Մերսետես Պենզ

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="hyw">
  <siteinfo>
    <sitename>Ուիքիփետիա</sitename>
    <dbname>hywwiki</dbname>
    <base>https://hyw.wikipedia.org/wiki/%D4%B3%D5%AC%D5%AD%D5%A1%D6%82%D5%B8%D6%80_%D4%B7%D5%BB</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.7</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Մեդիա</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Սպասարկող</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Քննարկում</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Մասնակից</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Մասնակցի քննարկում</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Ուիքիփետիա</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Ուիքիփետիայի քննարկում</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Պատկեր</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Պատկերի քննարկում</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki քննարկում</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Կաղապար</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Կաղապարի քննարկում</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Օգնություն</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Օգնության քննարկում</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Ստորոգութիւն</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Կատեգորիայի քննարկում</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Մոդուլ</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Մոդուլի քննարկում</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Մերսետես Պենզ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1235</id>
    <revision>
      <id>240919</id>
      <parentid>239125</parentid>
      <timestamp>2025-06-25T14:32:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>240919</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25534" sha1="ikhn8f8v0zq4epc6j95g3ughc6ttmli" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Ընկերութիւն
| անուանում = Մերսետես-Պենզ
| բնօրինակ անուանում = Mercedes-Benz
| արտադրանք = &lt;small&gt;Ինքնաշարժներ&lt;br /&gt;Օթոպասներ&lt;br /&gt;Բեռնատարներ&lt;br /&gt;Շարժիչներ&lt;/small&gt;
| հասոյթ = {{աճ}} €&lt;small&gt; 73.548 մլր (2014)&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;report2014&quot;&gt;{{cite web |url= http://www.daimler.com/Projects/c2c/channel/documents/2590210_Daimler_FY_2014_Annual_Report.pdf |title= Daimler AG Annaul Report, 2014 |publisher= [[Daimler AG]] |lang= en |accessdate= 2015-11-18 |archive-date= 2015-03-19 |archive-url= https://web.archive.org/web/20150319094827/http://www.daimler.com/Projects/c2c/channel/documents/2590210_Daimler_FY_2014_Annual_Report.pdf |dead-url= yes }}&lt;/ref&gt;
| զուտ շահոյթ = {{աճ}} €&lt;small&gt; 5.853 մլր (2014)&lt;/small&gt;
| աշխատողներու թիւ = &lt;small&gt;129 106 (2014)&lt;/small&gt;
| կարգախօս = &lt;small&gt;&quot;Լաւագոյնը Կամ Ոչինչ&quot;&lt;/small&gt;
| կայք = [http://www.mercedes-benz.com/en/ Mercedes-Benz]&lt;br /&gt;
[http://www.mercedes-benz.am/ Mercedes-Benz &lt;br /&gt;Հայաստան]
}}

'''Մերսետես-Պենզ''' ({{lang-de|Mercedes-Benz}}), գերմանական ինքնաշարժի վաճառանիշ։ 

Աշխարհի ամէնէն մեծ վաճառանիշներէն մէկը, որ տարիներ շարունակ ոչ միայն ձւաւորած է շքեղութեան եւ վստահելիութեան չափանիշներ, այլեւ՝ շօշափելի ներդրում ունեցած է ինքնաշարժի աշխարհի կերտման ոլորտին մէջ։

Հիմնուած է 1926-ին։

2014-ին Մերսետես-Պենզը գնահատուած է 36.711 միլիար տոլարով, երրորդ դիրքը գրաւելով՝ [[Թոյոթա]]յէն (TOYOTA) եւ [[Պի ԷՄ Տապըլիու|Պի ԷՄ Տապըլիուէն]] (BMW) ետք:

Մերսետես-Պենզի նշանաբանն է՝ «Լաւագոյնը Կամ Ոչինչ» (&quot;The Best or Nothing&quot;) &lt;ref&gt;Աշխարհի Լաւագոյն վաճառանիշները՝ 2004-ին [http://bestglobalbrands.com/2014/ranking/] [https://web.archive.org/web/20150315012352/http://bestglobalbrands.com/2014/ranking/] Վերցուած է 31 Մարտ 2016-ին&lt;/ref&gt;:

== Պատմութիւն ==
{{Ֆոտոշարք|Carl-Benz coloriert.jpg|Gottlieb Daimler 1890s2.jpg|լ1=122|լ2=142|տեքստ=Ընկերութեան հիմնադիրներ՝ &lt;br /&gt;Քարլ Պենզ Եւ Կոթլիպ Տայմլըր|align=left}}
[[Պատկեր:Mercedes-Benz 770 Pullman-Limousine of Showa Emperor front-right Mercedes-Benz Museum.jpg|մինի|աջից|280px|&lt;small&gt;Մերսետես-Պենզ&lt;/small&gt; &lt;small&gt;770-ը, որ Հիրոհիթօ կայսեր պատկանած է:&lt;/small&gt;]]
Այս ընկերութիւնը յառաջացած է «Պենզ» եւ «Տայմլըր» ընկերութիւններուն միացումով։

1886-ին [[Քառլ Պենզ|Քարլ Պենզ]]ի կողմէ կը ստեղծուի երեք անուանի առաջին վառելանիւթով բանող ինքնաշարժը&lt;ref name=EAHF&gt;{{cite web|last=Auer|first=Georg|title=A genius whose three-wheeler is seen as the first car|url=http://www.autonews.com/files/euroauto/inductees/benz.htm|publisher=European Automotive Hall of Fame|accessdate= September 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;MBoverview&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.edmunds.com/mercedesbenz/history.html|title=Mercedes-Benz History|publisher=Edmunds.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20090301042155/http://www.edmunds.com/mercedesbenz/history.html|archivedate=1 Մարտ 2009|accessdate=26 Սեպտեմբեր 2010}}&lt;/ref&gt;։ Աշխատանքները կը հովանաւորէր Կոթլիպ Տայմլըրը եւ շարժիչագործ Ուիլհելմ Մայպախը: 

Եօթը տարի ետք կը ստեղծուի չորս անիւով մեքենայ մը՝ Պենզի կողմէ։  

Մէկ տարի ետք, վերջինս կը ստեղծէ աւելի զարգացած մեքենայ մը։ 

1907-ին «Տայմլըր» կը ստեղծէ «Մերսետես-Պենզ» ինքնաշարժը։ 

1909-ին «Պենզ» ընկերութեան կողմէ կը ստեղծուի այդ ժամանակի ամէնէն հզօր ինքնաշարժը՝ «Պլիտզեն Պենզը» 200 ձիաուժ հզօրութեամբ։ 

Մինչեւ «Տայմլըր» ընկերութեան հետ միացումը, «Պենզ» ընկերութիւնը կ'արտադրէ 47555 ինքնաշարժ։

Առաջին անգամ «Մերսետես-Պենզ» անունով ինքնաշարժը կ'արտադրուի 1926-ին, Քարլ Պենզի եւ Կոթլիպ Տէյմլըր ընկերութիւններու միացումով՝ իբրեւ Տայմլըր Պենզ (Daimler-Benz) ընկերութիւն: 

1930-ականներուն Մերսետես-Պենզ կ'արտադրէ 770 վաճառանիշը, որ պահանջուած էր Նացի Գերմանիոյ ժամանակաշրջանին: Ատոլֆ Հիթլեր իր իշխանութեան տարիներուն վարած է այս մեքենան՝ հրազէնադէմ հողմապակիներով:&lt;ref&gt;The Guardian 13 Սեպտեմբեր, 2015 [http://www.theguardian.com/world/2015/sep/13/hitler-car-exerts-grim-fascination] Վերցուած է 31 Մարտ 2016-ին&lt;/ref&gt; 

Իւրայատուկ մեքենաներուն մեծ մասը աճուրդներու միջոցով վաճառուած են:

1930-ին, Մերսետես-Պենզ ընկերութիւնը կը ստեղծէ յատուկ ինքնաշարժ մը՝ Հռոմի [[Հռոմի Պապ|Պապին]] համար, որ կը համարուի պատմութեան առաջին պաշտօնական [[Պապաշարժ|«Պապաշարժը»]]  (popemobile) &lt;ref&gt;[https://books.google.am/books?id=rdZgzlI31W0C&amp;pg=PA6]&lt;/ref&gt;:

== Մերսետես-Պենզ ընկերութիւնը Բ. Համաշխարհային պատերազմին ընթացքին ==
[[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ|Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին,]] «Տայմլըր-Պենզ» ընկերութիւնը  Գերմանիոյ նացիստական ռեժիմին կ'աջակցի զինուորական մեքենաներու եւ սարքաւորումներու արտադրութեան մէջ։ Անոնք կ'արտադրեն բեռնատարներ, ինչպէս նաեւ զրահամեքենաներ:

Պատերազմի ընթացքին, ընկերութիւնը կ'օգտագործէ շուրջ 40,000 աշխատող, ներառեալ՝ ռազմագերիներ, բանտարկեալներ եւ ճամբաներէն բերուած մարդիկ։ Այս արարքը հետագային կը դառնայ քննադատութեան առարկայ&lt;ref&gt;[https://group.mercedes-benz.com/company/tradition/company-history/1933-1945.html]&lt;/ref&gt; ։

1937-ին ընկերութիւնը սպառազինութեան արտադրութիւնը աւելցնելու նպատակով, ներառեալ՝ LG 3000 բեռնատարը եւ ուղղաթիռի շարժիչներ, ինչպիսիք էին՝ DB 600-ն ու DB 601-ը, [[Պերլին|Պերլինէն]] հարաւ գտնուող անտառապատ ու դժուար տեսանելի վայրի մը մէջ կը կառուցէ Կենսհակէնի (Genshagen) գործարանը։

Աւելի ուշ, «Տայմլըր-Պենզ» ընկերութիւնը մեծ վնասներ կը կրէ։ 

Գործարանին 70%-ը կ'աւերուի:

== Նոր սկիզբ ==
Ընկերութիւնը կը փոձեն վերականգնել 1946-ին։ 

Սակայն ընկերութիւնը չունէր ո՛չ գործարան, ո՛չ սարք եւ ոչ ալ անհրաժեշտ մասեր։ 

Պատերազմէն ետք, առաջին արտադրուող ինքնաշարժը կ'ըլլայ W136-ը, որ նախագծուած էր 1930-ական թուականներուն։ Ըստ այդ նախագիծին, ինքնաշարժը պէտք էր ունենար 38 ձիաուժ։ Սակայն կը ստեղծուի աւելի հզօրը՝ 52 ձիաուժանոց «170S»ը։

Յունուար 1952-ին կը ստեղծուի «W191» աւելի զարգացած ինքնաշարժը։

Ընկերութիւնը մարդատար ինքնաշարժներու առընթեր կ'արտադրէր նաեւ մարզական ինքնաշարժներ։ 

Մեծ յաջողութիւն կը գտնէ Մերսետես-Պենզ «W196»ը։ 

Այս ինքնաշարժով Խուան Ֆանխիօ կը դառնայ Ֆորմիւլա 1 մրցումին կրկնակի ախոյեան 1954 եւ 1955 թուականներուն։

1952-ին կ'արտադրուի Մերսետես-Պենզ «W194» ինքնաշարժը, որ կը մասնակցի «Carrera Panamericana» եւ «Targa Florio» մրցարշաւներուն։

1954-1959 «Ponton» շարքը կը ներառէ չորս եւ վեց գլաններով ձեւեր, սակայն միայն վեց գլանով «W180» շարքը ամէնէն հզօրն է։ Մեծ «Ponton» ձեւը առաջին Մերսետեսն է, որ արտադրուած է առանց աւանդական շրջանակի՝ օգտագործելով մարմինի եւ շրջանակի միասնական (միաձուլուած) կառոյց։

&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; height=&quot;200px&quot;&gt;
1955 Mercedes-Benz 300SL Gullwing Coupe 34 right.jpg|300SL W198 (1954-1957)
EM Mercedes 5694.jpg|190SL R121 (1955-1963)
Mercedes-Benz 300 SL Roadster vr.jpg|300SL W198 (1957-1963)
Mercedes-Benz 220 W 180 (2014-09-13 7000).JPG|W180 (1954–1959) 
Mercedes-Benz 230S (W111) displaying the Heckflossen.JPG|(1967)
&lt;/gallery&gt;

== Նոր ժամանակաշրջան ==
1965-ին, Ֆրանքֆորթի մէջ առաջին անգամ կը ցուցադրուի «S» շարքը։ Հոն կը ցուցադրուին «250S» շարքի 150 ձիաուժանոց եւ «250SE» շարքի 170 ձիաուժնոց ինքնաշարժները։ 

Նոյն թուականին այդ ինքնաշարժները կը համալրուին 2,8 լիթրնոց, իսկ 1968-ին «V8» տեսակի 3,5 եւ 4,5 լիթրնոց շարժիչներով։ Այս շարքին ամէնէն հզօր եւ ամէնէն յարմարաւէտը կը դառնայ «300SEL»-ի, եւ «300SEL»-ի 6,3 լիթրնոց ինքնաշարժներով, 220 քմ/ժ ամէնէն արագ ինքնաշարժները։

&lt;gallery&gt;
EM Mercedes 5849.jpg|W113 (1963-1971)
Mercedes-Benz 600 Pullmann Landaulet Papst Paul VI.JPG|W100 (1963-1981)
Mercedes Benz 280S Front.jpg|W108 (1965-1972)
Mercedes-Benz 300SEL -- 09-21-2010.jpg|W109 (1965-1972)
&lt;/gallery&gt;

Այդ օրերէն Մերսետես Պենզ ընկերութեան «S» շարքի ինքնաշարժները կը դառնան ամէնէն զարգացած ինքնաշարժները։ 1968-ին կը յայտնուին «W114» եւ «W115» շարքերը, որոնք կը տարբերէին իրենց շարժիչներուն հզօրութեամբ։ 

&lt;gallery&gt;
EM Mercedes 5796.jpg|W114 (1968-1975)
Mercedes W115 front 20080701.jpg|W115 (1968-1975)
MercedesBenz 280 CE 185PS 1971 1.jpg|C115 (1968-1972)
Mercedes strichacht l sst.jpg|V114 (1968-1975)
&lt;/gallery&gt;

== 1970-ական թուականներ ==
1972-ին Մերսետես Պենզ ընկերութիւնը կը հրապարակէ «S W116» շարքը, որ համալրուած էր «ABS» համակարգով՝ առաջինը աշխարհի տարածքին։ 

Այս ինքնաշարժը ունէր երկու այլ տուեալներ՝ կարճ եւ երկար «V116»։ Եթէ բոլոր «S քլաս»ները կ'ըլլային «Քուփէ», ապա «W116»ը  բացառութիւն էր։ 

Ասիկա առաջին Մերսետեսն էր, որն ունէր իւրայատուկ ոճային ձեւաւորում մը, որ կը պահպանուի մինչեւ 1993, երբ կը դադրի 190 շարքի արտադրութիւնը։ Այս շարքին ձեւաւորումը կը վերջնականանայ Դեկտեմբեր 1969-ին:

&lt;gallery&gt;
EM Mercedes 5796.jpg|R107 SL (1971-1989)
Mercedes-Benz SLC.JPG|C107 SLC (1972-1981)
Mercedes Benz W116 MidnightBlue.jpg|W116 SE (1972-1980)
450SELI 0411.jpg|V116 450SEL 6.9 (1972-1980)
&lt;/gallery&gt;1973-ին ընկերութիւնը կ'ունենայ նիւթական հարցեր, որուն պատճառով հզօր ինքնաշարժներու վաճառքը կը նուազի: Բայց «W114/W115»ի շնորհիւ, ընկերութիւնը կրկին կը հզօրանայ։

Նոր «W123» ինքնաշարժը կը դառնայ ընկերութեան ամէնէն լաւ ինքնաշարժներէն մէկը։

1976-ին կ'արտադրուի «Եունիվըրսըլ»ը թափքով, իսկ 1977-ին՝ քուփէ եւ լիմուզին թափքերը։

&lt;gallery&gt;
Mercedes-Benz W123 front 20080822.jpg|W123 (1975-1985)
Mercedes Benz W123 Kombi Jesus Green.jpg|S123 (1976-1985)
Mercedes W123 Coupe rear 20071009.jpg|C123 (1977-1985)
Mercedes W123 4 v sst.jpg|V123 (1977-1985) 
&lt;/gallery&gt;
[[Պատկեր:Mercedes duo 2013 Malaysia.jpg|մինի|211x211փքս]]

== Ֆորմուլա 1-ի աշխարհին մէջ ==

==== (1930-1955) ====
* 1930-ականներուն, Մերսետես-Պենզ կը մասնակցի «Grand Prix» մրցարշարքերուն, նշանաւոր Արծաթէ նետեր «Silver Arrows» ինքնաշարժներով, մրցելով «Auto Union»ի հետ, ներկայիս՝ «Audi»:
* 1954-1955 Մերսետես-Պենզ Ֆորմիւլա 1-ի կը մասնակցի նորաստեղծ «W196» ինքնաշարժով։
* 1954-ին եւ 1955-ին, արժանթինցի Խուան Մանուէլ Ֆանճիօ կը շահի աշխարհի ախոյեանութիւնը Մերսետես-Պենզ ինքնաշարժով։
* Սակայն 11 Յունիս 1955-ին, Ֆրանսայի Սարտի նահանգին մէջ գտնուող Լէօ Մանի «Circuit de la Sarthe» մրցուղիին մէջ տեղի ունեցող «24 ժամ Լէ Ման» մրցաշարքին արկած մը կը պատահի եւ մեծ չափերով բեկորներ կը թռչին հանդիսատեսներուն վրայ: Կը զոհուի 83 հանդիսատես, ինչպէս նաեւ ֆրանսացի վարորդը՝ Փիէռ Լեվեքը եւ շուրջ 120 հոգի կը վիրաւորուի: Ասիկա ինքնաշարժներու մրցոյթի ամէնէն աղէտալի պատահարը կը համարուի, որուն հետեւանքով երկար տարիներ եւրոպական շարք մը երկիրներ ժամանակաւոր կերպով կը մերժեն Ֆորմիւլայի մրցաշարքերը։ [[Զուիցերիա]] այդ արգելքը վերցուցած է 2022-ին։ Իսկ Մերսետես Պենզ դուրս կու գայ այս մրցաշարքէն&lt;ref&gt;[https://www.bbc.co.uk/programmes/b00sfptx 1955-ի պատահարը]&lt;/ref&gt;։

==== (1994-2009) ====
* 1994-ին, Մերսետես-Պենզ կը վերադառնայ  Ֆորմիւլա 1՝ համագործակցելով [[Մեք լարըն|Մեք լարընի]] հետ։
* 1998-1999 Միքա Հայքինըն կը շահի աշխարհի ախոյեանութիւնը՝ Մեք լարըն- Մերսետեսի կազմին մէջ։
* Մերսետես կը տրամադրէ հզօր «V10» եւ «V8» շարժիչներ։

==== (2010-2021) ====
* Վարորդներ՝
** [[Մայքըլ Շումախըր]] (2010-2012) 
** Նիքօ Ռոսպըրկ
** Լիուիս Համիլթըն (2013-էն)

==== (2014-2020) ====
* Լիուիս Համիլթըն կը յաղթէ աշխարհի 6 ախոյեանութիւն։
* 2016-ին Նիքօ Ռոսպըրկ կը դառնայ աշխարհի ախոյեան, ապա կը հեռանայ։

==== (2022-էն ետք) ====
* 2022-ին, նոր կանոնները կը նուազեցնեն մերսետեսի գերիշխանութիւնը։
* Այնուամենայնիւ, Մերսետես կը շարունակէ պայքարիլ յառաջատար դիրքերու վրայ՝ Ճորճ Ռասըլի եւ Հեմիլթընի հետ։

==== (2010-2020) ====
* Մերսետես-Պենզ կը սկսի կեդրոնանալ ելեկտրական ինքնաշարժներու վրայ։
* «EQ» շարքը կը ներառէ ելեկտրական ինքնաշարժներ, ինչպէս՝ «EQS», »EQC», «EQA» եւ այլն։

=== «Վիժըն Մերսետես Սիմփլեքս» ===
Մերսետես-Պենզ ներկայացուցած է «Վիժըն Մերսետես Սիմփլեքս» անունով իւրայատուկ օրինակը:

Ատիկա ստեղծուած է ռեթրօ ոճով եւ կը ցուցադրուի «Տիզայն Էսենշըլզ» 2019 ցուցահանդէսին մէջ, որ կը կազմակերպուի ֆրանսական [[Նիս |Նիս քաղաքին]] մէջ: Ինքնաշարժը կը կրկնէ 1900-ի Մերսետես «35 Փի Էս»ի արտաքին տեսքը:

«Միայն այնպիսի վաճառանիշը, ինչպիսին Մերսետես-Պենզն է, կրնայ միացնել պատմութիւնը եւ ապագան: «Վիժըն Մերսետես Սիմփլեքս»ը կը խորհրդանշէ մեր վաճառանիշի շքեղութեան իսկական փոխակերպումը», կ'ըսէ գերմանական ընկերութեան գլխաւոր ձեւագէտ Կորտըն Վակներ:

Ինքնաշարժը ունի չորս մեծ անիւներ, տիսփլէյ` ռատիաթորի ցանցի փոխարէն, իսկ բեռնախցիկի (պակաժ) փոխարէն` կաշիէ  պայուսակ:

Ինքնաշարժին մէջ կը բացակայի յառաջամասի ապակին, սարքերու վահանակը վիրչուըլ պաստառ մըն է, որուն վրայ կան վարորդին համար անհրաժեշտ բոլոր տուեալները:

«Վիժըն Մերսետես Սիմփլեքս»ի ճարտարագիտական բնութագիրները չեն նշուիր: Կ'ենթադրուի, որ ինքնաշարժը յագեցած է յատուկ ուժային սարքով&lt;ref&gt;[https://aztag32.rssing.com/chan-56539322/all_p441.html «Վիժըն Մերսետես Սիմփլեքս»]&lt;/ref&gt;:

== Նշանաւոր ինքնաշարժներ ==
[[Պատկեր:Mercedes-Benz SLS AMG (C 197) – Frontansicht geöffnet, 10. August 2011, Düsseldorf.jpg|մինի|աջից|200px|Մերսետես Պենզ SLS AMG (C 197)]]
[[Պատկեր:Mercedes SLR McLaren Silber.jpg|մինի|աջից|200px|Մերսետես Պենզ «SLR» Մեք Լարէն]] 
[[Պատկեր:Mercedes-Benz ML 350 BlueTEC 4MATIC (W 166) – Frontansicht, 8. September 2013, Bösensell.jpg|մինի|աջից|200px|«M» շարքի Մերսետես Պենզ]]

&lt;div style=&quot;-moz-column-count:2; column-count:2;&quot;&gt;
* SSK (1928) &lt;br /&gt;&lt;small&gt;Արշաւողներու նշանաւոր ինքնաշարժը&lt;/small&gt;
* 770 (1930) &lt;br /&gt;&lt;small&gt;«Grosser Mercedes»՝ հանդիսաւոր եւ արարողակարգային ինքնաշարժը&lt;/small&gt;
* 500 K (1934)
* 260 D (1936) &lt;br /&gt;&lt;small&gt;Աշխարհի առաջին «տիզըլայինը»&lt;/small&gt;
* W125 Ռեքըրտուէկըն (Rekordwagen (1938))՝ &lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ամէնէն արագ ինքնաշարժը&lt;/small&gt;
* 320A (1939) &lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ռազմական ինքնաշարժը&lt;/small&gt;
* Type 300 (1951) &lt;br /&gt;&lt;small&gt;Ծանօթ՝ «Ատենաուէրի Մերսետես»&lt;/small&gt;
* Ponton (1953)
* 300SL «Gullwing» (1954)
* Fintail (1959)
* 220SE (1960) 
* 600 «Grand Mercedes» (1963)
* 230SL «Pagoda» (1963)
* S-Class (1965)

[[Պատկեր:Mercedes-Benz S 320 CDI 4MATIC L (V 221) – Frontansicht (1), 30. August 2011, Düsseldorf.jpg|մինի|ձախից|200px]]

* 300SEL 6.3 (1966)
* C111 (1969) 
* W107 350SL (1972)
* 450SEL 6.9 (1974)
* 240D (1974)
* 280 (1975)
* 300D (1976)
* W126 եւ G-Class (1979)
* 190E 2.3-16 (1983)320A|320A 
* W124 (1984)
* W124#500E (1990)
* W140 600SEL (1991)
* C-Class (1993)՝ &lt;br /&gt;&lt;small&gt;C դասերէն առաջինը&lt;/small&gt;
* C43 AMG (1995) 
* SL73 AMG (1995)՝ &lt;br /&gt;&lt;small&gt;Մերսետես Պենզի 7.3 լիթրնոց V12 ամէնէն մեծ շարժիչը&lt;/small&gt;
* SL60 AMG (1996)՝ &lt;br /&gt;&lt;small&gt;Շատ հազուագիւտ 6.0 լիթրնոց V8, 408 ձիաուժ շարժիչ&lt;/small&gt;
* RENNtech E7.4RS (1996)՝ &lt;small&gt;1990-ականներու վերջերու ամէնէն արագը&lt;/small&gt; 
* CL դասի (1996) &lt;br /&gt;&lt;small&gt;Քուփէ&lt;/small&gt; 
* M շարք (1997)
* CLK GTR (1998)
* CLK DTM AMG (2004)
* SLR McLaren (2004)
* CLS (2004)
* E320 (2007)
* CLC դասի (2008) &lt;small&gt;Լիֆթպէք&lt;/small&gt; 
&lt;/div&gt;

== Նորամուծութիւններ ==
[[Պատկեր:Mercedes-benz star amk.jpg|մինի|աջից|160px|Մերսետես Պենզի նշանակը ]]
Իր երկարատեւ արտադրութիւններուն ընթացքին, Մերսետես Պենզ ներդրած է բազմաթիւ նորամուծութիւններ, ինչպէս՝
* Տայմլըրը  բջիջային «ռատիաթոր»ին գիւտը կ'ընէ, որ մինչեւ օրս կ'օգտագործուի:
* Առաջին ուղեւորային մեքենան, որ չորս անիւներուն վրայ արգելակներ ունեցած է (1924)&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.roadsafe.com/magazine/2007spring/manufacturers.html|title=Magazine|publisher=Roadsafe.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081201112125/http://www.roadsafe.com/magazine/2007spring/manufacturers.html|archivedate=1 Դեկտեմբեր 2008|accessdate=26 Սեպտեմբեր 2010|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt;:
* 1936-ին Մերսետես-Պենզ «260 D»ն կ'ըլլայ առաջին տիզըլային շարժիչով աշխատող մեքենան:
* Արգելակումի Հրաժարումի դէմ «Anti-Lock Brake system» (ABS) համակարգը առաջին անգամ կ'առաջարկուի «W116 450SEL» 6.9-ին վրայ:
* Օդային բարձերը (Air bag) [[Եւրոպա|Եւրոպայի]] շուկան առաջին անգամ կը ներմուծեն 1981-ի մոտել Էս-«S-Class» շարքին հետ:
* Մերսետես Պենզը օգտագործած է անվտանգութեան գօտիները 1981-ի տարուան «S-Class» շարքին վրայ: Արկածի պարագային ակնթարթի մը մէջ կը ձգուի:
* 2003 Սեպտեմբերին Մերսետես Պենզը կ'ունենայ առաջին եօթը արագութիւններով փոխանցումներու «7G-Tronic» տուփը։
* Մերսետես Պենզը «A45 AMG»ի վրայ տեղադրուած մէկ լիթրի հաշուով 181 ձիաուժ հզօրութեամբ «M133»ը 2013 Յունիսի դրութեամբ ամէնէն ուժեղ շարքին չորս գլանային «Turbocharger» շարժիչը:&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.mercedes-amg.com/webspecial/a45/index_eng.php|title=Performance: AMG 2.0-Liter Turbo Engine|archive-url=https://web.archive.org/web/20130516101508/http://www.mercedes-amg.com/webspecial/a45/index_eng.php|archive-date=16 Մայիս 2013|dead-url=yes|accessdate=31 Մարտ 2016}}&lt;/ref&gt;
'''Ելեկտրական մարտկոցներու գործարան'''

2018-ին Մերսետես Պենզ կը բանայ իր վեցերորդ ելեկտրական մարտկոցներու գործարանը։ Այս գործարանը կարեւոր է, որովհետեւ մարտկոցները հիմնական բաղադրիչներն են ելեկտրական ինքնաշարժներու համար։
[[Պատկեր:Mercedes-Benz EQC, Paris Motor Show 2018, IMG 0599.jpg|մինի| EQC]]
Մերսետես Պենզի «EQC»ն, որ ամբողջութեամբ ելեկտրական բարձրակարգ ինքնաշարժ մըն է, քննադատներու կողմէ կը համարուի  «Tesla»ի  լուրջ մրցակիցը, յատկապէս՝ «Tesla Model S»ին։

== Նշանակը ==
Յունիս 1909-ին, Տայմլըր ընկերութիւնը կը գրանցէ եռաթեւ եւ քառաթեւ աստղեր, իբրեւ վաճառանիշին նշանակը, սակայն կ'օգտագործուի միայն եռաթեւ աստղը։ Տայմլըրի համար այդ աստղը կը խորհրդանշէր իր նպատակները՝ շարժիչներու համընդհանուր կիրարկութիւն՝ ցամաքի, ջուրի եւ օդի մէջ։

&lt;gallery mode=&quot;packed&quot; heights=&quot;130&quot;&gt;
File:Mercedes benz logo 1902.png|
File:Mercedes brand logo 1909.png|
File:Mercedes benz logo 1909.png|
File:Mercedes benz logo 1916.png|1916-1926
File:Mercedes benz logo 1926.png|1926-էն մինչեւ օրս
File:Mercedes-Benz free logo.svg|1930-1989
File:Mercedes benz logo1989.png|1989-2008
File:Mercedes-Benz Logo 2010.svg|2010-էն մինչեւ օրս
&lt;/gallery&gt;
== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}

== Արտաքին յղումներ ==

* [http://www5.mercedes-benz.com/en/ Mercedes-Benz պաշտոնական կայք] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140411181743/http://www5.mercedes-benz.com/en |date=2014-04-11 }}
* [http://www.mercedes-benz.am/ Mercedes-Benz Հայաստան]{{Dead link|date=April 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
{{Արտաքին յղումներ}}

[[Ստորոգութիւն:Տնտեսութիւն]]</text>
      <sha1>ikhn8f8v0zq4epc6j95g3ughc6ttmli</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Առիւծ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1865</id>
    <revision>
      <id>240928</id>
      <parentid>229287</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T07:24:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Maral Dikbikian</username>
        <id>4797</id>
      </contributor>
      <origin>240928</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8009" sha1="38519dchqx4ee3nvvvjsijkncqgle7a" xml:space="preserve">
'''Առիւծ''' &lt;small&gt;([[լատիներէն]]՝ Panthera leo, [[հայերէն]] անուան ստուգաբանութիւնը տես՝&lt;ref&gt;Հրաչեայ Աճառեան, Հայերէնի Արմատական Բառարան, Ե.1926 http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=7&amp;query=%D5%A1%D5%BC%D5%AB%D6%82%D5%AE&lt;/ref&gt;)&lt;/small&gt;՝, [[Կատվազգիներ|կատուազգիներու]] ընտանիքի վայրի կաթնասուն կենդանի մըն է։ 

Հայերենում կիրառվող «առիւծ» տարբերակն ունի բնիկ հնդեվրոպական ծագում եւ առաջացել է «reug՛» (թարգմանաբար նշանակում է «մռնչալ») բառարմատից։ Գրական եւ խոսակցական լեզվում օգտագործվում են նաեւ «շեր» եւ «ասլան» փոխառութիւնները, իսկ «ուշբան» տարբերակը բնորոշ է բարբառային լեզվին։

Տարածուած է [[Ափրիկէ]]ի եւ հարաւ-արեւմտեան [[Ասիա|Ասիոյ]] մէջ։
[[Պատկեր:Lion cub with mother.jpg|մինի|275x275փքս]]

Ներկայիս առիւծները գրեթէ ամբողջապէս ոչնչացած են։ Պահպանուած են միայն կեդրոնական Ափրիկէի կարգ մը շրջաններու եւ արգելոցներու մէջ, շատ քիչ քանակով՝ [[Հնդկաստան]]ի մէջ։ Կը բնակին սաւաննաներու, կիսաանապատներու եւ անապատներու մէջ։

Ներկայիս գոյութիւն ունեցող կատուազգիներուն մէջ երկրորդն է իր մեծութեամբ (միայն [[վագր]]ին կը զիջի). որոշ առիւծներու կշիռքը կրնայ ըլլալ 250 քկ&lt;ref name=&quot;Nowak&quot;&gt;''Nowak, Ronald M.'' (1999). ''«Walker’s Mammals of the World. Baltimore: Johns Hopkins University Press»''. ISBN 0-8018-5789-9.{{ref-en}}&lt;/ref&gt;։

=== Ենթատեսակներ&lt;ref&gt;{{Citation|title=Առյուծ|url=https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D4%B1%D5%BC%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%AE&amp;oldid=10363458|date=2025-06-24|accessdate=2025-06-26|language=hy}}&lt;/ref&gt; ===
19-20-րդ դարերի հետազոտութիւնների արդյունքում առանձնացվել են առիւծների բազմաթիվ ենթատեսակներ, որոնք գիտականորեն համընդհանուր կերպով ճանաչված են եղել մինչեւ 2017 թվականը։ 2008-2016 թվականների ուսումնասիրութիւններից ելնելով Բնութեան պահպանութեան միջազգային միութիւնը (ԲՊՄՄ) գոյութիւն ունեցող բոլոր ենթատեսակների միավորման արդյունքում առանձնացրել է երկու խոշոր ենթատեսակային խմբեր։

* ''Panthera leo leo''՝ այս անվան տակ ներառված են ասիական առիւծները, ներառյալ՝ վերացած բարբարեան առիւծը, ինչպէս նաեւ Արեւմտեան եւ Կենտրոնական Աֆրիկայի հյուսիսային շրջանների առանձնյակները։ Դրանք են՝ ''P. l. persica'', ''P. l. senegalensis'', ''P. l. kamptzi'', and ''P. l. azandica''։ Որոշ հետազոտողներ այս խումբն անվանում են ''հիւսիսային առիւծների'' ենթատեսակ։
* ''Panthera leo melanochaita''՝ այս անվան տակ ներառված են Արեւելեան եւ Հարավային Աֆրիկայի առանձնյակները, ինչպէս նաեւ վերացած Կապեան առիւծը։ Դրանք են՝ ''P. l. somaliensis'', ''P. l. massaica'', ''P. l. sabakiensis'', ''P. l. bleyenberghi'', ''P. l. roosevelti'', ''P. l. nyanzae'', ''P. l. hollisteri,'' ''P. l. krugeri'', ''P. l. vernayi'', and ''P. l. webbiensis''։ Ի հակադրութիւն Panthera leo leo-ի՝ այս խմբի կաթնասուններն անվանումում են հարավային ենթատեսակի առիւծներ։
&lt;gallery&gt;
Պատկեր:Lion (Panthera leo krugeri) 05.jpg|Հարաւարեւելեան ափրիկեան առիւծ (''Panthera leo krugeri'')
Պատկեր:Murchison falls lion.jpg|Կոնգոլեզեան առիւծ (''Panthera leo azandica'')
Պատկեր:Panthera leo persica in ZüriZoo 8819.jpg|Ասիական առիւծ (''Panthera leo persica'')
&lt;/gallery&gt;

=== Պատմական տարածվածութիւնը Հայաստանում&lt;ref&gt;{{Citation|title=Առյուծ|url=https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D4%B1%D5%BC%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%AE&amp;oldid=10363458|date=2025-06-24|accessdate=2025-06-26|language=hy}}&lt;/ref&gt; ===
Հիմնական յօդուած՝ Հայաստանի կատվազգիներ
Դեռեւս հնագոյն ժամանակներում Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում բնակվել են առիւծներ, որոնք պատկանել են ասիական ենթատեսակին։ Ի դեպ, նախկինում ենթատեսակն անվանվել է ոչ թե ասիական, այլեւ պարսկական։ Գիտնականները ենթադրում են, որ նախապատմական ժամանակներում Հայաստանի տարածքում բնակվել են եվրոպական քարանձավային առիւծներ (շուրջ 10 հազար տարի առաջ), իսկ ավելի ուշ՝ նրանց գենետիկական ժառանգորդները։ Հայաստանը համարվում էր այս տեսակի տարածվածութեան ամենահյուսիսային աշխարհագրական լայնութիւններից մեկը։

Հայաստանի տարածքից ամենայն հավանականությամբ առիւծները վերացել են 10-րդ դարում՝ կարեւոր ազդեցութիւն ունենալով հետագա տարիներին հայկական քաղաքակրթութեան ձեւավորման գործում։

== Վերարտադրութիւնը ==
Էգ առիւծն ընդունակ է բազմանալու չորս տարեկանէ։ Հղութիւնը կը տեւէ միջինը 110 օր։
Առիւծին նորածին ձագերը՝ կորիւնները, որոնք սովորաբար երեքը կ'ըլլան, շատ փոքր են (մօտաւորապէս 30 սմ, քաշը՝ 1.2-2.1 քկ) ու խայտաբղէտ, անոնք մեծնալով կը դառնան միագոյն։ Կորիւնները կը ծնուին կոյր եւ անօգնական։ Աչքերը կը բացուին ծնելէ մէկ շաբաթ անց։

Սովամահ ըլլալէն բացի, կորիւններու համար վտանգ կը ներկայացնէն նաեւ այլեւայլ գիշատիչներ՝ [[բորենի]]ները, շնագայլերը, յովազները, [[արծիւ]]ները եւ [[օձեր]]ը։ Նոյնիսկ գոմէշները, կորիւններու հոտն զգալով կը վազեն անոնց թաքստոցին մօտ եւ ամեն կերպ կը ցանկանան ոտնատակ ընել անոնց, քանի դեռ մայր առիւծը որսի գացած է։ Եթէ խումբի գլխավոր առիւծին դուրս կը մղէ մէկ ուրիշը, ան կը սպաննէ յաղթուածի կորիւնները։

Ընդհանուր առմամբ, առիւծներու 80%-ը կը սատկէն են մինչեւ երկու տարեկան դառնալը։
{{Ֆոտոշարք|NemrudOstLöwenkopf.jpg|Lion Darius Palace Louvre Sb3298.jpg|Britannia Bridge lion.jpg|լ1=240|լ2=200|լ3=160|}}

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}

[[Ստորոգութիւն:Կենդանիներ]]
[[Ստորոգութիւն:Կաթնասուն կենդանիներ]]
[[Ստորոգութիւն:Գազաններ]]
[[Ստորոգութիւն:Կենդանիներ այբբենական կարգով]]</text>
      <sha1>38519dchqx4ee3nvvvjsijkncqgle7a</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240954</id>
      <parentid>240928</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T10:04:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Maral Dikbikian</username>
        <id>4797</id>
      </contributor>
      <origin>240954</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8013" sha1="n55hlx5c3cxuikpdf5vyyxuxyncu4yc" xml:space="preserve">
'''Առիւծ''' &lt;small&gt;([[լատիներէն]]՝ Panthera leo, [[հայերէն]] անուան ստուգաբանութիւնը տես՝&lt;ref&gt;Հրաչեայ Աճառեան, Հայերէնի Արմատական Բառարան, Ե.1926 http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=7&amp;query=%D5%A1%D5%BC%D5%AB%D6%82%D5%AE&lt;/ref&gt;)&lt;/small&gt;՝, [[Կատվազգիներ|կատուազգիներու]] ընտանիքի վայրի կաթնասուն կենդանի մըն է։ 

Հայերէնին մէջ կիրառուող «առիւծ» տարբերակն ունի բնիկ հնդեւրոպական ծագում եւ առաջացած է «reug՛» (թարգմանաբար կը նշանակէ «մռնչալ») բառարմատէն։ Գրական եւ խօսակցական լեզուի մէջ կ'օգտագործուին նաեւ «շեր» եւ «ասլան» փոխառութիւնները, իսկ «ուշբան» տարբերակը բնորոշ է բարբառային լեզուին։

Տարածուած է [[Ափրիկէ]]ի եւ հարաւ-արեւմտեան [[Ասիա|Ասիոյ]] մէջ։
[[Պատկեր:Lion cub with mother.jpg|մինի|275x275փքս]]

Ներկայիս առիւծները գրեթէ ամբողջապէս ոչնչացած են։ Պահպանուած են միայն կեդրոնական Ափրիկէի կարգ մը շրջաններու եւ արգելոցներու մէջ, շատ քիչ քանակով՝ [[Հնդկաստան]]ի մէջ։ Կը բնակին սաւաննաներու, կիսաանապատներու եւ անապատներու մէջ։

Ներկայիս գոյութիւն ունեցող կատուազգիներուն մէջ երկրորդն է իր մեծութեամբ (միայն [[վագր]]ին կը զիջի). որոշ առիւծներու կշիռքը կրնայ ըլլալ 250 քկ&lt;ref name=&quot;Nowak&quot;&gt;''Nowak, Ronald M.'' (1999). ''«Walker’s Mammals of the World. Baltimore: Johns Hopkins University Press»''. ISBN 0-8018-5789-9.{{ref-en}}&lt;/ref&gt;։

=== Ենթատեսակներ&lt;ref&gt;{{Citation|title=Առյուծ|url=https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D4%B1%D5%BC%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%AE&amp;oldid=10363458|date=2025-06-24|accessdate=2025-06-26|language=hy}}&lt;/ref&gt; ===
19-20-րդ դարերու հետազօտութիւններու արդիւնքով առանձնացուած են առիւծներու բազմաթիւ ենթատեսակներ, որոնք գիտականօրէն համընդհանուր կերպով ճանչցուած եղած են մինչեւ 2017 թուականը։ 2008-2016 թուականներու ուսումնասիրութիւններէն մեկնած Բնութեան Պահպանութեան Միջազգային Միութիւնը (ԲՊՄՄ) գոյութիւն ունեցող բոլոր ենթատեսակներու միաւորման արդիւնքով առանձնացուցած է երկու խոշոր ենթատեսակային խումբեր։

* ''Panthera leo leo''՝ այս անուան տակ ներառուած են ասիական առիւծները, ներառեալ՝ վերացած պարպարեան առիւծը, ինչպէս նաեւ արեւմտեան եւ կեդրոնական Ափրիկէի հիւսիսային շրջաններու առանձնեակները։ Անոնք են՝ ''P. l. persica'', ''P. l. senegalensis'', ''P. l. kamptzi'', and ''P. l. azandica''։ Որոշ հետազօտողներ այս խումբը կ'անուանեն ''հիւսիսային առիւծներու'' ենթատեսակ։
* ''Panthera leo melanochaita''՝ այս անուան տակ ներառուած են արեւելեան եւ հարաւային Ափրիկէի առանձնեակները, ինչպէս նաեւ վերացած Կապեան առիւծը։ Անոնք են՝ ''P. l. somaliensis'', ''P. l. massaica'', ''P. l. sabakiensis'', ''P. l. bleyenberghi'', ''P. l. roosevelti'', ''P. l. nyanzae'', ''P. l. hollisteri,'' ''P. l. krugeri'', ''P. l. vernayi'', and ''P. l. webbiensis''։ Ի հակադրութիւն Panthera leo leo-ի՝ այս խումբի կաթնասունները կ'անուանուին հարաւային ենթատեսակի առիւծներ։
&lt;gallery&gt;
Պատկեր:Lion (Panthera leo krugeri) 05.jpg|Հարաւարեւելեան ափրիկեան առիւծ (''Panthera leo krugeri'')
Պատկեր:Murchison falls lion.jpg|Կոնգոլեզեան առիւծ (''Panthera leo azandica'')
Պատկեր:Panthera leo persica in ZüriZoo 8819.jpg|Ասիական առիւծ (''Panthera leo persica'')
&lt;/gallery&gt;

=== Պատմական տարածուածութիւնը Հայաստանի մէջ&lt;ref&gt;{{Citation|title=Առյուծ|url=https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D4%B1%D5%BC%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%AE&amp;oldid=10363458|date=2025-06-24|accessdate=2025-06-26|language=hy}}&lt;/ref&gt; ===
''Հիմնական յօդուած՝ Հայաստանի կատուազգիներ''

Դեռեւս հնագոյն ժամանակներուն հայկական լեռնաշխարհին մէջ բնակած են առիւծներ, որոնք պատկանած են ասիական ենթատեսակին։ Ի դէպ, նախապէս ենթատեսակը անուանուած է ո՛չ թէ ասիական, այլ՝ պարսկական։ Գիտնականները կ'ենթադրեն, որ նախապատմական ժամանակներուն Հայաստանի մէջ բնակած են եւրոպական քարանձաւային առիւծներ (շուրջ 10 հազար տարի առաջ), իսկ աւելի ուշ՝ անոնց կենեթիքական ժառանգորդները։ Հայաստանը կը համարուէր այս տեսակի տարածուածութեան ամէնահիւսիսային աշխարհագրական լայնութիւններէն մէկը։

Հայաստանէն ամենայն հաւանականութեամբ առիւծները վերացած են 10-րդ դարուն՝ կարեւոր ազդեցութիւն ունենալով յետագայ տարիներուն հայկական քաղաքակրթութեան ձեւաւորման գործին մէջ։

== Վերարտադրութիւնը ==
Էգ առիւծն ընդունակ է բազմանալու չորս տարեկանէն։ Յղութիւնը կը տեւէ միջինը 110 օր։

Առիւծին նորածին ձագերը՝ կորիւնները, որոնք սովորաբար երեք հատ կ'ըլլան, շատ փոքր են (մօտաւորապէս 30 սմ, քաշը՝ 1.2-2.1 քկ) ու խայտաբղէտ, անոնք մեծնալով կը դառնան միագոյն։ Կորիւնները կը ծնին կոյր եւ անօգնական։ Աչքերը կը բացուին ծնելէն մէկ շաբաթ անց։

Սովամահ ըլլալէն բացի, կորիւններու համար վտանգ կը ներկայացնեն նաեւ այլեւայլ գիշատիչներ՝ [[բորենի]]ները, շնագայլերը, յովազները, [[արծիւ]]ները եւ [[օձեր]]ը։ Նոյնիսկ գոմէշները, կորիւններու հոտն զգալով կը վազեն անոնց թաքստոցին մօտ եւ ամէն ձեւով կը ցանկանան ոտնատակ ընել զանոնք, քանի դեռ մայր առիւծը որսի գացած է։ Եթէ խումբի գլխաւոր առիւծին դուրս մղէ մէկ ուրիշը, ան կը սպաննէ յաղթուածի կորիւնները։

Ընդհանուր առմամբ, առիւծներու 80%-ը կը սատկին մինչեւ երկու տարեկան դառնալը։
{{Ֆոտոշարք|NemrudOstLöwenkopf.jpg|Lion Darius Palace Louvre Sb3298.jpg|Britannia Bridge lion.jpg|լ1=240|լ2=200|լ3=160|}}

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}

[[Ստորոգութիւն:Կենդանիներ]]
[[Ստորոգութիւն:Կաթնասուն կենդանիներ]]
[[Ստորոգութիւն:Գազաններ]]
[[Ստորոգութիւն:Կենդանիներ այբբենական կարգով]]</text>
      <sha1>n55hlx5c3cxuikpdf5vyyxuxyncu4yc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ռուսիա</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5853</id>
    <revision>
      <id>240922</id>
      <parentid>237423</parentid>
      <timestamp>2025-06-25T16:21:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>240922</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="127274" sha1="es2z41zic5oyqu3mf0ufy71w4lj8j8u" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ երկիր}}

'''Ռուսիա''' ({{lang-ru|Россия}}, նաեւ  պաշտօնապէս՝ '''Ռուսաստան'''&lt;ref name=&quot;ՏՈՒՏ&quot;&gt;{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=53}}&lt;/ref&gt;,  '''Ռուսաստանի Դաշնութիւն''', {{lang-ru|Российская Федерация}}) [[Եւրասիա|Եւրասիոյ]] մէջ պետութիւն՝ [[Եւրոպա]]յի արեւելեան եւ [[Ասիա|Ասիոյ]] հիւսիսային հատուածին մէջ։

Ռուսիոյ մայրաքաղաքը [[Մոսկուա]]ն է։ Ընդհանուր առմամբ Ռուսաստանի մէջ կայ 15, այսպէս կոչուած, միլիոնանոց քաղաք՝ [[Մոսկուա]], [[Սանկտ Փեթերսպուրկ]] (Լենինկրատ)՝ նախկին մայրաքաղաքը, [[Նովոսիպիրսք]], [[Եքաթերինպուրկ]] (Սվերդլովսկ), [[Նիժնի Նովկորոտ]], [[Քազան]], [[Սամարա]] (Կոյբիշեւ), [[Օմսք]], [[Չելեապինսք]], [[Տոնի Ռոստով]], [[Ուֆա]], Քրասնոյեարսք, [[Պերմ]], [[Վոլկոկրատ]] (Սթալինկրատ), [[Վորոնեժ]]։

Տարածքի տեսանկիւնէն Ռուսիա աշխարհի խոշորագոյնն է (17 101 481 քմ&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;՝ ներառեալ [[Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետութիւն|Ղրիմի ինքնավար հանրապետութիւն]]ը)։ Ան [[Երկիր մոլորակ]]ի ցամաքի 11, 46 %-ն է կամ 1/9 մասը։ Ռուսաստանի տարածքը կը կազմէ Երկրագունդի ցամաքային մակերեսի 12, 65 %-ը կամ 1/8 մասը, որ երկու անգամ շատ է իր մակերեսով երկրորդ տեղը գրաւող [[Գանատա]]յէն։

Ըստ [[1 Յունուար]] [[2010]] թուականի տուեալներու՝ բնակչութիւնը 141 927 296 մարդ է։ Ընդ որուն, բնակիչներու 79, 3 %-ն կ’ապրի Ռուսաստանի [[եւրոպա]]կան մասին մէջ, իսկ 20, 7 %-ը՝ Ասիական։ Տուեալ պահուն բնակչութեան թիւով իններորդ դիրքը կը գրաւէ աշխարհի երկիրներու ցանկին մէջ։ Բնակչութեան ճնշող մեծամասնութիւնը (73, 1%) քաղաքներուն մէջ։ Երկրի 79, 83 %-ը Ռուս են։ Երկրի պաշտօնական լեզուն [[ռուսերէն]]ն է։

Ռուսաստանի Դաշնութիւնը կը սահմանակցի 18 երկիրներու հետ՝ այդ չափանիշով նոյնպէս գրաւելով առաջին դիրքը։ Ցամաքով սահմանակից են [[Նորվէկիա]]ն, [[Ֆինլանտա]]ն, [[Էսթոնիա]]ն, [[Լիթուանիա]]ն, [[Լատվիա]]ն, [[Լեհաստան]]ը, [[Պելառուս]]ը, [[Ուքրանիա]]ն, [[Աբխազիա]]ն (մասամբ ճանաչցուած), [[Վրաստան]]ը, [[Հարաւային Օսիա]]ն (մասամբ ճանաչցուած), [[Ազրպէյճան]]ը, [[Ղազախստան]]ը, [[Չինաստան]]ը, [[Մոնկոլիա]]ն, [[Հիւսիսային Քորեա]]ն, իսկ ծովով՝ [[Ճափոն]]ը եւ [[ԱՄՆ]]-ը։

Ռուսաստանը ունի [[օգտակար հանածոներ]]ու հսկայական պաշարներ։ [[Անտառ]]ներու տարածքով ան առաջինն է աշխարհի մէջ (երկրի տարածքի 45 %-ը), ունի համաշխարհային փայտանոյթի պաշարներու աւելի քան 1/5 մասը։ Ռուսաստանի մէջ [[լիճ]]երը կը պարունակեն աշխարհի չսառած քաղցրահամ ջուրի 1/4-ը եւ իրենց բացարձակ քանակով առաջինն են աշխարհի տարածքին&lt;ref&gt;{{cite web|last=Library of Congress|title=Topography and Drainage|url=http://countrystudies.us/russia/23.htm|accessdate=2007 թ․ դեկտեմբերի 26–ին}}&lt;/ref&gt;։
[[Պատկեր:Novgorod Monument LOC cropped.jpg|մինի|upright|Ռուսական պետութեան հազարամեակին նուիրուած կոթողը Նովկորոտի մէջ]]

== Անուանում ==
[[Պատկեր:Scythia-Parthia 100 BC.png|մինի|Սկիւթական տերութիւնը մ.թ.ա. 1-ին դարուն]]
''Ռուսաստան'' թերմինը կը ծագի [[արեւելեան սլաւոններ]]էն ամենայայտնի ժողովուրդի՝ [[ռուսեր]]ու անունէն։ Որպէս պետական-պաշտօնական անուն սկսած է կիրառուիլ աւելի ուշ։ Կայ տարբերակ, որ [[Կիեւեան Ռուսիա]] անուանումը կու գայ ռուս կոչուող մարդոց անունէն, որ սկանդինաւեան ժողովուրդներէն՝ շուետներու ցեղախումբերէն մէկն է, եւ ոչ թէ տարածաշրջանի բնիկ ռուս ժողովուրդի&lt;ref name=&quot;Etymonline 2011&quot;&gt;&quot;Online Etymology Dictionary&quot;. Etymonline.com. Retrieved 2 November 2011.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Etymonline 2011&quot; /&gt;։ Այս բացատրութիւնը կը պատճառաբանուի այն իրականութեամբ, որ Ռուսաստանը իշխած առաջին արքայատոհմը՝ [[Ռիւրիկովիչներու դինաստիա]]ն, ունէր շուետական ծագում։

Առաջին անգամ «Ռոսիա» տերմինը ({{lang-gr|Ρωσία}}) կը հանդիպի [[Բիւզանդական կայսրութիւն|բիւզանդ]]ական կայսր, [[Բիւզանդիոնի Հայկական կամ Մակեդոնական արքայատոհմ (867-1056)|Հայկական կամ Մակեդոնական արքայատոհմի (867-1056)]] ներկայացուցիչ [[Կոստանդին VII Ծիրանածին]]ի «Արարողակարգերու մասին» եւ «Կայսրութեան ղեկավարման մասին» աշխատութիւններուն՝ որպէս Ռուսաստանի յունական անուանում&lt;ref&gt;Соловьёв А. В. Византийское имя России // Византийский временник. — 1957. — № 12. — С. 134–155.&lt;/ref&gt;։ Յետագային «Ռոսիա» (հին ռուսական տարեգրութեան մէջ Россія կամ Россіа) տերմինով կ’ամրագրէ Կիեւեան Ռուսիայէն հիւիսիս-արեւմուտք ինկած տարածքներուն, որոնք չեն մտած Լեհաստանի եւ Լիտուական մեծ իշխանութեան կազմին մէջ, եւ միացուած էր Ռուսաստանին Մոսկուայի մեծ իշխանութեան օրով։ Ռուսաստանի յունական այս անուանումը կ’օգտագործուէր մինչեւ [[Իվան III Վասիլեւիչ|Իվան III]] իշխանի օրով ([[1462]] - [[1505]]), իսկ որպէս պաշտօնական տերմուն «Россия» (Ռուսաստան) կը սկսի կոչուիլ [[Իվան IV Ահեղ]]-ի ([[1533]] - [[1584]]) թագադրոումէն ետք՝ [[1547]] թուականէն&lt;ref&gt;Хорошкевич А. Л. Символы русской государственности. -М. :Изд-во МГУ, 1993. ISBN 5-211-02521-0 — C.40&lt;/ref&gt; սկսած։ [[Արեւմտեան Եւրոպա]]յի մէջ [[16-րդ դար|16]]-[[17-րդ դար]]երուն լատինականացուած յունական անուան&lt;ref&gt;Milner-Gulland، R. R. (1997). The Russians: The People of Europe.&lt;/ref&gt;՝ «Russia»-ին զուգահեռ կ’օգտագործուի նաեւ «Մոսկովիա»-ն։ Լատինական տարբերակը կը հնչէր որպէս «Ruthenia»՝ Ռուսենիա։

== Պատմութիւն ==

===Նախապատմութիւն===
[[Պատկեր:IE expansion.png|մինի|ձախից|Հնդեւրոպական ժողովուրդներու տարածումը՝ ըստ Կուրգանի տեսակետի]]
Ռուսաստանի տարածքին մարդիկ յայտնուած են դեռ վաղնջական ժամանակներէն։ Կայ տեսակետ, ըստ որուն հնդեւրոպական ժողովուրդներու նախահայրենիքը ոչ թէ [[Հայկական Լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհն]] է, այլ [[Արեւելաեւրոպական հարթավայր|Ռուսական դաշտավայր]]ի հարաւային ընդարձակ տարածքը&lt;ref&gt;Anthony, David W. (2007), The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World, Princeton University Press, ISBN 0-691-05887-3&lt;/ref&gt;։ Զանազան ցեղային միութիւններու ու պետական կազմաւորումներու կողքին կը յայտնուին առաջին պետութիւնները, որոնցմէ յայտնի էր յայտկապէս [[Սկիւթական թագաւորութիւն]] ( Ք.Ա. 1-ին հազարամեակ), ապա՝ [[Բոսպորի թագաւորութիւն]]ը [[Ղրիմ]]ի մէջ ([[ Ք.Ա.. 438]] - [[370]]): Միջնադարու վաղ շրջանին՝ ժողովուրդներու մեծ գաղթի ժամանակ, կը յայտնուին ձեւաւորւումներ ֆիննո-ուգորական, գոթական եւ թաթարական պետութիւններ: [[Կովկաս]]էն հիւսիս ինկած տարածքներուն մէջ [[Ղրիմի հրէաներ]]ը հիմնած էին [[Խազարական խաքանութիւն|խազարական կագանատ]]ը ([[618]] - [[1048]]):

=== Կիեւեան Ռուսիոյ իշխանութիւն ===
[[Պատկեր:East Slavic tribes peoples 8th 9th century.jpg|մինի|ձախից|[[Կիեւեան Ռուսիա]]]]
[[Պատկեր:Vasnetsov Bapt Vladimir.jpg|մինի|upright|աջից|[[Վլատիմիր Մեծ|Վլատիմիր իշխանի]] կնունքը]]
[[Կիեւեան Ռուսիա|Հին Ռուսական պետութիւնը]] կազմաւորուած է [[IX դար]]ուն: [[862]] թուականին Նովկորոտի մէջ գահ կը բարձրանայ [[Ռիւրիկ]] իշխանը ([[862]]–[[882]]), որ կը հիմնէ Ռիւրիկովիչներու դինաստիան: Որոշ աղբիւրներու համաձայն՝ այս արքայատոհմը ունէր շուետական ծագում: Ռիւրիկովիչները Ռուսաստանը կը կառավարեն շուրջ 700 տարի: Ռիւրիկ իշխանի որդին՝ իշխան [[Օլեգ (իշխան)|օլեգ I Ռիւրիկովիչ]]ը ([[882]]–[[912]]), [[882]] թուականին գահ կը բարձրանայ [[Կիեւ]]ի մէջ եւ իրեն կը հռչակեն անկախ իշխան: Կիեւը կը դառնայ իր տէրութեան մայրաքաղաքը: Օլեգը իր իշխանութիւնը կը հաստատէ Նովկորոտէն մինչեւ [[Դնեպր]] գետ ինկած [[Արեւելաեւրոպական հարթավայր|հսկայածաւալ տարածքին մէջ]]: Անոր կը յաջորդեն իր որդին՝ Մեծ իշխան [[Իգոր (իշխան)|իգոր]]ը ([[913]]–[[945]]), ապա վերջինիս որդի [[Սուեատոսլաւ Իգորեւիչ|սուեատոսլաւ Քաջ]]ը([[945]]–[[972]]): Անոնց օրով Կիեւեան Ռուսիան կ’ընդարձակէ իր սահմանները, դիւանագիտական ու առեւտրական կապեր կը հաստատէ հարեւան, ինչպէս նաեւ՝ հեռաւոր երկրներու հետ: Կը բարձրանայ պետոութեան ազդեցութիւնը միջազգային ասպարէզէն ներս: [[9-րդ դար]]ուն այժմեան [[Ուգրաինա]]յէն եւ [[Պելառուս]]էն Ռուսաստան կը գաղթեն [[սլաւոններ]], կը հիմնեն [[Մեծ Նովկորոտ]]ը, կ’ընդունեն [[քրիստոնէութիւն]]ը եւ կ’օգտագործեն [[Կիրիլիցա|կիւրեղեան այբուբենը]]:

[[988]] թուականին Կիեւի 5-րդ իշխան [[Վլատիմիր Սուեատոսլաւիչ|վլատիմիր Մեծի]] ([[980]] – [[1015]]) կամ Վլատիմիր Կարմիր Արեգակի օրով Ռուսաստանի մէջ քրիստոնէութիւնը կը հռչակուի որպէս պետական պաշտօնական կրօն: Ռուսական եկեղեցին կ’ընդունէ Բիւզանդական պատրիարքի գերիշխանութիւնը: Այդպիսով՝ ուղղափառ եկեղեցիներու շարքին կ’աւելնայ եւս մէկը: Կիեւեան Ռուսիան հզօրութեան գագաթնակէտին կը հասնի իշխան [[Եարոսլաւ Իմաստուն]]ի ([[1019]]–[[1054]]) օրով: Վերջինս միաւորած է հին ռուսական հողերը: Արշաւած է [[Լեհաստան]], ջախջախած [[Լիտուա|լիտուական ցեղերը]] ([[1030]]-[[1040]]) ու [[պեչենեգներ]]ը ([[1036]]): Կիեւեան Ռուսիոյ մէջ զգալիօրէն զարգացած են աւատատիրական յարաբերութիւնները: Եարոսլաւ իշխանի ղեկավարութեամբ կազմուած է «ռուսկաեայ պրաւդա» օրէնսգիրքը: Կը զարգանան մշակոյթը եւ արուեստը, կը բարգաւաճին առեւտուրը եւ արհեստները: Կիեւի մէջ կը զարդարուի բազմաթիւ եկեղեցիներով ու վանքերով, կը սկսի Սուրբ Սոֆիաի շինարարութիւնը: Առաջընդաց կ’ապրի թարգմանական գործը, զարգացած տարեգրութիւնը: Եարոսլաւ Իմաստունը ազգակցական կապերու մէջ էր եւրոպական շատկառավարողներու հետ:[[10-րդ դար]]ուն սկսուած [[Կիեւեան Ռուսիա|Կիեւեան Ռուսիոյ]] Ոսկէ դարը կը շարունակուի մինչեւ [[Ճէնկիզ խան]]ի յորդաներու ներխուժումը:

[[Պատկեր:1000 Ivan III.jpg|մինի|upright=0.5|ձախից|[[Իւան III Վասիլեւիչ|իւան III]]: Ռուսաստանի անկախացումը]]
[[Պատկեր:Principalities of Kievan Rus' (1054-1132).jpg|մինի|աջից|կիեւեան Ռուսիոյ մասնատումը]]

[[XI դար]]ի կէսէն սկսեալ Ռուսաստանը կը թեւակոխէ աւատատիրական մասնատուածութեան դարաշրջան: Կամա-վոլկեան Պուլկարիան թաթար-մոնղոլական արշաւանքներու կ’ենթարկուի, իսկ Նովկորոտն ու Պսկովը՝ [[Շուէդիա|շուետական]] եւ [[Հռոմէական Սրբազան կայսրութիւն|գերմանական]] յարձակումներուն: Շուրջ 250 տարի տեւած մոնկոլ-թաթարական լուծը հնարաւոր եղաւ թօթափել [[Կուլիկովոյի ճակատամարտ]]ին ընթացքին ([[1380]]) [[Տմիթրի Դոնսկոյ]] իշխանի տարած փայլուն յաղթանակի շնորհիւ: Սակայն շուտով թաթար-մոնկոլական զօրքերը կը նուաճեն [[Մոսկուայ]]ն, եւ իշխանը կրկին կ’ընդունէ [[Ոսկի Յորդայ]]յի գերիշխանութիւնը:

Մոսկուայի մեծ իշխան [[Վասիլի II]]-ին [[1462]] թուականին կը յաջորդէ [[Իւան III Վասիլեւիչ|իւան III]]-ը ([[1462]] – [[1505]]), որ վիճակուած էր վերջնականապէս անկախացնել Ռուսաստանը թաթար-մոնկոլներու լուծէն: Ան ընդլայնեց իշխանութեան սահմանները, միացնելով [[Եարոսլաւլ]]ը ([[1463]]) եւ [[Ռոստով]] ([[1474]]), ինչպէս նաեւ [[Նովկորոտի հանրապետութիւն|Նովկորոըի հանրապետութիւնը]] ([[1478]]), [[Տուեր]]ը ([[1485]]), հողատարածքներ [[Վեատկա]]յէն ու [[Ռեազան]]էն: [[1480]] թուականին Մոսկուայի իշխանը կարողացաւ վերջնականապէս անկախացնել Ռուսաստանը: Իշխանը զինք կը յայտարարեն ''մոսկուայի ցար եւ համայն Ռուսիոյ ղեկավար'': Որմէ ետք, ան կը հաւասարի արեւմտաեւրոպական տիրակալներուն եւ նոր էջ կը բացուի Ռուսաստանի պատմութեան մէջ։ Իւան III-ը ժառանգորդ նշանակեց իր երկրորդ կնոջմէ՝ [[Բիւզանդիոն]]ի կայսերական գահաժառանգ Սոֆիայ Պալէոլոգոս իշխանուհիէն ունեցած աւագ որդիին՝ [[Վասիլի III (արեւմտահայերն)|վասիլի]]ին:

=== Ռուսական թագաւորութիւն ===

Այսպիսով, [[XIV դար|XIV]]—[[XVI դար]]երուն Մոսկուայի շուրջը ստեղծուած է ռուսական կեդրոնացուած պետութիւն՝ [[Մոսկուայի մեծ իշխանութիւն]]ը, որ կը ներարէր Հյուսիսարեւելեան եւ Հիւսիսարեւմտեան Ռուսիոյ տարածքները։

[[Պատկեր:Vasnetsov Ioann 4.jpg|մինի|upright|[[Իվան Ահեղ IV|Իվան Ահեղ]]]]

[[Ռիւրիկովիչներ]]ու տոհմի վերջին ներկայացուցիչը [[Իվան IV Ահեղ]]ն էր ([[1533]] – [[1547]]): Ան կը վարէր [[Ոսկէ Յորդայ]]յի խաներու դէմ պայքարը շարունակելու, պետութեան արեւելեան սահմանները ընդարձակելու եւ արեւմուտքի մէջ [[Պալթիկ ծով]]ու ափերուն տիրելու քաղաքականութիւն: [[Լիւոնեան պատերազմ]]ի ընթացքին ([[1558]]–[[1583]]) առաջին յաջողութիւններէն ետք Ռուսաստանը հարկադրուած էր միաժամանակ պատերազմել [[Լիտուայ]]յի, [[Լեհաստան]]ի, [[Դանիա]]յի եւ [[Շուէդիա|շուետիա]]յի դէմ: Ի վերջոյ պարտութիւն կրեց եւ կարողացաւ պահպանել միայն [[Նեւայ (գետ)|նեւայ]]յի գետաբերանը: Ռիւրիկովիչներու դինաստիան կը հեռանայ Ռուսաստանի պատմութեան ասպարէզէն:

[[1603]]—[[1613]] թուականները ռուսներուն համար ճգնաժամային էին. երկիրը կասպատակեն [[Շուէդիա|շուետները]] եւ [[Լեհաստան|լեհերը]]: Մոսկուայի մէջ գահ կը բարձրանայ [[Ռոմանովներ]]ու արքայատոհմը՝ [[Միխայիլ Ռոմանով|միխայիլ I]]-ի ([[1613]] – [[1645]]) առաջնորդութեամբ: Արքայատոհմը կը ղեկավարէ 3 դար՝ մինչեւ [[1917]] թուականի [[փետրուարեան յեղափոխութիւն]]ը:

[[Պատկեր:Yermak Timofeyevich.jpg|մինի|upright|[[Կապիտան Երմակ]]|ձախից]]

[[XVI դար]]ու վերջը — [[XVII դար]]ու կէսերուն երկրին մէջ ձեւաւորուած են ճորտատիրական յարաբերութիւնները: [[XVII]] դարու սկզբին ռուսերը ետ մղած են երկիր ներխուժած [[Ռեչ Պոսպոլիտա]]յի եւ [[Շուէդիա|շուետիա]]յի զօրքերը, իսկ [[1654]] թուականին Ռուսաստանի կազմի մէջ է մտած [[Ուգրաինա]]ն: [[XVI դար]]ուն ռուսերը [[Կապիտան Երմակ]]ի գլխաւորութեամբ կը տիրանան [[Սիբիր]]ին: Այսպիսով՝ [[XVI դար|XVI]]—[[XIX դար]]երուն Հիւսիսի, [[Պովոլժիէ]]ի, [[Ուրալ]]ի, [[Սիբիր]]ի, [[Հեռաւոր Արեւելք]]ի տարածքներու միացման եւ շարք մը ոչ ռուս ժողովուրդներու միաւորման միջոցով կը սկսի կազմաւորուիլ բազմազգ [[Ռուսական կայսրութիւն]]ը:

[[XVII դար]]ու վերջը եւ [[XVIII դար]]ու առաջին քառորդը նշանաւորուած են [[Պետրոս I|պետրոս Մեծ]] ([[1682]]—[[1725]]) կայսեր բարեփոխութիւններով, որոնք էապէս նպաստած են երկրի հասարակական-տնտեսական եւ մշակութային զարգացմանը: Պետրոս Առաջինը արքայ (ցար) հռչակուեցաւ [[1682]] թուականին՝ 10 տարեկան հասակին, սկսաւ ինքնուրոյն կառավարել [[1689]] թուականէմ: Մանկ հասակէն հետաքրքրութիւն ունեցած է [[գիտութիւն]]ներու եւ եւրոպական ապրելաձեւի նկատմամբ, առաջինը ռուսական ցարերէն եկրարատեւ ճանապարհորդութիւն կատարած է [[Արեւմտեան Եւրոպա]]յի երկիրներով: [[1698]] թուականին վերադառնալով Ռուսաստան նախաձեռնած է լայնածաւալ եւ արմատական բարեփոխումներ: Պետրոս Առաջինի գլխաւոր ձեռքբերումներէն է Ռուսաստանի տարածքներու ընդլայունումը Պալթիկ ծովու առափնեայ շրջաններու ընդգրկման միջոցով՝ Շուէտիայի դէմ [[Հիւսիսային պատերազմ|մեծ հիւսիսային պատերազմ]]ին տարած յաղթանակի միջոցով: Ան թոյլ տուաւ անոր [[1721]] թուականին Ռուսաստանը հռչակել [[կայսրութիւն]] եւ ընդունիլ [[կայսր]]ի տիտղոսը: Պետրոս Առաջինը վախճանած է [[1725]] թուականին, սակայն անոր ստեղծած պետութիւնը շարունակած է եռանդուն կերպով զարգանած եւ ընդլայնուած [[18-րդ դար]]ու ամբողջ ընթացքին:

[[1703]] թուականին [[Պետրոս Մեծ]]ը կը հիմնէ [[Սանկտ Փեթերսպուրկ]]ը, որ [[1712]] թուականին կը դառնայ նոր Ռուսաստանի նոր մայրաքաղաքը: Ան ռուսական՝ թիւով արդէն չորրորդ մայրաքաղաքն էր՝ Նովկորոտէն, [[Կիեւ]]էն եւ [[Մոսկուա]]յէն ետք:

=== Ռուսական կայսրութիւն ===
[[Պատկեր:Peter der-Grosse 1838.jpg|մինի|upright|[[Պետրոս Մեծ]]]]
[[1721]] թուականին Ռուսակաստանի թագաւոր [[Մեծն Պետրոս]]ը իրեն [[կայսր]] կը հռչակէ, որմէ ետք կը սկսի Ռուսաստանի պատմութեան ամենահարուստ՝ կայսերական էջը, որ կը տեւէ 2 դար՝ մինչեւ [[1917]] թուականի [[Փետրուարեան յեղափոխութիւն]]ը եւ [[Ռուսաստանի Հանրապետութիւն|Ռուսաստանի Հանրապետութեան]] հռչակումը։
[[Պատկեր:DvortsovajaploštšadDSCN0606.JPG|մինի|Սենթ Փեթերսպուրկի կեդրոնական՝ Պալատական հրապարակը|ձախից]]
Ռուսաստանը կայսրութիւն հռչակուած է [[Շուէդիա|շուետիա]]յի եւ Ռուսաստանի միջեւ տեղի ունեցած [[Հիւսիսային պատերազմ]]ի արիւնքին, որուն ռուսերը փայլուն յաղթանակ տարած էին, եւ Պետրոս կայսեր խօսքով, բացած էին «պատուհան դէպի Եւրոպա»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://elib.ispu.ru/library/history/index.html |title=elib.ispu.ru |accessdate=2016-02-08 |archive-date=2010-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100303132349/http://elib.ispu.ru/library/history/index.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;։ Խօսքը դէպի ծով ելքի մասին է։  [[[[Պալթեան Ծով|Պալթեան Ծով]]]]ու արեւելեան ափերը անցած էին Ռուսաստանին, եւ ծով թափող [[Նեւա (գետ)|Նեւա գետ]]ի գետաբերանին կայսրը հիմնած էր նոր մայրաքաղաք-նաւահանգիստը՝ [[Սենթ Փեթերսպուրկ]]ը։ Սենթ Փեթերսպուրկ Ռուսաստանի ոչ միայն վարչաքաղաքական, այլեւ ռազմական ու մշակութային նոր կեդրոնը պէտք է դառնար։ Արուեստներուն ու գիտութիւններուն նպաստելու համար կայսերական հրովարտակով [[1724]] թուականին հրովարտակով կը բացուի Ռուսաստանի առաջին բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւնը՝ [[Սենթ Փեթերսպուրկի համալսարան]]։
Պետրոս Մեծին կը յաջորդէ իր կինը՝ [[Եքաթերինա I]]-ը ([[1725]]-[[1727]]), ապա իր թոռը՝ [[Պետրոս II]]-ը ([[1727]]-[[1730]]): Վերջինիս օրով կարճ ժամանակով մայրաքաղաքը կը տեղափոխուի [[Մոսկուա]]: Ապա ռուսական գահին կը բարձրանայ Պետրոս Մեծ կայսեր եղբօր՝ [[Իվան V]]-ի դուստրը՝ Աննա Իոանովնան ([[1730]]-[[1740]]):

Ռուսական կայսրութիւնը բարգաւաճման ու զարգացման նոր էջ կը բանայ [[18-րդ դար]]ուն` [[Ելիզաւէտայ I|ելիզաւէտայ I Պետրովնայ]] ([[1741]]-[[1761]]) եւ [[Եքաթերինա II Մեծ]] ([[1762]]-[[1796]]) կայսրուհիներու օրով: Ռուսաստանը վերջնականապէս կը հաստատուի [[Եւրասիայ]] մայրցամաքի հիւսիսային ափերուն եւ կը շարժի դէպի կեդրոնական շրջաններ: Դեռեւս Պետրոս Մեծի ժամանակներէն կը ծրագրուէր արշաւանքներ կատարել [[Օսմանեան կայսրութիւն|օսմանեան կայսրութեան]] եւ [[Իրան]]ի վրայ, ամրապնդել դիրքերը [[Միջին Ասիա|Միջին Ասիոյ]] եւ [[Հեռաւոր Արեւելք]]ի մէջ։ Մայրաքաղաք Փեթերսպուրկը պէտք է զարդարուէր նոր շինութիւններով եւ դառնար խոշոր նաւահանգիստ: Այս եւ այլ խնդիրները լուծում կը գտնեն կայսրուհիներու դարաշրջանին: Ռուսաստանը եւրոպական երկրներու շարքին ձեռք կը բեռէ հզօր կայսրութեան համբաւ:

[[Պատկեր:Carle Vanloo, Portrait de l’impératrice Élisabeth Petrovna (1760).jpg|մինի|upright|ձախից|[[Ելիզավետա I]] ([[1741]]-[[1761]])]]
[[Պատկեր:Profile portrait of Catherine II by Fedor Rokotov (1763, Tretyakov gallery).jpg|մինի|upright|[[Եքաթերինա II Մեծ]] ([[1762]]-[[1796]])]]

Եքաթերինա II կայսրուհիի օրով Ռուսաստանը դիւանագիտական կապեր կը հաստատէ եւ կը խորացնէ [[Ճաբոնիա]]յի, [[Չինաստան]]ի, ինչպէս նաեւ` [[Անգլիա]]յի, [[Պրուսիա]]յի ու [[Ֆրանսա]]յի հետ: Մեծ նուաճումներ կ’արձանագրուի մշակոյթի ու գիտութեան բնագաւառներուն մէջ։ Սենթ Փեթերսպուրկի համալսարանի շրջանաւարտներէն [[Միխայիլ Լոմոնոսով]]ը [[1755]] թուականին կը հիմնադրէ [[Մոսկուայի պետական համալսարան]]ը: [[1764]] թուականին կայսրուհին կը հիմնադրէ [[Էրմիտաժ]]ը:

[[1768]] թուականին կը սկսի ռուս-թրքական պատերազմը: Անոնցմէ 4-րդ պատերազմն էր Օսմանեան կայսրութեան դէմ. միւս երեքը տեղի ունեցած էին ([[1568]]–[[1570]]), ([[1676]]–[[1681]]) եւ ([[1686]]–[[1700]]) թուականներուն եւ էական տարածքային կամ տնտեսական փոփոխութիւններ չէին բերած Ռուսաստանի կեանքի ընթացքին: 6 տարի տեւած պատերազմի ([[1768]]-[[1774]]) ընթացքին ռուսերը կը գրաւեն [[Ղրիմ]]ը, [[Սեւ Ծով|Սեւ ծովու]] հիւսիսային ափերը, [[Հիւսիսային Կովկաս]]ը: Կայսրութեան սահմաններուն մէջ կը մտնէ [[Ազովի ծով]]ը եւ ռուսերը ելք կ’ունենան արդէն ոչ միայն [[Կասպից ծով|կասպից]], այլեւ՝ Սեւ ծով: Անոր հետ Ռուսաստանը վերջնականապէս կը դադարի ցամաքային պետութիւն ըլլալէ, եւ ելք կ’ունենայ դէպի հարաւային երկիրներ: [[Պուլղարիա|Պուլղարիոյ]] Քիւչուկ Կայնարջի գիւղին մէջ կը կնքուի հաշտութեան պայմանագիր, ըստ որուն թրքական սուլթանը կը հրաժարի վերոնշեալ տարածքներէն եւ [[Ղրիմի խանութիւն]]ը կը յանձնէ Ռուսաստանի հովանաւորութեան: Բացի այդ՝ ռուսական ռազմական ու առեւտրական նաւերուն Սեւ ծովուն մէջ ազատ երթեւեկելու իրաւունք կը տրուի:

Հիւսիսային Կովկասը քրիստոնէաներով բնակեցնելու համար Եքաթերինա կայսրուհին յատուկ հրովարտակով հայերուն կը հրաւիրէ երթալ եւ բնակիլ այնտեղ: [[Նախիջեւանի խանութիւն|նախիջեւանի]] հայերը [[Նոր Նախիջեւան]]ի քաղաքը կը հիմնեն, որու հիմքին մէջ յետագային կը կառուցուի [[Տոնի Ռոստով]]ը, [[Երեւանի խանութիւն|արարատեան դաշտ]]ի հայերը՝ [[Արմաւիր (քաղաք Ռուսաստանի մէջ)|արմաւիր]]ը: Կը հիմնադրուի նաեւ գիւղեր եւ աւաններ: Հայկական բնակավայրերուն մէջ կը հաստատուի նաեւ յունական եւ ռուսական բնակչութիւն, կը կառուցուի վանքեր եւ եկեղեցիներ, դպրոցնէր: Նոր շունչ կը ստանայ Ղրիմի հայ գաղութը: Կայսրութեան մայրաքաղաք Սանկտ Փեթերսպուրկի կեդրոնը կը կառուցուի հայկական եկեղեցի, որ կանգուն է մինչեւ այսօր՝ շուրջ 2.5 դար: Եկեղեցին կը կոչուի Եքաթերինա II-ի անունով՝ [[Սուրբ Կատարինէ եկեղեցի (Սանկտ Բեթերսպուրկ)|սուրբ Կատարինէ]]:

Շուրջ 15 տարի ետք ռուսերը նոր պատերազմ կը յայտարարեն [[Օսմանեան կայսրութիւն|օսմանեան կայսրութեան]] դեմ: Այս անգամ պատերազմը կը տեւէ շուրջ 4 տարի՝ ([[1787]]–[[1791]]): Ռուսերը կը շարունակեն նուաճումները Սեւ ծովու ափին եւ կը հասնին [[Դնեստր|դնեստր գետ]]: Վերջինս կը դառնայ կայսրութեան սահմանը: Ռուսերը կը գրաւեն Իզմայիլ ամրոցը: [[Մոլդաւիա]]յի Եաշ քաղաքին մէջ կնքուած հաշտութեամբ [[Կոստանդնուպոլիս]]ը կը ճանչցուի Ռուսական կայսրութեան իրաւունքները Սեւ ծովու ամբողջ հիւսիսային ափամերձ տարածքին: Այս եւ այլ պատեզմներուն զօրավարական տաղանդով մեծ հռչակ է ձեռք կը բերէ [[Ալեքսանտր Սոււորով]]ը, որ ստացած էր զինուորական հրամանատարի ամենաբարձր՝ [[գեներալիսսիմուս]]ի կոչում:

Ռուսաստանը իր տիրապետութիւնը կը հաստատէ [[Ամերիկա]] աշխարհամասին մէջ. կը հիմնուի [[Ալեասկայի գաղութ]]ը՝ [[Հիւսիսային Ամերիկա]]յի [[Ալեասկա (թերակղզի)|Ալեասկա թերակղզ]]իի եւ [[Ալեասկա (նահանգ)|հարակից շրջաններու հետ միասին]]։

[[Պատկեր:Alexander I of Russia by F.Kruger (1837, Hermitage).jpg|մինի|upright|ձախից|[[Ալեքսանտր I]] ([[1801]]–[[1825]])]]
[[Պատկեր:Youngemperoralexander.jpg|մինի|upright|Ալեքսանտր Պավլովիչ՝ արքայազն ժամանակ, Եքաթերինա II-ի կիսանդրիի հետ]]

[[19-րդ դար]]ը կայսրութեան պատմութեան մէջ կը նշանաւորուի այն բանով, որ Ռուսաստանի մէջ գահ կը բարձրանան գերմանացի կայսրեր: Դեռ [[1762]] թուականին գահ բարձրացած [[Պետրոս III]]-ը արդէն հօր կողմէն գերմանաացի էր, իսկ անոր կինը՝ Եքաթերինա II Մեծը, բնիկ գերմանացի էր։ Վերջինիս մահէն ետք գահ կը բարձրանայ [[Պաւել I]]-ը ([[1796]]–[[1801]]): Յաջորդ կէս դարը կ’իշխեն իր որդիները՝ [[Ալեքսանտր I]]-ը ([[1801]]–[[1825]]) եւ [[Նիքոլա I]]-ը ([[1825]]–[[1855]]):

Կայսր եղբայրները շարունակած են իրենց նախորդներու նուաճողական քաղաքականութիւնը: Մասնաւորապէս Ալեքսանտր I կայսեր օրով Ռուսաստանը կ’ընդարձակէ իր տիրոյթները հարաւի եւ արեւմուտքի մէջ։ Կայսր թագադրուելու առաջին իսկ տարին՝ [[1801]] թուականին, Ալեքսանտրը Ռուսաստանին կը միացուի Արեւելեան [[Վրաստան]]ը` Քարթլի-կախեթի թագաւորութիւնը, իսկ 3 տարի ետք` [[1804]] թուականին, կը սկսի [[Ռուս-պարսկական պատերազմ (1804—1813)|ռուս-պարսկական առաջին պատերազմը]]: Պատերազմը կ’աւարտի [[1813]] թուականին՝ Ռուսաստանի յաղթանակով: [[12 Հոկտեմբեր]]-ին նախկին [[Ղարաբաղի խանութիւն|ղարաբաղի խանութեան]] [[Գիւլիստան]] գիւղին մէջ կը կնքուի [[Գիւլիստանի պայմանագիր|հաշտութեան պայմանագիր]], ըստ որուն [[Իրան]]ը կը ճանչնայ Ռուսաստանի իրաւունքները [[Անդրկովկաս]]ի վրայ՝ բացի [[Երեւանի խանութիւն|երեւանի]] ու [[Նախիջեւանի խանութիւն]]ներէն:

[[1806]] թուականին, ռուս-պարսկական պատերազմի ընթացքին, [[Անգլիա|Անգլիոյ]] եւ [[Ֆրանսա]]յի հրահրմամբ, Օսմանեան կայսրութիւնը պատերազմ կը յայտարարէ Ռուսաստանի դէմ: Այդ թիւով 6-րդ ռուս-թրքական պատերազմն էր, որ աւարտեցաւ [[1812]] թուականին՝ Ռուսաստանի փայլուն յաղթանակով: Ռուսերը ոչ միայն չկորսցուցին Ղրիմը եւ Սեւ ծովու հիւսիսային ափերը, այլեւ նուաճեցին [[Մոլդաւիա]]յի ժամանակակից տարածքը՝ [[Բեսարաբիա]]ն: Ռուսական կայսրութեան յաջորդ քայլը պէտք է ըլլար Սեւ ծովու արեւելեան՝ կովկասեան ափերուն իր տիրապետութեան հաստատումը:

[[1808]]-[[1809]] թուականներուն տեղի կ’ունենայ ռուս-շուէտական հերթական պատերազմը, եւ Ռուսաստանը ստիպուած է կ’ըլլայ պատերազմիլ 3 ճակատով: Սակայն ռուսական զօրքերը պարտութեան կը մատնեն [[Շուէտիա]]ն, եւ [[1809]] թուականին անոնցմէ կը խլէ [[Ֆինլանտա]]յի իշխանութիւնը: Ռուսական պետութիւնը կը վերածուի անյաղթելի ու անընդհատ հզօրացող տէրութեան: Անոր բանակը Եւրոպայի մէջ ձեռք կը բերէ անյաղթելիի համբաւ: 1809 թուականին Ալեքսանտրը կը թագադրուի նաեւ որպէս [[Ֆինլանտայի մեծ իշխան]]:

[[1812]] թուականին Ռուսաստանին պատերազմ կը յայտարարուի Ֆրանսայի կայսր [[Նապոլէոն Բոնապարտ]]ը: Ան նուաճած էր ցամաքային Եւրոպայի հսկայական մասը, եւ նպատակ ունէր գրաւել Ռուսաստանը: Մինչ այդ ձախողած էր Նապոլէոնի արշաւանքը [[Եգիպտոս]], որ գրաւելէ ետք ան նպատակ ունէր արշաւել [[Հնդկաստան]]: Այսպիսով՝ կը սկսի ռուս ժողովուրդի [[հայրենական պատերազմ]]ը: Յաջողութիւնը սկզբը ֆրանսացիներու կողմն էր, որոնք կը հասնին մինչեւ Ռուսաստանի կեդրոնական նահանգները եւ կը մօտենան Մոսկուայի մատոյցներուն: [[26 Օգոստոս]] [[1812]] թուականին ([[7 սեպտեմբեր]]) տեղի ունեցաւ [[Բորոդինոյի ճակատամարտ]]ը: Երկու կողմերէն զոհուեցան շուրջ 80 հազար զինուոր: Ռուսական զօրքերը [[Միխայիլ Կուտուզով]]ի գլխաւորութեամբ ջախջախեցան Նապոլէոնի բանակին: Ազատագրելով ռուսական տարածքները ֆրանսական զօրքերէն՝ Ռուսաստանը շարունակեց թշնամիի ջախջախումը [[Եւրոպա]]յի մէջ։ Նապոլէոնին պարտութեան մատնելէ ետք կնքուեցաւ համաեւրոպական հաշտութիւն, ըստ որուն եւրոպական տէրութիւնները համաձայնեցան Ռուսաստանի զիջիլ [[Վարշաւայի դքսութիւն]]ը` [[Լեհաստան]]ը: Ալեքսանտրը թագադրուեցաւ որպէս Լեհաստանի թագաւոր ([[1815]]–[[1825]]):

[[Պատկեր:Alexandra Fedorovna with children by G.Dawe (1820s, Russian museum).jpg|մինի|upright|ձախից|Նիքոլա կայսեր կինը՝ Ալեքսանդրա, իրենց երեխաներու՝ ապագայ կայսր Ալեքսանդր II-ի եւ Մեծ իշխանուհի Մարիայի հետ]]
[[Պատկեր:Franz Krüger - Portrait of Emperor Nicholas I - WGA12289.jpg|մինի|upright|[[Նիքոլա I]]([[1825]]–[[1855]])]]

Դեկտեմբեր [[1825]]-ին հանկարծամահ կ’ըլլայ Ալեքսանտր կայսրը, եւ անոր կը յաջորդէ 30-ամեայ եղբայրը՝ Նիքոլան։ Ռուս զինուորականութեան մէկ մասը կ’ապստամբի եւ չի ճանչնար անոր իշխանութիւնը։ Պատմութեան մէջ այս ընդվզումը յայտնի է «[[Դեկաբրիստներու ապստամբութիւն]]» անունով։ Ան կ’աւարտի ապստամբներու պարտութեամբ, որոնք աքսորի կ’ենթարկուին։ Նիքոլա I-ը կը ժառանգէ ոչ միայն Ռուսաստանի կայսերական, այլեւ [[Լեհաստան]]ի թագաւորական ու [[Ֆինլանտա]]յի իշխանական թագը։

[[1826]] թուականին, օգտուելով Ռուսաստանի մէջ ստեղծուած իրավիճակէն, պարսից գահաժառանգ [[Աբբաս-Միրզա]]ն կը յարձակի կայսրութեան հողերու վրայ՝ ձգտելով վերանուաճել կորսնցուցած տարածքները։ [[Պարսիկներ]]ուն դիմադրութիւն ցոյց կու տայ [[Շուշիի Բերդ|Շուշիի բերդը]]։ Ռուսական բանակը արագ ուշքի կու գայ եւ կ’անցնի յարձակման։ Յաջորդ տարին անոնք կը գրաւեն [[Երեւան]]ը, ապա՝ [[Նախիջեւան]]ը։ [[Ռուսներ]]ուն մեծ օգնութիւն են ցույց կու տան հայ կամաւորական ջոկատները եւ տեղի հայ բնակչութիւնը։ Ռուսերը կը գրաւեն [[Արեւելեան Հայաստանը Ռուսական կայսրութեան կազմին մէջ|Արեւելեան Հայաստանի]] միւս քաղաքները՝ [[Խոյ (գիւղ)|Խոյը]], [[Ուրմիա (գիւղ)|Ուրմիան]], [[Մակու (գիւղ)|Մակուն]] եւ կը մօտենայ [[Թաւրիզ]]ի մատոյցներուն։ Պարսիկները հաշտութիւն կը խնդրէ։ [[1828]] թուականին կը կնքուի [[Թուրքմենչայի պայմանագիր|Թուրքմենչայի հաշտութիւն]]ը, ըստ որուն պարսկական կողմը կը ճանչնայ Ռուսաստանի իրաւունքները ամբողջ Անդրկովկասի, որոնցմէ են՝ Արեւելեան Հայաստանի հիւսիսային գաւառներու վրայ։ Հարաւային հատուածին մէջ կը գտնուին [[Մակուի խանութիւն|Մակուի]], [[Ուրմիոյ խանութիւն|Ուրմիայի]], [[Խոյի խանութիւն]]ները ետ կը վերադարձուին [[Իրան]]ին։ Երկու պետութիւններու միջեւ կը հաստատուին բարիդրացիական դիւանագիտական յարաբերութիւններ։

[[Պատկեր:Russian Empire (1867).svg|մինի|աջից|Ռուսական կայսրութիւնը [[1866]] թուականին]]

[[1828]] թուականին կը սկսի ռուս-թրքական հրթական պատերազմը։ Ան կը մղուի 2 ճակատներով՝ բալկանեան եւ կովկասեան։ [[Բալկանեան թերակղզի|Բալկանեան թերակղզ]]իին մէջ ռուսական զօրքերը կ’ազատագրեն [[Ռումինիա|Ռումինիոյ]] եւ [[Պուլղարիա|Պուլղարիոյ]] տարածքը, կը գրաւէ [[Ադրիանապոլիս]]ը եւ կը մօտենայ մայրաքաղաք [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլ]]սին։ Կովկասեան ճակատին ռուսերը կը գրաւեն Սեւ ծովու արեւելեան ափերը՝ [[Աբխազիա]]ն, [[Իմերեթիա]]ն եւ [[Քութայիս]]ը, ինչպէս նաեւ՝ [[Ախալցխա]]ն եւ [[Ախալքալաք]]ը։ Կ’ազատագրուի, բայց պատերազմի աւարտէն ետք Թուրքիոյ կը վերադարձուի [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի մեծ մասը՝ [[Կարս]]ը, [[Էրզրում]]ը, [[Մուշ]]ը եւ [[Պայազիտ]]ը։ [[1829]] թուականին կնքուած Ադրիանապոլսոյ պայմնագրով Ռուսաստանը կը հաստատէ իր տիրապետութիւնը վերոնշեալ տարածքներուն մէջ։

[[1861]] թուականին կառավարութեան անցուցած գիւղացիական բարեփոխման արդիւնքին մէջ հիմնականին վերացուեցաւ ճորտատիրական իրաւունքը։ [[19-րդ դար]]ու վերջին - [[20-րդ դար]]ու սկզբին երկրին մէջ կազմաւորուեցան քաղաքական կուսակցութիւններ։ [[1904]]-[[1905]] թուականներու ռուս-ճաբոնական պատերազմի ընթացքին կրած պարտութիւնը աւելի սարսափելի դարձուց երկրին իրավիճակը եւ պատճառ դարձաւ 1905-1907 թուականներու յեղափոխությեան, որուն հետեւանքով Ռուսաստանը դարձաւ սահմանադրական հանրապետութիւն, հիմնադրուեցաւ խորհրդարանը՝ Պետական դուման։

Ռուսաստանը [[Առաջին Համաշխարհային Պատերազմ|Առաջին համաշխարհային պատերազմին]] ([[1914]]-[[1918]]) մասնակցած է [[Անտանտ]]ի կազմին մէջ։

=== Փետրուարեան յեղափոխութիւն։ Ռուսաստանի հանրապետութիւն ===
[[Պատկեր:Patrol of the February revolution.jpg|upright=1.25|մինի|Տեխնոլոգիական հիմնարկի մօտ քաղաքացիական հագուստով ոստիկաններու ձերբակալումը, [[Պետրոգրադ]], [[1917]] թ]]
27 [[Փետրուար]] [[1917]]-ին Ռուսաստանի [[մայրաքաղաք]] Պետրոգրադի մէջ տեղի ունեցած յեղափոխութեամբ ցարական իշխանութիւնը փոխարինուեցաւ [[ժամանակաւոր կառավարութիւն|ժամանակաւոր կառավարութեամբ]]՝ իշխան Լիովի գլխաւորութեամբ, եւ Պետրոգրադի բանուորներու եւ զինուորներու խորհուրդով փաստօրէն երկրին մէջ հաստատուեցաւ երկիշխանութիւն։

[[Ս. Փեթերսպուրկ|Ռուսաստանի մայրաքաղաքին մէջ]] [[հոկտեմբեր]] [[1916]]-էն մինչեւ [[փետրուար]] [[1917]] աշխատաւորական դասակարգային պայքարը հետզհետէ կ’աճէր։ [[23 փետրուար]]-ը, ըստ հին տոմարի, Ռուսաստանի մէջ [[8 մարտ]]-էր՝ [[Կանանց միջազգային օր]]ը։ Այդ օրը գործադուլի կը մասնակցէին 90 000 բանուորներ եւ բանուորուհիներ։ Կանանց միջազգային օրը Բեդրոկրատի մէջ նշուեցաւ մարտական ցոյցերու, ժողովներու ու [[ոստիկանութիւն|ոստիկանութեան]] հետ արիւնալի բախումներու ձեւով Աշխատաւորական շարժման կեդրոնը տեղաւորուած էր մայրաքաղաքի Վիբորգի՝ մասին մէջ, ուր կը գտնուէին քաղաքի շատ խոշոր ձեռնարկութիւններ։ Քաղաքի միւս շրջաններուն մէջ, ըստ գաղտնի ոստիկանութեան, նոյն օրը ցոյցեր եղած չէին, բայց ցարական իշխանութիւնը արդէն ներ քաշած էր որոշ զօրամասեր ոստիկանութեան աջակցելու համար, որոնք դեռ չէին միջամտեր դասակարգային դիմակաութեան։ Շարժման գերլարուածութեան կէտը դարձաւ կանանց ցոյցը Պետական Դումային պահանջելով՝ «Հա’ց տուեք»։ Սակայն, ցարական վարչակարգը ի վիճակի չէր բավարարելու նոյնիսկ աշխատաւորութեան եւ մանր բուրժուաներու մեծամասնութեան հիմնական սոցիալական կարիքները։ Կանանց միջազգային օրը Բեդրոկրատի մէջ աւարտեցաւ առանց զոհերու։

[[24 փետրուար]]-ին յեղափոխական շարժումը սկսաւ աւելի զարգանալ։ Գործադուլէն դուրս եկան Բեդրոկրատի արդիւնաբերական աշխատաւորներու մօտ 50 տոկոսը։ Չնայած անոր, որ բանուորներն ու բանուորուհիները եկած էին իր «սեփական» ձեռնարկութիւնները, սակայն անոնք չսկսան աշխատիլ, այլ ժողովներ ու ցոյցեր կը կազմակերպէին, որպէսզի ցոյց տան իրենց սոցիալական զայրոյթը հզօր պրոլետարական փողացային շարժման ձեւով: Ցուցարարներու հիմնական կարգախօսները հետեւեալներն էին՝ «հա’ց տուեք», «կորչի’ պատերազմը» եւ «կորչի’ ինքնակալութիւնը»: Մարդկանց ահռելի զանգուածները կը շարժէին քաղաքի մէկ տարածքէն միւսը, թէեւ ոստիկանութիւնը եւ զօրքը կը ցրուէին մարդկանց, անոնք միեւնոյնը կը հաւաքէին ու կ’ամբողջացնէին ամբողջ հրապարակներն ու պողոտաները: Շնորհիւ այս ցարական ռէակցիայի դէմ հզօր ցոյցերուն, պայքարին նէր կը քաշուէին քաղաքի այլ շրջաններ եւ բնակչութեան նոր սոցիալական խումբեր:

[[Պատկեր:Объявление командующего войсками Петрогардского военного округа 25 февраля 1917.jpg|մինի|upright|ձախից|Գեներալ Խաբալովի հայտարարութիւնը, [[25 փետրուար]]]]

[[24 փետրուար]]-ին տեղի ունեցան առաջին անվեհեր շփումները գործադուլաւոր եւ ցուցարար Բեդրոկրատի աշխատաւորներու եւ մայրաքաղաքին մէջ դասաւորուած բանակի ստորաբաժանումներուն հետ: Վիրաւոր եւ հիւանդ զինուորները հիւանդանոցի պատուհաններէն բարեկամաբար ձեռք կ’ընէին ցուցարարներուն: Սակայն, վերջինները կազակներու անընդհատ յարձակումներու թիրախ էին, բայց այդ յարձակումները չունէին հետեւողականութիւն: Ռուսաստանի համար ապարդիւն Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքին ռազմական սպանդը եւ անոր յաջորդող սոցիալական դժգոհութիւնը, իր հետքը ձգած էր նոյնիսկ կազակներու մօտ: Այդ նոյն օրը տեղի կ’ունենային առաջին խօսակցութիւնները բանուորններու եւ կազակներու միջեւ, որ յետագայ յեղափոխական գործընթացին կարեւոր դեր խաղացին: Սակայն, աւելի ուշ, ցարական ռէակցիան ցուցարարներու դէմ ուղարկեց կիսահարբած դրագուններուն, որոնք յարձակեցան սուսերներով բանուորներու ու բանուորուհիներու վրայ։ Այդ ժամանակ, երբ անոնք ցոյց կու տային ոստիկաններուն իրենց լրիւ ատելութիւնը քարերու եւ երկաթի կտորներու տեսքով, պայքարող խումբը կը փորձէր զինուորներուն իրենց կողմը բերել:

[[24 փետրուար]]-ի ցուցարարներու եւ գործադուլաւորներու շարքին մէջ էին, «էրիքսոն» գործարանի ամբողջ աշխատակազմը՝ Վիբորգի շրջանի ամենախոշոր ընկերութիւններէն մէկը: Առաւօտեան ժողովէն ետք 2500 բանուորներէն ու բանուորուհիներէն բաղկացած շարասիւնը երթով շարժեցաւ դէպի Սամպոնիեւսկի պողոտայ: Ճանապարհին ան բախումի ենթարկուեցաւ կազակնեու մէկ ջոկատէն: Սկզբէն սպաները, իսկ յետոյ «հասարակ» կազակները, ձիերով խցկուեցան ցուցարարներու ամբոխին մէջ, բայց անոնցմէ ոմանք բարեկամաբար կը ժպտէին բանուորներուն, նոյնիսկ ձեռքով կ’ընէին: Կազակները բաց չէին խախտեր կարգապահութիւնը, բայց նաեւ չէին ցրուեր բանուորներուն: Որոշ ժամանակ ետք, նոյնիսկ բանավէճեր սկսան առանձին կազակներու եւ բանուորներու միջեւ։ Սպաները անոր արձագանքեցին հրամանով փակել փողոցը, որպէսզի արգելափակել «էրիքսոն»-ի բանուորներու շարժումը: Կազակները կատարեցին իրենց հրամանը կանգնելով շարժման դիմաց, սակայն անոնք առանց դիմադրութիւն ցոյց տալու թոյլ տուին բանուորներուն շարունակել իրենց ճանապարհը: Անոնք զինուորական կարգապահութեան առաջին ճեղքուածքներն էին, որուն հրամանատարը հասաւ իր պայքարի արդիւնքին մէջ:

[[Պատկեր:Workers and soldiers of February Revolution.svg|thumb|upright=1.25|Աշխատաւորներու քանակը, որոնք պայքարին կը մասնակցէին եւ այն զինուորներու քանակը, որոնք անցան ապստամբներու կողմը [[Բեդրոկրատ]]ի մէջ, [[23 փետրուար]]-[[1 մարտ]] ([[8 մարտ]]-[[14 մարտ|14]]), [[1917]] թ&lt;ref&gt;Великий Октябрь. Атлас. — М.: Главное управление геодезии и картографии при Совете министров СССР, 1988. — С. 48.&lt;/ref&gt;]]
[[25 փետրուար]]-ին գործադուլաւորներու քանակը աւելի մեծացաւ: Համաձայն կառավարութեան տուեալներուն, այդ օրը գործադուլի կը մասնակցէին 240 000 բանուորներ եւ բանուորուհիներ: Բացի այդ, աւելի գիտակից բաժինը կողմէն, արդէն դասակարգային հակամարտութեան անմիջական գործողութեան մէջ ներգրաւուած էին գիտակցութեան առումով յետամնաց պրոլետարիատը: Խոշոր ձեռնարկութիւններու բանուորները օգնութեան ուժ ստացած էին բանուորներու ու բանուորուհիներու կողմէն, որոնք կ’աշխատէին փոքր ձեռնարկութիւններու մէջ, բայց հիմա դադրած էին աշխատանքը: Գործադուլին միացած էին նաեւ ուսանողներն եւ գիմնազիստները: Փորձեր կը կատարուէին կազմակերպել բացօթեայ ժողովներ: Ցարական գաղտնի ոստիկանութեան ու գործադուլաւոր եւ ցուցարար պրոլետարիատի միջեւ հակամարտութիւնը կ’ընդունէր զինուած ընդհարման բնոյթ: [[Ալեքսանտր III]]-ի, յուշարձանի մօտ ելոյթ ունեցողներէն մէկը վիրաւորուած էր ոստիկաններու կողմէն, որոնք կը կրակէին ցուցարարներուն թաքստոցներու ետեւէն: Սակայն Բեդրոկրատի պրոլետարիատը մարտական տրամադրուած էր, ի պատասխան այդ բանին սպաննուեցան մէկ սպայ եւ քանի մը շարքային ոստիկաններ: Բանուորներու եւ բանուորուհիներու զէնք կը ծառայէին՝ շիշեր, ճայթուկներ եւ նռնակներ: Ոստիկանութեան եւ պրոլետարիատի միջեւ հակամարտութեան ժամանակ զինուորները կը պահէին իրենց բաւականին պասիւ: Լուրերու համաձայն նոյնիսկ քանի մը կազակներ միացած էին յեղափոխութեան: Սակայն ոստիկանութիւնը արագօրէն անյայտացաւ փողոցային մարտերէն եւ սկսաւ գործել ընդյատակեայ: Առաջ դուրս եկան հրացանները ուսին զինուորները: Բանուորները կը փորձէին քաշել զինուորներուն իրենց կողմը: Աւելի ու աւելի բանուորներ կը հասկնային ցարական ոստիկանութեան բռնի զինաթափման անհրաժեշտութիւնը:

[[Պատկեր:Multitud2EnNevskyProspektMarzo1917--russiainrevolut00jone.jpg|thumb|upright=1.25|left|Ցոյց Նեւայի պողոտային մէջ]]
Վիբորգի շրջանին ցարական իշխանութիւնը ինկած էր արդէն [[25 փետրուար]] [[1917]]-ին: Յեղափոխական պրոլետարիատը աւերած էր ոստիկանատունը, քանի մը ոստիկաններ սպաննուած էին, մեծ մասը ստիպուած են թաքնուիլ: Գլխաւոր ոստիկանը կորսնցուցած էր կապը քաղաքի մեծ մասին հետ: Վիբորգեան շրջանէն ետք պրոլետարիատը գրաւեց Պէսկի շրջանը: Սակայն այդ շրջանի բանուորները դեռ ամբողջութեամբ չէին գիտակցած իրենց յաղթանակի զօրութեան: Կայսր [[Նիքոլայ II]]-ը, որ այդ պահուն կը բացակայէր Բեդրոկրատէն, [[փետրուարի 25]]-ին հրաման տուաւ յաջորդ օրը դաժանօրէն ճնշել աշխատաւորներու մարտական դասակարգային պայքարը: [[26 փետրուար]]-ին ցարական յետադիմութիւնը կը պատրաստուէր վճռական մարտի: Եթէ աշխատաւորները չյաջողին համոզել զինուորներու մեծամասնութեանը դարձնել իրենց զէնքը անոնց դէմ, որոնք անոնց հրաման տուած են կրակել բանուորներուն, ապա յեղափոխութիւնը կրնար խորտակուիլ:

Ցարական վարչակարգը անցաւ հակայեղափոխական հակահարուածի: [[25 փետրուար]]-էն լոյս [[26 փետրուար|26]]-ի գիշերը Բեդրոկրատի քանի մը շրջաններուն մէջ ռեպրեսիւ օրգանները ձերբակալեցին մենշեւիկներու, պոլշեւիկներոպ ու սոցիալիստ յեղափոխականներու մօտ հարիւր անդամներու: Այդ ռեպրեսիաներէն ետք գրեթէ գլխատուեցապ պոլշեւիկներոպ բեդրոկրատեան բաժինը: Մանր բուրժուական ծայրահեղական պոլշեւիկներու քաղաքական ղեկավարութիւնը տեղափոխուեցաւ Վիբորգեան շրջան, որ կը գտնուէր յեղափոխական պրոլետարիատի ուժեղ ճնշման տակ: Նոյնիսկ ամենածայրայեղ մանրբուրժուական քաղաքականութեան ուժը, այսինքն՝ պոլշեւիզմը, նոյնպէս կը գտնուէր դասակարգային պայքարի իրադարձութիւններու ետեւը: Այնպէս, որ օրինակ պոլշեւիկեան կեդրոնական կոմիտէն, 25 փետրուար-ի առաւօտեան կոչ ըրաւ իրենց թռուցիկին մէջ համազգային գործադուլի, մինչդեռ Բեդրոկրատի մէջ արդէն եռանդով կը զարգանար յեղափոխութիւնը:

[[Պատկեր:Знаменская площадь во время февральской революции 1917 года.jpg|right|thumb|upright=1.25|Զնամենի հրապարակը Փետրուարեան յեղափոխութեան ժամանակ]]
[[Փետրուարի 26]]-ը կիրակի էր, ուստի բանուորներն ու բանուորուհիները չի կրցան հաւաքվել [[գործարան]]ներուն մէջ եւ [[ֆապրիգա]]ներու մէջ, որպէսզի միասին հանրահաւաքի դուրս գան։ Մինչ այդ աշխատաւորներու շարժումը կը բխէր գործարաններէն եւ ֆապրիգաներէն դէպի փողոց՝ տալով անոր մեծ սոցիալական պայթուցիչ ուժ։ Այսուհետեւ աշխատաւորներուն համախմբելու եւ փողոց դուրս բերելու համար աւելի շատ ժամանակ պէտք եղաւ։ Սոցիալական ռեակցիան արդեն սկսած էր երազել, որ բրոլետարական պայքարը կորսնցուցած է իր ուժը։ Այսպիսով կայսրուհին ուղարկեց իր բացակայ ամուսինին հեռագիր հետեւեալ խոսքերով. «Մայրաքաղաքին մէջ կը տիրէ հանգիստ»։ Սակայն բրոլետարիատը ռեակցիային չի ձգեց երկար երազել։ Բանուորներն ու բանուորուհիները սկսան կամաց-կամաց հաւաքվել եւ շարժիլ արուարձաններէն դէպի քաղաքի կեդրոն։ Ցարական ռեակցիան չէր ուզեր բանուորներուն ձգել շարժիլ կամուրջներու վրայէն դէպի կեդրոն։ Սակայն բանուորները անցան Նեւայի սառոյցին վրայէն, որ այդ ժամանակ ծածկած էր գետը։ Ոստիկանները կը կրակէին բանուորներուն հարակէն տուներու պատուհաններէն, պատշգամբներէն եւ ձեղնահարկերէն։ Բանակը նոյնպէս սոյն օրը մասամբ կը կրակէր ցուցարարներուն։ Ըստ պաշտօնական տուիալներու՝ փետրուար 26-ին, սպաննուած էր 40 մարդ։ Պետդումայի նախագահ Ռոդիանկոն պահանջեց ճակատէն ուղարկել յուսալի զօրամասէր, նոր սկսած յեղափոխութիւնը ճնշելու համար։ Լիբերալները առաջարկեցին ցարական պատժիչ մարմիններուն զանգուածները ճնշել ոչ թէ կապարով, այլ հրշեչ խողովակներէ, սառ ջուրով։ Սակայն պատժիչ մարմինները համարեցին, որ սառ ցնցուղը աւելի կզայրացնէ բրոլետարիատը։ Այլ ազատական քաղաքական գործիչները նոյնպէս բարեհոգի կը ձեւացնէին ցարական հակայեղափոխութեան նկատմամբ, բայց ցարիզմը ուշադրութիւն չէր դարձներ լիբերալներուն վրայ։

[[Պատկեր:Старший фельдфебель Кирпичников Тимофей Иванович (март 1917).jpg|thumb|upright|left|Փետրուարեան յեղափոխութիւնը սկսած առաջին սպան՝ [[Տիմոֆէյ Կիրպիչնիկով]]ը]]

Բետրոգրադի բրոլետարիատը կը դառնար աւելի համարձակ եւ արդեն նոյնիսկ բանակին թոյլ չէր տար անհամաձայնութիւն իրենց շարքերուն մէջ։ Զինուորներու ծեծի եւ հետ քաշուելու հրամանին բրոլետարիատը կը պատասխանէր քարկոծութեամբ եւ երկաթեա կտորներու նետումներով։ Զգուշացման կրակոցները եղանակ չէին փոխեր, եւ միայն կրակը ամբոխի վրայ կրնար կարճ ժամանակով փարատել անոնց, բայց միայն կարճ ժամանակով։ Յետոյ անոնք նորէն կը հաւաքուէին ուրիշ տեղի մը մէջ։ Սակայն բանակի դէմ յեղափոխական բրոլետարիատը կը կիրառէր միայն անհրաժեշտ քայլեր։ Այդ անոր հաւաքական գիտակցութեան մաս մըն էր, քանի որ անոնք կը հասկանային, որ ցարական վարչակարգի դէմ պայքարը կարելի է յաղթել միայն այն դէպքին մէջ, եթէ զինուորները, որոնց մեծ մասը գիւղացիներ էին, անցան իրենց կողմը։ Այսպիսով բանուորները ու բանուորուհիները բազմիցով անգամ կը պահանջէին զինուորներուն չկրակել իրենց վրայ, այլ իրենց հետ միասին պայքարիլ պատերազմի, աղքատութեան եւ միապետութեան դէմ։ Զինուորները պէտք է որոշում ընդունէին։ Իսկապէս 23-էն մինչեւ փետրուար 25-ը ապստամբներու նկատմամբ բազիւ կարեկցանքը եւ ըստ կանոնադրութեան ոչ խստորէն հրամաններու կատարումը, զինուորներուն թոյլ տուաւ չդառնալ ցարական հակայեղափոխութեան օգտագործման գործիք։ Սակայն [[փետրուարի 26]]-ին ցարական ռեակցիան ազատ կրակի հրաման ստանալով անցաւ յեղափոխական բրոլետարիատի դէմ հարձակման։ Այս պահէն սկսած զինուորներուն համար խուսաւարելու տարածութիւն այլեւս չի կար։ Անոնք պէտք է կանգնէին կամ բրոլետարիատի կամ ալ ցարական ռեժիմի կողքին։

Զինուորները [[27 փետրուար]]-ին մեծամասնութեամբ որոշեցին անցել պրոլետարիատի կողմը: Արդէն 26 փետրուար-ի երեկոյեան, ապստամբեցաւ Պաւլովսկի գունդի լեյբ-գուարդիայի չորրորդ վաշտը, յատկապէս զայն վրդովուածութեան պատճառով, որ այդ գունդի պարեկներէն մէկը պարեկութեան ընթացքին Նեւսկիի վրայ կրակած էր բանուորներու վրայ։ Այդ գունդի ջոկատներէն մէկուն արիւնոտ հալածանքի մասին տեղեկատուութիւնը տարածուած էր բանուորներու պատուիրակութեան միջոցով: Այս տեղեկատուութիւնը ցոյց տուաւ իր ազդեցութիւնը. Մօտ ժաճը 18-ին 4-րդ վաշտը, կրտսեր սպաի հրամանատարութեամբ կամաւոր հեռացաւ զօրանոցէն եւ շարժեցաւ դէպի Նեւսկի պողոտայի ուղղութեամբ, որպէսզի զինուորներուն հանեն դիրքերէն, որոնք կրակած էին բանուորներու վրայ։ Ճանապարհին ապստամբած զինուորները հանդիպեցան ցարական պարեկային ոստիկանութեան: Զինուորները կրակ բացին ոստիկանութեան վրայ։ Ոստիկան մը եւ ձի մը սպաննուեցին, վիրաւորուեցին նաեւ մէկ ոստիկան եւ մէկ ձի:

[[Պատկեր:RuinasDelPalacioDeJusticiaEnPetrogrado--russiainrevolut00jone.jpg|thumb|upright|right|Շրջանային դատարանի այրուած շէնքը]]

Որոշ ժամանակ ետք չորրորդ վաշտը վերադարձաւ զօրանոց եւ քաշեց ամբողջ Պաւլովսկի գունդը յեղափոխութեան կողմ: Սակայն այդ ժամանակ թագաւորական հակայեղափոխութիւնը արդէն յանձնուած էր։ Ապստամբած զինուորները կարողացան գրաւել երեսուն հրացան: Ի վերջոյ անոնց շրջապատեցին Պրէոբրաժենսկի գունդի զինուորները: 19 ապստամբներ ձերբակալուեցան ամրոց տարուեցան, իսկ այդ ժամանակ Պաւլովսկի գունդի մնացորդը յանձնուեցաւ: Ըստ յայտնի աղբիւրներու, երեկոյեան զօրաշարուածքի ժամանակ 21 զինուոր կը բաձակայէր իրենց հրացաններով:

27 փետրուար-ին զինուորներու սկսած ապստամբութիւնը աւելի ընդլայնուեցաւ եւ ամրապնդեցաւ Փետրուարեան յեղափոխութեան յաղթանակը, որուն սկիզբն արդէն դրած էր դասակարգային մարտական աղքատ դասակարգը: Այդ յաղթանակի նախադրեալը այն փաստն էր, որ բանուորներն ու բանուորուհիները չվախցան բանակի վրայ բաց ըրած կրակէն չերերացին եւ շարունակեցին պայքարը: Եթէ աղքատ դասակարգը թուլութիւն ցոյց տար եւ երերար, ապա ապստամբած զինուորները չէին ստանար վճռորոշ ազդակը: Երկուշաբթի առաւօտեան բանուորներն ու բանուորուհիները կրկին հաւաքուեցան գործարաններու ու գործատուներու մէջ, բայց ոչ թէ բարեխղճօրէն արտադրած են աւելցած արժէքը, այլ շարունակեն դասակարգային պայքարը: Անցած քանի մը օրերէ ետք, երբ համընդհանուր գործադուլը վերաճեցաւ լայնամասշտաբ փողացային շարժման, համաձայն դասակարգային պայքարի ներքին ուժաբանութիւնը, անոր շարունակութիւնը կրնար միայն զինուած ապստամբութիւնը ըլլալ: Եթէ առաջ ոչ մէկ քաղաքական ուժ համընդհանուր գործադուլի կոչ չէր ընէր, ապա առաւել եւս զինուած ապստամբութեան մասին անգամ խօսք ալ չէր ըլլար: Պետրոգրադի աղքատ դասակարգը ընտրեց զինուած ապստամբութեան ուղին առանց քաղաքական հովանաւորութեան: Սակայն իհարկէ ենթակայականօրէն գիտակից յեղափոխական բանուորներն ու բանուորուհիները, որոնք Փետրուարեան յեղափոխութենէն առաջ առարկայականօրէն կը պատկանէին մանրբուրժուական կուսակցութեան մարքսիստականութեան սոցիալիստական յեղափոխականներու եւ անիշխանականութեան ուղղութիւններուն, մեծ դեր խաղցան Փետրուարեան յեղափոխութեան մէջ։ Այնուամենայնիւ սոցիալ յեղափոխական բանուորներու ու բանուորուհիներու խաւը ինքնուրոյն կը գործէր, առանց քաղաքական վերահսկողութեան բուրժուական ժողովրդավարներու ու ծայրահեղականներու: Անոնք յաջողեցան պայքարի մէջ քաշել աղքատ դասակարգի պահպանողական(պահպանողական) մասը եւ անոր հետ միասին հասնիլ մասնակի յաղթանակի՝ ինքնակալութեան տապալլման, միջին դասակարգի դասակարգային տիրապետման, կալուածատէրերու եւ մասնագիտական քաղաքական գործիչներու պահպանման ձեւով:

[[Պատկեր:Полковник Кутепов.jpg|thumb|upright|left|Այն փոքրաթիւ սպաներէն մէկը, որ աշխոյժօրէն հանդէս կու գար ցարի պաշտպանութեամբ Փետրուարեան յեղափոխութեան ժամանակ, գնդապետ [[Ալեքսատր Կուտեպով]]ը (նոյեմբեր [[1918]]-էն՝ մեծաւոր-հազարապետ)։ Քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ, ըստ որոշ աղբիւրներու, անձամբ հրամայած է գնդակահարել յեղափոխութիւնը փաստացի սկսած [[1917]] թուականէն աւագ [[Տիմոֆեյ Կիրպիչնիկով]]ին]]

[[Փետրուարի 27]]-ին Պետրոգրադի մարտական աղքատ դասակարգը կրկին աւելացուց ճնշումը զինուորներուն վրայ կոչ ընելով միանալ ցարական հակայեղափոխութեան դէմ պայքարին: Վիբորգի շրջանի բանուորները Մոսկուայի գունդին դիմաց կազմակերպեցին զանգուածային հանրահաք, սակայն որոշ հակայեղափոխական սպաներ յաջողեցան ուղղել գնդացրերը բանուորներուն վրայ եւ ցրել անոնց: Անոնցմէ ետք բանուորութիւնը կը ձգտէին զինուիլ, որպէսզի հակայեղափոխութեան վերջը տան: Բանուորները զէնք կը պահանջէին նաեւ պոլշեւիկներէն, բայց քաղաքական մանր քաղքենի ծայրահեղականութիւնը դեռ իրենց տրամադրութեան տակ զէնք չունէր: Միայն զինուորներու ապստամբութիւնը կարող էր զինել Փետրուարեան յեղափոխութիւնը: 27 Փետրուարի առաւօտեան ըմբոստացաւ լեյբ գուարդիայի Վոլինեան գունդի պահեստային գումարտակի ուսումնական հրամանատարութիւնը: Պահակախումբը հրաժարեցաւ աղքատ դասակարգի դէմ արիւնոտ ճնշում ընելէ: Անոնք զօրանոցէն կը հեռանային եւ իրենց կը գնդահատէին հրամանատարներուն: Վոլինեան գունդը սկիզմէն կը ձգտէր ընդլայնել զինուորական ապստամբութեան սոցիալական հիմքը: Գունդի զինուորները զօրանոցէն կը տեղափոխուէին զօրանոց, որպէսզի զինուորներուն դուրս բերեն փողոց: Լիտովեան եւ Պրէոբրաժենսկի գունդերը զանգուածներով միացան ապստամբութեան: Մոսկովեան գունդը, գունդի մէջ բախումներէն ետք, միացաւ զինուորներու հիմնական զանգուածին: Մոսկուայի գունդի ցարի դէմ պայքարին միանալէ ետք «արսենալ» գործարանի բանուորները սկսան զինուիլ եւ զինուորներուն հետ միասին յեղափոխական ձեւաւորել պայքարի մարմիններ: Աւելի ու աւելի շատ զինուորն յեղափոխութեան կողմը կ՛անձնէին: Նոյն օրը երեկոյեան պայքարող բանուորներուն ու զինուորներուն միացաւ Սեմեօնովեան գունդը: Հէնց այդ գունդն էր, որ մասնակցած է [[Մոսկուա]]յի [[1905-1907-ի Ռուսական Յեղափոխութիւն|1905 թուականի յեղափոխութեան]] ժամանակ բանուորական ապստամբութեան ճնշմանը: Հիմա, ընդամէնը 11 տարի ետք, նոյն գունդի զինուորները կ՛օգնէին տապալելու ցարին:

[[27 փետրուար]]-ին Նիքոլայ II-ը հրաժարեցաւ գահէն: Բանուորական եւ զինուորական Պետրոգրադը ազատագրեց ամբողջ Ռուսաստանը ցարիզմէն: Քանի մը օր ետ հսկայական երկիրը միացաւ յեղափոխական պորթկումով մայրաքաղաքին: Ազատական վեհանձն ողորմելի ժողովրդավարական պառլամենտարիզմը եւ ցարական Դուման, Պետրոգրադի աղքատ դասակարգը եւ ապստաբած զինուորներու ու մեռնող ցարական ռեժիմի պայքարին մէջ, մնացած էին անօգնական, օդին մէջ կախուած: Ցարիզմը, նոյնիսկ կրակոցներով, այլեւս ի վիճակի չէր կանգնեցնել բանուորական յեղափոխական պոռթկումը: Սակայն, ի վերջոյ, մինչեւ մեռնիլը, ան կարողացաւ ապտակ հասցնել ազատական բուրժուազիային: Այսպիսով, ցարական ռէակցիան, Փետրուարեան յեղափոխութեան ժամանակ արձակեց Պետդուման, որուն մասին խորհրդարանական հերոսները իմացան միայն [[27 փետրուար]]-ի առաւօտեան: Եւ նոյնիսկ այդ ժամանակ Դուման չկարողացաւ բացէիբաց խաղտել մեռնող միապետութիւն հրամանը: Արձակուած Պետդումայի պատգամաւորները հաւաքուած էին «անձնական խորհրդակցութիւններու» համար: Միայն այն ժամանակ, երբ [[3 մարտ]]-ին պարզ դառաւ այն փաստը, որ ցարին այլեւս կարելիութիւն չկար փրկելու, պատգամաւորները խորհրդակցութեան հրաւիրեցին «պետդումայի ժամանակաւոր յանձնաժողով»:

=== Հոկտեմբերեան յեղափոխութիւն։ ԽՍՀՄ ===
=== Ռուսաստանի Դաշնութիւն ===

[[1991]]-ին կը կոչուէր Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիւ (Դաշնակից) Սոցիալիստական Հանրապետութիւն ([[ՌԽՖՍՀ]]), իսկ անկախանալով՝ վերանուանուեցաւ  Ռուսաստանի Դաշնութիւն՝ Ռուսաստան:
Երկրի կազմին մէջ կան երեք աստիճանի ինքնավար միաւորներ՝ հանրապետութիւններ, ինքնավար [[մարզ]] ու ինքնավար [[օկրուգ]]ներ: Ամենաբարձր ինքնավարութիւն ունեցող միաւորները հանրապետութիւններն են: Անոնք ունին իրենց [[նախագահ]]ները, [[խորհրդարան]]ները:

Անկախութիւն ձեռք բերելէ ետք Ռուսաստանի մէջ զգալիօրէն փոխուեցաւ քաղաքական կառուցուածքը: Մասնաւորապէս՝ Չեչենա-ինգուշական Իհ-ը տրոհուեցաւ Չեչենական Հանրապետութեան ([[Չեչնիա]] կամ [[Իչկերիա]]) եւ [[Ինգուշական Հանրապետութիւն|ինգուշական Հանրապետութեան]]: Բարձրացաւ որոշ ինքնավար մարզերու կարգավիճակը: Փոփոխուեցան նաեւ շարք մը անուանումներ:

Ռուսաստանի մէջ կային 10 ինքնավար գաւառներ, որոնց բնակչութեան թիւը մեծ չէր, բայց մեծ տարածքներ կը գրաւէին: Որպէս վարչատարածքային միաւոր անկէ մաս մը արդէն վերացած է (օրինակ, [[Կրասնոյարսկի երկրամաս]]ի, [[Կամչատկայի Մարզ|կամչատկայի]] եւ [[Պերմի Մարզ|Պերմի]] մարզերու գաւառները):

Ներկայիս Ռուսաստանի կազմին մէջ կայ 21 հանրապետութիւն, մէկ ինքնավար մարզ, 49 մարզ: Դեռեւս երկրամասերը կը պահպանուին, չնայած՝ անոնք փաստօրէն այլեւս երկրամաս անուանուելու հիմք չունին: Այժմ նախկին 6 երկրամասիէ միայն [[Խաբարովսկի Երկրամաս|խաբարովսկի]] երկրամասին մէջ ձեւականօրէն կը պահպանուի այդպիսի միաւոր՝ Հրէական ինքնավար մարզը (նկատի ունինք, որ այնտեղ հրէաներ գրեթէ չեն բնակիր):

Ռուսաստանը աշխարհի ամենաերկար սահմանագիծ ունեցող երկիրն է: Սահմանի երկարութիւնը մօտ 60 հազար քմ է, որուն 2/3-ը ծովային է: Երկրի ափերը կը ողողին [[Սեւ Ծով|Սեւ]], [[Ազովի Ծով|Ազովի]], [[Պալթիկ Ծով|Պալթիկ]], [[Բարենցի Ծով|բարենցի]], [[Սպիտակ Ծով|սպիտակ]], [[Կարայիչեւ (Օբլիւսկի շրջան)|կարայի]], [[Լապտեւներու Ծով|լապտեւներու]], [[Արեւելասիբիրական Ծով|արեւելասիբիրական]], [[Չուկոտեա Ծով|չուկոտեան]], [[Բերինգի ծով|բերինգի]], [[Օխոտի Ծով|օխոտի]] եւ [[Ճաբոնական ծով]]երը:

== Աշխարհագրական դիրք ==
[[Պատկեր:Soviet Union - Russian SFSR (1922).svg|մինի|Ռուսաստանի դիրքը [[1992]] թուականին]]
Ռուսաստանը կը գտնուի Հիւսիսային կիսագունդին՝ [[Եւրասիա]] մայրցամաքի հիւսիսը: Անոր ափերը կը ողողին [[Խաղաղ]] եւ [[Հիւսիսային Սառուցեալ օւկիանոս]]ները, ինչպէս նաեւ [[Ատլանտեան օւկիանոս]]ի [[Պալթիկ Ծով|բալթիկ]], [[Սեւ Ծով|սեւ]], [[Ազովի ծով]]երը եւ [[Կասպից ծով]]ը` 37 653 քմ ընդհանուր ափագիծով, որ ամենաերկարն է աշխարհի մէջ։ [[Ուրալեան լեռներ]]ը, [[Ուրալ գետ]]ը եւ [[Կումա-մանիչի իջուածք]]ը Ռուսաստանը կը բաժնեն եւրոպական եւ ասիական մասերու: Վերջինս իր մէջ կը նեռարէ [[Հիւսիսային Կովկաս]]ը, [[Սիբիր]]ը եւ Ռուսաստանի [[Հեռաւոր Արեւելք]]ը: Ռուսաստանի ցամաքային հարեւանները 15-ն են: Շատ հարեւաններու հետ ընդհանուր սահման ունենալը անառարկելի դրական գործօն է տնտեսական կապերու հաստատման եւ տնտեսութեան զարգացման համար: Միայն արեւմեան եւ մասամբ հարաւային շրջաններուն մէչ, որոնք ունին տնտէապէս զարգացած հարեւաններ, անոնց հետ կապուած են երկաթուղիներով եւ աւտոճանապարհներով: Ռդ-ի հիւսիսը եւ արեւելքը զուրկ են անմիջական հարեւաններէն, իսկ ափերը ողողող Հիւսիսային սառուցեալ եւ [[Խաղաղ օւկիանոս]]ներու ծովերը տարուայ զգալի մասը նաւարկելի չեն: Այդ շրջաններու առանձնայատկութիւններէն են նաեւ խիստ ցամաքային կլիման, հողի վերին շերտի բազմամեայ սառածութիւնը, որոնք կը խոչնդոտեն տարածքներու իւրացումը, տնտեսական զարգացումը եւ տրանսպորտային հաղորդակցութեան կազմակերպումը: Ռուսաստանի աշխարհագրական դիրքի առանձնայատկութիւններէն է նաեւ անոր տարանցիկ դերը (յատկապէս երկաթուղիներու միջոցով) [[Եւրոպա]]յի եւ Խաղաղօւկիանոսեան աւազանի տնտեսապէս զարգացած երկրներու, ինչպէս նաեւ Հիւսիսային, [[Արեւելեան Եւրոպա]]յի եւ [[Հարաւ-արեւելեան Ասիա|Հարաւ-արեւելեան Ասիոյ]] միջեւ:

Քսաներորդ դարու սկզբին Դ. Ի. Մենդելէեւը նշեց [[Ցարական Ռուսաստան]]ի աշխարհագրական կեդրոնը` 63 ՞ 29՛ հիւսիսային. լայնութեան եւ 83 ՞ 20՛ արեւելեան երկայնութեան ([[Տուրուխանսկ]]ի մօտակայքին): [[1992]] թուականէն կեդրոն կը համարուի 66 ՞ 25՛ հիւսիսային. լայնութեան եւ 94 ՞ 15՛ արեւելեան երկայնութեան ([[Վիւի Լիճ|վիւի]] տայգային լիճի տարածքին մէջ):

=== Ժամային գոտիներ ===
=== Նպաստ ===
Հսկայ տարածքի պատճառով Ռուսաստանի նպաստը խիստ բազմազան է: Այստեղ կան բարձր [[լեռ]]ներ ու ընդարձակ [[հարթավայր]]եր: Ամենաբարձր կէտը [[էլբրուս]]ն է՝ Կովկասեան լեռնաշղթայի բարձր գագաթը (5642 մ), իսկ ամենացածրը՝ [[Մերձկասպեան Ցածրավայր]]ը (-28 մ):

=== Ջրային աղբիւրներ===
[[Պատկեր:RIAN archive 2153 After bombing.jpg|upright=1.25|մինի|աջից]]
Ռուսաստանը ջրային աղբիւրներով [[աշխարհ]]ի ամենահարուստ երկիրներէն է: Ռուսաստանի մէկ բնակչին միջին հաշուով կը հասնի 4 անգամ աւելի շատ քաղցրահամ ջուր, քան աշխարհի մէկ բնակչին: Տարածքի մեծութեան ու տեղումներու համեմատաբար առատութեան հետեւանքով Ռուսաստանի գետային ցանցը շատ խիտ է: Երկրին մէջ կան հազարաւոր [[գետեր]], սակայն անկէ քանի մը տասնեակը խոշոր ու ջրառատ են: Անոնցմէ են [[Դօն]]ը, [[Օբ]]ը, [[Իրտիշ]]ը, [[Ենիսեյ]]ը, [[Լենա]]յը, [[Վոլգա]]յը: Գետերու մեծ մասը [[Ատլանտեան օւկիանոս|ատլանտեան]] կը պատկանի, [[Խաղաղ Օւկիանոս|խաղաղ]] եւ [[Հիւսիսային Սառուցեալ օւկիանոս]]ներու աւազաններուն: Կան նաեւ ներքին հոսքի աւազանի քանի մը գետեր, որոնցմէ են ռուսական մայր գետը՝ [[Վոլգա]]ն, որ կը թափի [[Կասպից Ծով|Կասպից ծովը]]:
 
Ռուսաստանի հարթաւայրային եւ ջրառատ գետերը առաջին հերթին կ՛առանձնանան տրանսպորտային ընդհանուր մեծ նշանակութեամբ: Այդ նշանակութիւնը յատկապէս մեծ է երկրի արեւելեան շրջաններուն մէջ, քանի որ [[Փոխադրութիւն|փոխադրութեան]] այլ տեսակներու դեռեւս թոյլ զարգացման պայմաններուն մէջ, գետերը առայժմ անոնց միակ փոխադրութեան ուղիներն են: Անոր հետ միասին, Ռուսաստանի արեւելեան շրջաններու [[գետեր]]ու փոխադրութեան նշանակութիւնը սահմանափակ է նախ այն պատճառով, որ անոնք (բացառութեամբ Ամուր գետի) դէպի հիւսիս կը հոսին եւ երկրորդ՝ տարուայ մեծ շրջանը (8- 9 ամիս) անոնք սառցապատուած են, հետեւաբար [[նաւ]]արկելի չեն:

Ջրաէներգետիկական մեծ պաշարներով կ՛առանձնանան Ենիսեյը (վտակներով), [[Վոլգա]]ն եւ Ամուրի վտակները (Զեյեան եւ Բուրեյեան) (քարտէզի վրայ ցոյց տուէք այդ գետերը):
Ռուսաստանի չորային կլիմայական գօտիներուն մէջ, յատկապէս Մերձկասպեան եւ հիւսիսկովկասեան տարածաշրջաններուն մէջ մեծ է նաեւ գետերու ոռոգիչ նշանակութիւնը:
Բացի այսկէ, Ռուսաստանի գետերը գեղատեսիլ ու ձկնառատ են, որու պատճառով ալ համար է անոնք հանգստի ու զբօսաշրջութեան կազմակերպման նախադրել (յատկապէս Վոլգան ու [[Ենիսեյ]]ը):
Եւ, վերջապէս, մեծ է նաեւ Ռուսաստանի գետերու վիճակային-կենցաղային ու արդիւնաբերական նշանակութիւնը:

Նշուած բոլոր նշանակութիւններու միագումարային արդիւնքն է այն փաստը, որ Ռուսաստանի բոլոր քաղաքները հիմնադրուած են գետերու ափերուն:
Երկրին մէջ շատ են նաեւ լիճերը, որոնք միմեանց կը տարբերին իրենց ծագումով, մեծութեամբ, ջուրի համով: Աշխարհի ամենախոր լիճի՝ Բայկալի ջուրի հայելին (31, 5 հազար քմ&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;), աւելի մեծ է քան՝ Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքը: Ռուսաստանի մէջ է նաեւ աշխարհի խոշորագոյն լիճի՝ Կասպից ծովու մէկ մասը: Եւրոպական մասի հիւսիսը լիճերը մեծաթիւ են: Անոնք առաջացած են երբեմնի սառցապատման հետեւանքով: Մեծերէն են [[Լադոգա]]ն եւ [[Օնեգայ (գետ)|օնեգան]]: Հարաւը կան անհոսք աղի լիճեր՝ էլտօն, Բասկունչակ:

Եւրոպական մասի կեդրոնը ու հիւսիսը եւ առանձնապէս՝ Արեւմտասիբիրեան հարթավայրին մէջ հսկայական տարածք կը գրաւեն ճահիճները, որոնք կը դժուարացնեն տարածքի իւրացումը:
Ռուսաստանը հարուստ է ստորերկրեայ ջուրերով: Արեւելաեւրոպական հարթավայրին մէջ փորուած են տասնեակ հազարաւոր ջրհորներ: Հիւսիսային Կովկասին մէջ կան հանքային ջուրերու խոշոր ելքեր (Միներալնիէ Վոդի, Պեատիգորսկ, Կիսլովոդսկ, Ժելեզնովոդսկ, Եսենտուկի), իսկ «հրաբխային» Կամչատկային մէջ՝ բազմաթիւ գեյզերներ ու տաք աղբիւրներ:

=== Կլիմա ===
[[Պատկեր:Саблинский хребет.jpg|upright=1.25|մինի|աջից]]
Տարածքի մեծութեան պատճառով Ռուսաստանի կլիման բազմազան է: Կլիման արեւմտեան մասին մէջ ցամաքային է, միջին մասը՝ խիստ ցամաքային, իսկ արեւելեան ծովափնեայ գօտիին մէջ՝ մուսոնային:

Մթնոլորտի ջերմութիւնը հարաւէն [[հիւսիս]] եւ արեւմուտքէն արեւելք ուղղութիւններով կը նուազի եւ նուազագոյնի կը հասնի երկրի [[հիւսիս]]-արեւելքին մէջ։ Այստեղ Օյմեակոն գոգաւորութեան մէջ գրանցուած է բնակելի ցամաքի ամենացածր ջերմաստիճանը (-78՛С): Ռայ մասամբ պայմանաւորուած է ձմեռային հակակիկլոնով:

Ռուսաստանի համեմատաբար տաք տարածաշրջանը Հիւսիսային [[Կովկաս]]ն է, իսկ ամենաբարձր ջերմաստիճանը (+43՛С) արձանագրած է [[Մերձկասպեան]] ցածրավայրը: Երկրի մեծ մասին մէջ տեղումներու քանակը բաւարար է հողագործութեան կազմակերպման համար:

Տեղումները համեմատաբար առատ են Ռուսաստանի արեւմուտքը՝ Ատլանտեան օւկիանոսէն մշտապէս փչող քամիներու եւ հեռաւորարեւելեան ծովափնեայ գօտիին մէջ՝ Խաղաղ օւկիանոսէն ամռանը փչող մուսոնային քամիներու ազդեցութեամբ:

Տեղումներու տարեկան քանակը ամենաքիչն է [[Վոլգայ գետ]]ի ստորին հոսանքին մէջ, որուն պատճառով այստեղ, ինչպէս նաեւ [[Հիւսիսային Կովկաս]]ի մէջ հողագործութիւնը կը կազմակերպուի ոռոգման շնորհիւ:

Արեւելեան շրջաններուն մէջ ամառը կարճատեւ է, եւ այդ պատճառով վաղ աշնանային ցուրտերն ու երկարատեւ տեղումները յաճախ կը ոչնչացնեն գիւղատնտեսական մշակաբոյսերու բերքը: Այս գօտին գիւղատնտեսական ռիսկի գօտի կը կոչուի:

Բարեխառն գօտիէն հիւսիս, հողի բազմամեայ սառածութեան պատճառով, հողագործութիւնն ընդհանրապէս հնարաւոր չէ:

=== Բուսական եւ կենդանական աշխարհ ===
[[Պատկեր:Medved mzoo.jpg|upright|մինի|ձախից]]
Ռուսաստանը հարուստ է անտառային աղբիւրներով (փայտանիւթի պաշարները' 75 միլիարդ մ&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt;): Երկրին մէջ կան շատ արժէքաւոր փայտանիւթ ունեցող ծառատեսակներ: Առանձնապէս կարեւոր են [[Կաղին|կաղնին]], [[եղեւնի]]ն, [[հաճարենի]]ն, [[Կարամախի|կաղամախին]], [[մայրի]]ն: Վերջինիս փայտանիւթն կ՛օգտագործուի մատիտներու արտադրութեան մէջ:

Անտառներու մէջ համարեա ամէնուր կ՛աճին բազմատեսակ սունկեր, պտուղներ, հատապտուղներ ու [[դեղաբոյսեր]]: Վերջիններէն առաւել արժէքաւոր է ժենշենը (կեանքի արմատ), որ կը հանդիպի [[Պրիմորիէի]] եւ [[Խաբարովսկի Սպիտակ Թատրոն|խաբարովսկի]] երկրամասերուն մէջ:

Բազմազան ու հարուստ է Ռուսաստանի կենդանական աշխարհը: Հիւսիսի ծովափնեայ «թռչնաշուկաներէն» հաւաքած [[ձու]]երը եւ [[փետուր]]ը, որսած [[ձուկ]]ը, փոկերը, [[ծովացուլեր]]ը, հիւսիսային եղջերուի մորթին ու [[միս]]ը, բեւեռային աղուէսի մորթին նենեցներու, չուկչաներու ապրուստի գլխաւոր միջոցներն են:

Անտառային եւ տունդրայի գօտիներուն մէջ կան թանկ մորթատու բազմազան կենդանիներ՝ [[սկիւռ]], [[կնգում]], [[բեւեռաղուես]], [[աղուէս]], [[ջրաքիս]], [[ջրասամոյր]], [[կզաքիս]], սամոյր եւ այլն: Ռուսաստանը միշտ ալ եղած է համաշխարհային շուկայ այդ մորթիներու գլխաւոր արտահանողը:

== Կառավարում ==

=== Բարձրագույն օրենսդիր մարմին ===

=== Բարձրագույն գործադիր մարմին ===

=== Բարձրագույն դատական մարմին ===

=== Քաղաքական կուսակցութիւններ ===
	
Համաձայն «քաղաքական կուսակցութիւններու մասին» [[Դաշնային օրէնք]]ի` յուլիս 2011-ի դրությեամբ Ռուսաստանի մէջ պաշտօնապէս արձանագրուած են քաղաքական 7 կուսակցութիւններ, որոնցմէ [[Պետական Դումա]]յին մէջ ներկայացուած են չորսը` [[Միացեալ Ռուսաստան]] Համառուսաստանեան քաղաքական կուսակցութիւնը, [[ՌԴԿԿ]] (Ռուսաստանի Դաշնութեան Կոմունիստական Կուսակցութիւն), [[ՌԼԴԿ]] (Ռուսաստանի Լիբերալ� Դեմոկրատական Կուսակցութիւն) եւ [[Արդար Ռուսաստան]] քաղաքական կուսակցութիւնը: [[Պետական Դումա]]յին մէջ ներկայացուած չեն [[Արդար Գործ|Արդար գործ]] Համառուսաստանեան քաղաքական կուսակցութիւնը, [[Ռուսաստանի հայրենասէրներ]] քաղաքական կուսակցութիւնը եւ [[Եաբլոկոյ]] Ռուսաստանեան միացեալ ժողովրդավարական կուսակցութիւնը:

== Վարչական բաժանում ==

[[Պատկեր:Russia and China sign major gas deal.jpeg|մինի|աջից]]
Ռուսաստանի Դաշնութեան դաղնակից կարգը հաստատուած է յունուար [[1918]]-ին Սովետներու III համագումարին ուր ընդունուած է «աշխատաւոր եւ շահագործուող ազգի իրաւունքներու հռչակագիր»&lt;ref&gt;[[Ռուսերէն]]՝ «Декларация прав трудящегося и эксплуатируемого народа»&lt;/ref&gt;, որ հռչակած է՝

{{Քաղվածք|Ռուսաստանի Խորհրդային Հանրապետութիւնը կը հիմնէ ազատ ազգերու ազատ միութեան հիման վրայ որպէս Խորհրդային Ազգային Հանրապետութիւններու Դաշնութիւն&lt;ref&gt;[[Ռուսերէն]]՝ «Российская Советская Республика учреждается на основе свободного союза свободных наций как федерация Советских национальных республик»&lt;/ref&gt;։}}

Այդպիսով, միացեալ պետութիւնը վերափոխուած է դաշնութեան։

[[2009]]-ին, ըստ [[1993]] թուականի Սահմանադրութեան 5 յօդուածին, Ռուսաստանի Դաշնութիւնը կազմաւորուած է իրաւահաւասար էութիւններէ։ [[Մարտ 1]] [[2008]]-էն այդպիսի գոյութիւններու թիւը 83 է։

=== Ռուսաստանի դաշնային կառուցուածքը ===

[[Պատկեր:Russian_language_status_and_proficiency_in_the_World.svg|մինի|upright=1.5|աջից]]
Ռուսաստանը Դաշնային կառուցուածքի երկիր է: [[Ռուսաստանի Դաշնութեան]] մէջ կը մտնեն 83 հաւասարազօր էութիւններ, որոնցմէ են 21 հանրապետութիւն, 9 երկրամաս, 46 մարզ, 2 դաշնային նշանակաշութեան քաղաք, 1 ինքնավար մարզ եւ 4 ինքնավար շրջան:

Դաշնութեան պետական իշխանութեան մարմիններու համակարգը կը սահմանուի Դաշնութեան կանոնակարգած ընդհանուր հիմունքներով: Իւրաքանչիւր շրջանի մէջ կը գործէ օրէնսդիր (ներկայացուցչական) մարմին (խորհրդարան, օրէնսդիր հաւաք) եւ գործադիր մարմին (կառավարութիւն): Քանի մը հատին մէջ գոյութիւն ունի նաեւ բարձր պաշտօնեայի պաշտօն (նախագահ, նահանգապետ), որոնք ունին [[ՌԴ]]-ի օրէնսդիր մարմիններու լիազօրութիւններ նախագահի ներկայացմամբ եւ կարող են այդ պաշտօնը գրաւել անսահմանափակ քանակութեամբ:

Ռուսաստանը կը բաժնուի նաեւ 8 դաշնային շրջաններու, որոնցմէ իւրաքանչիւրին մէջ կ՛աշխատի նախագահի լիազքրուած ներկայացուցիչը:
Դաշնութեան էութիւնները ունին իրենց վարչատարածքային բաժանումը: Որպէս օրէնք, էութեան կազմին մէջ հիմնական միաւորը կը համարուին հանրապետական (մարզային, երկրամասային) նշանակութեան շրջանները եւ քաղաքները:

=== Ինքնավար հանրապետութիւններ ===

=== Ղրիմ ===
Ղրիմի տարածքը 25, 5 հազար քառակուսի քմ է: Արեւմուտքը եւ հարաւը կը ողողուի [[Սեւ Ծով|սեւ]], արեւելքը՝ [[Ազովի ծով]]երով: Արեւելաեւրոպական հարթավայրին կը միանայ Պերեկոպի նեղ (մինչեւ 8 քմ) պարանոցով: Ղրիմի արեւելքը կը գտնուին [[Կերչի Թերակղզիները|կերչ]], արեւմուտքը՝ Թարխանկուտ․ թերակղզիները, հիւսիս-արեւելեան ամբողջ ծովեզերքի երկայնքով կը ձգուի [[Սիւաշ]]ը:

== Միջազգային յարաբերութիւններ ==

=== ՌԴ դերը միջպետական կառոյցներ ===

=== Յարաբերութիւնները նախկին ԽՍՀՄ երկրներու հետ ===

=== Ռուսական սփիւռքը ===

Ռուսական սփիւռքի քանակութեան մասին կան շատ աղբիւրներ&lt;ref&gt;[http://www.russiandiaspora.com/index.html Ռուսական սփյուռք] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304083613/http://www.russiandiaspora.com/index.html |date=2016-03-04 }}{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;, սակայն հստակ քանակութիւնը հեղինակային աղբիւրներու մէջ չի յայտարարուիր։

{| class=&quot;wikitable&quot;
! Երկիր
! Ռուսերու քանակութիւնը
|-
|{{UKR}}||5 314 100&lt;ref&gt;[http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results Всеукраинская перепись населения 2001 года.]&lt;/ref&gt;
|-
|{{KAZ}}||4 480 000&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.ide.go.jp/English/Publish/Mes/pdf/51_cap1_2.pdf |title=(1999 census) |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2008-03-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080307133141/http://www.ide.go.jp/English/Publish/Mes/pdf/51_cap1_2.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{USA}}||3 129 738&lt;ref&gt;The numbers collected by the National Census are based on the country of origin and include among ethnic Russians significant amount of Jews, Ukrainians, Tatars and other people who stated Russia as the country of their ancestry&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://factfinder.census.gov/servlet/QTTable?_bm=y&amp;-geo_id=01000US&amp;-qr_name=DEC_2000_SF3_U_QTP13&amp;-ds_name=DEC_2000_SF3_U |title=(2000) |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2011-12-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111223213227/http://factfinder.census.gov/servlet/QTTable?_bm=y&amp;-geo_id=01000US&amp;-qr_name=DEC_2000_SF3_U_QTP13&amp;-ds_name=DEC_2000_SF3_U |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{BLR}}||1 142 000&lt;ref&gt;[http://www.demoscope.ru/weekly/2003/097/analit01.php (1999)]&lt;/ref&gt;
|-
|{{ISR}}||1 100 000&lt;ref&gt;[http://www.ln.mid.ru/Brp_4.nsf/arh/B6BE784B3E2ABD1343256DF8003AC21C?OpenDocument МИД России | 12/10/2003 | ДОКЛАД МИНИСТЕРСТВА ИНОСТРАННЫХ ДЕЛ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ «РУССКИЙ ЯЗЫК В МИРЕ», МОСКВА, 2003 ГОД]&lt;/ref&gt;
|-
|{{LAT}}||626 840&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2010/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf |title=Latvijas iedzīvotāju sadalījums pēc nacionālā sastāva un valstiskās piederības |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2011-07-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110722161711/http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/2010/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{UZB}}||620 000&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4420922.stm (2005)]&lt;/ref&gt;
|-
|{{դրօշ|Ղրղզստան}}[[Ղրղզստան]]||604 000&lt;ref&gt;[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0197/analit04.php (1999)]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kg.html#People |title=13.5 % of the population |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2015-11-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151127011116/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kg.html#People |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{CAN}}||500 600&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www40.statcan.gc.ca/l01/cst01/demo26a-eng.htm |title=(2006) |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2012-03-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120309165644/http://www40.statcan.gc.ca/l01/cst01/demo26a-eng.htm |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{EST}}||344 280&lt;ref&gt;[http://pub.stat.ee/px-web.2001/Dialog/varval.asp?ma=PO0222&amp;ti=POPULATION+BY+SEX%2C+ETHNIC+NATIONALITY+AND+COUNTY%2C+1+JANUARY&amp;path=../I_Databas/Population/01Population_indicators_and_composition/04Population_figure_and_composition/&amp;lang=1 (2007)]&lt;/ref&gt;
|-
|{{դրօշ|Թուրքմենստան}}[[Թուրքմենիստան]]||314 000&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/3054509.stm Turkmen pledge on Russian rights], BBC News&lt;/ref&gt;
|-
|{{UK}}||300 000&lt;ref&gt;[http://www.workpermit.com/news/2006_12_19/uk/russians_londongrad.htm Russians in the United Kingdom]&lt;/ref&gt;
|-
|{{դրօշ|Լիտվա}}[[Լիտուա]]||220 000&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.emz-berlin.de/Statistik_2/lit/lit_01.htm |title=(2001) |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2008-02-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080216002425/http://www.emz-berlin.de/Statistik_2/lit/lit_01.htm |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{դրօշ|Մոլդովա}}[[Մոլդովա]]||202 000&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.statistica.md/recensamint/Nationalitatea_de_baza.xls |title=(2004) |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2007-11-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071124181912/http://www.statistica.md/recensamint/Nationalitatea_de_baza.xls |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{BRA}}||200 000&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://rusharbin.com/content/view/61/27/1/1/ |title=(2005) |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2007-09-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928112137/http://rusharbin.com/content/view/61/27/1/1/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{GER}}||178 600&lt;ref&gt;[http://www.destatis.de/basis/e/bevoe/bevoetab10.htm (2003)]&lt;/ref&gt;
|-
|{{AZE}}||144 000&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html |title=CIA — The World Factbook |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2016-07-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160709035525/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/pp083003.shtml Southern Caucasus: Facing Integration Problems, Ethnic Russians Long For Better Life]&lt;/ref&gt;
|-
|{{դրօշ|Չիլի}}[[Չիլի]]||70 000&lt;ref name=&quot;EmbRus&quot;&gt;Embajada de la Federación de Rusia en la República de Chile. [http://www.ruvr.ru/main.php?lng=spa&amp;q=7574&amp;cid=145&amp;p=11.11.2008/ &quot;Los primeros rusos en Chile.&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090602222938/http://www.ruvr.ru/main.php?lng=spa&amp;q=7574&amp;cid=145&amp;p=11.11.2008%2F |date=2009-06-02 }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{դրօշ|Տաջիկստան}}[[Տաճիկիստան]]||68 200&lt;ref&gt;[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0191/analit05.php (2000)]&lt;/ref&gt;
|-
|{{GEO}}||67 671&lt;ref&gt;[http://www.statistics.ge/main.php?pform=14&amp;plang=1 (2002 census)]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.rferl.org/content/article/1071955.html Georgia: Ethnic Russians Feel Insulated From Tensions], Radio Free Europe&lt;/ref&gt;
|-
|{{AUS}}||67 550&lt;ref&gt;[http://www.abs.gov.au Category No. 2068.0 — 2006 Census Tables]&lt;/ref&gt;
|-
|{{UAE}}||56 600&lt;ref name=&quot;Cre՝ditos&quot;&gt;{{Cite web |url=http://www.cubagob.cu/otras_info/censo/index.htm |title=Cre’ditos |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2007-02-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070203182631/http://www.cubagob.cu/otras_info/censo/index.htm |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{BEL}}||50 000&lt;ref name=&quot;Сколько русских в Бельгии?&quot;&gt;{{Cite web |url=http://www.russian-belgium.be/node/40787 |title=Сколько русских в Бельгии |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2012-03-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120331183524/http://www.russian-belgium.be/node/40787 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{FIN}}||51 683&lt;ref&gt;[http://www.hs.fi/english/article/Immigrants+and+the+difficulties+of+integration+and+getting+into+the+cultural+mainstream/1135257413956 Immigrants and the difficulties of integration and getting into the cultural mainstream]&lt;/ref&gt;
|-
|{{ESP}}||42 585&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario06/anu06_02demog.pdf |title=Archive copy |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2008-07-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080726044741/http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario06/anu06_02demog.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{դրօշ|Լիբանան}}[[Լիբանան]]||40 000&lt;ref&gt;US govt. estimate&lt;/ref&gt;
|-
|{{ITA}}||30 504&lt;ref&gt;[http://demo.istat.it/str2010/index_e.html Statistiche demografiche ISTAT]&lt;/ref&gt;
|-
|{{ARG}}||30 000&lt;ref&gt;[https://archive.is/20120724171200/www.argentina.mid.ru/ESP/RusiaArgentina/RusosEnArgentinaS.html Rusos en Argentina]&lt;/ref&gt;
|-
|{{ROM}}||30 000&lt;ref&gt;[http://mimmc.ro/info_util/formulare_1294/ Informatii utile | Agentia Nationala pentru Intreprinderi Mici si Mijlocii]&lt;/ref&gt;
|-
|{{դրօշ|Չինաստան}}[[Չինաստան]]||15 600&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://141.211.142.26/member/census2000/ybListDetail.asp?ID=1 |title=(2000 census) |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2007-09-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928214338/http://141.211.142.26/member/census2000/ybListDetail.asp?ID=1 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{BUL}}||15 595&lt;ref&gt;[http://www.nsi.bg/Census_e/Census_e.htm (2002 census)]&lt;/ref&gt;
|-
|{{դրօշավորում|Հայաստան}}[[Հայաստան]]||14 660&lt;ref name=&quot;2002 census&quot;&gt;{{Cite web |url=http://docs.armstat.am/census/pdfs/51.pdf |title=(2002 census) |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2012-02-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120205224405/http://docs.armstat.am/census/pdfs/51.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{NOR}}||13 914&lt;ref&gt;[http://www.ssb.no/english/subjects/02/01/10/innvbef_en/tab-2009-04-30-01-en.html Statistics Norway]&lt;/ref&gt;
|-
|{{GRE}}||13 635
|-
|{{POL}}||10 244
|-
|{{AFG}}||1 500&lt;ref name=&quot;RM&quot;&gt;{{citation|chapter=The Russian Diaspora in Afghanistan|title=Russian Diaspora Communities|publisher=[[Russkiy Mir Foundation]]|last=Naumov|first=Alexander|date=2009-07-05|accessdate=2009 թ․ հուլիսի 29|url=http://russkiymir.org/en/diaspora/index.php?id4=10892|archivedate=2010-04-13|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100413005013/http://russkiymir.org/en/diaspora/index.php?id4=10892|deadurl=yes}}&lt;/ref&gt;
|-
|{{NZ}}||10 235&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.teara.govt.nz/NewZealanders/NewZealandPeoples/RussiansUkrainiansAndBalticPeoples/3/en |title=(2006 census) |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2009-02-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090228062136/http://www.teara.govt.nz/NewZealanders/NewZealandPeoples/RussiansUkrainiansAndBalticPeoples/3/en |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{CYP}}||10 000
|-
|{{SWE}}||9 000&lt;ref&gt;[http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=SW Joshua project — Ethnic groups of Sweden]&lt;/ref&gt;
|-
|{{դրօշ|Ճապոնիա}}[[Ճաբոն]]||6 000
|-
|{{AUT}}||5 466
|-
|{{POR}}||5 114
|-
|{{CZE}}||5 062&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.czso.cz/sldb/sldb.nsf/i/D86E24A9E96E6C30C1256E630051315F/$File/SLDB1991-tab.3.pdf |title=(2002 census) |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2007-02-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070223142033/http://www.czso.cz/sldb/sldb.nsf/i/D86E24A9E96E6C30C1256E630051315F/$File/SLDB1991-tab.3.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{SYR}}||4 811&lt;ref&gt;2009 census&lt;/ref&gt;
|-
|{{VEN}}||4 600&lt;ref&gt;[http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=VE Joshua Project — Ethnic People Groups of Venezuela]&lt;/ref&gt;
|-
|{{դրօշ|Մոնղոլիա}}[[Մոնկոլիա]]||4 100&lt;ref&gt;[http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=MG Joshua Project — Ethnic People Groups of Mongolia]&lt;/ref&gt;
|-
|{{TUR}}||3 514&lt;ref&gt;[http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dybcensus/V3_table4.xls Date census 2002]&lt;/ref&gt;
|-
|{{JOR}}||3 033&lt;ref name=&quot;2002 census&quot;/&gt;
|-
|{{դրօշ|Սերբիա}}[[Սերբիա]]||2 588&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://webrzs.stat.gov.rs/axd/Zip/VJN3.pdf |title=(2002 census) |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2013-10-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131018083036/http://webrzs.stat.gov.rs/axd/Zip/VJN3.pdf |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{դրօշ|Հարավային Աֆրիկա}}[[Հարաւային Ափրիկէ]]||1 300&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.orthodox.org.ph/content/view/583/37/ |title=Orthodox Church of the South Africa |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2008-05-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080512015609/http://www.orthodox.org.ph/content/view/583/37/ |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{MEX}}||1 293&lt;ref&gt;[http://www.inegi.gob.mx/prod_serv/contenidos/espanol/bvinegi/productos/estudios/sociodemografico/ext_en_mex/extraen_mex.pdf (2000 census)]&lt;/ref&gt;
|-
|{{LUX}}||943&lt;ref name=&quot;ecp.public.lu&quot;&gt;{{Cite web |url=http://www.ecp.public.lu/repertoire/stats/2008/06/index.html |title=État civil et population du Luxembourg — Répertoire des personnes physiques — Statistiques — 01.06.2008 |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2009-05-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090524075126/http://www.ecp.public.lu/repertoire/stats/2008/06/index.html |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{ETH}}||319&lt;ref&gt;[http://afraf.oxfordjournals.org/cgi/pdf_extract/57/229/319 The Russians in Ethiopia — 57 (229): 319 — African Affairs]&lt;/ref&gt;
|-
|{{դրօշ|Պուերտո Ռիկո}}[[Պուերտո Ռիկո]]||269&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://factfinder.census.gov/servlet/QTTable?-geo_id=04000US72&amp;-qr_name=DEC_2000_SF3_U_QTP13&amp;-ds_name=DEC_2000_SF3_U |title=Puerto Rico — QT-P13. Ancestry: 2000 |accessdate=2016-03-26 |archive-date=2020-02-12 |archive-url=https://archive.today/20200212043942/http://factfinder.census.gov/servlet/QTTable?-geo_id=04000US72&amp;-qr_name=DEC_2000_SF3_U_QTP13&amp;-ds_name=DEC_2000_SF3_U |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;
|-
|{{EGY}}||200&lt;ref name=&quot;ecp.public.lu&quot;/&gt;
|}

*[[Ռուսեր|Ռուսները]] Հայաստանի բնակչութեան կազմին մէջ ազգային փոքրամասնութիւններէն երկրորդն են [[եզդիներ]]էն ետք։ Համաձայն 2011 թուականի մարդահամարի Հայաստանի մէջ [[ռուսական սփիւռք]]ի քանակը 14.660 մարդ կը կազմէ։&lt;ref&gt;[http://docs.armstat.am/census/pdfs/51.pdf 2002 census] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120205224405/http://docs.armstat.am/census/pdfs/51.pdf |date=2012-02-05 }}{{ref-hy}}&lt;/ref&gt; Նախկինին մէջ ռուս բնակչութեան քանակութիւնը աւելի մեծ էր, սակայն [[Սպիտակի երկրաշարժ]]ի, [[ԽՍՀՄ]] փլուզման եւ երկրին մէջ կտրուկ տնտեսական անկման պատճառով ռուսերու մեծ մասը անկախութեան առաջին տարիներուն արտագաղթեց Ռուսաստան։ Ռուսերը [[Հայաստան]]ի մէջ ներկայացուած են մոլոկաններով եւ սովետական ժամանակաշրջանին Հայաստան տեղափոխուած ժառանգներէն:
* Ըստ 2006 թուականի Մարդահամարի, աւելի քան 67, 000 մարդ նշած են իրենց ռուսական ծագում, որոնցմէ 15, 000-ը ծնած են Ռուսաստանի մէջ։ Իսկ մօտ 36, 000 մարդիկ կը տիրապետեն ռուսերէն լեզուին։
* 2008 թուականի վերջերուն ռուսական սփիւրքը Ռիո-դե-Ժանեյրոյի մէջ աւել չէր ընդհանուր 100 մարդ։&lt;ref&gt;Информационная телепрограмма «Время», эфир от 30 ноября 2008 г., 21:08 MSK&lt;/ref&gt; Ըստ 2013 թուականի վերջին տուեալներուն սփիւռքը աճած է դառնալով 300 մարդ։

== Բնակչութիւն ==
=== Վիճակագրութիւն ===
=== Բնական աճ ===
{{Բազմապատիկ պատկերներ
| ֆոնի գույն = #BBDD99
| վերնագրի գոտի=right
| ուղղություն=vertical
| լայնություն=250
| պատկեր1=Percentage of Russians by region.svg
| նկարագրություն1=Ռուսերու տոկոսը ըստ մարզերու 2010 թ. դրությամբ
{{legend|#ff0000|&gt;80%}}{{legend|#ff9955|70—79%}}{{legend|#ffccaa|50—69%}}{{legend|#ffe6d5|20—49%}}
{{legend|#ffffff|&lt;20%}}
| պատկեր2=Russia natural population growth rates 2012.PNG
| նկարագրություն2=Ռուսաստանի բնակչութեան աճը ըստ մարզերու ու հանրապետութիւններու, 2012 թ. 
}}
[[2010]]-ի մարդահամարի տուեալներով Ռուսաստանի մէջ կը բնակէր 142 905 200 [[մարդ]]։ Այս ցուցանիշով Ռուսաստանը [[աշխարհ]]ի մէջ 9-րդ տեղը կը գրաւէ։ [[Միջին խտութիւն]]ը կը կազմէ 8, 36 մարդ/1 կմ&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;-ի մէջ, բայց այսպիսի բնակչութիւնը կը բնակի Ռուսաստանի մէջ շատ անհաւասարաչափ։ [[Ռուս]]երու 78 %-ը կը բնակի երկրի [[եւրոպա]]կան մասը, որ կը կազմէ տարածքի մօտ 25%-ը։ Ամենամեծ միջին խտութիւնը Մոսկուայի մէջ է՝ 4626 մարդ/1 քմ&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;-ի մէջ, իսկ ամենափոքր միջին խտութիւնը արձանագրուած է [[Չուկոտկա]]յի մէջ՝ 0, 07 մարդ/ 1 քմ&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;-ի մէջ։ Ըստ [[2010]]-ի տուեալներու բնակչութեան 73 %-ը կը բնակին քաղաքներուն մէջ։ Ըստ [[1 յունուար]] [[2013]]-ի տուեալներու 166 [[քաղաք]]ներուն մէջ կ՛ապրի աւելի քան 100 հզ. մարդ։ Իսկ 15 քաղաքներուն մէջ աւելի քան 1 միլիոն [[մարդ]]։

Ռուսաստանը բնակչութեան թիւով աշխարհի առաջատար պետութիւններէն է։ Կ՛ապրին [[ժողովուրդ]]ներ, [[ազգ]]եր եւ [[ազգութիւն]]ներ։ Մեծամասնութիւն կը կազմեն ռուսերը՝ արեւելասլավոնական առաւել մեծաթիւ ազգը՝ շուրջ 81 տոկոս։ Վերջին տարիներու տնտեսական ծանր անկման հետեւանքով Ռուսաստանի բնակչութիւնը նուազած է։ [[Բնական աճ]]ի ցուցանիշը բացասական է ([[2000]]-[[2005]] թուականներ՝ - 0, 6%), այլ կերպ ասած՝ երկրին բնորոշ է դեպոպուլեացիան (ժողովրդագրական ձմեռ, ճգնաժամ)։ Այդ պայմաններուն մէջ երկրին մէջ կը զգացուի աշխատանքային ուժի պակաս։ [[ԽՍՀՄ]] նախկին հանրապետութիւններէն, [[Չինաստանէ]]ն եւ այլ երկրներէն շուրջ 11 միլիոն մարդ կ՛աշխատի Ռուսաստանի տարբեր տարածաշրջաններուն մէջ։ Ժողովրդագիրներու կանխատեսմամբ՝ [[2050]] թուականին Ռուսաստանի բնակչութեան թիւը կը նուազի ու կը հասնի 112 միլիոնի։ Բնական աճի ցուցանիշը միջինէն բարձր է Կեդրոնական, [[Ուրալ]]եան եւ [[Կուզբաս]]ի արդիւնաբերական շրջաններուն մէջ, ինչպէս նաեւ՝ [[Հիւսիսային Կովկաս]]ի եւ իսուլմանական այլ ժողովուրդներու մօտ։

Ժողովրդագրական ճգնաժամը հաղթահարելու նպատակով Ռուսաստանի [[Պետդումա]]ն [[2006]] թուականին ընդունած է ծնելիութեան բարձրացումը խթանող որոշում, ըստ որուն նախատեսուած է ընտանիքի մէջ ծնած երրորդ երեխայի համար կատարել մօտ 8, 5 հազար տոլար համարժէք աջակցութիւն։

=== Աճման տեմպ եւ սեռատարիքային կառուցուածք ===

[[2000]]-ականներուն ծնելիութեան աճի եւ մահածութեան մակարդակի նուազման պատճառով բնակչութեան նուազման առագութիւնը սկսաւ կրճատուիլ։ [[2009]]-էն սկսեալ բնակչութեան թուաքանակը սկսաւ աճիլ]&lt;ref&gt;[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/Popul2011-2012.xls Ռուսաստանի աճի ցուցակը]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.gks.ru/free_doc/doc_2011/year/pril_year2011.xls Ռուսաստանի աճի ցուցակը]&lt;/ref&gt;։ Այժմ Ռուսաստանի մէջ բնական [[վերաճ]] է՝ ծնելութիւնը կը գերազանցէ մահածութեանը։ Յունուարէն հոկտեմբեր 2012-էն, ծնելիութեան գործակիցը Ռուսաստանի մէջ 13, 3 [[մարդ]] կը կազմէր (1000-էն), մահածութեանը՝ 13, 3, իսկ բնական վերաճի գործակիցը 0, 0։ Միւս տարիներու հետ համեմատած կը նկատուի [[ծնելիութիւն|ծնելիուեյան]] աճ, մահածութեան անկում եւ բնական վերաճի գործակցի աճ&lt;ref&gt;[http://www.gks.ru/free_doc/2012/demo/tab10-2012.xls Ռուսաստանի բնակչության աճի ցուցակը]&lt;/ref&gt;։

Ռուսաստանի բնակչութեան միջին տարիքը 39 տարեկանն է։

[[Սեռ]]երու յարաբերակթյութեան ցուցանիշ՝ 0, 86 [[տղայ]] - 1 [[աղջիկ]]։ Այս ցուցանիշի փոփոխութիւնը տարբեր տարիքային խումբերուն մէջ ամբողջովին կը համապատասխանէ համ[[աշխարհ]]ային միտումներուն։

1, 06 ծնունդի ժամանակ, 1, 06 15 տարեկանէն ցած դէմքերու համար, 0, 91- 15-էն 64 տարեկան եւ 0, 43- 65 տարեկանէն բարձր։

Տարիքային կառուցուածք
* 0-14 տարեկան. 15, 1 % (տղաներ 11, 9 մլն/աղջիկներ 10, 4 մլն)
* 15—64 տարեկան. 72, 0 % (տղաներ 48, 9 մլն/աղջիկներ 53, 3 մլն)
* 65 տարեկան եւ աւելի. 12, 9 % (տղաներ 5, 7 մլն/աղջիկներ 12, 6 մլն) (ըստ [[2010 թուական]]ի տուեալներու)]&lt;ref&gt;[http://www.gks.ru/free_doc/doc_2011/year/pril_year2011.xls]&lt;/ref&gt;
Միջին տարիք
* ընդհանուր։ 38, 7 տարեկան
* տղաներ։ 35, 5 տարեկան
* աղջիկներ։ 41, 9 տարեկան (ըստ [[2011 թուական]]ի տուեալներու)

=== Քաղաքայնացնում ===

Ուրբանիզացվածության մակարդակն ամենաբարձրն է ԽՍՀՄ-ի նախկին հանրապետութիւններու շարքին մէջ (73%)։ Արեւելեան շրջաններուն մէջ քաղաքային բնակչութեան բաժինը աւելի մեծ է, որ կը բացատրուի գիւղատնտեսութեան զարգացման սահմանափակ հնարաւորութիւններով։ Արդիւնաբերութեան որոշ արտադրութիւններու կրճատման, աշխարհագրական կտրուածութեամբ պայմանաւորուած տնտեսական դժուարութիւններու եւ կեանքի որակի անկման պատճառով արեւելեան շրջաններէն շուրջ 3 միլիոն մարդ վերջին 1, 5 տասնամեակուն գաղթած է Ռուսաստանի արեւմտեան շրջաններ: [[Ուրբանիզացման մակարդակ|ուրբանիզացուածութեան]] մակարդակը միջինէն ցած է կեդրոնական սեւահողային եւ հիւսիսկովկասեան զարգացած գիւղատնտեսական շրջաններուն մէջ։ Այստեղ գիւղերը կ՛արանձնանան մարդաշատութեամբ: Հիւսիսի անտառային գօտիին մէջ գիւղերը շատ փոքր են, երբեմն՝ քանի մը տնտեսութեամբ (խուտոր):

Ռուսաստանի մէջ կայ շուրջ 2000 քաղաք, որոնցմէ 15-ը՝ աւելի քան մէկ միլիոն, իսկ շուրջ 170-ը՝ աւելի քան 100 հազար բնակչութեամբ։ 
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Քաղաք || Բնակիչ || Քաղաք || Բնակիչ || Քաղաք || Բնակիչ 
|-
| [[Մոսկուա]] || ↗12 108 257 || [[Կազան]] || ↗1 190 850 || [[Ուֆա]] || ↗1 077 719
|-
| [[Սէյնթ Բեթերսպուրկ]] || ↗5 131 942 || [[Սամարա]] || ↗1 171 598 || [[Կրասնոյարսկ]] || ↗1 035 528
|-
| [[Նովոսիբիրսկ]] || ↗1 547 910 || [[Օմսկ]] || ↗1 160 670 || [[Պերմ]] || ↗ 1 026 477
|-
| [[Եկատերինբուրգ]] || ↗1 396 074 || Չելեամբինսկ || ↗1 156 201 || [[Վոլգոգրադ]] || ↗1 018 790
|-
| Նիժնի Նովգորոդ || ↗1 272 719 || [[Ռոստով-նա-Դոնու]] || ↗1 109 800 || [[Վորոնեժ]] || ↗1 014 610 
|-
|}

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}
*

[[Ստորոգութիւն:Ռուսաստան]]
[[Ստորոգութիւն:Երկիրներ]]
[[Ստորոգութիւն:Երկիրներ այբբենական կարգով]]
[[Ստորոգութիւն:Եւրոպայի երկրներ]]
[[Ստորոգութիւն:Ասիոյ երկիրներ]]</text>
      <sha1>es2z41zic5oyqu3mf0ufy71w4lj8j8u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Փոքրիկ իշխանը</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18677</id>
    <revision>
      <id>240952</id>
      <parentid>229375</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T09:35:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Maral Dikbikian</username>
        <id>4797</id>
      </contributor>
      <origin>240952</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4761" sha1="2em4cjsqi66wfw220a7sq1dqrk6hx4h" xml:space="preserve"> 
'''Փոքրիկ իշխանը''', ֆրանսացի գրող, բանաստեղծ եւ մասնագէտ օդաչու [[Անթուան տը Սենթ-Էքզիւփերի]]&lt;nowiki/&gt;ի հեքիաթ-վիպակը, որ գրած է 1942-ին, [[Նիւ Եորք]]&lt;nowiki/&gt;ի մէջ, ուր ալ առաջին անգամ հրատարակուած է [[ֆրանսերէն]]&lt;nowiki/&gt;ով ու [[անգլերէն]]&lt;nowiki/&gt;ով, 1943 թուականի Սեպտեմբերին&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/books/the-little-prince-graphic-novel-to-be-published-in-english-2087327.html|title='The Little Prince' graphic novel to be published in English|date=2010-09-23|website=The Independent|language=en|accessdate=2020-07-31}}&lt;/ref&gt;։

== Գիրքին նիւթը ==
«Փոքրիկ Իշխանը» աշխարհի մանկական-մանկապատանեկան գրականութեան ամէնէն յայտնի եւ տարածուն գիրքերէն է: 

Գիրքը կը պատմէ փոքրիկ տղու մը քաջութեան, խելքի ու իր շատ բարի սրտիկին մասին։ Այս գիրքին մէջ կայ բարութիւն, պարզութիւն ու անմիջականութիւն։ Գիրքը կարդացած են եւ կրնան կարդալ բոլոր տարիքներու ընթերցասէրները, ե՛ւ փոքրերը, ե՛ւ մեծերը:

«Փոքրիկ Իշխանը» աշխարհի ամէնէն ընթերցուած գիրքերէն մէկն է։ 

== Թարգմանութիւններ ==
«Փոքրիկ Իշխանը» հեքիաթ-վիպակը թարգմանուած է աւելի քան 300 լեզուներու ու բարբառներու, որոնց կարգին եւ կոյրերու համար նախատեսուած Պրայլի այբուբենով։ Գիրքը թարգմանուած է նաեւ արեւելահայերէնի ու տպագրուած է Երեւանի մէջ, 1966-ին, որուն մասին հետաքրքրական ուսումնասիրութիւն մը գրած է [[Լուսինէ Աւետիսեան]] «Յաւերժամանուկը» ([[Երեւան]], 2008)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://lusineavetisyan.do.am/load/haverjhamanowky_39/1-1-0-6|title=ՀԱՒԵՐԺԱՄԱՆՈՒԿԸ - Իմ ֆայլերը- Լուսինէ Աւետիսեան|last=|first=|date=|website=lusineavetisyan.do.am|publisher=|accessdate=2020-07-31}}&lt;/ref&gt;։

«Փոքրիկ Իշխանը» ներշնչումի աղբիւր մը եղած է բազմաթիւ ստեղծագործողներու համար․ յօրինուած են օփերաներ, երգեր, գրուած են թատերախաղեր, նկարահանուած՝ ժապաւէններ։

2016-ի Մայիսին, [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]] մէջ, առաջին անգամ արեւմտահայերէնի թարգմանուած ու հրատարակուած է «Փոքրիկ Իշխանը»․ իսկ երկրորդ անգամ տպագրուած է՝ 2017-ի Յունուարին։ Գիրքը ֆրանսերէն բնագիրէն արեւմտահայերէնի թարգմանած է Լուիզ Պաքար&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.arasyayincilik.com/urun/%d6%83%d5%b8%d6%84%d6%80%d5%ab%d5%af-%d5%ab%d5%b7%d5%ad%d5%a1%d5%b6%d5%a8/|title=Փոքրիկ իշխանը - Aras Yayıncılık|website=Փոքրիկ իշխանը - Aras Yayıncılık|language=tr|accessdate=2020-07-31}}&lt;/ref&gt;։

== Ուշագրաւ փաստեր&lt;ref&gt;{{Citation|title=Փոքրիկ իշխանը|url=https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D5%93%D5%B8%D6%84%D6%80%D5%AB%D5%AF_%D5%AB%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D5%B6%D5%A8&amp;oldid=10181044|date=2025-01-03|accessdate=2025-06-26|language=hy}}&lt;/ref&gt; ==

* 2003 թուականին (45) Էուգենիա աստերոիդի (փոքր մոլորակ) լուսնին շնորհուած է «Փոքրիկ իշխան» անունը։ Միաժամանակ այդ անունը կապուած է երիտասարդ տարիքին զոհուած Նաբոլէոն-Էժեն (Նաբոլէոն IV) արքայազնի հետ, որու մօր՝ կայսրուհի Եվգենիայի անունով էր նոյն այդ աստերոիդը։
* 2003 թուականին լուսնի աստերոիդներէն մէկը անուանուած է «Փոքրիկ Իշխան» անունով։
* Ճանչցուած է 20-րդ դարու լաւագոյն ֆրանսական գիրքը։
* Ճափոնական Հակոն քաղաքին մէջ կը գտնուի Փոքրիկ Իշխանի թանգարանը, որ ունի տարեկան աւելի քան 200.000 այցելու։

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծանցանկ}}
[[Ստորոգութիւն:Վէպեր]]
[[Ստորոգութիւն:Գիրքեր այբբենական կարգով]]</text>
      <sha1>2em4cjsqi66wfw220a7sq1dqrk6hx4h</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւն</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19112</id>
    <revision>
      <id>240918</id>
      <parentid>229936</parentid>
      <timestamp>2025-06-25T14:30:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>240918</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24490" sha1="nax646st2plmya599jff1olijckkfvz" xml:space="preserve">[[Պատկեր:Անթիլիասի վեհարան2.jpg|մինի|Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան վեհարանը՝ Անթիլիաս:]]

'''Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւն''', պաշտօնական անունը՝ '''Կաթողիկոսութիւն Հայոց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ ''' ([[անգլերէն]]՝ Holy See of Cilicia, պաշտօնական անունը՝ the Armenian Catholicosate of the Great House of Cilicia) [[Հայ Առաքելական Եկեղեցի]] է։ Նստավայրն է՝ [[Անթիլիաս]], [[Լիբանան]]։ Նուիրապետական չորս աթոռներէն մէկն է, որ կը գործէ աշխարհի շարք մը երկիրներու մէջ եւ ունի եկեղեցական կառոյցներ, որոնք կը կոչուին ''թեմեր'' եւ ունին իրենց թեմակալ առաջնորդները։ Կիլիկիոյ Կաթողիկոսն է՝ [[Արամ Ա|Արամ Ա. Քէշիշեան]]։

[[Կիպրոս]]ի, [[Լիբանան]]ի, [[Սուրիոյ]] եւ [[Իրան]]ի հայկական թեմերը կը գտնուին Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան հովանիին ներքեւ։ Ունի նաեւ թեմեր [[ԱՄՆ]]-ի ու [[Քանատա]]&lt;nowiki/&gt;յի մէջ։

== Պատմութիւն==
Հիմնուած է 1446-ին, [[Կիլիկիա|Կիլիկիոյ]] [[Սիս]] քաղաքին մէջ՝ Հայոց կաթողիկոսութեան նախկին նստավայրին մէջ, 1441-ի [[Վաղարշապատ|Էջմիածինի]] ազգային-եկեղեցական ժողովին որոշումով հայրապետական աթոռը Ս. Էջմիածինի մէջ վերահաստատուելէն ետք: Առաջին կաթողիկոսը եղած է Կարապետ Ա. Եվդոկացին (1446-1477): Ժզ. դարու սկիզբէն, երբ թուրքերը գրաւած եւ օսմանեան կայսրութեան նահանգին վերածած են Կիլիկիան, սկսած է կաթողիկոսութեան ամենածանր ու դժուարին շրջանը: Մինչեւ Ժթ. դարու կէսը Կիլիկիա շարունակաբար ենթարկուած է թուրքերու, ինչպէս նաեւ այլ ցեղերու ասպատակութիւններուն: Յաճախ գրաւուած ու աւերուած է նաեւ Սիսը, թալանուած  անոր կաթողիկոսարանը:

Գահակալներէն շատեր (Յովհաննէս Բ. Թլկուրանցիէն, 1489-1525) ստիպուած երկրորդ աթոռանիստ  դարձուցած են [[Հալէպ]]&lt;nowiki/&gt;ը, [[Ատանա]]&lt;nowiki/&gt;ն, երբեմն ալ՝ մնացած թափառական, աքսորուած կամ սպաննուած: Յատկապէս Ժզ.- Ժէ. դարերուն Ամենայն հայոց եւ Սիսի կաթողիկոսութիւններու միջեւ վէճեր սկսած են  կաթողիկոսական իրաւասութիւններու սահմաններու եւ եպիսկոպոսական  ձեռնադրութիւններու վերաբերեալ, որոնք սուր բնոյթ  ստացած են Ամենայն հայոց կաթողիկոս Փիլիպոս Ա. Աղբակեցիի եւ Սիսի կաթողիկոս Սիմէոն Բ. Սեբաստացիի (1633-48) օրով:

Ներսէս Ա. Սեբաստացիի (1648-54) օրերուն փոխըմբռնման եւ համագործակցութեան մթնոլորտ  մը ստեղծուած է Մայր աթոռին եւ Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան միջեւ, որ վաւերացուած է 1651-ի [[Երուսաղէմ]]&lt;nowiki/&gt;ի եկեղեցական ժողովին: Ամենայն հայոց կաթողիկոս Փիլիպոս Ա. Աղբակեցի Երուսաղէմի ժողովին մասնակցելու նպատակով այցելած է Հալէպ (հոն կը գտնուի Սիսի աթոռը) եւ հանդիպած Ներսէս Ա. Սեբաստացիին հետ: Երկու հայրապետները [[Ս. Զատիկ|Ս. Զատկուան տօն]]&lt;nowiki/&gt;ին առիթով մեծ շուքով ուխտի գացած են Ս. Երուսաղէմ, ապա մասնակցած ժողովին:

Ժզ.-Ժէ. դարերուն մահմետական ցեղերու ճնշումներէն պաշտպանուելու նպատակով, Կիլիկիոյ կաթողիկոսներէն ոմանք, հռոմէական եկեղեցւոյ ծիսաարարողական որոշ զիջումներ ընելու խոստումով, փորձած են շահիլ [[Հռոմ]]&lt;nowiki/&gt;ի պապերուն հովանաւորութիւնն ու աջակցութիւնը: Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը եւ աթոռանիստ Սիսը դարձուցած են սսականութեան կեդրոն ([[Պոլսոյ հայոց պատրիարքութիւն|Կ. Պոլսոյ հայոց պատրիարքութեան]] հետ), որ կը պայքարէր էջմիածնականութեան դէմ: Սսականութեան ղեկավարներ՝ Սիսի կաթողիկոս Խաչատուր Գ. Գաղատացի եւ Եղիազար Այնթապցի որոշ դեր խաղացած են հասարակական բախումներու եւ խռովութիւններ հրահրելու, արեւմտահայ թեմերը Էջմիածինի Հայոց կաթողիկոսութեան հակադրելու գործին մէջ: Պայքարը մեղմացած է [[1680 թուական|1680]]-ական թուականներուն, երբ էջմիածնականները, պառակտման վերջ տալու նպատակով, Ամենայն հայոց կաթողիկոս  ընտրած են սսականութեան առաջնորդ [[Եղիազար Այնթապցի|Եղիազար Ա. Այնթապցին]]: Այնուհանդերձ, Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը այդ շրջանին եւս շարունակած է իր հոգեւոր ազգային ծառայութիւնը մատուցել ժողովուրդին, կրցած է պահպանել հայոց աւանդութիւնները եւ նպաստել Հայ եկեղեցւոյ ինքնուրոյնութեան ու անկախութեան: Այդ գործին մէջ յատկապէս աչքի ինկած են Աջապահեանները: [[1733 թուական|1733]]-[[1865 թուական|1865]]-ին շարունակաբար տիրելով Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան աթոռին՝ անոնք վերջ տուած են աթոռակալական կռիւներուն:

[[1909 թուական|1909]]-ի [[Ատանայի Կոտորած|Ատանայի կոտորած]]&lt;nowiki/&gt;ին, ապա [[Հայոց Ցեղասպանութիւն|Մեծ եղեռն]]&lt;nowiki/&gt;ի հետեւանքով Կիլիկիան հայաթափուած է յատկապէս՝ [[1920 թուական|1920-19]][[1922 թուական|22]]-ին): Ջարդերէն փրկուածները գաղթած են առաւելաբար Սուրիա եւ Լիբանան: [[1921 թուական|1921]]-ի Դեկտեմբերէն Սիսը դադրած է Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան աթոռանիստը ըլլալէ, իսկ 1922-ի սկիզբը կաթողիկոսարանը մատնուած է աւերի ու թալանի: Կաթողիկոս [[Սահակ Բ. Խապաեան]]&lt;nowiki/&gt;ը ([[1902 թուական|1902]]-[[1939 թուական|1939]]), հաւաքելով կաթողիկոսարանին հնութիւններն ու հարստութիւնները, փոքրաթիւ կիլիկիահայերու հետ տարագրուած է արաբական երկիրներ: 1922-[[1930 թուական|1930]]-ին Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը [[Երուսաղէմի հայոց պատրիարքութիւն|Երուսաղէմի հայոց պատրիարքութեան]], հայկական շարք մը միութիւններու ու կազմակերպութիւններու, ինչպէս նաեւ առանձին գործիչներու օժանդակութեամբ մեծ ներդրում ունեցած է կոտորածներէն փրկուած ու [[Սուրիա|Սուրիո]]&lt;nowiki/&gt;յ, [[Լիբանան]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ [[Կիպրոս]]&lt;nowiki/&gt;ի մէջ ապաստանած հայութիւնը համախմբելու, հազարաւոր որբեր խնամելու, որբանոցներ ու վարժարաններ գործին մէջ: Ինը տարի Լիբանանի եւ Սուրիոյ զանազան շրջաններ տեղափոխուելէ ետք, [[Յուլիս]] [[1930 թուական|1930]]-ին կաթողիկոսարանը հաստատուած է Լիբանան՝ [[Անթիլիաս]]: Կիլիկիոյ աթոռը մինչեւ 1915 ունեցած է 13 թեմ՝ [[Սիս]], [[Ատանա]], [[Հաճըն]], Բայաս, [[Հալէպ|Բերիա]] (Հալէպ), [[Մարաշ]] (Ուլնիա), [[Ֆրնուզ]], [[Այնթապ]], [[Անտիոք]], [[Մելիտենէ]], [[Եոզղատ|Եոզկաթ (Եոզղատ)]], [[Կիւրին]] եւ Կիպրոս, որոնցմէ Մեծ եղեռնէն ետք միայն Հալէպի թեմը մնացած է: Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան թեմերը վերակազմաւորելու հարցով [[30 Ապրիլ]] [[1929 թուական|1929]]-ին, [[Գէորգ Ե. Սուրէնեանց]] կաթողիկոսին յանձնարարութեամբ, Երուսաղէմ  մեկնած է հայրապետական պատուիրակ եւ [[Եգիպտոս]]&lt;nowiki/&gt;ի թեմի առաջնորդ [[Թորգոմ Արք. Գուշակեան]]: Երուսաղէմի հայոց պատրիարքութիւնը Ամենայն հայոց կաթողիկոսին օրհնութեամբ Կիլիկիոյ աթոռին  փոխանցած է պատրիարքութեան պատկանող [[Դամասկոս]]&lt;nowiki/&gt;ի, Պէյրութի, [[Լաթաքիա|Լաթաքիոյ]], [[Անտիոք|Անտիոքի]], Հալէպի, Կիպրոսի եկեղեցիները, կալուածները, վարժարանները եւ առաջնորդարանները: Այսպիսով, 1930-ական թուականներուն Կիլիկիոյ աթոռը ունեցած է չորս վերակազմաւորուած թեմեր՝ Բերիա (Հալէպ), Դամասկոս, Լիբանան եւ Կիպրոս: Հիմնական հանգրուան մը եւ գործելու բարենպաստ պայմաններ ունենալով՝ Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը հետագայ տարիներուն ապրած է իր ծաղկման շրջանը: [[Սահակ Բ. Խապայեան]]&lt;nowiki/&gt;ի, աթոռակից կաթողիկոս [[Բաբգէն Կիւլեսերեան]]&lt;nowiki/&gt;ի ջանքերով վերակազմուած է կաթողիկոսարանը, հիմնուած տպարան, 1930-ին վերաբացուած դարասկիզբին Սահակ Բ. Խապայեանի հիմնած Դպրեվանքը, հրատարակուած (1932-էն) կաթողիկոսարանին «Հասկ» պաշտօնական պարբերականը եւ այլն:

Կաթողիկոս [[Պետրոս Ա. Սարաճեան]]&lt;nowiki/&gt;ի (1940) ջանքերով եւ  ամերիկեան Նպաստամատոյց ընկերութենէն նուիրատուութիւններով գնուած է Անթիլիասի կալուածը, որ 1922-23-ին ծառայած է իբրեւ որբանոց՝ պատսպարելով Մեծ եղեռնէն փրկուած աւելի քան 1400 հայ որբեր: Անոր ջանքերով կառուցուած են նաեւ Դպրեվանքին նոր շէնքը, Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Մայր տաճարը, Ապրիլեան նահատակներու յիշատակին նուիրուած Ս. Ստեփանոս մատուռը, ուր զետեղուած է [[Տէր Զօր շրջան|Տէր Զօր]]&lt;nowiki/&gt;ի անապատէն հաւաքուած՝ հայ ժողովուրդի զաւակներուն անթաղ ոսկորներուն մէկ մասը:

Հոգեւոր-մշակութային կեանքի զարգացումը շարունակուած է նաեւ հետագային, յատկապէս [[Գարեգին Ա. Յովսէփեան]]&lt;nowiki/&gt;ի օրով: 1952-էն ի վեր թափուր մնացած Կիլիկիոյ աթոռը սառ պատերազմի տարիներուն դարձած է քաղաքական շահարկումներու առարկայ, որու պատճառով [[1956 թուական|1956]]-ին երկու աթոռներու փոխյարաբերութիւնները աւելի սրած են:

[[1957 թուական|1957]]-էն սփիւռքի  շարք մը թեմեր կ'անցնին Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան իրաւասութեան ներքեւ: Անոնցմէ են՝ ԱՄՆ-ի Արեւելեան թեմին մէկ մասը, Յունաստանի թեմը եւ Իրանի երեք թեմերը ([[Թեհրան]]&lt;nowiki/&gt;ի, [[Սպահան]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ [[Ատրպատական]]&lt;nowiki/&gt;ի): Աւելի ուշ կազմուած են Հիւսիսային Ամերիկայի Արեւմտեան ու [[Քուէյթ]]&lt;nowiki/&gt;ի եւ [[Արաբական Ծոցի Երկիրներու Եկեղեցիներու Խորհուրդ|Արաբական ծոցի երկիրներու թեմերը]]: 1962-ին Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը ներգրաւուած է էքիւմենեան շարժման մէջ՝ դառնալով Եկեղեցիներու համաշխարհային խորհուրդի անդամ, դիտորդներ ուղարկած Վատիկանի Բ. ժողովին: Քենիոյ մայրաքաղաք Նայրոպիի  համաժողովին (1975) Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան ներկայացուցիչ Գարեգին եպս. Սարգիսեան (1983-1995՝ Կիլիկիոյ կաթողիկոս [[Գարեգին Բ. Կիլիկիոյ, Գարեգին Ա. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս|Գարեգին Բ.]], 1995-1999՝ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գարեգին Ա. Սարգիսեան) ընտրուած է Եկեղեցիներու համաշխարհային խորհուրդի փոխատենապետ (մինչեւ 1983):

1991-ի  [[Քանպերա]] ([[Աւստրալիա]]) համաժողովին Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան մէկ այլ ներկայացուցիչ՝ Արամ Արք. Քէշիշեան (այժմ՝ կաթողիկոս Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Արամ Ա. Քէշիշեան) ընտրուած է Եկեղեցիներու համաշխարհային խորհուրդի կեդրոնական եւ գործադիր վարչութիւններու ատենապետ (վերընտրուած է 1998-ին): 

== Գործունէութիւն ==
Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը մեծ դեր  խաղացած է [[1974 թուական|1974]]-ին [[Միջին Արեւելքի Եկեղեցիներու խորհուրդ]]&lt;nowiki/&gt;ի հիմնադրման աշխատանքներուն մէջ: Ան իր միջեկեղեցական յարաբերութիւնները կը շարունակէ նաեւ [[Անկլիգան Եկեղեցի|Անկլիգան Եկեղեցւոյ]] եւ [[աւետարանական (բողոքական) եկեղեցիներ]]&lt;nowiki/&gt;ուն հետ: Մասնակից է արաբական երկիրներու՝ յատկապէս Լիբանանի եւ Սուրիոյ անկախութեան ի նպաստ կատարուող աշխատանքներուն: Միջազգային եւ միջեկեղեցական բարձր մակարդակներու վրայ կը պաշտպանէ ճնշուած ժողովուրդներու դատը՝ միշտ գտնուելով արաբական երկիրներու կողքին: Կաթողիկոսութիւնը Միջին Արեւելքի երկիրներուն մէջ մեծ դեր կը կատարէ իսլամ-քրիստոնեայ երկխօսութեան զարգացման, այդ ժողովուրդներու համատեղ, խաղաղ գոյակցութեան պայմաններու ստեղծման ուղղութեամբ: Յատուկ ուշադրութիւն կը դարձնէ սփիւռքի, յատկապէս Միջին Արեւելքի երկիրներու հայութեան կեանքին ընկերային, մշակութային եւ հոգեւոր ոլորտներուն:

Կազմակերպած եւ առաջնորդած  է սփիւռքի տարբեր գաղութներ, կառուցած  նոր եկեղեցիներ, դպրոցներ, ստեղծած մշակութային ու մարզական ակումբներ: Կաթողիկոսութեան հովանիին տակ կը գտնուին Լիբանանի [[Ճիպէյլ]] քաղաքին մէջ գտնուող հայկական որբանոցը ([[Թռչնոց Բոյն|Թռչնոց բոյն]]), Լեռնալիբանանի մէջ՝ Ազգային բուժարանը, Արեւելեան [[Պէյրութ]]&lt;nowiki/&gt;ի մէջ՝ Ծերանոց-կուրանոց համալիրը, հայ ժողովուրդին յատուկ բնակարաններու համալիր մը՝ Ֆանարի շրջանին մէջ (Լիբանան), ինչպէս նաեւ կրթական ու բարեգործական կեդրոններ յատկապէս Լիբանանի, Սուրիոյ եւ Յունաստանի մէջ: Կաթողիկոսարանը ունի [[Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան Թանգարան|թանգարան]], ձեռագրատուն, մատենադարան, տպարան, Զարեհեան դամբարան, ուր ամփոփուած են Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան Անթիլիասի շրջանի կաթողիկոսները եւ միաբանները: Կաթողիկոսութիւնը ունի միջեկեղեցական յարաբերութիւններու, քրիստոնէական դաստիարակութեան յատուկ գրասենեակներ, բազմաթիւ գրականական մրցանակներ, կրթաթոշակներ, Խաչեր Գալուստեան մանկավարժական կեդրոն, կիրակնօրեայ վարժարաններու վարիչ-տնօրէնութիւն եւ այլն&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://armnational.am/ru/c/catholicosate-of-the-great-house-of-cilicia |title=Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւն |accessdate=2020-09-24 |archive-date=2021-04-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210410224520/http://armnational.am/ru/c/catholicosate-of-the-great-house-of-cilicia |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt;:

Միութիւններէն յայտնի է Հայաստանեայց եկեղեցւոյ համալսարանական երիտասարդներու միութիւնը: [[Գարեգին Բ. Կիլիկիոյ, Գարեգին Ա. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս|Գարեգին Բ]].-ի օրով վերստին կեանքի կոչուած է [[Գարեգին Ա. Յովսէփեան]]&lt;nowiki/&gt;ի օրով հիմնուած «&lt;nowiki/&gt;[[Հասկ հայագիտական]]&lt;nowiki/&gt;» կրօնաբանասիրական տարեգիրքը, իսկ Մայրավանքի տպարանին մէջ լոյս տեսած են հարիւրաւոր աստուածաբանական, պատմական եւ հայագիտական գիրքեր:

[[Արցախեան Ազատամարտ|Ղարաբաղեան շարժման]] սկիզբէն, 7 Դեկտեմբեր 1988-ի աւերիչ երկրաշարժէն եւ յատկապէս [[Հայաստան]]&lt;nowiki/&gt;ի անկախութեան հռչակումէն ետք, Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը Ամենայն հայոց կաթողիկոս [[Վազգէն Ա.]]-ի նախաձեռնութեամբ եւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոս Գարեգին Բ.-ի գործուն օժանդակութեամբ ամէն ճիգ ի գործ դրած է Հայ եկեղեցւոյ միութեան ու միասնութեան ամրապնդման գործին մէջ, ինչպէս նաեւ Ամենայն հայոց կաթողիկոսութեան հետ միասին իր մասնակցութիւնը բերած է մայր հայրենիքի վերաշինութեան եւ հայրենի անկախ պետականութեան ամրապնդման աշխատանքներուն:

== Կանոնադրութիւն ==
Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը կը ղեկավարուի իր կանոնադրութեամբ, որ մշակուած է [[Ազգային Սահմանադրութիւն|1860-ի Ազգային սահմանադրութեան]] սկզբունքներով:

Իւրաքանչիւր թեմ ունի իր սահմանադրութիւնը: Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսը գլուխն է Ազգային ընդհանուր ժողովին, զոր կ'ընտրէ Ազգային կեդրոնական կրօնական եւ քաղաքական ժողովները: Կարեւոր հարցերու քննարկման համար Կիլիկիոյ կաթողիկոսը կը հրաւիրէ համատեղ ժողովի նիստի:

== Թեմեր ==
2001-էն ի վեր, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան հոգեւոր ծառայութիւնը կը վայելեն Լիբանանի (Պէյրութ), Բերիոյ (Հալէպ), Հիւսիսային Ամերիկայի Արեւելեան նահանգներու եւ Քանատայի ([[Նիւ Եորք]],  [[Վենեզուելլա|Վենեզուելլա)]] հոգեւոր հովւութիւնը), Հիւսիսային Ամերիկայի Արեւմտեան ([[Լոս Անճելըս]]), Կիպրոսի ([[Նիկոսիա]]), Թեհրանի (Թեհրան), Իրանա-Հնդկաստանի (Սպահան), Ատրպատականի (Թաւրիզ), [[Յունաստան]]&lt;nowiki/&gt;ի ([[Աթէնք]]), Քուէյթի եւ Արաբական ծոցի երկիրներու (Էլ Քուէյթ) թեմերը:

== Պատկերասրահ (Անթիլիաս) ==
&lt;gallery&gt; 
File:Armenian catalicosate in Antilias (Lebanon) 1.jpg| 
File:Armenian catolicosate in Antilias 2.jpg|
File:Antilias altar of the main church.jpg|
File:Antilias, in St. Gregory church.jpg|
File:Chapel in Antilias.jpg|
File:Memorial chapel in Antilias.jpg| 
File:In the chapel.jpg|
File:Holy stones from Mush monastery.jpg|
File:Antilias, memorial monument.jpg|
 
&lt;/gallery&gt;

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}
== Գրականութիւն ==
*[http://www.digilib.am/digilib/?menu=10&amp;wrk=1449&amp;captn=14745&amp;wrpg=0&amp;aupg=0 '''Բաբգէն Աթոռակից կաթողիկոս (Կիւլէսերեան)''', Պատմութիւն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ (1441-էն մինչեւ մեր օրերը), Անթիլիաս, 1939։]
* Բիւզանդ Եղիայեան, Ժամանակակից պատմութիւն կաթողիկոսութեան Հայոց Կիլիկիոյ. 1914-1972, Անթիլիաս, 1975։

== Արտաքին Յղումներ ==
* [http://www.armenianorthodoxchurch.org/ Կաթողիկոսութիւն Հայոց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200927170652/https://www.armenianorthodoxchurch.org/ |date=2020-09-27 }}
* [http://www.armenianprelacy.org/ Առաջնորդարան Հայոց Ա.Մ.Նահանգներու  Արեւելեան թեմի]
* [http://www.westernprelacy.org/ Առաջնորդարան Հայոց Ա.Մ.Նահանգներու  Արեւմտեան թեմի]
* [http://www.armenianprelacy.ca/ Քանատայի Ազգային Առաջնորդարան]
* [http://www.periotem.com/ Առաջնորդութիւն Հայոց  Բերիոյ թեմի (Հալէպ, Սուրիա)]
* [http://www.armprelacylb.org/ Առաջնորդարան Հայոց  Լիբանանի]
* [http://westernprelacy.org/hy/catholicosate-prelacies-armenian/ ՄԵԾԻ ՏԱՆՆ ԿԻԼԻԿԻՈՅ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹԵԱՆ ԹԵՄԵՐ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201003133951/http://westernprelacy.org/hy/catholicosate-prelacies-armenian/ |date=2020-10-03 }}

[[Ստորոգութիւն:Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւն]]
[[Ստորոգութիւն:Քրիստոնէութիւն]]
[[Ստորոգութիւն:Հայ Առաքելական Եկեղեցի]]
[[Ստորոգութիւն:Քրիստոնէութիւնը Լիբանանի մէջ]]
[[Ստորոգութիւն:Կիլիկեան Հայաստան]]</text>
      <sha1>nax646st2plmya599jff1olijckkfvz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Կրետէ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19665</id>
    <revision>
      <id>240926</id>
      <parentid>239241</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T05:48:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>WikiPedant</username>
        <id>12222</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Psarantonis20110927A.jpg]] → [[File:Psarantonis in 2011 20110927A.jpg]] added date to file name</comment>
      <origin>240926</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44553" sha1="esspmsg8dron1nfh2g5y5wpj3zofkl6" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Բնակավայր|կարգավիճակ=Կղզի}}
[[Պատկեր:Prefecture map of Crete (Greece).svg|մինի|Յունաստան․ Կրետէի Շրջանը (կապոյտով)]]
'''Կրետէ'''&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.ru/books?redir_esc=y&amp;hl=ru&amp;id=CpNNAAAAcAAJ&amp;q=%D4%BF%D6%80%D5%A5%D5%BF%D5%A7#v=snippet&amp;q=%D4%BF%D6%80%D5%A5%D5%BF%D5%A7&amp;f=false|title=Bargirkh haykazean lezoni. Bazaneal yerkous hators. Arareal i Mhitharay Sebastathuory. (etc.) (Wörterbuch der armenischen Sprache. in 2 Bd, verfasst von Mhithar aus Siwas etc.) armen|last=abbas|first=Mechithar Sebastensis|date=1769|publisher=Bortoli|language=hy}}&lt;/ref&gt; ([[յունարէն]]՝ ''Κρήτη'', ''Crete''), [[Յունաստան]]։ Կը գտնուի [[Միջերկրական Ծով|Միջերկրական Ծովուն]] արեւելեան կողմը։ Յունաստանի ամենամեծ եւ բազմամարդ կղզին է, իսկ տարածութեամբ [[Եւրոպա|Եւրոպայի]] հինգերորդը՝ [[Սիչիլիա,]] [[Սարտինիա]], [[Կիպրոս]] եւ [[Քորսիքա]] կղզիներէն ետք։

Բնակչութեան թիւն է՝ 623 065 ըստ 2011-ի մարդահամարին։

Կը գտնուի Յունաստանի մայր ցամաքամասէն 160 քմ․ հարաւ եւ կ՛ընդլայնուի արեւմուտքէն՝ արեւելք։ Կը շրջապատուի՝ հիւսիսէն [[Էգէական Ծով|Էգէականէն]] եւ  [[Հիւսիսային Կրետական ծով|Հիւսիսային Կրետական ծովէն]], իսկ հարաւէն [[Հարաւային Կրետական ծով|Հարաւային Կրետական]] եւ [[Լիպիական ծով|Լիպիական]] ծովերէն։

Մայրաքաղաքն է [[Իրաքլիօ]], կեդրոնը՝ Կրետէի Շրջանային Միաւորումին եւ կ՛ընդգրկէ մերձակայ կղզիներն ու կղզիակները։

Յունաստանի ծովային, ճարտարարուեստի, տնտեսութեան եւ մշակութային ժառանգութեան գլխաւոր կեդրոններէն է։ Կը պահպանէ իր ուրոյն մշակոյթի տուեալները։ Յունաստանի զբօսաշրջիկութեան գլխաւոր վայրերէն է։

Ք․Ա․ 3000–1500 թուակններուն, Կրետէի մէջ կը զարգանայ Եւրոպայի առաջին քաղաքակրթութիւնը՝ [[Մինոասեան քաղաքակրթութիւն]], կեդրոն ունենալով [[Քնոսոս]], [[Ֆեսթոս]], [[Մալիա]], [[Զաքրոս]] եւ [[Ղուրնիա]]։

Կրետէ կղզիին ուղղափառ եկեղեցին կիսանկախ է եւ կապուած՝ [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսոյ]] [[Կոստանդնուպոլսոյ Տիեզերական Պատրիարքութիւն|Յունաց Տիեզերական Պատրիարքութեան]]։

Յունաստանի կեանքին մէջ, մեծ դեր խաղցած են կղզին ծնած-մեծցած անձնաւորութիւններ․ քաղաքական դէմքեր, գրագէտներ, բանաստեղծներ, գիտնականներ, համալսարանի դասախօսներ, կրթական մշակներ, առեւտրականներ, բնաբաններ, ռազմական ծովուժի բարձրաստիճան զինուորականներ, թատերագիրներ, դերասաններ, փաստաբաններ, երգիչներ ու յօրինողներ, գծագրիչներ ու նկարիչներ, լրագրողներ եւ պատմաբաններ։

== Աշխարհագրութիւն ==
[[Պատկեր:SamariaGorgeEntrance1(js).jpg|մինի|165x165փքս|Սամարիայի Ձորը|ձախից]]
[[Պատկեր:Ψηλορείτης Πανόραμα 7469.jpg|մինի|220x220փքս|Փսիլորիթի լեռնաշղթան․ համայնապատկեր]]
Կը գտնուի [[Էգէական Ծով|Էգէական Ծովուն]] հարաւը։  Տարածութիւնն է՝ 8336 ք²։ Մնայուն բնակչութեան թիւն է՝ 623 065։  &lt;nowiki/&gt;[[Պելոպոնես|Պելոպոնեսը]] կը գտնուի Կրետէին հիւսիս արեւմուտքը․ [[Տոտեքանիսա]] կղզեխումբը՝ հիւսիս արեւելքը, [[Քիքլատես]] կղզեխումբը՝ հիւսիսը (Կրետէէն զայն կը բաժնէ Հիւսիսային Կրետական Ծովը)։
Կղզիին երկայնքն է՝ 260 քմ․։ Լայնքը կը տարբերի․ Տիոն հրուանդանէն մինչեւ Լիթինօ հրուադանը՝ 60 քմ․ է, իսկ հիւսիս - արեւելեան ծայրամասին Իէրափեթրայի նեղուցը՝ 12 քմ․։ Ծովեզրը 1000 քմ․ է։[[Պատկեր:Cheval crétois profil.jpg|մինի|165x165փքս|Մեսարիթիքօ ձի]]Լեռնային կզղի է։ Ունի բարձր լեռներ ու լեռնաշղթաներ։ Երեք գլխաւոր լեռնաշղթաները՝ [[Փսիլորիթիս]] (2456 մ․), [[Լեֆքա Օրի (լեռնաշղթայ)|Լեֆքա Օրի]] (2454 մ․) եւ Տիքթի կամ Լասիթիոթիքա Օրի (2148 մ․), կղզին արեւմուտքէն արեւելք կը ճեղքեն։ Լեռնաշղթաներուն եւ լեռներուն վրայ կան բարեբեր լեռնադաշտեր, ինչպէս օրինակ՝ Օմալոս, [[Նիդա լեռնադաշտ|Նիդա]] եւ Լասիթի։ 

Կղզին ունի նաեւ պատմական նշանակութիւն ունեցող կարեւոր քարայրներ՝ Դիքդէօ եւ [[Իդէօ Ադրօ|Իդէօ անտրօ]]։ Նաեւ հարուստ է ձորերով, կիրճերով․ օրինակ՝ աշխարհահռչակ [[Սամարիա կիրճ (Կրետէ)|Սամարիայի Ձորը]] (արձանագրուած է [[ԵՈՒՆԵՍՔՕ|Եունեսքոյի]] «Մարդու եւ Երկրագունդի Պաշար» ծրագրին, իբրեւ բնապահպանուած վայր (''Man and the Biosphere Programme (MAB))'', Իպրուի Ձորը, Խա Ձորը, Միլոն Ձորը եւ Քուրթալիօթիքօ Ձորը։
=== Կլիմա ===
Կրետէ կղզիին կլիման բարեխառն է։ Ձմեռները թեթեւ ու խոնաւ են, իսկ ամառները տաք ու չոր։

=== Բնապահպանում ===
[[Պատկեր:Kri kri.jpg|ձախից|մինի|165x165փքս|[[Քրի-քրի]] կրետական քարայծը]][[Պատկեր:Kritikosichnilatis 1.jpg|մինի|169x169փքս|Կրետական Հետախոյզը]]Մեծ թիւով շրջաններ՝ հարուստ կենդանիներու եւ բոյսերու զանազանութեամբ, ներառնուած են Յունաստանի Բնապահպանման Ծրագրին․ ինչպէս օրինակ՝ [[Էլաֆոնիսի]] կղզին (Կրետէին հարաւ արեւմտեան մաս), [[Վայի արմաւենիներու պուրակը]] (արեւելեան Կրետէ)՝ իր տեսակին Եւրոպայի ամենամեծը, Տիոնիսատես շրջանը՝ Սիթիայի եւ Լասիթի։ Խրիսի կղզիին մէջ (Կրետէին հարաւ արեւելեան մաս) կայ Եւրոպայի նոճիներու ամենամեծ անտառը (''Juniperus macrocarpa)'', ուր բնական ձեւով կ՛աճի Գիհին ([[գիհի]]՝ նոճիի տեսակ մը)։ 
Կրետէն կը պատսպարէ բազմաթիւ կենդանիներու տեղական տեսակներ եւ հարուստ է տարբեր հազուագիւտ բուսականութեամբ։ Կրետէին ջուրերը կը պատսպառեն ծովային կենդանիներու բազմաթիւ տեսակներ՝ Կէտեր, Կիտոսկրներ, [[Դլփինները|դլփիններ]] եւ [[Միջերկրականի փոկ|Միջերկրականի փոկերը]]։ Երկինքն ալ հարուստ է մեծ թեւաւորներով, որոնցմէ շատեր անհետացման վտանգի տակ կը գտնուին, ինչպէս օրինակ՝ անգղ, ոսկեայ արծիւը, եւայն։ Կղզիին մէջ նաեւ կ՛աճին կրետական Մեսարիթիքօ ձին եւ բնիկ Կրետական Հետախոյզը։ Իսկ կրետական լեռներուն վրայ ազատ կ՛ապրի բնիկ կրետական քարայծը՝ [[Քրի-քրի|Քրի-Քրի]]։ 

Կղզին նշանաւոր է իր ձէթով։ Արձանագրուած են 35 միլիոնէ աւելի ձիթենիներ, որոնցմէ մեծ թիւ մը դարաւոր է։ Հարուստ բուսականութիւնը կղզին աշխարհահռչակ դարձուցած է․ բոյսերուն մեծամասնութիւնը կ՛օգտագործուին տեղական խոհանոցին մէջ, ինչպէս օրինակ՝ Տիքթամօ (կրետական սուսամբարը)։[[Պատկեր:Agios Nikolaos 6073162.JPG|մինի|165x165փքս|Լասիթի նահանգ․ Այիոս Նիքոլաոս քաղաքը ]]
=== Վարչական կարգաւորում ===
[[Պատկեր:Rethymno Venetian fortress, Crete 001.jpg|ձախից|մինի|165x165փքս|[[Ռեթիմնօ]]․ քաղաքը եւ վենետիկեան բերդը]]
[[Պատկեր:HaGorgeExit.jpg|ձախից|մինի|Լասիթի նահանգ․ Խա կիրճը, Եէրափեթրա|147x147փքս]]

Կրետէն Յունաստանի 13 Շրջանային Միաւորներէն մէկն է։ Կղզին ինքնին բաժնուած է չորս շրջանային միաւորումներու։ Ստորեւ, շրջանային միաւորումները իրենց տարածքաշրջանի բնակչութեան թիւով (2011 մարդահամար)․ կը նշուին ձախէն աջ իրենց աշխարհագրական դիրքով՝[[Պատկեր:20110927 St. Peter of Dominicans Heraklion Crete Greece Panorama.jpg|մինի|Իրաքլիօ․ ԺԲ․ դարու Տոմինիկեան դաւանանքի Ս․ Պետրոս  վանքը]]
* [[Խանիա]], 156 585
* [[Ռեթիմնօ]], 85 609
* [[Իրաքլիօ]], 305 490
* [[Լասիթի]], 75 381[[Պատկեր:Panoramics on Chania Old Harbour (2).jpg|մինի|[[Խանիա]]․ հին քաղաքի նաւահանգիստին համայնապատկեր|կենտրոն|660x660փքս]]

== Դիցաբանութիւն ==
[[Պատկեր:'The Fall of Icarus', 17th century, Musée Antoine Vivenel.JPG|մինի|220x220փքս|Ք․Ա․17րդ դարու քանդակ․ կը պատկերացնէ Իքարոսին ծով իյնալը եւ բաւիղը ''labyrinthe․  Antoine Vivenel'' թանգարան, Ֆրանսա]]
Կրետէն սերտօրէն կապուած է յունական դիցաբանութեան՝ հին յունական կրօնի աստուածներուն եւ Մինոասեան քաղաքակրթութեան հետ. վայրն է ուր՝  

* [[Զեւս]] կամ Տիաս կը ծնի եւ մայրը՝ [[Ռէա]], զայն կը փրկէ հօրը՝ [[Քրոնոս|Քրոնոսին]] ախորժակէն։ Ռէան կը պահէ Զեւսը [[Փսիլորիթիս]] ''Ψηλορείτης'' լեռնաշղթային [[Իդա (լեռ)|Իդա լերան]] քարայրին մէջ,  ուր անոր հոգ կը տանին Յաւերժահարսներն ու [[Քուրիթես|Քուրիթեսները]]։
* Զեւս եւ [[Եւրոպա (դիցաբանութիւն)|Եւրոպա]] (փիւնիկեցի թագուհի, որ Զեւս փախցուցած էր) կը սիրաբանին։ Հետեւանքն է՝ [[Մինոասեան քաղաքակրթութիւն|Մինոասին]] ծնունդը։
* [[Մինոասեան քաղաքակրթութիւն|Մինոասին]] կինը՝ Փասիֆայի, կը սիրահարուի եզի մը, զոր [[Փո­սի­տո­ն (Փոսիտոնաս)|Փոսիտոնաս]] ղրկած էր։ Կը ծնի [[Մինոթաւրոս]]։ Մինոաս զայն կը փակէ բաւիղին ''labyrinthe'' մէջ, որ [[Տետալոս]] ճարտարապետը կառուցած էր։
* [[Թիսէաս]] եւ [[Արիանտի|Արիանտին]] խորամանկութեամբ եւ համարձակութեամբ կը կարողանան Մինոթաւրոսը սպաննել եւ բաւիղէն դուրս ելլել։
* Տետալոն եւ զաւակը՝ [[Իքարոս]], կը փորձեն Կրետէէն փախչիլ, փրկուելու համար Մինոասին վրեժխնդրութենէն։ Այդ պատճառով է որ Տետալոս թեւեր կը շինէ, որոնց փետուրները իրենց մարմիններուն վրայ մոմով կը փակցնէ։ Դիցաբանութիւնը կ՛ըսէ թէ, Իքարոս, հակառակ հօրը խրատներուն, թռիչքի ընթացքին արեւուն կը մօտենայ․ մոմը կը հալի ու ինք ծովը կ՛իյնայ։  Ինկած ծովը այնուհետեւ կը կոչուի՝ [[Իքարիօ ծով|Իքարիոյ ծով]]։

== Պատմութիւն ==
Հարաւային Կրետէի Փլաքիա շրջանին մէջ 2008-2009 տեղի ունեցած հնաբանական պեղումներէն յայտնուած են 130․000 մինչեւ 190․000 տարիներու ծովագնացութեան եւ առօրիայ գործածութեան քարէ գործիքներ։

Ք․Ա․ 3000-ին, կը զարգանայ [[Մինոասեան քաղաքակրթութիւն|Մինոասեան քաղաքակրթութիւնը]]՝ Եւրոպայի առաջինը։ Կը կառուցուին պալատներ եւ կը ստեղծուի հզօր ծովուժ, որ կը տիրապետէ ամբողջ [[Միջերկրական Ծով|Միջերկրականին]]։   Մինոասեան քաղաքակրթութեան անկումէն ետք, կը յաջորդէ [[Միկինեան քաղաքակրթութիւն|Միկինեան քաղաքակրթութիւնը]]՝ Ք․Ա․ 1700։  

Տորացիներու կամ «Յունական ցեղերու» արշաւանքով, ներխուժումով (Ք․Ա․ 1100), Միկինեան քաղաքակրթութիւնը կը կործանի։ Այն ժամանակին է որ Կրետէն, ինչպէս մնացեալ Յունաստանը կը մտնէ «Յունական Մութ դարեր»ուն որ նաեւ «երկրաչաբական շրջան» ալ կը կոչուի։
[[Պատկեր:Venetian Fortress in Heraklion Crete NE side.jpg|մինի|165x165փքս|Իրաքլիօ․ վենետիկեան շրջանին կառուցուած բերդը]]
Դասական շրջանին, Կրետէն չի մասնակցիր պարսկական եւ պեղոպոնիզեան պատերազմներուն ([[Յունաստան#%D5%85%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%BD%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6 %D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%A6%D5%B4%D5%B6%D5%A5%D6%80|տե՛ս Յունապարսկական պատերազմներ]])։ Իսկ հելլենիստական ժամանակաշրջանին, [[Մակեդոնիա (հին թագաւորութիւն)|Մակետոնացիներն]] ու [[Ռոտոս (կղզի)|Ռոտոսցիները]] կը մխրճուին Կրետէի քաղաքներուն ներքին վէճերուն։  

=== Կրետէն Հռոմէական եւ Բիւզանդական Կայսրութեանց իշխանութեան տակ ===
Ք․Ա․ 67-ին, կղզին [[Հռոմէական Կայսրութիւն|Հռոմէական Կայսրութեան]] եւ անոր շարունակութիւն՝ [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդական Կայսրութեան]] մաս կը դառնայ։ Մինչեւ Ը․ դար կղզիին մէջ ընդհանրապէս խաղաղութիւն կը տիրէ, երբ [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդիոնի]] Լեւոն Գ․ կայսրը հրովարտակով մը կ՛արգիլէ Պատկերապաշտումը։ Կը յաջորդէ խռովութիւններու երկար շրջան մը մինչեւ 1201՝ [[Խաչակիրներու Դ․ Արշաւանք|Խաչակիրներուն Դ․ արշաւանքին]]։ Կղզին կ՛իյնայ [[Վենետիկ|Վենետիկի Հանրապետութեան]] ձեռքը։ Կրետացիները յաճախ կ՛ապստամբին Վենետիկցիներուն դէմ, սակայն միաժամանակ արուեստը, արհեստագիտութիւնը եւ մշակոյթը կը զարգանան։  Կրետէն կ՛ապրի [[Վերածնունդ|Վերածնունդի]] շրջան մը։

=== Օսմանեան Կայսրութեան շրջան ===
[[1669 թուական|1669]], [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան Կայսրութիւնը]] կղզին կը գրաւէ։ Կրետէն կը վերադառնայ [[Միջնադար|Միջնադարի]] մութ շրջանին։
[[Պատկեր:Revolutionnaires therissos.jpg|մինի|Թերիսոս․ յեղափոխականներ, նկար՝ 1905]]
[[1770 թուական|1770]] մինչեւ [[1898 թուական|1898]] Կրետէն կը հանդիսանայ պատերազմներու, ապստամբութիւններու վայր (կրետացիները անդադար կ՛ապստամբին օսմանեան լուծին դէմ)։ [[1866 թուական|1866]] - [[1869 թուական|1869]] տեւող Կրետական մեծ ապստամբութեան իբրեւ հետեւանք, կղզին Ինքնավար կը դառնայ՝ Մեծ Ուժերուն ([[Ռուսիա]], Անգլիա եւ [[Ֆրանսա]]) ներդրումով։ Այս շրջանին է որ կը յայտնուին նշանաւոր զինուորականներ եւ քաղաքական անձնաւորութիւններ։

=== Յունաստանի հետ միացումը ===
[[1908 թուական|1908]]-ին, Կրետէն վերջնականապէս կը ձերբազատուի օսմանեան լուծէն եւ Յունաստանին կը միանայ։ Սակայն Յունաստանին կողմէ միացումը պաշտօնապէս կը յայտարարուի [[1913 թուական|1913]], [[1 Դեկտեմբեր|1 Դեկտեմբերին]], [[Ա․ Պալքանեան Պատերազմ|Ա․ Պալքանեան Պատերազմի]] աւարտէն անմիջապէս ետք։

=== Փոքր Ասիոյ Աղէտի հետեւանքները ===
[[1922 թուական|1922]] յունական բանակի կրած պարտութենէն եւ նահանջէն ետք, [[Փոքր Ասիա|Փոքր Ասիոյ]] շրջանէն մեծ թիւով գաղթականներ (հայեր ներառեալ) Կրետէ կը հաստատուին։ [[1923 թուական|1923]]-ին [[Լօզանի Համաժողովը|Լոզանի Դաշնագրի]] իբրեւ հետեւանք ժողովուրդներու փոխանակումին ընթացքին, 33 000 կրետացի թուրքեր կղզին կը լքեն եւ փոխադարձ՝ Կրետէ կը հաստատուին յոյն գաղթականներ։ 

==== Տնտեսական եւ մշակութային զարգացում ====
[[Պատկեր:German assault on Crete.jpg|մինի|Քարտէս․ «Կրետէի կռիւ»ը, Մայիս 1941]]
Փոքր Ասիոյ գաղթականները կը հարստացնեն տեղական մշակոյթն ու դրական ներդրում կ՛ունենան կղզիին տնտեսութեան։  Կը կառուցուին նոր գիւղեր եւ քաղաքներ, որոնք կը կրեն «կորսուած հայրենիքին» անունները․ Նէես Քլազոմենես, Նէա Ալիքարնասօ, Նէա Վրիուլա, Նէա Ալացաթա, եւայլն (Նէա/նէես=նոր)։

=== Բ․ Համաշխարհային Պատերազմ ===
[[Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ|Բ․ Համաշխարհային Պատերազմին]] ընթացքին, տեղի կ՛ունենայ ճակատագրական «Կրետէի Կռիւը»՝ Մայիս [[1941 թուական|1941]]։ 11 օրեր տեւող կռիւներուն ընթացքին, կը սպաննուին կամ ծանրօրէն կը վիրաւորուին աւելի քան 11 000 զինուորներ եւ քաղաքացիներ։ Գերմանացիները չէին սպասեր այսպիսի դիմադրութիւն, մանաւանդ անզէն բնակչութենէն եւ կը փոխադարձեն՝ սպաննելով Քոնտոմանոս, [[Անոյեա]] եւ Վիանոս շրջաններու անզէն բնակչութիւնը։

== Մշակոյթ ==
[[Պատկեր:Cretan lyres, Museum of Greek Folk Instruments, Athens 2008.jpg|մինի|165x165փքս|Կրետական քար․ լիրա]]
[[Պատկեր:Laghouto.jpg|ձախից|մինի|165x165փքս|Լաութօ]]

=== Կրետական բարբառ եւ Մանտինադա ===
Կրետէի բնակիչները մինչեւ այսօր պահած են իրենց կրետական բարբառը․ կը խօսուի բնակչութեան մեծամասնութենէն։ [[Մանտինադա|Մանտինադայի]] ''μαντινάδα'' աւանդութիւնը վառ է։

''&lt;u&gt;Մանտինադա&lt;/u&gt;․ ժողովրդային ինքնաբուխ արտայայտութիւն։ Կարճ ոտանաւորներ երաժշտութեան ընկերակցութեամբ՝ կրետական քնար λύρα եւ լաութօ λαούτο։''  

=== Կրետական երաժշտութիւն եւ պար ===
Կրետական երաժշտութիւնը միջազգային համբաւի տիրացած է։ Գլխաւոր նուագարաններն են՝ առաջին հերթին կրետական քնարը ''λύρα'' եւ լաութօ ''λαούτο'', իսկ երկրորդական՝ ջութակը, մանտոլինը եւ ասքոմանտուրա (''[https://www.flickr.com/photos/arm45/56757078/ հոս՝ նկարը]'')։  

Աշխարհարռչակ են նաեւ կրետական պարերը․ սիղանոս ''σιγανός'', փենտոզալի ''πεντοζάλη'', սիրթոս ''συρτός'' կամ՝ խանիօթիս ''χανιώτης'', սուսթա ''σούστα'' եւ քասթրինոս ''καστρινός'' կամ՝ մալեւիզիօթիքոս ''μαλεβιζιώτικος։''   

Իւրայատուկ է Կրետական տարազը․ կը հագցուի ընդհանրապէս կրետական աւանդական պարերու պարախումբերէն։

=== Գրականութիւն ===
Կրետական գրականութիւնը մեծապէս սատարած է Յունաստանի Գրականութեան զարգացման։  Կրետէն տուած է միջազգային ճանաչումի արժանացած գրագէտներ՝ [[Վիցենզօ Քորնարօ]] ''Βιτσέντζο Κορνάρο'' որ ԺԷ․ դարուն գրած է «Էրոթոքրիթոս» ''Ερωτόκριτος'' վէպը, [[Նիքոս Քազանծաքիս]] ''Νίκος Καζαντζάκης'' (Ի․ դար)՝ 3 անգամ առաջարկուած է [[Նոպէլեան Մրցանակ|Նոպէլեան Գրականութեան մրցանակին]] համար  եւ [[1979 թուական|1979]]-ին գրականութեան [[Նոպէլեան Մրցանակ|Նոպէլեան]] մրցանակակիր բանաստեղծ [[Օտիսէաս Էլիթիս]] ''Οδυσσέας Ελύτης''։

=== Գեղարուեստ ===
[[Պատկեր:Knossos R03.jpg|մինի|Քնոսոս հնագիտական վայրը]]
Վերածնունդի ժամանակաշրջանին, Կրետէի մէջ կը զարգանայ գեղանկարչութիւնը եւ Կրետական գեղանկարչութեան Դպրոցը, ուրկէ կ՛ազդուի [[Էլ Կրէքօ|Տոմինիքոս Թէոթոքոփուլոս]] ''Δομήνικος Θεοτοκόπουλος'' (ծնած է [[Իրաքլիօ]] 1-10-1541 եւ մեռած Թոլետօ՝ [[Սպանիա]] 7-4-[[1614 թուական|1614]]), հետագային ծանօթ իբրեւ [[Էլ Կրէքօ|Էլ Կրեքօ]] ''El Greco։''

=== Հնագիտական վայրեր եւ թանգարաններ ===
[[Պատկեր:Festos1(js).jpg|ձախից|մինի|165x165փքս|Ֆեսթոս հնագիտական վայրը]]
Կրետէ կղզին ունի բացօթեայ ընդարձակ հնաբանական վայրեր․ [[Մինոասեան քաղաքակրթութիւն|Մինոասեան քաղաքակրթութեան]] շրջանին զարգացած քաղաքները՝ [[Քնոսոս]], [[Մալիա]] (հին քաղաքը), [[Փեթրա (Կրետէ)|Փեթրա]], [[Ֆեսթոս]] եւ [[Ղորթիս]] , ինչպէս նաեւ տարբեր ժամանակաշրջաններու հնաբանական իրերով հարուստ [[Քուֆոնիսիա|Քուֆոնիսի]] կղզին՝ կ՛ընդգրկէ [[Մինոասեան քաղաքակրթութիւն|Մինոասեան քաղաքակրթութեան]], [[Հռոմէական Կայսրութիւն|Հռոմէական շրջանի]] եւ [[Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ|Բ․ Համաշխարհային Պատերազմի]] աւերակներ։ 
[[Պատկեր:Palace of Malia - Grand Staircase.jpg|մինի|165x165փքս|Մալիա հնագիտական վայր․ պալատին մեծ սանդուխները]]
Կրետէն ունի բազմաթիւ թանգարաններ, որոնք տարածուած են գլխաւոր քաղաքներուն եւ գիւղաքաղաքներուն մէջ։

=== Խոհանոց ===
Կրետական խոհանոցը վերջին տասնամեակներուն համաշխարհային ճանաչում ստացած է «Միջերկրականեան Սննդականոն» պիտակին տակ։ Առաջի ամերիկացի համաճարակագէտ՝ Անսել Քէյսն է ''Ancel Keys,''  որ [[1960 թուական|1960]]-ին կը գնահատէ կրետական խոհանոցը եւ անոր բերած օգուտները մարդուն կեանքին վրայ։ Աշխարհահռչակ համբաւի են կղզիին ձէթն ու ձիթապտուղը։

=== Ժողովրդային արուեստ ===
Ժողովրդային արուեստը մինչեւ օրս պահպանուած է։ Կ՛արտայատուի հիւսուածքներուն, ձեռագործներուն, կաւագործութեան, փայտի քանդակագործութեան, մետաղագործութեան եւ նկարչութեան ընդմէջէն։ 

Տակաւին՝ ընտանիքներ կը զբաղին հիւսածքի ճարտարարուեստվ․ անոր սկզբնական շրջանէն մինչեւ վերջ, այսինքն՝ անասնաբուծութեամբ, բուրդի հիւսքով եւ ներկարարութեամբ։ Կրետական հիւսուածեղէնները կը յատկանշուին իրենց վառ գոյներով եւ նաշխերով՝ երկրաչափական եւ կամ կենդանիներու եւ բոյսերու ձեւերով։

=== Այլ ===
Նշանաւոր են Կրետէին հարսանեկան խրահճանքները։ Կրետական ընկերութիւնը Յունաստանի ամենէն աւանդապահ հասարակութիւններէն է․ ծանօթ իր ընտանեկան եւ տոհմային վրիժակռիւներով ''vendettas''։ Նաեւ, [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան]] շրջանէն մնացած սովորութիւն մըն է (ինքնապաշտպանութեան համար) տունը զէնք պահելը։ Յունաստանի կառավարութիւնը փորձած է ու կը փորձէ զանազան օրէնքներով վերցնել այս սովորութիւնները, սակայն մինչեւ այսօր լիուլի չէ յաջողած։ 

== Զբօսաշրջիկութիւն ==
Կրետէն Յունաստանի զբօսաշրջիկութեան նշանաւոր վայրերէն մէկն է։ Վերջին եռեսնամեակին Կրետէն ներքին եւ արտաքին զբօսաշրջիկութեան մեծ աճ արձանագրած է։ Կղզին օժտուած է հիւրընկալութեան ամէն տեսակի յարմարութիւններով։ Մեծ թիւով եւրոպացիներ կայք կը հաստատեն կղզիին զանազան (լեռնային թէ ծովեզերեայ) վայրերուն մէջ, օգտուելով Եւրոպական Միութեան [https://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2004:229:0035:0048:EN:PDF ուղղիչէն]։

=== Փոխադրամիջոցներ ===
Կղզին ունի լայն ծաւալով հանրակառքերու ցանց։ Գլխաւոր քաղաքներուն նաւահանգիստները՝ [[Իրաքլիօ]], [[Խանիա]], [[Ռեթիմնօ]], [[Այոս Նիքոլաոս]], [[Սիթիա]] եւ Քասթելի Քասամօ, ամենօրեայ հերթականութեամբ կապուած են [[Փիրէա|Փիրէայի]] եւ Յունաստանի ուրիշ նաւահանգիստներու հետ եւ նաեւ կ՛ընդունին փոքր եւ մեծ զբօսանաւեր։  

==== Օդային թռիչքներ ====
Օդային թռիչքները կը կատարուին [[Իրաքլիօ|Իրաքլիոնի]] «Էլեֆթերիոս Վենիզելոս» միջազգային օդակայանէն, ինչպէս նաեւ [[Խանիա]] եւ [[Սիթիա]] քաղաքներուն պետական (ընդհանրապէս ներքին եւ charter թռիչքներու համար) օդակայաններէն։

=== Պատկերասրահ ===
&lt;gallery widths=&quot;180&quot;&gt;
Cretan Captain Korakas, Mihail Karouzos.jpg|ԺԹ․ դար․ կրետացի աւանդական զգեստով
Crete national Costume.JPG|Ի․ դարասկիզբի կրետական տոհմիկ տարազ
Crete1 traditional.jpg|Լեռնային [[Անոյեա]] գիւղաքաղաքի իւրայատուկ տարազ
Vamos - Kafenion 3.jpg|Կրետացի, հագուած աւանդական դարձած սեւ կամ մութ գոյնով հագուստներ
Knossos south propylaeum.jpg|[[Քնոսոս]]
Pithoi nearby South Propylaeum, Knossos, 144446.jpg|Քնոսոս
Knossos in Crete restauration work.jpg|Քնոսոս․ Մինոասեան քաղաքակրթութեան կեդրոնը
Koukouvagia.jpg|Տաքոս․ կրետական պնակ
Kreta - Iraklion - Alter Hafen2.jpg|Իրաքլիօ․ հին նաւահանգիստ, Վենետիկեան բերդը
Aerial view of Balos beach.jpg|Պալոս ծովեզերք, [[Խանիա]]
Plakias.jpg|Փլաքիաս, Ռեթիմնօ նահանգին հարաւային մասը․
Plakias Gonates Cave 01.JPG|Փլաքիաս․ Ղոնաթես քարայրը
Hora Sfakion view sea.JPG|Սֆաքեա, Խանիա նահանգի հարաւաին մասը
Crete Sfakia.JPG|Սֆաքիա․ աւանդական տարազ
Kreta - Iraklion - Venezianische Loggia.jpg|Իրաքլիօ․ վենետիկեան պալատը
Sfakia-dance.jpg|Սֆաքիա, պարողներ
Top down aerial of Elafonisi Beach on Crete, Greece.jpg|[[Էլաֆոնիսի (Կրետէ)|Էլաֆոնիսի]]
Aerial view of Kourtaliotiko Gorge in Rethymno on Crete, Greece.jpg|Քուրթալիոթիքօ գետին կիրճը
Hersonissos (32).jpg|Խերսոնիսոս
Priniatikos Pyrgos 27.jpg|Փրինիաթիքոս բերդին աւերակները, [[Լասիթի]], Կրետէ
&lt;/gallery&gt;

== Հայերուն ներկայութիւնը Կրետէ ==
Հայերուն ներկայութիւնը Կրետէ, հազար տարուան պատմութիւն ունի։ Անոնց Կրետէ ներկայութեան մասին կը հանդիպինք 961 թուականի արձանագրութիւններուն, երբ Բիւզանդիոնի կայսրն էր՝ [[Նիքիֆորոս Ֆոքաս]]։ ''[[Կրետէի հայերը|Տե՛ս Կրետէի հայերը]]''

== Կրետացի ծանօթ դէմքեր ==
Կրետացի ծանօթ դէմքերու ցանկը երկար է․ ստորեւ կը նշուին միջազգային եւ համաշխարհային համբաւի արժանացած կարգ մը դէմքեր․-

=== Երաժշտութիւն ===
[[Նիքոս Քսիլուրիս]] ''Νίκος Ξυλούρης'', Թանասիս Սքորտալոս ''Θανάσης Σκορδαλός'', Քոսթաս Մուտաքիս ''Κώστας Μουντάκης,'' [[Փսարատոնիս|Փսարանտոնիս]] ''Ψαραντώνης,'' Վասիլիս Սքուլաս ''Βασίλης Σκουλάς,'' [[Նանա Մուսխուրի]] ''Νάνα (Ιωάννα) Μούσχουρη։'' 

=== Գրականութիւն ===
[[Վիցենզօ Քորնարօ]] ''Βιτσέντζο Κορνάρο,'' [[Նիքոս Քազանծաքիս]] ''Νίκος Καζαντζάκης, [[Օտիսէաս Էլիթիս]] Οδυσσέας Ελύτης, Ղիորղոս Փսիխուտաքիս Γεώργιος Ψυχουντάκης։''

=== Քաղաքականութիւն ===
[[Էլեֆթերիոս Վենիզելոս]] ''Ελευθέριος K. Βενιζέλος''

=== Գիտութիւն ===
Իոսիֆ Սիֆաքիս ''Ιωσήφ Σηφάκης,'' Ղիորղոս Քարնիատաքիս ''George Em Karniadakis''

=== Գեղարուեստ ===
Տոմինիքոս Թէօթոքոփուլոս ([[Էլ Կրէքօ]]) ''Δομήνικος Θεοτοκόπουλος'' 

=== Պատկերասրահ ===
&lt;gallery&gt;
Psarantonis in 2011 20110927A.jpg|Փսարանտոնիս, նկար՝ 2011
Kostas Mountakis statue at Rethymno.jpg|Քոսթաս Մուտաքիս․ արձանը՝ Րեթիմնօ
Vassilis Skoulas in Ierapetra 17052014.JPG|Վասիլիս Սքուլա, նկար՝ 2014
Nana Mouskouri 2012 04 (cropped).jpg|Նանա Մուսխուրի․ նկար՝ 2014
Nikos Kazantzakis.jpg|Նիքոս Քազանծաքիս․ 3 անգամ առաջարկուած է Նոպէլեան Գրականութեան մրցանակին համար
Odysseas Elytis 1974.jpg|Օտիսէաս Էլիթիս․ Նոպէլեան Գրականութեան մրցանակին դափնեկիր
Eleftherios Venizelos, portrait 1935.jpg|Էլեֆթերիոս Վենիզելոս․ հայասէր քաղաքագէտ։  Մեծ դեր ունեցաւ Սեւրի հայանպաստ դաշնագրին ստորագրութեան։
Joseph Sifakis mg 4603.jpg|Իոսիֆ Սիֆաքիս
El Greco - Portrait of a Man - WGA10554.jpg|Տոմինիքոս Թէոթոքոփուլոս՝ [[Էլ Կրէքօ]]
&lt;/gallery&gt;

&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.statistics.gr/2011-census-pop-hous |title=Յունաստանի 2011 մարդահամար {{ref-el}} |accessdate=2020-12-14 |archive-date=2020-12-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201207180927/https://www.statistics.gr/2011-census-pop-hous |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.cretanbeaches.com/el/%CF%86%CE%B1%CF%81%CE%AC%CE%B3%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CF%81%CE%AE%CF%84%CE%B7%CF%82 Կրետէին ձորերը {{ref-el}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.interkriti.org/crete/introduction_to_crete.html Ճանչնանք Կրետէն{{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://archive.vn/20121217225505/http://efabis.tzv.fal.de/cgi-bin/EfabisWeb.cgi?sid=-1,reportsreport8a_50008410 «Մեսարայի նկարագրութիւնը Եւրոպայի Տարբեր Ընտանի Կենդանիներու Տուեալներուն» 28-5-2019 {{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.cretanbeaches.com/el/%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AF%CE%B4%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B6%CF%8E%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CF%81%CE%AE%CF%84%CE%B7%CF%82 Կրետէին բուսականութիւնը եւ կենդանիները{{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/ARCH375/Nilsson-The%20Minoan-Mycenaean%20religion%20and%20its%20survival%20in%20Greek%20religion-C.%20W.%20K.%20Gleerup%20%281927%29.pdf Մինոասեան քաղաքակրթութիւնը{{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.oxfordbibliographies.com/view/document/obo-9780195389661/obo-9780195389661-0071.xml Հին Կրետէն Angelos Chaniotis, Antonis Kotsonas 26 -8- 2020 {{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/mythology/lexicon/crete/page_007.html Յունական Դիցաբանութեան անձեր, տիպարներ, Տիմիթրա Միթա{{ref-el}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.nytimes.com/2010/02/16/science/16archeo.html Ծովագնացութեան ամենահին փաստը, Կրետէ, John Noble{{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[http://sci.tech-archive.net/Archive/sci.archaeology/2010-01/msg00249.html  Հին Քարէ Դարու շրջանէն նաւաստիներու քարէ գործիքներ, Կրետէի մէջ յայտնաբերուած-Jack Linthicum, 19-1-2010{{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.goodreads.com/book/show/8885402-literature-and-society-in-renaissance-crete Կրետէի վերածնունդի շրջանը, David Holton{{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.ekriti.gr/%ce%ba%cf%81%ce%ae%cf%84%ce%b7-%ce%b7%cf%81%ce%ac%ce%ba%ce%bb%ce%b5%ce%b9%ce%bf/%cf%80%cf%8e%cf%82-%cf%85%cf%80%ce%bf%ce%b4%ce%ad%cf%87%ce%bf%ce%bd%cf%84%ce%b1%ce%bd-%ce%bf%ce%b9-%ce%ba%cf%81%ce%b7%cf%84%ce%b9%ce%ba%ce%bf%ce%af-%cf%84%ce%bf%cf%85%cf%82-%ce%bc%ce%b9%ce%ba%cf%81%ce%b1%cf%83%ce%b9%ce%ac%cf%84%ce%b5%cf%82-%ce%bc%ce%af%ce%b1-%ce%b5%ce%be%ce%b1%ce%b9%cf%81%ce%b5%cf%84%ce%b9%ce%ba%ce%ae-%ce%b1%cf%86%ce%ae%ce%b3%ce%b7%cf%83%ce%b7 |title=Կրետացիները ինչպէս ընդունեցին Փոքր Ասիոյ դաղթականներուն, Կրետէ թերթ, 6-5-2014{{ref-el}} |accessdate=2020-12-14 |archive-date=2018-12-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181212191648/http://www.ekriti.gr/%CE%BA%CF%81%CE%AE%CF%84%CE%B7-%CE%B7%CF%81%CE%AC%CE%BA%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CE%BF/%CF%80%CF%8E%CF%82-%CF%85%CF%80%CE%BF%CE%B4%CE%AD%CF%87%CE%BF%CE%BD%CF%84%CE%B1%CE%BD-%CE%BF%CE%B9-%CE%BA%CF%81%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%AF-%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%82-%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%83%CE%B9%CE%AC%CF%84%CE%B5%CF%82-%CE%BC%CE%AF%CE%B1-%CE%B5%CE%BE%CE%B1%CE%B9%CF%81%CE%B5%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%B1%CF%86%CE%AE%CE%B3%CE%B7%CF%83%CE%B7 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.abebooks.co.uk/9780719548574/Crete-Battle-Resistance-Beevor-Antony-0719548578/plp Կրետէ․ կռիւը եւ դիմադրութիւնը, John Murray, 1991{{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.rizospastis.gr/story.do?id=6251645 Րիզոսփասթիս օրաթերթ, Կրետէին Մայիս 1941իԿռիւը,22-5-2011]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://books.google.gr/books?id=k4dHmA9jq4wC&amp;printsec=frontcover&amp;dq=cretan+landscape&amp;source=bl&amp;ots=Getzm4MGUe&amp;sig=zmyzZ&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=cretan%20landscape&amp;f=false Կրետական բնավայրը, Oliver Rackham, Jennifer Moody {{ref-en}}]&lt;/ref&gt;
&lt;ref&gt;[https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/09669580308667198 Վտանգի տա՞կ է արդեօք Կրետէի հարուստ բնավայրը, հատոր 11, 2003, Միջերկրականեան զբօսաշրջիկութիւն, էջ՝  97-115, 24-11-2009 {{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://archive.seattletimes.com/archive/?date=19990114&amp;slug=2938763 The Seattle Times, Կրետական վռիժակռիւի զոհեր, 14-1-1999, Brian Murphy {{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.e-ktel.com/en/ e-ktel Կրետէի հանրակառքերու փոխադրամիջոցը {{ref-el}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.explorecrete.com/archaeology/antiquities-crete.html explorecrete - Կրետէի հնագիտական վայրերն ու թանգարանները {{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://aquaworld-crete.com/fish.html, Կրետէի ծովաշխարհը {{ref-en}}]{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.we-love-crete.com/birds-of-crete.html Կրետէին թեւաւոր աշխարհը {{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://books.google.gr/books?id=JmSsNuwMAxgC&amp;pg=PT35&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false Կրետէի ստնաւորներուն զարգացումը,  Alexandra van der Geer, George Lyras, John de Vos, Michael Dermitzakis {{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[http://cretanfoodies.blogspot.com/ Կրետական ճաշեր {{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://ipy.gr/2019/05/16/%CE%BF%CE%B9-%CE%B1%CF%81%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CE%B9%CE%BF%CE%B9-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%BA%CF%81%CE%AE%CF%84%CE%B7-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BF-%CE%BD%CE%B1%CF%8C%CF%82-%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%82-%CF%83/ Հայերուն ներկայութիւնը Կրետէ, ipy{{ref-el}} ]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20070927213145/http://www.archive.gr/modules.php?name=News&amp;file=article&amp;sid=185 Տոմինիքոս Թէոթոքոփուլոսին կեանքն ու գործը, Αμαλία Κ. Ηλιάδη{{ref-el}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.sansimera.gr/biographies/203 Σαν Σήμερα - Նիքոս Քազանծաքիս]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://archive.org/details/poeticsofmanhood0000herz/page/ Առնականութեան բանաղտեղծութիւններ․ աւանդոյթ եւ ինքնութիւն Կրետական լեռնային գիւղի․ Herzfeld, Michael, 1947-{{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://chs.harvard.edu/CHS/article/display/4885 |title=Ա․Մ․Ն․ Հարվարտ համալասարան՝ Յունական ուսումնասիրութեան կեդրոն – Արձանագրելով անգիր պատմութիւնը․ աւանդութիւն, ազգայնականութիւն եւ Կրետական քնարը - Panayotis League{{ref-en}} |accessdate=2020-12-20 |archive-date=2021-01-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210125102820/https://chs.harvard.edu/CHS/article/display/4885 |dead-url=yes }}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.editions-harmattan.fr/index.asp?navig=catalogue&amp;obj=livre&amp;no=47265 Կրետական խոհանոց եւ Միջերկրականեան սննդականոնը {{ref-fr}}]&lt;/ref&gt;

== Տե՛ս նաեւ ==
[[Կրետէի հայերը]]

[[Քոքինիոյ հայկական գաղութ|Քոքինիոյ հայկական գաղութը]]

[[Քիթիրա (կղզի)|Քիթիրա]]

[[Սիրոս (կղզի)|Սիրոս]]

[[Զաքինթոս (կղզի)|Զաքինթոս]]

[[Քերքիրա (կղզի)|Քերքիրա]]

[[Փիրէա]]

[[Փաթրա]]

[[Կորնթոս]]

[[Քեֆալոնիա (կղզի)|Քեֆալոնիա]]

== Աղբիւրներ ==
#[https://books.google.gr/books?id=KVYFI9NzLz0C&amp;pg=PA68&amp;dq=Crete+insects&amp;hl=en&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q=Crete%20insects&amp;f=false Կրետէ, Victoria Kyriakopoulos]
== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}
== Արտաքին յղումներ ==
#[https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F%CE%B4%CF%85%CF%83%CF%83%CE%AD%CE%B1%CF%82_%CE%95%CE%BB%CF%8D%CF%84%CE%B7%CF%82 Օտիսէաս Էլիթիս]{{ref-el}}
#[https://fr.wikipedia.org/wiki/Histoire_de_la_Cr%C3%A8te Կրետէի պատմութիւնը]{{ref-fr}}
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Cretan_Hound Կրետական Հետախոյզը]{{ref-en}}
#[https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B5%CF%83%CE%B1%CF%81%CE%AF%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%BF_%CE%AC%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF Մեսարիթիքօ ձի]{{ref-el}}
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Kri-kri Քրի-քրի կրետական քարայծը]{{ref-en}}
#[https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CE%AF%CE%BA%CF%84%CE%B1%CE%BC%CE%BF Տիքթամօ՝ կրետական սուսամբար]{{ref-el}}
#[https://fr.wikipedia.org/wiki/Minotaure Մինոթաւրոս]{{ref-fr}}
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Icarian_Sea Իքարիոյ Ծով]{{ref-en}}
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Cretan_revolt_(1866%E2%80%931869) Կրետական ապստամբութիւնը]{{ref-en}}
#[https://en.wikipedia.org/wiki/Mantinada Մանտինատա]{{ref-en}}
#[https://www.youtube.com/watch?v=lsbGbUfJ7Cw&amp;ab_channel=ShelaghHannan Կրետական քնար․ տեսերիզ նկարահանուած 1970 թուականներուն Կրետէի լեռներուն վրայ]
#[https://en.wikipedia.org/wiki/First_Balkan_War Պալքանեան Ա․ Պատերազմ]{{ref-en}}
#[https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CF%81%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82_%CE%B3%CE%AC%CE%BC%CE%BF%CF%82 կրետական հարսանիք]{{ref-el}}
[[Ստորոգութիւն:Կղզիներ այբբենական կարգով]]
[[Ստորոգութիւն:Յունաստանի կղզիներ]]
[[Ստորոգութիւն:Միջերկրական Ծովու կղզիներ]]</text>
      <sha1>esspmsg8dron1nfh2g5y5wpj3zofkl6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Կիլկամէշ (Դիւցազներգութիւն)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23881</id>
    <revision>
      <id>240953</id>
      <parentid>229372</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T09:49:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Maral Dikbikian</username>
        <id>4797</id>
      </contributor>
      <origin>240953</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5012" sha1="qn3gtmn499kq62b0ityukxb81o20nrw" xml:space="preserve">[[Պատկեր:GilgameshTablet.jpg|մինի]]
'''Կիլկամէշ''', շումերաբաբելական հերոսական դիւցազներգութեան  անուանումը։

Աշխարհի ամէնէն հին պահպանուած գրական ստեղծագործութիւններէն մէկն է, [[Սեպագիր|սեպագիրով]] գրուած ամէնէն մեծ երկը, Հին Արեւելքի գրականութեան մեծագոյն նմուշներէն մէկը։ Դիւցազներգութիւնը ստեղծուած է աքքատերէնով շումերական աւանդազրոյցներուն հիման վրայ մեկուկէս հազարամեակի ընթացքին՝ Ք.Ա. 18-17-րդ դարերէն։ Անոր ամբողջական տարբերակը յայտնաբերուած  է 19-րդ դարու կէսերուն [[Նինուէ|Նինուէի]]՝ Աշուրպանիպալի գրադարանին մէջ կատարուած պեղումներու ընթացքին։ Անիկա գրուած է տասներկու վեցասիւն քարէ տախտակներու վրայ մանր սեպագիրերով, կը ներառէ շուրջ երեք հազար տող եւ թուագրուած է Ք.Ա. 7-րդ դարուն։ Քսաներորդ դարուն գտնուած են նաեւ հատուածներ դիւցազներգութեան այլ տարբերակներէն, որոնցմէ՝ խուռիերէն եւ խեթերէն։

Էպոսի գլխաւոր հերոսներն են Շումերի (մ.թ.ա. 28-րդ դար) Ուրուկ քաղաքի կիսաառասպելական տիրակալ Կիլկամէշն ու Էնկիտուն, որոնց մասին պահպանուած են նաեւ առանձին երգեր շումերերէնով, որոնցմէ մէկ քանին ստեղծուած են դեռ III հազարամեակի առաջին կիսուն։ Առաւել լաւ պահպանուած աքքատական «Ամէն ինչ տեսածի մասին...» մեկնակերպը, որու գրառումը կու գայ մ.թ.ա. 19-18-րդ դարերէն։ Տաղաչափութիւնը շեշտային է (բանատողի մէջ գլխաւորաբար չորս շեշտակիր վանկ)։ «Կիլկամէշին» բնորոշ են հերոսական էպոսի գիծերը՝ աւանդական սիւժէն (հերոսի բուռն երիտասարդութիւնը, անոր հանդիպումը Էնկիտիի հակառակորդ վայրենիի հետ, որ յետոյ կը դառնայ անոր դաշնակիցը), հերոսական թափառաշրջիկները (որու ընթացքին բարեկամները շարք մը սխրանքներ կը կատարեն), աստուածապայքարի մոթիֆները (Իշթար աստուածուհիի սիրոյ մերժումը, անոր ուղարկած ցուլի սպանութիւնը)։ Հերոսները ունին մէկ ընդհանուր թշնամի՝ Խումպապան, որ կը պահպանէ սրբազան մայրիները։ Անոնց սխրանքներուն կը հետեւին աստուածները, որոնք շումերական երգերուն մէջ ունին շումերական անուններ, իսկ Կիլկամէշի մասին էպոսին մէջ՝ աքքատական։ «Կիլկամէշի մասին էպոսը» հիմն է ընկերութեան, որ ո՛չ միայն կ'օգնէ արտաքին խոչընդոտներու յաղթահարման, այլեւ կը վերափոխէ, կ'ազնուացնէ։

Էպոսի գլխաւոր կոլիզիան Էնգիտուի մահն է, որ կը ցնցէ Կիլկամէշը։ Ան կը սկսի անմահութիւն փնտռել։ Արեւի աստուծոյ ուղիով կ'երթայ երանելի Ուդնաբիշդիմի կղզին, որ համաշխարհային ջրհեղեղ վերապրած է, ձեռք կը բերէ յաւերժական երիտասարդութեան ծաղիկը, բայց օձը կ'առեւանգէ զայն (անդրաշխարհ ճամբորդելու աւանդական այս մոթիֆը էպոսին մէջ ենթարկուած է հերոսական նպատակներու)։ «Կիլկամէշ» էպոսին մէջ համաշխարհային գրականութեան պատմութեան մէջ առաջին անգամ կը  բարձրանայ մարդու մահկանացու ըլլալու եւ անոր կեանքի իմաստի խնդիրը։ Մահուան ողբերգական անխուսափելիութիւնը կը յաղթահարուի հերոսական արարքներու անմահութեամբ&lt;ref&gt;{{Citation|title=Գիլգամեշ (էպոս)|url=https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=%D4%B3%D5%AB%D5%AC%D5%A3%D5%A1%D5%B4%D5%A5%D5%B7_(%D5%A7%D5%BA%D5%B8%D5%BD)&amp;oldid=9989798|date=2024-06-08|accessdate=2025-06-26|language=hy}}&lt;/ref&gt;։

== Ծանօթագրութիւն ==
[[Ստորոգութիւն:Գիրքեր այբբենական կարգով]]</text>
      <sha1>qn3gtmn499kq62b0ityukxb81o20nrw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Փսարատոնիս</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27381</id>
    <revision>
      <id>240927</id>
      <parentid>231540</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T05:48:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>WikiPedant</username>
        <id>12222</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Psarantonis20110927A.jpg]] → [[File:Psarantonis in 2011 20110927A.jpg]] added date to file name</comment>
      <origin>240927</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9446" sha1="osp9enc6uux6us9ohr0lof2mq978dea" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Անձ|պատկեր=Psarantonis in 2011 20110927A.jpg|նկարագրութիւն=Փսարանտոնիս|ծնած է=6 Սեպտեմբեր, 1937|ծննդեան անուն=Անտոնիոս Քսիլուրիս|ծննդավայր=Անոյեա, Ռեթիմնօ նահանգ, Կրետէ|ազգութիւն=յոյն|լեզու=յունարէն|մասնագիտութիւն=աշուղ, յօրինող եւ երգիչ|երեխաներ=5}}
'''Անտոնիոս Քսիլուրիս''', ([[Յունարէն|յուն․]]՝ Αντώνιος Ξυλούρης, [[Անոյեա]], [[Կրետէ]], [[6 Սեպտեմբեր]] [[1937 թուական|1937]]), ծանօթ է '''Փսարանտոնիս''' (Ψαραντώνης) ծածկանունով․ անուանի յոյն երաժիշտ, կրետական քնարի (լիրա) կատարող եւ ժողովրդական, արուեստական ու հասարակական երգերու մեկնաբանող։ Հանրածանօթ [[Նիքոս Քսիլուրիս|Նիքոս Քսիլուրիսին]] եղբայրը։

== Կենսագրական գիծեր ==
Անտնիոս Քսիլուրիս ծնած է 1937-ին [[Ռեթիմնօ նահանգ|Ռեթիմնօ նահանգին]] [[Անոյեա]] լեռնային գիւղը, աւանդական երաժիշտներու եւ «լիրա»՝ կրետական քնար, նուագողներու ընտանիքի մէջ։ Հայրը եղած է Եորղոս Քսիլուրիս, իսկ մայրը՝ Ռինիօ Քսիլուրի։ Անոր եղբայրներն ալ՝ [[Նիքոս Քսիլուրիս]] եւ Եանիս Քսիլուրիս (Փսարոյեանիս), հանրածանօթ երաժիշտներ են։ Ունի հինգ զաւակներ, երկու մանչ՝ Եորղօ եւ Լամպիս, եւ երեք դուստրեր՝ Նիքի, Էլեֆթերիա եւ Մարիա։

Փսարանտոնիս կրետական երաժշտութեան անջատ կերպար մըն է, իր իւրայատուկ ձայնով եւ կրետական քնարի, ինչպէս նաեւ ուրիշ աւանդական նուագարաններու կատարութեան սեփական ոճով։ 
[[Պատկեր:Psarantonis 8254325.jpg|մինի]]
Երեխայ դեռ, երաժշտութիւն կը սորվի [[Նիքոս Քսիլուրիս|եղբօրը]] մօտ։ Առաջին անգամ հանրութեան առջեւ կը նուագէ 13 տարեկան հասակին, կրետական հարսանիքի մը ընթացքին։ Անմիջապէս համբաւի կ՛արժանանայ եւ Կրետէի տարբեր շրջաններու եւ գիւղերու մէջ կը նուագէ տօներու, տեղական տօնախմբութիւններու եւ հարսանեկան խնճոյքներուն։

Առաջին ձայնագրութիւնը կը կատարէ 1965-ին։ Բազմաթիւ անգամներ Յունաստանը կը ներկայացնէ զանազան փառատօներու եւ կ՛արժանանայ գովաբանական քննադատութիւններու․-

* [[1982 թուական|1982]], Քոյլ (Քոլոնիա) փառատօն, [[Արեւմտեան Գերմանիա]]
* [[1984 թուական|1984]], [[Պերլին]], քաղաքին 750-ամեակ
* [[1989 թուական|1989]], [[Զիւրիխ|Ցիւրիխ]] եւ [[Ամսթերտամ]]՝ «Journée des cinq continents»
* [[1999 թուական|1999]] Յունիս, [[Մարթինի]], [[Զուիցերիա]]՝ The Meeting of the Five Continents

[[2005]]-ին կը նուագէ [[Նիւ Եորք|Նիու Եորքի]] Town Hall սրահին մէջ «World Music Institute»-ին 20-ամեակին համար։ [[2007]]-ին եւ [[2009]]-ին Յունաստանը յաջորդաբար կը ներկայացնէ «All tomorrow's Parties» ռոք երաժշտութեան փառատօններուն (Մայնհետ - [[Անգլիա]], [[Սիտնէյ]] եւ [[Մելպուրն]] - [[Աւստրալիա]])։

Փսարանտոնիսին քնարը, ներկայիս կը ցուցադրուի [[Ա․Մ․Ն․]] [[Արիզոնա|Արիզոնայի]] [[Ֆինիքս (Արիզոնա, Ա․Մ․Ն․)|Ֆինիքսի]] «The World's first Global Musical Instrument Museum» թանգարանին մէջ, ուր նաեւ կը ցուցադրուի տեսերիզ անոր քնար խաղարկութեամբ։

== Անուան ստուգաբանութիւն ==
Փսարանտոնիս անունը յառաջ եկած է մեծ հօրմէն, որովհետեւ ան ձուկեր բռնելու նման թուրքեր կը բռնէր։ 

== Ձայնագրութիւններ ==

* 1973, Κρητικιά Ξαστεριά ''Kritikia Ksasteria''
* 1976, Πηγές ''Pighes''
* 1976, Η Μάχη Της Κρήτης ''I mahi tis Kritis'' (երաժշտութիւն՝ Պապիս Բրամաթեֆթաքիս)
* 1978, Σαϊτέματα ''Sahitemata''
* 1982, Αναστορήματα ''Anastorimata''
* 1983, Οι Ρίζες Μου ''I rizes mou''
* 1985, Εκτός Εαυτού ''Ektow eaftou''
* 1986, Να Κάμω Θέλω Ταραχή ''Na kamo thelo tarahi''
* 1989, Τα Μεράκια Του Ψαραντώνη ''Ta merakia tou Psarandoni''(Παραπονούμαι Μιας Ψυχής)
* 1990, Από Φλόγες Η Κρήτη Ζωσμένη ''Apo floghes i Kriti zosmeni'' (Όταν Σε Αναστορηθώ)
* 1991, 30 Χρόνια Ψαραντώνης ''trianta xronia Psarandonis''
* 1991, Ο γιος του Ψηλορείτη ''Son Of Psiloritis''
* 1994, Παλιό Κρασί 'ναι η σκέψη Μου ''My thoughts are like old wine''
* 1995, Cretan Music - The Way Of Psarantonis
* 1996, Από Καρδιάς ''Apo kardias''
* 1998, Νογώ - I reckon reflexions
* 1999, Ιδαίον Άντρον - Idaion Antron
* 2000, Τέσσερις Δρόμοι Για Τον Ερωτόκριτο ''teseris dromi ghia ton Erotokrito'' (Փսարանտոնիս եւ [[Լուդովիքոս թոն Անոյիոն]] ''Λουδοβίκος των Ανωγείων'' եւ [[Նիքոս Քսիդաքիս]] ''Νίκος Ξυδάκης'' եւ [[Եորղոս Քումենթաքիս]] ''Γιώργος Κουμεντάκης'')
* 2000, Λεόντιος Μαχαιράς ''Leondios Maheras'' - Χρονικό Της Κύπρου  (Փսարանտոնիս եւ Էվաղորաս Գարայորղիս ''Ευαγόρας Καραγιώργης'')
* 2001, Νίκος Κυπουργος -Τα Μυστικά του Κήπου
* 2002, Ριζίτικα - Rizitika
* 2002, Ο δρόμος του Ψαραντώνη ''O dromos tou Psarandóni''
* 2002, Παπά-Στεφανής ο Νίκας-Αγρίμι και Κοράσο ''Papa Stefanis o Nikas Aghrimi ke Koraso''
* 2004, Όταν Σε Βλέπω Τραγουδώ ''Otan se vlepo traghoudo'' (Փսարանտոնիս եւ Մարքոյեանիս ''Μαρκογιάννης'')
* 2004, Στα Πρώτα Του Τραγούδια ''Sta prota mou traghoudia''
* 2006, Συναυλία Αρχαίας Ελεύθερνας ''Sinavlia Arheas Elefthernas''
* 2007, Να 'χεν Η Θάλασσα Βουνά - Had the sea mountains
* 2007, Άνθη του Χρόνου ''Anthi tou xronou'' (Փսարանտոնիս եւ Βασίλης Σκουλάς )
* 2008, Αντάρτες Των Βουνών - Mountain rebels
* 2008, Έκεια Που Θέλω ''Eqia pou thelo'' (երաժշտութիւն՝ Վասիլիս Քսիլուրիս)
* 2010, Σαν Πυροβάτης ''San pirovatis''
* 2012, Ζωντανή Ηχογράφηση ''Zondani ihoghrafisi''
* 2014, Πέρα Από Τα Σύνορα ''Pera apo ta sinora'' (Փսարանտոնիս եւ Խայինիդես ''Χαΐνηδες'' եւ Mode Plagal)
* 2015, Έχω μια Σκέψη... ''Eho mia skepsi'' (Փսարանտոնիս եւ ՆԻքոս Սթրաթաքիս ''Νίκος Στρατάκης'' եւ Եորղոս Նիքիֆորու Զորվաքիս ''Γιώργος Νικηφόρου Ζερβάκης'')
* 2021, Christina Nicolaou, σ´αγαπαω ''saghapao''

&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20190214195231/http://www.psarantonis.gr/ Փսարանտոնիս․ սեփական կայքէջ{{ref-el}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20171204090151/http://www.psarantonis.com/greek/discography_gr.html Փսարանտոնիս, ձայնագրութիւն{{ref-el}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://archive.ph/20090223144343/http://www.lifomag.gr/content/x8/78 Փսարանտոնիս․ հարցազրոյց, M. HULOT եւ ΣΚΕΥΗ ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΥ, 23-2-2009 {{ref-el}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://www.kickstarter.com/projects/1135847574/a-family-affair Kickstarter․ Քսիրուրիս ընտանիք․ A Family Affair, 2-9-2020{{ref-en}}]&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;[https://greekcitytimes.com/2021/09/06/6-september-psarantonis-born-crete/ Այսօրուան նման Փսարանտոնիս ծնաւ Կրետէ կղզիին վրայ,Greek City Times, 6-9-2021{{ref-en}} ]&lt;/ref&gt; 

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}
[[Ստորոգութիւն:Կրետացի աշուղներ]]
[[Ստորոգութիւն:Կրետացի յօրինողներ]]
[[Ստորոգութիւն:Կրետացի երգիչներ]]
[[Ստորոգութիւն:Յոյն երաժիշտներ]]
[[Ստորոգութիւն:Յոյն անձնաւորութիւններ]]
[[Ստորոգութիւն:Եւրոպայի արուեստագէտներ]]
[[Ստորոգութիւն:Անձինք այբբենական կարգով]]</text>
      <sha1>osp9enc6uux6us9ohr0lof2mq978dea</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Քարիմ Բագրատունի</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28683</id>
    <revision>
      <id>240923</id>
      <parentid>239646</parentid>
      <timestamp>2025-06-25T18:16:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>5016</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>240923</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8385" sha1="sdrxhlo7pkgmrhd2ehlqvtjqudh2ih1" xml:space="preserve">{{Անձ}}

'''Քերիմ Բագրատունի''' ({{ԱԾ}}) [[Լիբանանի Հայերը|լիբանանահայ]] [[փաստաբան]] եւ [[քաղաքական գործիչ]] է։ Ան [[Քաթայէպ Կուսակցութիւն|Քաթայէպ կուսակցութեան]] մէջ ազդեցիկ դէմք մըն էր եւ այդ կուսակցութեան ղեկավարը եղած է։ Ան նաեւ կարեւոր դեր ունեցած է [[Լիբանանեան Ուժեր|Լիբանանեան Ուժերուն]] (Lebanese Forces) տարբեր փուլերուն ընթացքին։ [[2004]]-ին [[Ռաֆիք Հարիրի|Ռաֆիք Հարիրիի]] կառավարութեան մէջ նախարար եղած է։

== Վաղ կեանք եւ կրթութիւն ==
Բագրատունի ծնած է [[Պէյրութ|Պէյրութի]] հայաշատ [[Պուրճ Համուտ]] թաղամասին մէջ, [[18 Օգոստոս]] [[1944]]-ին՝ հայ առաքելական հայրը՝ Մինաս Բագրատունի եւ մարոնի կաթողիկէ մայրը՝ Լուոր Շալլիթա, Քարթապայէն։&lt;ref name=&quot;Rabil2003&quot;&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=heR4OG-LdIYC&amp;pg=PA83|title=Embattled neighbors: Syria, Israel, and Lebanon|last=Rabil|first=Robert G.|publisher=Lynne Rienner Publishers|year=2003|isbn=978-1-58826-149-6|page=83}}&lt;/ref&gt; Մինաս Բագրատունին [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան Կայսրութենէն]] հեռացած է [[1920]]-ին ու բնակութիւն հաստատած՝ [[Հալէպ|Հալէպի]] մէջ։ Քանի մը տարի ետք անցած է [[Լիբանան]], ուր ամուսնացած է Շալլիթայի հետ։&lt;ref name=&quot;mforum01&quot;&gt;{{cite journal|last=Gambill|first=Gary C.|author2=Ziad K. Abdelnour|author3=Bassam Endrawos|title=Dossier: Karim Pakradouni|journal=Middle East Intelligence Bulletin|date=December 2001|volume=3|issue=12|url=http://www.meforum.org/meib/articles/0112_ld1.htm|accessdate=15 June 2012|archive-date=6 March 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190306174824/https://www.meforum.org/meib/articles/0112_ld1.htm|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt;

Ան միջնակարգ կրթութիւնը ստացած է Պէյրութի արեւելեան արուարձաններու մէջ գտնուող Collège Notre Dame de Jamhour դպրոցին մէջ։ Երիտասարդ տարիքին սկսած է քաղաքականապէս գործուն ըլլալ՝ միանալով քրիստոնէական ազգայնական Քաթայէպ կուսակցութեան 1959-ին։ Շարունակած է ուսումը [[Սեն Ժոզեֆ Համալսարան|Սեն Ժոզէֆ Համալսարանին]] մէջ, ուր ուսանած է [[իրաւաբանութիւն]], [[պատմութիւն]] եւ [[Քաղաքագիտութիւն|քաղաքական գիտութիւններ]], եւ 1968-ին աւարտած է։&lt;ref name=&quot;mforum01&quot; /&gt;

== Քաղաքական ասպարէզ ==
Բագրատունին եղած է Քաթայէպ կուսակցութեան առաջատար անդամ մը 1968-էն սկսած, երբ ընտրուած է կուսակցութեան ուսանողական բաժնի նախագահ։&lt;ref name=&quot;wofl&quot;&gt;{{cite web|url=http://wars.meskawi.nl/people.html#6|title=Karim Pakradouni|publisher=Wars of Lebanon|accessdate=27 January 2013|archive-date=10 October 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171010024129/http://wars.meskawi.nl/people.html#6|dead-url=yes}}&lt;/ref&gt; Իր կնոջ մօրեղբայրը՝ Սալիմ Ապտելնուր, որ արհեստագէտ ու բարերար մըն էր, անոր տրամադրած է նիւթական ապահովութիւն, որպէսզի ան կրնայ նուիրուիլ քաղաքականութեան։ Իր արաբամէտ դիրքորոշումներուն համահունչ՝ սերտ կապեր հաստատած է [[Պաղեստինեան Ազատագրական Շարժում|Պաղեստինեան Ազատագրական Շարժումին]] (PLO) հետ եւ 1969-ին գլխաւորած է Քաթայէպ ուսանողական պատուիրակութիւն մը՝ [[Յորդանան]] մեկնելով հանդիպելու [[Եասըր Արաֆաթ|Եասըր Արաֆաթին]]։

1970-ին ընտրուած է Քաթայէպ կուսակցութեան քաղաքական բիւրոյի անդամ եւ շարունակած է մնալ կուսակցութեան ղեկավարութեան մէջ՝ գլխաւորելով &quot;Արաբիստ&quot; կոչուող թեւը, որ սերտ յարաբերութիւններ կը պաշտպանէր [[Սուրիա|Սուրիոյ]] հետ։ 1970-ական թուականներուն, Լիբանանի նախագահ [[Էլիաս Սարքիս|Էլիաս Սարքիսի]] պաշտօնավարութեան ընթացքին, ան եղած է նախագահի քաղաքական խորհրդականը։

Բագրատունին նաեւ եղած է Լիբանանեան Ուժերու կարեւոր անդամ։ Երբ [[Պաշիր Ժեմայէլ]] փորձեց միաւորել քրիստոնէական զօրքերը Լիբանանեան Ուժերու անուան տակ, Բագրատունին միացաւ իրենց։ Երբ Ժեմայէլ ընտրուեցաւ նախագահ, ան եղած է անոր համաարաբական յարաբերութիւններու հարցերով խորհրդական, սակայն Պաշիր Ժեմայէլ կը սպաննուի է նախքան իր պաշտօնի ստանձնումը։

Ժեմայէլի մահէն ետք, երբ [[Էլի Հոպէյքա]] ստանձնեց Լիբանանեան Ուժերու ղեկավարութիւնը, Բագրատունին դարձեալ ազդեցիկ դիրք սնանձնեց, սակայն երբ [[Սամիր Ժաժա]] խռովութիւն կատարեց Հոպէյքայի դէմ եւ զայն հեռացուց իշխանութենէն, Բագրատունին աջակցեց Ժաժային։

1994-ին, երբ Սուրիոյ կողմնակից Լիբանանի կառավարութիւնը ցրեց Լիբանանեան Ուժերը եւ ձերբակալեց Սամիր Ժաժան, Բագրատունին մեկուսացուեցաւ եւ ապա վերադարձաւ Քաթայէպ կուսակցութիւն։

2001-ի Հոկտեմբեր 4-ին ընտրուեցաւ Քաթայէպ կուսակցութեան նախագահ՝ միաւորելու համար ներքին բեւեռացած կուսակցութիւնը։ Սակայն իր ղեկավարութեան ընթացքին, Սուրիոյ կողմնակից անդամներ վերամբարձուեցան, իսկ հակասուրիականները ճնշուեցան կամ հեռացուեցան։&lt;ref&gt;{{cite book|title=Contentious Politics in the Middle East: Political Opposition Under Authoritarianism|author=Bassel F. Salloukh|publisher=University Press of Florida|year=2010|isbn=978-0-8130-3474-4|page=220}}&lt;/ref&gt; 2004-ին նշանակուեցաւ պետական նախարար՝ վարչական բարեփոխումներու հարցերով, Ռաֆիք Հարիրիի կառավարութեան մէջ։

2007-ի Դեկտեմբեր ամիսը մինչեւ, Բագրատունին եղած է կուսակցութեան գործնական ղեկավարը, մինչեւ Ամին Ժեմայէլ մնացած է «բարձրագոյն առաջնորդը»։ 2007-ին Բագրատունին հրաժարեցաւ իր պաշտօնէն, իսկ 2008-ի Փետրուարին Ժեմայէլ դարձաւ միակ ղեկավարը։&lt;ref name=&quot;tds14feb&quot;&gt;{{cite news|title=Gemayel appointed president of Phalange Party|url=http://www.thefreelibrary.com/Gemayel+appointed+president+of+Phalange+Party.-a0217258495|accessdate=23 March 2013|newspaper=The Daily Star|date=14 February 2008}}&lt;/ref&gt;

== Անձնական կեանք ==
1968-ին Բագրատունին ամուսնացած է Մոնա Ալ Նաշիֆի հետ, որ նախկին երեսփոխան, գործարար ու բարերար [[Սալեմ Ապտելնուր|Սալեմ Ապտելնուրի]] զարմուհին է։ Զույգը ունի երկու որդի՝ Ճիհատը, որ ներկայիս երեսփոխան մըն է, եւ Ժաուատը։

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծանցանկ}}</text>
      <sha1>sdrxhlo7pkgmrhd2ehlqvtjqudh2ih1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Մասնակից:Լիլիթ Մկրեան/Սեւագրութիւն</title>
    <ns>2</ns>
    <id>28986</id>
    <revision>
      <id>240924</id>
      <parentid>240551</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T02:56:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Լիլիթ Մկրեան</username>
        <id>12644</id>
      </contributor>
      <origin>240924</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26395" sha1="5p7rtvbnra7k10yxz50enmj3knm56gk" xml:space="preserve">'''Հնարդի,''' Հնարդի մշակութային հարթակը նուիրուած է [[Հայկական ժառանգութիւն|հայկական ժառանգութեան]] հետազօտութեան եւ պահպանման, յատուկ ուշադրութիւն սեւեռելով [[Արեւմտահայերէն|արեւմտահայերէնի]] վրայ։ Ընկերային, գեղարուեստական, եւ մշակութային այլազան ծրագիրներու եւ նախաձեռնութիւններու միջոցով, Հնարդի կը քաջալերէ հայերը՝ վերամիանալու իրենց արմատներուն եւ աւելի խոր կապ մը հաստատելու իրենց լեզուին եւ մշակութային ինքնութեան հետ։

Ապրիլ 2024-ին հարթակը յայտարարեց արեւմտահայերէնի պահպանման եւ վերակենդանացման նուիրուած արշաւի մը մասին, որ պաշտօնապէս ընթացք առաւ ապրիլ 2025-ին։ Այս արշաւը կը նպատակադրէ լեզուին վտանգուած կարգավիճակին վերաբերեալ իրազեկութիւն ստեղծել եւ քաջալերել անոր աշխուժ գործածութիւնը համայնքին մէջ։

== Ստուգաբանութիւն ==
«Հնարդի» եզրը կազմուած է հայերէն երկու բառերու միացումէն. «հին»&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=8&amp;dt=HY_HY&amp;query=%D5%B0%D5%AB%D5%B6|title=Հայոց լեզուի նոր բառարան, Գնէլ արքեպիսկոպոս Ճէրէճեան, Փարամազ Կ. Տօնիկեան եւ Արտաշէս Տէր Խաչատուրեան - հին|website=nayiri.com|accessdate=2025-06-15}}&lt;/ref&gt;, որ կը ներկայացնէ անցեալը, եւ «արդի»&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=8&amp;dt=HY_HY&amp;query=%D5%B6%D5%B8%D6%80|title=Հայոց լեզուի նոր բառարան, Գնէլ արքեպիսկոպոս Ճէրէճեան, Փարամազ Կ. Տօնիկեան եւ Արտաշէս Տէր Խաչատուրեան - նոր|website=nayiri.com|accessdate=2025-06-15}}&lt;/ref&gt;, որ կը ներկայացնէ ժամանակակիցը, ներկան։

Այս բառերը միասին կը կազմեն «hնար» եզրը&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=8&amp;dt=HY_HY&amp;query=%D5%B0%D5%B6%D5%A1%D6%80|title=Հայոց լեզուի նոր բառարան, Գնէլ արքեպիսկոպոս Ճէրէճեան, Փարամազ Կ. Տօնիկեան եւ Արտաշէս Տէր Խաչատուրեան - հնար|website=nayiri.com|accessdate=2025-06-15}}&lt;/ref&gt;, որ կը նշանակէ լուծում, ստեղծագործութիւն, եւ միտք, երբ կը գործածուի իբրեւ գոյական, եւ կը նշանակէ հաւանականութիւն, երբ կը գործածուի իբրեւ ածական։ Այս եզրէն առաջ կու գան հարթակին հիմնական կարգախօսները. «hնար է՛», որ կը նշանակէ «ամէն բան կարելի է», եւ «hնարէ՛», որ կը նշանակէ «ստեղծագործէ՛»։ Հետեւաբար, «հնարդի» եզրը կը մարմնաւորէ հարթակին հիմնական տեսլականը՝ անցեալը ներկային կապելու, [[Հայկական Մշակոյթ|հայկական ժառանգութիւնը]] եւ [[Հայոց Պատմութիւն|պատմութիւնը]] վերագտնելու ուղիին վրայ։

== Ծնունդ ==
Հնարդի ստեղծուած է մայիս 2022-ին՝ Թամար եւ Լիլիթ Մկրեան քոյրերու, ինչպէս նաեւ անոնց զարմուհիներուն՝ Վանա եւ Սեւան Զէյթունեաններուն կողմէ։ Երբ անոնք անդրադարձան, որ դժուարութիւն կ՚ունենան սահուն արեւմտահայերէն խօսելու, որոշեցին քայլերու դիմել։ Իբրեւ առաջին ծրագիր, անոնք սկսան անգլերէնէ արեւմտահայերէնի թարգմանել Օքսֆորտի նոր նկարազարդ բառարանը (The New Oxford Picture Dictionary), նպատակ ունենալով պահպանել եւ վերակենդանացնել լեզուն։ Անոնց աշխատանքը շուտով հիմքը դրաւ մշակութային հարթակին եւ մղեց ուրիշները մաս կազմելու իրենց առաքելութեան՝ վերամիանալու հայկական արմատներուն եւ նպաստելու լեզուն կենդանի պահելու ջանքերուն։

== Ծրագիրներ ==

=== Օքսֆորտի նոր նկարազարդ բառարանի արեւմտահայերէնի թարգմանութիւն ===
Հնարդիի առաջին ծրագիրն էր [[Օքսֆորտ|Օքսֆորտի]] նոր նկարազարդ բառարանի անգլերէնէ արեւմտահայերէնի թարգմանութիւնը։ Այս 104 էջնոց նկարազարդ բառարանը կը ներկայացնէ լեզուի ուսուցումը տեսողական պատմութիւններու միջոցով, ուր իւրաքանչիւր տեսարան կեդրոնացած է յատուկ թեմայի մը շուրջը։ Պատրաստուած թէ՛ մանուկներու, եւ թէ՛ երէցներու համար, այս բառարանը արեւմտահայերէնը կը ներկայացնէ ժամանակակից ձեւով, ընթերցողներուն օգնելով իրենց բառամթերքը զարգացնել եւ աւելի սահուն հաղորդակցիլ, առանց փոխառնուած բառեր օգտագործելու։  Ծրագիրը այժմ փորձարկման հանգրուանի մէջ կը գտնուի։

=== «Անահիտ» շարժանկար ֆիլմի բազմալեզու ենթագիրներու թարգմանութիւն ===
Ռոպերթ Սահակեանց շարժանկարային սթուտիոյին կողմէ հրատարակուած «Անահիտ» հայկական շարժանկար (animation) ֆիլմը աւելի մեծ թիւով հանդիսատեսի հասանելի դարձնելու համար, Հնարդի ֆիլմին ենթագիրները թարգմանեց անգլերէնի, ֆրանսերէնի եւ արաբերէնի։

=== Ազգային ձեռագիրի օր, կարճ պատմողական տեսերիզ ===
Ազգային [[Ձեռագիր|ձեռագրի]] օրուան առթիւ, Հնարդի հանդիպում ունեցաւ արխիւներու եւ ձեռագիրներու մասնագէտ, Թամար Սնապեան Սուրճեանի հետ՝ յայտնի գրող եւ մանկավարժ [[Պօղոս Սնապեան|Պօղոս Սնապեանի]] դուստրը։ Տեսերիզին մէջ, ան կը ներկայացնէ իր երկարամեայ աշխատանքը ձեռագիրներու աշխարհին մէջ, կեդրոնանալով ազգային ինքնութիւնը պահպանելու անոր դերին վրայ։ 

Ան կը բացատրէ պատմական ձեռագիրներ կարդալու եւ արտագրելու դժուարութիւններուն մասին, կը շեշտէ հարուստ բառամթերք եւ պատմական գիտելիքներ ունենալու կարեւորութիւնը, եւ կ՚անդրադառնայ դպրոցներուն մէջ ձեռագրի դասաւանդութեան ներկայ նուազումին։ Ցոյց տալով հազուադէպ ձեռագիրներ, ան անհրաժեշտ կը նկատէ վերամիանալ այս անհետացող արուեստին հետ, որպէսզի ապագայ սերունդները կարենան առնչուիլ իրենց նախնիներու ժառանգութեան հետ։

== Ձեռնարկներ ==

=== «Յարատեւութեան ժամանակագրութիւններ». ֆիլմերու եօթնօրեայ ցուցադրութիւն ===
28 յուլիսէն 11 օգոստոս 2023-ի միջեւ, Հնարդի կազմակերպեց «Յարատեւութեան ժամանակագրութիւններ» խորագրուած ֆիլմերու ցուցադրութեան ձեռնարկը, որ տեղի ունեցաւ [[Հայկազեան Համալսարան|Հայկազեան համալսարանէն]] ներս եւ երկարեցաւ 7 օրուան վրայ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.lebtivity.com/event/chronicles-of-perseverance-a-seven-day-public-screening-event|title=https://www.lebtivity.com/event/chronicles-of-perseverance-a-seven-day-public-screening-event|website=www.lebtivity.com|language=en|accessdate=2025-06-15}}&lt;/ref&gt;։ Այս իւրայատուկ շարժապատկերի փորձառութիւնը լոյսի տակ դրաւ հայ ժողովուրդին տոկունութիւնը եւ անոր յարատեւող նուիրուածութիւնը իր լեզուին, մշակոյթին, սովորութիւններուն եւ պատմութիւններուն հանդէպ, հակառակ բոլոր ժամանակներու փորձութիւններուն&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.haigazian.edu.lb/2023/08/29/the-chronicles-of-perseverance-screened-at-haigazian-university/|title=The “Chronicles of Perseverance” Screened at Haigazian University|website=Haigazian University|language=en-US|accessdate=2025-06-15}}&lt;/ref&gt;։

Այս ձեռնարկը կը ներառէր խորիմաստ ֆիլմեր եւ [[Վաւերագրական լուսանկարչութիւն|վաւերագրական ժապաւէններ]], որոնք բացայայտեցին հայ ժողովուրդի մշակութային խորքը, ցոյց տալով անոնց ապրած փորձառութիւնները, պատմական պայքարները, եւ անոնց ինքնութեան անժամանցելի հիմքը։

Ներկայացուած ֆիլմերը.

* «Արեւմտահայաստան. Կորսուած հայրենիք» ''Lost Motherland (2007)'' – Հայկ Յարութիւնեան
* «Ուրարտու. Մոռցուած թագաւորութիւն» ''Urartu: The Forgotten Kingdom (2020)'' – Արմէն Գրիգորեան եւ Վակա Վարդանեան
* «Մարաշի յիշողութիւններ. Կորսուած հայ համայնքի մը ժառանգութիւնը» ''Memories of Marash: The Legacy of a Lost Armenian Community (2002)'' – Ռոճըր Յակոբեան
* «Այնճար՝ ծաղիկներ, այծեր եւ հերոսներ» ''Anjar: Flowers, Goats and Heroes (2009)'' – Նուրա Գէորգեան
* «Սողոմոնի երգերը» ''Songs of Solomon (2020)'' – Արման Նշանեան
* «Արարատի ստուերը» ''(La Sombra de Ararat)'' – Միկել Անժել Նիէթօ եւ Հիւկօ Հերրերա
* «Լիբանանեան հռթիրային միութիւնը» ''The Lebanese Rocket Society (2013)'' – Ճոաննա Հաճի Թոմաս եւ Խալիլ Ժըրէյժ

=== '''«Արարատի ստուերը» ֆիլմի ցուցադրութիւն''' ===
Հայոց ցեղասպանութեան 109-րդ ամեակին առթիւ, Հնարդի մշակութային հարթակը կազմակերպեց &quot;The Shadow of Ararat&quot; (Արարատի ստուերը) ֆիլմի վերացուցադրութիւնը, որ տեղի ունեցաւ 27 ապրիլ 2024-ին, Սինեմա Ռոյալի մէջ, [[Պուրճ Համուտ]]&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.lebtivity.com/event/the-shadow-of-ararat-screening-event-by-hnarti-cultural-platform|title=https://www.lebtivity.com/event/the-shadow-of-ararat-screening-event-by-hnarti-cultural-platform|website=www.lebtivity.com|language=en|accessdate=2025-06-15}}&lt;/ref&gt;։ Այս առթիւ Հնարդի լիբանանեան Ալ-Ժատիտ պատկերասփիւռի կայանէն յայտարարեց այս ֆիլմի ցուցադրութեան մասին։ Այս ձեռնարկը յարգանքի տուրք մատուցեց հայկական սփիւռքի տոկունութեան, կեդրոնանալով սերունդէ սերունդ փոխանցուող միասնութեան եւ յարատեւութեան թեմաներուն վրայ։ Բացման խօսքի ընթացքին, յայտարարութիւն կատարուեցաւ «ՎԵՐՅԻՇԵԼ, ՎԵՐԱՄԻԱՑՆԵԼ, ՎԵՐԱԿԵՆԴԱՆԱՑՆԵԼ» արշաւին մասին։

== Համայնք ==

=== Աւանդական տօներու նշում համայնքին մէջ ===
Տրուած ըլլալով, որ [[Հայկական Տոմար|հայկական աւանդական տօները]] առաւելաբար դպրոցներուն մէջ կը նշուին, եւ Հնարդիի առաքելութեան մաս կը կազմէ զանոնք ներառել մեր առօրեային մէջ, հարթակը ծրագրեց այս տօները համայնքին մէջ նշել։ Նշելով [[Բարեկենդան|Բարեկենդանի]] եւ [[Վարդավառ|Վարդավառի]] նման տօներ Պուրճ Համուտի շուկային մէջ, Հնարդի կը նպատակադրէր աւանդութեան եւ ժամանակակից կեանքին միջեւ կամուրջ ստեղծել։

=== '''Բարեկենդան''' ===
Փետրուար 2024-ին, Հնարդի խումբը` աւանդական տարազներ հագած, Փուռ Իշխանեանի կողմէ տրամադրուած 200 հատ [[թահինով հաց]] բաժնեց Պուրճ Համուտի շուկայի խանութներու սեփականատէրերուն։ Փետրուար 2025-ին, անոնք շարունակեցին աւանդութիւնը եւ բաժնեցին 200 հատ [[Գաթա|նազուկ]], տօնին առատութեան եւ վերածնունդի ոգին կիսելով համայնքին հետ։ Այս նախաձեռնութեան նպատակն էր ծանօթացնել եւ բաժնել հայկական [[Հայկական Խոհանոց|աւանդական ուտելիքները]], ինչ որ տօնին առանցքը կը գտնուի։

=== Վարդավառ ===
Յուլիս 2024-ին, հարթակը շուկայի խանութներու սեփականատէրերուն բաժնեց 100 կաւէ կուժ, որոնցմէ իւրաքանչիւրը կը պարունակէր տօնական պատգամ։ Այս տօնը, որ աւանդաբար կապուած է ջուրին հետ, խորհրդանշական կերպով ներկայացուած էր այն կաւէ կուժերով, որոնք անցեալին կ՚օգտագործուէին ջուր փոխադրելու համար՝ այսպիսով անցեալի սովորութիւնները կապելով ներկայ տօնին հետ։ 

=== Ծնունդ ===
Տրուած ըլլալով, որ [[Սուրբ Ծնունդ|հայկական Սուրբ Ծնունդը]] կը նշուի յունուարին, Հնարդի կազմակերպեց նուէրներու փոխանակում՝ «Գաղտնի հրեշտակ» անուան տակ, որ տեղի ունեցաւ  ուրբաթ, 3 յունուար 2025-ին։ Այս նախաձեռնութեան մասնակցեցան Պուրճ Համուտի մէջ գործող 40 արհեստաւորներ եւ խանութի սեփականատէրեր, խթանելով համայնքային ոգին եւ կապը։ Իւրաքանչիւր մասնակից անանուն նուէր տուաւ եւ ստացաւ, ինչ որ ստեղծեց անակնկալի եւ առատաձեռնութեան մթնոլորտ։ Նախաձեռնութեան նպատակն էր խթանել միասնութիւնը եւ ամրապնդել համայնքային կապերը շրջանի արհեստաւորներու եւ խանութի սեփականատէրերուն միջեւ, նշելով ծննդեան ոգին փոխանակման եւ աջակցութեան միջոցով:

=== Գարնանամուտի նշումը աշակերտներու հետ ===
[[Գարուն|Գարունը]] դիմաւորելու համար, Հնարդի միացաւ [[Թռչնոց Բոյն|Թռչնոց Բոյնի]] եւ Ռաուտայի [[Մխիթարեան Միաբանութիւն|Մխիթարեան]] վարժարանի աշակերտներուն՝ անոնց ներկայացնելու մեր նախնիներուն աւանդութիւնները եւ բնութեան հետ կապը։ Ծրագիրը սկսաւ ներկայացումով մը, ուր բացատրուեցաւ գարնանային [[Գիշերահաւասար|գիշերահաւասարի երեւոյթը]] (vernal equinox), ընդգծելով մարդոց եւ կենսոլորտի միջեւ կապը: Աշակերտները ծանօթացան իրենց նախնիներու կողմէ կիրարկուող շրջակայ միջավայրի պահպանութեան ձեւերուն եւ քննարկեցին բնութեան նկատմամբ ժամանակակից պատասխանատուութեան կարեւորութիւնը:

Աշակերտները նաեւ ծանօթացան [[Արեւմտեան Հայաստան|Արեւմտահայաստանի]] բազմազան տեղական ծաղիկներուն եւ բոյսերուն՝ ուսումնասիրելով անոնց իւրայատուկ յատկանիշները եւ աւանդական կիրարկութիւնները: Ամէնէն հետաքրքրական բաժինը այն էր, երբ աշակերտները՝ խումբերու բաժնուած, աշխուժօրէն մասնակցեցան այդ բոյսերէն քանի մը հատը իրենց դպրոցական պարտէզներուն մէջ տնկելու:

=== Համայնքին կողմէ ամանորեայ մաղթանքներ ===
2025 թուականի կաղանդի եւ Սուրբ Ծննդեան տօներուն առթիւ, հարթակը պատրաստեց համայնքին կողմէ սրտաբուխ մաղթանքներու հաւաքածոյի տեսերիզ մը։ Մասնակցեցան շարք մը հանրածանօթ դէմքեր, որոնց շարքին՝ [[Փիէռ Շամմասեան]], Գարոլ Պապիկեան-Քոքոնի, Յակոբ Տէր Ղուկասեան, եւ Ալպէրովիչ Մոմճեան, ինչպէս նաեւ Պուրճ Համուտի գործատէրեր, բարեկամներ, ընտանիքի անդամներ եւ շրջանի հայ եւ ոչ-հայ անդամներ։ Տեսերիզին նպատակն էր նշել այս տօները եւ փոխանցել դրական, բարի մտադրութիւններով մաղթանքներ, ինչպէս նաեւ ջերմութիւն եւ լաւ տրամադրութիւն գալիք տարուան համար։ 

== Արշաւ ==

=== «ՎԵՐՅԻՇԵԼ, ՎԵՐԱՄԻԱՑՆԵԼ, ՎԵՐԱԿԵՆԴԱՆԱՑՆԵԼ» ===
«ՎԵՐՅԻՇԵԼ, ՎԵՐԱՄԻԱՑՆԵԼ, ՎԵՐԱԿԵՆԴԱՆԱՑՆԵԼ» արշաւը նուիրուած է արեւմտահայերէն լեզուի պահպանման ու վերակենդանացման։ Այս արշաւը, որ պաշտօնապէս սկսաւ [[24 Ապրիլ (Ոգեկոչման Հաստատման Օր)|24 ապրիլ]] 2025-ին, կը նպատակադրէ լեզուին վտանգուած կարգավիճակին վերաբերեալ իրազեկութիւնը բարձրացնել եւ քաջալերել անոր աշխուժ գործածութիւնը համայնքին մէջ։

2010 թուականին արեւմտահայերէնը ներառուեցաւ [[ԵՈՒՆԵՍՔՕ|ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի]] «Աշխարհի վտանգուած լեզուներու ատլաս»ին մէջ, վտանգուածութեան մակարդակներէն «հաստատօրէն վտանգուած» կարգավիճակով։ Այս կը նշանակէ, որ, եթէ քայլեր չկատարուին, լեզուն կրնայ անհետանալ յաջորդ հարիւրամեակին ընթացքին։ Արշաւը կը ձգտի վերացնել լեզուին եւ անոր խօսողներուն միջեւ ստեղծուած խրամատը։ Արշաւի հիմնական խորհրդանիշը՝ կամուրջ մը, կը ներկայացնէ անցեալը ներկային վերամիացնելու ջանքերը՝ լեզուին շարունակականութիւնը ապահովելու ապագայ սերունդներուն համար։ Արշաւը պիտի շարունակուի անընդհատ կերպով, իւրաքանչիւր տարուան ընթացքին նոր նախաձեռնութիւններ ներկայացնելով, մարդոց ներգրաւուածութիւնը ապահովելու եւ ծրագիրին նպատակները իրականացնելու համար։

'''Նպատակներ'''

Այս արշաւը կը հետապնդէ.

* Իրազեկութիւն ստեղծել արեւմտահայերէնի վտանգուած վիճակին մասին։
* Ընդգծել մեր լեզուին կենսունակութեան կարեւորութիւնն ու արժէքը։
* Քաջալերել սփիւռքահայերուն միջեւ լեզուի օգտագործումն ու անոր տարածումը։

=== Նախքան պաշտօնական մեկնարկը ===
Պաշտօնական մեկնարկէն առաջ արշաւը անցած է նախնական մեկնարկի հանգրուան, ներկայացնելով հիմնական նախաձեռնութիւններ՝ աւելի լայն ներգրաւուածութիւն ապահովելու համար: Այն առաջին անգամ յայտարարուած է «Արարատի ստուերը» ֆիլմի ցուցադրութեան ժամանակ՝ ապրիլ 2024-ին, իսկ աւելի ուշ նշուած է քանի մը առցանց լրատուամիջոցներու մէջ, որոնց շարքին ձայնասփիւռի եւ ''փոտքասթ'' հարցազրոյցներու մէջ: Այս հանգրուանը կեդրոնացած է իրազեկութեան բարձրացման, համայնքի ներգրաւուածութեան խթանման եւ մշակութային գործունէութեան մէջ լեզուի ներառման վրայ:

=== «Այս ի՛նչ Մանուկ է» (What Child Is This), տեսահոլովակ ===
2025 թուականի ամանորի եւ Սուրբ Ծննդեան տօներուն առթիւ, Հնարդի ներկայացուց «Այս ի՛նչ Մանուկ է» դասական տօնական երգի արեւմտահայերէն տարբերակը՝ իր իւրօրինակ տեսահոլովակով։ Երգը ամբողջութեամբ թարգմանուած եւ մեկնաբանուած է արեւմտահայերէնով՝ տօնական շրջանին հաղորդելով առանձնայատուկ մշակութային երանգ մը։ «ՎԵՐՅԻՇԵԼ, ՎԵՐԱՄԻԱՑՆԵԼ, ՎԵՐԱԿԵՆԴԱՆԱՑՆԵԼ» արշաւի ծիրէն ներս, այս նախագիծը նպատակ ունէր ընդլայնել արեւմտահայերէնով բովանդակութիւն եւ լեզուն աւելի գրաւիչ դարձնել երաժշտութեան միջոցով։ Թարգմանութենէն բացի, խումբը շեշտը դրաւ պատմութեան վրայ, ուշադիր ձեւաւորելով տեսողական նիւթերը, բնագիրը եւ երաժշտութիւնը՝ երգը մշակութապէս հնչեղ եւ հաճելի կերպով ներկայացնելու համար։

=== Ազգային ձեռագրի օրուան առթիւ նախաձեռնութիւն ===
2025 թուականի Ազգային ձեռագրի օրուան առթիւ, հարթակը կազմակերպեց համայնքին մէջ արեւմտահայերէնի գրաւոր օգտագործումը խթանելու նախաձեռնութիւն մը: Խումբը Պուրճ Համուտի գործատէրերուն բաժնեց 100 յատուկ նախագծուած բացիկ, որոնց կողքը ներշնչուած էր արշաւի պաստառէն: Ետեւի կողմը գրուած էր պատգամ մը, որ կը շեշտէր մայրենի լեզուի պահպանման անհրաժեշտութիւնը եւ կը ներառէր կոչ՝ խրախուսելով ստացողները արեւմտահայերէնով գրառում կատարել ընկերային ցանցերու վրայ: Այս աշխատանքին նպատակն էր քաջալերել մասնակցութիւնը այս շարժումին եւ ամրապնդել լեզուի ներկայութիւնը առօրեայ կեանքին մէջ: Նախաձեռնութիւնը լայն արձագանգ գտաւ եւ համայնքի բազմաթիւ անդամներ միացան, տօնելով ձեռագրով գրելու սովորութիւնը եւ միաժամանակ նպաստելով արեւմտահայերէնի վերակենդանացման։

== Ծանօթագրութիւններ ==
&lt;references /&gt;

== Արտաքին յղումներ ==

* [https://www.youtube.com/watch?v=x7z792dS7tw National Handwriting Day - Ձեռագրի Միջազգային Օր] 
* [https://www.youtube.com/watch?v=hT9NIVxdE7Y Բարեւ հարցազրոյց Թամար եւ Լիլիթ Մկրեան] 
* [https://www.youtube.com/watch?v=NVqS835-QXY في ذكرى الأرمنية   تفاصيل الفيلم الوثائقي &quot;THE SHADOW OF ARARAT &quot;مع فانا زيتونيان! (արաբերէն)]
* [https://www.youtube.com/watch?v=ZrJVzp2gXyg Christmas Wishes 2025 - Ս․ Ծննդեան Մաղթանքներ 2025]
* [https://www.youtube.com/watch?v=KLJwRu0dNGs Բարեւ հարցազրոյց Թամար եւ Լիլիթ Մկրեան]
* [https://www.youtube.com/watch?v=eLS_URIFi2U Լսե՛նք ու զօրավիգ կանգնի՛նք Լիլիթին, Թամարին ու «Հնարդիին»]
* [https://i.ytimg.com/an_webp/IM2yhbOTYA8/mqdefault_6s.webp?du=3000&amp;sqp=CK6susIG&amp;rs=AOn4CLBnTYRn4W5VJ_krCADJoHtDWyAeWQ What Child Is This - Այս Ինչ Մանուկ Է]</text>
      <sha1>5p7rtvbnra7k10yxz50enmj3knm56gk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240925</id>
      <parentid>240924</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T03:01:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Լիլիթ Մկրեան</username>
        <id>12644</id>
      </contributor>
      <origin>240925</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="26363" sha1="plz0fl0yyn5v5rohqp8whvqdze1dmti" xml:space="preserve">'''Հնարդի,''' Հնարդի մշակութային հարթակը նուիրուած է [[Հայկական ժառանգութիւն|հայկական ժառանգութեան]] հետազօտութեան եւ պահպանման, յատուկ ուշադրութիւն սեւեռելով [[Արեւմտահայերէն|արեւմտահայերէնի]] վրայ։ Ընկերային, գեղարուեստական, եւ մշակութային այլազան ծրագիրներու եւ նախաձեռնութիւններու միջոցով, Հնարդի կը քաջալերէ հայերը՝ վերամիանալու իրենց արմատներուն եւ աւելի խոր կապ մը հաստատելու իրենց լեզուին եւ մշակութային ինքնութեան հետ։

Ապրիլ 2024-ին հարթակը յայտարարեց արեւմտահայերէնի պահպանման եւ վերակենդանացման նուիրուած արշաւի մը մասին, որ պաշտօնապէս ընթացք առաւ ապրիլ 2025-ին։ Այս արշաւը կը նպատակադրէ լեզուին վտանգուած կարգավիճակին վերաբերեալ իրազեկութիւն ստեղծել եւ քաջալերել անոր աշխուժ գործածութիւնը համայնքին մէջ։

== Ստուգաբանութիւն ==
«Հնարդի» եզրը կազմուած է հայերէն երկու բառերու միացումէն. «հին»&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=8&amp;dt=HY_HY&amp;query=%D5%B0%D5%AB%D5%B6|title=Հայոց լեզուի նոր բառարան, Գնէլ արքեպիսկոպոս Ճէրէճեան, Փարամազ Կ. Տօնիկեան եւ Արտաշէս Տէր Խաչատուրեան - հին|website=nayiri.com|accessdate=2025-06-15}}&lt;/ref&gt;, որ կը ներկայացնէ անցեալը, եւ «արդի»&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=8&amp;dt=HY_HY&amp;query=%D5%B6%D5%B8%D6%80|title=Հայոց լեզուի նոր բառարան, Գնէլ արքեպիսկոպոս Ճէրէճեան, Փարամազ Կ. Տօնիկեան եւ Արտաշէս Տէր Խաչատուրեան - նոր|website=nayiri.com|accessdate=2025-06-15}}&lt;/ref&gt;, որ կը ներկայացնէ ժամանակակիցը, ներկան։

Այս բառերը միասին կը կազմեն «hնար» եզրը&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=8&amp;dt=HY_HY&amp;query=%D5%B0%D5%B6%D5%A1%D6%80|title=Հայոց լեզուի նոր բառարան, Գնէլ արքեպիսկոպոս Ճէրէճեան, Փարամազ Կ. Տօնիկեան եւ Արտաշէս Տէր Խաչատուրեան - հնար|website=nayiri.com|accessdate=2025-06-15}}&lt;/ref&gt;, որ կը նշանակէ լուծում, ստեղծագործութիւն, եւ միտք, երբ կը գործածուի իբրեւ գոյական, եւ կը նշանակէ հաւանականութիւն, երբ կը գործածուի իբրեւ ածական։ Այս եզրէն առաջ կու գան հարթակին հիմնական կարգախօսները. «hնար է՛», որ կը նշանակէ «ամէն բան կարելի է», եւ «hնարէ՛», որ կը նշանակէ «ստեղծագործէ՛»։ Հետեւաբար, «հնարդի» եզրը կը մարմնաւորէ հարթակին հիմնական տեսլականը՝ անցեալը ներկային կապելու, [[Հայկական Մշակոյթ|հայկական ժառանգութիւնը]] եւ [[Հայոց Պատմութիւն|պատմութիւնը]] վերագտնելու ուղիին վրայ։

== Ծնունդ ==
Հնարդի ստեղծուած է մայիս 2022-ին՝ Թամար եւ Լիլիթ Մկրեան քոյրերու, ինչպէս նաեւ անոնց զարմուհիներուն՝ Վանա եւ Սեւան Զէյթունեաններուն կողմէ։ Երբ անոնք անդրադարձան, որ դժուարութիւն կ՚ունենան սահուն արեւմտահայերէն խօսելու, որոշեցին քայլերու դիմել։ Իբրեւ առաջին ծրագիր, անոնք սկսան անգլերէնէ արեւմտահայերէնի թարգմանել Օքսֆորտի նոր նկարազարդ բառարանը (The New Oxford Picture Dictionary), նպատակ ունենալով պահպանել եւ վերակենդանացնել լեզուն։ Անոնց աշխատանքը շուտով հիմքը դրաւ մշակութային հարթակին եւ մղեց ուրիշները մաս կազմելու իրենց առաքելութեան՝ վերամիանալու հայկական արմատներուն եւ նպաստելու լեզուն կենդանի պահելու ջանքերուն։

== Ծրագիրներ ==

=== Օքսֆորտի նոր նկարազարդ բառարանի արեւմտահայերէնի թարգմանութիւն ===
Հնարդիի առաջին ծրագիրն էր [[Օքսֆորտ|Օքսֆորտի]] նոր նկարազարդ բառարանի անգլերէնէ արեւմտահայերէնի թարգմանութիւնը։ Այս 104 էջնոց նկարազարդ բառարանը կը ներկայացնէ լեզուի ուսուցումը տեսողական պատմութիւններու միջոցով, ուր իւրաքանչիւր տեսարան կեդրոնացած է յատուկ թեմայի մը շուրջը։ Պատրաստուած թէ՛ մանուկներու, եւ թէ՛ երէցներու համար, այս բառարանը արեւմտահայերէնը կը ներկայացնէ ժամանակակից ձեւով, ընթերցողներուն օգնելով իրենց բառամթերքը զարգացնել եւ աւելի սահուն հաղորդակցիլ, առանց փոխառնուած բառեր օգտագործելու։  Ծրագիրը այժմ փորձարկման հանգրուանի մէջ կը գտնուի։

=== «Անահիտ» շարժանկար ֆիլմի բազմալեզու ենթագիրներու թարգմանութիւն ===
Ռոպերթ Սահակեանց շարժանկարային սթուտիոյին կողմէ հրատարակուած «Անահիտ» հայկական շարժանկար (animation) ֆիլմը աւելի մեծ թիւով հանդիսատեսի հասանելի դարձնելու համար, Հնարդի ֆիլմին ենթագիրները թարգմանեց անգլերէնի, ֆրանսերէնի եւ արաբերէնի։

=== Ազգային ձեռագիրի օր, կարճ պատմողական տեսերիզ ===
Ազգային [[Ձեռագիր|ձեռագրի]] օրուան առթիւ, Հնարդի հանդիպում ունեցաւ արխիւներու եւ ձեռագիրներու մասնագէտ, Թամար Սնապեան Սուրճեանի հետ՝ յայտնի գրող եւ մանկավարժ [[Պօղոս Սնապեան|Պօղոս Սնապեանի]] դուստրը։ Տեսերիզին մէջ, ան կը ներկայացնէ իր երկարամեայ աշխատանքը ձեռագիրներու աշխարհին մէջ, կեդրոնանալով ազգային ինքնութիւնը պահպանելու անոր դերին վրայ։ 

Ան կը բացատրէ պատմական ձեռագիրներ կարդալու եւ արտագրելու դժուարութիւններուն մասին, կը շեշտէ հարուստ բառամթերք եւ պատմական գիտելիքներ ունենալու կարեւորութիւնը, եւ կ՚անդրադառնայ դպրոցներուն մէջ ձեռագրի դասաւանդութեան ներկայ նուազումին։ Ցոյց տալով հազուադէպ ձեռագիրներ, ան անհրաժեշտ կը նկատէ վերամիանալ այս անհետացող արուեստին հետ, որպէսզի ապագայ սերունդները կարենան առնչուիլ իրենց նախնիներու ժառանգութեան հետ։

== Ձեռնարկներ ==

=== «Յարատեւութեան ժամանակագրութիւններ». ֆիլմերու եօթնօրեայ ցուցադրութիւն ===
28 յուլիսէն 11 օգոստոս 2023-ի միջեւ, Հնարդի կազմակերպեց «Յարատեւութեան ժամանակագրութիւններ» խորագրուած ֆիլմերու ցուցադրութեան ձեռնարկը, որ տեղի ունեցաւ [[Հայկազեան Համալսարան|Հայկազեան համալսարանէն]] ներս եւ երկարեցաւ 7 օրուան վրայ&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.lebtivity.com/event/chronicles-of-perseverance-a-seven-day-public-screening-event|title=https://www.lebtivity.com/event/chronicles-of-perseverance-a-seven-day-public-screening-event|website=www.lebtivity.com|language=en|accessdate=2025-06-15}}&lt;/ref&gt;։ Այս իւրայատուկ շարժապատկերի փորձառութիւնը լոյսի տակ դրաւ հայ ժողովուրդին տոկունութիւնը եւ անոր յարատեւող նուիրուածութիւնը իր լեզուին, մշակոյթին, սովորութիւններուն եւ պատմութիւններուն հանդէպ, հակառակ բոլոր ժամանակներու փորձութիւններուն&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.haigazian.edu.lb/2023/08/29/the-chronicles-of-perseverance-screened-at-haigazian-university/|title=The “Chronicles of Perseverance” Screened at Haigazian University|website=Haigazian University|language=en-US|accessdate=2025-06-15}}&lt;/ref&gt;։

Այս ձեռնարկը կը ներառէր խորիմաստ ֆիլմեր եւ [[Վաւերագրական լուսանկարչութիւն|վաւերագրական ժապաւէններ]], որոնք բացայայտեցին հայ ժողովուրդի մշակութային խորքը, ցոյց տալով անոնց ապրած փորձառութիւնները, պատմական պայքարները, եւ անոնց ինքնութեան անժամանցելի հիմքը։

Ներկայացուած ֆիլմերը.

* «Արեւմտահայաստան. Կորսուած հայրենիք» ''Lost Motherland (2007)'' – Հայկ Յարութիւնեան
* «Ուրարտու. Մոռցուած թագաւորութիւն» ''Urartu: The Forgotten Kingdom (2020)'' – Արմէն Գրիգորեան եւ Վակա Վարդանեան
* «Մարաշի յիշողութիւններ. Կորսուած հայ համայնքի մը ժառանգութիւնը» ''Memories of Marash: The Legacy of a Lost Armenian Community (2002)'' – Ռոճըր Յակոբեան
* «Այնճար՝ ծաղիկներ, այծեր եւ հերոսներ» ''Anjar: Flowers, Goats and Heroes (2009)'' – Նուրա Գէորգեան
* «Սողոմոնի երգերը» ''Songs of Solomon (2020)'' – Արման Նշանեան
* «Արարատի ստուերը» ''(La Sombra de Ararat)'' – Միկել Անժել Նիէթօ եւ Հիւկօ Հերրերա
* «Լիբանանեան հռթիրային միութիւնը» ''The Lebanese Rocket Society (2013)'' – Ճոաննա Հաճի Թոմաս եւ Խալիլ Ժըրէյժ

=== '''«Արարատի ստուերը» ֆիլմի ցուցադրութիւն''' ===
Հայոց ցեղասպանութեան 109-րդ ամեակին առթիւ, Հնարդի մշակութային հարթակը կազմակերպեց &quot;The Shadow of Ararat&quot; (Արարատի ստուերը) ֆիլմի վերացուցադրութիւնը, որ տեղի ունեցաւ 27 ապրիլ 2024-ին, Սինեմա Ռոյալի մէջ, [[Պուրճ Համուտ]]&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.lebtivity.com/event/the-shadow-of-ararat-screening-event-by-hnarti-cultural-platform|title=https://www.lebtivity.com/event/the-shadow-of-ararat-screening-event-by-hnarti-cultural-platform|website=www.lebtivity.com|language=en|accessdate=2025-06-15}}&lt;/ref&gt;։ Այս առթիւ Հնարդի լիբանանեան Ալ-Ժատիտ պատկերասփիւռի կայանէն յայտարարեց այս ֆիլմի ցուցադրութեան մասին։ Այս ձեռնարկը յարգանքի տուրք մատուցեց հայկական սփիւռքի տոկունութեան, կեդրոնանալով սերունդէ սերունդ փոխանցուող միասնութեան եւ յարատեւութեան թեմաներուն վրայ։ Բացման խօսքի ընթացքին, յայտարարութիւն կատարուեցաւ «ՎԵՐՅԻՇԵԼ, ՎԵՐԱՄԻԱՑՆԵԼ, ՎԵՐԱԿԵՆԴԱՆԱՑՆԵԼ» արշաւին մասին։

== Համայնք ==

=== Աւանդական տօներու նշում համայնքին մէջ ===
Տրուած ըլլալով, որ հայկական աւանդական տօները առաւելաբար դպրոցներուն մէջ կը նշուին, եւ Հնարդիի առաքելութեան մաս կը կազմէ զանոնք ներառել մեր առօրեային մէջ, հարթակը ծրագրեց այս տօները համայնքին մէջ նշել։ Նշելով [[Բարեկենդան|Բարեկենդանի]] եւ [[Վարդավառ|Վարդավառի]] նման տօներ Պուրճ Համուտի շուկային մէջ, Հնարդի կը նպատակադրէր աւանդութեան եւ ժամանակակից կեանքին միջեւ կամուրջ ստեղծել։

=== '''Բարեկենդան''' ===
Փետրուար 2024-ին, Հնարդի խումբը` աւանդական տարազներ հագած, Փուռ Իշխանեանի կողմէ տրամադրուած 200 հատ [[թահինով հաց]] բաժնեց Պուրճ Համուտի շուկայի խանութներու սեփականատէրերուն։ Փետրուար 2025-ին, անոնք շարունակեցին աւանդութիւնը եւ բաժնեցին 200 հատ [[Գաթա|նազուկ]], տօնին առատութեան եւ վերածնունդի ոգին կիսելով համայնքին հետ։ Այս նախաձեռնութեան նպատակն էր ծանօթացնել եւ բաժնել հայկական [[Հայկական Խոհանոց|աւանդական ուտելիքները]], ինչ որ տօնին առանցքը կը գտնուի։

=== Վարդավառ ===
Յուլիս 2024-ին, հարթակը շուկայի խանութներու սեփականատէրերուն բաժնեց 100 կաւէ կուժ, որոնցմէ իւրաքանչիւրը կը պարունակէր տօնական պատգամ։ Այս տօնը, որ աւանդաբար կապուած է ջուրին հետ, խորհրդանշական կերպով ներկայացուած էր այն կաւէ կուժերով, որոնք անցեալին կ՚օգտագործուէին ջուր փոխադրելու համար՝ այսպիսով անցեալի սովորութիւնները կապելով ներկայ տօնին հետ։ 

=== Ծնունդ ===
Տրուած ըլլալով, որ [[Սուրբ Ծնունդ|հայկական Սուրբ Ծնունդը]] կը նշուի յունուարին, Հնարդի կազմակերպեց նուէրներու փոխանակում՝ «Գաղտնի հրեշտակ» անուան տակ, որ տեղի ունեցաւ  ուրբաթ, 3 յունուար 2025-ին։ Այս նախաձեռնութեան մասնակցեցան Պուրճ Համուտի մէջ գործող 40 արհեստաւորներ եւ խանութի սեփականատէրեր, խթանելով համայնքային ոգին եւ կապը։ Իւրաքանչիւր մասնակից անանուն նուէր տուաւ եւ ստացաւ, ինչ որ ստեղծեց անակնկալի եւ առատաձեռնութեան մթնոլորտ։ Նախաձեռնութեան նպատակն էր խթանել միասնութիւնը եւ ամրապնդել համայնքային կապերը շրջանի արհեստաւորներու եւ խանութի սեփականատէրերուն միջեւ, նշելով ծննդեան ոգին փոխանակման եւ աջակցութեան միջոցով:

=== Գարնանամուտի նշումը աշակերտներու հետ ===
[[Գարուն|Գարունը]] դիմաւորելու համար, Հնարդի միացաւ [[Թռչնոց Բոյն|Թռչնոց Բոյնի]] եւ Ռաուտայի [[Մխիթարեան Միաբանութիւն|Մխիթարեան]] վարժարանի աշակերտներուն՝ անոնց ներկայացնելու մեր նախնիներուն աւանդութիւնները եւ բնութեան հետ կապը։ Ծրագիրը սկսաւ ներկայացումով մը, ուր բացատրուեցաւ գարնանային [[Գիշերահաւասար|գիշերահաւասարի երեւոյթը]] (vernal equinox), ընդգծելով մարդոց եւ կենսոլորտի միջեւ կապը: Աշակերտները ծանօթացան իրենց նախնիներու կողմէ կիրարկուող շրջակայ միջավայրի պահպանութեան ձեւերուն եւ քննարկեցին բնութեան նկատմամբ ժամանակակից պատասխանատուութեան կարեւորութիւնը:

Աշակերտները նաեւ ծանօթացան [[Արեւմտեան Հայաստան|Արեւմտահայաստանի]] բազմազան տեղական ծաղիկներուն եւ բոյսերուն՝ ուսումնասիրելով անոնց իւրայատուկ յատկանիշները եւ աւանդական կիրարկութիւնները: Ամէնէն հետաքրքրական բաժինը այն էր, երբ աշակերտները՝ խումբերու բաժնուած, աշխուժօրէն մասնակցեցան այդ բոյսերէն քանի մը հատը իրենց դպրոցական պարտէզներուն մէջ տնկելու:

=== Համայնքին կողմէ ամանորեայ մաղթանքներ ===
2025 թուականի կաղանդի եւ Սուրբ Ծննդեան տօներուն առթիւ, հարթակը պատրաստեց համայնքին կողմէ սրտաբուխ մաղթանքներու հաւաքածոյի տեսերիզ մը։ Մասնակցեցան շարք մը հանրածանօթ դէմքեր, որոնց շարքին՝ [[Փիէռ Շամմասեան]], Գարոլ Պապիկեան-Քոքոնի, Յակոբ Տէր Ղուկասեան, եւ Ալպէրովիչ Մոմճեան, ինչպէս նաեւ Պուրճ Համուտի գործատէրեր, բարեկամներ, ընտանիքի անդամներ եւ շրջանի հայ եւ ոչ-հայ անդամներ։ Տեսերիզին նպատակն էր նշել այս տօները եւ փոխանցել դրական, բարի մտադրութիւններով մաղթանքներ, ինչպէս նաեւ ջերմութիւն եւ լաւ տրամադրութիւն գալիք տարուան համար։ 

== Արշաւ ==

=== «ՎԵՐՅԻՇԵԼ, ՎԵՐԱՄԻԱՑՆԵԼ, ՎԵՐԱԿԵՆԴԱՆԱՑՆԵԼ» ===
«ՎԵՐՅԻՇԵԼ, ՎԵՐԱՄԻԱՑՆԵԼ, ՎԵՐԱԿԵՆԴԱՆԱՑՆԵԼ» արշաւը նուիրուած է արեւմտահայերէն լեզուի պահպանման ու վերակենդանացման։ Այս արշաւը, որ պաշտօնապէս սկսաւ [[24 Ապրիլ (Ոգեկոչման Հաստատման Օր)|24 ապրիլ]] 2025-ին, կը նպատակադրէ լեզուին վտանգուած կարգավիճակին վերաբերեալ իրազեկութիւնը բարձրացնել եւ քաջալերել անոր աշխուժ գործածութիւնը համայնքին մէջ։

2010 թուականին արեւմտահայերէնը ներառուեցաւ [[ԵՈՒՆԵՍՔՕ|ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի]] «Աշխարհի վտանգուած լեզուներու ատլաս»ին մէջ, վտանգուածութեան մակարդակներէն «հաստատօրէն վտանգուած» կարգավիճակով։ Այս կը նշանակէ, որ, եթէ քայլեր չկատարուին, լեզուն կրնայ անհետանալ յաջորդ հարիւրամեակին ընթացքին։ Արշաւը կը ձգտի վերացնել լեզուին եւ անոր խօսողներուն միջեւ ստեղծուած խրամատը։ Արշաւի հիմնական խորհրդանիշը՝ կամուրջ մը, կը ներկայացնէ անցեալը ներկային վերամիացնելու ջանքերը՝ լեզուին շարունակականութիւնը ապահովելու ապագայ սերունդներուն համար։ Արշաւը պիտի շարունակուի անընդհատ կերպով, իւրաքանչիւր տարուան ընթացքին նոր նախաձեռնութիւններ ներկայացնելով, մարդոց ներգրաւուածութիւնը ապահովելու եւ ծրագիրին նպատակները իրականացնելու համար։

'''Նպատակներ'''

Այս արշաւը կը հետապնդէ.

* Իրազեկութիւն ստեղծել արեւմտահայերէնի վտանգուած վիճակին մասին։
* Ընդգծել մեր լեզուին կենսունակութեան կարեւորութիւնն ու արժէքը։
* Քաջալերել սփիւռքահայերուն միջեւ լեզուի օգտագործումն ու անոր տարածումը։

=== Նախքան պաշտօնական մեկնարկը ===
Պաշտօնական մեկնարկէն առաջ արշաւը անցած է նախնական մեկնարկի հանգրուան, ներկայացնելով հիմնական նախաձեռնութիւններ՝ աւելի լայն ներգրաւուածութիւն ապահովելու համար: Այն առաջին անգամ յայտարարուած է «Արարատի ստուերը» ֆիլմի ցուցադրութեան ժամանակ՝ ապրիլ 2024-ին, իսկ աւելի ուշ նշուած է քանի մը առցանց լրատուամիջոցներու մէջ, որոնց շարքին ձայնասփիւռի եւ ''փոտքասթ'' հարցազրոյցներու մէջ: Այս հանգրուանը կեդրոնացած է իրազեկութեան բարձրացման, համայնքի ներգրաւուածութեան խթանման եւ մշակութային գործունէութեան մէջ լեզուի ներառման վրայ:

=== «Այս ի՛նչ Մանուկ է» (What Child Is This), տեսահոլովակ ===
2025 թուականի ամանորի եւ Սուրբ Ծննդեան տօներուն առթիւ, Հնարդի ներկայացուց «Այս ի՛նչ Մանուկ է» դասական տօնական երգի արեւմտահայերէն տարբերակը՝ իր իւրօրինակ տեսահոլովակով։ Երգը ամբողջութեամբ թարգմանուած եւ մեկնաբանուած է արեւմտահայերէնով՝ տօնական շրջանին հաղորդելով առանձնայատուկ մշակութային երանգ մը։ «ՎԵՐՅԻՇԵԼ, ՎԵՐԱՄԻԱՑՆԵԼ, ՎԵՐԱԿԵՆԴԱՆԱՑՆԵԼ» արշաւի ծիրէն ներս, այս նախագիծը նպատակ ունէր ընդլայնել արեւմտահայերէնով բովանդակութիւն եւ լեզուն աւելի գրաւիչ դարձնել երաժշտութեան միջոցով։ Թարգմանութենէն բացի, խումբը շեշտը դրաւ պատմութեան վրայ, ուշադիր ձեւաւորելով տեսողական նիւթերը, բնագիրը եւ երաժշտութիւնը՝ երգը մշակութապէս հնչեղ եւ հաճելի կերպով ներկայացնելու համար։

=== Ազգային ձեռագրի օրուան առթիւ նախաձեռնութիւն ===
2025 թուականի Ազգային ձեռագրի օրուան առթիւ, հարթակը կազմակերպեց համայնքին մէջ արեւմտահայերէնի գրաւոր օգտագործումը խթանելու նախաձեռնութիւն մը: Խումբը Պուրճ Համուտի գործատէրերուն բաժնեց 100 յատուկ նախագծուած բացիկ, որոնց կողքը ներշնչուած էր արշաւի պաստառէն: Ետեւի կողմը գրուած էր պատգամ մը, որ կը շեշտէր մայրենի լեզուի պահպանման անհրաժեշտութիւնը եւ կը ներառէր կոչ՝ խրախուսելով ստացողները արեւմտահայերէնով գրառում կատարել ընկերային ցանցերու վրայ: Այս աշխատանքին նպատակն էր քաջալերել մասնակցութիւնը այս շարժումին եւ ամրապնդել լեզուի ներկայութիւնը առօրեայ կեանքին մէջ: Նախաձեռնութիւնը լայն արձագանգ գտաւ եւ համայնքի բազմաթիւ անդամներ միացան, տօնելով ձեռագրով գրելու սովորութիւնը եւ միաժամանակ նպաստելով արեւմտահայերէնի վերակենդանացման։

== Ծանօթագրութիւններ ==
&lt;references /&gt;

== Արտաքին յղումներ ==

* [https://www.youtube.com/watch?v=x7z792dS7tw National Handwriting Day - Ձեռագրի Միջազգային Օր] 
* [https://www.youtube.com/watch?v=hT9NIVxdE7Y Բարեւ հարցազրոյց Թամար եւ Լիլիթ Մկրեան] 
* [https://www.youtube.com/watch?v=NVqS835-QXY في ذكرى الأرمنية   تفاصيل الفيلم الوثائقي &quot;THE SHADOW OF ARARAT &quot;مع فانا زيتونيان! (արաբերէն)]
* [https://www.youtube.com/watch?v=ZrJVzp2gXyg Christmas Wishes 2025 - Ս․ Ծննդեան Մաղթանքներ 2025]
* [https://www.youtube.com/watch?v=KLJwRu0dNGs Բարեւ հարցազրոյց Թամար եւ Լիլիթ Մկրեան]
* [https://www.youtube.com/watch?v=eLS_URIFi2U Լսե՛նք ու զօրավիգ կանգնի՛նք Լիլիթին, Թամարին ու «Հնարդիին»]
* [https://i.ytimg.com/an_webp/IM2yhbOTYA8/mqdefault_6s.webp?du=3000&amp;sqp=CK6susIG&amp;rs=AOn4CLBnTYRn4W5VJ_krCADJoHtDWyAeWQ What Child Is This - Այս Ինչ Մանուկ Է]</text>
      <sha1>plz0fl0yyn5v5rohqp8whvqdze1dmti</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Յակոբ Պետրոս Բ․ Յովսէփեան</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29085</id>
    <revision>
      <id>240915</id>
      <timestamp>2025-06-25T12:50:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Azniv Stepanian</username>
        <id>8</id>
      </contributor>
      <comment>Նոր էջ «{{Տեղեկաքարտ Անձ}}  '''Յակոբ Պետրոս Բ․ Յովսէփեան''' ({{ԱԾ}}), Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկէ Հայոց երկրորդ կաթողիկոս պատրիարքը։  == Կեանք եւ գործունէութիւն == Ծնած է [[Հալէպ]]։ Հալէպցի երիտասարդը տասը տարի Քատիշայի Ս. Անտոն վանքին մէջ կրօնաւորական կեանք վարելէ ետք, վերադարձած է...»:</comment>
      <origin>240915</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3291" sha1="a8jozxsf6hxpp413m97wzzqyzsoem8p" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Անձ}}

'''Յակոբ Պետրոս Բ․ Յովսէփեան''' ({{ԱԾ}}), Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկէ Հայոց երկրորդ կաթողիկոս պատրիարքը։

== Կեանք եւ գործունէութիւն ==
Ծնած է [[Հալէպ]]։ Հալէպցի երիտասարդը տասը տարի Քատիշայի Ս. Անտոն վանքին մէջ կրօնաւորական կեանք վարելէ ետք, վերադարձած է իր ծննդավայրը եւ Հալէպի [[Աբրահամ Պետրոս Ա. Արծիւեան|Առաջնորդ Արծիւեանի]] ձեռքով վարդապետ ձեռնադրուած՝ 1720-ին:

1722-ին հալածանքները երբ Արծիւեան Եպիսկոպոսը աքսորի  դատապարտած են, Յակոբ վարդապետ քանի մը ընկերներով իրենց ինչքերը վաճառած են ու գոյացած գումարին մէկ մասով Քրէյմի ([[Լիբանան]]) ագարակը գնած են՝ հոն հայկական վանք մը շինելու համար, իսկ միւս մասով՝ Աբրահամ Եպիսկոպոսը Արուատ կղզիէն ազատած են ու Քրէյմ բերած:

1735-ին, իբրեւ տեղապահ Հալէպ վերադառնալով, Յակոբ վարդապետ յաջողած է փաշային ձեռքով եկեղեցի մը ունենալ եւ Արծիւեանն ալ Հալէպ վերադարձնել (1739): Արծիւեան, Հալէպ հասած, Յակոբ եւ ուրիշ երկու վարդապետներ եպիսկոպոս ձեռնադրած է եւ անոնց ձեռքով՝ Պատրիարք օծուած, 26 Նոյեմբեր 1740-ին:

Յակոբ Եպիսկոպոս, ժամանակ մը Հալէպի իր թեմը հովուելէ ետք, հարկադրուած է ապաստանիլ Քրէյմ, Արծիւեանի մօտ: 35 տարիներ Արծիւեանին իբրեւ օգնական ծառայելէ ետք, անոր վախճանումէն ետք, անոր յաջորդը ընտրուած է՝ 14 Հոկտեմբեր 1740-ին:

Իր չորս տարիներու Պատրիարքութեան կարճատեւ շրջանը յատկացուցած է [[Զմմառու Պատրիարքական Միաբանութիւն|Զմմառու Վանքը]] կառուցելու եւ Պատրիարքութեան Աթոռը Քրէյմէն հոն փոխադրելու (1749-ին) աշխատանքին, ինչպէս հրահանգած էր հիմնադիր Պատրիարք Հայրը, որուն կենդանութեան օրով իսկ վանքին շինութեան ձեռնարկած էր:

Յակոբ Բ., Աբրահամ Արծիւեանի հետ հիմնադիրը եղած է թէ՛ [[Անտոնեան Միաբանութիւն|Անտոնեան Միաբանութեան]] եւ թէ Քրէյմի վանքին&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://armeniancatholic.org/mer-masin/badmagan/nakhgin-gatoghigos-badriarkner/hagop-bedros-hovsepian/|title=Յակոբ Պետրոս Բ. Յովսէփեան (1749-1753)|website=Armenian Catholic Church|language=en-US|accessdate=2025-06-25}}&lt;/ref&gt;:

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}
[[Ստորոգութիւն:Հայ կաթողիկէ պատրիարքներ]]</text>
      <sha1>a8jozxsf6hxpp413m97wzzqyzsoem8p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Բարսեղ Պետրոս Դ. Աւգատեան</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29086</id>
    <revision>
      <id>240916</id>
      <timestamp>2025-06-25T13:08:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Azniv Stepanian</username>
        <id>8</id>
      </contributor>
      <comment>Նոր էջ «{{Տեղեկաքարտ Անձ}}  '''Բարսեղ Պետրոս Դ. Աւգատեան''' ({{ԱԾ}}), Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկէ Հայոց չորրորդ կաթողիկոս պատրիարքը։  == Կեանք եւ գործունէութիւն == Ծնած է Հալէպ, Անտոնեան միաբանութենէն: Անոր յառաջացած տարիքին պատրիարք ընտրուիլը յարգանքի տուրք մը եղած է անոր երիցութե...»:</comment>
      <origin>240916</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2022" sha1="c55abib5xig24t6gc0h4u0e0y3oyf3y" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Անձ}}

'''Բարսեղ Պետրոս Դ. Աւգատեան''' ({{ԱԾ}}), Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկէ Հայոց չորրորդ կաթողիկոս պատրիարքը։

== Կեանք եւ գործունէութիւն ==
Ծնած է Հալէպ, Անտոնեան միաբանութենէն: Անոր յառաջացած տարիքին պատրիարք ընտրուիլը յարգանքի տուրք մը եղած է անոր երիցութեան ու աջակցութեան իր նախորդ երեք պատրիարքներուն մատուցած 40 տարիներու, որոնցմէ 30-ը [[Զմմառի Սուրբ Տիրամօր վանք|Զմմառի վանքին]] մէջ: Ըստ վկայութիւններու, ան փայլած է իր խոհեմութեամբ, փորձառութեամբ ու սրբութեամբ:

Բարսեղ Դ. Աւգատեանին վերագրուած է պատրիարքական «Դաշինք»ին բանաձեւումը:

Անիկա պատուոյ սահմանադրութիւնը եղած է, բաղկացած 10 յօդուածներէ, որոնք կը սահմանէին պատրիարքին ու իր եպիսկոպոսներուն միջեւ գործակցութեան պայմանները, Աթոռին մնայուն արեւելումները: Հոն, օրինակի համար, հրահանգուած է Պատրիարքական Աթոռը միշտ Արեւելքի մէջ պահել եւ հոգի ի բռին աշխատիլ հիմնելու կղերանոց մը, ուր պիտի պահպանուի հիմնադիրներուն ոգին&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://armeniancatholic.org/mer-masin/badmagan/nakhgin-gatoghigos-badriarkner/parsegh-bedros-avkadian/|title=Բարսեղ Պետրոս Դ. Աւգատեան (1780-1788)|website=Armenian Catholic Church|language=en-US|accessdate=2025-06-25}}&lt;/ref&gt;:

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}
[[Ստորոգութիւն:Հայ կաթողիկէ պատրիարքներ]]</text>
      <sha1>c55abib5xig24t6gc0h4u0e0y3oyf3y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ստորոգութիւն:Հայ կաթողիկէ պատրիարքներ</title>
    <ns>14</ns>
    <id>29087</id>
    <revision>
      <id>240917</id>
      <timestamp>2025-06-25T13:09:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Azniv Stepanian</username>
        <id>8</id>
      </contributor>
      <comment>Նոր էջ «[[Ստորոգութիւն:Հայ կաթողիկէ եկեղեցի]]»:</comment>
      <origin>240917</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67" sha1="s44qxw37nk6gd9ehjv0a76hniols5sx" xml:space="preserve">[[Ստորոգութիւն:Հայ կաթողիկէ եկեղեցի]]</text>
      <sha1>s44qxw37nk6gd9ehjv0a76hniols5sx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Գրիգոր Պետրոս Ե. Քիւբելեան</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29088</id>
    <revision>
      <id>240920</id>
      <timestamp>2025-06-25T15:01:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Azniv Stepanian</username>
        <id>8</id>
      </contributor>
      <comment>Նոր էջ «{{Տեղեկաքարտ Անձ}}  '''Գրիգոր Պետրոս Ե. Քիւբելեան''' ({{ԱԾ}}), Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկէ Հայոց գինգերերդ կաթողիկոս պատրիարք։  == Կեանք եւ գործունէութիւն == Եղած է [[Քիլիս|Քիլիսցի]], Անտոնեան Միաբանութենէն: «Այր սքանչելի եւ ըստ սրտին Աստուծոյ» վկայած են իր պատմագիրները:  Գրիգ...»:</comment>
      <origin>240920</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3922" sha1="2drdx22m18p65yltsfc3lhz9pfuxfdu" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Անձ}}

'''Գրիգոր Պետրոս Ե. Քիւբելեան''' ({{ԱԾ}}), Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկէ Հայոց գինգերերդ կաթողիկոս պատրիարք։

== Կեանք եւ գործունէութիւն ==
Եղած է [[Քիլիս|Քիլիսցի]], Անտոնեան Միաբանութենէն: «Այր սքանչելի եւ ըստ սրտին Աստուծոյ» վկայած են իր պատմագիրները:

Գրիգոր Ե.-ի օրով, Պատրիարքական թեմերու մէջ աշխատած է քիչ մը ամէն կարգի կղերական, կրօնաւոր, միսիոնար, վարդապետ, ամուսնացած քահանայ: Բոլորը տոգորուած են հովուական եռանդով, սակայն չեն ունեցած նուիրապետական խիստ կապեր, ոչ ալ միաձեւ դաստիարակութիւն:

Հասունցած էր ժամը՝ կէս դարէ ի վեր գոյութիւն ունեցող Հայ Կաթողիկէ Պատրիարքութիւնը ձեւի բերելու: Պէտք էր պատրիարքական կղերանոց մը հաստատել: Ու ասիկա եղաւ Գրիգոր Ե. Քիւբելեանի մեծապէս կազմակերպչական գործունէութիւնը: Ծրագիրը մեծղի ու ծախսոտ էր, եւ գլուխ եկաւ նախախնամութեամբ:

1791-ին, Գրիգոր Պետրոս Ե.-ի ջանքերով եւ Ս. Աթոռին անվերապահ քաջալերանքով՝ բարձրացած հին ընծայարանը որպէս ամբողջացուցիչ մաս [[Զմմառու Պատրիարքական Միաբանութիւն|Զմմառու վանական]] վիթխարի համալիրին ներքոյ, մեծ սատար հանդիսացած է հայ ժողովուրդին ի նպաստ տարուած առաքելական գործին, մանաւանդ երբ Անտոնեան հայ միաբաները հետզհետէ թիւով կը նուազէին եւ տակաւ կը քաշուէին իրենց առաքելական վայրերէն: Այդ օրերուն, Պատրիարք Հօր ամենամեծ մտահոգութինն եղած է Միաբանութեան Նորընծայարանը&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.vaticannews.va/hy/church/news/2023-07/hy-rubrica-cardinal-agagianian-vita-opere-virtu-santita-32.html|title=Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ եւ Հայ ժողովուրդի պարծանք Երանաշնորհ Կարդինալ Աղաճանեան. Հաղորդաշար (32) - Vatican News|date=2023-07-14|website=www.vaticannews.va|language=|accessdate=2025-06-25}}&lt;/ref&gt;: 

[[Մատրաս]] բնակող երկու հայ կաթողիկէ գոհարավաճառներ՝ Միքայէլ Յովհաննէս Բաբումեանին ու Եդուարդ ՌաՖայէլ Ղարամեանցին բարերարութեան շնորհիւ, Գրիգոր Ե. Քիւբելեան յաջողեցաւ աթոռի կղերանոցը կառուցել, 1797-1810 թուականներուն: Ան մշակեց նաեւ դպրեվանքի ներքին կանոնագիրքը, դասացուցակը եւ բարեպաշտական հրահանգները:

Իր օրով, 52-ի բարձրացաւ վանական հասարակութեան թիւը, որոնց մէջ 4 եպիսկոպոս, 4 վարդապետ, 10 քահանայ եւ նորընծաներուն ու աշխատաւոր եղբայրներու բազմութիւնը&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://armeniancatholic.org/mer-masin/badmagan/nakhgin-gatoghigos-badriarkner/krikor-bedros-kupelian/|title=Գրիգոր Պետրոս Ե. Քիւբելեան (1788-1812)|website=Armenian Catholic Church|language=en-US|accessdate=2025-06-25}}&lt;/ref&gt;:

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}
[[Ստորոգութիւն:Հայ կաթողիկէ պատրիարքներ]]</text>
      <sha1>2drdx22m18p65yltsfc3lhz9pfuxfdu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240921</id>
      <parentid>240920</parentid>
      <timestamp>2025-06-25T15:03:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Azniv Stepanian</username>
        <id>8</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>240921</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3922" sha1="br42x5r6g3cj5ojb8kbdtww4qz9vf4n" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Անձ}}

'''Գրիգոր Պետրոս Ե. Քիւբելեան''' ({{ԱԾ}}), Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկէ Հայոց հինգերորդ կաթողիկոս պատրիարք։

== Կեանք եւ գործունէութիւն ==
Եղած է [[Քիլիս|Քիլիսցի]], Անտոնեան Միաբանութենէն: «Այր սքանչելի եւ ըստ սրտին Աստուծոյ» վկայած են իր պատմագիրները:

Գրիգոր Ե.-ի օրով, Պատրիարքական թեմերու մէջ աշխատած է քիչ մը ամէն կարգի կղերական, կրօնաւոր, միսիոնար, վարդապետ, ամուսնացած քահանայ: Բոլորը տոգորուած են հովուական եռանդով, սակայն չեն ունեցած նուիրապետական խիստ կապեր, ոչ ալ միաձեւ դաստիարակութիւն:

Հասունցած էր ժամը՝ կէս դարէ ի վեր գոյութիւն ունեցող Հայ Կաթողիկէ Պատրիարքութիւնը ձեւի բերելու: Պէտք էր պատրիարքական կղերանոց մը հաստատել: Ու ասիկա եղաւ Գրիգոր Ե. Քիւբելեանի մեծապէս կազմակերպչական գործունէութիւնը: Ծրագիրը մեծղի ու ծախսոտ էր, եւ գլուխ եկաւ նախախնամութեամբ:

1791-ին, Գրիգոր Պետրոս Ե.-ի ջանքերով եւ Ս. Աթոռին անվերապահ քաջալերանքով՝ բարձրացած հին ընծայարանը որպէս ամբողջացուցիչ մաս [[Զմմառու Պատրիարքական Միաբանութիւն|Զմմառու վանական]] վիթխարի համալիրին ներքոյ, մեծ սատար հանդիսացած է հայ ժողովուրդին ի նպաստ տարուած առաքելական գործին, մանաւանդ երբ Անտոնեան հայ միաբաները հետզհետէ թիւով կը նուազէին եւ տակաւ կը քաշուէին իրենց առաքելական վայրերէն: Այդ օրերուն, Պատրիարք Հօր ամենամեծ մտահոգութինն եղած է Միաբանութեան Նորընծայարանը&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.vaticannews.va/hy/church/news/2023-07/hy-rubrica-cardinal-agagianian-vita-opere-virtu-santita-32.html|title=Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ եւ Հայ ժողովուրդի պարծանք Երանաշնորհ Կարդինալ Աղաճանեան. Հաղորդաշար (32) - Vatican News|date=2023-07-14|website=www.vaticannews.va|language=|accessdate=2025-06-25}}&lt;/ref&gt;: 

[[Մատրաս]] բնակող երկու հայ կաթողիկէ գոհարավաճառներ՝ Միքայէլ Յովհաննէս Բաբումեանին ու Եդուարդ ՌաՖայէլ Ղարամեանցին բարերարութեան շնորհիւ, Գրիգոր Ե. Քիւբելեան յաջողեցաւ աթոռի կղերանոցը կառուցել, 1797-1810 թուականներուն: Ան մշակեց նաեւ դպրեվանքի ներքին կանոնագիրքը, դասացուցակը եւ բարեպաշտական հրահանգները:

Իր օրով, 52-ի բարձրացաւ վանական հասարակութեան թիւը, որոնց մէջ 4 եպիսկոպոս, 4 վարդապետ, 10 քահանայ եւ նորընծաներուն ու աշխատաւոր եղբայրներու բազմութիւնը&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://armeniancatholic.org/mer-masin/badmagan/nakhgin-gatoghigos-badriarkner/krikor-bedros-kupelian/|title=Գրիգոր Պետրոս Ե. Քիւբելեան (1788-1812)|website=Armenian Catholic Church|language=en-US|accessdate=2025-06-25}}&lt;/ref&gt;:

== Ծանօթագրութիւններ ==
{{Ծնթ․ցանկ}}
[[Ստորոգութիւն:Հայ կաթողիկէ պատրիարքներ]]</text>
      <sha1>br42x5r6g3cj5ojb8kbdtww4qz9vf4n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Տեղեկագիր Հայաստանի Շինարարներու Միութեան</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29089</id>
    <revision>
      <id>240929</id>
      <timestamp>2025-06-26T07:44:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <comment>Նոր էջ « «'''Տեղեկագիր Հայաստանի''' '''Շինարարներու Միութեան'''», ամէնամսեայ, ապա՝ երկամսեայ հանդէս, գիտական աշխատանքներու ժողովածու։ Հայաստանի շինարարներու միութեան «Միտիս-Շար» ընկերութեան հրատարակութիւն։  == Պատմութիւն == Լոյս կը տեսնէ [[1996 թուական|1996]] թուականէն Երեւան...»:</comment>
      <origin>240929</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1927" sha1="5oxcqdd3sgee78vvs1at5tl5mb83kk9" xml:space="preserve">
«'''Տեղեկագիր Հայաստանի''' '''Շինարարներու Միութեան'''», ամէնամսեայ, ապա՝ երկամսեայ հանդէս, գիտական աշխատանքներու ժողովածու։ Հայաստանի շինարարներու միութեան «Միտիս-Շար» ընկերութեան հրատարակութիւն։

== Պատմութիւն ==
Լոյս կը տեսնէ [[1996 թուական|1996]] թուականէն [[Երեւանի Պետական Համալսարան|Երեւանի]] մէջ։ Խմբագիրներ՝ Անահիտ Սարգսեան, Անահիտ Պօղոսեան, Եուրի Սաֆարեան ([[2011]] թուականէն)։

Կը տպագրէ գիտական յօդուածներ, քաղաքաշինութեան ոլորտին առնչուող օրէնսդրական եւ ենթաօրէնսդրական փաստաթուղթեր, տեղեկատուական եւ այլ նիւթեր ([[հայերէն]], [[ռուսերէն]], [[անգլերէն]])։

== Արտաքին յղումներ ==

* [https://nuaca.am/archives/bulletinstax/%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%A1%D6%80%D5%AD%D5%AB%D5%BE/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%B7%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%A1%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%B4%D5%AB%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%BF%D5%A5%D5%B2%D5%A5 «Տեղեկագիր Հայաստանի] [https://nuaca.am/archives/bulletinstax/%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%A1%D6%80%D5%AD%D5%AB%D5%BE/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%B7%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%A1%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%B4%D5%AB%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%BF%D5%A5%D5%B2%D5%A5 Շինարարներու Միութեան»]</text>
      <sha1>5oxcqdd3sgee78vvs1at5tl5mb83kk9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240930</id>
      <parentid>240929</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T07:45:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <origin>240930</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1940" sha1="90z361w74vscsuddxvkdxs7nb69lugu" xml:space="preserve">
«'''Տեղեկագիր Հայաստանի''' '''Շինարարներու Միութեան'''», ամէնամսեայ, ապա՝ երկամսեայ հանդէս, գիտական աշխատանքներու ժողովածու։ Հայաստանի շինարարներու միութեան «Միտիս-Շար» ընկերութեան հրատարակութիւն։

== Պատմութիւն ==
Լոյս կը տեսնէ [[1996 թուական|1996]] թուականէն [[Երեւանի Պետական Համալսարան|Երեւանի]] մէջ։ Խմբագիրներ՝ Անահիտ Սարգսեան, Անահիտ Պօղոսեան, Եուրի Սաֆարեան ([[2011]] թուականէն)։

Կը տպագրէ գիտական յօդուածներ, քաղաքաշինութեան ոլորտին առնչուող օրէնսդրական եւ ենթաօրէնսդրական փաստաթուղթեր, տեղեկատուական եւ այլ նիւթեր ([[հայերէն]], [[ռուսերէն]], [[անգլերէն]])։

== Արտաքին յղումներ ==

* [https://nuaca.am/archives/bulletinstax/%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%A1%D6%80%D5%AD%D5%AB%D5%BE/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%B7%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%A1%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%B4%D5%AB%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%BF%D5%A5%D5%B2%D5%A5 «Տեղեկագիր Հայաստանի] [https://nuaca.am/archives/bulletinstax/%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%A1%D6%80%D5%AD%D5%AB%D5%BE/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%B7%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%A1%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%B4%D5%AB%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%BF%D5%A5%D5%B2%D5%A5 Շինարարներու Միութեան»]
{{ՀԳԳՀ}}</text>
      <sha1>90z361w74vscsuddxvkdxs7nb69lugu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240931</id>
      <parentid>240930</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T07:45:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <origin>240931</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1984" sha1="ehgam00zdnzo6lk5gnfsnrodvol75sz" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Պարբերական}}«'''Տեղեկագիր Հայաստանի''' '''Շինարարներու Միութեան'''», ամէնամսեայ, ապա՝ երկամսեայ հանդէս, գիտական աշխատանքներու ժողովածու։ Հայաստանի շինարարներու միութեան «Միտիս-Շար» ընկերութեան հրատարակութիւն։

== Պատմութիւն ==
Լոյս կը տեսնէ [[1996 թուական|1996]] թուականէն [[Երեւանի Պետական Համալսարան|Երեւանի]] մէջ։ Խմբագիրներ՝ Անահիտ Սարգսեան, Անահիտ Պօղոսեան, Եուրի Սաֆարեան ([[2011]] թուականէն)։

Կը տպագրէ գիտական յօդուածներ, քաղաքաշինութեան ոլորտին առնչուող օրէնսդրական եւ ենթաօրէնսդրական փաստաթուղթեր, տեղեկատուական եւ այլ նիւթեր ([[հայերէն]], [[ռուսերէն]], [[անգլերէն]])։

== Արտաքին յղումներ ==

* [https://nuaca.am/archives/bulletinstax/%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%A1%D6%80%D5%AD%D5%AB%D5%BE/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%B7%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%A1%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%B4%D5%AB%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%BF%D5%A5%D5%B2%D5%A5 «Տեղեկագիր Հայաստանի] [https://nuaca.am/archives/bulletinstax/%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%A1%D6%80%D5%AD%D5%AB%D5%BE/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%B7%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%A1%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%B4%D5%AB%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%BF%D5%A5%D5%B2%D5%A5 Շինարարներու Միութեան»]
{{ՀԳԳՀ}}</text>
      <sha1>ehgam00zdnzo6lk5gnfsnrodvol75sz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240932</id>
      <parentid>240931</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T07:45:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <origin>240932</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2293" sha1="5idvzd0l12dwpqst0ccm4lmj4b3bifb" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Պարբերական}}«'''Տեղեկագիր Հայաստանի''' '''Շինարարներու Միութեան'''», ամէնամսեայ, ապա՝ երկամսեայ հանդէս, գիտական աշխատանքներու ժողովածու։ Հայաստանի շինարարներու միութեան «Միտիս-Շար» ընկերութեան հրատարակութիւն։

== Պատմութիւն ==
Լոյս կը տեսնէ [[1996 թուական|1996]] թուականէն [[Երեւանի Պետական Համալսարան|Երեւանի]] մէջ։ Խմբագիրներ՝ Անահիտ Սարգսեան, Անահիտ Պօղոսեան, Եուրի Սաֆարեան ([[2011]] թուականէն)։

Կը տպագրէ գիտական յօդուածներ, քաղաքաշինութեան ոլորտին առնչուող օրէնսդրական եւ ենթաօրէնսդրական փաստաթուղթեր, տեղեկատուական եւ այլ նիւթեր ([[հայերէն]], [[ռուսերէն]], [[անգլերէն]])։

== Արտաքին յղումներ ==

* [https://nuaca.am/archives/bulletinstax/%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%A1%D6%80%D5%AD%D5%AB%D5%BE/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%B7%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%A1%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%B4%D5%AB%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%BF%D5%A5%D5%B2%D5%A5 «Տեղեկագիր Հայաստանի] [https://nuaca.am/archives/bulletinstax/%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%BA%D5%A1%D6%80%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%A1%D6%80%D5%AD%D5%AB%D5%BE/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%B7%D5%AB%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%A1%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%B4%D5%AB%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%BF%D5%A5%D5%B2%D5%A5 Շինարարներու Միութեան»]
{{ՀԳԳՀ}}
[[Ստորոգութիւն:Պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Պարբերականներ այբբենական կարգով]]
[[Ստորոգութիւն:Հայաստանի պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայկական գիտական պարբերականներ]]</text>
      <sha1>5idvzd0l12dwpqst0ccm4lmj4b3bifb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Տեղեկատուական Տեխնոլոգիաներ Եւ Կառավարում</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29090</id>
    <revision>
      <id>240933</id>
      <timestamp>2025-06-26T07:48:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <comment>Նոր էջ « '''Տեղեկատուական''' '''Տեխնոլոգիաներ Եւ Կառավարում''', ամսագրի նպատակն է կառավարման, տեղեկատուական եւ համակարգչային տեխնոլոգիաներու մասնագէտներու շրջանին մէջ բարձրացնել պրոֆեսիոնալիզմի մակարդակը, ինչպէս նաեւ քարոզած է 21-րդ դարու տեղեկատուական քաղաքացիական նոր...»:</comment>
      <origin>240933</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1440" sha1="r9x0cezskte09gdmh5t68hlgnbvlcui" xml:space="preserve">
'''Տեղեկատուական''' '''Տեխնոլոգիաներ Եւ Կառավարում''', ամսագրի նպատակն է կառավարման, տեղեկատուական եւ համակարգչային տեխնոլոգիաներու մասնագէտներու շրջանին մէջ բարձրացնել պրոֆեսիոնալիզմի մակարդակը, ինչպէս նաեւ քարոզած է 21-րդ դարու տեղեկատուական քաղաքացիական նոր հասարակութեան կառուցման գաղափարները։ Ամսագիրը կը հրապարակէ վերջին հետազօտութիւններու արդիւնքները եւ նախատեսուած է գիտաշխատողներու, ինժեներներու, ասպիրանտներու, մագիստրանտներու, համակարգչային ու տեղեկատուական տեխնոլոգիաներու մասնագէտներու եւ օգտագործողներու համար։

== Աղբիւր ==

* Գիտական տեղեկատուական վերլուծութեան եւ մոնիթորինգի կեդրոն, [http://csiam.sci.am/reader.php?s=4078a988a3adbb6a74dd4ad25ca7c78b&amp;langid=1 Հայաստանում հրատարակվող գիտական պարբերականների ցանկ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304142812/http://csiam.sci.am/reader.php?s=4078a988a3adbb6a74dd4ad25ca7c78b&amp;langid=1|date=2016-03-04}}</text>
      <sha1>r9x0cezskte09gdmh5t68hlgnbvlcui</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240934</id>
      <parentid>240933</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T07:49:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <origin>240934</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2231" sha1="1yn5u47hc59azehyl8fgg95zbza0qvf" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Պարբերական|անուն=Տեղեկատվական տեխնոլոգիաներ և կառավարում|գլխ խմբագիր=Խ. Վ. Քերոբյան|առարկաներ=|վերանայված=|լեզու=|հապավում=|հրատարակիչ=Հանրագիտարան-Հայաստան|երկիր=Հայաստան|հաճախականություն=12|պատմություն=[[1998]] թվականից|գրախոսվող=այո|հոդվածներ=|տպաքանակ=200|արտոնագիր=|բացմոտեցում=|ազդեցություն=0|ազդեցություն-տարի=|հայկական ԱԳ=0.01|հայկական ԱԳ-տարի=|ISSN=1829-071x|ISI=0|SCOPUS=0|ԲՈՀ ցանկ=1|թեմատիկդասիչ=|RSS=|atom=|JSTOR=|OCLC=|LCCN=|CODEN=|ՄՍՍՀ=|էՄՍՍՀ=}}'''Տեղեկատուական''' '''Տեխնոլոգիաներ Եւ Կառավարում''', ամսագրի նպատակն է կառավարման, տեղեկատուական եւ համակարգչային տեխնոլոգիաներու մասնագէտներու շրջանին մէջ բարձրացնել պրոֆեսիոնալիզմի մակարդակը, ինչպէս նաեւ քարոզած է 21-րդ դարու տեղեկատուական քաղաքացիական նոր հասարակութեան կառուցման գաղափարները։ Ամսագիրը կը հրապարակէ վերջին հետազօտութիւններու արդիւնքները եւ նախատեսուած է գիտաշխատողներու, ինժեներներու, ասպիրանտներու, մագիստրանտներու, համակարգչային ու տեղեկատուական տեխնոլոգիաներու մասնագէտներու եւ օգտագործողներու համար։

== Աղբիւր ==

* Գիտական տեղեկատուական վերլուծութեան եւ մոնիթորինգի կեդրոն, [http://csiam.sci.am/reader.php?s=4078a988a3adbb6a74dd4ad25ca7c78b&amp;langid=1 Հայաստանում հրատարակվող գիտական պարբերականների ցանկ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304142812/http://csiam.sci.am/reader.php?s=4078a988a3adbb6a74dd4ad25ca7c78b&amp;langid=1|date=2016-03-04}}</text>
      <sha1>1yn5u47hc59azehyl8fgg95zbza0qvf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240935</id>
      <parentid>240934</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T07:49:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <origin>240935</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2540" sha1="b5u9awk6ad5i9m46b4kop3p4fgpmjpa" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Պարբերական|անուն=Տեղեկատվական տեխնոլոգիաներ և կառավարում|գլխ խմբագիր=Խ. Վ. Քերոբյան|առարկաներ=|վերանայված=|լեզու=|հապավում=|հրատարակիչ=Հանրագիտարան-Հայաստան|երկիր=Հայաստան|հաճախականություն=12|պատմություն=[[1998]] թվականից|գրախոսվող=այո|հոդվածներ=|տպաքանակ=200|արտոնագիր=|բացմոտեցում=|ազդեցություն=0|ազդեցություն-տարի=|հայկական ԱԳ=0.01|հայկական ԱԳ-տարի=|ISSN=1829-071x|ISI=0|SCOPUS=0|ԲՈՀ ցանկ=1|թեմատիկդասիչ=|RSS=|atom=|JSTOR=|OCLC=|LCCN=|CODEN=|ՄՍՍՀ=|էՄՍՍՀ=}}'''Տեղեկատուական''' '''Տեխնոլոգիաներ Եւ Կառավարում''', ամսագրի նպատակն է կառավարման, տեղեկատուական եւ համակարգչային տեխնոլոգիաներու մասնագէտներու շրջանին մէջ բարձրացնել պրոֆեսիոնալիզմի մակարդակը, ինչպէս նաեւ քարոզած է 21-րդ դարու տեղեկատուական քաղաքացիական նոր հասարակութեան կառուցման գաղափարները։ Ամսագիրը կը հրապարակէ վերջին հետազօտութիւններու արդիւնքները եւ նախատեսուած է գիտաշխատողներու, ինժեներներու, ասպիրանտներու, մագիստրանտներու, համակարգչային ու տեղեկատուական տեխնոլոգիաներու մասնագէտներու եւ օգտագործողներու համար։

== Աղբիւր ==

* Գիտական տեղեկատուական վերլուծութեան եւ մոնիթորինգի կեդրոն, [http://csiam.sci.am/reader.php?s=4078a988a3adbb6a74dd4ad25ca7c78b&amp;langid=1 Հայաստանում հրատարակվող գիտական պարբերականների ցանկ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304142812/http://csiam.sci.am/reader.php?s=4078a988a3adbb6a74dd4ad25ca7c78b&amp;langid=1|date=2016-03-04}}
[[Ստորոգութիւն:Պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Պարբերականներ այբբենական կարգով]]
[[Ստորոգութիւն:Հայաստանի պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայկական գիտական պարբերականներ]]</text>
      <sha1>b5u9awk6ad5i9m46b4kop3p4fgpmjpa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Տեսանկիւն (թերթ)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29091</id>
    <revision>
      <id>240936</id>
      <timestamp>2025-06-26T07:52:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <comment>Նոր էջ «'''«Տեսանկիւն»''', հասարակական-քաղաքական, տեղեկատուական, մշակութային ամսաթերթ։  == Պատմութիւն == Լոյս կը տեսնէմ [[2006 թուական|2006]] թուականիէն [[Նոյեմբերեան|Նոյեմբերեանի]] մէջ։ Հիմնադիր-խմբագիր՝ Ոսկան Սարգսեան։ Կը լուսաբանէ [[Տաւուշի մարզ|Տաւուշի մարզի]] գիւղատնտեսակա...»:</comment>
      <origin>240936</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1039" sha1="cfkge65mehtgbcm7ldzdtemcgh37mrk" xml:space="preserve">'''«Տեսանկիւն»''', հասարակական-քաղաքական, տեղեկատուական, մշակութային ամսաթերթ։

== Պատմութիւն ==
Լոյս կը տեսնէմ [[2006 թուական|2006]] թուականիէն [[Նոյեմբերեան|Նոյեմբերեանի]] մէջ։ Հիմնադիր-խմբագիր՝ Ոսկան Սարգսեան։ Կը լուսաբանէ [[Տաւուշի մարզ|Տաւուշի մարզի]] գիւղատնտեսական, սոցիալական, կրթամշակութային առօրեան, կ՚անդրադառնայ բնապահպանական խնդիրներուն, կը տպագրէ վերլուծական յօդուածներ, մարզային նիւթեր, կը ծանօթացնէ [[Հայաստան|Հայաստանի]], [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի Հանրապետութեան]] եւ աշխարհի մէջ տեղի ունեցող կարեւոր իրադարձութիւններուն, հասարակական-քաղաքական կեանքին։</text>
      <sha1>cfkge65mehtgbcm7ldzdtemcgh37mrk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240937</id>
      <parentid>240936</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T07:52:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <origin>240937</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1051" sha1="gjn5nn87ng4tpac06bny98u8kryw1la" xml:space="preserve">'''«Տեսանկիւն»''', հասարակական-քաղաքական, տեղեկատուական, մշակութային ամսաթերթ։

== Պատմութիւն ==
Լոյս կը տեսնէմ [[2006 թուական|2006]] թուականիէն [[Նոյեմբերեան|Նոյեմբերեանի]] մէջ։ Հիմնադիր-խմբագիր՝ Ոսկան Սարգսեան։ Կը լուսաբանէ [[Տաւուշի մարզ|Տաւուշի մարզի]] գիւղատնտեսական, սոցիալական, կրթամշակութային առօրեան, կ՚անդրադառնայ բնապահպանական խնդիրներուն, կը տպագրէ վերլուծական յօդուածներ, մարզային նիւթեր, կը ծանօթացնէ [[Հայաստան|Հայաստանի]], [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի Հանրապետութեան]] եւ աշխարհի մէջ տեղի ունեցող կարեւոր իրադարձութիւններուն, հասարակական-քաղաքական կեանքին։{{ՀԳԳՀ}}</text>
      <sha1>gjn5nn87ng4tpac06bny98u8kryw1la</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240938</id>
      <parentid>240937</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T07:53:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <origin>240938</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1832" sha1="oj8dyt5bxonby6m9osj452ykwudszh2" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Պարբերական|անուն=«Տեսանկիւն»|բնագիր անվանում=|պատկերանիշ=|պատկեր=|նկարագրում=|տեսակ=Ամսաթերթ|հապավում=|ժանր=|լեզու=հայերէն|գլխավոր խմբագիր=Ոսկան Սարգսյան|հիմնադրման տարեթիվ=2006 թվականից|հիմնադիր=|անվանված է=|հրատարակիչ=|տեր=|երկիր=Հայաստան|վայր=Նոյեմբերեան|գրասենյակ=|պատմություն=|նախորդ=|հաջորդ=|հաճախականություն=|գրախոսվող=|հոդվածներ=|տպաքանակ=|issn=|oclc=|doi=|պարգև=|կայք=|էլեկտրոնային փոստ=|կոորդինատներ=|Վիքիպահեստ=}}'''«Տեսանկիւն»''', հասարակական-քաղաքական, տեղեկատուական, մշակութային ամսաթերթ։

== Պատմութիւն ==
Լոյս կը տեսնէմ [[2006 թուական|2006]] թուականիէն [[Նոյեմբերեան|Նոյեմբերեանի]] մէջ։ Հիմնադիր-խմբագիր՝ Ոսկան Սարգսեան։ Կը լուսաբանէ [[Տաւուշի մարզ|Տաւուշի մարզի]] գիւղատնտեսական, սոցիալական, կրթամշակութային առօրեան, կ՚անդրադառնայ բնապահպանական խնդիրներուն, կը տպագրէ վերլուծական յօդուածներ, մարզային նիւթեր, կը ծանօթացնէ [[Հայաստան|Հայաստանի]], [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի Հանրապետութեան]] եւ աշխարհի մէջ տեղի ունեցող կարեւոր իրադարձութիւններուն, հասարակական-քաղաքական կեանքին։{{ՀԳԳՀ}}</text>
      <sha1>oj8dyt5bxonby6m9osj452ykwudszh2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240939</id>
      <parentid>240938</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T07:53:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <origin>240939</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2431" sha1="ofyhvgcd7c7ss5szhd85z10xctdb5qt" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Պարբերական|անուն=«Տեսանկիւն»|բնագիր անվանում=|պատկերանիշ=|պատկեր=|նկարագրում=|տեսակ=Ամսաթերթ|հապավում=|ժանր=|լեզու=հայերէն|գլխավոր խմբագիր=Ոսկան Սարգսյան|հիմնադրման տարեթիվ=2006 թվականից|հիմնադիր=|անվանված է=|հրատարակիչ=|տեր=|երկիր=Հայաստան|վայր=Նոյեմբերեան|գրասենյակ=|պատմություն=|նախորդ=|հաջորդ=|հաճախականություն=|գրախոսվող=|հոդվածներ=|տպաքանակ=|issn=|oclc=|doi=|պարգև=|կայք=|էլեկտրոնային փոստ=|կոորդինատներ=|Վիքիպահեստ=}}'''«Տեսանկիւն»''', հասարակական-քաղաքական, տեղեկատուական, մշակութային ամսաթերթ։

== Պատմութիւն ==
Լոյս կը տեսնէմ [[2006 թուական|2006]] թուականիէն [[Նոյեմբերեան|Նոյեմբերեանի]] մէջ։ Հիմնադիր-խմբագիր՝ Ոսկան Սարգսեան։ Կը լուսաբանէ [[Տաւուշի մարզ|Տաւուշի մարզի]] գիւղատնտեսական, սոցիալական, կրթամշակութային առօրեան, կ՚անդրադառնայ բնապահպանական խնդիրներուն, կը տպագրէ վերլուծական յօդուածներ, մարզային նիւթեր, կը ծանօթացնէ [[Հայաստան|Հայաստանի]], [[Արցախի Հանրապետութիւն|Արցախի Հանրապետութեան]] եւ աշխարհի մէջ տեղի ունեցող կարեւոր իրադարձութիւններուն, հասարակական-քաղաքական կեանքին։{{ՀԳԳՀ}}
[[Ստորոգութիւն:Պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Պարբերականներ այբբենական կարգով]]
[[Ստորոգութիւն:Հայաստանի պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայկական հասարակական պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայկական քաղաքական պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայկական լրատուական պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայկական մշակութային պարբերականներ]]</text>
      <sha1>ofyhvgcd7c7ss5szhd85z10xctdb5qt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Տնտես (հանդէս)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29092</id>
    <revision>
      <id>240940</id>
      <timestamp>2025-06-26T07:56:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <comment>Նոր էջ ««'''Տնտես'''», ամսօրեայ հանդէս՝ նուիրուած ժողովրդական տնտեսագիտութեանը։  == Պատմութիւն == Լոյս կը տեսնէ [[1886 թուական|1886]]-[[1888 թուական|1888]] թուականներուն [[Պոլիս|Կ. Պոլիսի]] մէջ։  Տնօրէն-խմբագիրները եղած են [[Եղիա Տէմիրճիպաշեան|Եղիա Տէմիրճիպաշեանը]], Օվրեստես Յակոբեան։...»:</comment>
      <origin>240940</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="937" sha1="jng7dvtq4ebhdzfkvms6g85r1nnwhen" xml:space="preserve">«'''Տնտես'''», ամսօրեայ հանդէս՝ նուիրուած ժողովրդական տնտեսագիտութեանը։

== Պատմութիւն ==
Լոյս կը տեսնէ [[1886 թուական|1886]]-[[1888 թուական|1888]] թուականներուն [[Պոլիս|Կ. Պոլիսի]] մէջ։

Տնօրէն-խմբագիրները եղած են [[Եղիա Տէմիրճիպաշեան|Եղիա Տէմիրճիպաշեանը]], Օվրեստես Յակոբեան։

Հրատարակուած է Կ. Պոլսի Արեւելեան տնտեսական միութեան նախաձեռնութեամբ եւ օգնութեամբ։ Բացի տնտեսագիտութեան վերաբերող նիւթերէ՝ տպագրած է օգտակար խորհուրդներ, գեղարուեստական նիւթեր, կազմակերպած է տնտեսագիտութեան դասընթացներ, սորվեցուցած է արհեստներ։</text>
      <sha1>jng7dvtq4ebhdzfkvms6g85r1nnwhen</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240941</id>
      <parentid>240940</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T07:56:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <origin>240941</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="949" sha1="0u4b5cpjftjqj9ro5g2slnuuyeen4c6" xml:space="preserve">«'''Տնտես'''», ամսօրեայ հանդէս՝ նուիրուած ժողովրդական տնտեսագիտութեանը։

== Պատմութիւն ==
Լոյս կը տեսնէ [[1886 թուական|1886]]-[[1888 թուական|1888]] թուականներուն [[Պոլիս|Կ. Պոլիսի]] մէջ։

Տնօրէն-խմբագիրները եղած են [[Եղիա Տէմիրճիպաշեան|Եղիա Տէմիրճիպաշեանը]], Օվրեստես Յակոբեան։

Հրատարակուած է Կ. Պոլսի Արեւելեան տնտեսական միութեան նախաձեռնութեամբ եւ օգնութեամբ։ Բացի տնտեսագիտութեան վերաբերող նիւթերէ՝ տպագրած է օգտակար խորհուրդներ, գեղարուեստական նիւթեր, կազմակերպած է տնտեսագիտութեան դասընթացներ, սորվեցուցած է արհեստներ։{{ՀԳԳՀ}}</text>
      <sha1>0u4b5cpjftjqj9ro5g2slnuuyeen4c6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240942</id>
      <parentid>240941</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T07:57:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <origin>240942</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="994" sha1="1dmzo33q322xgmmhwoxn7cl9r0webdq" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Պարբերական}}«'''Տնտես'''», ամսօրեայ հանդէս՝ նուիրուած ժողովրդական տնտեսագիտութեանը։

== Պատմութիւն ==
Լոյս կը տեսնէ [[1886 թուական|1886]]-[[1888 թուական|1888]] թուականներուն [[Պոլիս|Կ. Պոլիսի]] մէջ։

Տնօրէն-խմբագիրները եղած են [[Եղիա Տէմիրճիպաշեան|Եղիա Տէմիրճիպաշեանը]], Օվրեստես Յակոբեան։

Հրատարակուած է Կ. Պոլսի Արեւելեան տնտեսական միութեան նախաձեռնութեամբ եւ օգնութեամբ։ Բացի տնտեսագիտութեան վերաբերող նիւթերէ՝ տպագրած է օգտակար խորհուրդներ, գեղարուեստական նիւթեր, կազմակերպած է տնտեսագիտութեան դասընթացներ, սորվեցուցած է արհեստներ։{{ՀԳԳՀ}}</text>
      <sha1>1dmzo33q322xgmmhwoxn7cl9r0webdq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240943</id>
      <parentid>240942</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T07:57:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <origin>240943</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1418" sha1="nxmk9hzeuwv3nzbyb0zh2nlk8q4bi7x" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Պարբերական}}«'''Տնտես'''», ամսօրեայ հանդէս՝ նուիրուած ժողովրդական տնտեսագիտութեանը։

== Պատմութիւն ==
Լոյս կը տեսնէ [[1886 թուական|1886]]-[[1888 թուական|1888]] թուականներուն [[Պոլիս|Կ. Պոլիսի]] մէջ։

Տնօրէն-խմբագիրները եղած են [[Եղիա Տէմիրճիպաշեան|Եղիա Տէմիրճիպաշեանը]], Օվրեստես Յակոբեան։

Հրատարակուած է Կ. Պոլսի Արեւելեան տնտեսական միութեան նախաձեռնութեամբ եւ օգնութեամբ։ Բացի տնտեսագիտութեան վերաբերող նիւթերէ՝ տպագրած է օգտակար խորհուրդներ, գեղարուեստական նիւթեր, կազմակերպած է տնտեսագիտութեան դասընթացներ, սորվեցուցած է արհեստներ։{{ՀԳԳՀ}}
[[Ստորոգութիւն:Պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Պարբերականներ այբբենական կարգով]]
[[Ստորոգութիւն:Թուրքիոյ հայկական պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայկական հասարակական պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայկական տնտեսական պարբերականներ]]</text>
      <sha1>nxmk9hzeuwv3nzbyb0zh2nlk8q4bi7x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Տնտեսագէտ (հանդէս)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29093</id>
    <revision>
      <id>240944</id>
      <timestamp>2025-06-26T08:01:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <comment>Նոր էջ ««'''Տնտեսագէտ'''», գիտակրթական, տեղեկատուական, վերլուծական երկամսեայ հանդէս (մինչեւ [[2012 թուական|2012]] թուական՝ շաբաթաթերթ, երկշաբաթաթերթ, ամսաթերթ)։ [[Հայաստանի Պետական Տնտեսագիտական Համալսարան|ՀՊՏՀ]] պաշտօնական հանդէսն է։  == Պատմութիւն == «Տնտեսագէտ» պարբերականը...»:</comment>
      <origin>240944</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1454" sha1="001eo4llmr4o76svru6109b0c5ptbeh" xml:space="preserve">«'''Տնտեսագէտ'''», գիտակրթական, տեղեկատուական, վերլուծական երկամսեայ հանդէս (մինչեւ [[2012 թուական|2012]] թուական՝ շաբաթաթերթ, երկշաբաթաթերթ, ամսաթերթ)։ [[Հայաստանի Պետական Տնտեսագիտական Համալսարան|ՀՊՏՀ]] պաշտօնական հանդէսն է։

== Պատմութիւն ==
«Տնտեսագէտ» պարբերականը լոյս կը տեսնէ [[1977 թուական|1977]] թուականէն  [[Երեւան|Երեւանի]] մէջ։ Խմբագիրները եղած են Ռաֆայէլ Երուանդեանը, Սաթենիկ Ալաւերդեանը, Գոհար Գէորգեանը, Արմինէ Վարդանեանը ([[2012 թուական|2012]] թուականէն)։

Կ՚անդրադառնայ բուհին վերաբերող կարեւոր եւ հրատապ խնդիրներու, կը լուսաբանէ ուսանողներու ուսումնական, մշակութային, մարզական առօրեան, կը տպագրէ տնտեսագիտական, հայերէնագիտական, մշակութային թեմաներով յօդուածներ, անուանի գիտնականներու, մշակոյթի գործիչներու, գործարարներու, մարզիկներու կենսագրականներ, կը ներկայացնէ բուհի շնորհալի ուսանողները։</text>
      <sha1>001eo4llmr4o76svru6109b0c5ptbeh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240945</id>
      <parentid>240944</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T08:02:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <origin>240945</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1466" sha1="cira0dtm2jh8rf1zye16yk0rmugpr3v" xml:space="preserve">«'''Տնտեսագէտ'''», գիտակրթական, տեղեկատուական, վերլուծական երկամսեայ հանդէս (մինչեւ [[2012 թուական|2012]] թուական՝ շաբաթաթերթ, երկշաբաթաթերթ, ամսաթերթ)։ [[Հայաստանի Պետական Տնտեսագիտական Համալսարան|ՀՊՏՀ]] պաշտօնական հանդէսն է։

== Պատմութիւն ==
«Տնտեսագէտ» պարբերականը լոյս կը տեսնէ [[1977 թուական|1977]] թուականէն  [[Երեւան|Երեւանի]] մէջ։ Խմբագիրները եղած են Ռաֆայէլ Երուանդեանը, Սաթենիկ Ալաւերդեանը, Գոհար Գէորգեանը, Արմինէ Վարդանեանը ([[2012 թուական|2012]] թուականէն)։

Կ՚անդրադառնայ բուհին վերաբերող կարեւոր եւ հրատապ խնդիրներու, կը լուսաբանէ ուսանողներու ուսումնական, մշակութային, մարզական առօրեան, կը տպագրէ տնտեսագիտական, հայերէնագիտական, մշակութային թեմաներով յօդուածներ, անուանի գիտնականներու, մշակոյթի գործիչներու, գործարարներու, մարզիկներու կենսագրականներ, կը ներկայացնէ բուհի շնորհալի ուսանողները։{{ՀԳԳՀ}}</text>
      <sha1>cira0dtm2jh8rf1zye16yk0rmugpr3v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240946</id>
      <parentid>240945</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T08:02:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <origin>240946</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1511" sha1="sknb95kuc2k7nxx8xon6wejcvkkwuql" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Պարբերական}}«'''Տնտեսագէտ'''», գիտակրթական, տեղեկատուական, վերլուծական երկամսեայ հանդէս (մինչեւ [[2012 թուական|2012]] թուական՝ շաբաթաթերթ, երկշաբաթաթերթ, ամսաթերթ)։ [[Հայաստանի Պետական Տնտեսագիտական Համալսարան|ՀՊՏՀ]] պաշտօնական հանդէսն է։

== Պատմութիւն ==
«Տնտեսագէտ» պարբերականը լոյս կը տեսնէ [[1977 թուական|1977]] թուականէն  [[Երեւան|Երեւանի]] մէջ։ Խմբագիրները եղած են Ռաֆայէլ Երուանդեանը, Սաթենիկ Ալաւերդեանը, Գոհար Գէորգեանը, Արմինէ Վարդանեանը ([[2012 թուական|2012]] թուականէն)։

Կ՚անդրադառնայ բուհին վերաբերող կարեւոր եւ հրատապ խնդիրներու, կը լուսաբանէ ուսանողներու ուսումնական, մշակութային, մարզական առօրեան, կը տպագրէ տնտեսագիտական, հայերէնագիտական, մշակութային թեմաներով յօդուածներ, անուանի գիտնականներու, մշակոյթի գործիչներու, գործարարներու, մարզիկներու կենսագրականներ, կը ներկայացնէ բուհի շնորհալի ուսանողները։{{ՀԳԳՀ}}</text>
      <sha1>sknb95kuc2k7nxx8xon6wejcvkkwuql</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240947</id>
      <parentid>240946</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T08:03:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <origin>240947</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2094" sha1="8yojshjtzrb1kcg8jcke9ojsgm4vx76" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Պարբերական}}«'''Տնտեսագէտ'''», գիտակրթական, տեղեկատուական, վերլուծական երկամսեայ հանդէս (մինչեւ [[2012 թուական|2012]] թուական՝ շաբաթաթերթ, երկշաբաթաթերթ, ամսաթերթ)։ [[Հայաստանի Պետական Տնտեսագիտական Համալսարան|ՀՊՏՀ]] պաշտօնական հանդէսն է։

== Պատմութիւն ==
«Տնտեսագէտ» պարբերականը լոյս կը տեսնէ [[1977 թուական|1977]] թուականէն  [[Երեւան|Երեւանի]] մէջ։ Խմբագիրները եղած են Ռաֆայէլ Երուանդեանը, Սաթենիկ Ալաւերդեանը, Գոհար Գէորգեանը, Արմինէ Վարդանեանը ([[2012 թուական|2012]] թուականէն)։

Կ՚անդրադառնայ բուհին վերաբերող կարեւոր եւ հրատապ խնդիրներու, կը լուսաբանէ ուսանողներու ուսումնական, մշակութային, մարզական առօրեան, կը տպագրէ տնտեսագիտական, հայերէնագիտական, մշակութային թեմաներով յօդուածներ, անուանի գիտնականներու, մշակոյթի գործիչներու, գործարարներու, մարզիկներու կենսագրականներ, կը ներկայացնէ բուհի շնորհալի ուսանողները։{{ՀԳԳՀ}}
[[Ստորոգութիւն:Պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Պարբերականներ այբբենական կարգով]]
[[Ստորոգութիւն:Հայաստանի պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայկական գիտական պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայկական կրթական պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայկական լրատուական պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայկական տնտեսական պարբերականներ]]</text>
      <sha1>8yojshjtzrb1kcg8jcke9ojsgm4vx76</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Րաֆֆի (տարեգիրք-օրացոյց)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29094</id>
    <revision>
      <id>240948</id>
      <timestamp>2025-06-26T08:06:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <comment>Նոր էջ ««'''Րաֆֆի'''», պատկերազարդ տարեգիրք-օրացոյց։  == Պատմութիւն == Լոյս կը տեսնէ [[1969 թուական|1969]], [[1970 թուական|1970]], [[1984 թուական|1984]] թուականներուն (3 գիրք) [[Թեհրան|Թեհրանի]] մէջ։ Հիմնադիր-խմբագիրը եղած է Տաճատ Պօղոսեանը։  Ներկայացուցած է իրանահայութեան առօրեան, Հայկական Խ...»:</comment>
      <origin>240948</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1186" sha1="4oacs4g5g4cfz6q44m169rdtstk4lz0" xml:space="preserve">«'''Րաֆֆի'''», պատկերազարդ տարեգիրք-օրացոյց։

== Պատմութիւն ==
Լոյս կը տեսնէ [[1969 թուական|1969]], [[1970 թուական|1970]], [[1984 թուական|1984]] թուականներուն (3 գիրք) [[Թեհրան|Թեհրանի]] մէջ։ Հիմնադիր-խմբագիրը եղած է Տաճատ Պօղոսեանը։

Ներկայացուցած է իրանահայութեան առօրեան, [[Հայկական Խորհրդային Ընկերվար Հանրապետութիւն|Խորհրդային Հայաստանի]] տնտեսական, քաղաքական իրավիճակը, տպագրած է երիտասարդ գրողներու, արուեստագէտներու գործեր, անդրադարձած է [[Հայաստան]]-[[Իրան]] միջպետական յարաբերութիւններուն։ Առանձին բաժինով ներկայացուցած է [[Հայ Առաքելական Եկեղեցի|Հայ եկեղեցւոյ]] ազգային-կրօնական եւ Իրանի պետ-կրօնական տօներու ժամանակացոյցները։

Ունեցած է յաւելուած՝ «Երազահան»։</text>
      <sha1>4oacs4g5g4cfz6q44m169rdtstk4lz0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240949</id>
      <parentid>240948</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T08:06:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <origin>240949</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1198" sha1="6br87nl1wgpi7jv935khpag4z9viu58" xml:space="preserve">«'''Րաֆֆի'''», պատկերազարդ տարեգիրք-օրացոյց։

== Պատմութիւն ==
Լոյս կը տեսնէ [[1969 թուական|1969]], [[1970 թուական|1970]], [[1984 թուական|1984]] թուականներուն (3 գիրք) [[Թեհրան|Թեհրանի]] մէջ։ Հիմնադիր-խմբագիրը եղած է Տաճատ Պօղոսեանը։

Ներկայացուցած է իրանահայութեան առօրեան, [[Հայկական Խորհրդային Ընկերվար Հանրապետութիւն|Խորհրդային Հայաստանի]] տնտեսական, քաղաքական իրավիճակը, տպագրած է երիտասարդ գրողներու, արուեստագէտներու գործեր, անդրադարձած է [[Հայաստան]]-[[Իրան]] միջպետական յարաբերութիւններուն։ Առանձին բաժինով ներկայացուցած է [[Հայ Առաքելական Եկեղեցի|Հայ եկեղեցւոյ]] ազգային-կրօնական եւ Իրանի պետ-կրօնական տօներու ժամանակացոյցները։

Ունեցած է յաւելուած՝ «Երազահան»։{{ՀԳԳՀ}}</text>
      <sha1>6br87nl1wgpi7jv935khpag4z9viu58</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240950</id>
      <parentid>240949</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T08:06:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <origin>240950</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1243" sha1="tjwvop7yo35zxrkzesukfv9wh501sn8" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Պարբերական}}«'''Րաֆֆի'''», պատկերազարդ տարեգիրք-օրացոյց։

== Պատմութիւն ==
Լոյս կը տեսնէ [[1969 թուական|1969]], [[1970 թուական|1970]], [[1984 թուական|1984]] թուականներուն (3 գիրք) [[Թեհրան|Թեհրանի]] մէջ։ Հիմնադիր-խմբագիրը եղած է Տաճատ Պօղոսեանը։

Ներկայացուցած է իրանահայութեան առօրեան, [[Հայկական Խորհրդային Ընկերվար Հանրապետութիւն|Խորհրդային Հայաստանի]] տնտեսական, քաղաքական իրավիճակը, տպագրած է երիտասարդ գրողներու, արուեստագէտներու գործեր, անդրադարձած է [[Հայաստան]]-[[Իրան]] միջպետական յարաբերութիւններուն։ Առանձին բաժինով ներկայացուցած է [[Հայ Առաքելական Եկեղեցի|Հայ եկեղեցւոյ]] ազգային-կրօնական եւ Իրանի պետ-կրօնական տօներու ժամանակացոյցները։

Ունեցած է յաւելուած՝ «Երազահան»։{{ՀԳԳՀ}}</text>
      <sha1>tjwvop7yo35zxrkzesukfv9wh501sn8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>240951</id>
      <parentid>240950</parentid>
      <timestamp>2025-06-26T08:08:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Betty Kilerjian</username>
        <id>83</id>
      </contributor>
      <origin>240951</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1843" sha1="onujy9t72zyeg8pnbaslm1v84zp1xeb" xml:space="preserve">{{Տեղեկաքարտ Պարբերական}}«'''Րաֆֆի'''», պատկերազարդ տարեգիրք-օրացոյց։

== Պատմութիւն ==
Լոյս կը տեսնէ [[1969 թուական|1969]], [[1970 թուական|1970]], [[1984 թուական|1984]] թուականներուն (3 գիրք) [[Թեհրան|Թեհրանի]] մէջ։ Հիմնադիր-խմբագիրը եղած է Տաճատ Պօղոսեանը։

Ներկայացուցած է իրանահայութեան առօրեան, [[Հայկական Խորհրդային Ընկերվար Հանրապետութիւն|Խորհրդային Հայաստանի]] տնտեսական, քաղաքական իրավիճակը, տպագրած է երիտասարդ գրողներու, արուեստագէտներու գործեր, անդրադարձած է [[Հայաստան]]-[[Իրան]] միջպետական յարաբերութիւններուն։ Առանձին բաժինով ներկայացուցած է [[Հայ Առաքելական Եկեղեցի|Հայ եկեղեցւոյ]] ազգային-կրօնական եւ Իրանի պետ-կրօնական տօներու ժամանակացոյցները։

Ունեցած է յաւելուած՝ «Երազահան»։{{ՀԳԳՀ}}
[[Ստորոգութիւն:Պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Պարբերականներ այբբենական կարգով]]
[[Ստորոգութիւն:Իրանի հայկական պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայկական քաղաքական պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայկական տնտեսական պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայկական կրօնական պարբերականներ]]
[[Ստորոգութիւն:Հայկական հասարակական պարբերականներ]]</text>
      <sha1>onujy9t72zyeg8pnbaslm1v84zp1xeb</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>