոնք ընկեր Վառոդյանից կամ Մազութի Համոյից ունեին պատկառելի թղթեր: Բայց, չնայած արտակարգ փափախավորներին, չնայած անգամ «պատկառելի թղթերին», հաճախ չէր հաջողվում նրանց իրենց նպատակին հասնել. ամբոխը, կատաղած թշնամու նման, գրոհի էր դիմում ու ընդհանուր հորձանքում խեղդում թե՛ արտակարգ փափախավորներին եւ թե՛ նրանց հովանավորած պատկառելիներին: Անասելի, այո՛, աներեւակայելի բաներ էին կատարվում այդ ժամանակ կայարանում, բայց ավելի անասելին ու աներեւակայելին այն էր, ինչ որ տեղի էր ունենում քաղաքում: Քաղաքում ծայր էին առել հրդեհները: Քաղաքից հեռացող նաիրցիները, նաիրական անասելի, չտեսնված մի եռանդով, այրում էին իրենց տներն ու խանութները, որ ոսոխին չմնան: Տեղական իշխանությունը գուցե եւ դեմ լիներ նաիրասիրության նման թեժ արտահայտություններին, եթե միայն, ինչպե՛ս ասում են՝ խելքը գլխին լիներ: Բայց նրա խելքը գլխին չէր, եւ ժողովուրդն անում էր այն ամենը, ինչ որ թելադրում էր նրան նաիրասիրական բարձր զգացմունքը: Բայց այդ չէ զարմանալին. տներն ու խանութներն այրում էին ասենք, դրանց տերերը, այրում էր ժողովուրդը. բայց ո՞վ էր այրում հիմնարկությունները: Քաղաքում ասողներ կային, որ հրդեհներն սկսվել են հիմնարկություններից. ամենից առաջ այրվել էր «Լույսի» գրասենյակը, երեւակայո՞ւմ եք՝ իրա՝ Մազութի Համոյի գրասենյակը, որ ժամանակավորապես փակված էր՝ պահեստներում նավթ եւ Համո Համբարձումովիչի տրամադրության ներքո ազատ ժամանակ չլինելու պատճառով: «Լույսի» գրասենյակն այրվել էր Մազութի Համոյի քաղաք վերադառնալուց մի օր առաջ, գիշերը (առավոտյան արդեն նա քաղաքում էր գտնվում)- եւ Մազութի Համոն, արտակարգ մի պատվասիրությամբ՝ քաղաք վերադառնալուն եւ հրդեհի լուրն ստանալուն պես՝ հրամայել էր, ինչ գնով էլ լինի, հրդեհի լափող ճիրաններից, որ արդեն մխացող մոխիրների էին փոխվել, ազատել «Լույսի» մատյաններն ու հաշիվները, բայց այդ կարելի՞ էր արդյոք, ընթերցո՛ղ, հնարավո՞ր էր արդյոք... Ապա այրվել էր «Մանր Վարկի Ընկերությունը», այսինքն՝ ընկերության շենքը, հետո- միլիցիատունը: Եվ, ասում եմ, դրանից հետո էր ահա, որ քաղաքից հեռացող նաիրցիները ցուցադրել սկսեցին իրենց թեժ նաիրասիրությունը, որ ահռելի արագությամբ ծավալվում էր քաղաքում եւ լցնում քաղաքի փողոցները նաիրասիրական յուրօրինակ մի արտահայտությամբ, այսինքն՝ հրով ու ծխով: Այսպիսի ահա դրության մեջ էր քաղաքը, երբ Մազութի Համոն ստացավ ռազմաճակատից վերոհիշյալ ուրախալի հաղորդագրությունը: Ռազմական արտակարգ նիստ գումարեց իսկույն Մազութի Համոն, որը որոշում կայացրեց՝ 1) Գերագույն միջոցներ ձեռք առնել խուճապը կանգնեցնելու համար, 2) վերջ տալ հրդեհներին, 3) հրամայել ժողովրդին հանգիստ իր տեղը մնալ, որի համար արտակարգ միջոցներով արգելել քաղաքից հեռանալը, 4) արգելել գնացքների երթեւեկությունը: Որոշումը հանելով՝ Մազութի Համոն անձամբ հրամայեց կայարանին գնացքներ բաց չթողնել եւ ընկ. Վառոդյանի միջոցով արտակարգ փափախավորներ ուղարկեց՝ խճուղիով փախչող ժողովրդին վերադարձնելու կամ, ծայրահեղ դեպքում, մնացածների առաջն առնելու: Այս կարգադրություններին զուգընթաց՝ Քաղաքային Խորհուրդը վազեց Մազութի Համոն, որ նրա միջոցով եւս ազդի ժողովրդի տրամադրության վրա. արտակարգ նիստ նշանակեց, բայց, ցավոք սրտի, դուրս եկավ, որ քաղաքից բացակայում էին Քաղաքային Խորհըրդի համարյա բոլոր անդամները. ոչ Գեներալ Ալոշը կար, ոչ մանրավաճառ Կոլոպոտյանը, ոչ Հաջի Օնիկ էֆենդին եւ ոչ էլ մյուսները. վերի թաղեցի անդամն էր միայն, որը մի անգամ արդեն ցույց էր տվել իր ամբողջ քաղաքական հմտությունը՝ փակ խանութները ջարդելու իր այն հիշատակելի առաջարկը մտցնելով, մի առաջարկ, որից, հիշում եք, թե ի՞նչ դուրս եկավ,- այսինքն՝ ոչինչ էլ դուրս չեկավ: Ի՞նչ պիտի աներ Քաղաքային Խորհրդի այդ մի հատիկ անդամի հետ Մազութի Համոն,- այո՛, ի՞նչ պիտի աներ:- Ոչինչ էլ չէր կարող անել Քաղաքային Խորհրդի այդ մի հատիկ անդամի հետ Մազութի Համոն. Մազութի Համոյին մնում էր միայն թափահարել իր ձեռքը եւ գնալ տուն՝ հանգստանալու. եւ Մազութի Համոն թափահարեց իր ձեռքը եւ որոշեց տուն գնալ՝ հանգստանալու: Արդեն երեկո էր. հոգնել էր ինքը, ուղեղը նվում էր հոգնությունից, եւ հոգնությունից ուղեղում նվում էր... Նաիրին: Հարկավոր էր քնել, հանգստանալ,- եւ արդեն, կառք նստելով, ուզում էր կառապանին «քշի տուն» ասել Մազութի Համոն, երբ հանկարծ հիշեց, որ վաղուց արդեն քաղաքում չէ «տունը». գրավված վայրերը մեկնելուց առաջ քաղաքից ուղարկել էր Անգինա Բարսեղովնային եւ Սեւաչյա Պրիմադոննային Մազութի Համոն, որպեսզի միանգամայն ազատի իր, նաիրյան հոգսերով ծանրաբեռնված, ուսերը՝ ընտանեկան ավելորդ բեռից:- Հիշեց ու դառնորեն ժպտաց մտքում իր ազիզ կողակից Անգինա Բարսեղովնային Մազութի Համոն. ու, նրան ժպտալով, հիշեց Ագրիպպինա Վլադիսլավովնային Համո Համբարձումովիչը... «Քշի՛ր բերդը»,- հրամայեց կառապանին Մազութի Համոն ու ընկողմանեց կառքում. գլուխը ձեռքերի մեջ առավ. քնեց...

Հաջորդ առավոտ... Բայց լավ է չլուսանար այդ առավոտը, որովհետեւ այդ չարաբաստիկ առավոտը դեռ նոր էր լուսանում, երբ քաղաքում մնացած ժողովուրդը, որ վերոհիշյալ արտակարգ նիստի հրամանից եւ ռազմաճակատից ստացված ուրախալի հաղորդագրությունից հետո բավականին հանգստացել էր կարծես ու սրտապնդվել,- լսեց հրացանների տրաքտրաքոց եւ թնդանոթների դեռ բավականին հեռու, բայց հետզհետե մոտեցող որոտ: Ոչ մի ուժ այլեւս, անգամ ոչ մի երկնային վերին զորություն, ի վիճակի չէր «տեղը նստած» պահել քաղաքում մնացած ժողովրդին: Հսկա, տասնյակ եւ հարյուր հազարավոր գլուխներով հաշվող մի նախիրի նման, սարսափահար տեղահան եղավ քաղաքում մնացած ժողովուրդը. մի մասը բռնեց կայարանի ճամփան, մյուսը՝ խճուղու: Քաղաքի տները մեկը մյուսի հետեւից սկսեցին վառվել, եւ այդ վառվող տներում, հրի ու ծխի միջից, ինչ-որ բան էին փախցնում ռազմաճակատից նահանջած նաիրցի ռազմիկները: Հաստատ կարելի է ասել, որ այդ վայրկյանից քաղաքը կարելի էր արդեն ընկած համարել, բայց նա այդպիսին դեռ չէր համարվում, որովհետեւ, ոսոխը դեռ չէր կտրել փախուստի ճանապարհը եւ դեռ հնարավոր էր փախչել: Այդ վայրկյանից սկսած քաղաքում չկար այլեւս ոչ մի իշխանություն: Գերագույն Իշխանությունը բերդում էր հավաքվել, որպեսզի այնտեղից անմիջապես ղեկավարի ռազմական գործողությունները: Քաղաքի վարի թաղեցիք (այսինքն՝ կենտրոնական փողոցների բնակիչները) բոլորն էլ համարյա հեռացել էին քաղաքից, արդեն հեռանալ էին սկսել վերի թաղեցիք եւս, այնպես որ քաղաքի բուն բնակչության չնչին մասն էր միայն դեռ քաղաքում գտնվում: Բայց, չնայած դրան, քաղաքը լեփ-լեցուն էր դեռ մարդկային բազմահազար, խռիվ, խայտաբղետ խմբերով, գերազանցապես շրջանից փախած «բռիներով...». ծայր, վախճան չկար սրանց խայտաբղետ շարքերին:- Տելեֆոն Սեթոն եւս, որ մինչ այդ մի զարմանալի անփութությամբ քաղաքում էր մնացել, իր եղբոր՝ Քոռ Արութի եւ նրա հավիտենական ընկեր Մեռելի Ենոքի օգնությամբ այրեց իր հռչակավոր սրճարան-ճաշարանը եւ իր «չոլուխ-չոճուղը» հավաքած՝ բռնեց կայարանի ճամփան: Հարկավոր է ասել, որ մինչեւ սրճարանն այրելը, մինչեւ վերի թաղը վազելը եւ «չոլուխ-չոճուղն» հավաքելը բավականին ժամանակ անցել էր արդեն. թաղեցիք համարյա բոլորն էլ արդեն հեռացել էին, այնպես որ, եթե չհաշվենք ուրիշ մի քանիսին, որ այնպես էլ վերի թաղում մնացին, Տելեֆոն Սեթոյի թափորը վերջինն էր, որ հեռանում էր այդ թաղից: Վերի թաղեցիք փախել էին քաղաքից խճուղու ճանապարհով, այնինչ Տելեֆոն Սեթոն որոշեց կայարանով գնալ, հույս ունենալով, որ «վերինի օգնությամբ» իրենց կհաջողվի գնացք նստել: Եվ նրան, Տելեֆոն Սեթոյին, ինչպես եւ «չոլուխ-չոճուղին», Քոռ Արութին ու Մեռելի Ենոքին, հաջողվեց գնացք նստել եւ այդ աներեւակայելի հանգամանքը տեղի ունեցավ ոչ թե վերինի օգնությամբ, այլ իրա, Տելեֆոն Սեթոյի, ռազմագիտական քանքարի շնորհիվ: Բանն այն է, որ Տելեֆոն Սեթոն որոշեց կայարան գնալ ոչ թե քաղաքի միջով, որ միանգամայն անհնարին էր, այլ սարի վրայով, թեպետ սարի վրայով տանող ճանապարհն իջնում էր դեպի երկաթուղային կայարանից բավականին հեռու՝ կայարանին հակառակ ուղղությամբ: Եվ հենց այս էր պատճառը, որ նրանց հաջողվեց գնացք նստել: Արդեն կեսօր էր, հրացանների տրաքտրաքոցը եւ թնդանոթների թնդյունն արդեն լսելի էր բերդից համարյա թե մի երկու վերստ հեռավորության վրա, երբ Տելեֆոն Սեթոյի թափորն իջնում էր դեպի երկաթուղագիծը. թափորի առաջից, իր փոքրիկ երեխային գրկած, գնում էր ինքը՝ Տելեֆոն Սեթոն, կողքից, մի մեծ բոխչա գրկած, վազում էր նրա «օղլուշաղը». հետեւից վազում էր Քոռ Արութը՝ մի բավականին ծանր խուրջին շալակած, Քոռ Արութի հետեւից- Մեռելի Ենոքը: Մեռելի Ենոքը, այլ հարստություն չունենալով, տանում էր շալակին իր «վակզլի թյուքանը», այսինքն՝ մի, իր իսկ ձեռքով հին ափսեներից շինած, կշեռք, մի երկու գրվանքա-քարեր, մեկ էլ իր ունեցած չայն ու կալբասը: Այսպես էլ հասան նրանք երկաթուղագծին եւ ճիշտ իրենց առաջ կանգնած տեսան- գնացքը. գնացքը, փախչող նաիրցիներով ծայրեիծայր լեցուն, հեռացել էր կայարանից եւ ինչ-որ անհայտ պատճառով կանգ առել այդտեղ: Ետի կողմից մոտեցավ գնացքին Տելեֆոն Սեթոյի թափորը եւ, ինչպես համոզված էր Տելեֆոն Սեթոն՝ վերինի հրաշքով դեմ ելավ հենց այն բաց վագոնին, որի վրա, ճիշտ է, լցված էին «հազարից ավելի», ինչպես պատմում էր հետագայում Տելեֆոն Սեթոն, բայց հենց վագոնի եզերքին տեղ էին բռնել- Հաջի Մանուկոֆ էֆենդին եւ վարսավիր Վասիլը. դրանք, ինչպես երեւում էր, վերջացած համարելով իրենց հայթայթողական ֆունկցիաները («է. ո՞ւմ պիտի հայթայթեին, երբ բանակ չկար»)- որոշել էին իրենք եւս միանալ ընդհանուրին: «Տուր տեսնիմ պզտիկդ»,- ասաց Հաջին Սեթոյին, եւ Տելեֆոն Սեթոն տվեց Հաջուն իր երեխան. հետո վարսավիր Վասիլի օգնությամբ բարձրացրին եւ Սեթոյի օղլուշաղին: Մնացին իրենք: «Դուք ալ գացեք զնճիլներու վրա կայնեցեք»,- խորհուրդ տվեց Հաջին, որովհետեւ իրենց մոտ ոչ միայն նրանց, այլեւ ասեղի տեղ չկար: Գնացին. երկար հայհոյելուց, խնդրելուց ու աղաչելուց հետո, վերջապես հաջողվեց բարձրանալ զնճիլներու, այսինքն՝ բուֆերների վրա. կանգնեցին կողք կողքի՝ մի-մի ձեռով իրարու բռնած, մյուս ձեռներով՝ իրենց ապրանքը: Հենց այդ ժամանակ գնացքը շարժվեց: Վերջին գնացքն էր դա, որ դուրս եկավ նաիրյան այդ քաղաքից, երբ շարժվեց գնացքը- տրաքտրաքոցներն արդեն լսվում էին բերդի տակից: Թշնամին, ինչպես երեւում էր, արդեն մոտեցել էր բերդին: Զնճիլներու վրա կանգնած Տելեֆոն Սեթոն, Քոռ Արութը եւ Մեռելի Ենոքը, ինչպես եւ այդ վերջին գնացքում գտնվող բոլոր նաիրցիները, սարսափահար հայացքները հառած, նայում էին բերդին: Եվ այն միտքը, որ արտահայտեց, բերդին նայելով, Քոռ Արութը՝ գնացքում գտնվող բոլոր նաիրցիների միտքն էր. «Յա՜, մերո՞նք ընչի չեն կրակե...»,- ասաց Քոռ Արութը, զայրացած ու զարմացած:- Բայց նրան, ավա՜ղ, չվիճակվեց լսել իր այդ օրինավոր հարցի պատասխանը, չվիճակվեց ոչ թե այն պատճառով, որ այդ հարցի պատասխանը չկար, այլ այն հասարակ պատճառով, որ երկու վայրկյան չանցած, ինքը՝ Քոռ Արութը, չկար: Եվ ոչ միայն ինքը, այլեւ իր հավիտենական ընկեր Մեռելի Ենոքը: Եվ ահա թե ինչու:- Դեռ հազիվ էր ասել իր վերոհիշյալ, հետագայում պատմական դարձած, նախադասությունը, Քոռ Արութը, երբ գնացքն ուժգին առաջ ցնցվեց. գնացքի ուժգին ցնցումից վայր ձգվեց Քոռ Արութի խուրջինը. այդ վայրկյանին երկրորդ անգամ, ետ ցնցվեց գնացքը. խուրջինը պոկվեց: Քոռ Արութը ձեռից ընկնող խուրջինի հետեւից բնազդաբար կռացավ, որ բռնի խուրջինը. չբռնեց. կորցրեց հավասարակշռությունը... ընկավ:- «Յա՜, Հարո՜ւթ...»,- վախեցած ու լացակումած կանչեց նրա հետեւից Մեռելի Ենոքը.- ինքն էլ բնազդաբար կռացավ, ձեռքը մեկնեց, որ բռնի ընկերոջը. չբռնեց. կորցրեց հավասարակշռությունը... ընկավ:- Ու հաջորդ վայրկյանին Քոռ Արութի եւ Մեռելի Ենոքի, այդ հավիտենական ընկերների մխրճված դիերի վրայով անցնելով, սարսափահար փախչում էր վերջին գնացքը նաիրյան այդ քաղաքից, ուր արդեն ոտք էր դրել ոսոխը, ուր մահ էր արդեն, ավերմունք, անասելի կոտորած, անպատմելի սարսափ...

Եվ այսպես Քոռ Արութի եւ Մեռելի Ենոքի սխրալի դիերի վրայով անցնելով՝ հեռացավ վերջին գնացքը նաիրյան այդ քաղաքից, եւ թշնամին, ոսոխը, մտավ քաղաք: Մենք չենք պատմի, ընթերցո՛ղ, թե ինչ պատահեց այդ վայրկյանից հետո նաիրյան այդ քաղաքում, որովհետեւ դա վեր է մեր կարողությունից. կասենք միայն, որ քաղաքում մնաց բազում ժողովուրդ, որ եւ սրի քաշվեց ոսոխի հորդաների կողմից: Բայց այս չէ էականը, ընթերցո՛ղ. էականն այն է, որ, բացի, ուրեմն, այդ բազում ժողովրդից, քաղաքում մնացին, եւ սա է ամենաէականն ու սարսափելին,- ընկեր Վառոդյանը, Սերգե Կասպարիչը- բժիշկը եւ Մազութի Համոն... Մինչեւ վերջին վայրկյանը նրանք քաջաբար մնացել էին իրենց դիրքերի վրա, մնացել էին բերդում եւ հենց բերդում էլ գերի էին ընկել ոսոխին,- ընկել էին թշնամու արյունարբու ձեռքը: Այդ ժամանակ գերի ընկածներից ոմանք, որ հրաշքով ազատվել էին հետո, փախել կոտորումից,- այդ հրաշքով ազատվածներից ոմանք հետագայում պատմում էին, որ քաղաք մտնելու երրորդ օրը ոսոխը, մի դաժան նենգամտությամբ հանձնել էր նրանց հորդաների ձեռքը, որոնք եւ- երեւակայո՞ւմ եք- կախել էին ընկ. Վառոդյանին, Սերգե Կասպարիչին- բժշկին, ու իրան՝ Մազութի Համոյին ճիշտ այն երեք հեռագրասյուներից, որ- օ՜, ճակատագրի անօրինակ հեգնանք,- իրա՝ ընկ. Վառոդյանի հրամանով երկու օր առաջ կանգնեցրել էին ընկ. Վառոդյանի արտակարգ փափախավորները՝ դեզերտիրներին կախելու համար... Ոսոխից փախածները բավականին մանրակրկիտ կերպով նկարագրում էին այդ սխրալի դեպքը իր բոլոր սրտաճմլիկ մանրամասնություններով, այնպես որ մենք եւս, նրանց պատմածների հիման վրա, կարող ենք արձանագրել այստեղ այդ սխրալի դեպքի սրտաճմլիկ մանրամասնությունները: Դեպքը պատահել է մոտավորապես այսպես: Բերդը մտնելով՝ ոսոխի սպաները գտել են ընկ. Վառոդյանին, բժշկին ու Մազութի Համոյին՝ բերդի ամենաբարձր աշտարակի վրա, նաիրյան եռագույնի դողդոջ փայտի մոտերքը, իրենց մազերը պոկոտելիս: Տեսնելով նաիրյան հրամանատարների այս անասելի վիշտը՝ խորին ակնածանքով մոտեցել են նրանց ոսոխի նենգ սպաները, մեծ պատիվ են տվել եւ մեծագույն շուքով տարել են քաղաք: Պատմում են, որ ճանապարհին հանդիպած բոլոր ոսոխ-սպաները պատիվ են բռնել նրանց, եւ նույնիսկ ինքը, ոսոխի ամենամեծ փաշան սեղմել է նրանց ձեռքը եւ ցավակցություն հայտնել նրանց վշտի համար: Այսպիսի՝ ահա մի չտեսնված վերաբերմունք են գտնում ընկ. Վառոդյանը, բժիշկը եւ Մազութի Համոն ոսոխի հրամանատարության կողմից, բայց, երկու օր անց, մի դաժան նենգությամբ հանձնվում են նրանք ոսոխի թափթփուկ հորդաների ձեռքը, որոնք եւ կախում են նրանց ու ենթարկում զարհուրելի գանահարությանց: Նրանք, ոսոխի այդ թափթփուկ հորդաները աջից կախ են անում ընկ. Վառոդյանին, ձախից՝ բժշկին, իսկ մեջտեղից- իրան՝ Մազութի Համոյին,- եւ սա չէ դեռեւս ամենազարհուրելին ու ամենաքստմնելին:- Ամենազարհուրելին եւ ամենաքստմնելին այն է, որ նրանք, ոսոխի այդ թափթփուկ հորդաները, ասում են, մի տախտակ են փակցնում երրորդ հեռագրասյան մեջտեղը, Մազութի Համոյի գլխավերեւը,- ու գրում վրան, երեւակայո՞ւմ եք, նաիրյան տառերով.

Մ. Հ. Ա. Ն.

որ նշանակում է՝

«Մազութի Համո՝ Արքա Նաիրի»:

&lt;/div&gt;

[[Կատեգորիա:Եղիշե Չարենց]]</text>
      <sha1>5aq5eg7lfv0kncn92wr0q57l9qgej4w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Վիքիդարան:Խորհրդարան</title>
    <ns>4</ns>
    <id>567</id>
    <revision>
      <id>390293</id>
      <parentid>390126</parentid>
      <timestamp>2025-06-17T17:44:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>2119</id>
      </contributor>
      <comment>/* Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 - Call for Candidates */ Նոր բաժին</comment>
      <origin>390293</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="42410" sha1="eioixz2mvm29cytijtej0fat9ik6lwb" xml:space="preserve">[[Կատեգորիա:Վիքիդարան|Խորհրդարան]]
__NEWSECTIONLINK__
&lt;!-- Ուշադրություն. արխիվացնելիս այս պարբերությունը մի հեռացրեք --&gt;

* '''hy:''' Հին քննարկումները տեսնելու համար այցելեք '''[[Վիքիդարան:Խորհրդարան/Արխիվ|Արխիվ]]'''

&lt;!-- Նոր քննարկումները, ավելացրեք էջի ամենաներքևում, եթե շարունակում եք քննարկումը, ապա պարզապես խմբագրեք համապատասխան քննարկման բաժինը, անվան կողքը, սեղմելով «Խմբագրել» հղումը։--&gt;

&lt;!-- Արխիվացնել այստեղից --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Preliminary results of the 2024 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
Hello all,

Thank you to everyone who participated in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|2024 Wikimedia Foundation Board of Trustees election]]. Close to 6000 community members from more than 180 wiki projects have voted.

The following four candidates were the most voted:

# [[User:Kritzolina|Christel Steigenberger]]
# [[User:Nadzik|Maciej Artur Nadzikiewicz]]
# [[User:Victoria|Victoria Doronina]]
# [[User:Laurentius|Lorenzo Losa]]

While these candidates have been ranked through the vote, they still need to be appointed to the Board of Trustees. They need to pass a successful background check and meet the qualifications outlined in the Bylaws. New trustees will be appointed at the next Board meeting in December 2024.

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Results|Learn more about the results on Meta-Wiki.]]

Best regards,

The Elections Committee and Board Selection Working Group

&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:MPossoupe_(WMF)|MPossoupe_(WMF)]] 08:26, 14 Հոկտեմբերի 2024 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:MPossoupe (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=27183190 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Seeking volunteers to join several of the movement’s committees&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
Each year, typically from October through December, several of the movement’s committees seek new volunteers. 

Read more about the committees on their Meta-wiki pages:
* [[m:Special:MyLanguage/Affiliations_Committee|Affiliations Committee (AffCom)]]
* [[m:Special:MyLanguage/Ombuds_commission|Ombuds commission (OC)]]
* [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation/Legal/Community Resilience and Sustainability/Trust and Safety/Case Review Committee|Case Review Committee (CRC)]]

Applications for the committees open on 16 October 2024. Applications for the Affiliations Committee close on 18 November 2024, and applications for the Ombuds commission and the Case Review Committee close on 2 December 2024. Learn how to apply by [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation/Legal/Committee_appointments|visiting the appointment page on Meta-wiki]]. Post to the talk page or email [mailto:cst@wikimedia.org cst@wikimedia.org] with any questions you may have.

For the Committee Support team,
&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

-- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 23:09, 16 Հոկտեմբերի 2024 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=27601062 --&gt;

== 'Wikidata item' link is moving, finally. ==

Hello everyone, I previously wrote on the 27th September to advise that the ''Wikidata item'' sitelink will change places in the sidebar menu, moving from the '''General''' section into the '''In Other Projects''' section. The scheduled rollout date of 04.10.2024 was delayed due to a necessary request for Mobile/MinervaNeue skin. I am happy to inform that the global rollout can now proceed and will occur later today, 22.10.2024 at 15:00 UTC-2. [[m:Talk:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|Please let us know]] if you notice any problems or bugs after this change. There should be no need for null-edits or purging cache for the changes to occur. Kind regards, -[[m:User:Danny Benjafield (WMDE)|Danny Benjafield (WMDE)]] 11:29, 22 Հոկտեմբերի 2024 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Danny_Benjafield_(WMDE)/MassMessage_Test_List&amp;oldid=27535421 --&gt;

== Final Reminder: Join us in Making Wiki Loves Ramadan Success ==

Dear all,

We’re thrilled to announce the Wiki Loves Ramadan event, a global initiative to celebrate Ramadan by enhancing Wikipedia and its sister projects with valuable content related to this special time of year. As we organize this event globally, we need your valuable input to make it a memorable experience for the community.

Last Call to Participate in Our Survey: To ensure that Wiki Loves Ramadan is inclusive and impactful, we kindly request you to complete our community engagement survey. Your feedback will shape the event’s focus and guide our organizing strategies to better meet community needs.

* Survey Link: [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSffN4prPtR5DRSq9nH-t1z8hG3jZFBbySrv32YoxV8KbTwxig/viewform?usp=sf_link Complete the Survey]
* Deadline: November 10, 2024
Please take a few minutes to share your thoughts. Your input will truly make a difference!

'''Volunteer Opportunity''': Join the Wiki Loves Ramadan Team! We’re seeking dedicated volunteers for key team roles essential to the success of this initiative. If you’re interested in volunteer roles, we invite you to apply.
* Application Link: [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfXiox_eEDH4yJ0gxVBgtL7jPe41TINAWYtpNp1JHSk8zhdgw/viewform?usp=sf_link Apply Here]
* Application Deadline: October 31, 2024
Explore Open Positions: For a detailed list of roles and their responsibilities, please refer to the position descriptions here: [https://docs.google.com/document/d/1oy0_tilC6kow5GGf6cEuFvdFpekcubCqJlaxkxh-jT4/ Position Descriptions]

Thank you for being part of this journey. We look forward to working together to make Wiki Loves Ramadan a success!


Warm regards,&lt;br&gt;
The Wiki Loves Ramadan Organizing Team 05:11, 29 Հոկտեմբերի 2024 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:ZI Jony@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&amp;oldid=27568454 --&gt;

== Sign up for the language community meeting on November 29th, 16:00 UTC ==

Hello everyone,

The next language community meeting is coming up next week, on November 29th, at 16:00 UTC (Zonestamp! For your timezone &lt;https://zonestamp.toolforge.org/1732896000&gt;). If you're interested in joining, you can sign up on this wiki page: &lt;https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#29_November_2024&gt;.

This participant-driven meeting will be organized by the Wikimedia Foundation’s Language Product Localization team and the Language Diversity Hub. There will be presentations on topics like developing language keyboards, the creation of the Moore Wikipedia, and the language support track at Wiki Indaba. We will also have members from the Wayuunaiki community joining us to share their experiences with the Incubator and as a new community within our movement. This meeting will have a Spanish interpretation.

Looking forward to seeing you at the language community meeting! Cheers, [[User:SSethi (WMF)|Srishti]] 19:55, 21 Նոյեմբերի 2024 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:SSethi (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=27746256 --&gt;

== Launching! Join Us for Wiki Loves Ramadan 2025! ==

Dear All,

We’re happy to announce the launch of [[m:Wiki Loves Ramadan 2025|Wiki Loves Ramadan 2025]], an annual international campaign dedicated to celebrating and preserving Islamic cultures and history through the power of Wikipedia. As an active contributor to the Local Wikipedia, you are specially invited to participate in the launch. 

This year’s campaign will be launched for you to join us write, edit, and improve articles that showcase the richness and diversity of Islamic traditions, history, and culture.

* Topic: [[m:Event:Wiki Loves Ramadan 2025 Campaign Launch|Wiki Loves Ramadan 2025 Campaign Launch]]
* When: Jan 19, 2025 
* Time: 16:00 Universal Time UTC and runs throughout Ramadan (starting February 25, 2025).
* Join Zoom Meeting: https://us02web.zoom.us/j/88420056597?pwd=NdrpqIhrwAVPeWB8FNb258n7qngqqo.1 
* Zoom meeting hosted by [[m:Wikimedia Bangladesh|Wikimedia Bangladesh]]

To get started, visit the [[m:Wiki Loves Ramadan 2025|campaign page]] for details, resources, and guidelines: Wiki Loves Ramadan 2025.

Add [[m:Wiki Loves Ramadan 2025/Participant|your community here]], and organized Wiki Loves Ramadan 2025 in your local language.

Whether you’re a first-time editor or an experienced Wikipedian, your contributions matter. Together, we can ensure Islamic cultures and traditions are well-represented and accessible to all.

Feel free to invite your community and friends too. Kindly reach out if you have any questions or need support as you prepare to participate.

Let’s make Wiki Loves Ramadan 2025 a success!

For the [[m:Wiki Loves Ramadan 2025/Team|International Team]] 12:08, 16 հունվարի 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:ZI Jony@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&amp;oldid=27568454 --&gt;

== Universal Code of Conduct annual review: provide your comments on the UCoC and Enforcement Guidelines ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
My apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}.

I am writing to you to let you know the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines is open now. You can make suggestions for changes through 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review.
[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]].

The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]].

Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate.

-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 01:12, 24 հունվարի 2025 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=27746256 --&gt;

== Reminder: first part of the annual UCoC review closes soon ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
My apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}.

This is a reminder that the first phase of the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines will be closing soon. You can make suggestions for changes through [[d:Q614092|the end of day]], 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review.
[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]]. After review of the feedback, proposals for updated text will be published on Meta in March for another round of community review. 

Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate.

-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 00:49, 3 փետրվարի 2025 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28198931 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt; Upcoming Language Community Meeting (Feb 28th, 14:00 UTC) and Newsletter&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;message&quot;/&gt;
Hello everyone!
[[File:WP20Symbols WIKI INCUBATOR.svg|right|frameless|150x150px|alt=An image symbolising multiple languages]]
We’re excited to announce that the next '''Language Community Meeting''' is happening soon, '''February 28th at 14:00 UTC'''! If you’d like to join, simply sign up on the '''[[mw:Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#28_February_2025|wiki page]]'''.

This is a participant-driven meeting where we share updates on language-related projects, discuss technical challenges in language wikis, and collaborate on solutions. In our last meeting, we covered topics like developing language keyboards, creating the Moore Wikipedia, and updates from the language support track at Wiki Indaba.

'''Got a topic to share?''' Whether it’s a technical update from your project, a challenge you need help with, or a request for interpretation support, we’d love to hear from you! Feel free to '''reply to this message''' or add agenda items to the document '''[[etherpad:p/language-community-meeting-feb-2025|here]]'''.

Also, we wanted to highlight that the sixth edition of the Language &amp; Internationalization newsletter (January 2025) is available here: [[:mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January]]. This newsletter provides updates from the October–December 2024 quarter on new feature development, improvements in various language-related technical projects and support efforts, details about community meetings, and ideas for contributing to projects. To stay updated, you can subscribe to the newsletter on its wiki page: [[:mw:Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter]].

We look forward to your ideas and participation at the language community meeting, see you there!
&lt;section end=&quot;message&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;bdi lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]&lt;/bdi&gt; 08:29, 22 փետրվարի 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:SSethi (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28217779 --&gt;

== «Հայ դասական գրականություն» կատեգորիա ==

Հարգելի համայնք, կատեգորիաների շարքում չկա «Հայ դասական գրականություն», որը իմ կարծիքով շատ օգտակար և հիմնական կատեգորիա է։ Կա՞ն պատճառներ, որ դեռևս գոյություն չունի, թե՞ պարզապես գործը դրան չի հասել մինչև այսօր։ Շատ կցանկանայի որ նման կատեգորիա ստեղծվի և զարգացվի։ [[Մասնակից:Slava Seyranyan|Slava Seyranyan]] ([[Մասնակցի քննարկում:Slava Seyranyan|քննարկում]]) 09:07, 23 փետրվարի 2025 (UTC)

== Լուսանցքներ ==

Հարգելի խմբագիրներ, առաջարկում եմ վերջնական որոշում կայացնել՝ պետք է արդյո՞ք պահել արձակ ստեղծագործությունների էջի [https://hy.wikisource.org/w/index.php?title=%D5%8B%D5%B0%D5%B8%D6%82%D5%A4%D5%AB_%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%BB%D5%A8&amp;diff=prev&amp;oldid=384730 լուսանցքները], թե՞ դրանք պետք չեն։ Ի՞նչ տեխնիկական խնդիրներ կարող են առաջացնել կամ լուծել Վիքիդարանը մոբայլ տարբերակով կարդացողների համար։ [[User:GeoO|&lt;font color = &quot;orange&quot;&gt;&lt;big&gt;Ջ&lt;/big&gt;&lt;/font&gt;&lt;font color = &quot;black&quot;&gt;եօ&lt;/font&gt;]] 13:52, 2 մարտի 2025 (UTC)

:@[[Մասնակից:Emptyfear|Emptyfear]] ջան, դու կարծիք կասե՞ս։ [[User:GeoO|&lt;font color = &quot;orange&quot;&gt;&lt;big&gt;Ջ&lt;/big&gt;&lt;/font&gt;&lt;font color = &quot;black&quot;&gt;եօ&lt;/font&gt;]] 17:02, 8 մարտի 2025 (UTC)
::Լուսանցքները խնդրահարույց են ոչ միայն հեռախոսի տարբերակի, այլև համակարգչի նոր տեսքի համար։ Հաշվի առնելով, որ համակարգչի նոր տեսքը արդեն թույլ է տալիս ավելի նեղ տեքստի ցուցադրումը և որ լուսանցնքերի նման կերպ օգտագործումը շատ խնդրահարույց է, առաջարկում եմ ընդհանրապես չօգտագործել։ [[Մասնակից:Emptyfear|Emptyfear]] ([[Մասնակցի քննարկում:Emptyfear|քննարկում]]) 07:40, 10 մարտի 2025 (UTC)
:::Համաձայն եմ, նոր էջերում էլ չեմ օգտագործի։ Մերսի @[[Մասնակից:Emptyfear|Emptyfear]] ջան։ [[User:GeoO|&lt;font color = &quot;orange&quot;&gt;&lt;big&gt;Ջ&lt;/big&gt;&lt;/font&gt;&lt;font color = &quot;black&quot;&gt;եօ&lt;/font&gt;]] 09:45, 10 մարտի 2025 (UTC)
::::Մերսի @[[Մասնակից:GeoO|GeoO]] ջան, ես էլ կարող եմ ապագայում փորձել բոտով հանել արդեն եղածները։ [[Մասնակից:Emptyfear|Emptyfear]] ([[Մասնակցի քննարկում:Emptyfear|քննարկում]]) 11:47, 10 մարտի 2025 (UTC)

== Universal Code of Conduct annual review: proposed changes are available for comment ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
My apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}.

I am writing to you to let you know that [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|proposed changes]] to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter]] are open for review. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|You can provide feedback on suggested changes]]''' through the [[d:Q614092|end of day]] on Tuesday, 18 March 2025. This is the second step in the annual review process, the final step will be community voting on the proposed changes.
[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find relevant links about the process on the UCoC annual review page on Meta]].

The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]].

Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate.

-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] 18:51, 7 մարտի 2025 (UTC)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28307738 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Your wiki will be in read-only soon&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;server-switch&quot;/&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will switch the traffic between its data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster.

All traffic will switch on '''{{#time:j xg|2025-03-19|en}}'''. The switch will start at '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2025-03-19T14:00|en}} {{#time:H:i e|2025-03-19T14:00}}]'''.

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. This banner will remain visible until the end of the operation. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for up to an hour on {{#time:l j xg Y|2025-03-19|en}}.
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
* We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards.
* [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] will be unavailable for about 90 minutes.

This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. 

'''Please share this information with your community.'''&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;server-switch&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;bdi lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]&lt;/bdi&gt; 23:14, 14 մարտի 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&amp;oldid=28307742 --&gt;

== Final proposed modifications to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter now posted ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
The proposed modifications to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines]] and the U4C Charter [[m:Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Proposed_Changes|are now on Meta-wiki for community notice]] in advance of the voting period. This final draft was developed from the previous two rounds of community review. Community members will be able to vote on these modifications starting on 17 April 2025. The vote will close on 1 May 2025, and results will be announced no later than 12 May 2025. The U4C election period, starting with a call for candidates, will open immediately following the announcement of the review results. More information will be posted on [[m:Special:MyLanguage//Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election|the wiki page for the election]] soon.

Please be advised that this process will require more messages to be sent here over the next two months. 

The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]].

Please share this message with members of your community so they can participate as well.

-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 02:05, 4 ապրիլի 2025 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28469465 --&gt;

== Wikidata and Sister Projects: An online community event ==

''(Apologies for posting in English)''

Hello everyone, I am excited to share news of an upcoming online event called '''[[d:Event:Wikidata_and_Sister_Projects|Wikidata and Sister Projects]]''' celebrating the different ways Wikidata can be used to support or enhance with another Wikimedia project. The event takes place over 4 days between '''May 29 - June 1st, 2025'''.

We would like to invite speakers to present at this community event, to hear success stories, challenges, showcase tools or projects you may be working on, where Wikidata has been involved in Wikipedia, Commons, WikiSource and all other WM projects.

If you are interested in attending, please [[d:Special:RegisterForEvent/1291|register here]].
If you would like to speak at the event, please fill out this Session Proposal template on the [[d:Event_talk:Wikidata_and_Sister_Projects|event talk page]], where you can also ask any questions you may have. 

I hope to see you at the event, in the audience or as a speaker, - [[Մասնակից:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Մասնակցի քննարկում:MediaWiki message delivery|քննարկում]]) 09:18, 11 ապրիլի 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Danny_Benjafield_(WMDE)/MassMessage_Send_List&amp;oldid=28525705 --&gt;

== Vote now on the revised UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines (&quot;UCoC EG&quot;) and the UCoC's Coordinating Committee Charter is open now through the end of 1 May (UTC) ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Voter_information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki.

The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review of the EG and Charter was planned and implemented by the U4C. Further information will be provided in the coming months about the review of the UCoC itself. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]].

Please share this message with members of your community so they can participate as well.

In cooperation with the U4C -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 00:35, 17 ապրիլի 2025 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28469465 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Vote on proposed modifications to the UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter closes on 1 May 2025 at 23:59 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025/Voter information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki.

The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]].

Please share this message with members of your community in your language, as appropriate, so they can participate as well.

In cooperation with the U4C -- &lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 03:41, 29 ապրիլի 2025 (UTC)&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28618011 --&gt;

== We will be enabling the new Charts extension on your wiki soon! ==

''(Apologies for posting in English)''

Hi all! We have good news to share regarding the ongoing problem with graphs and charts affecting all wikis that use them.

As you probably know, the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Graph|old Graph extension]] was disabled in 2023 [[listarchive:list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/EWL4AGBEZEDMNNFTM4FRD4MHOU3CVESO/|due to security reasons]]. We’ve worked in these two years to find a solution that could replace the old extension, and provide a safer and better solution to users who wanted to showcase graphs and charts in their articles. We therefore developed the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Charts extension]], which will be replacing the old Graph extension and potentially also the [[:mw:Extension:EasyTimeline|EasyTimeline extension]].

After successfully deploying the extension on Italian, Swedish, and Hebrew Wikipedia, as well as on MediaWiki.org, as part of a pilot phase, we are now happy to announce that we are moving forward with the next phase of deployment, which will also include your wiki.

The deployment will happen in batches, and will start from '''May 6'''. Please, consult [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project#Deployment Timeline|our page on MediaWiki.org]] to discover when the new Charts extension will be deployed on your wiki. You can also [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|consult the documentation]] about the extension on MediaWiki.org.

If you have questions, need clarifications, or just want to express your opinion about it, please refer to the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension_talk:Chart/Project|project’s talk page on Mediawiki.org]], or ping me directly under this thread. If you encounter issues using Charts once it gets enabled on your wiki, please report it on the [[:mw:Extension_talk:Chart/Project|talk page]] or at [[phab:tag/charts|Phabricator]].

Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|User:Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|talk]]) 15:07, 6 մայիսի 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Sannita (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&amp;oldid=28663781 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Call for Candidates for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
The results of voting on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter is [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025#Results|available on Meta-wiki]].

You may now [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025/Candidates|submit your candidacy to serve on the U4C]] through 29 May 2025 at 12:00 UTC. Information about [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|eligibility, process, and the timeline are on Meta-wiki]]. Voting on candidates will open on 1 June 2025 and run for two weeks, closing on 15 June 2025 at 12:00 UTC.

If you have any questions, you can ask on [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|the discussion page for the election]]. -- in cooperation with the U4C, &lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;bdi lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|քննարկում]])&lt;/bdi&gt; 22:08, 15 մայիսի 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28618011 --&gt;

== RfC ongoing regarding Abstract Wikipedia (and your project) ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
''(Apologies for posting in English, if this is not your first language)''

Hello all! We opened a discussion on Meta about a very delicate issue for the development of [[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. Since some of the hypothesis involve your project, we wanted to hear your thoughts too. 

We want to make the decision process clear: we do not yet know which option we want to use, which is why we are consulting here. We will take the arguments from the Wikimedia communities into account, and we want to consult with the different communities and hear arguments that will help us with the decision. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation.

You can read the various hypothesis and have your say at [[:m:Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|&lt;span class=&quot;signature-talk&quot;&gt;{{int:Talkpagelinktext}}&lt;/span&gt;]]) 15:27, 22 մայիսի 2025 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Sannita (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&amp;oldid=28768453 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 Selection &amp; Call for Questions&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Dear all,

This year, the term of 2 (two) Community- and Affiliate-selected Trustees on the Wikimedia Foundation Board of Trustees will come to an end [1]. The Board invites the whole movement to participate in this year’s selection process and vote to fill those seats.

The Elections Committee will oversee this process with support from Foundation staff [2]. The Governance Committee, composed of trustees who are not candidates in the 2025 community-and-affiliate-selected trustee selection process (Raju Narisetti, Shani Evenstein Sigalov, Lorenzo Losa, Kathy Collins, Victoria Doronina and Esra’a Al Shafei) [3], is tasked with providing Board oversight for the 2025 trustee selection process and for keeping the Board informed. More details on the roles of the Elections Committee, Board, and staff are here [4].

Here are the key planned dates:

* May 22 – June 5: Announcement (this communication) and call for questions period [6]
* June 17 – July 1, 2025: Call for candidates
* July 2025: If needed, affiliates vote to shortlist candidates if more than 10 apply [5]
* August 2025: Campaign period
* August – September 2025: Two-week community voting period
* October – November 2025: Background check of selected candidates
* Board’s Meeting in December 2025: New trustees seated

Learn more about the 2025 selection process - including the detailed timeline, the candidacy process, the campaign rules, and the voter eligibility criteria - on this Meta-wiki page [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025|[link]]].

'''Call for Questions'''

In each selection process, the community has the opportunity to submit questions for the Board of Trustees candidates to answer. The Election Committee selects questions from the list developed by the community for the candidates to answer. Candidates must answer all the required questions in the application in order to be eligible; otherwise their application will be disqualified. This year, the Election Committee will select 5 questions for the candidates to answer. The selected questions may be a combination of what’s been submitted from the community, if they’re alike or related. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates|[link]]]

'''Election Volunteers'''

Another way to be involved with the 2025 selection process is to be an Election Volunteer. Election Volunteers are a bridge between the Elections Committee and their respective community. They help ensure their community is represented and mobilize them to vote. Learn more about the program and how to join on this Meta-wiki page [[m:Wikimedia_Foundation_elections/2025/Election_volunteers|[link].]]

Thank you!

[1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Results

[2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter

[3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Resolution:Committee_Membership,_December_2024

[4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles

[5] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/FAQ

[6] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates

Best regards,

Victoria Doronina

Board Liaison to the Elections Committee

Governance Committee&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[Մասնակից:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Մասնակցի քննարկում:MediaWiki message delivery|քննարկում]]) 03:08, 28 մայիսի 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28618011 --&gt;

== Vote now in the 2025 U4C Election ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}

Eligible voters are asked to participate in the 2025 [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] election. More information–including an eligibility check, voting process information, candidate information, and a link to the vote–are available on Meta at the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2025|2025 Election information page]]. The vote closes on 17 June 2025 at [https://zonestamp.toolforge.org/1750161600 12:00 UTC].

Please vote if your account is eligible. Results will be available by 1 July 2025. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 23:01, 13 հունիսի 2025 (UTC) &lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28848819 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 - Call for Candidates&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;
Hello all,

The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025|call for candidates for the 2025 Wikimedia Foundation Board of Trustees selection is now open]] from June 17, 2025 – July 2, 2025 at 11:59 UTC [1]. The Board of Trustees oversees the Wikimedia Foundation's work, and each Trustee serves a three-year term [2]. This is a volunteer position.

This year, the Wikimedia community will vote in late August through September 2025 to fill two (2) seats on the Foundation Board. Could you – or someone you know – be a good fit to join the Wikimedia Foundation's Board of Trustees? [3]

Learn more about what it takes to stand for these leadership positions and how to submit your candidacy on [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Candidate application|this Meta-wiki page]] or encourage someone else to run in this year's election.

Best regards,

Abhishek Suryawanshi&lt;br /&gt;
Chair of the Elections Committee

On behalf of the Elections Committee and Governance Committee

[1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Call_for_candidates

[2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Legal:Bylaws#(B)_Term.

[3] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Resources_for_candidates&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[Մասնակից:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Մասնակցի քննարկում:MediaWiki message delivery|քննարկում]]) 17:44, 17 հունիսի 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28866958 --&gt;</text>
      <sha1>eioixz2mvm29cytijtej0fat9ik6lwb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Էջ:Yeghishe Charents, Collected works, vol. 5 (Եղիշե Չարենց, Երկերի ժողովածու, հատոր 5-րդ).djvu/200</title>
    <ns>104</ns>
    <id>103469</id>
    <revision>
      <id>390289</id>
      <parentid>296807</parentid>
      <timestamp>2025-06-17T17:31:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Slava Seyranyan</username>
        <id>11298</id>
      </contributor>
      <comment>/* Հաստատված */</comment>
      <origin>390289</origin>
      <model>proofread-page</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2312" sha1="oy7pzzkd184f3o0nxdzb34vgqvmyn1n" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;pagequality level=&quot;4&quot; user=&quot;Slava Seyranyan&quot; /&gt;&lt;/noinclude&gt;Արդեն մութն էր, երեկոյան ժամն արդեն 10֊ը կլիներ, երբ Համո Համրարձումովիչы մտավ գավառապետի բնակարանը։ Մարտի 2-ն էր. 1917 թվի մարտի 2-ը։


Թե ինչ էր խոսվել այդ երեկո գառապետի բնակարանում — Աստված ինքը գիտե, բայց մի քանի օր անց պ. Մարուքեն ասում էր, որ այդ երեկո գավառապետի մոտ են եղել, բացի Համո Համբարձումովիչից, նաև բժիշկը, Օսեփ Նարիմանովը, Գեներալ Ալոշը և դպրոցի տեսուչը — Արամ Անտոնիչը։ Բայց մենք այդ առթիվ ստույգ տեղեկություններ չունենալով՝ հարցը թողնում ենք բաց. հարցի տեղ թողնում ենք — ''բաց տարածություն''. թող լցնի, ում երևակայությունն ինչով որ կամենա, այդ բաց տարածությունը։ Մենք ենթադրություններ չենք ուզում անել։ Եվ, վերջ ի վերջո, ի՞նչ նշանակություն ունի, թե ո՞վ է ներկա եղել այդ երեկո գավառապետի և Համո Համբարձումովիչի զրույցին.— էականն այդ չէ, ընթերցո՛ղ, այլ այն, թե ո՞ւր են գնացել այդ երեկո, գավառապետի բնակարանից ելնելով, Համո Համբարձումովիչը և բժիշկը.— ահա՛ հարցը։— Եվ այս հարցի շուրջն
էր ահա, որ մի քանի օր անց քաղաքում պտտվել սկսեցին զանազան հետաքրքիր զրույցներ. հետաքրքիր թեկուզ այն պատճառով, որ այդ զրույցները կապված էին — երևակայո՞ւմ եք — «մութ տեղի» հետ, այսինքն Հինգհարկանի Շենքի ներքևի հարկի ամենածայրը, անկյունում գտնվող այն փոքրիկ սենյակի, որ ընկ. Վառոդյանի կռնակի վրա — ինչպես հիշում է ընթերցողը վեպիս առաջին մասից — թողել էր… հետաքրքիր հետքեր։ Խո-&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>oy7pzzkd184f3o0nxdzb34vgqvmyn1n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Էջ:Yeghishe Charents, Collected works, vol. 5 (Եղիշե Չարենց, Երկերի ժողովածու, հատոր 5-րդ).djvu/201</title>
    <ns>104</ns>
    <id>103470</id>
    <revision>
      <id>390290</id>
      <parentid>298098</parentid>
      <timestamp>2025-06-17T17:35:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Slava Seyranyan</username>
        <id>11298</id>
      </contributor>
      <comment>/* Հաստատված */</comment>
      <origin>390290</origin>
      <model>proofread-page</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2349" sha1="quyc626q7v391plh2qjiwk1q7myup7l" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;pagequality level=&quot;4&quot; user=&quot;Slava Seyranyan&quot; /&gt;&lt;/noinclude&gt;սում էին, որ այս զրույցները տարածում է պ. ''Մարուքեն''. նույնիսկ ասում էին, որ այս զրույցները տարածելու մեջ նույնպես մատ ունի — երևակայո՞ւմ եք — ինքն ընկ. ''Վառոդյանը''. բայց այս երկրորդ հանգամանքը հետագայում միանգամայն հերքվեց և զրպարտության ամբողջ մեղադրանքը մնաց ''Կարո Դարայանի'' խղճին, Կարո Դարայանի, որ արդեն ''դիակ'' էր, կորցված մութ մի գիշեր, ընկած — ո՞վ գիտե, թե ո՞ւր… Մութ, խորհրդավոր պատմություն էր այդ, ընթերցող, որ այնպես էլ մութ մնաց ու մնաց խորհրդավոր.— բայց այդ մասին հետո։


Հաջորդ օրը, մարտի 3-ին, առավոտյան ժամը 8-ը դեռ հազիվ կլիներ, երբ Բերդից հանկարծ, քաղաքացիների համար միանգամայն անսպասելի կերպով, դեպի քաղաք շարժվել սկսեցին — ''զորքեր, զորքեր, զորքեր''. շարժվեցին թնդանոթներով ու գնդացիրներով. լցրին փողոցները։ Սարսափած՝ խանութներն իրար ետևից փակել սկսեցին ''Լորիս-Մելիքյանի'' խանութպանները, բանն այն է, որ նրանք ոչ մի տեղեկություն չունենալուց բացի՝ այդ անսպասելի շարժման, այդ իրարանցումի մեջ չէին տեսնում նման դեպքերում քաղաքի ''էշը ցեխից հանող'' Մազութի Համոյին, ոչ էլ մյուս ''պատկառելի'' նայիրցիներից որևէ մեկին. գիտեին, լսել էին, որ ինչ-որ բան պատահել է ներսերում, բայց այդ մասին վախենում էին խոսել.— իրևնց գործը չէր։ Երեք օր էր արդեն, որ պտտվում էին շշուկները, բայց քաղաքացիք, մանավանդ Լորիս–Մելիքյանի խանութպանները, թերահավատ էին դեպի նման շշուկները. թերահավատ ու կասկածոտ։&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>quyc626q7v391plh2qjiwk1q7myup7l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Էջ:Yeghishe Charents, Collected works, vol. 5 (Եղիշե Չարենց, Երկերի ժողովածու, հատոր 5-րդ).djvu/202</title>
    <ns>104</ns>
    <id>104092</id>
    <revision>
      <id>390291</id>
      <parentid>298100</parentid>
      <timestamp>2025-06-17T17:40:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Slava Seyranyan</username>
        <id>11298</id>
      </contributor>
      <comment>/* Հաստատված */</comment>
      <origin>390291</origin>
      <model>proofread-page</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2451" sha1="auyf01z2i70ejidz1whxffu3yu90s5n" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;pagequality level=&quot;4&quot; user=&quot;Slava Seyranyan&quot; /&gt;&lt;/noinclude&gt;Թերթեր երրորդ օրն էր չէր ստացվում։ Չէին ստացվում անգամ նայիրատառ «Մշակն» ու «Հորիզոնը». ասում էին, որ գավառապետը մարդ է կանգնեցրել կայարանում և ձերբակալում է բոլոր ստացված թերթերը. ասում էր — պ. Մարուքեն։ Այնպես որ կատարյալ անգիտության մեջ էր քաղաքը դեռ, երբ այդ առավոտ, բերդից շարժվել սկսեցին — ''զորքեր, զորքեր, զորքեր''. գնդացիր ու
թնդանոթ։ Ինչպես ասացինք՝ փակվեցին խանութները, որ նոր էին բացվել. խանութպաններից որը տուն գնաց, որը հենց էնպես կանգնեց իր փակ խանութի փակ դռան առջևը, որն էլ ''Տելեֆոն Սեթոյի'' սրճարանը գնաց՝ լուրեր ստանալու։ Տելեֆոն Սեթոյի սրճարանը գնացողների մեջ էր և Հաջի Օնիկ էֆենդի ''Մանուկոֆը'', անգլիախոս գորգավաճառը։— ''«Հը՞, բան մը կհասկընա՞ք սա ղլաբալըղեն»'' — հեգնախառն հարցրեց Հաջի Օնիկ էֆենդին սրճարան մտնելով. — ''«Ընչի՞ չենք հասկընա օր»'' — կտրուկ պատասխանեց Տելեֆոն Սեթոն.— ''«զորքին պրիկազ է էկե օր ռևալյուց Էնեն»'' — վերջացրեց Սեթոն ու տիրեց լռություն. հեռվից, գավառապետի բնակարանի կողմից, լսվեց մի հազարբերան
''«ուռռա»''. գրոհի գնացող զինվորների ցնծալից ու ահավոր աղաղակ էր դա, որ ներկաների վրա անում էր միստիկ տպավորություն։ Լուռ էր. լուռ լսում էին բոլորը. դեմքերի արտահայտությունն այն էր, որ, կարծես, նրանք սպասում էին թնդանոթի պայթյունի. Հհռել են լսողություններն ու սպասում են անհամբեր՝ հիմա կպայթի։— ''«Կըսեն Բերդեն թոփի են կապե նաչալնիկի տունը»'' — արտահայտեց ընդհանուրի միտքը պ. Աբոմաշը, որ նույնպես գտնվում էր&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>auyf01z2i70ejidz1whxffu3yu90s5n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Էջ:Yeghishe Charents, Collected works, vol. 5 (Եղիշե Չարենց, Երկերի ժողովածու, հատոր 5-րդ).djvu/203</title>
    <ns>104</ns>
    <id>104093</id>
    <revision>
      <id>390292</id>
      <parentid>298103</parentid>
      <timestamp>2025-06-17T17:43:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Slava Seyranyan</username>
        <id>11298</id>
      </contributor>
      <comment>/* Հաստատված */</comment>
      <origin>390292</origin>
      <model>proofread-page</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2434" sha1="6cj53xmgwjvqtc7hefpi6g636iek8le" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;pagequality level=&quot;4&quot; user=&quot;Slava Seyranyan&quot; /&gt;&lt;/noinclude&gt;սրճարանում. բայց հավանություն չգտավ։— ''«Ջևզեկ-զևզեկ չխոսես նե, հայվա՛ն, քու ի՞նչ խառնվելու գործդ է»'' — բարկացավ Հաջի Օնիկ էֆենդին ու ավելացրեց, մի փոքր լռելուց հետո, չոր ու խրատական։ ''«— Ատ սինլըքորներու զուռնան ետքը կիմանանք, յավրո՛ւս»'' — ու դուրս գնաց ձեռնափայտը գետին խփելով — չոր ու խրատական։ Ուզում էր տուն գնալ Հաջի Մանուկոֆ էֆենդին, բայց Հաջու տան ճանապարհն ընկնում էր Հինգհարկանի Շենքի մոտով. դեռ նոր էր թեքվել դեպի այդ շենքը Հաջին, երբ ետ-ետ գնաց, զարհուրած կրթնեց պատին։— Դեմը, Հինգհարկանի Շենքի առաջ, Օնիկ Էֆենդին տեսավ — զորքեր, զորքեր, զորքեր. անհաշիվ բազմություն։ Դեմը — վեր ցցված սվիններ, ու վեր ցցված սվինների միջից Հաջի Օնիկ էֆենդի Մանուկոֆը տեսավ — Հինգհարկանի Շենքի պատշգամբը. պատշգամբում տեսավ — մի քանի զինվորներ, նրանց մեջ իրան —
պ. Մարուքեին, իր հորջորջած՝ «քամի կուլ տվող» Կարո Դարայանին և սրանց մեջտեղը — օ՜, զարհուրանք,— իրան՝ ոստիկանապետին… Գլուխը բաց էր ոստիկանապետի. Հաջի Մանուկոֆ էֆենդու նայած վայրկյանին՝ մի ինչ-որ սալդաթ պոկում էր նրա, ինչպես տեղացիք էին ասում ուսդիրներին՝ ''«չիները»'', «քամի կուլ տվողը» բռնել էր օձիքից ոստիկանապետի ու ցույց տալով ոստիկանապետի վախից ցամաքած դեմքը ներքևում կանգնած զինվորներին՝ «քամի կուլ տվողն» ասում էր անկարելի խոսքեր։ Շուռ եկավ Հաջի Օնիկ էֆենդին ճեպով — վազեց հակառակ ուղղությամբ։ Դեմից, նույնքան սարսափած որ շփոթված, դեպի ինքն էր գալիս — ընկ. ''Վառոդյանը''.&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>6cj53xmgwjvqtc7hefpi6g636iek8le</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Էջ:Yeghishe Charents, Collected works, vol. 5 (Եղիշե Չարենց, Երկերի ժողովածու, հատոր 5-րդ).djvu/204</title>
    <ns>104</ns>
    <id>104094</id>
    <revision>
      <id>390294</id>
      <parentid>314877</parentid>
      <timestamp>2025-06-17T17:49:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Slava Seyranyan</username>
        <id>11298</id>
      </contributor>
      <comment>/* Հաստատված */</comment>
      <origin>390294</origin>
      <model>proofread-page</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2434" sha1="bnuzj27orvd71xwm5udklj8k57g378a" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;pagequality level=&quot;4&quot; user=&quot;Slava Seyranyan&quot; /&gt;&lt;/noinclude&gt;ընկ. Վառոդյանի փափախը թեքվել էր մի կողմ. զենքը չկար։ «— Ո՞ւր, Հաջի՛» — հարցրեց ընկ. Վառոդյանը՝ դեմքը, աղաչական, Հաջուն մոտեցնելով. ''«— Գնա՛, գնա՛, յավրո՛ւս. ինծի հետ գործ չունիս»'' — հրեց նրան մի կողմ Հաջի Օնիկ էֆենդին ու շարունակեց վազել իր վազած ուղղությամբ։ Ու դեռ չէր շուռ եկել դեպի կողքի փողոցը, երբ նորից ստիպված եղավ պատին կպչել Հաջին, կողքի փողոցից շուռ եկան դեպի ինքը ու լցրին փողոցը — զորքեր, զորքեր, զորքեր — անթիվ բազմություն.— դեպի Հինգհարկանի Շենքն էին գնում նրանք։ Խառնված նրանց, այդ ''սալդաթներին'', գնում էին նաև ''մրոտ մարդիկ'', ''«բաշիբուզուկներ»'' — ինչպես մտածեց Հաջին.— երկաթուղագծի ծառայողներն ու բանվորներն էին դրանք, որ խառնվել էին զորքին — ''սալդաթներին''։ Սարսեց, քար կտրեց տեղն ու տեղը Հաջին։ Հաջին տեսավ, ''բաշիբուզուկները'', մեջ առած, տանում էին… ''բարձրաստիճան Սոխին''. զինվորներով ու ''բաշիբուզուկներով'' շրջապատված, գլխաբաց, առանց ուսդիրների, կալանավորի նման գետին նայելով, քայլում էր… ''բարձրաստիճան Սոխը'',— այսինքն ''գավառապետը''… Բնազդաբար ձեռքը գլխարկին տարավ Հաջի Օնիկ էֆենդին, երբ անցնում էր մոտից գավառապետը. բարեբախտաբար, չնայեց նրա կողմը, և Հաջի Օնիկ էֆենդին մի գոլ ուրախություն զգաց իր ներսում, որ չնայեց իր կողմը գավառապետը։ Բայց Հաջու այդ վայրկենական ուրախությունը հաջորդ վայրկյանին տեղի տվեց մի անզուսպ բարկության, անգամ կատաղության.— գավառապետին շրջապատող զինվորների ու ''բաշիբուզուկների'' ետևից&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>bnuzj27orvd71xwm5udklj8k57g378a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Էջ:Yeghishe Charents, Collected works, vol. 5 (Եղիշե Չարենց, Երկերի ժողովածու, հատոր 5-րդ).djvu/205</title>
    <ns>104</ns>
    <id>108169</id>
    <revision>
      <id>390295</id>
      <parentid>308243</parentid>
      <timestamp>2025-06-17T17:52:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Slava Seyranyan</username>
        <id>11298</id>
      </contributor>
      <comment>/* Հաստատված */</comment>
      <origin>390295</origin>
      <model>proofread-page</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2315" sha1="8pmojyvysm4hn656nynn0l3d12lpfgm" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;pagequality level=&quot;4&quot; user=&quot;Slava Seyranyan&quot; /&gt;&lt;/noinclude&gt;երգելով ու աղմկելով, գնում էին քաղաքի ''տկլոր'' երեխաները․ նրանցից ոմանք գտել էին թիթեղե թեյամաններ ու զինվորական ''կատելոկներ'', որոնց տակերին խփելով նրանք անասելի աղմուկ էին բարձրացնում — վայրի երաժշտություն։ Զայրույթից ու կատաղությունից Հաջի Մանուկոֆ էֆենդու ծնկներն սկսեցին դողալ. կընկներ, եթե շարժվող զինվորների պատանման հոսանքը չպահեր։ Հոսանքն անցավ, շրջվեց դեպի Հինգհարկանի Շենքը. փողոցը դատարկվեց։ Հանգիստ շունչ քաշեց Հաջի Մանուկոֆ էֆենդին. հետո նստեց պատահաբար անցնող «Լույսի» գրասենյակի կառքը. քիչ անց, քրտնաթոր, ինչպես բաղնիքից ելած, իր տան առջևը իջնում էր կառքից Մանուկոֆ էֆենդին։— ''«Ո՞ւր է աղադ»'' — հարցրեց Հաջին կառապանից՝ նրան դրամ տալով.— ''«էսօր կանտոր չէ էկե, չեմ տեսե»'' պատասխանեց կառապանը. շուռ տվեց կառքը․ գնաց։


Խորհրդավոր ժպիտը դեմքին, ժպիտ, որի մեջ խառը կային թե' զարմանք, թե՚ անսպասելի ուրախություն և թե՛ խորին ակնածանք,— հանդիպեց Հաջի Օնիկ էֆենդուն Հաջու ազիզ կողակիցը — Նունուֆար հանըմը. շնչասպառ, նրան հանձնեց իր ձեռնափայտը Հաջին և ուզում էր արդեն ընդունարանը մտնել, երբ Նունուֆար հանըմը կտրեց նրա ճանապարհը. Նունուֆար հանըմը մատները
դրեց Հաջի Օնիկի շրթունքներին,— «ը՜ս՜ս՜ս »—մատները Հաջու շրթունքներին դնելով՝ խորհրդավոր ժպտաց Նունուֆար հանըմը, «յա՛վաշ, հերիֆ,նեսը մարթ կա…»; &lt;Վո՜ւվ կա» — չոր, ցցվեց էֆենդին՝ դեմքին վախ ու սարսափ.&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>8pmojyvysm4hn656nynn0l3d12lpfgm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Էջ:Yeghishe Charents, Collected works, vol. 5 (Եղիշե Չարենց, Երկերի ժողովածու, հատոր 5-րդ).djvu/199</title>
    <ns>104</ns>
    <id>108592</id>
    <revision>
      <id>390287</id>
      <parentid>309426</parentid>
      <timestamp>2025-06-17T17:27:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Slava Seyranyan</username>
        <id>11298</id>
      </contributor>
      <origin>390287</origin>
      <model>proofread-page</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2470" sha1="aidzllwxvn1emwvwvoj3a6tl71oxmgv" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;pagequality level=&quot;3&quot; user=&quot;ԱննաՀ&quot; /&gt;&lt;/noinclude&gt;ծես քնած էր արթմնի ու, արթմնի երազում, տեսնում էր տեսիլներ. տեսնում էր.—

— Թեքվել էր ''Ագրիպպինա Վլադիսլավովնան'' իր վրա ու քնքո՜ւշ-քնքո՜ւշ կկոցում էր, ինչպես մի անմեղ աղավնի… Նայում էր աչքերին. Ագրիպպինա
Վլադիսլավովնայի աչքերում ևս մշուշ էր թափանցիկ, ''բաց տարածություն''… Ագրիպպինա Վլադիսլավովնան թվում էր փոքրի՜կ-փոքրի՜կ. մանկական կարմիր շրթունքներով համբուրում էր Համո Համբարձումովիչի սառը շրթունքներն Ագրիպպինա Վլադիսլավովնան։ Նայում էր, անթարթ նայում էր Ագրիպպինա Վլադիսլավովնայի աչքերին Համո Համբարձումովիչն ու նկատեց. Ագրիպպինա Վլադիսլավովնայի աչքերի ''բաց տարածությունն'' սկսեց լցվել, լցվել, իմաստավորվել, իմաստ ստանալ։— ''«Չե՞ս ճանաչում»'' — հարցնում էր բաց տարածությունն Ագրիպպինա Վլադիսլավովնայի աչքերից Համո Համբարձումովիչին. Համո Համբարձումովիչը նայեց-նայեց — ու վեր թռավ տեղից. երազից արթնացողի նման ձեռքով շփեց ճակատը Համո Համբարձումովիչը. նայեց՝ թեքվել էր վրան — իր անզուգական դուստրը՝ ''Սևաչյա Պրիմադոննան''. նայում էր աչքերին։ Աչքերում — մշուշ էր անգո՝ ''բաց տարածություն''։— ''«Ի՞նչ կա»'' — հարցրեց Համո Համբարձումովիչն անհանգստացած. Սևաչյա Պրիմադոննան հառեց աչքերը գետնին. հետո արագ-արագ, կարծես դաս ասելիս լիներ, խոսեց. Համո Համբարձումովիչն իր դստեր կարկտի պես թափվող խոսքերից միայն այն հասկացավ, որ ինքն իսկույն պետք է գնա ''գավառապետի'' բնակարանը։ Վեր կացավ Համո Համբարձումովիչը, հագավ վերարկուն, վերցրեց ձեռնափայտը. գնաց։&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>aidzllwxvn1emwvwvoj3a6tl71oxmgv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>390288</id>
      <parentid>390287</parentid>
      <timestamp>2025-06-17T17:27:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Slava Seyranyan</username>
        <id>11298</id>
      </contributor>
      <comment>/* Հաստատված */</comment>
      <origin>390288</origin>
      <model>proofread-page</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2470" sha1="leuu8c7wgniwxy940a3krc7v23vmmwf" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;pagequality level=&quot;4&quot; user=&quot;Slava Seyranyan&quot; /&gt;&lt;/noinclude&gt;ծես քնած էր արթմնի ու, արթմնի երազում, տեսնում էր տեսիլներ. տեսնում էր.—

— Թեքվել էր ''Ագրիպպինա Վլադիսլավովնան'' իր վրա ու քնքո՜ւշ-քնքո՜ւշ կկոցում էր, ինչպես մի անմեղ աղավնի… Նայում էր աչքերին. Ագրիպպինա
Վլադիսլավովնայի աչքերում ևս մշուշ էր թափանցիկ, ''բաց տարածություն''… Ագրիպպինա Վլադիսլավովնան թվում էր փոքրի՜կ-փոքրի՜կ. մանկական կարմիր շրթունքներով համբուրում էր Համո Համբարձումովիչի սառը շրթունքներն Ագրիպպինա Վլադիսլավովնան։ Նայում էր, անթարթ նայում էր Ագրիպպինա Վլադիսլավովնայի աչքերին Համո Համբարձումովիչն ու նկատեց. Ագրիպպինա Վլադիսլավովնայի աչքերի ''բաց տարածությունն'' սկսեց լցվել, լցվել, իմաստավորվել, իմաստ ստանալ։— ''«Չե՞ս ճանաչում»'' — հարցնում էր բաց տարածությունն Ագրիպպինա Վլադիսլավովնայի աչքերից Համո Համբարձումովիչին. Համո Համբարձումովիչը նայեց-նայեց — ու վեր թռավ տեղից. երազից արթնացողի նման ձեռքով շփեց ճակատը Համո Համբարձումովիչը. նայեց՝ թեքվել էր վրան — իր անզուգական դուստրը՝ ''Սևաչյա Պրիմադոննան''. նայում էր աչքերին։ Աչքերում — մշուշ էր անգո՝ ''բաց տարածություն''։— ''«Ի՞նչ կա»'' — հարցրեց Համո Համբարձումովիչն անհանգստացած. Սևաչյա Պրիմադոննան հառեց աչքերը գետնին. հետո արագ-արագ, կարծես դաս ասելիս լիներ, խոսեց. Համո Համբարձումովիչն իր դստեր կարկտի պես թափվող խոսքերից միայն այն հասկացավ, որ ինքն իսկույն պետք է գնա ''գավառապետի'' բնակարանը։ Վեր կացավ Համո Համբարձումովիչը, հագավ վերարկուն, վերցրեց ձեռնափայտը. գնաց։&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>leuu8c7wgniwxy940a3krc7v23vmmwf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Էջ:Yeghishe Charents, Collected works, vol. 5 (Եղիշե Չարենց, Երկերի ժողովածու, հատոր 5-րդ).djvu/192</title>
    <ns>104</ns>
    <id>110076</id>
    <revision>
      <id>390279</id>
      <parentid>313661</parentid>
      <timestamp>2025-06-17T16:42:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Slava Seyranyan</username>
        <id>11298</id>
      </contributor>
      <comment>/* Հաստատված */</comment>
      <origin>390279</origin>
      <model>proofread-page</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2462" sha1="hdcrerfmn5qumrhm8g1de5bdkztb55l" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;pagequality level=&quot;4&quot; user=&quot;Slava Seyranyan&quot; /&gt;&lt;/noinclude&gt;Այո՛։ Ո՞րն էր — ''«Նայիրին»''…

Նա այնտեղ էր — Համո Համբարձումովիչի ''ուղեղա–ընտանեկան'' եղջյուրներին… ներողություն՝ պոզերին նստած, սնում էր, սնում էր նրան Համո Համբարձումովիչի ուղեղը, որպես մի իրականացած ''«պերպետուում-մոբիլե»''. գերմանական հայտնի գիտնական ''Հելմհոլցի'' նշանավոր թեորիան հերքելով՝ անհատնում եռանդ, իրա տերմինոլոգիայով ասած՝ ''ազգային էներգիա'' էր մատակարարում իրեն ու ամենքին։ Բայց այստեղ հարկավոր է արդեն, ինչպես ասում են՝ ''«փակագծերը բանալ»''։ Հարկավոր է ասել, որ «Համո Համբարձումովիչի ուղեղ» ասելով պետք է մոտավորապես այն հասկանալ (մենք մոտավորապես այն ենք հասկանում), ինչ որ հասկանում են ''իդեալիստ'' փիլիսոփաներից ոմանք «ես» ասելով.— ''«տիեզերական ոգի»'' — տվյալ դեպքում, իհարկե, ''նայիրյան մասշտաբով''։ Իհարկե, Մազութի Համոյի ուղեղն էապես մի մասնիկն էր միայն ''Կենտրոնաուղեղասարդի'', նայիրյան այդ ''«տիեզերական ոգու»'', որ շուտով, շուտով, իր ''դիալեկտիկական զարգացման սինթեզին հասնելով''՝ պիտի իրականանար օրերում ու տարիներում, որպես ''հազարամյա նայիրա-արքայություն''։ Նրա, այդ «տիեզերական ոգու» (նայիրյան մասշտաբով) գերագույն սուբստանցիան էր — ''«Ընկերությունը»'', այսինքն ''Կենտրոնաուղեղասարդը'', և այդ «տիեզերական ոգու» (նայիրյան մասշտաբով) մի մասնիկն էր ահա Համո Համբարձումովիչի ուղեղը ''տեղական սուբստանցիան''։— Եվ այդտե՛ղ էր ահա Նայիրին, Համո
Համբարձումովիչի այդ հանճարեղագույն ուղեղում։ Այդտեղ էր. շինվում էր այդտեղ։— Լրացել&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>hdcrerfmn5qumrhm8g1de5bdkztb55l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Էջ:Yeghishe Charents, Collected works, vol. 5 (Եղիշե Չարենց, Երկերի ժողովածու, հատոր 5-րդ).djvu/193</title>
    <ns>104</ns>
    <id>110079</id>
    <revision>
      <id>390280</id>
      <parentid>313666</parentid>
      <timestamp>2025-06-17T16:49:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Slava Seyranyan</username>
        <id>11298</id>
      </contributor>
      <comment>/* Հաստատված */</comment>
      <origin>390280</origin>
      <model>proofread-page</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2367" sha1="18ft1ceiaps8r9kqmoee7llhasmmm5a" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;pagequality level=&quot;4&quot; user=&quot;Slava Seyranyan&quot; /&gt;&lt;/noinclude&gt;էին օրերն ու ժամանակները. ուղեղայինն ''արդեն'' երկրայինի պիտի փոխվեր. ''ուղեղայինը'' պիտի ''իրականանար''։


Եվ այդ իրականացումը, ինչպես տեսանք, սկսվեց բավականին տարօրինակ, սկսվեց… ''արմատից''։ Առաջին հերթին, ինչպես տեսանք, արմատը, այսինքն Համո Համբարձումովիչի ուղեղային ''եղջյուրները'', այնքան անսպասելի կերպով, փոխվեցին — ընտանեկան ամենասովորական… ''պոզերի''։ Բայց — ''«Ո՞վ չունի»'' — մտածեց Համո Համբարձումովիչը, մտաբերելով Արամ Անտոնիչին, գավառապետին իրան,— հազար-հազարին։ Մի ժամ չանցած՝ մոռացավ, չեղյալ համարեց այդ ամենը Համո Համբարձումովիչը. տեղ չկար ուղեղում ''անձնականի'' համար. ուղեղում տիեզերականն էր, նայիրյանը։ Քնեց. կամքի երկաթե ձեռքով սրբեց ուղեղից ''անհաճո միջադեպը''. երազում — ''գնացքն էր՝ նայիրյան ուժերով'' բեռնավոր— երազում թռչում էր գնացքը… ''անկարելի հեռուն''։ Բայց հաջորդ առավոտ, երբ դուրս եկավ տնից Համո Համբարձումովիչը և, կառք նստելով, ուզում էր ''«Լույսի»'' գրասենյակը գնալ — անսպասելի կերպով կառքը չշարժվեց. ձիերը, քարացած ''նիոբեների'' նման, տեղերում մնացին։ ''«Ի՞նչ կա»'' — հարցրեց Համո Համբարձումովիչն անհանգստացած. և դեռ չէր լսել կառապանի փնթփնթոցը, երբ նրա, Համո Համբարձումովիչի ուղեղից սահելով խուժեցին փողոցը, կանգնեցին իրականացած… Համո Համբարձումովիչի ուղեղա-ընտանեկան եղջերա-պոզերը. փողոցի մայթերից ձգվեցին դեպի ինքը — ''կենդանի եղջյուրներ'', բազմագլուխ ''պոզեր''։ Եվ ահա՝&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>18ft1ceiaps8r9kqmoee7llhasmmm5a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Էջ:Yeghishe Charents, Collected works, vol. 5 (Եղիշե Չարենց, Երկերի ժողովածու, հատոր 5-րդ).djvu/194</title>
    <ns>104</ns>
    <id>110081</id>
    <revision>
      <id>390281</id>
      <parentid>313671</parentid>
      <timestamp>2025-06-17T16:57:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Slava Seyranyan</username>
        <id>11298</id>
      </contributor>
      <comment>/* Հաստատված */</comment>
      <origin>390281</origin>
      <model>proofread-page</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2242" sha1="9a05h7g5wtrwaauodcwfxd32tbxn5x4" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;pagequality level=&quot;4&quot; user=&quot;Slava Seyranyan&quot; /&gt;&lt;/noinclude&gt;հազիվ էր գլուխը դուրս երկարել կառքից — շրջպատեցին, լեզու առան հանկարծ այդ մարմնավորված եղջյուրներր,— ներողություն՝ ''պոզերը''։ ''«— Աղա՜ա՜, մզի տե՜-ե՜-ե՜ղ, մզի խա՜-ա՜-ա՜ց, մզի խա՜-ա՜-ա՜ց, մը՜-զի՜ — խա՜-ա՜-ա՜-ա՜-ա՜ց…»'' — խոսեցին, բազմաձայն ու բազմագլուխ, կենդանի եղջյուրները, այսինքն՝ պոզերը։– «Ո՞րտեղից եք» — մեքենայաբար հարցրեց Համո Համբարձումովիչը, բնազդորեն, երևի, գլխի ընկնելով, որ ինչ–որ առնչություն պետք է լինի դրանց և իրա, այսինքն Համո Համբարձումովիչի, ուղեղա-ընտանեկան եղջերա–պոզերի մեջ։ ''«— Ո՞րտեղից եք»'' — հարցրեց Մազութի Համոն։

«— Բա՜–սե՜–նա՜, Բա՜–սե՜–նա՜,— սե՜-նա՜» — խոսեցին, հազար–բերան ասին, խուժեցին ուղեղը։— ''«Գաղթական են, սահմանին են փախե»'' — պարզաբանեց կառապանը Մազութի Համոյի. խռնվեց. խառնվեցին իրար, ուղեղից սահելով՝ ետ նորից Համո Համբարձումովիչի ուղեղը խուժեցին ''եղջյուրներն ու պոզերը''. ուղեղում, հաստատ ու մարմնավոր, ''Նայիրին'' էր արդեն — ''երկրայինը.— կառք, կառապան, բարձրահասակ սպա, Անգինա Բարսեղովնայի պղնձագույն սրունքները — գաղթականներ… Բասեն''։

Ձեռքը քաշում էր կառապանի թևից։ Կառքի մեջ հասակովը մեկ կանգնած — արդեն ''«Լույսի»'' գրասենյակն էր գնում Համո Համբաըձումովիչը.— ուղեղից ելնելով, արդեն դիմավորում էր նրան գրասենյակի դռներում ''Վառոդյանը՝ փափախավոր''

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

{{պարբ}}&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>9a05h7g5wtrwaauodcwfxd32tbxn5x4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Էջ:Yeghishe Charents, Collected works, vol. 5 (Եղիշե Չարենց, Երկերի ժողովածու, հատոր 5-րդ).djvu/195</title>
    <ns>104</ns>
    <id>110086</id>
    <revision>
      <id>390282</id>
      <parentid>313678</parentid>
      <timestamp>2025-06-17T17:01:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Slava Seyranyan</username>
        <id>11298</id>
      </contributor>
      <comment>/* Հաստատված */</comment>
      <origin>390282</origin>
      <model>proofread-page</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2332" sha1="ee7plnom6jzwm1s37dxfrtb7sm980ft" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;pagequality level=&quot;4&quot; user=&quot;Slava Seyranyan&quot; /&gt;&lt;/noinclude&gt;Երկուշաբթի էր. հազար ինը հարյուր տասնչորս թվականի դեկտեմբերը։


Եվ այստեղից է ահա, որ, կարծես Մազութի Համոյի ուղեղից սահելով, կերպավորվելով աշխարհում, որպես Մազութի Համոյի ուղեղից ելած առտնին զառանցանք՝ գլորվեցին օրերը, տխուր ու աղետաբեր. գլորվեցին և իրականացան 1914, 15, 16 թվականները — ելան, տեսիլանման, հանճարեղագույն այդ ուղեղից և իրականացան այնտեղ, սահմանի այն կողմը, այնտեղ, ուր պիտի հառներ տարիների մուժից երկիրը Նայիրի, այնտեղ, ուր հեռացավ գնացքը՝ ''«նայիրյան ուժերով»'' բեռնավոր։— Իրականացան այդ տարիները, դաժան ու անկարելի, այնտեղ — ''Վանում, Բիթլիսում, Մուշում, Դիարբեքիրում'',— այնտեղ — ''Էրզրումում, Սվազում, Երզնկայում'',— այնտեղ — ''Գարահիսարում''… Անապատում ելած միրաժի նման՝ ելավ — գետնահարվեց, վերջին պատրանքով շնչավորված հնամյա երազը, գետնահարվեց — ''արդյո՞ք ընդմիշտ''… Ու մնացին — ''դիեր, դիեր, դիեր'',— առտնին զառանցանք։ Ու մնացին — ավերակներ։ Ու մնաց… ''Մազութի Համոն''՝ նայիրյան այդ քաղաքում կանգնած ''կենդանի Նայիրի''. որպես հավիտենական ''պերպետուում-մոբիլե'', որ, ինքն իրեն սնելով, անսպառ քանակությամբ ''«ազգային եռանդ»'' է հղանում, շնչավորելով հավիտենացածը՝ ''մի՞թե անկարելին''… Եվ բազում դեպքեր ու պատմություններ եղան մեր նկարագրած քաղաքում, բայց այդ բոլորը մենք թողնում ենք մի կողմ, թողնում ենք… դարերին։ Գլորվեցին, ինչպես ասացինք, 1914, 15, 16 թվականները, դատարկվեց&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>ee7plnom6jzwm1s37dxfrtb7sm980ft</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Էջ:Yeghishe Charents, Collected works, vol. 5 (Եղիշե Չարենց, Երկերի ժողովածու, հատոր 5-րդ).djvu/197</title>
    <ns>104</ns>
    <id>110088</id>
    <revision>
      <id>390284</id>
      <parentid>313680</parentid>
      <timestamp>2025-06-17T17:08:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Slava Seyranyan</username>
        <id>11298</id>
      </contributor>
      <comment>/* Հաստատված */</comment>
      <origin>390284</origin>
      <model>proofread-page</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2334" sha1="1dazj7a8ju1xp4kvp4ilil4ud57kaw3" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;pagequality level=&quot;4&quot; user=&quot;Slava Seyranyan&quot; /&gt;&lt;/noinclude&gt;''չեմ, էլ չե՛մ կարող հանդուրժել դրանց այդ լկտի վերաբերմունքը»'' — գոռում էր, փրփուրը բերանին, Մազութի Համոն,— և ապա գնում էր գավառապետի բնակարանը, ուր հանգստանում էր մի քիչ, հանգստացնում էր ջղերը ''Ագրիպինա Վլադիսլավովնայի'', իր անգին կողակից ''Անգինա Բարսեղովնայի'', քաղաքի պարետի (բարձրահասակ սպայի) և իր անզուգական դստեր ''Սևաչյա Պրիմադոննայի'' հետ՝ ''«դուռաչկի»'' խաղալով։


Չէր վհատում.— ''Կենտրոնաուղեղասարդի'' ուղեղատատանումներին ենթակա ու հլու՝ օրերի լրացմանն ու արյան հատուցմանն էր սպասում Համո Համբարձումովիչի ուղեղը. սպասում էր, որ համաշխարհային պատերազմը վերջանա և հաշտության սեղանին նստեն ազգերն ու ժողովուրդները. գիտեր, համոզված էր նա, որ այն ժամանակ արդեն կիրականանա երազյալը, կկատարվի անխուսափելին.  կթռչի, անգոյության գիրկը կգլորվի Հավիտենական Հիվանդը, և նրա դիակի վրա, նրա՜ նեխած մարմնի քայքայումից ելնելով կկանգնի, պայծառ ու երկրային — երկիրը Նայիրի։ Այսպես էր մտածում, այսպես էր հավատացած Համո Համբարձումովիչը, բայց անցավ 1916-ը, եկավ 1917-ը և, երևակայո՞ւմ եք, պատահեց անսպասելին, կատարվեց — անսպասելի, կատարվեց — ''հանկարծ''…

Այդ անսպասելին, Համո Համբարձումովիչի — Մազութի Համոյի համար այդ հանկարծակի պատահածը, որ շարժեց տեղից, շփոթ ու իրարանցում մտցրեց ոչ միայն Համո Համբարձումովիչի, այլև ամբողջ ''«Ընկերության»'' կենտրոնաուղեղում — ''Ռուսական Հեղափոխությունն էր,''&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>1dazj7a8ju1xp4kvp4ilil4ud57kaw3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Էջ:Yeghishe Charents, Collected works, vol. 5 (Եղիշե Չարենց, Երկերի ժողովածու, հատոր 5-րդ).djvu/196</title>
    <ns>104</ns>
    <id>110090</id>
    <revision>
      <id>390283</id>
      <parentid>314873</parentid>
      <timestamp>2025-06-17T17:04:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Slava Seyranyan</username>
        <id>11298</id>
      </contributor>
      <comment>/* Հաստատված */</comment>
      <origin>390283</origin>
      <model>proofread-page</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2477" sha1="6qk6x0w0u9o4hmtypq0u8sxfbwq0iz0" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;pagequality level=&quot;4&quot; user=&quot;Slava Seyranyan&quot; /&gt;&lt;/noinclude&gt;ու ամայացավ այդ մռայլ տարիներում երկիրը Նայիրի,— բայց, ինչպես հայտնի է քեզ, ընթերցող, պատահեց այնպես, որ «ռուսը», ինչպես մեր նկարագրած քաղաքի բնակիչներն էին ասում՝ գրավեց երազյալ վայրերը, հասավ, իհարկե հասավ, Էրզրում, բայց ոչ թե «յոթ» օրում, ինչպես Մազութի Համոն էր գուշակում, այլ անհամեմատ ավելի երկար ժամանակամիջոցում։ Բայց միթե ա՞յս է հարցը, ընթերցո՛ղ։— Օ, ոչ. իհարկե ոչ։ Գրոշի արժեք չուներ այդ հարցը, մի ինչ-որ քաղաք գրավելու ժամանակամիջոցը սխալ գուշակելու խնդիրը, Մազութի Համոյի համար.— զինվորական չէր Մազութի Համոն և ոչ էլ ստրատեգ, այնպես որ նրա հաշիվներում պատահած այդ փոքրիկ սխալը, այդ ինքնին չնչին հանգամանքը, ապացուցում էր ամենից առաջ իրեն, Մազութի Համոյին, և ապա ''«Ընկերության»'' բոլոր մնացած անդամներին, որ ''«աղետների»'' հարցում միանգամայն անմեղ է ինքը, Մազութի Համոն, ինչպես և ''«Ընկերությունը»''։ Եվ ճի՛շտ որ. ինչո՞ւ հնարավոր չէր Էրզրումի գրավումը ''«յոթ»'' օրից, ո՛վ էր խանգարողը։ ''Ո՞վ կար դեմը կեցած'', ի՞նչ զորավոր ուժ. ռազմի ի՞նչ կարողություն… Ծիծաղելի էր, դառը ծիծաղ էր հարուցանում ինչպես Մազութի Համոյի իրա, այնպես էլ ''«Ընկերության»'' մյուս ազդեցիկ անդամների սրտում այդ անհասկանալի անհեթեթությունը… Ո՞վ, ո՞վ վերցրեց ''Վանը'', եթե ոչ՝ ''Նայիրյան բանակը''. ո՞վ վերցրեց նույն ''Էրզրումը''… ''«— Սրիկանե՛ր, լրբե՛ր, դավաճաննե՛ր»'' — փրփուրը շրթունքներին որոտում էր հաճախ, ձեռքը սեղանին խփելով, ''Տեղական Կոմիտեի'' նիստերին, Մազութի Համոն.— ''«Ո՛չ. էլ ես…''&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>6qk6x0w0u9o4hmtypq0u8sxfbwq0iz0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Էջ:Yeghishe Charents, Collected works, vol. 5 (Եղիշե Չարենց, Երկերի ժողովածու, հատոր 5-րդ).djvu/198</title>
    <ns>104</ns>
    <id>110091</id>
    <revision>
      <id>390285</id>
      <parentid>313683</parentid>
      <timestamp>2025-06-17T17:09:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Slava Seyranyan</username>
        <id>11298</id>
      </contributor>
      <comment>/* Հաստատված */</comment>
      <origin>390285</origin>
      <model>proofread-page</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2217" sha1="7kp5wzhk5fm0w4ny73tqbyr789qpsy8" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;pagequality level=&quot;4&quot; user=&quot;Slava Seyranyan&quot; /&gt;&lt;/noinclude&gt;''հազար ինը հարյուր տասնյոթ թվականի փետրվարը''…

Այստեղից է ահա, որ մենք պիտի անցնենք մեր
նկարագրած քաղաքի վերջին դեպքերի պատմությանը։


Սկսվեց նրանից, որ մի օր, միանգամայն անսպասելի կերպով, քաղաքի փողոցներում երևաց, զինվորականի շորերով և չսափրած, բորբսնած դեմքով, վեպիս երկրորդ մասից մեզ արդեն բավականին ծանոթ ''Կարո Դարայանը''. ճիշտ այնպես, ինչպես առաջին անգամ իր հայրենի քաղաքը գալիս, եկավ ու իջավ ''ուղիղ պ. Մարուքեի բնակարանը'': Եվ ահա, նրա գալուց ընդամենը մի օր հետո, ցերեկվա Ժամը մոտավորապես 11 ֊ին, հանկարծ փակեց ''«Լույսի»'' գրասենյակը Համո Համբարձումովիչը. հապշտապ, և այն էլ ոչ թե կառքով, այլ — չտեսնված երևույթ — ''ոտքով'' տուն եկավ Մազութի Համոն ու փակվեց իր առանձնասենյակում, հրամայելով ծառային, որ բոլոր իրեն հարցնողներին, բացի ըեկ. Վառոդյանից և բժշկից,հայտնի, որ ինքը տանը չէ։ Մինչև երեկո այդ օրն իր առանձնասենյակում մնաց Մազութի Համոն։ Վարագույրները քաշել էր ու նստել կիսախավարում. լուռ էր, գլուխը ցավում էր մի քիչ ուղեղում... պարապություն էր այդ օրը՝ անգո մի մշուշ, '''բաց տարածություն''': Կտրվել էին կարծես օրերն ու տարիները, հատվել էր ինչ-որ բան Համո Համրարձումովիչի ուղեղում, այդ օրը ուղեղում, ինչպես ասացինք, մշուշ էր թափանցիկ '''բաց տարածություն''': Բայց այդ բաց տարածությունը երբեմն-երբեմն սկսվում էր լցվել. կար-&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>7kp5wzhk5fm0w4ny73tqbyr789qpsy8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>390286</id>
      <parentid>390285</parentid>
      <timestamp>2025-06-17T17:23:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Slava Seyranyan</username>
        <id>11298</id>
      </contributor>
      <origin>390286</origin>
      <model>proofread-page</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2216" sha1="e70ixnb3macijez63sv4d32brigur17" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;pagequality level=&quot;4&quot; user=&quot;Slava Seyranyan&quot; /&gt;&lt;/noinclude&gt;''հազար ինը հարյուր տասնյոթ թվականի փետրվարը''…

Այստեղից է ահա, որ մենք պիտի անցնենք մեր
նկարագրած քաղաքի վերջին դեպքերի պատմությանը։


Սկսվեց նրանից, որ մի օր, միանգամայն անսպասելի կերպով, քաղաքի փողոցներում երևաց, զինվորականի շորերով և չսափրած, բորբսնած դեմքով, վեպիս երկրորդ մասից մեզ արդեն բավականին ծանոթ ''Կարո Դարայանը''. ճիշտ այնպես, ինչպես առաջին անգամ իր հայրենի քաղաքը գալիս, եկավ ու իջավ ''ուղիղ պ. Մարուքեի բնակարանը''։ Եվ ահա, նրա գալուց ընդամենը մի օր հետո, ցերեկվա ժամը մոտավորապես 11-ին, հանկարծ փակեց ''«Լույսի»'' գրասենյակը Համո Համբարձումովիչը. հապշտապ, և այն էլ ոչ թե կառքով, այլ — չտեսնված երևույթ — ''ոտքով'' տուն եկավ Մազութի Համոն ու փակվեց իր առանձնասենյակում, հրամայելով ծառային, որ բոլոր իրեն հարցնողներին, բացի ըեկ. Վառոդյանից և բժշկից, հայտնի, որ ինքը տանը չէ։ Մինչև երեկո այդ օրն իր առանձնասենյակում մնաց Մազութի Համոն։ Վարագույրները քաշել էր ու նստել կիսախավարում. լուռ էր, գլուխը ցավում էր մի քիչ. ուղեղում… պարապություն էր այդ օրը՝ անգո մի մշուշ, ''բաց տարածություն''։ Կտրվել էին կարծես օրերն ու տարիները, հատվել էր ինչ-որ բան Համո Համրարձումովիչի ուղեղում, այդ օրը ուղեղում, ինչպես ասացինք, մշուշ էր թափանցիկ ''բաց տարածություն''։ Բայց այդ բաց տարածությունը երբեմն-երբեմն սկսվում էր լցվել. կար-&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>e70ixnb3macijez63sv4d32brigur17</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Էջ:Կարոտի Ճամփաներով, Թորոս Թորանեան.djvu/108</title>
    <ns>104</ns>
    <id>149823</id>
    <revision>
      <id>390297</id>
      <parentid>390100</parentid>
      <timestamp>2025-06-18T08:57:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Voskanyan</username>
        <id>2843</id>
      </contributor>
      <origin>390297</origin>
      <model>proofread-page</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5799" sha1="pz69orwj85bwzlu2w7s787s2r0fgpb7" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;pagequality level=&quot;1&quot; user=&quot;Վեներա8&quot; /&gt;&lt;/noinclude&gt;Սուլթան օղլու Մեճիտն  է պատմողը.
- Կռվի տարին մենք վախեցանք ռուսերեն ու փախանք մինչև Տիրապեքիր։ Սոսկալի օրեր էին. հայրը իր  զավակը չէր  ճանչնար։ Փախանք։ Երբ ռուսական  բանակը  հեռացավ, ես վեց հոգիով եկա ու հիմնեցի այս Քեոշեպաշ  գյուղը։ Հիսուն  տարվան  մեջ վեց հոգին  եղավ երեք հայուր։ Ուրեմն հիմա երեք հարյուր հոգի ենք, փառք Ալլահին։ Ջուր չունեինք, ջուր ունեցանք։ Տուն չունեինք, տուն ունեցանք։ Կյանքերնիս փայլուն չէ, բայց կապրինք։ Քուրտը գիտե համբերել ու սպասել լավ օրերու․ քիչով գոհացող ենք։ Դպրոց չունինք, այդ ալ կերևի օր մը կունենանք։ Մենք այս աշխարհեն բան մը չհասկցանք․ մեր զավակներն ալ չհասկցան․ իշալլահ մեր թոռները կհասկնան։ 
– Հայրի՛կ, գերեզմաններ պիտի երթայինք։
Ահագին բազմություն  մը  եկավ շրջապատեց  մեզ։ Փոքրիկներուն  մանրուկ  դրամ  տվինք։Բոլորս  հավանքվեցանք  ու  նկարվեցանք  միասին։
Ծերուկը․
–Հերիք է․ ճամփա  տվեք, պարոնները  տեղ  պիտի  տանիմ։

Գացինք գերեզմանները։ Դեմ–դիմաց երկու  գերեզման։ 

«Հայր մեր»  մըն  ալ այստեղ  երգեցինք, անխաչ ու անտապանաքար մեր մեռելներուն վրա։ Երկու գերեզմաններու մեջ հազիվ տասնյակ մը տապանաքար կար մնացած․․․

– Հայրիկ, ո՞ւր են այս գերեզմաններում քարերը։ 

– Մուհենտիզ պեյ, աֆ կընես ՉկներեսՃ, գործածած ենք մեր տուներուն համար։ Ինչո՞ւ համար այստեղ մնային․ ոչ տեր ունեին, ոչ տիրական․․․

Գիրեր կային տապանաքարերու մնացորդացին վրա։ Անընթեռնելի տառեր Մեսրոպյան։ Միայն տեղ մը կրցա կարդալ – Օխան։ Խեղճ Օխան, Վանա Վարագ գյուղացի Օխան, որ կշարունակես գյուղիդ բլուրին կողին արև խմել այսքան տարի, արևին, անձրևին ու կարկուտին դիմանալ այսքան տարի ու անամպ գիշերներուն աստղերը համրել՝ սպասելով քու սիրելիներուդ, որոնք պիտի չգան, չեն կրնար գալ։


&lt;!-- Սուլթ ան օղլու Մեճիտն է պատմողը.
—	Կռիվի տարին մենք վախցանք ռուսերէն ու փախանք
մի)։չև Տիարպեքիր։ Սոսկալէ օրեր էին, հայրը փր զավակը
չԼլ։ ճանչնար։ Փախանք։ Երբ ռուսական բանակը հեռացավ, ես
վեց հոգիով եկա ու հիմնեցի այս Հեոշեպաշ գյուղը։ Հիսոլն
աարվան մեջ վեց հոգին եղավ երեք հարյոլր։ Ուրեմն հիմա երեք
հարյոլր հոգի ենք, փառք ԱԱահին։ Հուր չունէինք, ջ ուր ունե¬
ցանք։ Տուն չունէինք, տուն ունեցանք։ Այանքերնիս փայլոլն
չէ, բայց կապրինք։ Կուրտը գիտե համ բերել ու սպասել լավ
օրերու, քիչով գոհացող ենք։ Դպրոց չոլնինք, այդ ալ կերևի
օր մը կունենանք։ Մենք այս աշխարհեն բան մը չհասկցանք,
մեր զավակներն ալ չհասկցսէն. իշալլահ մեր թոռները կր–
հասկնան։
—	Հայրի՞կ, գերեզմաններ պիտի երթայինք։
Ահագին բազմություն մը եկավ շրջապատեց մեզ։ Փոքրիկ–
ներուն մանրուկ դրամ տվինք։ 9-ոլորս հավաքվեցանք ու նը-
կարվեցանք միասին։
Ծ երուկր.
—	Հերիք է. ճամփա տվեք, պարոններր տեղ պիտի տա¬
նիմ ։
Գացինք գերեզմ անները։ Դեմ-դիմաց երկու դերեզման։.
«Հայր Մեր» մըն ալ այստեղ երդեցինք, անխաչ ու անտա–
պանաքար մեր մեռելներուն վրա։ Երկու գերեզմաններոլ մեջ
հազիվ տասնյակ մը տապանաքար կար մնացած...
— Հայրիկ, ո՝լր են այս գերեզմ աննե քուն քաքերը։
—	Մոլհենտիզ պեյ, աֆ կընես (կներես), գործածած ենք
մեր տուներուն համար։ Ենչո՞լ համար այստեղ մնային, ոչ
տեր ունեին, ոչ տիրական...
Գիրեր կ ային տապանաքարերոլ մնացորդացին վրա։ Ան¬
ընթեռնելի տառեր Մեսրոպյան։ Միայն տեղ մը կրցա կար¬
դալ— Ծխան։ Խեղճ Օխան, Վանա Վարագ գյոլղացի Ծխան,
որ կշարունակես դյուղիդ բլուրին կողին արև խմել այսքան
տարի, արևին, անձրևին ու կարկուտին դիմանալ այսքան
տարի ու անամպ գիշերներուն աստղերը համրել սպասելով
քու սիրելիներուդ, որոնք պիտի չգան, պիտի չգան, չեն կըր–,
նար գալ։
107

--&gt;&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>pz69orwj85bwzlu2w7s787s2r0fgpb7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Էջ:Կարոտի Ճամփաներով, Թորոս Թորանեան.djvu/35</title>
    <ns>104</ns>
    <id>149824</id>
    <revision>
      <id>390298</id>
      <parentid>390102</parentid>
      <timestamp>2025-06-18T08:58:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Վեներա8</username>
        <id>13285</id>
      </contributor>
      <origin>390298</origin>
      <model>proofread-page</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3827" sha1="42lebq5szbk9pzn5w6gun8iithgdqna" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;pagequality level=&quot;1&quot; user=&quot;Վեներա8&quot; /&gt;&lt;/noinclude&gt;փողոցն է – Ճյումհյուրիեթ ճատտեսի։ Քիչ մը ամեն կողմ կան Աթաթուրքի  նկարները։ Հասանք  շուկան։ Տախտակներով  ծածկված  շուկա մը, ամեն  տեսակ  կանաչեղեն և պտուղներ։ Խանութներ  կան  ճամփու  երկու եզրին, մի  քանի հատը լավ  շտկված, մեծամասնությունը  խանութներուն սակայն  խառնփթնոր  վիճակ  մը  կներկայացնե. օճառին  քո՛վ  գըլ            


&lt;!-- ք յւ։։ն փողոցն Է —ճ յումհյուրի եթ ճատտեսի։ քիչ մը ամեն կողմ
Լ,.ն Աթ աթուրքի նկւսրները։ Հասանք շուկան։ Տախտակնե¬
րով ծածկված շուկա մը, ամեն տեսակ կանանլեղեն և պտուղ¬
ներ։ Խանութներ կան ճամփու երկու եզրին, մի քանի հատը
լավ շտկված, մ եծամ ասնռւթյունը խանութներուն սա կայն՝
խառնափնթոր վիճակ մը կներկայացնե. օճառին քովճ գըլ-
խարկներ, անոնց մոտ՝ թեյնիկներ, սափրվելու պարագաներ,
ճիշտ քովիկըճ բաժակներ ու այսպես շար ունակաբար* փո-
շին իջած Է այս բոլորին վրա, և խանութպանը իր երեկոյան
նամազը կկատարե անկյուն մը, խանութին խորը*
Կաճապարենք հասնելու համար ծով։ Ծովը Այգեստանեն
երեք քիլոմետր հեռավորության վրա կգտնվի, բայց ոչ մեր
պանդոկեն։ Կմոտենանք ծովին։ Մակրնթացության մեջ եղող
ծովին նման մեր սիրտը կուռի, ալիքները արգելքներու կը~
հանդիպին, ու կարծես մեր սիրտը պիտի պայթի,*.
Վանա ծովն Է, մեր կորած կապույտ երազը. ահա մեր
ոտքերուն տակ, մեր հայացքին առջև, մեր ափերուն մեջ,
մեր հոգվույն խորր... Վանա ծովն Է։
Անմիջապել, կհանենօ մեր կոշիկները ու կմտնենք ծովՀ
մ կրտվելոս Ալվանք մեր երեսնեոը, ջուրը կտանինք մեր
շրթներուն, աղի ջուրը մեր ծով արցունք կհիշեցնե.%*
Արևի վերջին ճառագայթները ողջոլնեցի՞ն մեզ, թե* ծի–
ծագեցան մեր վրա, չհասկցանք։ Անգին նավ մը կարէ
Ծովափնյա հ֊յուղերը Վանին կապող նավ մը, ինչպես ըսին՝
ծովեզրի վրա ինքն աշարժ մը էվացող թուրքերը։
Ա^րդեն մ կրտված Էինք Սևսէնի շուքերուն մեջ։ Մկրտվե–
ցանք նտև Վանա ծովին մեջ։
Վերադարձանք հյուրանոց։ Գչխավոր Պեշ քարտեշը մեզ
կսպասեր։ Գտած էր մեզի համար ինքնաշարժ մը։ Վարորդը*
Հաստն, նոր ամուսնացած երիտասարդ մ ըն էր։ Համաձայ¬
նեցանք օրական 250 թրքական լիրա վճարել իրեն, 50 լիբա–
նանյան– օգտագործվող պենզինը իր հաշվոլն։ Ամեն առա–
վոտ ժամը յոթեն ոկսյալ ինքնաշարժը պիտի ըլլար մեր տրա֊
մադրության տակ, մինչև գիջեր։ Առաջին օրերուն պիտի շրջեինք
մոտակա գյուղերը, պիտի երթայինք Արտամետ, ԱղթամարՐ
Շամիրամի ջրանցքր, ապա ավելի հեռուներր։
34

--&gt;&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>42lebq5szbk9pzn5w6gun8iithgdqna</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>390299</id>
      <parentid>390298</parentid>
      <timestamp>2025-06-18T09:03:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Վեներա8</username>
        <id>13285</id>
      </contributor>
      <origin>390299</origin>
      <model>proofread-page</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3841" sha1="l308dej56dz3x5x9uvrcwmhnwjypyzj" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;&lt;pagequality level=&quot;1&quot; user=&quot;Վեներա8&quot; /&gt;&lt;/noinclude&gt;փողոցն է – Ճյումհյուրիեթ ճատտեսի։ Քիչ մը ամեն կողմ կան Աթաթուրքի  նկարները։ Հասանք  շուկան։ Տախտակներով  ծածկված  շուկա մը, ամեն  տեսակ  կանաչեղեն և պտուղներ։ Խանութներ  կան  ճամփու  երկու եզրին, մի  քանի հատը լավ  շտկված, մեծամասնությունը  խանութներուն սակայն  խառնփթնոր  վիճակ  մը  կներկայացնե. օճառին  քո՛վ  գըլխարկներ            


&lt;!-- ք յւ։։ն փողոցն Է —ճ յումհյուրի եթ ճատտեսի։ քիչ մը ամեն կողմ
Լ,.ն Աթ աթուրքի նկւսրները։ Հասանք շուկան։ Տախտակնե¬
րով ծածկված շուկա մը, ամեն տեսակ կանանլեղեն և պտուղ¬
ներ։ Խանութներ կան ճամփու երկու եզրին, մի քանի հատը
լավ շտկված, մ եծամ ասնռւթյունը խանութներուն սա կայն՝
խառնափնթոր վիճակ մը կներկայացնե. օճառին քովճ գըլ-
խարկներ, անոնց մոտ՝ թեյնիկներ, սափրվելու պարագաներ,
ճիշտ քովիկըճ բաժակներ ու այսպես շար ունակաբար* փո-
շին իջած Է այս բոլորին վրա, և խանութպանը իր երեկոյան
նամազը կկատարե անկյուն մը, խանութին խորը*
Կաճապարենք հասնելու համար ծով։ Ծովը Այգեստանեն
երեք քիլոմետր հեռավորության վրա կգտնվի, բայց ոչ մեր
պանդոկեն։ Կմոտենանք ծովին։ Մակրնթացության մեջ եղող
ծովին նման մեր սիրտը կուռի, ալիքները արգելքներու կը~
հանդիպին, ու կարծես մեր սիրտը պիտի պայթի,*.
Վանա ծովն Է, մեր կորած կապույտ երազը. ահա մեր
ոտքերուն տակ, մեր հայացքին առջև, մեր ափերուն մեջ,
մեր հոգվույն խորր... Վանա ծովն Է։
Անմիջապել, կհանենօ մեր կոշիկները ու կմտնենք ծովՀ
մ կրտվելոս Ալվանք մեր երեսնեոը, ջուրը կտանինք մեր
շրթներուն, աղի ջուրը մեր ծով արցունք կհիշեցնե.%*
Արևի վերջին ճառագայթները ողջոլնեցի՞ն մեզ, թե* ծի–
ծագեցան մեր վրա, չհասկցանք։ Անգին նավ մը կարէ
Ծովափնյա հ֊յուղերը Վանին կապող նավ մը, ինչպես ըսին՝
ծովեզրի վրա ինքն աշարժ մը էվացող թուրքերը։
Ա^րդեն մ կրտված Էինք Սևսէնի շուքերուն մեջ։ Մկրտվե–
ցանք նտև Վանա ծովին մեջ։
Վերադարձանք հյուրանոց։ Գչխավոր Պեշ քարտեշը մեզ
կսպասեր։ Գտած էր մեզի համար ինքնաշարժ մը։ Վարորդը*
Հաստն, նոր ամուսնացած երիտասարդ մ ըն էր։ Համաձայ¬
նեցանք օրական 250 թրքական լիրա վճարել իրեն, 50 լիբա–
նանյան– օգտագործվող պենզինը իր հաշվոլն։ Ամեն առա–
վոտ ժամը յոթեն ոկսյալ ինքնաշարժը պիտի ըլլար մեր տրա֊
մադրության տակ, մինչև գիջեր։ Առաջին օրերուն պիտի շրջեինք
մոտակա գյուղերը, պիտի երթայինք Արտամետ, ԱղթամարՐ
Շամիրամի ջրանցքր, ապա ավելի հեռուներր։
34

--&gt;&lt;noinclude&gt;&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>l308dej56dz3x5x9uvrcwmhnwjypyzj</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>