Wikipedia kaawiki https://kaa.wikipedia.org/wiki/Bas_bet MediaWiki 1.45.0-wmf.3 first-letter Media Arnawlı Talqılaw Paydalanıwshı Paydalanıwshı talqılawı Wikipedia Wikipedia talqılawı Fayl Fayl talqılawı MediaWiki MediaWiki talqılawı Úlgi Úlgi talqılawı Járdem Járdem talqılawı Kategoriya Kategoriya talqılawı Portal Portal talqılawı TimedText TimedText talk Module Module talk 0 185 120266 119022 2025-06-07T09:38:23Z Janabaevazizbek 10433 /* top */ clean up, replaced: - → — (2) using [[Project:AWB|AWB]] 120266 wikitext text/x-wiki '''Balalar qosıqları'''—Qaraqalpaq xalıq qosıqlarınıń belgili bir túrin balalar qosıqları quraydı. Balalar qosıqları bul balalar ózleri aytatuǵın qosıqlar. Bul qosıqlardıń oyın menen, soraw-juwap penen baylanıslı keletuǵının atap ótiw kerek. Balalar qosıqlarında balalardıń dunya tanıwı, orap alǵan ortalıqqa qatnası. Sulıwlıq haqqında oyları, qosıqtı oyın menen baylanıstırıwları ayqın kórinip turadı. Balalar qosıqlarınıń ózgesheliklerin kirigizip [[Nájim Dáwqaraev|N.Dáwqaraev]] bılay dep jazadı: "Ol ózgeshelikler eń aldı menen jámáát bolıp aytıladı. Ekinshiden qosıq túrin xalıq oyınların oynaǵan waqıtlarda aralas aytıladı, úshinshiden soraw juwap retinde aytıladı". Balalar arasında jiye aytılatuǵın "Túlkishek", "Áwelemen-dúwelemen", "Hákke qayda", "Ayqulash" qosıqların keltirip ótiwge boladı. Mısalı: <poem> :: ''Túlki-túlki, túlkishek, :: ''Túnde qayda barasań, :: ''Mamamnıń úyine baraman, :: ''Mamań saǵan ne berer? :: ''Eshki sawıp sút berer... </poem> [[Kategoriya:Qaraqalpaq ádebiyatı]] [[Kategoriya:Qaraqalpaq folklorı]] nwv5uy88y7wymadi1besbbq2lr1fd11 0 189 120310 119070 2025-06-07T10:00:03Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — (8), – → — using [[Project:AWB|AWB]] 120310 wikitext text/x-wiki {{Shayır infoqutısı|atı=Berdaq Ǵarǵabay ulı|tuwılǵandaǵı atı=Berdimurat Ǵarǵabay ulı|dóretiwshilik túri=[[Poeziya]], [[Klassika]]|tuwılǵan sánesi=27.11.1827|qaytıs bolǵan sánesi=1900-jıl dekabr (73 jasta)|ákesi=Ǵarǵabay Boranbay ulı|Anası=Qarqara|ómirlik joldası=Bayıtxan<br/>Baǵdagúl|perzentleri=Bayıtxannan:<br/>Aytmuxammed (ulı)<br/>Názibek (ulı)<br/>Húrliqa (qızı)<br/>Húrliman (qızı)<br/>Ayımxan (qızı)<br/>Biybixan (qızı)<br/>Baǵdagúlden:<br/>Gúlimxan (qızı)<br/>Jarımxan (qızı)|súwret=Statue of Berdakh in Mo‘ynoq.jpg}} '''Berdaq Ǵarǵabay ulı''' ([[1827]]—[[1900]]) — Qaraqalpaq klassik [[shayır]]larınıń ishinde óziniń ómir bayanına tiyisli bazıbir dereklerdi qolı menen jazıp qaldırǵan shayır Berdaq boladı. Ol óziniń "Ómirim" ataqlı qosıǵında óziniń avtobiografiyasın qaldırǵan.Qoldawlı ruwınan bolǵan. == Ómiri == === Ata-babaları === [[Fayl:Stamps of Uzbekistan, 2012-53.jpg|thumb]] Berdaqtıń aqlıq-shawlıqları, áwladları, shayırdıń jasaǵan jerindegi qatıqulaq adamlardıń hár qıylı ekspeditsiyalar dáwirinde bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda, Berdaq shayırdıń babası Tınet degen adam bolǵan. Tınettiń ákesi Bekbiy, Bekbiydiń ákesi Xojaqul. Tınettiń Boranbay, Baytemir, Baltabay degen úsh balası bolǵan. El ishinde Baltabay, Bektemirlerdiń qanday adamlar bolıp ótkenlikleri haqqında maǵlıwmatlar joq. Al, Boranbaydıń Ǵarǵabay degen, Qoshqarbay, Mayanbay, Sáńgirbay degen tórt balası bolǵan. Eń úlkeni Ǵarǵabay — yaǵnıy Berdaqtıń ákesi kembaǵal turmıs keshirgen. [[Ámiwdárya]]nıń [[Aral teńizi]]ne quyar salalarınıń biri jaǵasında Aqqala, Quwlı kól degen jerlerde jasaǵan. Bul jerlerde tiykarınan qaraqalpaqlardıń Múyten, Qoldawlı urıwları tirishilik etken. Ǵarǵabaydıń — Ótepbergen, Nurmaq, Ermaq, Jámet hám Serbaba degen balaları bolǵan. Balalarınıń aldı er jetip, jigit bola kelgende Ǵarǵabaydıń hayalı qaytıs boladı. Ǵarǵabaydıń kún kórisi burınǵıǵa qaraǵanda qıyınlasadı. Aradan kóp waqıtlar ótkennen keyin baspanasız qalǵan bes balanı asıraw ushın Ǵarǵabay Múyten urıwındaǵı ózindey jarlı kisiniń Qarqara degen qızına úylenedi. === Balalıǵı === Úylengennen keyin Ǵarǵabaydıń jetim balalarınıń kún kórisi biraz jaqsılanadı. Ǵarǵabaydıń bul sońǵı hayalınan Berdimurat (Berdaq), Fazılbek, Berdibek, Qállibek degen tórt balası boladı. Berdaq solay etip, 1827-jılı Ámiwdáryanıń quyar ayaǵında, Aral teńiziniń túslik jaǵasında Aqqala degen jerde dunyaǵa keledi. Biraq Ǵarǵabaydıń sońǵı hayalınan tuwılǵan tórt balanıń úshewi qaytıs bolıp Berdimurattıń bir ózi qaladı. Berdaq 7-8 jaslarınan-aq awıllıq [[mektep]]ke qatnap oqıydı. Ol kishkentayınan-aq shaqqan, ziyrek bolıp adamlardıń kózine túsedi. Biraq ol on jasına kelgende ákesi de, anası da dúnyadan ótip jetim qaladı. Bul kútilmegen jaǵday jas bala Berdimurattıń birden qıyınlasıwına sebep boladı. Jetim qalǵan Berdimurat óziniń ákesi menen tuwısqan adam Qoshqarbaydıń Nayzabay degen balasınıń qolına baradı. Biraq Nayzabaydıń hayalı Berdimurattı ońıstırmaydı. Ol eń aqırında óz awılınıń ılaq-buzawın baǵıp, kúnde keshte úyme-úy, gezekpe-gezek qonıp kún keshiredi. === Jaslıǵı === Berdaq jas waqıtlarınan baslap [[qosıq]] shıǵara baslaydı. Ol dáslep birewlerdi maqtap, birewlerdi dálkeklep qısqasha qosıqlar shıǵaradı. Awıllarda toy bolǵan jerge barıp "Toy baslar", "Bet ashar" qosıqların aytadı. Sóytip kem-kemnen "Berdaq shayır", "Berdaq baqsı" degen ataqqa iye bolıp dańqı jurtqa jayıla baslaydı. Mal baǵıwdan qutılıp, el aralap qosıq aytıp, shayırlıq sóz óneri menen kún kóretuǵın boladı. Berdaq shayır 23 jasında Múyten urıwınıń keń tanaw tiyresindegi Baymanqul degen kisiniń Bayıtqan degen qızına úylenedi. Shańaraq tiklegennen keyin onıń Aytmuxammed (adamlar onı Ayteke dep ataǵan), Názibek degen eki balası, Húrliqa, Húrliman, Ayımxan hám Biybixan degen tórt qızı boladı. Olardiń ishinde Húrliman degen qizi áke jolin quwalap, belgili "qiz baqsi" bolip, elge tanilǵan. === Orta jaslıǵı === Berdaq shayır orta jaslarǵa barǵanda hayalı óledi. Onnan keyin ol Qostamǵalı urıwındaǵı Barlıbay degen kisiniń Baǵdagúl degen qızına úylenedi. Sońǵı hayalınan shayır Gúlimxan, Jarımxan degen eki qızlı boladı. Berdaqtıń ulları menen qızlarınan dóregen urpaqları-aqlıq-shawlıqları kútá kóp. Olar sońǵı waqıtlarǵa shekem Moynaq rayonında, Qazaqdárya, Terbenbes jaqlarda, Qaraózek, [[Taxtakópir]], [[Shımbay]] rayonlarında turadı. Berdaq shayırdıń sırtqı kórinisi tuwralı Berdaqtı kórgen-bilgen, Qaraózek rayonınıń 9-awılında jasaytuǵın ǵarrı Xojalepes ulı İbrayım aytiwinsha Berdaq uzın boylı, tolıq deneli, erbiklew qara kisi eken. Pesheneli, qabaq súyegi kóterińki, qoyıw qaslı, kózi qara ótkir, kúlimlegen, dúziw kirpikli adam edi. Berdaqtıń betine úńilip qaraǵanda adamdı ózine tartarlıq kisi edi. Minez-qulqı jaǵımlı, xosh minez, hámmege birdey sóylegende bir tap penen, áste, biraq, salmaqlı sóyleytuǵın, tili házirgi ózimiz sóylep júrgen naǵız qaraqalpaqsha bolıp, ishine jeke siyrek parsı, arabıy (biraq adamlarǵa tanıs) sózlerdi qosıp ta sóyleytuǵın edi. Sóylegende júzine gá kúle shıray, gá qáhárli tús enip turatuǵın kisi edi, ádette adamdı kóp tıńlap, az sóyleytuǵın, qızıńqırap, ǵurujǵa minip sóyleytuǵın edi. Sózi dáste-dáste bolıp uyqasıp bar beredi. Qosıq shıǵarǵanda tolıp ketetuǵın, sol jerde duwtar-duwtarsız da qoya beretuǵın kisi eken (Bul gúrrińdi 1950-jılı avgusta Berdaq tuwralı maǵlıwmat jıynawǵa jiberilgen ekspeditsiya aǵzaları` A.Dabılov hám K.Berdimuratovlar Xojelepes ǵarrınıń óz awızınan jazıp alǵan. Qol jazba Qaraqalpaq filialınıń kitapxanasında saqlanadı). === Qartayǵan waqtı hám qaytıs bolıwı === Berdaqtıń óz sózine qaraǵanda onı kórgen ǵarrılardıń aytıwıwı boyınsha Berdaq qartayǵanda bir kózi soqır bolǵan. 1873-jılı [[Orta Aziya]] Rossiya qol astına ótkennen keyin hár qıylı rus ekspeditsiyaları tárepinen qaraqalpaqlardıń da folklorına hám ádebiyatına baylanıslı kóp materiallar xalıq arasınan jazıp alınıp, olardıń geyparaları basıp shıǵarıldı. Usınday mádeniy miyraslardı jıynaw maqsetinde bolıwı kerek 1900-jılı Túrkistan General Gubernatorlıǵınıń Sırdárya oblastındaǵı Ámiwdárya bóliminiń baslıǵı Berdaq shayırdı Petro-Aleksandrovskiyge shaqırdı. Berdaq shayır bul shaqırıqtı qabıl etti. Biraq ol Qazaqdáryada awırıw bolıwı sebepli [[Nókis]]ke ǵana zordan jetedi. Sóytip Petro-Aleksandrovskiyge jete almay-aq Nókisten qaytadı. Sol jılı, 1900-jılı qaraqalpaq xalqınıń ataqlı shayırı hám baqsısı Berdaq Ǵarǵabay ulı Qazaqdáryada qaytıs boladı. Ol tuwralı zamanlası Ótesh shayır "Berdaq edi shayırlardıń danası, sózine iyildi adam balası" dep baslanatuǵın belgili qosıǵın dóretken. 1977-jili qısta Berdaq shayırǵa arnap [[Nókis]], [[Qaraqalpaqstan]]da eskertkish ashıldı. Bul eskertkishti belgili jazıwshı Shıńǵıs Aytmatov ashtı hám ol Berdaq tuwralı bilay dedi "Ala tawda eń biyik shıńlardı "tuw shoqqı" desedi. "Sol aytqanday, Berdaq kóp milletli tuwısqan ádebiyatlarınıń "tuw shoqqılarınıń biri" ("Sovet Qaraqalpaqstanı", 1977-jil 1-mart). Bul eskertkishte Berdaqtıń tómendegi qatarları jazılǵan: ::{| with=90% |- |width=50%| Shayır edim, kózim kórgenin jazdım, <br /> Kókiregimniń sezip, bilgenin jazdım, <br /> Zaman qisletinen sarǵaydım, azdım, <br /> Bolar ma dep jaqtı kúnler xalıq ushın. |} == Ádebiy Dóretiwshiligi == Berdaq shayır XIX ásirde qaraqalpaq xalqınıń arasınan shıqqan shayırı, [[baqsı]]sı, [[tariyxshı]]sı. Onıń tvorchestvolıq jolı óz dáwiriniń xalıq mádeniyatı, xalıq tariyxı menen organikalıq baylanısta ósken hám rawajlanǵan. Berdaq shayırdıń dóretiwshiligi XIX ásirdegi qaraqalpaqlardaǵı xalıqlıq ádebiyatınıń rawajlanıwınıń haqıyqat guwası bolıp xızmet atqaradı. Berdaq dóretiwshiligi — Orta Aziya xalıqlarınıń milliy mádeniyatına, sonday-aq pútkil dunyalıq mádeniyatı ǵáziynesine qosılǵan úlken úles. Berdaq qaraqalpaq xalqınıń qayǵı-hásiretin jırlaw menen birge, onı jasawǵa jigerlendirdi, sotsiallıq teńlik ushin gúreske ruhlandırdı. Shayırdıń "Xalıq ushın, "Jaqsiraq" qosıqları, "Ernazar biy", "Amangeldi" poemaları, "Aqmaq patsha" dástanı usınday mánistegi, qaraqalpaq xalqınıń oy-sezimine tásir etetuǵın shıǵarmalar boldı. Ol "Jaqsıraq" qosıǵında mınaday dep jazadı: ::{| with=90% |- |width=50%| Berdimurat xalıqtı, xalıq Berdaqtı,<br /> Jalǵızınday kórer jannan jaqsıraq. |} Berdaqtıń qosıqlarınıń ózgeshelikleriniń biri — shayır, ádette shıǵarmanıń keyninde sol shıǵarmadan belgili juwmaq shıǵarıp, onıń tiykarǵı ideyasın ashıp beredi. Sonıń menen birge kópshilik shıǵarmalarında avtor óziniń atın atap kórsetedi, geypara shıǵarmalarında onıń qay jılı jazılǵanın kórsetedi. == Taǵı qarań == * [[Ájiniyaz Qosıbay ulı]] * [[Kúnxoja Ibrayım ulı]] [[Kategoriya:Qaraqalpaq shayırları]] [[Kategoriya:Qaraqalpaq ádebiyatı]] [[Kategoriya:Berdaq]] [[Kategoriya:1900-jılı qaytıs bolǵanlar]] sxnajk7ctf8z9099oj1udt5kc0aomzy 0 1378 120301 115712 2025-06-07T09:55:25Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — (22) using [[Project:AWB|AWB]] 120301 wikitext text/x-wiki '''Belgiya''', '''Belgiya Korolligi''' (flamandsha: Koninkrijk België; francuzsha: Royaume de Belgique) — [[Batıs Evropa]]daǵı mámleket. Arqa teńiz jaǵasında jaylasqan. Basqarıw tárepten 3 regionǵa, regionlar wálayat (provinsiya) larǵa, wálayatlar kommunalarǵa bólingen. Maydanı 30,528 mıń km². Xalqı 12 828 000 adam (2023). Paytaxtı — [[Bryussel]] qalası. == Mámleketlik basqarıw principi == Belgiya — konstituciyalıq monarxiya. Ámeldegi konstituciya 1831-jılda qabıl etilgen hám sol waqıttan berli bir neshe márte (aqırǵı ret 1993-jıl) ózgerisler kirgizilgen. Mámleket baslıǵı — korol, onıń hákimiyatı sheklengen. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı patsha hám parlament ámelge asıradı. Eki palatalı parlament 4 jıl múddetke saylanadı. Wákiller palatası 150 deputattan hám senat 72 aǵzadan ibarat. Atqarıwshı hákimiyattı korol hám ol tárepinen tayınlanatuǵın hám de parlamentke esabat beretuǵın húkimet (ministrler keńesi) ámelge asıradı, oǵan bas ministr basshılıq etedi. == Tábiyatı == Bul aymaqtıń kópshilik bólegi oypatlıqtan ibarat bolıp, arqa-batıstan qubla-shıǵısqa qaray kóterilip baradı. Eń biyik noqatı — Botranj shıńı (694 m). Jaǵa qasındaǵı qum jıyınları hám qashılar mol hasıl egisliklerdi teńiz suwınan qorǵaydı. Paydalı qazılmaları: taskómir, qurılıs materialları, atap aytqanda mramor, az muǵdarda temir hám polimetall kán, surma. Íqlımı — ortasha, teńiz ıqlımı. Yanvarda ortasha temperatura 3°, 4°, iyulda 18°, 19°. Jıllıq jawın muǵdarı 700- 1500 mm. Iri dáryaları: Maas, Shelda, Izer; olar bir-biri menen kanallar arqalı tutastırılǵan. Topıraǵı arqasında tiykarınan qońır orman; qublada podzol hám qońır. Belgiya maydanınıń 18,7% ke jaqını orman, kóbirek emen hám buk terekleri menen qorshalǵan. Ardenn tawlarında milliy baǵ bar. Jabayı haywanlardan buǵı, jalǵızaq, orman pıshıǵı, orman soboli, qoyan hám basqalar jasaydı. Almaxan, atız tıshqanı sıyaqlı kemiriwshiler, qırǵawıl, keklik, orman qızıl ayaǵı sıyaqlı awlanatuǵın quslar bar. == Xalqı == Xalqı milliy quramı tárepinen 2 tiykarǵı toparǵa: flamandlar (58%) hám vallonlar (32,5%) ǵa bólinedi. Belgiyada 1 mln. ǵa jaqın shet el puqaralar — italyanlar, ispanlar, francuzlar, grekler, gollandlar, marokashlıqlar, túrkler hám basqalar da bar. Xalıqtıń 96,5% i qalalarda jasaydı. Rásmiy tili — francuz, niderland hám nemis tili. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi katolikler. Iri qalaları: Bryussel, Antverpen, Lyej, Rent, Sharlerua. == Tariyxı == Áyyemgi zamanlarda Belgiyada belglerdiń kelt qáwimi jasaǵan (mámleket atı sonnan kelip shıqqan). Eramızǵa shekemgi 57-jılda Yuliy Cezar mámleketti basıp alıp, Rim imperiyası quramına qosqan. III ásirde Belgiyaǵa germanlardıń frank hám friz qáwimleri bastırıp keldi. Franklar belglerdiń bir bólegin qırıp taslap, basqa bir bólegi menen birigip ketken. V-IX ásirlerde Belgiya Frank mámleketi quramında bolǵan. 843-jıl Frank mámleketi bóleklenip ketkennen keyin, Verden shártnamasına kóre, Belgiya 2 bólekke bólindi: batıs bólegi Franciyaǵa, shıǵıs bólegi Lotaringiyaǵa qosıp jiberildi. XIII- XIV ásirlerde Belgiya Angliya menen Franciya arasındaǵı kúshli gúres maydanı boldı. XIV ásir aqırı hám XV ásirde Belgiya Burgundiya Gercoglarınıń múlkine aylandı, 1477-jıldan Gabsburglar húkimranlıǵında, 1555-jıldan Ispaniya quramında boldı. 1713-jıl Utrext shártnamasına qaray taǵı Gabsburglar imperiyası quramına kirdi. 1789-1790-jıllar burjua revolyuciyası nátiyjesinde avstriyalıqlar húkimranlıǵı tamamlanıldı, 1790-jıl 11-yanvarda Belgiya Qurama Shtatları mámleketi daǵaza etildi, biraq 1791-jılda Avstriya taǵı mámleketti qolǵa aldı. 1795-jılda Franciyaǵa qosıp alındı. Napoleon I imperiyası tawsılǵannan keyin, 1815-jıl Belgiya aymaǵı Niderlandiya quramına qosıldı. 1830-jıl revolyuciyası sebepli Belgiya ǵárezsizlikke eristi. XX ásir baslarında joqarı dárejede rawajlanǵan sanaat mámleketine aylandı. Birinshi jáhán urısı dáwirinde Belgiyanıń biytárepligine qaramay, Germaniya áskerleri onı basıp aldı. [[Ekinshi jáhán urısı]] jıllarında bolsa gitlershiler shabıwılı azabın tarttı (1940-1944). 1944-jıl sentyabrde Belgiya basqınshılardan qutıldı. Belgiya — 1945-jıldan BMSh, 1949-jıldan NATO aǵzası (1967-jıldan Belgiyada NATO rezidenciyası jaylasqan). Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1992-jıl martta ornatqan. Milliy bayramları: 21-iyul — Korol Leopold I diń Konstituciya sadıqlıǵı haqqında ant qabıl etken kúni (1831) hám 15-noyabr — Korol dinastiyası kúni (1866). == Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları == Xristian xalıq partiyası, 1969-jılda dúzilgen; Socialistlik partiya, 1978-jılda dúzilgen; «Agalev» — flamand ekologları partiyası, 1982-jılda dúzilgen; Frankofonlar demokratiyalıq partiyası, 1964-jılda dúzilgen. Xristian kásiplik awqamları konfederaciyası, 1912-jılda dúzilgen; Belgiya ulıwma miynet federaciyası, 1945-jılda dúzilgen. == Xojalıǵı == Belgiya dúnyadaǵı eń rawajlanǵan mámleketler toparına kiredi. Sanaatında ónimniń texnikalıq dárejesi joqarılıǵı jáhán bazarında onıń básekige shıdamlılıǵın támiyinleydi. Sanaatta jańa texnologiyalardı engiziwge, eksporttı xoshametlewge, kishi hám orta kárxanalardı qollap-quwatlawǵa, shet el qarjısın qosıwǵa ayrıqsha itibar beriledi. Metallsazlıq, mashinasazlıq, ásirese avtomobilsazlıq (jılına 1 mln. nan artıq avtomobil islep shıǵarıladı), ximiya, elektrotexnika, elektron, qurılıs materialları, toqımashılıq, azıq-awqat, aǵashsazlıq, zergerlik (almaz qırlaw) eń rawajlanǵan sanaat tarmaqları bolıp tabıladı. Awıl xojalıǵında miynetke jaramlı xalıqtıń tek 3% i shuǵıllanadı (hár bir dıyqan 80 adamdı baǵadı). Orta hám mayda fermer xojalıqları (90 mıń) awıl xojalıǵınıń tiykarın quraydı, bir xojalıqtıń ortasha jer maydanı — 15 gektar. Jetekshi tarmaq — shárwashılıq, ol pútkil awıl xojalıǵı óniminiń 70% in beredi. Tiykarǵı awıl xojalıǵı eginleri — biyday, arpa, palız eginleri. Kópshilik ónim túrleri boyınsha awıl xojalıǵı óndirisi ishki mútajlikti 1,5-2 ese artıǵı menen támiyinleydi. Jetistirilgan palız eginleriniń 80% i shetke shıǵarıladı; romen salatı dúnyanıń 40 mámleketine satıladı. Shetke shıǵarılatuǵın awıl xojalıǵı ónimleri ishinde ǵálle hám miywe tiykarǵı orındı aladı. Kartoshka, qant láblebi hám basqalar jetistiriledi. == Transportı == Belgiya áhmiyetli sawda hám baylanıs jolları kóshe kesispesinde jaylasqan. Ol temirjol (3479 km) hám avtomobil jolları (14 421 km) tarmaǵınıń tıǵızlıǵı tárepinen dúnyada birinshi orında turadı. 1,7 mıń lokomotiv, 1,8 mıń jolawshı tasıytuǵın hám 27,3 mıń júk vagonı, 3,87 mln. jeńil hám 343 mıń júk avtomobili bar. Belgiya aymaǵınan 1500 km uzınlıqtaǵı eki dárya — Maas hám Lis aǵıp ótedi, olardıń yarımında kemeler qatnaydı. Teńiz sawda flotında 69 keme bar. Tiykarǵı portları: Antverpen (dúnyada tórtinshi, Evropada 2-orında turadı, jıllıq aylanbası 95 mln. tonna), Bryugge Zebryugge, Gent, Ostende. Ishki suw jollarınıń uzınlıǵı 1515 km. «Sabena» milliy aviakompaniyası 70 ten kóbirek xalıqaralıq avia jóneliske xızmet etedi. Bryussel qasındaǵı «Zaventem» aeroportı tórt táreptegi derlik barlıq mámleketler paytaxtları menen baylanısqan. Shetke avtomobil, toqımashılıq, azıq-awqat, ximiya, metallurgiya sanaatı ónimleri, dári-dármaq, qara hám reńli metallar, qımbat bahalı taslar, tiykarınan brilliant shıǵarıladı. Shetten tiykarınan mineral ónimler, neft, ruda, paxta talshıǵı, jún keltiriledi. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı qarıydarları — Germaniya, Franciya, Niderlandiya, Ullı Britaniya. Pul birligi — Belgiya franki. == Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri == 1988-jıldan bilimlendiriw tarawı Belgiya federaciyası subiektleri bolǵan Toparlar ıqtıyarına ótkerildi. 18 jasqa deyingi balalar ushın tálim májburiy hám biypul. Mámleket hám municipal mekteplerinen tısqarı kóplegen katolik hám menshikli dúnyalıq mektepler de islep turıptı. Joqarı oqıw orınlarında oqıw pullı. Belgiyada 8 universitet bar. Eń iri universitetler: Antverpen, Bryussel, Lyej, Gent universitetleri. Sonday-aq, bir neshe universitet orayları, institutlar, joqarı texnika mektebi isleydi. Ilimiy mákemeleri: Metallurgiya izertlewleri milliy orayı, Yadro izertlewleri orayı, Korollik observatoriyası, 7 akademiya, atap aytqanda Belgiya patshalıǵı pán, ádebiyat hám kórkem oner akademiyası. Bryusselda Milliy kitapxana, Bryussel, Gent, Lyej hám Lyoven universitetleriniń kitapxanaları, Antverpen hám Bryusselda korollik elegant kórkem óner muzeyleri bar. == Baspasózi, radioesittiriwi, telekórsetiwi == Belgiyada francuz, niderland, nemis tillerinde 2.3 mln. nusqada 50 ge jaqın kúndelik gazeta hám 6 qánigelesken finans-ekonomikalıq baspalar shıǵarıladı. Iri gazetaları: «Belang van Limburg» («Limburg mápleri», 1897-jıldan), «Gazet van Antverpen» («Antverpen gazetası», 1891-jıldan), «Gazett de Bryussel» («Bryussel gazetası», 1984-jıldan), «Liberte» («Azatlıq», 1991-jıldan); jurnallar: «Bon suare» («Iygilikli aqsham», 1922-jıl). Belgiya telegraf agentligi 1920-jıl dúzilgen. Radioesittiriw hám telekórsetiw francuz hám niderland tillerinde isleydi. 2 oraylıq radio hám telestudiyadan tısqarı 10 wálayat studiyası bar. Qońsılas mámleketlerdiń programmaları kabel radio hám televideniesi arqalı tarqatıladı. == Ádebiyatı == Belgiya ádebiyatı tiykarınan 2 tilde: francuz hám flamand tillerinde rawajlanıp kelmekte. === Francuz tilindegi ádebiyat === Dáslepki jazba estelikler XII ásirde payda bolǵan. XIV-XV ásirlerde tariyxıy jılnamalar, atanaq júrislerine arnalǵan ráwiyat hám qosıqlar, qaharmanlıq dástanları, roman hám novellalar jaratıldı. Oyanıw dáwirinde gumanist J. Lemer de Belj, pamfletlar avtorı F. de Markine de Sent Aldegond hám basqalar dóretiwshiligi málim (XV-XVI ásirler). XVII-XVIII ásirlerde francuz emigranti E. Bryoshe de la Krua dóretiwshilik etti. Belgiya A. de Valef francuz klassicizmi tásirinde dóretpeler jarattı. XVIII ásirdiń ortalarında K. F. de Neli, O. B. Renye sıyaqlı jazıwshılar ádebiyatqa aǵartıwshılıq ideyaların alıp kirdi. XIX ásir baslarında Belgiyada F. Lebrussardıń «Belgiyalıqlar» (1810) poeması, A. Van Gasselttiń qatar qosıq hám dramaları, A. Sireniń «Drok» (1838), «Isanıń sońǵı kúni» (1838) sıyaqlı toplamları keń tarqaldı. Realistlik tendensiyalar XIX ásir ortalarınan rawajlana basladı. Sh. de Koster, E. Verharn, J. Rodenbax realizmniń ataqlı wákilleri bolıp tabıladı. Sol dáwir dekadentlik aǵımı menen baylanıslı bolǵan M. Metsrlink dóretiwshiligi hálsirewshilik sezimi menen suwǵarılǵan. F. Ellens, K. Byurino, A. Eygespars, D. Shaynert sıyaqlı jazıwshılar aldıńǵı ideyalardı propaganda etti. Gitlershiler basıp alǵan dáwirde shayırlardan R. Blik (konslagerda qaytıs bolǵan), J. Varen, Sh. Muas, D. Shaynert, I. Gassel fashizmge qarsı, patriotlıq ruwxında qosıqlar jazdı. 50-60-jıllardaǵı bir qatar dóretpelerde Ekinshi jáhán urısı waqıyaları súwretlendi (D. Jilles, D. Shaynert romanları hám basqa dóretpeler). === Flamand tilindegi ádebiyat === Folklor, ańızlar, tariyxıy ráwiyatlardaǵana saqlanıp qalǵan flamand ádebiyatı (XVIII ásir baslarına shekem flamand ádebiyatı niderland ádebiyatınıń bir bólegi edi) XIX ásirdiń 40-jıllarında shayır Ya. F. Villems basshılıǵındaǵı milliy demokratiyalıq háreket nátiyjesinde qaytadan tiklendi. Bul dáwirde sociallıq temada roman jaratıw háreketi háwij aldı (F. Van Kerkxoven. R. Siiders, A. Bergman sıyaqlılar). K. Beysse («Zorlıqshınıń nızamı». 1893; «Pamel shańaraǵı», 1903). S. Stryovels («Aastodaǵı turmıs hám ólim». 1926; «Yaitye Verduur», 1944) flamand dıyqanları ómirin shın sáwlelendirdi. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında dekadentlik aǵımı payda boldı. Onıń wákilleri: X. Teyrlink, F. Timmermans, K. Van de Vusteyne, V. Muns sıyaqlılar. Ekinshi jáhán urısınan keyin bir topar jazıwshılar tınıshlıq hám demokratiya ushın gúresti. P. Van Aken «Ólilerǵana qutılıp qala aladı» (1947) shıǵarmasında fashizmniń timiriskeniwshiliklerin áshkara etti. G. Valsxap «Kongodaǵı qozǵalań» (1953) romanında kolonizatorlik siyasatın, M. Geysen «Dostım adam óltiriwshi» (1958) novellası hám basqa dóretpelerinde amerikasha turmıstı súwretledi. Shayır B. Brat, jazıwshılardan L. P. Bon, M Deyze dóretiwshiligi tınıshlıq jáne sociallıq haqıyqat ushın gúres ideyaları menen suwǵarılǵan. == Arxitektura == Belgiya aymaǵında orta ásirler arxitekturalıq estelikleri saqlanǵan. XI-XII ásirlerde roman (Lyej hám Turndaǵı shirkewler, Flandriya graflarınıń Gentdaǵı qorǵanları), XIII-XIV ásirlerde gotika usılı (Gent, Bryussel hám Aitverpendaǵı soborlar) rawajlandı. XV ásir aqırı — XVI ásir baslarında dúnyalıq ruwxtaǵı arxitektura payda boldı (Bryussel, Kortreyk, Gent, Lyoven ratushaları). Oyanıw dáwirinde Belgiya arxitektorlıq kórkem óneri oraylarınan birine aylandı. XVIII ásir barokko dástúrleri tolıq emes saqlansa da (V. O. Yansens, P. Y. Verxagen) oǵan Franciya hám Avstriya arqalı klassicizm principleri tásir etti (arxitektorlar: Ya. P. Baursxeydt, L. B. Devez; músinshiler L. Delvo, J. L. Godsharl, súwretshi A. Lans hám basqalar). XIX ásirde Belgiyanıń milliy arxitekturası qáliplesti. XIX ásir aqırında Belgiya arxitekturasındaǵı «modern» usılınıń watanı bolıp qaldı. XX ásir baslarındaǵı arxitektorlar saltanatlılıqtan waz keshib, qolaylı hám aqılǵa say sheshimlerdi izledi. Ekinshi jáhán urısınan keyin sanaat hám jámiyetlik ımaratları, basqarıw ımaratlar, jańa turaq-jaylar zamanagóy talaplarǵa iykemlestirip qurıldı (X. Van Kyoyk, R. Bram, L. Steynsn hám basqa arxitektorlar). == Súwretlew kórkem óneri == Belgiyada XI-XII ásirlerde ámeliy bezew kórkem óneri (bronza quymalar, zergerlik), XIII-XIV ásirlerde diywal súwretshilik, dáske kórkem óneri, músinshilik hám miniatyura rawajlandı. XVI ásirde dáske súwretshiligi keń tarqaldı (Ya. Van Eyk, P. Breygel). XVII ásirde Belgiyada ǵárezsiz súwretshilik mektebi payda boldı hám XVIII ásirge shekem ol flamand mektebi dep ataldı. Onıń eń ataqlı wákilleri: P. P. Rubens, A. Van Deyk, Ya. Yordane, F. Sneyders, D. Tenirs hám basqalar. XIX ásirde portretshi F. J. Sortez, tábiyat kórinisshisi T. Furmua, grafik hám reńli súwretshi F. Rops, J. Yenzor, músinshi K. Menye hám basqalar, XX ásirde Belgiyada A. Savereys, R. Magrit, K. Psrmeke, F. Mazerel, P. Polyus sıyaqlı súwretshiler dóretiwshilik etti. Ámeliy bezew kórkem óneri: aǵash naǵıs oyıwshılıǵı hám mıskerlik, kesteshilik hám qala qurılısı rawajlanǵan. == Muzıka == Francuz, flamand, niderland xalıqlarınıń milliy muzıka dástúrleri mákánında qáliplesken. Niderland mektebiniń XV-XVI ásirlerdegi belgiyalı iri wákilleri Ya. Obrext, A. Villart, Josken Depre, Orlando Lasso kóp dawıslı diniy hám dúnyalıq dóretpelerdiń eń jaqsı úlgilerin jaratıp, Evropa kompozitorları dóretiwshiligine tásir kórsetken. XVII ásirge kelip Belgiya muzıkası óz birinshiligin joǵalttı. 1700-jılda Bryusselda tiykar salınǵan «De la Monne» teatrında XVIII ásir baslarınan J. B. Lyulli, A. Dstush sıyaqlı francuz kompozitorlarınıń opera hám baletleri, XVIII ásir aqırınan Belgiya kompozitorlarınıń operaları qoyıldı. 1830-jılda ǵárezsiz Belgiya mámleketi júzege kelgennen keyin, Belgiya muzıkasınıń milliy ózgesheligi kórindi. Flamand shaqapshasınıń Antverpen mektebi dúzildi. Onı opera, kantata hám simfoniya avtorı P. Benua basqardı. XIX ásirde Sh. Berio, A. Vyotan, E. Izai sıyaqlı skripkashı kompozitorlar maydanǵa shıqtı. Belgiyada kompozitorlardan J. Absil, R. Defosse, F. Kins, dirijyorlardan F. Andre, D. Defo, skripkashılardan A. Gryumo, K. Van Nestelar ataqlı. Bryussel, Antverpen, Gentta opera teatrları, Bryussel, Lyej, Gent, Antverpen, Mopeda konservatoriyalar, Bryusselda koncert jámiyetleri, simfoniyalıq orkestrler, Monsta muzıka institutı bar. == Teatr == Belgiya aymaǵında teatr mádeniyatı orta ásirlerde payda bolǵan. XIII-XV ásirlerde liturgiya, moralite hám misteriya (diniy mazmundaǵı hám didaktikalıq) dramaları saxnaǵa qoyılatuǵın edi. 1650-jıl Bryusselda aǵash teatr qurıldı, onda shet el truppalar tamasha kórsetetuǵın edi. «De la Monne» teatrı operalardan tısqarı dramalardı da saxnalastırdı. 1782-jılda qurılǵan hám keyinirek «Dyu Park» dep atalǵan teatr cirk tamashaların hám 1870-jıldan dramalıq spektakllerdi kórsetti. XIX ásirdiń 30-jıllarınan Belgiya dramaturgiyası rawajlana basladı. Gent, Antverpen hám basqa qalalarda teatrlar ashıldı. 1880-1900-jıllarda Belgiya teatrlarına Sh. Van Lerberg, M. Meterlink, J. Rodenbax, M. Dyuterm sıyaqlı dramaturglar úlken tásir kórsetti. XX ásirdiń birinshi yarımında Belgiya teatrlarında G. Van Zip, Sh. Spaak, F. Krommellink, X. Teyrlink, G. Martene sıyaqlı dramaturglardıń dóretpeleri qoyıldı. Belgiyada «Dyu Park», «De Galeri», «Le Rido», «De la Burs», «Korollik milliy teatrı», «Niderlandiya kamer teatrı» sıyaqlı teatrlar isleydi. Korollik konservatoriyası janında drama kórkem óner mektebi bar. == Kino == 1908-jılda Harrevelda birinshi kinostudiya shólkemlestirildi. 1919-jıl «Belgiya kinokompaniyası». 1922-jıl «Belgiya film» kinostudiyası payda boldı. 20-jıllarda shet el rejissyorları basshılıǵında 20 ǵa jaqın film islep shıǵarıldı. Belgiya kinosınıń «Shaǵalalar gavanda jan beredi» (postanovkashı rejissyorlar R. Ksypers, I. Mixils, R. Verxavert, 1955), «Poezd saat sayın jóneydi» (rejissyor A. Kavan, 1962). «Xoshlasıw» (rejissyor R. Verxavert, 1966), «Kewil bildiriwi» (1968, rejissyor E. Dejelen), «Bredaǵı ushırasıw» (1971, rejissyor A. Dslvo) sıyaqlı filmleri itibarǵa iye. Belgiyanıń hújjetli hám ilimiy kópshilik filmleri kórkem puqtalıǵı menen ajıralıp turadı. == Ózbekstan — Belgiya qatnasları == ''Tiykarǵı maqala: [[Ózbekstan — Belgiya qatnasları]]'' 1993-jıl Belgiya paytaxtı [[Bryussel]] qalada [[Ózbekstan]] elshixanası ashılǵannan soń, eki mámleket ortasındaǵı rásmiy qatnaslar ámeliy tıykarǵa ótkerildi. 1996-jıl iyunda Belgiya delegaciyası [[Ózbekstan]]da boldı. == Wálayatlar == {| | * Antwerpen * Vlaams-Brabant * Limburg * Oost-Vlaanderen * West-Vlaanderen | * Hainaut * Brabant wallon * [[Lyuksemburg]] * Liège * Namur |} [[Kategoriya:Mámleketler]] [[Kategoriya:Evropa mámleketleri]] [[Kategoriya:Belgiya| ]] [[Kategoriya:Evropa]] i6p89sgx9ae31r0lv3d7to8sa1fqx1s 0 1381 120306 115716 2025-06-07T09:57:41Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — (33) using [[Project:AWB|AWB]] 120306 wikitext text/x-wiki '''Belorussiya''' (Belorussiya), '''Belorus Respublikası''' (belarussha: Respublіka Belarus') — Evropa orayındaǵı mámleket. [[Shıǵıs Evropa]] tegisliginiń batısında jaylasqan. Maydanı 207,6 mıń km2. Xalqı 9 463 300 adam (2013). 6 wálayat, 118 rayon, 102 qala, 109 qalasha bar (1996). Paytaxtı — [[Minsk]] qalası. Belorussiya — dúnya mámleketleri arasında eń tınısh hám osuda bay mámleket. == Mámleketlik basqarıw principi == Belorus Respublikası — unitar demokratiyalıq sociallıq huqıqıy mámleket. 1996-jılǵı referendumda qabıl etilgen Konstituciyaǵa ámel etedi. Mámleket baslıǵı — xalıq tárepinen 5 jıl múddetke saylanatuǵın prezident. Nızam shıǵarıwshı kepillikli organı — Millet jıynalısı bolıp, ol Wákiller palatası hám Respublika Keńesinen ibarat. Wákiller palatasınıń hámme 110 deputatın xalıq saylaydı. Respublika Sovetiniń 64 deputatınan 56 danası jergilikli keńesler tárepinen saylanadı, 8 danası prezident tárepinen tayınlanadı. Millet jıynalısınıń kepillik múddeti 4 jıl. Atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet — Ministrler Keńesi ámelge asıradı. Bas ministrdi Wákiller palatasınıń razılıǵı menen prezident tayınlaydı. == Aymaqlıq bóliniwi == == Tábiyatı == Belorustıń jer maydanı tegislik bolıp, arqa-batısında batpaq basqan oypatlıqlar hám kóller júdá kóp. Qubla-batıstan arqa-shıǵısqa qaray Belorus Qırları sozılǵan, eń biyik bólegi (Minsk qırları) teńiz júzesinen 345 m biyik (Dzerjinskiy tawı). Belorus erneklerinen qubla-shıǵısta qatar tegislikler, arqa-batısta morena tóbelikleri sozılǵan. Belorustıń qubla bólegin batpaqlasqan keń oypatlıq — tolıq biyikligi 100-150 m bolǵan Belorus Polesyesi iyeleydi; batpaqlıq, otlaqlar arasında biyikligi 5-8 metrli qum tóbeleri kóp. Qumlıq jaylar qaraǵayzar menen qorshalǵan. Paydalı qazılmalardan kaliyli duz kánleri bar (Starobin hám Petrikov kánleri), qubla hám qubla-shıǵısta tas duz, Pripyat batıǵında neft, kómir bar. Torf, qum, saz kánleri bar. === Íqlımı === Íqlımı kontinental ıqlım menen teńiz beti arasında, Atlantika hawa massaları onı talay jumsatıp turadı. Yanvardıń ortasha temperaturası qubla-batısta — 4,4°C, arqa-shıǵısta — 8°C, iyul ayında arqada 17°C, qublada 18,8°C. Ortasha jıllıq jawın muǵdarı 550-700 mm. Jawınnıń kóp bólegi jaz aylarına tuwrı keledi. Batpaqlıqlar, dárya hám kóller kópliginen jerleri ızǵar. Vegetaciya dáwiri arqa-shıǵısta 178 kún, qubla-batısta 208 kún. Eń iri dáryaları Dnepr (aǵısları: Berezina, Pripyat, Soj hám basqalar), Daugava, Neman (aǵısı: Neris), Puw. Bul dáryalardıń kóp bóleginde aǵash aǵızıladı, eń irilerinde keme qatnaydı. Ayırım dáryalarda GES lar qurılǵan. Belorus kólleriniń eń irileri: Naroch, Osvey, Drisvyati, Chervonoye, Vigonovskoye. Topıraǵı tiykarınan ónimliligi joqarı bolmaǵan torflı podzol hám torflı batpaq topıraq, dárya qayırlarında bolsa allyuvial topıraqlar bolıp tabıladı. === Ormanları === Belorus aralas ormanlar regionında jaylasqan bolıp, maydanınıń 30% ten kóbi orman menen qorshalǵan. Iyne japıraqlı hám keń japıraqlı ormanlar, otlaqları hám batpaq ósimlikleri kóp. Qaraǵayzarlar, qayınzarlar hám qaraǵashzarlar, emen, grab, zereń sıyaqlı keń japıraqlı terekzarlar úlken maydandı iyeleydi. Túlki, almaxan, qoyan, suvsar, aq tıshqan kóp; buǵı, qońır ayıw, silovsin, los, boyaw, jalǵızaq, balpaq tıshqan, qasqır ushırasıp turadı. Dárya hám kóllerinde tıran shabaq, taban balıq, shortan, ılaqa, jılanbalıqlar, ondatra bar. Suwda júziwshi quslar tarqalǵan. Belorus aymaǵında Pripyat hám Berezina qorıqxanaları, Belaya Veja pushchası bar. == Xalqı == Tiykarǵı xalqı — beloruslar. Ruslar, polyaklar, ukrainlar, tatarlar, evreyler hám basqalar jasaydı. Xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı — 1 km2 ge 49,4 adam tuwrı keledi. 68,9% xalıq qalalarda jasaydı. Mámleketlik tili belorus hám rus tilleri. Eń iri qalaları: Minsk, Gomel, Vitebsk, Mogilyov, Bobruysk, Grodno, Brest. == Tariyxı == Belorus aymaǵında orta paleolit dáwirinen adam jasay baslaǵan (100-35 mıń jıl burın); neolit dáwirinde (eramızǵa shekemgi 5 mıń jıllıq aqırınan 3 mıń jıllıq aqırına shekem) dıyqanshılıq hám shárwashılıq penen shuǵıllanıwǵa ótken. Eramızǵa shekemgi 3 mıń jıllıq aqırı — 2 mıń jıllıq baslarında hind-evropa qáwimleri kóship kelgennen keyin, olardıń tásirinde jez ásirine ótildi. Bul jerde temir dáwiri eramızǵa shekemgi VIII-VI ásirlerden eramızǵa shekemgi VIII ásirge shekem dawam etti. Eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıqtıń 2-yarımında Belorus aymaǵında 3 slavyan qáwimleri: krivichi, dregovichi hám radimichilar awqamı payda boldı, keyinirek olar ornına knyazlikler dúzildi. X ásir aqırınan knyazlikler Kiyev Rusı quramına kirdi. XIII ásir 2-yarımında Rossiyanıń batıs shetlerine Ullı Litva knyazligi hújim ete basladı. Mámlekettegi tártipsizlik hám tatar-mongollardıń umıtılıwları shárayatında bul knyazlik Batıs Rus jerlerin ańsatǵana jawlap aldı. Sol waqıttan baslap bul jerler «Belaya Rus» («Aq Rus») dep júrgiziletuǵın boldı (belorus termini sonnan kelip shıqtı). XV-XVI ásirlerde Belorusta menshikli jer iyeligi rawajlandı. Beloruslardıń Batıs Evropa mámleketleri menen qatnasları janlandı. Ullı Litva knyazligi Belorus hám Ukrainadaǵı húkimranlıǵın bekkemlew ushın 1569-jılda Polsha menen awqam (Lyublin uniyası) dúzdi. Nátiyjede Rech Pospolita federativ mámleketi júzege kelip, Belorus onıń quramına kirdi. XVI ásirde Evropa Oyanıwı Belorus mádeniyatına tásir ótkerdi. Reformaciyanıń túrli aǵımları tarqaldı. Awıl xojalıǵı tez rawajlandı, onıń ónimi Batıs Evropa bazarlarına alıp barıp satıla basladı. Kópshilik qalalar ózin-ózi basqarıw huqıqın aldı (Magdeburg huqıqı). 1595-jılda S. Nalivayko basshılıǵındaǵı ukrain kazakları Belorusqa júrisler uyımlastırdı. 1648-1651-jıllarda ukrain xalqınıń azatlıq gúresi tásirinde qubla hám shıǵıs Belorusta iri jer iyelerine qarsı úlken qozǵalańlar bolıp ótti. Rossiya mámleketiniń Rech Pospolita menen 1654-1667-jıllardaǵı urısı hám 1700-1721-jıllardaǵı Arqa urıs dáwirinde Belorus qattı azap shekti. XVIII ásir ortalarınan Belorus xojalıǵı óse basladı, biraq qońsılas mámleketlerdiń aralasıwı buǵan kesent etti. 1772-jılda Rech Pospolitanıń birinshi bóliniwi nátiyjesinde Belorustıń shıǵıs bólegi Rossiya imperiyasına qosıp alındı, 1793-jılda Rech Pospolitanıń ekinshi ret bólekleniwi aqıbetinde Belorustıń oraylıq bólegi de Rossiyaǵa ǵárezli bolıp qaldı. T. Kostyushko basshılıǵındaǵı kóterilis (1794) bastırılǵannan soń, 1795-jılda Batıs Belorus Rossiyaǵa qosıp alındı. 1812-jılǵı urısta polyaklarǵa qayırqom bolǵan belarus shlyaxtası Ullı Litva knyazliginiń tikleniwine úmit etip, Napoleondı qollap-quwatladı. XIX ásir baslarında demokratiyalıq hám milliy azatlıq ideyaları tarqala basladı, jasırın jámiyetler payda boldı, olar Polsha, Belorus hám Litvadaǵı 1830-1831-jıllar kóterilisine imkan jarattı. 1861-jılda Belorus dıyqanları krepostnoylıqtan qutıldı. 1863-1864-jıllarda bolıp ótken kóterilis burjua reformaları ótkeriliwine tásir etti. === XIX ásirdiń 2-yarımı === XIX ásirdiń 2-yarımında Belorusta kapitalizm jedel rawajlandı, temirjollar qurıldı, bankler isley basladı. 1905-1907-jılǵı revolyuciya belorus milliy azatlıq háreketin kúsheytti. 1914-1918-jıllardaǵı Birinshi jáhán urısı dáwirinde Belorus jerleri áskeriy háreket maydanına aylandı. 1915-jılda onıń batıs bólegin Germaniya áskerleri basıp aldı. 1917-jıl Oktyabr awdarıspaǵınan keyin Minskda da sovet hákimiyatı daǵaza etildi (1917-jıl 8-noyabr). Belorus ǵárezsizligine qarsı bolǵan bolshevikler 1917-jıl Minskda Belorus mámleketi dúziliwin talap etip shıqqan Ulıwma Belorus siezdin tarqatıp jiberdi. 1918-jıl fevral-martta nemis áskerleri Belorustıń derlik barlıq aymaǵın iyelep aldı. 1918-jıl 25-martta Ulıwma Belorus siezdi delegatları Belorustı ǵárezsiz Belorus Xalıq Respublikası dep járiyaladı. Buǵan juwap retinde Smolensk qalasında bolshevikler Belorus Sovet Socialistlik Respublikası (BSSR) dúzilgenligin járiyaladı. 1918-jıl noyabr — 1919-jıl baslarında Belorus nemis áskerlerinen azat etilgennen keyin, 1919-jıl 1-yanvarda Belorustıń Waqıtsha jumısshı-dıyqan sovet húkimeti óz manifesti menen BSSR dúzilgenligin járiyaladı. 1922-jıl SSSR dúzilgennen soń, BSSR da SSSR quramına kirdi. Ekinshi jáhán urısı jıllarında nemis basqınshıları Belorus aymaǵın iyelep aldı. Belorus xalqınıń sherek bólegine jaqını qaytıs boldı, milliy baylıqtıń yarımınan kóbi joq etip taslandı, júzlegen qala hám awıllar wayran boldı. Urıstan keyingi jıllarda Belorus sanaatı hám awıl xojalıǵı tiklendi. 1986-jılǵı Chernobil baxıtsız hádiyseleri aqıbetleri belorus xalqı ushın baxıtsızlıq boldı. 1990-jıl 27-iyulda BSSR dıń mámleket ǵárezsizligi haqqındaǵı Deklaraciya qabıllandı. 1991-jıl 19-sentyabrden mámleket Belorus Respublikası dep atala basladı. 1991-jıl dekabrden ǴMDA quramında. 1995-jıldan [[BMSh]] aǵzası. [[Ózbekstan Respublikası]] menen diplomatiyalıqq qatnasları 1993-jıl yanvarda ornatılǵan. Milliy bayramı — Ǵárezsizlik kúni (3-iyul). == Xojalıǵı == Belorus kóp tarmaqlı awıl xojalıǵı rawajlanǵan industrial mámleket. Mashinasazlıq, ximiya, neft ximiyası, toqımashılıq hám azıq-awqat sanaatı gúllengen. Awıl xojalıǵında kartoshka hám zıǵır talshıǵın jetistiriw, sút-gósh shárwashılıǵı, shoshqashılıq, qusshılıq rawajlanǵan. == Sanaatı == Sanaatında elektr energetika, janılǵı, metallurgiya, mashinasazlıq hám metallǵa qayta islew beriw, ximiya hám neft ximiyası, aǵashsazlıq, sellyuloza qaǵaz, qurılıs materialları, shiyshe hám shını fayans, jeńil, azıq-awqat, un jarma hám aralaspa jem, medicina sanaatı, mikrobiologiya hám baspashılıq eń iri tarmaqlar bolıp tabıladı. Sanaat óniminiń 2/3 bólegi iri qalalarda, sonday-aq 25% i Minskda islep shıǵarıladı. Paydalı qazılma kánleri az bolǵan halda sanaat kompleksinde islep shıǵarıw sanaatı ústem. Bul tarmaq, júk avtomobilleri, avtobuslar, motocikl, velosipedler, traktorlar (MTZ), awıl xojalıǵı, qurılıs, melioraciya hám jol mashinaları, motorlar, stanoklar, avtomat liniyalar, robotlar, temirshilik press, burawlaw, geolrazvedka, sawda úskeneleri, quyıwshılıq, jeńil, azıq-awqat tarmaqları ushın texnologiya úskeneleri, podshipnikler, EHM lar, televizorlar, radioprismniklar, magnitofonlar, suwıtqısh hám muzlatıw úskeneleri, foto hám kinoapparatlar, dozimetrler, saatlar islep shıǵaradı. Ximiya hám neft ximiyası sanaatı mineral tóginler, ximiyalıq talshıq hám jipler, plastmassa hám smolalar, shinalar, rezina-texnika buyımları, polimer hám lak boyaw, ruwzıger buyımları hám qalalar islep shıǵaradı. Jeńil sanaatta toqımashılıq (zıǵır talshıǵı, jún, shayı, jip gezlemeler), trikotaj, kiyim-kenshek, ayaq kiyim, sherim hám teri buyımların islep shıǵarıw rawajlanǵan. Azıq-awqat sanaatı gósh, sarımay hám sút ónimlerin islep shıǵaradı. Sarımay, balıq, qantsheker, un jarma, nanbayshılıq, makaron, miywe, palız ónimleri konservaları, pivo islep shıǵarıw salasında úlken quwatqa iye kárxanalar bar. Janılǵı sanaatı neft, gaz, torf qazıǵ shıǵarıw hám qayta islewdi óz ishine aladı. Janılǵı energetika resursları Belorusqa neft hám gaz trubaları arqalı Rossiyadan, elektr energiya yarımı Litva hám Rossiyadan jiberiledi. Novolukoml hám Bsryozada iri elektr stanciyalar, 20 dan kóbirek kúshli ıssılıq elektr stanciyalar islep turıptı. Orman, aǵashsazlıq, sellyuloza qaǵaz tarmaǵı jalpı sanaat óniminiń 5% ke jaqının beredi. Bular taxta, mebel, qawız talalı plita, faner, parket, shırpı, sport úskeneleri, qaǵaz, karton, orman ximiyası ónimleri bolıp tabıladı. Qurılıs materialları sanaatı (sanaat ónimi jalpı kóleminiń 4%) cement, qurılısbap hák, diywalbap, qatlam hám bezew materialları, jıynama temir-beton konstrukciyaları hám detalları, tóbege jabıw hám gidroizolyaciya ushın rulon materiallar, gewekli toldırǵıshlar óndiriske qánigelesken. Qara metallurgiya (sanaat ónimi ulıwma kóleminiń 1%) metall úzindilerinen polat, qara metallar prokatı, shoyınnan vodoprovod trubaları, shinalar ushın metall kord, metall untaǵınan túrli buyımlar hám blarni tayarlawǵa maslanǵan. 1991-jıldan sanaat rawajlanıwında tómenlew baslandı, 1994-1997-jıllarda tereń ekonomikalıq páseńlew jaǵdayına túsip qaldı. Barlıq tarmaqlarda ónim islep shıǵarıw kólemi kemeydi. Sanaat ushın zárúr janılǵı. Shiyki ónim hám materiallardıń azǵana 70% ǴMDA mámleketlerinen alınadı, ónimniń 40% ten kóbi olardıń bazarlarında satıladı. == Awıl xojalıǵı == Belorusta awıl xojalıǵına jaramlı azǵana 9,3 mln. ga, sonday-aq 6,2 mln. ga súriletuǵın jerden paydalanıladı. Jerlerdiń tegisligi, topıraqtıń ortasha ónimliligi, ıssı hám ızǵardıń jetkilikliligi, miynet resurslarınıń bar ekenligi awıl xojalıǵın rawajlandırıw ushın qolaylı shárayat bolıp tabıladı. Belorus milliy tabısınıń 20% ke jaqını awıl xojalıǵına tuwrı keledi. Keyingi jıllarda reforma etilgen kz hám szlar ornında jańa islep shıǵarıw strukturaları: awqamlar, akciya jámiyetleri, shirketler, agroktlar hám basqalar payda boldı. Olar dánli eginlerden sulı hám arpa, sonıń menen birge biyday, sulı, grechixa, mákke, tarı, láblebi jetistiredi. Mámleket kartoshka menen ózin támiyinleydi hám bir bólegin shetke satadı. Dán hám sobıqlı dán eginleri jalpı óniminiń derlik 70%, kartoshkanıń 40% shárwa buyımlarǵa beriledi. Úlken qalalar átirapında baǵshılıq hám dıyqanshılıq jolǵa qoyılǵan. Tiykarǵı eginleri: kapusta, qıyar, pomidor, túrpi, piyaz, sarımsaq, piyaz, salat, geshir hám taǵı basqalar. Miywe hám maydalardan alma, almurt, qáreli, shiye, qaraǵat, Malina, qulupnay kóbirek jetistiriledi. Shárwashılıqtıń tiykarǵı tarmaǵı — qaramalshılıq hám shoshqashılıq. Qusshılıq joqarı dárejede oraylastırılǵan. Ayırım iri xojalıqlar qoyshılıqqa qánigelesken. Jılqı kóbeytiretuǵın at zavodları bar. Haywanatshılıq ta anaǵurlım rawajlanǵan. 10 qánigelesken haywanat xojalıǵı hám firması norka (qarakúzen), jıltır qara túlki, arqa túlkisi, nutriya baǵadı. Palshılıq — respublika awıl xojalıǵı ushın dástúriy tarmaq bolıp tabıladı. == Transportı == Evropa transport sistemasınıń strukturalıq bólegi. Temirjollar (uzınlıǵı 5,58 mıń km), avtomobil jollar (uzınlıǵı 51,5 mıń km), hawa, suw transportı (uzınlıǵı 2 mıń km), truboprovod túrleri rawajlanǵan. Júk tasıwdıń 72%, jolawshı tasıwdıń 55% temirjolǵa tuwrı keledi. Magistral neft trubaları — 2861 km, gaz trubaları — 5534 km (1996). Minsk qalasında 1984-jılda Metropoliten iske túsirilgen. Pul birligi — Belorus rubli. == Densawlıqtı saqlaw == 1996-jıl Belorusta keńselerge qaraslı emlewxanalardan tısqarı 128 500 orınlı 872 emlew shólkemi bolǵan. 1996-jılda densawlıqtı saqlaw ministrligi sistemasında 14 749 orınlı 58 sanatoriya islegen. Medicina xızmetkerleri 4 medicina institutı, 18 medicina bilim jurtında tayarlanadı. 13 ilimiy izertlew institutı, Belorus medicina texnologiyaları orayı, Miynet qábiletin ekspertiza etiw hám mayıplar miynetin shólkemlestiriw institutı densawlıqtı saqlawdıń ilimiy-ámeliy hám teoriyalıq máselelerin islep shıǵıw menen shuǵıllanadı. 1996-jılı Belorusta 286 stadion, 4,7 mıń sportzal, 220 júziw háwizi, azǵana 14 mıń sport maydanı, 475 balalar sport mektebi, atap aytqanda 12 joqarı sport talantı mektebi, 9 Olimpiada rezervi bilim jurtı iskerlik kórsetti; fizkultura hám sport salasında 16 mıńnan zıyat qánige isleydi; olardı Dene tárbiyası hám sport akademiyası jetilistiredi. == Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy bilimlendiriw mákemeleri == 1996-1997-oqıw jılları Belorusta 4,5 mıń mektepke shekem jastaǵı balalar mákemelerinde 444,3 mıń bala bolǵan. Barlıq taypadaǵı 4,9 mıń ulıwma tálim mektepleri (1,6 mln. oqıwshı), sonday-aq 26 licey (15,6 mıń oqıwshı), 68 gimnaziya (63,5 mıń oqıwshı), 2 kolledj (1,5 mıń oqıwshı) isledi. 248 óner-texnika bilim jurtında 123,9 mıń oqıwshı, 150 orta arnawlı oqıw jurtında 125 mıń, sonday-aq 4 mámleketlik emes orta arnawlı oqıw jurtında 2 mıńnan kóbirek student tálim aldı. 59 joqarı oqıw jurtında 208,9 mıń student, sonday-aq 20 kommerciya tiykarındaǵı joqarı oqıw jurtında 28 mıń student oqıdı. Eń iri joqarı oqıw orınları: Belorus universiteti, informatika hám radioelektronika universiteti, ekonomika, texnologiya, agrar, texnika hám pedogogika universitetleri, politexnika akademiyası, kórkem óner akademiyası, muzıka akademiyası hám basqalar. Belorustaǵı eń iri ilimiy oray Belorus milliy pánler akademiyası bolıp tabıladı. Belorusta 5,2 mıń ǵalabalıq kitapxana, 4,6 mıń klub shólkemi, 149 muzey hám basqalar bar. == Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi == Belorus tilindegi birinshi baspa kitaptı F. Skorina 1517-jıl Pragada baspa ettirgen. Belorusta 11 mámleket baspası, 1400 ge jaqın túrli múlkshilik formasındaǵı subiekt hám isbilermen baspasóz iskerligi menen shuǵıllanadı. Mámleketlik emes, menshikli, kásip, diniy, partiyalıq hám basqa baspalar shıǵadı. 1996-jıl ulıwma tirajı 59,1 mln. nusqada 3 809 kitap, atap aytqanda belorus tilinde 8,8 mln. nusqada 598 kitap baspa etilgen. 1997-jıl 1-avgustta 938 dáwirli baspa, atap aytqanda 654 gazeta, 234 jurnal, 50 byulleten dizimge alınǵan. Eń ataqlı baspaları: «Lggeratura i mastatsva», «Zvyazda», «Sentralnaya gazeta», «Svoboda» hám basqalar. Rásmiy informaciya agentligi (Belinform; 1938- 1992-jıllarda BelTA), sonıń menen birge menshikli agentlikler: Belorus jańalıqlar agentligi (BelaPan), «Reklama, informaciya, daydjest» (RID) hám basqalar bar. Belorusta radioesittiriw 1925-jılı, telekórsetiw 1956-jılda baslanǵan. Ǵárezsiz kommerciya radio studiyaları da islep turıptı. 1991-jıldan mámleketlik emes efir hám kabel telekórsetiw tarmaǵı rawajlanıp atır. == Ádebiyat == Belorusta ádebiyat X ásirde belorus jazıwı payda bolǵannan soń payda bola basladı. XIV-XV ásirlerde Belorus jerleri Ullı Litva knyazligine siyasiy tárepten birlestirilip, belorus tili mámleket tiline aylanıwı ádebiyattıń rawajlanıwına járdem berdi. Dáslepki belorus jılnamaların tariyxıy proza úlgileri dese boladı. Belorus ádebiyatı hám tiliniń rawajlanıwı ataqlı mádeniyat ǵayratkeri, belorus baspashısı F. Skorina (XVI ásir basları) atı menen baylanıslı. Bul dáwirde huqıqıy oylaw estelikleri jaratıldı, jańa janrlar — kitabiy poeziya, publicistika, tariyxıy yadnama prozası, dramaturgiya payda boldı. Nikolay Gusovskiy latın tilinde «Zubr haqqında qosıq» dástanın jazdı. Publicist hám awdarmashı S. Budniy Nesvij qalasında diniy temadaǵı «Katexizis» dep atalǵan soraw-juwap kitabın baspa etti. Ana tiliniń jankúyeri V. Tyapinskiy 1580-jılda birinshi ret Injildi belorus tiline awdarma etti. Shayırlar arasında A. Rimsha ayrıqsha ajıralıp turatuǵın edi. Barokko dáwiri (XVI ásir aqırı — XVIII ásir ortaları) nde Belorus ádebiyatında jańa qaharman — dıyqan, ónerment payda boldı. XVII ásirde Simeon Polotskiy kitabiy poeziyanı rawajlandırıwǵa úles qostı. XVII ásir 2-yarımı — XVIII ásir 1-yarımında kritikalıq-satiralıq formadaǵı hám drama dóretpeleri jaratıldı. Ya. Borshevskiy, Ya. Chechet, A. Ripinskiy, V. Sirokoml, A. Veriga Darevskiy, A. Plug, V. Korotinskiy hám basqalar belorus hám de polyak tillerinde dóretiwshilik etti. 1863-1864-jıllardaǵı kóterilis basshısı K. Kalinovskiy belorus tilinde «Mujitskaya pravda» gazetanı baspa etti. F. Bogushevich dóretiwshiligi belorus oyanıw dáwiri milliy ideyasınıń shıńı boldı. 1906-jıldan shıǵa baslaǵan «Nasha shva» gazeta tiykarında aǵa-ini A. hám I. Luckevichlar (tiykarshi hám jazıwshılar), Ya. Kupala, Ya. Kolas, Tetka, M. Bogdanovich, V. Lastovskiy, A. Garun hám basqalar birlesti. Sol dáwir ádebiyatı xalıqtı oyatıw tariyxıy jumıslarǵa atlandırıw maqsetin gózleytuǵın edi. 1920-jıllar basında beloruslastırıw siyasatı baslanıp, ádebiy jurnallar shıǵa basladı, ádebiy shólkemler dúzildi. 1920-jıllar aqırında bolsa beloruslastırıw siyasatı belorus oqımıslı adamlarına qarsı qataǵanlar siyasatı menen almastı. 1930-jıllarda da kópshilik belorus jazıwshıları repressiya etildi. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde bolsa front hám partizan otryadlarında belgili jazıwshılardıń bir bólegi qaytıs boldı. Urıstan keyin urıs qıyınshılıǵı hám azap-aqıretlerin súwretleytuǵın dóretpeler jaratıldı. A. Kuleshov, M. Tank, Z. Ostapenko, I. Shamyaqin hám basqalar dóretiwshiligi urıs teması uzaq jıllarǵa shekem tiykarǵı tema bolıp qaldı. 1950- 1970-jıllarda basqa jazıwshılar toparı ádebiyatqa kirip keldi: M. Linkov, I. Shamyaqin, I. Melej, P. Pestrak, A. Adamovich, T. Bondar hám basqalardıń romanlarında xalıqtıń awır turmısı syujetleri — revolyuciyalar, urıslar, kollektivlestiriw, repressiya kórinisleri súwretlengen. Milliy tikleniw ideyaları hám Chernobil hádiysesi R. Borodulin, S. Zakonnikov, N. Metlickiy qosıqlarında, I. Shamyaqin, B. Sachenko prozasında, A. Petrashkevich pyesalarında sáwlelendi. Repressiya iskenjesinen aman qaytqan bir qatar jazıwshılardıń «lager poeziyası», eskertkishleri 1980-jıllar aqırı — 1990-jıllar basında social áhmiyetke iye boldı. Belorus ádebiyatında barlıq janrlar rawajlanıp barıp atır. Ya. Kupala, Ya. Kolas, P. Brovka, M. Tank hám basqalardıń dóretpeleri ózbek tiline awdarma etilgen. == Arxitektura == Belorus aymaǵında paleolit, neolit hám jez dáwiri arxitekturalıq estelikleri saqlanıp qalǵan. XI ásirden ayrıqsha arxitektorlıq rawajlandı. Polotsk, Grodno, Vitebsk sıyaqlı qalalar jedel boy kóterdi, záwlim imaratlar qurıldı. XIII-XVII ásirlerde gotika hám oyanıw (renessans) usılındaǵı kóplegen qorǵaw qorǵanları qurıldı. Gózzal aǵash arxitektorlıǵı dawam etti. XVI-XVIII ásirlerde barokko usılındaǵı ibadatxanalar tiklendi. XVIII ásir aqırı — XIX ásir baslarında qurılısta klassicizm ústemlik etken bolsa, XIX ásir 2-yarımı — XX ásir baslarındaǵı arxitekturada barlıq usıllar aralas-quralas bolıp ketti. XX ásir baslarında Belorus arxitekturalıǵına modern (Minskdaǵı turaq-jay ımaratları, mıymanxana kompleksi), konstruktivizm (Belorus Milliy kitapxanası, 1930-1932, arxitektor G. Lavrov; Húkimet úyi, 1929-1934, arxitektor I. Langbard) usılları kirip keldi. Ekinshi jáhán urısınan keyin wayrana qala hám awıllar tiklendi. Minskda bir qansha arxitekturalıq kompleksler jaratıldı: sport sarayı (1966, arxitektor S. Filimonov, V. Malishev), «Yubileynaya» mıymanxanası (1968, arxitektor G. Benediktov) hám basqalar; estelik komplekslerin — Minsk qasındaǵı Dańq qorǵanı (1969, músinshi A. Membel, arxitektor O. Staxovich), Xatin (1968-1969, arxitektorlar Yu. Gradov, V. Zankovich, L. Levin, músinshi S. Sslixanon) hám basqalar. Svetlogorsk, Novopolotsk, Soligorsk sıyaqlı jańa qalalar payda boldı. == Súwretlew kórkem óneri == Belorus aymaǵında dáslepki kórkem ónerdiń eń áyyemgi úlgileri tas dáwirine tiyisli. Xalıq ámeliy kórkem óneri, ásirese súyek hám ılaydan islengen ıdısqa naǵıs salıw, naǵıs oyıwshılıq, zergerlik, kesteshilik rawajlanǵan. Jez hám temir dáwirlerinde metall bezewler payda bolǵan. Eramızǵa shekemgi V ásirge tiyisli jez hám temir bilezikler, haywanlardıń ılaydan islengen ıdıs háykelsheleri saqlanǵan. Xristianlik tarqalıwı qatnası menen ikona (quday hám áwliyeler súwretin islew) kórkem óneri rawajlana basladı. XI-XV ásirlerden qoljazba kitaplar miniatyuralar, syujetler, kórinisler menen bezetildi. Kitap basıw rawajlana baslaǵannan keyin, gravyura kórkem óneri ósti, baspa kitaplardı bezewdiń ayrıqsha usılı payda boldı. Ámeliy bezew kórkem óneri Batıs Evropa hám áyyemgi rus kórkem óneriniń milliy ruwxtaǵı ayrıqsha aralaspasınan ibarat. XV-XVI ásirlerde gúlli keramika ónimleri, kafeller, túp metallardan zergerlik buyımların tayarlaw dástúr boldı. XV ásirde Belorusta ónermentshilik birlespesi — Grodnoda shiyshesazlar ustaxanası qurıldı hám kórkem shiyshe islep shıǵarıw jolǵa qoyıldı. XIV-XIX ásirlerde aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, gúlalshılıq, toqımashılıq (belbewler, gobelenlar — diywal gilemleri) gúllendi. XVI-XVIII ásirlerde reńli súwret hám gravyura salasında realistlik meyiller ayqın kórinetuǵın boldı. XIX ásirden kórkem óner romantizm hám yarımı klassicizm jolınan bardı. XX ásirde reńli súwret, músinshilik, fafika, teatr bezew kórkem óneri joqarı dárejege kóterildi. Házir artistler arasında súwretshilerden I. Rey, N. Seleshchuk, G. Vashchenko, músinshilerden A. Glebov, G. Muromsev, S. Vakar, I. Misko, grafik súwretshilerden L. Aseskiy, Ye. Los, A. Kashkurevich, V. Sharngovich, ámeliy bezew kórkem óneri ustalarınan V. Dyomkina. A. Kishchenko, I. Stasevich sıyaqlılar ataqlı. == Muzıka == Belorus muzıka kórkem óneri dárekleri shıǵıs slavyanlar hám Kiyev Rusı xalıq muzıkasınan baslanadı. Dáslepki dúnyalıq professional dástúrlerdi skomoroxlar (qızıqshı masqarapazlar) baslap bergen. XV ásirge kelip pravoslav shirkew muzıkasında ataqlı qiráátli qosıqtıń jergilikli qatlamı qáliplesti. XVI ásir 2-yarımı — XVII ásirde Oyanıw dáwiri dástúrleri hám Reformaciya ideyaları Belorus muzıka mádeniyatına tásir ótkerdi. XVII ásirde partes qosıqshılıǵı (kóp dawıslı ayrıqsha qor) payda boldı. XVIII ásirde bay adamlardan Radzivillar, Sapeglar, Oginskiylar, A. Tizengauz hám basqalardıń menshikli teatrları, kapellaları muzıka mádeniyatı orayına aylandı. XIX ásir baslarınan Vitebsk, Grodno, Minsk, Mogilyovda qala orkestrleri isley basladı, spektakller saxnalastırıldı. 1918- 1921-jıllarda xalıq konservatoriyaları ashıldı. Keyinirek olar texnikum hám mekteplerge aylandırıldı. 1920-jıllardan professional muzıka kórkem óneri rawajlandı (kompozitorlar N. Churkin, N. Aladov, A. Turenkov, G. Puket, V. Zolotaryov, A. Bogatiryov), milliy opera hám baletler saxnalastırıldı. Ekinshi jáhán urısı dáwirinde hám 1950-jıllarda qaharmanlıq-patriotlıq temasındaǵı dóretpeler jazıldı. L. Abeliovich, N. Aladov, A. Bogatiryov, Ye. Glebov, V. Zolotaryov, P. Podkovirov, G. Puke vokal simfoniya muzıka janrında, A. Klumov fortepiano, I. Lyuban, S. Polonoskiy, N. Sokolovskiy hám basqalar qosıq janrında dóretiwshilik etti. 1960-1990-jıllarda Yu. Semenyako, E. Smolskiy, G. Vagner, S. Kortes, V. Soltan, A. Bondaryonko hám basqalardıń operaları qoyıldı. Operetta janrında V. Voytik, Ye. Glebov, V. Kondrusovich, A. Mdivani hám basqalardıń dóretpeleri payda boldı. Qosıq janrında L. Aleksandrovskaya, V. Olovnikov, N. Kuznesov, I. Luchenok, Ye. Glebov, B. Budnik hám basqalar nátiyjeli isledi. 1980-1990-jıllarda A. Bogatiryov, C. Beltyukov, A Bondaryonko, V. Branlovskiy, V. Budnik, V. Voytik, Ye. Glebov, V. Doroxin, E. Zaritskiy, V. Ivanov hám basqa túrli janrlarda dóretiwshilik etti. Belorus kompozitor V. Zolotaryov ózbek namaları tiykarında simfoniyalıq uvertyura, rapsodiya, syuita hám «Nawayınıń 6 ǵázeli» vokal simfoniyalıq shıǵarmasın jarattı. Belorusta Milliy akademikalıq opera teatrı, Milliy akademikalıq balet teatrı, Mámleket muzıkalı komediya teatrı, Mámleket akademikalıq simfoniya orkestri, Mámleket qor kapellası, Mámleket ayaq oyın ansambli, Belorus muzıka akademiyası hám basqalar islep turıptı. == Teatr == Belorus teatr kórkem óneri xalıq, úrp-ádetleri hám oyınlarınan, qańǵı masqarapazlardan baslanǵan. XVI ásirde quwırshaq teatrı — batleyka payda boldı. XVI-XVIII ásirlerde mektep teatrı, XVI-XX ásirlerde xalıq draması keń úrp boldı. XVIII ásirdiń 1-yarımında qala hám rabodlarda menshikli teatrlar iskerligi háwij aldı, olardıń geyparaları joqarı ilimiy tájriybe dárejesine kóterildi. 1840-jıllardan dramaturg, aktyor, rejissyor V. Dunin Marsinkevich belorus professional teatrın shólkemlestiriwge jankúyerlik etti. XX ásirde belorus saxna kórkem ónerin rawajlandırıwda jańa basqısh baslandı. K. Kaganes, Ya. Kupala, Ya. Kolas, K. Buylo, L. Radzevich, I. Buynickiy, F. Alexnovich, F. Jdanovichlardıń umtılıw háreketleri menen dáslepki teatrlar payda boldı. [[Ekinshi jáhán urısı]] dáwirinde 23 teatrdan kóbisi óz iskerligin toqtattı, geyparaları ózge jurtlarǵa kóship, koncertler berdi. Urıstan keyin boy kótergen kórkem óner toparları usıl izertlewlerin keńeytti, saxna sheberligin asırdı. Belorus teatrlarında nátiyjeli islegen hám islep atırǵan saxna ustalarınan G. Makarova, S. Stanyuta, Z. Stomma, G. Ovsyannikov, L. Davidovich, V. Beloxvostik, A. Klimova, R. Yankovskiy, G. Garbuk, M. Zaharevi'1, V. Tarasov, A. Milovanov, V. Kuleshov, T. Kokshtis, O. Klebanovich, rejissyorlardan L. Litvinov, N. Mitskevich, K. Sannikov, V. Rayevskiy, B. Lutsenko, N. Pinigin, V. Korotkovich hám basqalardı kórsetiw múmkin. 1997-jıl Belorusta 26 mámleket teatrı isledi. Belorus Kórkem óner akademiyası, Mádeniyat universiteti aktyor, rejissyor, teatrshılardı tayarlap bermekte. == Kino == Belorusta kino islep shıǵarıw 1924-jılda baslanǵan. Sol jılı kinematografiya hám fotografiya jumısları basqarması (Beldavkino) dúzildi. 1928-jıl Leningradta «Sovetskaya Belorus» kórkem filmler studiyası dúzildi (1946-jıldan «Belorus film»); 1939-jıldan Minskda isleydi. 1926-jılda «Orman waqıyası» dep atalǵan birinshi kórkem film jaratıldı. 1920-1930-jıllarda jaratılǵan filmlerde milliy jáne sociallıq azatlıq jolındaǵı gúres hám de zamanagóy turmıs jetekshi temalar bolıp qaldı. 1940-1970-jıllarda kórkem hám hújjetli kino ustaları urıs temaların jáne social turmıstıń quramalı processlerin sáwlelendirdi. Etikalıq ádep máselelerin kóterip shıqtı. Ádebiy dóretpeler ekranlastırıldı, balalar ushın filmler jaratıldı. 1980-jıllar aqırınan belorus kinematografshıları tariyxıy ótmishti hám házirgi zamannıń quramalı processlerin tereńirek oylawǵa umtılıp otırıp, «Aq shıqlar» (rejissyor I. Dobrolyubov), «Biziń brone poezd» hám «Siyasiy byuro» kooperativi" yamasa «Alıs xoshlasıw» (rejissyor M. Ptashuk), «Qılmıs izlew» (rejissyor B. Stepanov, M. Qosimova, B. Shadurskiy) filmlerin jarattı. «Belorus film» de «Tele film», «Jılnama» dóretiwshilik birlespeleri, 1973-jıldan multfilmler ustaxanası isleydi. Kinoaktyor teatrı studiyası bar. == Ádebiyatlar == ÓzME. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl {{Evropa}} [[Kategoriya:Mámleketler]] [[Kategoriya:Belorussiya| ]] [[Kategoriya:Evropa]] 0rokevu40zoeqewhyovg7ucibplu1pq 0 1986 120281 112062 2025-06-07T09:48:03Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120281 wikitext text/x-wiki [[Fayl:LocationWesternSahara.svg|thumb|right|250px|<span style="color:grey;">Batıs Saxaranıń Afrikadaǵı jaylasqan ornı</span>]] '''Batıs Saxara''' ({{lang-ar|‎‎ الصحراء الغربية }}) — Arqa [[Afrika]]da [[Saxara shólistanlıǵı]]nıń batısında jaylasqan mámleket yamasa region. Paytaxtı — [[Layun]]. == Derekler == {{derekler}} {{Afrika}} {{geo-stub}} == Sırtqı derekler == {{Wikiqoyma|{{PAGENAME}}}} [[Kategoriya:Mámleketler]] [[Kategoriya:Afrika mámleketleri]] [[Kategoriya:{{PAGENAME}}]] t8hu6ep3xfy4ijsabl2ir8kfg7bat1p 0 1994 120309 115719 2025-06-07T09:58:39Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — (16) using [[Project:AWB|AWB]] 120309 wikitext text/x-wiki '''Benin Respublikası''' (francuzsha: République du Bénin) (1975-jılǵa shekem Dagomeya) — [[Batıs Afrika]]daǵı mámleket. [[Atlantika okeanı]]nıń Gvineya qoltıǵı jaǵasında jaylasqan. Basqarıw tárepten 6 wálayatqa bólinedi. Maydanı 112,6 mıń km2. Xalqı 9,598,787 adam (2012). Paytaxtı [[Porto-Novo]] qalası. (prezident hám húkimet rezidenciyası Kotonu qalasında). == Mámleketlik basqarıw principi == Benin — respublika. Ámeldegi Konstituciya 1990-jılda qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident, ol 5 jıl múddetke saylanadı, taǵı bir múddetke qayta saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı húkimet — bir palatalı parlament — Millet jıynalısı. Atqarıwshı hákimiyattı prezident basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı. == Tábiyatı == Benin jaǵaları az bóleklengen. Jaǵa boyında teńizden ajıralıp payda bolǵan bir qansha sayız kóller bar. Benin maydanınıń kóp bólegi — 500 m biyiklikke shekem bolǵan plato. Eń biyik jayı — 635 m (arqa-batıstaǵı Atakora dizbeginde). Qublada keńligi 50-100 km bolǵan jaǵa boyı oypatlıǵı bar. Mineral baylıqları jaqsı úyrenilmegen. Neft, temir rudası, altın, almaz kánleri bar. Íqlımı — ekvatorial ıqlım. Yanvarda ortasha temperatura 24°C, iyulda 30°C. Jılına 1000-2000 mm jawın jawadı. Tiykarǵı dáryası — Veme, tómen aǵımı keme reysine jaramlı. Qızǵısh laterit topıraqlar kóp. Ósimlikleri tiykarınan biyik boylı otlar ósetuǵın savannalardan, jaǵa boyı turaqlı jasıl joqarı ıǵallıqtaǵı tropikalıq ormanlardan ibarat bolıp, ol mámleket aymaǵınıń 20% in iyeleydi. Savannalarda nosorog, qaplan, sırtlan hám basqalar bar. == Xalqı == Beninde tiykarınan fon, maxe, aja, ivi, aizo, filopi, fulbe, somba, bariba sıyaqlı etnikalıq topardaǵı xalıqlar jasaydı. Tiykarǵı etnikalıq topar fon yamasa dayo meyanlar bolıp, olar barlıq xalıqtıń 25% in quraydı hám mámleket qublasında jasaydı. Qalalarda evropalıqlar (tiykarınan, francuzlar), siriyalıqlar, livanlıqlar hám basqalar ushıraydı. Rásmiy tili — francuz tili. Xalıqtıń 70% i jergilikli dástúriy dinlerge sıyınadı; 15% xristianlar, 13% musulmanlar. Eń úlken qalaları: Kotonu, Porto-Novo, Abomey. == Tariyxı == Dagomeya Korolligi XVII ásirden XIX ásir baslarına shekem Arqa Beninde húkim súrdi hám evropalıqlar menen qul sawdası sebepli úlken dáramat alıp turdı. 1851-jılda francuzlar korollik penen sawda shártnamasın dúzdi hám áste-aqırın Dagomeya ústinen qadaǵalaw ornattı. 1890-1893-jıllarda Franciya bul aymaqtı basıp aldı. 1904-jılda Dagomeya Franciya Batıs Afrikası quramına kirgizildi. Mámleket xalqınıń kolonizatorlarǵa qarsı turaqlı gúresi nátiyjesinde ol 1958-jılda Franciya Jámiyetshiligi quramında avtonomiyaǵa iye boldı. 1960-jılda tolıq ǵárezsizlikke eristi hám Dagomeya Respublikası dep at berildi. Mámlekette etnikalıq toparlardıń kópligi hádden tıs siyasiy turaqsızlıqqa alıp keldi, nátiyjede puqara hám áskeriy húkimetler tez-tez almasıp turdı. 1970-jıldaǵı saylaw nátiyjesinde mámleket arqa hám qubla wákillerinen ibarat prezidentlik keńesi saylandı. Biraq, 1972-jıldaǵı áskeriy tónkerilis nátiyjesinde revolyuciyalıq áskeriy keńes dúzildi. Bul keńes marksizmleninizm ideologiyasına ámel etip, socialistlik joldan barıwın járiyaladı. 1975-jılda mámleket Benin Xalıq Respublikası dep atala basladı. 1977-jılǵı Konstituciyasına qaray 1979-jılda Revolyuciyalıq áskeriy keńes tarqatıp jiberildi hám saylaw ótkerildi. Mámleket 1990-jıldan baslap Benin Respublikası dep atalatuǵın boldı. 1996-jılda kóp partiyalılıq tiykarında prezident saylandı. Benin 1960-jıldan — BMSh aǵzası. 1992-jıl 14-yanvarda Ózbekstan Respublikasınıń suverenitetin tán alǵan. Milliy bayramı 1-avgust — Ǵárezsizlik daǵaza etilgen kún (1960). == Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları == "Beninniń oyanıwı" partiyası (1990), Demokratiya hám rawajlanıw ushın milliy awqam partiyası, "Ulıwma jumısımız" partiyası, Demokratiyalıq jańalanıw partiyası (1990), Social-demokratiyalıq partiya. Demokratiya hám milliy birlik ushın awqam partiyası, Jańalanıw hám rawajlanıw ushın háreket iskerlik tarawı partiyası (1990). Kásiplik awqamları: Benin miynetkeshleri kásiplik awqamları milliy birlespesi, Ǵárezsiz kásiplik awqamları orayı. == Xojalıǵı == Benin — agrar mámleket. Awıl xojalıǵında paxta jetistiriwge qánigelesken (jılına 70 mıń tonna). Palma, temeki, mákke, salı, tarı, yams, jer ǵoza, sobıqlılar, banan, mango jetistiriledi. Jaylaw shárwashılıǵı jaqsı rawajlanǵan: qaramal, qoy, eshki hám de qus baǵıladı. Balıq awlanadı. Ormanlarında qımbat bahalı aǵash tayarlanadı. == Sanaatı == Sanaatı hálsiz. Onıń jalpı milliy ónimdegi úlesi 9% ke de jetpeydi. Mámlekette tiykarınan awıl xojalıǵı shiyki ónimin qayta isleytuǵın kárxanalar bar. Pobe, Kotonu hám basqa qalalarda palma mayı zavodları, Porto-Novo hám Kotonu qasında sabın zavodları, sonıń menen birge túrli orınlarda paxta tazalaw zavodları, toqımashılıq fabrikaları, shet ellerde tayarlanǵan detallardan avtomobil jıynaw kárxanaları, cement hám elektr lampa zavodları, qurılıs materialları kárxanası bar. 45 mln. kvt/saat elektr energiyasın islep shıǵaradı. Ónermentshilik rawajlanǵan. Tiykarǵı sanaat orayları: Kotonu, Porto-Novo, Paraku. == Transportı == Temirjollar (uzınlıǵı 578 km), avtomobil jolları (uzınlıǵı 8,4 mıń km), atap aytqanda qattı qatlamlı jollar bar. Kotonuda teńiz portı hám xalıqaralıq aeroport bar. Beninnen shetke paxta, palma mayı, temeki shıǵarıladı. Shetten túrli mashina hám ásbap-úskeneler, keń tutınıw buyımları, azıq-awqat, toqımashılıq hám neft ónimleri keltiriledi. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı qarıydarları: Franciya, AQSh, Germaniya. Pul birligi — Afrika franki. == Bilimlendiriwi == 1972-jıl Beninde májburiy biypul baslanǵısh tálim engizildi. Joqarı tálimdi Kotonu universiteti (1970-jıl dúzilgen) hám shet ellerde aladı. Bir qansha ilimiy izertlew institutları, Porto-Novoda Milliy kitapxana, Kotonuda universitet kitapxanası hám muzey, Abomeyda tariyxıy muzey bar. == Baspasózi, radioesittiriwi, telekórsetiwi == "Benin Press enformason" — Benin press agentliginiń háptelik byulleteni, "Jurnal ofisyel de la Repyublik dyu Benin" jurnal, "Krua dyu Benin", "Gazet dyu Golf", "Nason" ("Millet"), "Travayer" ("Miynetkesh") gazetaları baspa etiledi. Benin Press húkimet informaciya agentligi (1973-jıldan), Benin radioesittiriw hám telekórsetiw húkimet basqarması (1975-jıldan) bar. == Ádebiyatı == Beninde jasawshı xalıqlar bay hám túrli reńli awızeki dóretpe úlgilerin jaratqan. Fon xalıqlarınıń awızeki dóretiwshiligi anaǵurlım jaqsı úyrenilgen. Onda ertekler, naqıl hám maqallar menen bir qatarda Benin mámleketi tariyxın sáwlelendiriwshi ańızlar úlken orın aladı. Zamanagóy ádebiyat francuz tilinde XX ásir 30-jıllarında qáliplesti. P. Xazumeniń «Dogisimi» tariyxıy romanı (1937, Franciya akademiyasınıń sıylıǵı), M. Kenumnıń «Mámlekettegi jaǵday» (1938), «Úsh afrika ańızı» hám basqa dóretpeleri jaratıldı. Milliy azatlıq háreketi jıllarında A. Tevoyojrdiń «Ashıwlı Afrika» (1958), O. Beli Kenumniń «Máńgi duzaq» (1960), P. Joakinniń «Negr gúrriń etedi» (1954) toplamı hám basqa dóretpeler jaratıldı. Ǵárezsizlikke erisilgennen sońǵı dáwirde poeziya jetekshi orın aldı. P. Joakin, R. Xazume («Afrika gúlleri» qosıq toplamı, 1966) dańq shıǵardı. R. Dogbeniń «Mono suwları» (1963), «Jazaǵa tartılǵanlar jaǵası» (1964) dóretpelerinde patriotlıq, adamgershilik, urısqa jerkenish ideyaları qálemge alınǵan. Dramaturgiya rawajlana basladı. J. Pliydiń «Kondo Akula» tariyxıy draması (1966) francuz kolonizatorlarına qarsı gúreske baǵıshlanǵan. Sociallıq illetler (paraxorlıq, byurokratlıq) di áshkara etiwshi «Jeke xatker» komediyası (1973) nda Batıs Afrika dramaturgiyası ushın jańa «islep shıǵarıw» kelispewshiligi súwretlengen. Etikalıq-diniy máselelerine tiyisli «Baxıttıń qolǵa kirgiziliwi» essesi (1982), «Aslam shimpanze» gúrrińler toplamı (1977) da onıń qálemine tiyisli. 1980-jılda Benin poeziyası antalogiyası baspa etildi. == Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri, teatrı == Benindegi turar jaylar tuwrı múyeshli yamasa sheńber formasında ılaydan jasalıp qurǵatılǵan qurılıs materialınan qurılǵan, tóbesi topan yamasa ǵawısh penen qurılmalı etip jabılǵan. Saray hám ıbadatxanalar da sol tárizde, biraq úlkenlew etip qurılǵan. Awıl hám qalashalardaǵı jaylar tártipsiz jaylasqan. Keyingi 10 jıllıqlarda Benin paytaxtı — Porto-Novoda jańa jasıllandırılǵan shah kósheler qurıldı, ayırım jámiyetlik ımaratları, 1 hám 2 qabatlı turar jaylar qurıldı. Olardı qurıwda dástúriy arxitekturalıq formalardan, naǵıslar hám aǵash háykellerden paydalanılǵan. Bay hám ayrıqsha kórkem ónermentshilik áyyemnen joqarı dárejede bolǵan: gúlalshılıq, quyıwshılıq, aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, pıl súyeginen túrli buyımlar soǵıw, kesteshilik, gezlemege naǵıs hám gúl salıw kórkem óneri ázelden rawajlanǵan. Mum modellerge bronza hám gúmisten adamlar hám de jániwarlardıń súwretleri, ań tábiyat kórinislerin túsiriw dástúr bolǵan. Benin teatr kórkem ónerine diniy úrp-ádetler hám máresimler, mimikalıq belgiler (paitomimalar) hám qalasına tiykar bolǵan. XX ásirde háwesker dógerekleri pyesalardı saxnalastıra basladı. Drama hám opera teatrları dúzildi. == Aymaqlıq bóliniwi == {{main|Benin aymaqlıq bóliniwi}} == Derekler == {{derekler}} {{Afrika}} [[Kategoriya:Benin| ]] [[Kategoriya:Mámleketler]] [[Kategoriya:Afrika]] [[Kategoriya:Afrika mámleketleri]] nb8hlvt1vgndl5o73o7kien8p63ll1x 0 2661 120308 109301 2025-06-07T09:58:33Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — (14) using [[Project:AWB|AWB]] 120308 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı}} [[Súwret:Benedicta-boccoli-2013.JPG|nobaý|210px|Benedicta Boccoli, 2013.]] '''Benedicta Boccoli'''; (11 noyabr, 1966, [[Milano]]), [[Italiya]]lıq [[aktrisa]], [[qosıqshı]] hám [[model]]<ref>[https://web.archive.org/web/20190412181032/https://gratis.bloo.it/spettacolo/benedicta_boccoli.html ''Benedicta Boccoli'']</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20131012115944/http://www.liquida.it/benedicta-boccoli/ ''Il meglio di Benedicta Boccoli'']</ref>. == Filmografiyası == === Kino === *''Gli angeli di Borsellino'' — [[2003]] *''Valzer'' — [[2007]] *''Pietralata'' — [[2008]] === Teatr === *''Blithe Spirit'', Noël Coward — 1992/1993 * ''Cantando Cantando'', Maurizio Micheli — 1994/1995 *''Buonanotte Bettina'', Pietro Garinei & Sandro Giovannini — 1995/1996/1997 *''Can Can'', 1998/1999 *''Orfeus all'inferno'', Opera, [[Jacques Offenbach]] — 1999 — Tersicore *''Polvere di stelle'', 2000/2001/2002 *''Le Pillole d'Ercole'', 2002/2003/2004 *''Anfitrione'', gan [[Plautus]], 2004 *''Stalker'' gan Rebecca Gillmann, 2004 *''Plutus'', Aristofanes, 2004 *''Fiore di cactus'' 2004/2005/2006 *''Prova a farmi ridere'', Alan Ayckbourn — 2006 *''[[The Tempest]]'', [[William Shakespeare]] — 2006 — Ariel *''Sunshine'', William Mastrosimone — 2007/2008 *''L'Appartamento'', [[Billy Wilder]] — 2009–2010 * ''Il marito scornato (Georges Dandin)'', Molière - [[2011]] *''Vite private'', [[Noël Coward]] — [[2012]]-[[2013]] == Gallereya == <gallery> Benedicta-boccoli-1998.jpg|Benedicta Boccoli, 1998 Benedicta Boccoli Milan May 3rd 2015.JPG|Benedicta Boccoli, 2015 </gallery> == Derekler == {{derekler}} == Sırtqı siltemeler == * [https://web.archive.org/web/20111229234126/http://www.benedictaboccoli.it/ Benedicta Boccoli Web Site] {{shala}} {{DEFAULTSORT:Boccoli, Benedicta}} [[Kategoriya:Aktrisalar]] [[Kategoriya:Italiya]] q7qizli6zlzjwp0x9t0vay7tpnw7cr6 0 2839 120284 115697 2025-06-07T09:48:39Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — (7) using [[Project:AWB|AWB]] 120284 wikitext text/x-wiki '''Baxreyn''' (البحرين‌‎) '''Mámleketi''' (مملكة البحرين, Mámleket al-Bahrayn) — [[Qubla-batıs Aziya]]da, Parsı qoltıǵınıń Baxreyn atawlarındaǵı mámleket (ámirlik). Baxreyn quramına 33 ataw kiredi, olardıń eń úlkenleri: Baxreyn, Muharrak, Umm-Naasan, Havar. Rásmiy tili — arab tili. Maydanı 695,2 km2, xalqı 1 493 231 adam (2017). Tiykarǵı xalqı arablar. Sonıń menen birge parsılar, pakistanlıqlar, hindler de jasaydı. Xalıqtıń 83% i qalalarda jasaydı. Islam dinine sıyınadı. Paytaxtı — [[Manama]] qalası. == Mámleketlik basqarıw principi == Baxreyn — konstituciyalıq monarxiya. Mámleket baslıǵı — ámir. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı ámir hám bir palatalı Milliy Keńes (parlament), atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı. 1973-jıl mámleket Konstituciyası qabıl etilgen. 1973-1975-jıllarda konstituciyaǵa muwapıq Milliy Assambleya (parlament) shaqırıldı, biraq ol 1975-jılda ámirdiń pármanı menen tarqatıp jiberildi. 1992-jılda 40 adamnan ibarat Máslahát Keńesi dúzilgenligi daǵaza etildi. Onıń wazıypası — nızam joybarları hám mámleket sociallıq-ekonomikalıq siyasatınıń túrli tarawları boyınsha usınıslar islep shıǵıwdan ibarat. Keńes quramın ámir belgileydi. == Aymaqlıq bóliniwi == ''Tiykarǵı maqala: [[Baxreyn aymaqlıq bóliniwi]]'' ''Tiykarǵı maqala: [[Baxreyn qalaları]]'' == Tábiyatı == Atawlar aymaǵı oypatlıqtan ibarat, onıń biyikligi 135 m ge jetedi. Neft, tábiyiy gaz kánleri bar. Íqlımı tropikalıq ıqlımǵa jaqın. Yanvar ayınıń ortasha temperaturası 16°C, iyul ayınıń ortasha temperaturası 37°C. Jılına 90 mm ge jaqın jawın jawadı. Tropikalıq saxgyular kóp orındı iyelegen. == Tariyxı == Baxreyn atı eramızǵa shekemgi 3 mıń jıllıqlardaǵı dáreklerde tilge alınadı. Ol óziniń merwert-hinjileri menen ataqlı bolǵan. 1521-jıl Portugaliya kolonizatorları tárepinen basıp alınǵanǵa shekem Baxreyn VIII ásir dawamında ǵárezsiz arab musulman mámleketi bolǵan. Portugallar bul jerde uzaq tura almadı. 1602-1783-jıllarda Baxreyn Iran húkimranlıǵında boldı. 1820-jıl hám 1861-jıldaǵı Britaniya-Baxreyn kelisimlerinen keyin, ol Britaniya imperiyası qolına ótti, yaǵnıy onıń koloniyasına aylandı. 1971-jılda ǵárezsizlikke eristi. 1971-jıldan BMSh aǵzası. Ózbekstan menen diplomatiyalıq qatnasların 1992-jıl mayda ornatqan. Milliy bayramı 16-dekabr Milliy kún (1971-jıl). == Siyasiy shólkemleri == Siyasiy partiyalar hám kásiplik awqamlardıń iskerligi qadaǵan etilgen. Jasırın tárizde Baxreyn milliy azatlıq frontı (1959-jılda dúzilgen) hám Baxreyn xalıq frontı (1975) háreket etpekte. == Xojalıǵı == Ekonomikanıń tiykarın neft hám gaz rezervleri quraydı. Mámlekette hár jılı 2-2,5 man. tonna neft hám 6 mlrd. kub m ge shekem tábiyiy gaz qazıp alınadı. Mámleket byudjet dáramatınıń 70% ke jaqını neft sebepli támiyinlenedi. Mámlekette jılına 14 mln. tonna neft ónimlerin qayta isleytuǵın zavod hám iri neft ximiyası (tiykarınan, Saudiya Arabstanı nefti esabına isleydi), jılına 200 mıń tonna alyuminiy islep shıǵaratuǵın zavod, dúnyadaǵı eń úlken keme remontlaw kárxanalarınan biri, 11 elektr stanciya islep turıptı. 100 ge jaqın mayda hám orta jeńil sanaat hám ónermentshilik kárxanaları bar. Kondicionerler jıynalatuǵın, plastmassa buyımlar hám azıq-awqat ónimleri islep shıǵarılatuǵın, teńiz suwı dushshılastırılatuǵın kárxanalar bar. Tiykarǵı sanaat orayları: Manama, Al-Maharraq, Al-Hidd. Awıl xojalıǵı tómen rawajlanǵan. Jalpı milliy óniminiń 1% i onıń úlesine tuwrı keledi. Xurma, piste, maylı eginler, ánjir, citrus miyweler, júzim jetistiriledi. Azıq-awqat ónimlerine bolǵan talap, tiykarınan, shetten keltiriletuǵın ónimler esabına qandırıladı. Teńiz haywanların tutıw hám merwert izlew rawajlanǵan. Keyingi jıllarda byudjet túsimlerin kóbeytiw maqsetinde turizmdi rawajlandırıwǵa úlken itibar berilmekte. Shetke neft ónimleri, alyuminiy, neft ximiyası ónimleri shıǵarıladı; shetten sanaat hám awıl xojalıǵı ásbap-úskeneleri, transport quralları, sanaat buyımları, azıq-awqat ónimleri keltiriledi. == Transportı == Avtomobil jolları xalıq jasaytuǵın mánzillerdi bir-biri menen baylanıstıradı. Olardıń uzınlıǵı 2,6 mıń km. Muharrak atawında xalıqaralıq aeroport bar. Tiykarǵı teńiz portları: Manama, Sitra. Sırtqı sawdada tiykarǵı qarıydarları: Saudiya Arabstanı, Ullı Britaniya, AQSh, Yaponiya, Germaniya, Avstraliya. Pul birligi — Baxreyn dinori. == Mádeniyatı == Baxreynde 6 jıllıq baslanǵısh, 2 jıllıq aralıq hám 3 jıllıq orta ulıwma tálim hám óner mektepleri bar. Diniy mektepler de islep turıptı. Arab tilinde «Al-Ayyom» («Kúnler»), «Axbor al-Xolij» («Qoltıq jańalıqları»), «Al-Jamohir» («Komanda»), «Al-Fajr» («Tań») gazetaları, «Al-Bahrayn» («Baxreyn»), «Sado al-Usbua» («Hápte jańǵırıǵı») jurnalları baspa etiledi. 1976-jılda Parsı qoltıǵı mámleketleri regionlıq informaciya agentligi dúzilgen. 1955-jıldan radiostanciya arab tilinde esittiriwler júrgizedi; 1973-jıldan telekórsetiwler jolǵa qoyılǵan. Baxreynde «Ózbekstan hawa jolları» milliy aviaciya kompaniyasınıń wákilxanası bar. Ózbekstan Hayal-qızlar shólkemi menen isbilermen hayal-qızlar awqamınıń delegaciyası 1992-jıl may ayında Manamadaǵı hár jılǵı qayırqomlıq yarmarkasında qatnastı. Ol jerde ózbek ustalarınıń kórkem óner hám reńli súwret dóretpeleri kórsetildi. Sapar waqtında Ózbekstan hayal-qızlar komiteti menen Baxreyn Ana hám bala awqamı arasında sheriklik ornatıw haqqında qospa bayanatnamaǵa qol qoyıldı. 1997-jıl 17-22-fevral kúnleri Baxreyn neft hám sanaat ministrligi delegaciyası [[Tashkent]]te qonaq bolıp, [[Ózbekstan]]nıń ekonomikalıq hám eksport-import múmkinshilikleri menen tanıstı. {{Aziya}} [[Kategoriya:Mámleketler]] [[Kategoriya:Aziya]] tpfil0wkp6my13bios5k2j4bkdu8zfp 0 2884 120303 119061 2025-06-07T09:56:30Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — (18) using [[Project:AWB|AWB]] 120303 wikitext text/x-wiki ''Bul terminniń basqa da mánisleri bar. Qarańız: [[Beliz (mánisleri).]]'' '''Beliz''' (Belize) — [[Oraylıq Amerika]]daǵı mámleket. Yukatan yarım atawdıń qubla-shıǵısında jaylasqan. Maydanı 22 966 km². Xalqı 434 098 adam (2024): Xalıqtıń etnikalıq quramı tiykarınan, negrler, mulatlar, duragaylar, indeycler. Xalıqtıń 60% i qalalarda jasaydı. Rásmiy tili — inglis tili. Dinge sıyınıwshılardıń 60% — katolik, qalǵanları — protestantlar. Paytaxtı — [[Belmopan]] qalası. Basqarıw tárepten 6 okrugqa bólinedi. Óz ara doslıq quramına kiredi. Mámleket baslıǵı [[Ullı Britaniya]] patshası — Charlz III, general-gubernator onıń wákili esaplanadı. 1973-jıl iyunǵa shekem ol Britaniya Gondurası dep atalǵan. == Tábiyatı == Jer maydanı tiykarınan tegislikten ibarat, qubla bóleginde 1122 m ge shekem biyikliktegi Mayya tawları jaylasqan. Neft kánleri bar. Íqlımı — tropikalıq, passatlı (tropiklerden ekvatorǵa qaray mudam samal esip turadı). Hawanıń ortasha aylıq temperaturası 25°, 27°. Jılına 2000 mm ge jaqın jawın jawadı. Úlken dáryaları Rio-Ondo hám Beliz, kóller, jaǵa boylap laguna (qoltıq) lar kóp. Aymaǵınıń úlken bólegi ızǵar tropikalıq ormanlar, kóbisi qımbatlı terek túrleri menen qorshalǵan, arqasında — savanna. Beliz haywanat dúnyası hár túrli esaplanadı. == Tariyxı == XVI ásir baslarınasha Beliz aymaǵında indeyc qáwimleri jasaǵan. XVI ásir basında ispanlar basıp alǵan hám olardıń koloniyasına aynalǵan. 1862-jıldan Britaniya Gondurası atı menen Ullı Britaniya koloniyası. 1964-jıl ishki ózin-ózi basqarıw huqıqın alǵan. 1973-jıldan mámleket rásmiy túrde Beliz dep atala basladı. 1981-jıl 21-sentyabrde Beliz ǵárezsizligi daǵaza etildi. == Ekonomikası == Beliz — agrar mámleket. Ekonomikasınıń tiykarı qımbatlı terek túrleri — qızıl, sandal tereklerin shetke shıǵarıw ushın tayarlaw hám qayta islew, saǵız islep shıǵarılatuǵın shiyki ónim — chikle smolası (jelimi) n jıynaw. Beliz shetke shıǵarılatuǵın ónimler, tiykarınan qumshekerqamıs, banan hám citrus miyweleri (apelsin, greypfrut) jetistiriwge qánigelesken. Kokos palması, ananas, banan, kakao, ishki tutınıw ushın mákke, salı da egiledi. Qubla aymaqlarda shárwashılıq penen shuǵıllanıladı. Balıq, teńiz haywanları awlanadı, sonıń menen birge taxta tiliw, polat prokatlaw hám azıq-awqat sanaatı kárxanaları bar. Elektr energiya islep shıǵarıw — 74 mln. kvt/saat. == Transportı == Qattı qatlamlı avtomobil jolları — 1,4 mıń km. Tiykarǵı teńiz portı — Beliz, onıń qasında, Stenli Fildta aeroport bar. Belizden shetke shiyki qumsheker, kiyim-kenshek, miywe konservaları, citrus miyweler, aǵashtıń qımbatlı túrleri, balıq shıǵarıladı. Azıq-awqat, ásbap-úskene, transport quralları, ximiyalıq tovarlar hám janılǵı keltiriledi. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri — AQSh, Ullı Britaniya, Kanada, Yamayka, Meksika. Shet el turizmi rawajlanǵan. Pul birligi — Beliz dolları. "Amandala" (1969 -jıldan), "Beliz Tayme" ("Beliz waqtı", 1956-jıldan), "Gavernment gazett" ("Húkimet gazetası"), "Piplz pale" ("Xalıq nápesi", 1989-jıldan), "Riporter" ("Xabarshı", 1968-jıldan) gazetaları shıǵadı. 1937-jıldan yarım kommerciya radioesittiriw xızmeti bar. == Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları == Nızam shıǵarıwshı organı — eki palatalı (senat hám wákiller palatası) Milliy jıynalıs (parlament). Atqarıwshı húkimet — bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet. Birlesken xalıq partiyası (1950), Beliz huqıqı ushın milliy alyans (1992), Birlesken demokratiyalıq partiya (1974) sıyaqlı partiyalar, Beliz milliy kásiplik awqam kongressi, Miynetkeshlerdiń birlesken ulıwma awqamı (1979, Xalıqaralıq erkin kásiplik awqamları konfederaciyasına kiredi) bar. == Derekler == * ÓzME. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl {{ÓzME}} [[Kategoriya:Mámleketler]] [[Kategoriya:Arqa Amerika mámleketleri]] 29ojd7g19fiw5uoe8go39ix8hqpa1zb 0 2992 120271 115674 2025-06-07T09:40:51Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — (20) using [[Project:AWB|AWB]] 120271 wikitext text/x-wiki '''Bangladesh Xalıq Respublikası''' (Gono Projatontri Bangladesh) — [[Qubla Aziya]]daǵı mámleket. Hind okeanınıń Bengaliya qoltıǵı boyında jaylasqan. Basqarıw tárepten 4 wálayatqa bólinedi, olar 19 okrug (distrikt) ti óz ishine aladı. Maydanı 144 mıń km2. Xalqı 204 422 000 adam (8-orın). Paytaxtı — [[Dakka]] qalası. == Mámleketlik basqarıw principi == Bangladesh — unitar respublika. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Óz ara doslıq quramına kiredi. 1972-jılǵı Konstituciyaǵa qaray mámleket baslıǵı — prezident. Bangladeshte bir palatalı parlament — Milliy jıynalıs is júrgizedi. Onıń 330 deputatı mámleket prezidenti sıyaqlı 5 jıl múddetke saylanadı. Atqarıwshı hákimiyattı prezident húkimeti menen birgelikte basqaradı. == Tábiyatı == Mámleket Gang, Brahmaputra ortasha temperatura 26°C. Eń jıllı ay aprelde temperatura 33° tan 36° qa shekem boladı. Dúnyadaǵı eń ızǵar ıqlımlardan biri usı jerde. Mámlekettiń kóp bólegine jılına orta esapta 1525 mm ge shekem jawın jawsa, ayırım taw aldı aymaqlarına 5080 mm ge shekem jawadı. Musson dáwiri (iyun-sentyabr) eń jawınlı waqıt bolıp tabıladı. Dáryalarda krokodil, tasbaqa, balıqlar bar. Bangladesh aymaǵınıń 15% ke jaqını turaqlı jasıl ormanlar menen qorshalǵan. Olarda bambuk hám rotang terekleri (palmaniń bir túri) kóp. Madxupur hám Sundarban sheńgelzarlarında jolbarıs hám pıshıq tárizlilerdiń basqa túrleri, tawlı orınlarda pil, qaplan hám nosorog ushıraydı. == Xalqı == Xalqınıń 98% i bengallar. Biharlar, santallar, munda, oraon, chakma, marma, kxas qáwimleri de jasaydı. Rásmiy tili — bengal hám inglis tilleri. Xalıqtıń 85% i musulman. Bangladesh tuwılıw hám xalıqtıń tıǵızlıǵı tárepinen dúnyada eń joqarı orınlardan birinde turadı. Qala xalqı 24% ti quraydı. Eń úlken qalaları: Dakka, Chittagong Rajshahi. Xalqı 2022-jıl maǵlıwmatlarına kóre 169,8 mln adam dúnyada 8-orın. Dúnyada musulmanlar sanı boyınsha 3-orında turadı. == Tariyxı == Bangladesh aymaǵı (burınǵı Shıǵıs Bengaliya) nda dáslepki mámleket eramızǵa shekemgi VII-VI ásirlerde payda bolǵan. Vanga mámleketi (keyinirek Bangla; mámlekettiń házirgi atı da sonnan kelip shıqqan) solardıń biri bolǵan. Eramızǵa shekemgi IV ásirden eramızǵa shekemgi V ásirge shekem Bangladesh aymaǵı túrli hind saltanatları quramında boldı. VI ásirde ol Batıs Bengaliya menen birden-bir Bengaliya mámleketi bolıp qáliplesti. XIII ásir baslarında Dehli sultanlıǵınıń musulman sultanları onı basıp aldı. Sol sebepli bul jerde musulman dini tarqaldı (aldın hindu dini ústem edi). XVI ásirde baburiylerden Akbarshahtı [[Hindstan]]ǵa qosıp aldı. XVIII ásir baslarında Bangladesh aymaǵı ǵárezsiz boldı, 1757-jıldan inglisler qolına ótti, keyninen Angliyanıń Hindstan koloniyası quramındaǵı Shıǵıs Bengaliya wálayatına aylandı. 1947-jıl Hindstan ǵárezsizlikke eriskennen soń, bul jerde eki mámleket — Pakistan hám Hindstan payda bolıwı múnásibeti menen Shıǵıs Bengaliya Assom okrugine qosılıp, Pakistannıń jańa wálayatı retinde «Shıǵıs Pakistan» atın aldı. Biraq Batıs Pakistan menen bolǵan ekonomikalıq hám siyasiy qarama-qarsılıqlar 1971-jılda Bangladeshtiń ǵárezsiz dep daǵaza etiliwine alıp keldi. 1974-jıldan Bangladesh — BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 26-mart — Ǵárezsizlik kúni. Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnaslardı 1992-jıl oktyabrde ornatqan. == Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları == Bangladesh jumısshı-dıyqan xalıq ligası; Xalıq ligası; Bangladesh milletshi partiyası; Milliy xalıq partiyası; Milliy partiya. Milliy jumısshı ligası kásiplik awqamı birlespesi; Jumısshı hám xizmetkerlerdiń birlesken keńesi; Bangladesh kásiplik awqamları orayı. == Xojalıǵı == Bangladesh — agrar mámleket. Miynetke jaramlı xalıqtıń 80% awıl xojalıǵı menen bánt. Islenetuǵın jerdiń 50% ten jılına 2- 3 ret ónim alınadı. Biraq awıl xojalıǵı mámleket xalqınıń azıq-awqatqa bolǵan mútájligin qandıra almaydı. Turaqlı bolıp turatuǵın tábiyiy apatlar, ásirese suw tasqınları awıl xojalıǵı jumısların qıyınlastıradı. Tiykarǵı eginleri salı (islenetuǵın jerdiń 90% ine egiledi), jut, shay (ulıwma maydanı 47 mıń ga), biyday, qumshekerqamıs, sobıqlı eginler, maylı eginler (raps, kunjut, gorchica, arahis hám basqalar) de jetistiriledi. Shárwashılıq az rawajlanǵan. Qaramal (tiykarınan jumıs ushın), eshki, qoy, qus baǵıladı. Balıq awlanadı. Sanaat mámleket zárúriyatınıń júdá az bólegin qandıradı. Tiykarınan awıl xojalıǵı shiyki ónimin qayta islewge qánigelesken. Tiykarǵı tarmaqları — toqımashılıq (ásirese, kendir hám jip gezleme), azıq-awqat (qant-qumsheker, may, temeki, salı, shay). Júnnen ónim óndirisinde Hindstannan keyin 2-orında turadı. Qaǵaz, ximiya, neft ónimleri, cement, mashinasazlıq hám sanaattıń basqa tarmaqları kárxanaları bar. Energetika mámleket zárúriyatın qandırmaydi. Bir jılda 8,1 mlrd. kvt/saat elektr energiya payda etiledi. == Transportı == Júklerdiń kóbi suw jolları arqalı tasıladı. Temirjolınıń uzınlıǵı 2,7 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 193 mıń km. Eń úlken teńiz portları — Chittagong hám Chalna. Shetke jún, teri ónimleri, shay, balıq shıǵaradı. Xalıqaralıq aeroportı — Dakka qalasında. 1988-jıl hám 1991-jıldaǵı suw tasqınları transport hám kommunikaciya sistemasına úlken zıyan jetkergen. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı qarıydarları — AQSh, Yaponiya, Ullı Britaniya, Germaniya, Qıtay. Pul birligi — taka. == Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri == Bangladesh xalqınıń 75% ten kóbi sawatsız. Balalardıń 60% ke jaqını baslanǵısh mektepke qatnaydı. Dúnyalıq mekteplerden tısqarı diniy mektepler de bar. Texnika kolledjlerine oqıwshılar kemirek kiredi. Bangladeshte 6 universitet (eń úlkenleri Dakka hám Rajshaxi qalalarında), bir qansha institutlar, atap aytqanda politexnika, toqımashılıq institutları, awıl xojalıq akademiyası bar. Bengaliya akademiyası, atom energiyası, awıl xojalıq hám ormanshılıq, ekonomika, medicina, huqıq hám xalıqaralıq qatnaslar ilimiy izertlew mákemelerinde izertlew jumısları alıp barıladı. Dakkada oraylıq ǵalabalıq jáne universitet kitapxanaları, 2 muzey bar. == Baspasózi, radioesittiriwi, telekórsetiwi == Bangladeshtegi iri gazetalar — "Ozodi" (bengal tilindegi kúndelik gazeta, 1960-jılda dúzilgen), "Bangladesh-observer" ("Bangladesh túsindiriwshisi", 1949), "Bangladesh tayme" ("Bangladesh waqtı", 1949), "Doynik Bangla" ("Kúndelik Bengaliya", 1964). Mámleket informaciya agentligi — "Bangladesh Sangbad Sangasta" 1972-jıl hám menshikli agentlik — "Eastern News Agency" 1970-jılda dúzilgen. Bangladesh radioesittiriwi hám telekórsetiwi mámleket qaramaǵında. == Ádebiyatı == Bangladesh ádebiyatı bengal tilinde bengal ádebiyatı dástúrleri tiykarında rawajlanbaqta. X-XII ásirlerde dúzilgen diniy mazmundaǵı gimnler toplamı — "Chorjapod" bengal tilindegi dáslepki jazba estelik esaplanadı. XVI-XVII ásirlerde poeziya gúllep jaynadı. Orta ásirlerde túrli qudaylarǵa arnalǵan ráwiyat, dástanlar úlken áhmiyetli orın iyeledi. Musulman shayırlardan Davlat Qozi hám Sayid Alaol birinshi ret dúnyalıq temalarǵa múrájat etti hám de Bengaliyadaǵı hindu hám musulman mádeniyatın bir-birine birlestirdi. Musulman jazıwshılar arab hám parsı poeziyası usılları, uqsatpalarınan, musulman dástúrlerine baylanıslı uyqaslıq hám waqıyalardan nátiyjeli paydalandı. Bul jónelis XVII ásirde júzege keldi hám XIX-XX ásirlerde Mir Musharraf Husayn, Koykobod, Nazrul Islam, Abdul Fazl, Abdul Qodir sıyaqlı jazıwshılar onı joqarı shıńǵa kóterdi. Fylom Mustafo, Ravshan Yazdoni, Jasimuddin sıyaqlı shayırlar, jámiyetlik ǵayratkeri hám shayıra Begum Sufiya Kámal XX ásir Bangladesh ádebiyatınıń eń ataqlı wákilleri bolıp tabıladı. Shayırlardan Shamsur Rahman, Hasan Hafizur Rahman hám basqalar sociallıq temalarda qálem tebiretti. XIX-XX ásir bengal ádebiyatınıń iri wákili P. Tagor bolıp tabıladı. Onıń dóretiwshiligi pútkil Hindstan ádebiyatına tásirin tiygizgen. Sh. Chottopaddhayya (1876 www.ziyouz.com kitapxanası 1883-1938), B. Bondopadhayya (1896-1950) sıyaqlı jazıwshılar onıń mektebinen jetilisip shıqqan. Bangladesh ǵárezsizlikke eriskennen keyin qısqa pyesa hám gúrrińler, patriotlıq hám muhabbattı jırlawshı qosıqlar jetekshi janr bolıp qaldı. Sociallıq máseleler, puqaralıq jámiyeti, adamgershilik temalarında prozalıq dóretpeler júzege keldi. == Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri == Bangladesh aymaǵında VII-XII ásirlerge tiyisli qala hám ibadatxanalardıń búlginshilikleri, XII-XIII ásirlerde payda etilgen meshit, medirese hám maqbaralar saqlanıp qalǵan. XVI-XVII ásirler arxitekturası islam usılı qaǵıydalarına maslanǵan. Inglis koloniya húkimranlıǵı dáwirinde dástúriy usıldaǵı ımaratlar (Dakkadaǵı "Juldızlı meshit", XVIII ásir) menen bir qatarda inglis neoklassikası usılındaǵı jańa imaratlar (Dakkadaǵı bank imaratı, XIX ásir) payda boldı. Qalalarda zamanagóy usıldaǵı jámiyetlik, turaq-jay, sanaat ımaratları boy kóterdi. Bangladeshte áyyemnen bezewli ámeliy kórkem óner (toqıwshılıq, kesteshilik, aǵash hám pil súyegi naǵıs oyıwshılıǵı) rawajlanǵan. Súwretlew kórkem ónerde aldıńǵı jónelis dawam etpekte. Kino kórkem óneri 1959-jıldan rawajlana basladı ("Sonday kún keler" filmi, rejissyor J. Kardar). {{Aziya}} {{Authority control}} [[Kategoriya:Mámleketler]] [[Kategoriya:Aziya]] {{shala}} == Derekler == {{derekler}} aupp13dafjakrnknlo8h0t0z9hbqx68 0 3181 120294 119054 2025-06-07T09:53:01Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: – → — using [[Project:AWB|AWB]] 120294 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Baghdad_collage.png|thumb|240px|Baghdad]] '''Baǵdad''' ({{lang-ar|بغداد}}) — [[Iraq]]tıń paytaxtı. Xalıq sanı: 7 180 889 adam (2016). == Siltemeler == {{commonscat|Baghdad}} {{Aziya Paytaxtları}} [[Kategoriya:Iraq]] [[Kategoriya:Paytaxtlar]] pudlppchuoxi8jzvkde1nt6rnkmfbc8 0 3221 120273 115677 2025-06-07T09:41:25Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — (11) using [[Project:AWB|AWB]] 120273 wikitext text/x-wiki Barbados — [[Oraylıq Amerika]]da, Kishi Antil atawlarınıń Barbados atawında jaylasqan mámleket. Maydanı 430 km². Xalqı 411 mıń adam (2023-jılǵı maǵlıwmatlarǵa kóre). Paytaxtı — [[Brijtaun]] qalası. == Mámleketlik basqarıw principi == Barbados — [[Ullı Britaniya]] basshılıǵındaǵı. Óz ara doslıq quramında ǵárezsiz mámleket. Mámleket baslıǵı — Ullı Britaniya xanzadası (koroli), hákimiyattı general-gubernator ámelge asıradı. Nızam shıǵarıwshı húkimet eki palatalı parlament; ol senat hám jıynalıs palatasınan ibarat. Atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı. Bas ministrdi general-gubernator tayınlaydı hám ministrler bas ministrdiń usınısına qaray tastıyıqlanadı. == Tábiyatı == Barbados — marjan tárizli hák taslardan quralǵan tropikalıq ataw. Jer maydanı ataw orayına qaray tekshe formasında (biyikligi 340 m ge shekem) kóterilip baradı. Arqa-shıǵısta ataw teńizge qaray tik kesilip túsedi. Ataw boyınıń qalǵan bólegindegi bos aq, aqshıl qızǵılt reń jıltır qum jaǵalardıń átirapı biyik palmalar menen qorshalǵan. Olar artınan qumshekerqamıszarlar baslanadı. Kóplegen jawatuǵın jawın jer geweklerine sińip, jer astı dáryaları hám kóllerin payda etedi; marjan hák taslar bolsa tábiyiy filtr wazıypasın óteydi. Barbados ıqlımı tropikalıq, passatlı. Eń jıllı ayı (sentyabr) nıń ortasha temperaturası 27°, eń salqın ayı (fevral) nıń ortasha temperaturası 25°. Jıllıq jawın muǵdarı 1400 mm ge shekem. Qurǵaq máwsim (dekabr-iyun) degi tropikalıq ıssıda [[Atlantika okeanı]]nan esetuǵın arqa-shıǵıs passatlı temperaturanı páseytedi, mudam jaǵımlı samal esip turadı. Barbados jaǵası hár qıylı túr hám reńdegi ósimlikler hám úlken terekler menen qorshalǵan. == Xalqı == Tiykarǵı xalqı barbadoslıqlar. Házirgi etnikalıq quramı: afrikalıqlar (negrler) 80%, gibridler 16%, evropalıqlar 4%. Evropalıqlar arasında inglis kolonizatorlarınıń áwladları ajıralıp turadı. Olar siyasiy hákimiyattı negrlerden ibarat kópshilik qolına tapsırǵan bolsa da, mámleket ekonomikalıq turmısında elege shekem jetekshi poziciyaǵa iye. Evropalıqlar arasında "jarlı aq deneliler" dep atalǵan ayrıqsha topar bar. Olar shártnama tiykarında jallanǵan jarlı xızmetshiler hám Irlandiyadaǵı XVII ásir kóterilisleriniń quwǵın etilgen urıs qatnasıwshıları áwladları bolǵan redlegxlar bolıp tabıladı. Mámleketlik tili — inglis tili. Dinge sıyınıwshılar, tiykarınan protestantlar. Belgiya xalqınıń tıǵızlıǵı tárepinen Amerikada eń joqarı orında turadı (1 km² ge azǵana 600 adam). Jaqın waqıtqa shekem xalıqtıń tábiyiy kóbeyiwi 3% edi, húkimettiń tuwılıwdı sheklew siyasatı nátiyjesinde bul kórsetkish 1% ke tústi. Xalıqtıń yarımı — 20 jasqa jetpegen jigit qızlar. Úlken jastaǵı xalıqtıń sawatlılıǵı — 99% ti quraydı. Xalıqtıń 38% i qalalarda jasaydı. == Tariyxı == Evropalıqlar kelgenge shekem atawda indeyclerdiń arvak hám karib qáwimleri jasaǵan. 1518-jıl Belgiyanı ispanlar oylap tapqan, 1625-jılǵa shekem [[Ispaniya]]nıń koloniyası bolǵan, sol jılı onı Angliya basıp alǵan. Kolonizatorlar bul jerde temeki hám qumshekerqamıs plantaciyaların qurıp, Afrikadan kóplegen negrlerdi keltirip isletip basladı. Az-azdan evropalıqlar azayıp, negrler kóbeyip bardı. 1834-jılda qulshılıq biykar etildi. 1961-jılda Belgiya ishki óz-ózin basqarıw huquqın aldı, 1966-jılda ǵárezsizlikke eristi. Milliy bayramı — 30-noyabr — Ǵárezsizlik kúni. 1966-jıldan Belgiya — [[BMSh]] aǵzası. == Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları == Belgiya leyboristler partiyası, 1938-jılda dúzilgen; Demokratiyalıq leyboristler partiyası, 1955-jılda tiykar salınǵan; Milliy-demokratiyalıq partiya. Barbados jumısshılar awqamı, 1941-jılda tiykar salınǵan, Xalıqaralıq erkin kásiplik awqamları konfederaciyasına kiredi. [[Kategoriya:Mámleketler]] [[Kategoriya:Oraylıq Amerika mámleketleri]] 0ejd5honrdu6jp9e1g9jx569w0f45ja 0 3583 120282 119049 2025-06-07T09:48:07Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120282 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=Iyun 2023}} [[Fayl:Батыс Түрік Қағанаты.png|200px|thumb|right|Batis túrk qaǵanliǵi]] '''Batis túrk qaǵanliǵi''' (603-704 j.) — Тúrk qaǵanliǵi idirap, еkige bóliniwi nátiyjesindе payda bolǵan orta-ásirlerdegi Túrkler mámleketі. Batis túrk qaǵanliǵiniń qaramaǵina Worta Aziya hám shiǵis Túrkistanniń bir bólimi kiretuǵin edi. Woniń worayi [[Jetisuw]] edi. VII ásirdiń birinshi shereginde batis qaǵanliq woǵada kúsheyedi. Woniń shiǵis shegarasi Altayǵa, qubladan bolsa Sind (Hind) dáryasi boylarina shekem keńeygen. Batis [[Qaǵanliq]] Xalqıniń úlken bólegi bolsa kóshpeli sharwashiliq hám оtiriqshi-diyxanshiliq, wónermentshilik, yeginshilik hám sawda-satiq penen shuǵilanatuǵin edi. V-VII ásirlerde mámleket bir qansha mayda mámleketlerge bólinip ketedi. wálayat hám woniń iri qalalarinan ibarat 15 ten aslam, ǵárezsiz hákimlikler dúziledi. == Siltemeler == * [https://web.archive.org/web/20190116122636/http://kitap.net.ru/fahretdinov/ ] [[Kategoriya:Qaraqalpaqstan tariyxı]] 3ro7ob3n9o7k4ci7huxerecn4y63iqt 0 3668 120269 113742 2025-06-07T09:39:42Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120269 wikitext text/x-wiki [[Image:Balıkesir in Turkey.svg|300px|thumb|Balıkesir wálayatı]] '''Balıkesir wálayatı''' — [[Túrkiya]]da jaylasqan bir wálayat. {{Túrkiya wálayatları}} {{shala}} == Derekler == {{derekler}} kqt9vvgr2h4v2yadf0ma5ihj4bwskyy 0 3906 120278 112059 2025-06-07T09:47:29Z Janabaevazizbek 10433 /* top */ clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120278 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=Iyun 2023}} '''Batıs pontiya tawlari''' — [[Túrkiya]]dagi [[taw]], [[Pontiya tawlari]]niń bir bólegi. [[Qizilirmaq]] [[Dárya]]sinan [[Batis]]da. Uzinliǵi 475&nbsp;km. Eń bálent jeri 2600 m (Dalatóbe tawi). [[Kategoriya:Tawlar]] [[Kategoriya:Túrkiya]] {{geo-stub}} 525egz1nnk6hui1zu99wrco7sfvrccd 0 3934 120302 90676 2025-06-07T09:56:03Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120302 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Map of Russia (2014–2022) — Belgorod Oblast.svg|thumb|250px|Belgorod wálayatı]] '''Belgorod wálayatı''' ({{lang-ru|Белгородская область}}; Bel. ''Бєлѓородi облость''<ref>https://lingojam.com/Russian-Belgorodic</ref>) — [[Rossiya]] Federaciyasınıń wálayatlarınan biri. == Geografiyası == == Xalqı == == Rayonları == == Qalaları == == Derekler == {{derekler}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Rossiya subyektleri}} {{Rossiya-stub}} [[Kategoriya:Rossiya wálayatları]] q0hs8od7mepelvbocukh0we4v9c3qah 0 4165 120264 119019 2025-06-07T09:37:42Z Janabaevazizbek 10433 /* top */ clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120264 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Bakcell Arena4.JPG|300px|thumb|right|Bakcell Arena]] '''Bakcell Arena''' — [[Ázerbayjan]]nıń paytaxtı [[Baku]] qalasında jaylasqan stadionlardan biri. Stadion 14-iyul 2012-jılda qurıp pitkerilgen. Maydanı 104x66 m. [[Neftchi Baku PFK|Neftchi Baku]] futbol klubınıń stadionı. 15 000 tamashagóydi sıydıra aladı. {{Commonscat|Bakcell Arena}} [[Kategoriya:Ázerbayjan stadionları]] 6qpbcpmsfqz73iude2jnujwhsmzy9gw 0 4185 120287 115701 2025-06-07T09:50:16Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — (2) using [[Project:AWB|AWB]] 120287 wikitext text/x-wiki Bayıwlı — úkige qaraǵanda biraz kishkene. Keshqurın sımǵa, tereklerdiń quwrap qalǵan shaqalarına qonıp alıp, jemtigin ańlıp wotıradı. Bul qus wósimliklerge ziyan tiygizetuǵın qońiz, shegirtke, kemiriwshilerdi joq yetip júdá úlken payda beredı. == Ádebiyatlar == * Zoologiya 7-klass ushın sabaqlıq * Ózbekstan milliy eniklopediyası, mámleketlik ilimiy baspası. —Tashkent, 2013. [[Kategoriya:Zoologiya]] [[Kategoriya:!Main category]] 5y3qigsbajpb9alh5zzeiv7cc5xdppv 0 4240 120317 115722 2025-06-07T10:30:17Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: – → — using [[Project:AWB|AWB]] 120317 wikitext text/x-wiki '''Bergamo ''' [[Italiya]] provinsiyalaridan biri. [[Lombardia]] úlkesi quramına kiredı. Aymaǵı — 2 723&nbsp;km<sup>2</sup>. 1 098 740 adam. == Siltemeler == * [http://www.provincia.bergamo.it/ Rásmiy Sayt] == Derekler == {{derekler}} {{shala}} [[Kategoriya:Italiya]] qwa5lmi0esxw7ppb2dxiyeskqbcbu5r 0 4849 120300 115711 2025-06-07T09:55:17Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — (2) using [[Project:AWB|AWB]] 120300 wikitext text/x-wiki '''Bekabad rayonı''' — [[Tashkent wálayatı]]ndaǵı rayon. [[1926]]-jılı 29-sentyabrde dúzilgen (1962-jılı 24-dekabrde Sırdárya wálayatı Yangiyer rayonına qosıp jiberilgen, 1963-jılı 17-aprelde qayta dúzilgen). Arqada Tashkent wálayatınıń Bóka rayonı, batısta Sırdárya wálayatı, shıǵıs hám qublada [[Tájikstan]] Respublikası menen shegaralasadı. Maydanı 0,76 mıń km2. Xalqı 127,7 mıń (2000). Bekabad rayonında 1 qalasha (Zafar) hám 12 awıl puxaralar jıyını (Baharistan, Bekabad, Gulistan, Dalvarzin, Jumabazar, Madeniyat, Mehnatabad, Oxunbabayev, Pushkin, Shanaq, Yangi hayat, Qiyat) bar. Orayı — Zafar qalashası. == Tábiyatı == Rayon aymaǵı Dalvarzin shóli hám Mırzashólde jaylasqan. Eń shıǵısında relyefi biraz oylı-qırlı. Klimatı keskin kontinental. Yanvardıń ortasha temperaturası — 2,5°, iyul ayınıki 28,5°. Jılına 227&nbsp;mm jawın jawadı. Vegetaciya dáwiri 220 kún. == Ádebiyatlar == * [[ÓzME]]. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl [[Kategoriya:Ózbekstan]] {{shala}} == Derekler == {{derekler}} 5axcrvyurb2q6ifnp181uow0j3tq3jr 0 6173 120298 119059 2025-06-07T09:54:57Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120298 wikitext text/x-wiki {{Qosıqshı infoqutısı | birth_date = 29 iyun 1978 | genre = | website = [https://music.apple.com/kz/artist/begis-temirbaev/1515202302 Official site] |Name=Begis Temirbaev|Мәмлекет=|Жанырлар=[[Estrada]]|Кәсиби=|Years_active=1999-h.z|Лэйбл=|Origin=[[Fayl:Flag of Karakalpakstan.svg|25px|Flag of Karakalpakstan]][[Qaraqalpaqstan]], [[Nókis]]|Genre=[[Pop-Qosıshı]], [[Estrada]]|Occupation=Qosıqshı|Label=Rakhmanovfilms Company|Birth_name=Temirbaev Begis Jumabaevich|image=Begis_Temirbaev.jpg|image_size=280px}}{{Shaxs infoqutısı}} {{commonscat|Бегис Темирбаев}} '''Begis Temirbaev''' (tolıq atı Temirbaev Begis Jumabaevich<ref>[https://web.archive.org/web/20200217051334/http://www.kruz.uz/uz/news/show/418 Begis Temirbaev haqqında 15 haqıyqat ]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20201026044012/https://kruz.uz/uz/news/show/714 Begis Temirbaev ózbek estrada juldızları menen]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20201023090116/https://kruz.uz/uz/news/show/875 Begis Temirbaev perzentlerin korsetti]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20201026142033/https://kruz.uz/uz/news/show/1023 Begis Temirbaev perzentleri menen bir kórsetiwgr qatnastı]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20201027183831/https://kruz.uz/uz/news/show/1219 Begis Temirbaev onı qaysı qosıq tanimali etkenin ayttı]</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20201023022817/https://kruz.uz/uz/news/show/2734 " Úy quryapman, bar tapqanım soǵan ketip atır". Begis Temirbaev ijoddagi tánepis haqqında]</ref>) — 1978-jılı 29-iyun kúni [[Qaraqalpaqstan Respublikası]] [[Qońırat rayonı]]nda tuwılǵan. Qaraqalpaqstan Respublikasında xızmet kórsetken artist (2009-jıl), Bashqurtstan Respublikası xalıq artisti (2024-jıl). == Ómirbayanı == Qońırat rayonındaǵı xalıq muzıkası klasındaǵı muzıka mektepti pitkergen. Pitkergennen keyin J. Shamuratov atındaǵı Nókis Mámleketlik kórkem-óner bilim jurtına oqıwǵa kiredi.<br>1997-jılda mektepti tamamlaǵan. Qońırat rayonında mádeniyat úyi, muzıkashı, qosıqshı bolıp islegen. "Miyras" toparında túrli ilajlarda qatnasıp, óz qosıqların atqarıp kelgen. Hár túrli tańlawlarda qatnasqan. 2000-jıl Tashkentte Qaraqalpaq mádeniyatı kúnleri A. Nawayı akademikalıq teatrında ótkerilip, onda Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarı Sovetiniń eń húrmetli jarlıǵı menen sıylıqlanadı.<br>2001-jıl Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleket universitetine oqıwǵa kirip, (muzıka tálimi fakulteti), 2005-jılı tamamlaǵan.<br>2005—2007-jıllar dawamında Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq universitetinde magistraturada oqıǵan. Pitkergennen keyin tap sol universitette 2011-jılǵa shekem isleydi.<br>2009-jılda "Qaraqalpaqstan Respublikasında xızmet kórsetken artist" sıylıǵına iye bolǵan".<br>2011—2014-jıllarda Qaraqalpaqstan Respublikası mádeniyat ministrligi janındaǵı "Gúlzar" folklor ansamblı basshısı bolıp islegen.<br>2014—2017-jıllarda "Ayqulash juldızları" milliy folklor ansamblında vokalshı bolıp islegen"<br>2016-jılı — "Ózbekstan ǵárezsizligine 25 jıl" kókirek nıshanı menen sıylıqlanadı<ref>[https://web.archive.org/web/20201014080332/https://kruz.uz/uz/news/show/611 Begis Temirbaev "Ózbekstan ǵárezsizligine 25 jıl" eskertkishlik nıshanı menen táǵdirlanishdi]</ref><br>2017—2019-jıllarda "Ózbek konserti" mámleketlik shólkemi basshısı" bolıp, kóplegen koncertler hám tańlawlar ótkeriledi.<ref>[https://web.archive.org/web/20201023065059/https://kruz.uz/uz/news/show/3824 Begis Temirbaev " Ózbekkontsert" mámleket shólkemi Qaraqalpaqstan Respublikası bólimi direktorı etip tayınlandi]</ref><br>2019-jıldan baslap Ózbekstan Respublikası filarmoniya mámleketinde Qaraqalpaqstan Respublikası bóliminde vokalshı, qosıqshı bolıp isleydi.<br>2020-jılda ({{Lang-en|Rakhmonov Entertainment}}) kompaniyası menen shártnamaǵa qol qoyadı. 2023-jıldıń sentyabr ayında Qaraqalpaqstan Respublikası Mádeniyat ministri lawazımına tayınlandı. Bul haqqında Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń Baslıǵı mádeniyat hám kórkem-óner tarawı xızmetkerleri menen bolǵan ushırasıwda málim etti. B. Temirbaev buǵan shekem "Ayqulash" qaraqalpaq mámleketlik milliy folklor ansambliniń direktorı lawazımında islep kelgen<ref>{{Web deregi| url = https://joqargikenes.uz/qr/19228.html | bet = joqargikenes.uz — Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń Baslıǵı Amanbay Orınbaev mádeniyat hám kórkem óner tarawı xızmetkerleri menen jaqınnan pikirlesti| sánesi = 13-sentyabr 2023 | arxivurl = https://joqargikenes.uz/qr/19228.html | arxivsáne = 24-avgust 2024}}</ref>. 2024-jılı 22-24-avgust kúnleri Bashqurtstanda bolıp ótken "Gúz romantikası" II xalıqaralıq klassikalıq muzıka festivalında Begis Temirbaevqa "Bashqurtstan Respublikası xalıq artisti" ataǵı berildi. == Dóretiwshiligi== Ol xalıq qosıqların estrada jónelisine salıp hám olardı atqarıwda baqsı jolların tutıp, milliy estradanıń rawajlanıwına úles qosıp kiyatırǵan qosıqshılardın biri. Mısalı, qaraqalpaq xalıq qosıqlarınan «Láy-láy», «Dad álińnen», «Qızlar úyge kir», «Xoshaddes», «Ala qayıs», avtorlıq qosıqlardan [[Qurbanbay Záretdinov|Q.Záretdinov]] namasına «Bul jer ele zor boladı», «Amiwdárya», N.Muxammetdinov namasına «Bir awız sóz súyemen», «Watan topıraǵı», «Muhabbat», «Yosh», Q.Xilalov namasına «Ózbekstan», «Ókinbe, janım», «Appaq qar», A. Paxratdinov namalarına «Qaraqalpaǵım», «Qálbimdegi qız» h.t.b. qosıqların atqarıp kelmekte. Sonday-aq, 2007-jıl 21—22-may Berdaq atındaǵı Mámleketlik muzıkalı akademiyalıq teatrında "Yosh" atlı dáslepki jeke atqarıwshı konsertin ótkeredi. 2016-jılı Begis Temirbaev, "Navo" telekanalı arqalı efirge kórsetilgen "Navo shou" kórsetiwinde qatnasadı.<ref>[https://web.archive.org/web/20201024183307/https://kruz.uz/uz/news/show/565 Qaraqalpaq estrada juldızları " Navo shou" de]</ref> Onıń dóretiwshilik jıllarında ({{Lang-uz|"Шарх Тароналари"}}<ref>[https://web.archive.org/web/20201023012251/https://kruz.uz/uz/news/show/3216 Samarqandda "Шарх Тароналари" XI xalıqaralıq muzıka festivali bolıp ótmoqda.]</ref>, ({{Lang-uz|Маком}}) sıyaqlı kóplegen ilajlarda, koncert hám festivallarda qatnasqan. [[Qazaqstan]], [[Rossiya]], [[Belgiya]], [[Franciya|Frantsiya]], [[Lyuksemburg]], [[Niderlandiya]] hám [[Qıtay]] sıyaqlı shet el mámleketlerinde de dóretiwshiligin kórsetti. == Derekler == <references /> == Ádebiyatlar == * Nadırova A. Qaraqalpaq muzıka tariyxı. –Tashkent, «Sano-standart» baspası, 2018, 384 bet. ISBN 978-9943-5335-2-3 [[Kategoriya:Qaraqalpaqstan]] [[Kategoriya:Pop-qosıqshı]] [[Kategoriya:Qaraqalpaq qosıqshıları]] t7dco593gutdwcl5n4fjck9r9jgpvd7 0 6188 120285 107216 2025-06-07T09:48:51Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — (2) using [[Project:AWB|AWB]] 120285 wikitext text/x-wiki {{Qosıqshı infoqutısı | name = Baxıtbek Elmanov | image = | image_size = | landscape = | alt = | caption = | background = | birth_name = Elmanov Baxıtbek Tilewmuratovich | native_name = | native_name_lang = | alias = | birth_date = 15-sentyabr 1972 | birth_place = [[Qaraqalpaqstan]], [[Nókis]], | origin = [[Qaraqalpaqstan]] | death_date =21 iyul 2020 | death_place = | genre = | occupation = | instrument = | years_active = 2009–2020 | label = | associated_acts = | website = }} '''Baxıtbek Elmanov''' (Elmanov Baxıtbek Tilewmuratovich) — [[Qaraqalpaqstan]]da birinshi jeke radio bolǵan [[Nókis FM]] hám [[Jaslar TV]] telekanalı tiykarshısı<ref>[https://uzreport.news/society/skonchalsya-osnovatel-pervogo-chastnogo-radio-no-kis-fm-v-karakalpakstane-bahitbek-elmanov]{{Lang-ru|Скончался основатель первого частного радио No’kis-FM в Каракалпакстане Бахытбек Елманов}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20201030025306/http://darakchi.uz/index.php/oz/56305]{{Lang-uz|Qoraqalpog`iston teleradiokompaniyasiga avvalgi rahbar qaytib keldi}}</ref><ref>[http://uza.uz/oz/society/ora-alpo-iston-teleradiokompaniyasiga-avvalgi-ra-bar-aytib-k-25-08-2018]{{Lang-uz|2012 йилда Қорақалпоғистон телерадиокомпаниясини бошқарган Бахитбек Ельманов орадан 6 йил ўтгач қатор лавозимларда ишлаб, яна Қорақалпоғистон телерадиокомпанияси директори лавозимга тайинланди.}}</ref>. «[[Nókis FM]]» radiosı hám «[[Jaslar TV]]» telekanalı joybarları avtorı hám házirgi waqıtqa deyin basshısı bolıp islep kelgen Baxıtbek Elmanov buǵan shekem Ózbekstan Sawda-sanaat palatasınıń [[Qaraqalpaqstan|Qaraqalpaqstan Respublikası]] basqarması baspasóz xatkeri, Puqaralıq jámiyeti qáliplesiwin monitoring etiwshi biyǵárez institutınıń [[Qaraqalpaqstan|Qaraqalpaqstan Respublikası]] aymaqlıq bóliminiń jetekshi qániygesi lawazımlarında iskerlik júrgizgen. == Sonıń menen birge qarań == * [[Jaslar TV]] — Qaraqalpaqstan Respublikasında jańa cifrlı televidenie. * [[Nókis FM]] — Qaraqalpaqstan Respublikasında birinshi radiostanciya. == Derekler == <references /> [[Kategoriya:Qaraqalpaqstan]] [[Kategoriya:Qaraqalpaqstan tеlеvideniesi]] [[Kategoriya:Qaraqalpaqstan xabar agentligi]] [[Kategoriya:Televidenie]] [[Kategoriya:Telekanal]] [[Kategoriya:Nókis]] [[Kategoriya:Nókis FM]] [[Kategoriya:Jaslar TV]] {{shala}} 8y9la78wxi02xm1oj52tn45copuzqhb 0 6387 120268 115666 2025-06-07T09:38:54Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120268 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=Iyun 2023}} {{Futbol klubı | atama = BFA | gerb = | toliq ati = Baltijos futbolo akademija | laqablar = | ranglar = | tiykar Salinǵan = [[2007-yil]] | stadion = BFA stadionas, [[Vilnius]] | stadion hajmi = 500 | Basshi = | trener = David Muslera Rodriguez | sayt = [] | email = | liga = [[1 Ligasi]] | sezon = 2024 | orın = 9. orin | | pattern_la1=|pattern_b1=|pattern_ra1=| leftarm1=0000FF|body1=0000ff|rightarm1=0000ff|shorts1=0000ff|socks1=0000ff| | pattern_la2=|pattern_b2=|pattern_ra2=| leftarm2=ffffff|body2=ffffff|rightarm2=ffffff|shorts2=0000FF|socks2=ffffff| }} '''BFA''' ''(Baltijos futbolo klubas)'' — [[Litva]] paytaxtı [[Vilnius]] qalası [[futbol]] klubi. Litvaniń eń taniqli hám bayraqdar klublariniń biri. == Mövsümlər (2018.–...) == {|class="wikitable" ! Mövsüm ! Səviyyə ! Liqa ! Yer ! İstinad |- |- | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''2018''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''3.''' | bgcolor="#FFFFDD" style="text-align:center;"| '''[[Antra lyga]]''' ''(Pietūs)'' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''8.''' | <ref>http://almis.sritis.lt/ltu18lyga2w.html</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2019''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''11.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2019.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2020''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''13.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2020.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2021''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[1 Lyga|Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''12.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2021.html#1lyga</ref><ref>https://int.soccerway.com/national/lithuania/1-lyga/2021/regular-season/r60884/</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2022''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''7.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2022.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2023''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''10.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2023.html#1lyga</ref> |- | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2024''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''2.''' | bgcolor="#F4DC93" style="text-align:center;"| '''[[Pirma lyga]]''' | bgcolor="#F5F5F5" style="text-align:center;"| '''9.''' | <ref>http://www.rsssf.com/tablesl/lito2024.html#1lyga</ref> |- |} == Taǵı qarańız == * [http://bfavilnius.lt/ Klub sayti] * [ Soccerway] * [https://1lyga.lt/ Ligasi sayti] * [https://globalsportsarchive.com/team/soccer/baltijos-fa/36253/ Globalsportsarchive] {{Sırtqı siltemeler}} [[Kategoriya:Futbol klublar]] [[Kategoriya:Litva]] {{sport-stub}} evtkjo8bjghq48dj97idcdjieerrx39 0 6468 120265 119021 2025-06-07T09:38:07Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → —, – → — (11) using [[Project:AWB|AWB]] 120265 wikitext text/x-wiki '''Balalar oyını''' — balalar kollektiv bolıp oyın oynaǵanda, balalar oyınınıń geybirewi [[Poetika|poetikalıq]] qosıqlar menen atqarıladı. Balalar pállempek oyının oynaǵanda eki tárepke bólinip, sawal-juwaplar menen xabarlasadı:<poem> :: ''—Pálempek :: ''—Pálkitap :: ''—Eń kishkeneniń atı kim? :: ''—Óziń kórgen … jan… </poem> Balalar qatarlasıp qol uslasıp «hákke qayda» oyının oynaǵanda: <poem> :: ''—Hákke qayda? :: ''—Uyasinda :: ''—Ne qılıp atır? :: ''—Keste tigip atır :: ''—Kestesi qanday? :: ''—Alaqanday </poem> Balalar oyınında aytılatuǵın kólemli «Túlkishek», «Áwele men, dúwelemen» oyınlarındaǵI aytılatuǵın qatarlar balalardı poetikalıq sózdi yadlawǵa, durıs sóylewge úyretedi. <poem> :: '' Ha túyeler túyeler, :: '' Duzıń qayda túyeler? :: ''—Balkan tawdıń basında, :: '' Balıq oynar tusında </poem> Balalardıń «ǵayiń-ǵayiń», «kóylegimdi juwıp ber», «Quwırshaq» oyınları balalardı miynet qılıwǵa shaqıradı. Mısalı: <poem> :: '' Quwırshaǵım edi jaraǵan :: '' Basın haywanqaslap oraǵan :: '' Quwırshaǵıma shıtaq taqtım :: '' Oynayın dep úyden shıqtım </poem> degen qatarlar qız balalarǵa kiyim tigiw miynetlerin úyretiwden ibarat boladı. == Ádebiyatlar == # Q. Ayimbetov. Xalıq danalıǵı. Nókis: «Qaraqalpaqstan» baspası, 1968,—297-b. [[Kategoriya:Qaraqalpaq ádebiyatı]] [[Kategoriya:Qaraqalpaq folklorı]] [[Kategoriya:Qaraqalpaqlar]] [[Kategoriya:Qaraqalpaqstan]] puipjqtua6eemd1mle3h6cszxcpogc6 0 6671 120293 115707 2025-06-07T09:52:24Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: – → — using [[Project:AWB|AWB]] 120293 wikitext text/x-wiki {{Jazıwshı infoqutısı|atı=Bazargúl Bekniyazova|dóretiwshilik túri=[[proza]]|tuwılǵan sánesi=15.04.1919|qaytıs bolǵan sánesi=1995|tuwılǵan jeri=[[Shımbay|Shımbay qalası]]|oqıǵan jeri=Qaraqalpaq mámleketlik institutı (1945-1949)}} '''Bekniyazova Bazargúl''' ''([[1916]]-[[1995]])'' — [[jazıwshı]]. == Ómiri hám miynet jolı == Bazargúl Bekniyazova 1919-jılı 15-aprelde [[Shımbay]] qalasında tuwılǵan. Ol Tórtkúlde rus tili boyınsha muǵallimler tayarlaytuǵın kurslarda oqıǵan, jumısshı fakultetin pitkergen, 1938-jıldan baslap [[Xojeli]] qalasında muǵallim bolıp isleydi. 1945-1949-jılları Qaraqalpaq mámleketlik institutında oqıp, pitkerip shıǵadı. 1945-1949-jıllar aralıǵında Nókis medicinalıq uchilishesinde oqıtıwshı, 1961-1967-jılları respublikalıq kitapxanada hám 1967-1972-jılları Ózbekstan Respublikası Ilimler akademiyasınıń Qaraqalpaqstan filialında jumıs isledi. Onıń dáslepki shıǵarmaları 30-jıllardıń aqırlarında járiyalana basladı. B.Bekniyazova 1957-jıldan Jazıwshılar awqamınıń aǵzası. == Dóretiwshiligi == B.Bekniyazovanıń dáslepki toplamı «Máńgi quyash» 1957-jılı baspadan shıqtı. Soń «Qızlar táǵdiri» povesti 1964-jılı jarıq kórdi. 1976-jılı shıǵarmalarınıń jıynaǵı «Qızlar» degen at penen járiyalandı. == Sıylıqları == Ol [[Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi]]niń Húrmet jarlıǵı menen sıylıqlanǵan. == Ádebiyatlar == * Қарақалпақстан Республикасы жазыўшылары (библиографиялық мағлыўмат) / нашрга тайёрловчи 3. Бекбергенова -T .: Extremum press , 2011. -240 бет . == Derekler == {{derekler}} [[Kategoriya:Jazıwshılar]] [[Kategoriya:Qaraqalpaq jazıwshıları]] 9sy9cnjgnx4dm48ah7ybhghf81dzl2i 0 6982 120272 119031 2025-06-07T09:41:17Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — (9) using [[Project:AWB|AWB]] 120272 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Bantu_area.png|thumb|Qızıl reń menen bantular jasaw aymaqları kórsetilgen]] '''Bantular''' yaki '''bantu xalıqları''' ("a-ba-ntu" — ''adamlar, xalıq''<ref>[https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%AD%D0%A1%D0%91%D0%95/%D0%91%D0%B0%D0%BD%D1%82%D1%83/ Банту]// Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.</ref> sózinen) — [[Afrika]]nıń [[Saxara]]dan qubladaǵı derlik barlıq aymaqlarında jasawshı, salt-dástúrleri hám tilleri (bantu toparına tiyisli) arqalı óz-ara baylanısqan tórt júzden artıq etnik toparlardıń ulıwma ataması. Házirde 200 millionǵa jaqın bantu xalıqları tiykarınan awıl xojalıǵı menen shuǵıllanadı. Bantulardıń eń iri wákillerine tómendegi xalıqlar kiredi: shona(lar) — 14 million adam, ruanda(lar) — 13 million adam, zulus(lar) — 10,5 million adam, kongo(lar) — 10 million adam, makua(lar) — 8,55 million adam, xosa(lar) — 7,9 million adam, rundi(ler) — 7 million adam, chokve — 1,95 million adam. == Ádebiyatlar == * Банту // Народы мира: Историко-этнографический справочник. / Гл. ред. Ю. В. Бромлей. Ред. колл.: С. А. Арутюнов, С. И. Брук, Т. А. Жданко и др. — М.: Советская энциклопедия, 1988. — 624 с.: ил., 6 л. цв. карт. == Derekler == [[Kategoriya:Afrika]] 6d3dv5wo092kgodhhgv800x3pooxah5 0 8175 120289 115703 2025-06-07T09:51:07Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120289 wikitext text/x-wiki '''Bazar ekonomikası''' — tovar islep shıǵarıw, ayırbaslaw hám pul mámilesi nızam -qaǵıydaları tiykarında shólkemlestiriletuǵın hám basqarılatuǵın [[Ekonomika|ekonomika]]lıq sistema. == Derekler == {{derekler}} {{shala}} [[Kategoriya:Ekonomika]] 2c5b5vqslec17upwmmc2eyj9h8i6uw6 0 8177 120290 115704 2025-06-07T09:51:43Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120290 wikitext text/x-wiki '''Bazar mexanizmi''' — bazar [[Ekonomika|ekonomika]]sınıń iskerlik etiwin tártipke salıwdı hám ekonomikalıq processlerdi uyqaslastırıwdı támiyinleytuǵın sırıs hám qurallar. == Derekler == {{derekler}} {{shala}} [[Kategoriya:Ekonomika]] 968s769kw5j9sn13e0qubddg01ndcrs 0 8179 120288 115702 2025-06-07T09:50:33Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: – → — using [[Project:AWB|AWB]] 120288 wikitext text/x-wiki ''Bazar'' — óndiriwshiler hám satıp alıwshılar arasında bolatuǵın qatnaslar jıyındısı. Bazarda hártúrli ónim, zat hám xızmetler usınıladı. == Derekler == {{derekler}} {{shala}} jhle72j29em41r76u1zh0n67sk8wydt 0 8180 120291 51892 2025-06-07T09:52:01Z Janabaevazizbek 10433 /* top */ clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120291 wikitext text/x-wiki '''Bazar obyekti''' — ayırbaslaw munasábetlerine tartılǵan ekonomikalıq iskerlik nátiyjeleri hám [[Ekonomika|ekonomika]]lıq resurslar, tavar, pul hám oǵan teńlestirilgen finanslıq aktivler. {{shala}} sds4lirbwajqbzvvww9z1q61w9rmp5h 0 8181 120292 115705 2025-06-07T09:52:17Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120292 wikitext text/x-wiki '''Bazar subyekti''' — ayırbaslaw munasábetleri qatnasıwshısı. == Derekler == {{derekler}} {{shala}} rc97xb97yy9h1xnd7i0g6r6lrh404b1 10 8675 120247 53019 2025-06-06T23:32:12Z Milenioscuro 6626 120247 wikitext text/x-wiki {{#switch:{{{1}}} | name = Lesoto |left=26.74 |bottom=-30.89 |right=29.62 |top=-28.33 |image = {{#switch:{{{2|}}} |physical = Lesotho relief location map.svg |#default = Lesotho location map.svg }} }}<noinclude>{{OrınKarta/Maǵlıwmat|Lesoto}} [[Kategoriya:OrınKarta shablonları]] </noinclude> l4v2mu9vi0o328pni7w9no6v355fhx8 0 8745 120275 92289 2025-06-07T09:43:54Z Janabaevazizbek 10433 /* top */ clean up, replaced: – → — using [[Project:AWB|AWB]] 120275 wikitext text/x-wiki {{US}} '''Bashqurtsha Wikipedia''' — Wikipedianiń Bashqurt tilindegi bólimi. Basqurtsha Wikipediada {{CURRENTYEAR}}-jıldıń {{CURRENTDAY}}{{CURRENTMONTHNAMEGEN}} kúnine bola {{NUMBEROF|ARTICLESbar|N}} {{plural:maqala|maqalalar|maqala}} bar. {{NUMBEROF|USERS|ba|N}} {{plural:{{NUMBEROF|USERS|ba}}||paydalanıwshı}} dizimnen ótken, aqırǵı 30 kún ishinde solardan {{NUMBEROF|ACTIVEUSERS|ba|N}} paydalanıwshı redaktorlaǵan. {{NUMBEROF|ADMINS|ba|N}} {{plural:{{NUMBEROF|ADMINS|ba}}|paydalanıwshı|paydalanıwshı|paydalanıwshı}} administrator lawazımına iye. Ulıwma redaktorlawlar sanı — {{NUMBEROF|EDITS|ba|N}}. {{Túrkiy tilli Wikipedialar}} [[Kategoriya:Wikipedia bólimleri]] g1n2vfyxnrpo8l5xwv6llcstsv3qmxe 10 9157 120246 54420 2025-06-06T21:00:55Z Milenioscuro 6626 correct file ([[Commons:Commons:GlobalReplace|GlobalReplace v0.6.5]]) 120246 wikitext text/x-wiki {{#switch:{{{1}}} | name = Kambodja | top = 14.8 | bottom = 9.9 | left = 102.2 | right = 107.9 |image = {{#switch:{{{2|}}} |physical = Cambodia relief map.svg |#default = Cambodia location map.svg }} }}<noinclude>{{OrınKarta/Maǵlıwmat|Kambodja}} [[Kategoriya:OrınKarta shablonları]] [[Kategoriya:OrınKarta shablonları:Aziya]] </noinclude><noinclude>{{Documentation}}</noinclude> 23xe7ll58oynv3k55gbjm0xwe9ms25m 0 10261 120283 115696 2025-06-07T09:48:31Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — (2) using [[Project:AWB|AWB]] 120283 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı}} '''Baxadir Yangibaevich Yangibaev''' (1960-jıl [[Qaraqalpaqstan Respublikası]] [[Beruniy rayonı]]nda tuwılǵan) — [[Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi]] baslıǵı (2006-2017). == Ómiri == === Bilimlendiriwi === Maǵlıwmatı joqarı. [[Tashkent avtomobil jollar institutı]]n, [[Tashkent mámleketlik ekonomika universiteti]]n tamamlaǵan. Qánigeligi injener-qurıwshı, ekonomist. === Miynet iskerligi === 2006-jıldan 2017-jılǵa shekem Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler keńesi baslıǵı<ref name="Ministrler Keńesi baslıǵı">{{Citation |year= |title=Ministrler Keńesi baslıǵı |url=http://sovminrk.gov.uz/uz/pages/show/287 |access-date=2014-11-05 |archivedate=2014-11-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141105211944/http://sovminrk.gov.uz/uz/pages/show/287 }}</ref>. Jumıs iskerligin Beruniy jol ońlaw hám qurılıs basqarması ustasınan baslaǵan. 1982—1993-jıllarda jaslar hám partiya komitetlerinde túrli lawazımlarda iskerlik kórsetken. 1993-jıldan 1995-jılǵa shekem akcionerlik-kommerciyalıq "Isbilermenbankı" Qaraqalpaqstan bóliminiń kadrlar boyınsha inspektorı, ekonomikalıq-analiz bólimi baslıǵı, 1995—1996-jıllarda Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi Baslıǵınıń járdemshisi, 1996-jıldan 1999-jılǵa shekem [[Ózbekstan Respublikası Oraylıq Banki]] Qaraqalpaqstan boyınsha bas basqarması baslıǵınıń birinshi orınbasarı, 1999—2002-jıllarda Ózbekstan Respublikası akcionerlik-kommerciyalıq "Ǵállebankı"nıń Qaraqalpaqstan Respublikası aymaqlıq filialı basqarıwshısı, 2002-jıldan 2006-jılǵa shekem Qaraqalpaqstan Respublikası Finans ministri<ref name="Ministrler Keńesi baslıǵı"/>, [[2006]]—[[2017]]-jıllarda [[Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi]] Baslıǵı wáziypalarında iskerlik alıp barǵan. [[2017-jıl]]dan — [[Shomanay rayonı]] hákimi<ref>{{Citation |year= |title=Shomanay |url=https://www.kruz.uz/uz/news/show/700 |access-date=2019-11-10 |archivedate=2019-11-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20191110090255/https://www.kruz.uz/uz/news/show/700 }}</ref>. == Sıylıqları == Baxadir Yangibaev [[Sadıq xizmetleri ushın medalı]] menen sıylıqlanǵan. == Derekler == {{derekler}} {{Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi Baslıqları}} fo8y59klkslu0al9wb0dkcdnjeai2re 0 11068 120299 78150 2025-06-07T09:55:10Z Janabaevazizbek 10433 /* top */ clean up, replaced: - → — (4), – → — (2) using [[Project:AWB|AWB]] 120299 wikitext text/x-wiki {{Wikify}} Bazıda hawa-rayınıń salqın kúnleri úyden shıqqımız kelmeydi. Ayna aldında bolsa jasıl ósimlikler — jaz hám quyash elshileri bolǵan úy gúlleri turıptı. Ayna yaki balkonlardaǵı bul jasıl gúller bizge ózgeshe quwanısh hám zawıq baǵıshlaydı! Onnan tısqarı bólmedegi ósimliklerdiń paydasıda júdá kóp. Olar kóshe shawqımın hám úyge kiretuǵın shańdı anaǵurlım kemeytedi. Bólme ósimligine kiriwshi begoniya gúli, gúl ósirip baslaǵanlarǵa onı tárbiyalawda kóp qıyınshılıq tuwǵızbaydı. Sebebi oǵan aytarlıqtay kóp kútim zárúr emes. Onıń ózgesheligi jıl dawamında gúllep, sulıwlıǵı menen kópshilikke ózgeshe sulıwlıq inám etedi. Begoniya gúli 1687-jıldan baslap anıqlandı. Antil atawlarında Mishel Begon tárepinen ilimiy-ekspediciya alıp barıldı. Usı izertlewler barısında Sharl Plyume atlı alım usı gúldi tawıp alıp, Begon húrmetine usı at berildi. Tiykarınan begoniyalar Amerika, Qubla-Shıǵıs Aziya, Afrika hám Madagaskar atawlarınıń tropikalıq hám subtropikalıq toǵaylarında ósedi. Házirgi waqıtta bul gúldiń 2000 nan aslam túri bar. Barlıq túri 3 toparǵa bólinedi. — túynekli begoniya. Ol túynegi arqalı kóbeyedi. — japıraqlı begoniya. Ol ádette qalıń tamırı hám qálemshesi arqalı kóbeyedi. — putalı begoniya. Ol tuqımı arqalı kóbeyedi. Begoniyanıń biyikligi sortına qaray hár túrli boladı. Hátte 3-4 santimetr bolatuǵın eń kishi túrleride bar. Japıraǵı: jasıl, qızıl, sarı, kúlreń, oyılǵan naǵıslı, aralas reńlileride ushırasadı. Al gúliniń reńi hám pishimi de hár túrli. Olardı jaz máwsiminde gúlzarlarǵa bir jıllıq gúl retinde de otırǵızıp, sulıw kompoziciyalardı tayarlawǵa boladı. Onıń barlıq túrin kishi túbeklerde, qubla-batıs yamasa qubla-shıǵısqa qaraǵan ayna aldında ósiriledi. Úyde ósiriletuǵın begoniyanıń eń kóp tarqalǵan túrleri mınalar: korol begoniyası hám onıń kóplegen formaları, sonday-aq Bettina Rotshild, Kleopatra, masonian hám ala begoniya. Bul ósimlikler jazda kóleńkeli jerdi unatadı hám tolıq suwǵarıwdı talap etedi. Begoniyanıń gúlleri — rozagúl sıyaqlı kóp gúlli bolıp, reńi ashıq sarı, aq, kúlreń, hám qızıl. Begoniyanıń kóp gúllewi ushın topıraǵı hárdayım ıǵal bolıwı kerek. Jaqsı kútim menen tárbiyalansa jaz máwsimi dawamında sabaǵı gúlden kórinbey turadı. Biyikligi 20-50 santimetr. Begoniya — jıllılıqtı unatıwshı gúl. Onı úy sharayatında +15+20°С gradus temperaturada saqlaǵan maqul. Qısqı waqıtta bolsa +15°С gradus temperaturadan tómen bolmawı tiyis. Biraq jılıtıwshı batareyanıń aldına qoymaw kerek. Jaqtılıq jaqsı túsetuǵın orınǵa jaylastırıń, biraq kún nurı tóbesinen túspeytuǵınday bolsın, sebebi jaz máwsiminde joqarı tárepi kúnge kúyip, gúlleri qarayıp ketiwi itimal. Begoniyanı qıstada-jazda da úziliksiz suwǵarıw kerek. Suw quyǵan waqıtta japıraǵına suw tiygizbewge háreket etiń, keri jaǵdayda japıraǵında qara daqlar payda boladı. Sırt ellerde bul gúldi shańaraqtaǵı awızbirshilik hám tatıwlıqtıń simvolı dep biledi. Kóbinese bul gúldi qarıyalar menen jiyi awıratuǵın adamlardıń bólmesine qoysa, bólmedegi zıyanlı elementlerne qarsı gúresedi. Japıraǵınan baslap gúline shekem sulıw kóriniske iye bul gúldi úyińizge ósirseńiz, úyińizge ózgeshe sulıqtı inám etesiz.<references group="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%8F" responsive="" /> [[Kategoriya:Gúller álemi]] loqjlt4sn4anxw915ofkec9vzqx1nfy 4 11383 120238 77249 2025-06-06T18:46:01Z Janabaevazizbek 10433 «[[Kategoriya:Wikipedia:Enciklopediyalıq áhmiyet boyınsha kórsetpeler|Wikipedia:Enciklopediyalıq áhmiyet boyınsha kórsetpeler]]» kategoriyası qosıldı ([[WP:HOTCAT|HotCat]] quralınıń kómegi menen) 120238 wikitext text/x-wiki {{Redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı: Qaraqalpaqpan|Ajiniyaz Nurniyazov]] 05:16, 2023 j. maydıń 13 (UTC)}} {{Shortcut|[[WP:EÁ]]}} [[Wikipedia:Bes tirek|Wikipedia — bul enciklopediya]], yaǵnıy bul jerde adamzat bilimleriniń barlıq tarawlarına tiyisli maǵlıwmatlar jıynaladı. Biraq barlıq temalar da enciklopediyalıq áhmiyetlilikke iye emes. Bul jerde ''áhmiyetlilik'' túsinigi ''zárúrlik'' hám ''tanımalılıq'' túsinikleri menen óz-ara baylanıslı, biraq olarǵa ekvivalent emes. Basqa sóz benen aytqanda tek ǵana '''áhmiyetli''', ulıwma temalardan aytarlıqtay ajıralıp turıwshı temalar «ensiklopediyalıq» degen táriypke ılayıq esaplanadı. [[Kategoriya:Wikipedia:Enciklopediyalıq áhmiyet boyınsha kórsetpeler]] j6nrwaiv1at2pyc6didorbcyx30io7b 0 12456 120279 119045 2025-06-07T09:47:43Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: – → — using [[Project:AWB|AWB]] 120279 wikitext text/x-wiki {{Qosıqshı infoqutısı |atı = Batırjan Smakov |negizgi atı = {{lang-kk|Батыржан Амангелдіұлы Смаков}} |foto = Батыржан Смақов.jpg |eni = 150px |tuwılǵan sánesi = 1986-jıl 13-sentyabr |tuwılǵan ornı = [[Qaraǵandı wálayatı|Qaraǵandı]], [[Mayqudıq rayonı]], {{Bayraqlastırıw|Qazaq SSR}} |puqaralıǵı = {{KAZ}} |kásipleri = dirijyor, opera qosıqshısı |iskerlik jılları = 2011 — házirge shekem |topar = Studentlіk xor kapellası }} '''Batırjan Amangeldi ulı Smakov''' ({{lang-kk|Батыржан Амангелдіұлы Смаков}}; 1986-jıl 13-sentyabr, [[Mayqudıq rayonı]], [[Qaraǵandı wálayatı|Qaraǵandı]], [[Qazaq SSR]]) — [[Qazaqstan]]daǵı birden-bir [[kontratrenor]]. [[Qazaq milliy kórkem-óner universiteti]] «Xor dirijyorlıǵı» kafedrasınıń baslıǵı <ref>https://forbes.kz/news/2017/06/10/newsid_146842</ref><ref>https://web.archive.org/web/20220111020755/https://elbasy.kz/ru/node/414</ref><ref>https://web.archive.org/web/20210509110133/https://kaznui.kz/personnel/smakov-batyrzhan-amangeldinovich/</ref>. == Ómirbayanı == «Qazaqkoncert» penen «Astana Opera» teatrınıń arnawlı mirát etilgen jekke atqarıwshısı, [[Qazaq milliy kórkem-óner universiteti]] aralas xorınıń kórkemlew jetekshisi hám dirijyorı. Sonıń menen birge, [[Italiya]]daǵı «Coro Lirico Perla Verde» xorında hám Nyu-Yorktaǵı «Global Music Partnership»te dirijyor bolıp tabıladı<ref>https://www.globalmusicp.com/batyrzhan-smakov.html</ref>. Ol «Jas Darın» ([[Qazaqstan]]), «Tanysu» ([[San-Marino]]), «Jumeirah Sounds» ([[Birlesken Arab Ámirlikleri]]), «Young Talents World Festival» ([[Nyu-York]]) sıyaqlı xalıqaralıq tańlawlardıń tóreshiler quramınıń húrmetli aǵzası. 2011—2017-jıllar aralıǵında [[Italiya]]nıń Ozimo qalasındaǵı xalıqaralıq opera akademiyasında xor dirijyorlıǵı boyınsha, sońınan Pezaro qalasındaǵı Djoakkino Rossini atındaǵı konservatoriyada oqıǵan hám soń magistraturanı qızıl diplom menen tamamlaǵan<ref>https://baq.kz/news/othernews/dara-dauys-batyrzhan-smakov-turaly-ne-bilemiz/</ref>. 2016-jılda [[Siriya]]lı balalarǵa járdem beriw ushın bir qatar qayırqomlıq koncertlerinen keyin [[YuNESKO]]nıń paraxatshılıq artisti ataǵına iye boldı. 2016—2017-jıllarda Astana Opera teatrında eki márte «Orfeydiń qaytıwı» atlı jeke koncertin usındı<ref>https://web.archive.org/web/20230904122705/https://www.astana-akshamy.kz/orfejding-oraluy/</ref>. 2018-jıl «Qazaqstannıń 100 jańa ismi» joybarınıń jeńimpazı boldı. 2020-jıl 26-fevralda [[Nyu-York]]taǵı [[Karnegi-xoll]] koncert zalında saxnaǵa shıqtı<ref>https://www.carnegiehall.org/calendar/2020/02/26/young-talents-world-festival-of-performing-arts-2020-0730pm</ref>. 2020-jıl [[may]] ayınan Shabıt studentler kinostudiyası negizindegi «Shabıt muzıkalıq qonaq jayı» onlayn koncertleriniń avtorı<ref>https://web.archive.org/web/20210624204725/https://kaznui.kz/tag/muzykalnaia-gostinaia-shabyt/</ref>. 2021-jıl yanvar ayınan baslap «Qazaqstan kompozitorlar awqamı»nıń aǵzası. 2022-jılda «Qazaqstan muzıkashılar awqamı»na aǵza boldı. 2022-jıl 21-iyulda [[Italiya]]nıń Genuya qalasındaǵı Karlo Felice teatrınıń saxnasında birinshi koncerti bolıp ótti. Ol dúnyanıń kóplegen mámleketlerinde, atap aytqanda [[Italiya]], [[Franciya]], [[Amerika Qurama Shtatları|AQSh]], [[Mısır]], [[Iordaniya]], [[Rossiya]], [[Polsha]], [[Birlesken Arab Ámirlikleri]]nde jeke atqarıwındaǵı koncertler berdi. Qazaq muzıkasın shet ellerde en jaydırıwda belsendi qatnasadı. Onıń portfelinde tórt diskografiya albomı bar. 2024 jılda Italiyada bolıp ótken XVI Sanremo Junior xalıqaralıq balalar qosıq tańlawınıń kórkem basshısı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.inform.kz/amp/luchshiy-golos-kazahstana-vistupit-na-znamenitom-detskom-konkurse-v-sanremo-2cc677|title=Лучший голос Казахстана выступит на знаменитом детском конкурсе в Санремо|author=|date=2025-02-18|work=|publisher=Inform.kz|accessdate=2025-04-08|lang=ru}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://kazpravda.kz/n/yunaya-astanchanka-predstavit-kazahstan-na-pesennom-konkurse-v-italii/|title=Юная астанчанка представит Казахстан на песенном конкурсе в Италии|author=Дана Аменова|date=2025-03-11|work=|publisher=Kazpravda.kz|accessdate=2025-04-08|lang=ru}}</ref> == Ilimiy jumısları == * Suygen saulem — nota kompleksi<ref>https://kazneb.kz/kk/catalogue/view/1648421</ref> * Keń dalam — nota kompleksi<ref>https://kazneb.kz/kk/catalogue/view/1682197</ref> * Bala baqiti — nota kompleksi<ref>https://kazneb.kz/kk/catalogue/view/1682208</ref> * A'cappella qor jumıslarınıń kompleksi<ref>https://kazneb.kz/kk/catalogue/view/1674164</ref> * Daıdıdau — xormeysterdıń pedagogıkalıq repertuarıniń xrestomatıyası<ref>https://kazneb.kz/kk/catalogue/view/1708875</ref> == Sıylıqları == * Axmet Baytursınov atındaǵı altın medal * Sankt-Peterburg Gran Prisi laureatı * Turindegi «Eski muzıka tańlawı» laureatı * «[[YUNESKO]]nıń paraxatshılıq artisti» * «Qazaqstannıń júz jańa kelbeti» milliy joybarı jeńimpazı. * «Italiya juldızı ordenınıń» kavalerı == Derekler == 5wxz9kjkdcwbl7kgvagbh779dn9ke2t 0 13338 120295 108661 2025-06-07T09:53:34Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120295 wikitext text/x-wiki Baǵı Teńge — [[Vahdat rayonı]] Shoyınqara awılına qaraslı awıl. Baǵı Teńge awılınan qala orayına shekem 18&nbsp;km aralıq. Xalqı 616 adam 2017-jıl maǵluwmatına tıykarlanıp. Awılda jeke menshik sawda orayı bar bolǵan Baǵı Teńge awılında. Oqıshılar Shahdrez mektebinde tálim almaqta. Ekonomikanıń tiykarǵı tarmaqları: baǵdarshıliq hám palız eginshilik. Jerler Shiyedara aǵımıniń bulaqlarınan suwǵarıladı. == Ádebiyatlar == * Tájikstan orın atları reestri D: SIEMT, 2013. —332 b. ISBN 978-99947-33-54-5 [[Kategoriya:Tájikstan xalıq punktleri]] eljtxp3eb6eddgnc4czyuluudl87ial 0 17356 120311 109661 2025-06-07T10:00:22Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: – → — using [[Project:AWB|AWB]] 120311 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı}} '''Berdaq Bawyetdinovich Allaniyazov''' (28-sentyabr [[1965|1965-jıl]]) – dárwashı sıpatında oynaǵan qaraqalpaq milletine tiyisli sovet hám ózbek futbolshısı. [[Ózbekstan|Ózbekstannıń]] bir qatar futbol klubları hám birinshi náwbette Ózbekstan milliy terme komandası ishindegi oyınları menen tanılǵan,onıń quramına [[1994|1994-jılda]] Aziya oyınları jeńimpazı bolǵan. == Futbolshılıq iskerligi == Berdaq Allaniyazov [[1981|1981-jılda]] ekinshi ligadaǵı [[Nókis|Nókistiń]] «Ámiwdárya» komandası quramında futbol maydanlarında oynaǵan. [[1982]]–[[1983|1983-jıllarda]] Allaniyazov Namangannıń «Avtomobilist» klubı dárwazasın qorǵaǵan. [[1987|1987-jılda]] Berdaq Allaniyazov ekinshi ligada Angrenniń «Shaxtyor» klubı quramında top súrgen, keyin ekinshi liga klubları Sirdáryanıń «Jańajer» hám «Jaslıq» dárwazasın qorǵaǵan. [[1990|1990-jılda]] Allaniyazov sol waqıtta «Aral» atın alǵan Nókis klubına qayttı. Allaniyazov komanda da bolǵan waqıtta dáslepki jılı ekinshi ligada top súrgen bolsa, SSSR bóleklenip, Ózbekstan ǵárezsizligi daǵazalanǵannan soń, Nókis komandası quramında [[1994|1994-jılǵa shekem]] Ózbekstan chempionatı joqarı ligasında top súrgen. Keyinsheli [[1997]]–[[1998|1998-jıllarda]] Berdaq Allaniyazov elitanıń «Xorezm» klubında top súrgen bolsa, onıń sońǵı professional klubı Nókistiń «Turan» klubı bolǵan. Futboldaǵı tiykarǵı iskerligin [[Aral (futbol klubı)|«Aral» (Nókis)]] klubında ótkergen. == Ózbekstan terme komandasındaǵı iskerligi == Berdaq Allaniyazov Ózbekstan terme komandasındaǵı debyutın [[1992-jıl 23-avgust]] kúni Qırǵızstan terme komandasına qarsı ótkergen<ref>[http://footballfacts.ru/matches/364350-3-0 Uzbekistan&nbsp;– Kirgiziya&nbsp;– 3 : 0 23.08.1992] {{Ref-ru}}</ref>. Allaniyazov [[1994-jılda]] Yaponiyada bolıp ótken Aziya oyınlarında qatnasıw ushın terme komandaǵa kirgizildi. OFK sol jılı terme komandalar qatarına tek 23 jasqa deyingi futbolshılardı tartıw tuwrısında qarar qabıl etken bolsa da, bul turnirge derlik barlıq komandalar eń kúshli quram menen kelgen. Berdaq Allaniyazov turnirdi tiykarǵı dárwazashı retinde basladı, biraq Tailand terme komandasına qarsı áwmetsiz oyınnan keyin, Ózbekstan terme komandası 5:4 esabında jeńiske erisedi. Dárwazashı 4 gol ótkerip jiberedi jáne onıń ornın [[Yuriy Sheykin]] iyeledi<ref name="sports.ru">[https://m.sports.ru/tribuna/blogs/uzbekfootball/1450043.html Sbornaya Uzbekistana, pobedivshaya na Aziade v 94-om. Gde oni seychas?] {{Ref-ru}}</ref>. Keyin Ózbekstan terme komandası finalǵa shekem jetip barıp, Aziya oyınları jeńimpazına aylandı. == Jeńisleri == [[Ózbekstan milliy futbol komandası|Ózbekastan milliy terme komandası]] quramında [[1994|1994-jılda]] Aziya oyınlarında komanda quramında jeńiske erisken Berdaq Allaniyazov<ref>{{Web deregi|url=https://championat.asia/uz/news/ozbekiston-terma-jamoasida-oynagan-qoraqalpogistonlik-futbolchilarni-bilasizmi|bet=Ўзбекистон терма жамоасида ўйнаган қорақалпоғистонлик футболчиларни биласизми?|arxivurl=https://championat.asia/uz/news/ozbekiston-terma-jamoasida-oynagan-qoraqalpogistonlik-futbolchilarni-bilasizmi|arxivsáne=10 ноя 2017 12:33}}</ref> basqa oyınlar jeńimpazları hám olardıń ustazları menen birgelikte [[Ózbekstan|Ózbekstan Respublikasiı]] mámleketlik sıylıq — [[Shuhrat medalı|«Shuhrat» medalı]] menen sıylıqlandı<ref>[http://lex.uz/pages/getpage.aspx?lact_id=2362089 Ukaz Prezidenta] {{Ref-ru}}</ref>. == Derekler == {{Derekler}} == Siltemeler == * [https://footballfacts.ru/person/112622 Berdaq Allaniyazov] Footballfacts saytında futbolshı profili * [https://www.transfermarkt.com/transfermarkt/profil/spieler/1032106 Berdaq Allaniyazov] Transfermarkt saytında futbolshı profili [[Kategoriya:28-sentyabrde tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:Xorezm futbolshıları]] [[Kategoriya:1965-jılı tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:Náwbáhar futbolshıları]] [[Kategoriya:Shuhrat medalı iyeleri]] co7pverszjpn779tjhnvdbziibw3woo 0 17623 120270 119026 2025-06-07T09:40:10Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — (5) using [[Project:AWB|AWB]] 120270 wikitext text/x-wiki == '''BALÍQSHÍLÍQTÍŃ DÚNYA KÓLEMINDEGI RAWAJLANÍW TARIYXÍ''' == === <big>Balıqshılıqtıń áyyemgi dáwirlerdegi jaǵdayı</big> === Balıqshılıq áyyemgi dáwirlerden berli adamlar ushın áhmiyetli bolǵan bir iskerlik bolıp tabıladı. Áyyemgi insanlar suw ishindegi haywanlar, sonıń menen birge balıqlar menen óz-ara qatnaslardıń dúzilisin shólkemlestiriw menen basladı. Balıqshılıqtıń áyyemgi dáwirdegi jaǵdayın kórip shıǵıw ushın, dáslepki insanlar hám olardıń balıqshılıq menen baylanıslı xızmetlerin kórip shıǵamız : Orta ásirler hám áyyemgi civilizatsiyalar: Áyyemgi insanlar suw suwınan, dáryalarınan hám teńizlerden aǵımın, mámleketlerdi kóriw, ózleriniń balıqshılıǵın rawajlandırdı. Mısal ushın, Egipet, Mezopotamiya, Mayalardıń kóplegen mámleketleri, balıqshılıqta rawajlanıp, suw resurslarınan paydalanıw hám azıqlardıń jetekshilik menen azıqlanıwın támiyinlewde balıqshılıqtıń áhmiyetin ańlap, onnan paydalandı. Balıqshılıqtıń Aziyadaǵı jaǵdayı: Aziya boylap, balıqshılıq áyyemgi dáwirlerden berli ǵalabalasqan edi. Uyǵurlar, Qitay, Xorezm, Tajikistan hám basqa mámleketlerde balıqshılıq rawajlandı hám xalıq onıń menen azıq-awqat penen támiyinledi. Balıqshılıq hám mádeniy turmıs: Balıqshılıqtıń rawajlanıwı menen, mádeniy turmısta da ózgerisler boldı. Áyyemgi aymaqlarda balıqshılıq mádeniyatı, suw menen baylanıstı kúsheytip, kóplegen qalalar hám mámleketler suwına qurılǵan edi. Texnologiyalıq rawajlanıw: Áyyemgi insanlar, balıqtı tutıw ushın balıqqa udar beretuǵın ásbaplar islep shıǵıwda innovaciyalar kirgizdi. Olar balıqtı kóshiriw, tutıw hám ózlestiriw ushın halqalar, oyınlar hám ásbaplar islep shıqtı. Áyyemgi balıqshılıq hám suw qosımshaları: Áyyemgi insanlar balıqtı tutıw ushın áyyemgi suw ıdısları, qurılmaları hám basqa qurallardı islep shıqdı. Bul ásbaplar balıqtı alıp, saqlaw, transport qılıw hám azıq-awqattı tayarlawda júdá zárúrli boldı. Bular áyyemgi dáwirde balıqshılıqtıń jaǵdayın tariyplewde tiykarǵı túsinikler esaplanadı. Bul, insanlar tariyxında suw baylıqları menen baylanıslı zárúrli bir iskerlik bolıp, mádeniy turmıstı qáliplestiriwde jáne onıń rawajlanıwda úlken roli bolǵan tiykarǵı faktor esaplanadı. Balıqshılıq — xalıq xojalıǵınıń suw háwizlerinde balıq rezervin kóbeytiw hám sapasın jaqsılaw menen shuǵıllanatuǵın tarawı; balıq ósiriw ilajları (balıqtı jasalma usılda kóbeytiw jáne onı jańa jaǵdayǵa úyretiw, jańa túrdegi balıqlardı jetistiriw, suw háwizleriniń meliorativ jaǵdayın jaqsılaw) dıń biologiyalıq tiykarların hám tiykarǵı balıq ósiriw processleri (er jetken balıqlardı tutıw, balıq máyegin asırıw, balıq bagıw hám basqalar) dıń biotexnikasın islep shıǵıwshı pán. Balıqshılıq tábiyiy suw háwizleri balıqshılıǵına hám jasalma suw saqlaǵısh balıqshılıǵına bólinedi. Balıqshılıqta suw háwizleriniń meliorativ jaǵdayı jaqsılanadı, balıq jasalma islenedi, balıq máyek qoyatuǵın hám jas balıqshalar ósetuǵın orınlarda tiyisli sharayat jaratıladı; balıqlarndıń máyek qóyatuǵın jayları tazalanadı, dárya bógetlerine balıq jolı jasaladı, jasalma máyek qoyıw jayları tayarlanadı. Tábiyiy suw háwizlerinde balıqlardı jasalma órshitiw, awlanatuǵın balıqlar muǵdarın kóbeytiw yamasa olardı jańa túrdegi balıqlar menen almastırıw jumısları ámelge asırıladı. Onıń ushın arnawlı balıq zavodları qurıladı. Balıq ósiriw maqsetinde suw bazalarınan paydalanıw, basqa túrdegi balıqlardı usı jayǵa alıp kelip ıqlımlastırıw da balıqshılıqtıń tiykarǵı wazıypası bolıp tabıladı. Onıń ushın suw bazaları balıq tutıwǵa irkiniw beretuǵın puta hám arnawlı otdan tazalanadı, jas balıqshalardı kóbeytiw ushın balıqshılıq pitomnigi qurıladı. Balıqlar arnawlı suw saqlaǵıshlarda da óstiriledi. Bunday suw saqlaǵıshlarda balıqni órshitiw, baǵıwdan tartıp onı tutınıw etiletuǵın dárejege jetkezgenge shekem bolǵan processler ámelge asıriladı. ÓzRnıń dárya hám kólinde 106 túrdegi balıqlar ámeldegi (zaǵara balıq, dóńpeshana, sila, oksha, jarqıraǵanbalıq, jılanba, shortan, ılaqa balıq, qızılkóz hám basqalar). Ózbekstanda balıqshılıqtı sanaat tiykarında rawajlandırıw 1937-jıldan baslanǵan. Sol jılı Tashkent wálayatınıń Joqarı Chirchiq rayonında «Tashkent balıq shabaqları xojalıǵı» dúzildi. Keyinirek bul xojalıq balıq shabaqların balıq xojalıqları hám tábiyiy suw háwizleri ushın da jetkezip bere basladı. 1946-jıl Ózbekstan xalıq xojalıǵı Keńesi janında balıqshılıq xojalıǵı bas basqarması dúzildi. 1946-jıldan Tashkent wálayatınıń Zańgiota rayonında balıq jetistiriwge arnalǵan Damachi suw saqlaǵısh balıqshılıq xojalıǵı dúzildi hám jumısqa túsirildi. 1960-jıllarǵa shekem balıq ónimi tiykarlanıp, Aral teńizi, teńiz qasındaǵı kól hám Sirdarya hám de Ámiwdáryadan avlantuǵın edi (jılına ortasha 25 — 28 mıń t). Respublikada tek ǵana karip balıǵı jetilistiriledi hám suw saqlaǵıshlardan alınatuǵın ónim 15 — 18 s.ǵa den aspas edi. 1961-jılda Qitaydan keltirip, ıqlımlastırılgan ósimlikxor balıqlardan aq dóńpeshana, aq amur, tarǵıl dóńpeshana túrleri bul jerdiń sharayatına tez maslasıp, keyinirek balıq jetistiriwdiń keskin rawajlanıwına jay jarattı. Házirgi dáwirde respublika balıqshılıq xojalıqlarında jetilistiriletuǵın balıqlardıń 60—70% ósimlikxor. Ósimlikxor aq amurdan kanal hám kollektorlardı otdan tazalawda biologiyalıq meliorator retinde paydalanıladı. Ósimlikxor balıq túrleri Sirdarya hám Ámiwdaryada da tábiyiy órship, kóbeymekte (ayırım dóńpeshana balıqlardıń salmaǵı 80&nbsp;kg ǵa shekem baradı). Respublikadaǵı suw bazaları da balıqshılıqtı rawajlandırıwda málim áhmiyetke iye. Hár jılı Toparkól suw bazasınan 500, Chimqorǵan hám Jizzaq suw bazalarınan 70—100 t ge shekem balıq awlanadı. Házirgi «Ózbalıq» korporatsiyası sistemasında 8 birlespe (Tómen Chirchiq «Balıqchi» tájiriybe-úlgili balıqshılıq birlespesi, Moynaq, Xorezm hám Jizzaq balıqshılıq birlespeleri, Qaraqalpaqstan balıqshılıq xojalıqları birlespesi hám basqalar), 7 kombinat (Sirdarya, Samarqand, Buxara, Qashqadarya, Surxandarya, Damachi hám Nawayi balıqshılıq kombinatları), 10 balıqshılıq xojalıǵı: Ándijan, Namangan, Ferǵana, Beshariq, Gulbaǵ (Namangan wálayatı), Jańajer (Sirdarya wálayatı), Kogan (Buxara wálayatı), Forish (Jizzaq wálayatı), Uzın (Surxandarya wálayatı) xojalıqları, sonıń menen birge Tashkent xonbalıq (Bostanlıq rayonı) xojalıǵı, Xorezm wálayatında Turtkul fermer xojalıǵı, balıq shabaqparı jetistiriw mámleket xojalıǵı (Jańajol), Ixtiopatologiya orayı (Tashkent), Chinoz balıq omuxta jem islep shıǵarıw kárxanası, kótere sawda telekleri hám basqa bar (1999 ). ÓzRda ulıwma maydanı 12 mıńǵa bolǵan jasalma kól hám suw saqlaǵıshlarda 22 mıń t. tovar balıq ónimleri jetistiriw múmkinshilikleri bar. Jetistiriletuǵın balıq túrlerin kóbeytiw, jaǵdayǵa uyqas túrlerin alıp kelip, ıqlımlastırıwda “Ózbalıq" korporatsiyasınıń suw háwizleri janıwarların úyreniw institutı («Akvakultura») xojalıqlarǵa jaqınnan járdem beredi. ==== '''<big>Orta ásirlerdegi balıqshılıq</big>''' ==== Orta ásirlerde balıqshılıq zárúrli ekonomikalıq xızmetlerden biri bolıp, túrli social qatlamlar ushın azıq-awqat deregi esaplanǵan. Bul dáwirde balıqshılıq tiykarlanıp dárya, kól hám teńizlerde ámelge asırılǵan. Balıqshılıqtıń tiykarǵı qásiyetleri: Úskeneler hám usıllar : -        Qarmaq hám torlar: Orta ásirlerde ápiwayı qarmaqlar hám torlar keń qollanılǵan. Qarmaqlar túrli materiallardan jasalǵan bolıp, ápiwayı aǵash yamasa súyeklerden tayarlanǵan. -        Aǵash hám jipler: Torlar hám qarmaq jipleri kóbinese aǵash hám tábiyiy talshıqlardan jasalǵan. -        Qayıqlar: Balıqshılar qayıqlardan paydalanǵan, olar aǵashtan qurılǵan hám kóbinese qol miyneti menen háreketlener edi. Balıq túrleri: -        Dárya hám kól balıqları: Shoshqa, sazan, karp hám basqa túrdegi balıqlar kóbirek tutılǵan. -        Teńiz balıqları: Teńizde bolsa seld, treska, tunets hám basqa balıqlar tutılǵan. Saqlaw hám qayta islew: -        Duzlaw hám keptiriw: Balıqlardı uzaq waqıt saqlaw ushın kóbinese tuzlanǵan hám qurıtılǵan. -        Tutlaw: Balıqlardı tutlaw da keń tarqalǵan usıllardan biri bolǵan. Huqıqıy hám ekonomikalıq tárepler: -        Huqıqlar hám salıqlar: Balıq tutıw huqıqı kóbinese jergilikli húkmdarlar tárepinen berilgen. Balıqshılar ádetde óz xizmetleri ushın salıqlar tólegen. -        Sawda hám bazarlar: Balıqshılar tutqan balıqların jergilikli bazarlarda satqan jáne bul arqalı dáramat alǵan. Diniy hám mádeniy áhmiyeti: -        Psixik áhmiyet: Xristianlıqta balıq ayrıqsha diniy áhmiyetke iye bolǵan, sonıń menen birge, muqaddes kúnlerde gósh ornına balıq tutınıw etilgen. Balıqshılıq orta ásirler ekonomikası hám kúndelik ómiriniń ajıralmaytuǵın bólegi bolǵan. Balıqshılar óz miyneti menen tek ǵana azıq-awqat ónimlerin támiyinlegen, bálkim sawda hám ekonomikaǵa da úlken úles qosqan. === <big>Zamanagóy balıqshılıqtıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı</big> === Zamanagóy balıqshılıqtıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı uzaq tariyxıy process nátiyjesi bolıp tabıladı. Balıqshılıq ásbap-úskeneleriniń texnologiyalıq jetiskenlikleri, ilimiy izertlewler hám xalıqaralıq sheriklikler bul tarawdıń házirgi rawajlanǵan jaǵdayına alıp kelgen. Tiykarǵı basqıshlar : 1. Renessans hám ilimiy revolyuciya (XV-XVII ásirler): Geografiyalıq ashılıwlar: Teńizlerde jańa balıq tutıw jayları ashılıwı menen balıqshılıqtıń kólemi keńeydi. Navigaciya texnologiyaları: Navigaciya hám kemesazlıq texnologiyalarınıń rawajlanıwı balıqshılarǵa uzaq teńiz saparların ámelge asırıw imkaniyatın berdi. 2. Sanaat revolyuciyası (XVIII-XIX ásirler): Mexanikalıq úskeneler: Mexanikalıq qarmaqlar hám torlar islep shıǵarılıwı balıq tutıw natiyjeliligin asırdı. Konservaciya usılları: Muzlatıw hám konservalaw texnologiyalarınıń rawajlanıwı balıq ónimlerin uzaq aralıqlarǵa tasıwdı ańsatlastırdı. Paroxodlar: Paroxodlardıń payda bolıwı menen balıq tutıw aralıqları hám balıq tutıw muǵdarı keskin astı. 3. 20-ásirdiń birinshi yarımı: Motorlı qayıqlar hám kemeler: Motorlı balıq tutıw qayıqları hám kemeleri islep shıǵarılıwı balıqshılıqtıń nátiyjeliligin asırdı. Ilimiy izertlewler: Balıqshılıq boyınsha ilimiy izertlewler baslanıp, balıq populyaciyaların basqarıw hám saqlaw boyınsha ilimiy tiykarlanǵan jantasıwlar islep shıǵıldı. 4. XI ásirdiń ekinshi yarımı hám XI ásir: Texnologiyalıq innovaciyalar: Sonar hám radar texnologiyalarınıń rawajlanıwı balıqlardı anıqlaw hám olarǵa gúzetiw qılıw imkaniyatın berdi. Úlken kólemdegi kemeler: Troller hám super troller sıyaqlı úlken kólemdegi kemeler keń qollanıla baslandı. Balıqshılıq fermaları (akvakultura): Akvakultura texnologiyalarınıń rawajlanıwı balıq jetistiriwdiń jańa usılların payda etti. Xalıqaralıq sheriklik: Xalıqaralıq balıqshılıq shólkemleri hám konvensiyaları balıq resursların turaqlı basqarıw boyınsha xalıqaralıq sheriklikti kúsheytirdi. 5. Turaqlı rawajlanıw: EKO-sertifikatlar: Balıqshılıq ónimlerine ekologiyalıq sertifikatlar beriw arqalı turaqlı balıqshılıqtı xoshametlew. Jasıl texnologiyalar: Átirap-ortalıqqa zálel jetkezbeytuǵın balıq tutıw texnologiyaları hám usılların qollaw. Balıqshılıqtı basqarıw: Balıq resursların turaqlı basqarıw ushın kvotalar hám sheklewler engiziw. Zamanagóy balıqshılıqtıń zárúrli tárepleri: Balıq tutıw texnologiyaları: Innovciyalıq texnologiyalar, avtomatlastırıw hám aldıńǵı úskeneler balıq tutıw nátiyjeliligin asırǵan. Balıq saqlaw hám qayta islew: Zamanagóy muzlatıw, konservalaw hám saqlaw texnologiyaları ónim sapasın joqarı dárejede saqlaw imkaniyatın beredi. Global sawda: Xalıqaralıq sawda arqalı balıq ónimleri dúnyanıń hár jayına jetkezilip atır. Ekologiyalıq qáwipsizlik: Balıq resursların turaqlı basqarıw hám qorǵaw arqalı balıq populyatsiyalarınıń dawam etiw waqtın támiyinlew. Zamanagóy balıqshılıq búgingi kúnde tekǵana azıq-awqat qáwipsizligi, bálkim ekonomikanıń zárúrli bólegi retinde de úlken áhmiyetke iye. === <big>Balıqshılıqtıń texnologiyalıq rawajlanıwı</big> === Balıq hám balıq ónimlerine bolǵan talap jıldan jılǵa artpaqta. Sol sebepli, mámleketimizde balıqshılıqtı jáne de rawajlandırıwǵa bólek itibar qaratılıp atır. Balıq jetiwtiriwshi isbilermenlerge bir qatar múmkinshilik hám jeńillikler berilip atır. Balıqshılıqtıń rawajlanıwı azıq-awqat qáwipsizligin bekkemlew esesinde, xalıqtı balıq quramındaǵı joqarı sapalı beloklar menen támiyinlew imkaniyatın beredi. Analizlerge kóre, Ózbekstan ushın balıqtı tutınıwdıń minimal norma muǵdarı bir jılda bir kisi ushın 12 kilogrammdı quraydı. Bul kórsetkish dúnya kóleminde 1 kisi ushın 16, 6 kilogramm bolıp tabıladı. Prezidentimizdiń 2018-jıl 6-noyabrdegi «Balıqshılıq tarawın jáne de rawajlandırıwǵa tiyisli qosımsha ilajlar tuwrısında»ǵı sheshimi de tarawdıń rawajlanıwında zárúrli áhmiyet kásip etip, jáne de keń múmkinshilikler esigin ashtı. Intensiv usılda balıq jetistiriwdi basqıshpa-basqısh jolǵa qoyıw hám xoshametlew, ámeldegi suw resurslarınan nátiyjeli paydalanıw, tarawǵa innovaciyalıq ideyalar, ilimiy islenbeler, zamanagóy texnologiyalar hám ilim jetiskenliklerin keń engiziw, balıqshılıq tarmaǵın jáne de qollap-quwatlawǵa qaratılǵan bul hújjette tarawda tolıq sistemalı (inkubaciya sexi, shabaq hám tavar balıq jetistiriw, joqarı belokǵa bay balıq yemi, qayta islew hám saqlaw ) óndiriske qánigelestirilgen balıqshılıq klasterleri shólkemlestiriw perspektivası belgilep berildi. Paydalanıp atırǵan balıqshılıq klasterleriniń jıllıq balıq jetistiriw quwatı keminde 50 tonna bolǵan táǵdirde olar 2019-jıl 1-yanvardan baslap dáslepki úsh jıl dawamında barlıq salıqlar hám mámleket maqsetli fondlarına májburiy ajıratılǵan qarjılardan azat etiledi. Bunnan tısqarı, 2021-jıl 1-noyabrge shekem múddette násilli ana balıq, balıq uwıldırıǵı, sonıń menen birge, jurtımızda islep shıǵarılmaytuǵın inkubaciya, laboratoriya, intensiv usılda balıq jetistiriw, balıq tutıw, balıq ónimlerin qayta islew, muzlatıw hám saqlaw ushın zárúr bolatuǵın ásbap-úskene, úskene, mexanizmler hám olardıń ıqtıyat bólimleri, alternativ energiya támiynatı úskeneleri, melioraciya jumısları ushın arnawlı texnikalar hám tiri balıq tasıwshı transport quralları, sırt el shólkemleri hám olardıń karxana filialıları, firma dúkanları, dilerlik tarmaqları hám isbilermenlik subiektleri tárepinen balıqshılıq xojalıqları mútajligi ushın shetten keltiriletuǵın aralaspa jem hám mineral tógin (ammofos) bajıxana tólewlerinen (bajıxana rásmiylestiriwi jıynawlarınan tısqarı) azat etiledi. Bul balıqshılıqtı rawajlandırıwda úlken áhmiyetke iye boladı. Balıqshılıqtı rawajlandırıw salasındaǵı joybarlardı finanslıq támiynlew ushın «Ipoteka bank» tárepinen 50 million AQSh dolları muǵdarında aqsha ajratılıwı, isbilermenlik subiektlerine usı aqshalar esabınan ajratılatuǵın kreditler procent stavkasınıń 50 procenti ministrler Mákemesi janındaǵı Isbilermenlik iskerligin rawajlandırıwdı qollap-quwatlaw mámleket fondı qarjları esabınan kompensaciya etiliwi de balıqshılıq xojalıqları ushın ayrıqsha múmkinshilik boldı. Taǵı bir zárúrli jańalıq, «Ózbek balıq sanaat» awqamına aǵza bolǵan balıqshılıq fermer xojalıqlarına salıstırǵanda fermer, dıyxan xojalıqları hám tóbearqa jer iyeleri Keńesine májburiy aǵzalıǵı qollanıw etilmeytuǵın boldı. Usı qarar atqarıwı sheńberinde Samarqand wálayatında da keń kólemli jumıslar ámelge asırılıp atır. Atap aytqanda, wálayat hám rayonlarda jumısshı gruppaları tárepinen tábiyiy, jasalma, intensiv suw háwizleri hám jabıq suw aylanba sisteması boyınsha iskerlik júrgizilip atırǵan balıqshılıq xojalıqları xatlawdan ótkerilip maǵlıwmatlar bazası qáliplestirilip atır. Jumısshı gruppaları tárepinen sol kunga shekem wálayatdaǵı 475 jasalma hám tábiyiy suw háwizlerinde iskerlik kórsetiwshi balıqshılıq xojalıqları xatlawdan ótkerilgen. Kelesi jılda wálayatdaǵı barlıq balıqshılıq xojalıqları tárepinen jasalma hám tábiyiy suw háwizlerinde, intensiv usılda kishi suw háwizleri hám jabıq suw aylanıw sistemalarında jámi 12 mıń tonna balıq islep shıǵarıw belgilengen. Ámeldegi xojalıqlar hám jańa shólkemlestiriletuǵın háwizlerde Vetnam usılın qollaw rejelestirilgen. Bul usıl ádetdegi usıldan túpten parıq etedi. Vetnam texnologiyası uwıldırıqlardı intensiv usılda jetistiriw hám de háwizlerge joqarı tıǵızlıqta ótkeriwge tiykarlanǵan. Bunda balıqlardıń aralaspa jem sarpına salıstırǵanda rawajlanıw páti joqarı, keselliklerge shıdamlı boladı. Ápiwayı usılda bir gektar háwizden ortasha 15-20 Sentner balıq alınsa, Vetnam texnologiyasında bul kórsetkishti 150-200 Sentnerǵa shekem jetkiziw múmkin. Qánigelerdiń atap ótiwishe, júrek-qan tamır keselliklerinde, qanda xolesterin dárejesi kóterilgende, az qanlılıq, behollik hám fizikalıq zorıǵıwda, nevroz, teri kesellikleri, padagra hám revmatizmda, kóriw qábileti sustlashganda balıq gósh kanı payda eken. Balalar balıqtan tayarlanǵan tamaqlardı tutınıw etiwi nátiyjesinde kariyes, shash tógiliwi, buǵaq dártlerinen azat bolar eken. Shıpakerler vitamin hám minerallarǵa bay bul ónimdi kóbirek tutınıwdı usınıs etedi. Sonday eken, Prezidentimiz jetekshiliginde balıqshılıqtı rawajlandırıw, qayta islew hám xalıq arasında tutınıwın bir neshe teńdey kóbeytiw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan ilajlar millionlap kisiler salamatlıǵın jaqsılawǵa xızmet etedi. Balıqshılıqtıń texnologiyalıq rawajlanıwı tiykarlanıp ásbap-úskeneler, tutıw usılları, saqlaw hám qayta islew processleriniń rawajlanıwı hám de ilimiy jantasıwlardıń qollanıw etiliwi arqalı júz bergen. Tómende balıqshılıqtıń texnologiyalıq rawajlanıwına tiyisli tiykarǵı tárepler kórip shıǵıladı: 1. Ásbap -úskeneler hám transport quralları Qayıqlar hám kemeler: Daslep ápiwayı aǵash qayıqlar qollanılǵan bolsa, keyinirek puwlı hám motorlı kemeler, sonıń menen birge, zamanagóy troller hám super trollerler payda boldı. Bul kemeler úlken muǵdarda balıq tutıw hám uzaq aralıqlarǵa júziw imkaniyatın berdi. Tartma torlar: Tartma torlar hám úlken qarmaqlar balıq tutıwdıń nátiyjeliligin asırdı, usınıń menen birge sonar hám radar sistemaları menen úskenelestirilgen torlar balıq populyaciyaların anıqlaw hám baqlaw imkaniyatın berdi. 2. Ilimiy hám texnologiyalıq innovaciyalar Sonar hám GPS: Sonar sistemaları balıq populyaciyalarınıń jaylasıwın anıqlawda zárúrli rol oynaydı, GPS bolsa balıqshılarǵa navigaciya hám jaylasıwdı anıqlawda járdem beredi. Sensorlar hám monitoring sistemaları: Balıq tutıw kemelerinde ornatılǵan sensorlar hám monitoring sistemaları balıqshılarǵa real waqıt rejiminde suw astı háreketlerin baqlaw imkaniyatın beredi. 3. Saqlaw hám qayta islew texnologiyaları Muzlatıw: Zamanagóy muzlatıw texnologiyaları balıq ónimlerin uzaq múddet saqlaw imkaniyatın beredi. Úlken tońlatqıshlar hám tez muzlatıw usılları ónim sapasın saqlap qaladı. Konservalaw: Balıq ónimlerin konservalaw texnologiyaları azıq-awqat qáwipsizligin támiyinlep, ónimlerdiń uzaq múddet saqlanıwın támiyinleydi. Vakuumlı qabarǵan jerlew: Balıq ónimlerin vakuumlı qabarǵan jerlew texnologiyaları olardıń jańa jaǵdayda uzaq múddet saqlanıwın támiyinleydi. 4. Akvakultura (balıq fermaları ) Balıq jetistiriw texnologiyaları: Balıq fermalarında balıqlarni jasalma sharayatta jetistiriw texnologiyaları islep shıǵılǵan. Bul texnologiyalar balıq populyaciyaların jasalma jol menen kóbeytiw hám turaqlı rawajlandırıw imkaniyatın beredi. Genetikalıq seleksiya hám biotexnologiyalar: Balıqlardı genetikalıq tárepten modifikaciyalaw hám jaqsılaw arqalı olardıń zúráátliligin asırıw. 5. Ekologiyalıq hám turaqlı basqarıw Kvotalar hám sheklewler: Balıq populyaciyaların qorǵaw maqsetinde kvotalar hám tutıw sheklewleri engiziledi. Ekologiyalıq monitoring: Ekologiyalıq monitoring texnologiyaları arqalı balıq resurslarınıń jaǵdayı gúzetip barıladı hám zárúr sharalar kóriledi. EKO-sertifikatlar: Balıqshılıq ónimlerine ekologiyalıq sertifikatlar beriw arqalı turaqlı balıqshılıq ámeliyatların xoshametlew. 6. Xalıqaralıq sheriklik hám informaciya texnologiyaları Global tarmaqlar hám maǵlıwmatlar bazaları: Xalıqaralıq balıqshılıq shólkemleri hám informaciya texnologiyaları arqalı global balıq resursları hám sawda jollarıniń monitoringi ámelge asırıladı. Cifrlı texnologiyalar: Cifrlı monitoring hám maǵlıwmatlardı jıynaw sistemaları balıqshılıq iskerliginiń natiyjeliligin asıradı. == '''ÓZBEKSTANDAǴÍ BALÍQSHÍLÍQTÍŃ TARIYXÍ, HÁZIRGI JAǴDAYÍ HÁM RAWAJLANÍWDÍŃ KELESHEKLERI''' == === <big>Ózbekstan aymaǵında balıqshılıqtıń áyyemgi dáwirdegi jaǵdayı</big> === Ózbekstan aymaǵında balıqshılıqtıń áyyemgi dáwirdegi jaǵdayı haqqında tolıq maǵlıwmat alıw ushın tariyxıy, arxeologiyalıq hám etnografiyalıq izertlewler zárúrli derek esaplanadı. Bul aymaqta balıqshılıqtıń qanday rawajlanǵanlıǵın anıqlaw ushın ótken zamandaǵı suw háwizleri, dáryalar hám kól áhmiyetine iye bolǵan. Áyyemgi dáwirde Ózbekstan aymaǵındaǵı balıqshılıqtıń tiykarǵı qásiyetleri: 1. Suw resursları hám geografiya Dáryalar: Ámiwdárya, Sirdárya, Zarafshan, Chirchiq sıyaqlı dáryalar balıqshılıq ushın zárúrli derek bolǵan. Kól: Aral teńizi, Aydar-Arnasoy kóli, Tuzkan, Tereńkól sıyaqlı kól balıqshılıq ushın qolay sharayat jaratqan. Kanallar: Suwǵarıw sistemaları hám kanallar da balıqshılıqta zárúrli rol oynaǵan. 2. Balıq tutıw usılları Ápiwayı qarmaqlar hám torlar: Áyyemgi dáwirde balıq tutıwda ápiwayı qarmaqlar, tarlar hám torlar keń qollanılǵan. Duzaq hám torlar: Balıqshılar júzip juretuǵın duzaqlar hám torlar menen balıq tutqan. Qolda balıq tutıw: Ayırım jaǵdaylarda balıqshılar qolda balıq tutıw usılın da qollaǵan. 3. Arxeologiyalıq dáliller Qazılmalar: Arxeologiyalıq qazılmalar dawamında tabılǵan balıq qaldıqları hám balıq tutıw ásbapları áyyemgi balıqshılıq iskerligi haqqında maǵlıwmat beredi. Kórkem derekler: Tariyxıy dereklerde hám kórkem óner dóretpelerinde balıqshılıq menen baylanıslı suwretler hám gúrrińler ushraydı. 4. Social hám ekonomikalıq áhmiyet Azıq-awqat deregi: Balıqshılıq áyyemgi jámiyetlerde azıq-awqat támiynatı ushın zárúrli derek bolǵan. Sawda hám almasıw: Balıq ónimleri sawda hám almasıw processlerinde de zárúrli rol oynaǵan. Jergilikli ónermentshilik: Balıq tutıw ásbapların islep shıǵarıw hám olardan paydalanıw jergilikli ónermentshiliktiń bir bólegi bolǵan. 5. Mádeniy áhmiyet Xalıq awızeki dóretiwshiligi: Balıqshılıq penen baylanıslı xalıq awızeki dóretiwshiligi, ańız hám ráwiyatlar ámeldegi bolǵan. Diniy sıyınıwlar: Ayırım áyyemgi sıyınıwlada balıq hám suw haywanları múqaddes esaplanǵan hám túrli diniy dástúrlerde qollanılǵan. Ózbekstan aymaǵında balıqshılıq áyyemginen rawajlanǵan bolıp, bul iskerlik jergilikli xalıq turmısında zárúrli rol oynaǵan. Suw resursları hám geografiyalıq sharayat balıqshılıqtı rawajlandırıwǵa múmkinshilik bergen. Arxeologiyalıq dáliller hám tariyxıy derekler bul tarawdıń ayrıqshalıǵın hám áhmiyetin kórsetedi. Balıqshılıq áyyemgi dáwirde azıq-awqat deregi, sawda quralı hám mádeniy sıyınıwlar menen baylanıslı bolǵan. === <big>Ózbekstan aymaǵında balıqshılıqtıń áyyemgi dáwirdegi jaǵdayı</big> === Ózbekstan aymaǵında balıqshılıqtıń áyyemgi dáwirdegi jaǵdayı haqqında tolıq maǵlıwmat alıw ushın tariyxıy, arxeologiyalıq hám etnografiyalıq izertlewler zárúrli derek esaplanadı. Bul aymaqta balıqshılıqtıń qanday rawajlanǵanlıǵın anıqlaw ushın ótken zamandaǵı suw háwizleri, dáryalar hám kól áhmiyetine iye bolǵan. Áyyemgi dáwirde Ózbekstan aymaǵındaǵı balıqshılıqning tiykarǵı qásiyetleri: 1. Suw resursları hám geografiya Dáryalar: Ámiwdárya, Sirdárya, Zarafshan, Chirchiq sıyaqlı dáryalar balıqshılıq ushın zárúrli derek bolǵan. Kól: Aral teńizi, Aydar-Arnasoy kóli, Tuzkan, Tereńkól sıyaqlı kól balıqshılıq ushın qolay sharayat jaratqan. Kanallar: Suwǵarıw sistemaları hám kanallar da balıqshılıqta zárúrli rol oynaǵan. 2. Balıq tutıw usılları Ápiwayı qarmaqlar hám torlar: Áyyemgi dáwirde balıq tutıwda ápiwayı qarmaqlar, tarlar hám torlar keń qollanılǵan. Duzaq hám torlar: Balıqshılar júzip juretuǵın duzaqlar hám torlar menen balıq tutqan. Qolda balıq tutıw: Ayırım jaǵdaylarda balıqshılar qolda balıq tutıw usılın da qollanǵan. 3. Arxeologiyalıq dáliller Qazılmalar: Arxeologiyalıq qazılmalar dawamında tabılǵan balıq qaldıqları hám balıq tutıw ásbapları áyyemgi balıqshılıq iskerligi haqqında maǵlıwmat beredi. Kórkem derekler: Tariyxıy dereklerde hám kórkem óner dóretpelerinde balıqshılıq penen baylanıslı súwretler hám gúrrińler ushıraydı. 4. Social hám ekonomikalıq áhmiyet Azıq-awqat deregi: Balıqshılıq áyyemgi jámiyetlerde azıq-awqat támiynatı ushın zárúrli derek bolǵan. Sawda hám almasıw: Balıq ónimleri sawda hám almasıw processlerinde de zárúrli rol oynaǵan. Jergilikli ónermentshilik: Balıq tutıw ásbapların islep shıǵarıw hám olardan paydalanıw jergilikli ónermentshiliktiń bir bólegi bolǵan. 5. Mádeniy áhmiyet Xalıq awızeki dóretiwshiligi: Balıqshılıq penen baylanıslı xalıq awızeki dóretiwshiligi, ańız hám ráwiyatlar ámeldegi bolǵan. Diniy sıyınıwlar : Ayırım áyyemgi sıyınıwlarda balıq hám suw haywanları múqaddes esaplanǵan hám túrli diniy dástúrlerde qollanılǵan. Ózbekstan aymaǵında balıqshılıq áyyemgiden rawajlanǵan bolıp, bul iskerlik jergilikli xalıq turmısında zárúrli rol oynaǵan. Suw resursları hám geografiyalıq sharayat balıqshılıqtı rawajlandırıwǵa múmkinshilik bergen. Arxeologiyalıq dáliller hám tariyxıy derekler bul tarawdıń ayrıqshalıǵın hám áhmiyetin kórsetedi. Balıqshılıq áyyemgi dáwirde azıq-awqat deregi, sawda quralı hám mádeniy sıyınıwlar menen baylanıslı bolǵan. === '''<big>Ǵárezsizlik dáwirinde balıqshılıqtıń rawajlanıwı</big>''' === Balıqshılıq mámleket xalqın dieta gósh ónimi menen támiyinlewde zárúrli orın tutadı. Sebebi balıq góshi quramı insan organizmi ushın zárúr bolǵan biologiyalıq aktiv elementler, mineral elementler hám basqa túrdegi jeńil as sińiriw bóliwshi toyımlı elementlerge bay. Insanıyatqa ırısqı etip berilgen naǵıymetlerden biri shubhasız balıq bolıp tabıladı. Sol sebepli de áyyemgi zamanlardan berli insanlar balıqshılıq penen shuǵıllanıp keldi hám nátiyjede balıqshılıq awıl xojalıǵınıń zárúrli tarawına aylanıp qaldı. Búgingi kúnde balıqshılıq tarawı mıńlaǵan insanlardı jumıs menen támiyinlewi menen birge arnawlı bir jámiyettiń ekonomikalıq rawajlanıwındaǵı tiykarǵı dereklerden birine aynalǵan. Soǵan qaramay, keyingi waqıtlarda bul tarawda rawajlanıwda tómenlew gúzetilip atır. Biraq sońǵı 40 jıl ishinde balıqlardı tutıw jaǵdayları júdá kóbeyip ketti. Birlesken Milletler Shólkeminiń maǵlıwmatlarına kóre, dúnya boyınsha 1958-jılda tutılǵan balıqlar 27, 9 mln tonna bolǵan bolsa, 1970-jılǵa kelip 39, 1 mln tonnanı, 1975-jılda 46 mln tonnanı, 2000-jılda 200 mln tonnanı payda etken. Hár qanday mámlekettiń ekonomikalıq potencialın belgileytuǵın tarawlarda qosımsha baha jaratıw shınjırın (QQZ) qadaǵalaw qılıw hám bahalap beriw joqarı nátiyjelerge jay házirleydi. Atap aytqanda, Ózbekstanda, atap aytqanda, onıń regionlarında balıqshılıq tarmaǵınıń múmkinshilikleri hám rawajlanıwın shegaralap atırǵan mashqalalardı anıqlawda járdem beredi. Bunday bahalaw bazar talaplarına juwap beretuǵın, potencial hám mútajliklerdiń támiyinleniwine tiykar bolıp xızmet etedi. Al, bul jumıs qaysı jolda ámelge asırıladı? Áwele, arnawlı bir regionda joqarı nátiyjelerge erisken shólkemler anıqlap alınadı hám olardıń iskerligi basqa túrdegi kárxanalardıń iskerligin jetilistiriw ushın úlgi retinde paydalanıladı. Bahalawdıń tiykarǵı baǵdarı balıqshılıq tarmaǵında qosımsha baha jaratılıw shınjırı sheńberinde barlıq qatnasıwshı kárxanalar arasındaǵı ámeldegi múmkinshiliklerdi anıqlaw hám olardı  salıstırıw esabına qatnasıwshılar iskerligin ańsatlastırıwǵa qaratılǵan. Bahalawdıń tiykarǵı nátiyjeli tárepi sonda, QQZ qatnasıwshıları: fermerler, támiyinlewshiler, qarıydarlar, húkimet hám basqa qatnasıwshılardıń gorizontal hám vertikal baylanısların jetilistiriw bolıp tabıladı. Sonı aytıw kerek, Ózbekstan awıl xojalıǵı ekonomikasında balıqshılıq zárúrli orın iyeleydi. Biraq, soǵan qaramastan, sońǵı jıllarda bul tarmaqtıń rawajlanıw procesi azmaz páseyip qaldı. Nomerlerge shaqırıq etetuǵın bolsaq, tarmaqtıń aqırǵı jıllardaǵı YMMdaǵı úlesi 0,1% ten tómenlep ketken. Jetkilikli muǵdardaǵı suw rezervleri (suw saqlaǵıshlar, suw bazaları, kól, kanallar hám basqalar) bolıwına qaramastan, jurtımızda balıq islep shıǵarıw kórsetkishi 1991-jılda 27000 tonnanı payda etken bolsa, 2008-jılǵa kelip, bul kórsetkish 7100 tonnaǵa túsip qalǵan. Nátiyjede xalıq jan basına balıq ónimleri tutınıw qılıw  muǵdarı yarım kilogrammnan da tómenlep ketti. Respublikamız aymaǵında 20 dan artıq suw bazaları ámeldegi bolıp, bul suwda balıq órshitiw hám tutıwdı xojalıq tiykarında jolǵa qoyıw balıqshılıqtı rawajlandırıwdıń qosımsha múmkinshilikleri esaplanadı. Balıqshılıqtı rawajlandırıwdıń intensiv usılları, seleksiya jumısları, tuqım balıq túrlerin úyreniw hám kóbeytiw, azıqlantirishni jetilistiriw hám hár qıylı keselliklerdiń aldın alıw maqsetinde Respublika Balıqshılıq ilimiy-ámeliy orayı iskerlik kórsetip kelip atır. Respublika ǵárezsizlikke eriskennen keyin 1994-2003-jıllarda balıqshılıq tarmaǵında ekonomikalıq reformalar ámelge asırılıp, balıqshılıq xojalıqları basqıshpa-basqısh menshiklilestirildi. Házirgi kúnde balıqshılıq tarmaǵında túrli múlkshilik formasındaǵı karxanalar iskerlik kórsetip atır. Tábiyiy suw háwizlerinen (kól, suw bazaları hám basqalar) balıq tutıw menshikli kárxana hám fermerler tárepinen ijara shártleri tiykarında ámelge asırılıp atır. Tábiyiy suw háwizlerinen balıq tutıw jergilikli húkimetler menen keminde 10 jıl múddetke ijara shártnaması dúzgen kárxanalar  tárepinen alıp barıladı. Kárxanalar balıq tutıwdı ámeldegi talap tiykarında hám de biologiyalıq resurslardan kelip shıqqan halda kvotasız ámelge asıradı. Olar háwizlerde balıq rezervlerin saqlaw hám kóbeytiw ilajların ámelge asırıwları zárúr. Bul tártip tiykarında respublikada ámeldegi 630 mıń gektar tábiyiy suw háwizleriniń 424, 5 mıń gektarı ijaraǵa berilgen. Surxandárya wálayatında 7966 gektar tábiyiy suw háwizleri 4 kárxanaǵa ijaraǵa tapsırılǵan. Prezidentimiz janında bolıp ótken keńeytirilgen jıynalısta balıqshılıq salasın rawajlandırıw keleshekleri hám kooperatsiya tiykarında balıq etiwtiriw natiyjeliligin asırıw ilajları talqılaw etildi. Tán alıw etiw kerek, ótken bes jılda balıq etiwtiriw kólemi 6 teńdeyge asıp, bıyılǵı jılda 400 mıń tonnanı quraydı. Jıynalısta kelesi jılda bul muǵdardı 600 mıń tonnaǵa jetkiziw wazıypası qoyıldı. Balıqtıń paydalı tárepleri júdá kóp. Onıń ónimleri joqarı biologiyalıq mániske iye bolıp, dieta ózgesheligi iye bolǵanlıǵı ushın insanlar turmısında jaqsı azıqa esaplanadı. Bul naǵıymet aminokislotalar hám «D» vitaminiga oǵada bay, onı jetkilikli dárejede tutınıw qılıw elementlar almasınıwın normaında saqlap turadı. Ásirese, balık ónimleri jas balalar intellektual rawajlanıwı ushın, sonıń menen birge, keselliklerdiń aldın alıw daǵı áhmiyeti úlken. Dúnyanıń rawajlanǵan mámleketlerinde xalıq jan basına bir jılda tutınıw etiletuǵın balıq góshi ortasha 25-45 kilogramm bolıp, jáhán boyınsha ortasha kórsetkish 22 kilogrammdı quraydı. Pútkil jáhán den sawlıqtı saqlaw shólkemi juwmaǵına kóre, hár bir insan bir jılda ortasha 12-16 kilogramm balıq góshi tutınıw etiwi kerek. Prezidentimizdiń tapsırmaları hám imzolagan qatar qararları tiykarında keyingi waqıtta tarawda túpkilikli búklem yasaldi. Keyingi bes jılda xalıq jan basına balıq jetistiriw dúnya den sawlıqtı saqlaw normalarına jetkiziw boyınsha keń kólemli jumıslar ámelge asırılıp atır.. Áhmiyetlisi, bazar hám dúkan sawda qatarlarılarında balıq túrleri, sanaat usılında islep shıǵarılǵan jergilikli tayın balıq ónimleri sanı hám sapası asdı. Ilgerileri xojalıqlar tárepinen tiykarlanıp aq hám shubar dóngpeshona, karp balıqlari jetiwtirilgan bolsa, sońǵı jıllarda shet elden import etiletuǵın forel, osyotr, losos hám Afrika ılaqası sıyaqlı túrlerdi ózimizde kóbeytiw rawajlanıp barıp atır. Sol sıyaqlı qımbat bahalı balıqlarni jetiwtiriwshi isbilermenlerdi qollap-quwatlaw maqsetinde mámleket byudjetinen subsidiyalar ajıratılıp 7 xojalıq jumısqa tusirildi hám olar sanı 20 taga, jıllıq islep shıǵarıw quwatı 3, 5 mıń tonnaǵa jetkizildi, — deydi «Ózbekbaliqsanoat» awqamı baslıǵı Omonjon Musayev. — Prezidentimiz janında ótkerdgan jıynalıs sın kózqarastan ruhda ótip, tarawdıń perspektivası anıq-ayqın belgilep berildi. Rasında, tarmaqqa intensiv texnologiyalardı engiziw 1 gektar jerden 10 -12 tonna balıq tutıw múmkinshiligin beredi. Lekin búgingi kúnde biz hár gektar jerden tek 3-4 tonna balıq tutıp, usınıń menen shegaralanıp qolyapmiz. Sol sebepli keleside zamanagóy texnologiyalardan paydalanǵan halda, balıq jetistiriw hám tutıw kólemin asırıw jumısımızdıń tiykarǵı waziypasına aylanadı. Jıynalısta bul wazıypanı xalıq xojalıqlarında balıq jetistiriwdi jolǵa qoyıw arqalı sheshiwge bólek itibar qaratildi. Sonday texnologiyalar barki, olar járdeminde hár bir shańaraqta bir jılda 2-2, 2 tonna ónim jetistiriw múmkin. Sonda hár bir shańaraq 12 million swm dáramatqa iye boladı. Bul bolsa bántlikti támiyinlew hám de balıqshılıqni jáne de rawajlandırıwda zárúrli áhmiyetke iye boladı. Tarawdıń drayveti — «shańaraq — kooperatsiya — klaster» usılı Tarmaqtıń zárúrli baǵdarlarınan taǵı biri — balıqshılıq klasterleri potencialı toboro artıp barıp atır. «Ózbekbaliqsanoat» awqamı maǵlıwmatlarına kóre, bıyılǵı jılda 9 sonday klaster iskerligi jolǵa qoyılıp, olar sanı 35 danege etdi. Olar tárepinen házirge shekem 29 mıń tonna balıq hám 14 mıń tonna balıq ónimleri islep shıǵarıldı. Jizzaq wálayatı Sharof Rashidov rayonındaǵı «Gold fish agro export» MCHJ bıyılǵı jıldan klaster formasında iskerligin dawam ettiryapti. Ma`nisi 30 milliard sumlıq bul joybar uwıldırıqlardı tayarlawdan tartıp, balıq jetistiriw, qayta islew, jem islep shıǵarıwdı qamtıp alǵan. Ulıwma, klaster jılına 500 tonna balıq etiwtiriw quwatına iye. Bulmandıń ózinde balıqni qayta islew tsexi, 800 tonna kólemli zamanagóy muzlatkichlar da bar. Klaster úlken kólemdegi jaydı hám úlken jobalardı óz ishine alǵan. Jámi 43 gektar maydandıń 4 gektarında intensiv hám yarım intensiv usılda balıq jetiwtiriledi. Onıń basshısı Abror Narziyev intensiv balıqshılıqni zamanagóy Kitay texnologiyası tiykarında jolǵa qoyǵan. Bunda jasalma suw saqlaǵısh turaqlı suw talap etpeydi, bálki ózindegi suwdı qayta aylantırıp isleydi. Balıqshılıqka hámme qızıǵadı, úyinde múmkinshiligi bar, lekin jeri, aǵıp keletuǵın 10 mıń kub suwı joq, — dep túsintiredi isbilermen. — Men 100 kub suwda bir jılda 2 martta ónim alıw texnologiyasın jolǵa qoydım. 5 jasalma suw háwizi tek 3 sotix orında ornatılǵan. Olardıń hár birine 20 kubdan suw quyıladı. Suw arnawlı agregatlar menen tartıp alınadı, filter, biofilterdan ótedi hám taǵı qaytıp jasalma suw háwizine quyıladı. Bunday usılda baǵılatuǵın balıq turaqlı háreketde bolǵanı sebepli, támi da mazalı boladı. Jasalma suw háwizleri ıssıxona ishine ornatılǵanı jáne de tańlanıwlanarli. Abror akaning aytiwina qaraǵanda, ıssıxona ishinde saqlanatuǵın ortasha temperatura sebep jılda 2 ret ónim alınadı. Gáp sonda, qısqı suwıqta balıqlar awqatlanmaydi, uxlaydi. Jıllı temperaturada bolsa bul processga hájet qalmaydı. Balıqlar jıllı temperatura tásirinde júziwde dawam etip, azıqlanıwdı kelmey qalıw etpeydi. Bunnan tısqarı, texnologiya 14 procentkeshe kislorod bergeni esabına suw háwizinde tazalıq mudam saqlanadı. Prezidentimiz usı jıldıń 21-oktyabr kúni wálayatqa saparı sıyaqlında balıq jetistiriw procesin názerden keshirip, tájiriybemizni ǵalabalastırıw, xalıqtı qosıw maydanınan kórsetpeler bergen edi, — deydi Abror Narziyev, — Mámleketimiz basshısı keshe ótkerilgen balıqshılıq salasın rawajlandırıw keleshekleri hám kooperatsiya tiykarında balıq jetistiriw natiyjeliligin asırıw ilajları maydanınan keńeytirilgen jıynalısta bolsa, Sharof Rashidov rayonı tájiriybesi tiykarında kelesi jılda 10 mıń shańaraqta intensiv balıq jetistiriw jolǵa qoyılıwı belgilep berildi. Onıń ushın bolsa, klaster hám shańaraq iyelerine úlken kiyim-kensheklikler de berilip atırǵanı finanslıq xoshamet boladı. Atap aytqanda, xojalıqlarda kooperatsiya tiykarında jılına 80 tonnadan artıq balıq jetiwtirgen klasterler úsh jıl múddetke barlıq salıqlardan azat etiledi, úyinde balıq jetiwtiruvchilar ushın «Hár bir shańaraq — isbilermen» programması sheńberinde kredit muǵdarı 2 esege asıriladı hám kelesi jılda 400 milliard swm yónaltirilyapti, olardıń er hám múlk salıqları 50 procentke kemeytirilip, ózin ózi bánt etken xalıq qatlamına ótkerilip atır. Biz buǵan baylanıslıǵı islerdi tájiriybe jol menende Sharof Rashidov, Ílǵallı hám Zomin rayonlarında «shańaraq -klaster» kooperatsiya usılında balıq etiwtirishni tashkil etip, xalıq bandiligini támiyinlew boyınsha islerdi baslap jiberganmiz. Biz usınıs jetip atırǵan usılda yarım sotix orında 6 ayda 1 tonnayu 200 kilogramm, 1 jılda 2-2, 5 tonna balıq alıw múmkin. Bul 35 million swm dáramat degeni. Talabanlarǵa suw saqlaǵıshlardı úylerine alıp barıp, ornatıp beryapmiz. Jılına mıń shańaraqta usı princip tiykarında intensiv usılda balıq jetistiriw rejelestirgenmiz. Bunıń esabına, 2 mıń ıssız puqaralardıń bandligini támiyinlewge hám de qosımsha túrde 2 mıń tonna balıq etiwtirishga jetiwimiz múmkin. Tiykarǵı itibar — intensiv balıq etiwtirishga qaratıladı. Jaqın payıtqa deyin Ferǵana ıqlım sharayatında xoshtam hám paydalı forel balıqlari jetiwtiriledi, desa kópshilik ishonmasdi. Marǵilon qalasındaǵı «Mr fish fargona company» Ózbekstan -Iran qospa kárxanasında intensiv usıl daǵı kútimlenip atırǵan balıqlarni kórgen kiside kerisinshe pikir tuwılıwı turǵan gáp. Onıń ushın arnawlı kól, sawıpıw imaratları qurıldı. Jańa usıldıń ayriqsha tárepi keń maydanda kóp suw sarp etiw etpegen halda, mol hám sapalı ónim etiwtiriw múmkinshiligi jaratılda. Forel balıqlari xoshtamligi, insan soǵligi ushın zárúrli bolǵan paydalı elementlerge baylıǵı menen ajralıp turadı, — deydi kárxana basshısı Muhamadali Satıpoldiyev. — Sol kunga shekem ishki bazarǵa 10 tonnadan artıq ónim sotdik. Háwizlerimizde balıq mol. Házirde ónim etiwtiriw kólemi hám sapasın asırıw, eksportqa báǵdarlaw boyınsha jumıs alıp bary atırmız. Balıqshılıq tarmaǵı ushın vitaminlarga bay azıq islep shıǵarıw baǵdarında jańa joybarlardı jumısqa tusiry atırmız. Bul — jılına 20 tonnadan artıq balıq azıqları islep shıǵarıw múmkinshiligin beredi. Balıqshılıq jaqsıǵana dáramat dáregi esaplanadı. SHu sebepli Ferǵana wálayatında balıqshılıqni rawajlandırıwǵa bólek itibar qaratılıp atır. Bunnan úsh-tórt jıl aldın wálayatda 10 mıń tonnaǵa jaqın balıq jetiwtirilgan bolsa, bıltır bul kórsetkish 35 mıń tonnadan asdı. Bul biykarǵa emes. Tarawdıń rawajlanıwı jolında ámelge asırılıp atırǵan reformalar, jaratılǵan jeńillik hám múmkinshilikler ónim islep shıǵarıwdı kóbeytiw faktorlarında qol kelip atır. Baǵdod rayonındaǵı «Xudoyberdi áke kóli» balıqshılıq fermer xojalıǵı klaster sistemasın jolǵa qoydı. Áyne kúnde fermer xojalıǵı 30 gektar kólda balıq kútimlamoqda. Máwsim dawamında júz tonna ónim jetiwtiremiz, —deydi fermer Xudoyberdi Baltaboev. — Sazan, aq amur hám de dóngpeshona balıqlari tabiy sharayattı jaqsı kóredi. Áyne kúnde havazlarni taǵı 20 gektarǵa keńeytiw maqsetinde jańa kólni házirlayapmiz. Nátiyjede ónim kólemi 70 tonnaǵa asadı. Kól jaǵasında sıyımlılıqı 10 tonna bolǵan tońlatqısh qurdik. Bul ónimlerimizni tekǵana ań máwsimi, baki jıl dawamında qarıydarlarǵa jetkiziw múmkinshiligin beredi. Sonıń menen birge, dudlangan balıq, eki túrdegi konserva islep shıǵarıw boyınsha jumıs alıp bary atırmız. Quva rayonı "Maqsud áke balıqshılıq" fermer xojalıǵı basshısı Mirkomil Kosimov 68 gektarerda balıq kóli quradı. Mavsuda xalıq dasturxanına 160 tonna ónim jetkizip beriw niyeti ámelge oshyapti. Bunnan tısqarı, Kitaydan «Koya» balıq urıwın alıp kelip kútimlewge qoydı. Olar shıraylı kórinisi, tez rawajlanıwı menen ajralıp turadı, ortasha 2-2, 5 kilogramm tas basadı. Xojalıqta 40 tonna ónim saqlaw bazası, jem islep shıǵarıw tarmaǵı dúzildi. === '''<big>Ózbekstanda balıqshılıqtıń rawajlanıw keleshekleri</big>''' === Ózbekstanda balıqshılıqtıń rawajlanıw keleshekleri júdá keń hám úmitli. Tómende bul tarawdıń rawajlanıw baǵdarları hám múmkinshilikleri haqqında ayırım maǵlıwmatlar keltirilgen: 1. Klimat hám tábiyiy resurslar Ózbekstannıń klimatı hám tábiyiy suw derekleri (dáryalar, suw bazaları, kanallar hám suw saqlaǵıshlar) balıqshılıq ushın qolay sharayat jaratadı. Bul derekler balıq túrlerin kóbeytiw hám sapasın asırıw ushın paydalanılıwı múmkin. 2. Nızamshılıq hám mámleket qollap-quwatlawı Ózbekstan húkimeti balıqshılıq tarawın rawajlandırıw ushın arnawlı programmalar hám joybarlardı ámelge asırıp atır. Salıq jeńillikleri, subsidiyalar, kreditler hám grantlar kórinisindegi qollap-quwatlaw ilajları kishi hám orta biznesler ushın zárúrli boladı. 3. Innovaciyalıq texnologiyalar hám ilimiy izertlewler Zamanagóy texnologiyalar hám ilimiy izertlewler járdeminde balıq jetistiriw processlerin natiyjeliligin asırıw múmkin. Mısalı, akvakultura, intensiv balıqshılıq usılları hám genetikalıq seleksiya arqalı jemisdarlıqtı asırıw. 4. Jergilikli hám xalıqaralıq bazar Ózbekstanda balıq hám balıq ónimlerine bolǵan talap joqarı. Sonıń menen birge, eksport múmkinshilikleri de keńeymekte, bul bolsa ekonomikalıq ósiw ushın jańa múmkinshilikler jaratadı. Atap aytqanda, Qitay, Rossiya, hám qońsılas mámleketlikler menen sheriklik qılıw balıq eksportın asırıwı múmkin. 5. Tálim hám kadrlar tayarlaw Balıqshılıq tarawında maman kadrlardı tayarlaw hám olardı qollap-quwatlaw zárúrli bolıp tabıladı. Arnawlı oqıw programmaları, seminarlar hám treninglar arqalı qánigeler tayarlaw, tarawdıń rawajlanıwına úlken úles qosadı. 6. Ekologiyalıq tárepler Balıqshılıqta ekologiyalıq máselelerge itibar beriw de zárúrli bolıp tabıladı. Suw resursların taza saqlaw, bio túrlilikti qorǵaw hám ekologiyalıq turaqlılıqtı támiyinlew arqalı balıqshılıqtıń uzaq múddetli rawajlanıwı támiyinlenedi. 7. Awıl xojalıǵı menen integraciya Balıqshılıqtı awıl xojalıǵı menen birgelikte rawajlandırıw, mısalı, akvaferma hám jer zúráátliligi sistemaları integraciyası arqalı eki tarawdı bir-birine járdemshi etip rawajlandırıw múmkin. Bul resurslardan nátiyjeli paydalanıwǵa alıp keledi. Ózbekstan balıqshılıq tarawında joqarıdaǵı jónelislerdi rawajlandırıw arqalı tek ǵana ishki bazardı qandırıw, bálkim xalıqaralıq kólemde de óz ornın tabıwı múmkin. Balıqshılıq xojalıǵı — xalıq xojalıǵında júdá kútá úlken áhmiyetke iye. Sonlıqtan onnan alınatuǵın ónimler insan salamatlıǵı ushın áhmiyetli elementlerden quralǵan. Atap aytqanda insanlardıń haywanat dúnyası esabına qabıl etetuǵın beloklardıń 18-20 procenti suwda jasawshı organizmlerge, tiykarlanıp, balıqlarǵa tuwrı keledi. Balıq góshi quramında toyımlı elementler ámeldegi bolǵan jaǵdayda olardıń adam organizminde as sińiriw bolıw dárejesi joqarı bolıp tabıladı. Balıq góshi hám ásirese, mayı «D» vitaminine oǵada bay bolıp, onı jetkilikli dárejede tutınıw qılıw elementlae almasınıwın normasında saqlap turadı. Ásirese, jas balalarda kesh gúz hám qıs aylarında quyash kem bolǵanda keselliklerdiń aldın alıwda zárúrli áhmiyetke iye. Tómende balıqlardan alınatuǵın tıykarsiy eki ónimdi keltirip ótemiz: 1. Balıq mayı (mayı ). Balıq mayı — balıqlardıń teri astı may qatlamınan alınatuǵın may. Raxit, tuberkulyoz hám tawıqkózliktiń aldın alıw hám emlewde, sınǵan súyektiń pitiwin tezlestiriw maqsetinde isletiledi. 2. Balıq unı. Balıq unı — balıqtan yamasa balıqtı konservalaw shıqıtlarınan tayarlanatuǵın un. Balıq onı tiykarlanıp sharba buyımlarına hám qusqa azıq retinde beriledi. Kórinip turıptı, olda, balıqshılıq xojalıǵınan alınatuǵın ónimler járdeminde tek ǵana insanlarǵa bálkim sharba buyımlarına da talayyin paydası bar. Házirde balıqshılıq tarmaqlardı nátiyjeli rawajlandırıw tiykarǵı wazıypalardan biri esaplanadi. Sol maqsette Ózbekstan Respublikası Ministrler mákemesiniń 2003 hám 2009-jıllarda «Balıqshılıq tarmaǵın monopoliyadan shıǵarıw hám de bul tarmaqtı jáne de rawajlandırıw» tuwrısında bir qatar qararlar imzalanǵan. Biraq ele-elege shekemge shekem eskiden qalıp ketgen usıllar menen bul tarawda jumıs alıp barılmaqta. Tómende dúnya tájiriybesinen ótken bir qatar bul tarawdı shólkemlestiriw hám rawajlandırıw ushın maqsetke saykes bolǵan mısallardı keltirip ótemiz. a) «Suw ósimlikleri-balıq integraciyası» sisteması tiykarında ónim jetistiriw. Bunda bólek bir suw háwizinde otxor balıqlar sanına qaray, olar tutınıw etetuǵın suw ósimlikleri — azolla, suw giatsinti hám pisciyaları jetistiriledi. Usı texnologiyanı qollaw nátiyjesinde bir gektar suw háwizde 18-20 sentnerge shekem balıq jetistiriw múmkinligi ámelde sınap kórilgen. b) Salı óstiriletuǵın (salıpaya) suwlıqlarda balıq jetistiriw. Salıpayalardan kompleks túrde paydalanıw maqsetinde, uzaq jıllardan berli balıq óstirilmekte. Salıpayalarda balıq ósiriw — Qublası Arqa Aziyada keń tarqalǵan hám birinshi bolıp ámeliyatda qollanılǵan. Bunda tiykarlanıp salıpayalarga karp segoletkaları taslanıp, salıpoyalardaǵı biygana suw ósimligi kemeytirilgen. Bunnan tısqarı karp balıǵı jerdi 10-15 smǵa shekem kewlep salınıń rawajlanıwına da úlken úles qosadı. c) Balıq-úyrek suw saqlaǵıshları. Suwlıqlardan kompleks túrde paydalanıw usıllarınan biri balıq menen birgelikte suw qusı — úyrekti birge ósiriw bolıp tabıladı. Balıq ósiriw qaǵıydalarına ámel ete otırıp bul usıldı qollaw, yaǵnıy qosımsha túrde úyrek ósiriwdi jolǵa qoyıw ámeliy hám ekonomikalıq áhmiyetke iye. Bul bolsa xalıqtı sapalı úyrek góshi menen támiyinlew múmkinshiligin jaratadı. Nátiyjede yaǵnıy balıq penen úyrekti birge baǵıwda bulardıń jalǵız baǵıwdan kóre, ónimdarliǵi joqarı boladı. [[Kategoriya:Balıqshılıq tariyxı]] [[Kategoriya:Balıqshılıq]] t12qm9dikq788kis05zplvem8gbrxfd 0 17645 120280 81074 2025-06-07T09:47:47Z Janabaevazizbek 10433 /* top */ clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120280 wikitext text/x-wiki '''Batıs''' — dúnyanıń 4 tiykarǵı táreplerinen biri. Arqaǵa qarap turǵan gúzetiwshiniń shep tárepinde aspan planetasında batıs álemi(aspan) ekvatorı menen haqıyqıy shapaq sızıǵı kesilisken eki noqatınan biri Batıs yaki W penen belgilengen. Orta ásirlerde Batıs ornına maǵrib ataması isletilgen. Afrikanıń arqa-batıs, Tunis, jazair, [[Marokko|Marokash]] Maǵrib dep, Atlantika okeanı, Orta teńiz Maǵrib teńizi, [[Saxara|Sahrai Kabir]], Sudan shólleri Maǵrib shólleri dep atalǵan.Maǵribdan mashriqqa degende Afrikadan Qıtayǵa shekem bolǵan aymaq túsinilgen. '''Batıs''' — dúnya táreplerinen biri ([[Quyash]] batatuǵın tárep). Haqıyqatında da bárshemiz bilemiz Batıs tárep quyash batatuǵın tárep. Shıǵısbolsa quyash shıǵatuǵın tárep. [[Fayl:Kompass_de_W.png|ortağa|nobaý|150x150 nükte]] {{ÓzME}} [[Kategoriya:Geografiya]] 7vblxypibwk1f658ir73nfndzcj0n2y 0 18216 120286 115700 2025-06-07T09:49:31Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120286 wikitext text/x-wiki '''Bayqadam'''<ref>Казахстан. Общегеографическая карта (масштаб 1:3 000 000). — Роскартография, 2011</ref> ({{Lang-kk|Байқадам}}) — [[Qazaqstan]] Respublikasınıń [[Aqtóbe (wáláyat)|Aqtóbe wáláyatı]] [[Shalqar (rayon)|Shalqar rayonında]] jaylasqan awıl. Yeset Qotıbarov atındaǵı awıl okrugı hákimshilik orayı. Rayonnıń hákimshilik orayı — Shalqar qalasınan 58 km qubla-batısta, teńiz boyınan 171 metr bálentlikte jaylasqan<ref>{{Web deregi|url=http://www.geonames.org/610381/bayqadam.html|bet=Bayqadam|nashriyot=GeoNames|til=en|qaralgan sana=2013-03-09|arxivurl=https://www.webcitation.org/6FhPnmEHN?url=http://www.geonames.org/610381/bayqadam.html|arxivsáne=2013-04-07}}</ref>. KATO kodı — 156439100<ref>{{Web deregi|url=http://www.stat.kz/klassifikacii/DocLib/государственные/katonew1.xls|bet=База КАТО|nashriyot=Агентство Республики Казахстан по статистике|qaralgan sana=2013-03-09|arxivurl=https://www.webcitation.org/6FhHw5f4J?url=http://www.stat.kz/klassifikacii/DocLib/%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B5/katonew1.xls|arxivsáne=2013-04-07}}</ref>. == Xalqı == [[1999|1999-jılda]] awıl xalqı 943 kisi (494 erkek hám 449 hayal)dı quraǵan<ref name="stat">{{Web deregi|url=http://www.stat.kz/p_perepis/DocLib1/Население%20рус%201%20том.pdf|bet=Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 года|nashriyot=Агентство Республики Казахстан по статистике|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130513004943/http://www.stat.kz/p_perepis/DocLib1/Население%20рус%201%20том.pdf|arxivsáne=2013-05-13}}</ref>. [[2009|2009-jılǵı xalqtı esapqa alıw]] maǵlıwmatlarına kóre, awılda 809 kisi (413 erkek hám 396 hayal) jasaǵan<ref name="stat" />. == Derekler == [[Kategoriya:Shalqar rayonı jasaw punktleri]] i7ahk4o3r9svp5rifv8ri6c13t1xclz 0 18221 120297 85710 2025-06-07T09:54:48Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120297 wikitext text/x-wiki '''Begimbet'''<ref>Казахстан. Общегеографическая карта (масштаб 1:3 000 000). — Роскартография, 2011</ref> {{Lang-kk|Бегімбет}}) — [[Qazaqstan]] Respublikasınıń [[Aqtóbe (wáláyat)|Aqtóbe wáláyatı]] [[Shalqar (rayon)|Shalqar rayonına]] qaraslı bolǵan awıl. Ayshuwaq awıl okrugınıń hákimshilik orayı. Rayonnıń hákimshilik orayı — Shalqar qalasınan 90&nbsp;km qubla-batısta, teńiz jaǵasınan 169 metr bálentlikte jaylasqan<ref>{{Web deregi|url=http://www.geonames.org/828499/begimbet.html|bet=Begimbet|nashriyot=GeoNames|til=en|qaralgan sana=2013-03-09|arxivurl=https://www.webcitation.org/6FhHvLdhU?url=http://www.geonames.org/828499/begimbet.html|arxivsáne=2013-04-07}}</ref>. KATO kodı — 156433100<ref>{{Web deregi|url=http://www.stat.kz/klassifikacii/DocLib/государственные/katonew1.xls|bet=База КАТО|nashriyot=Агентство Республики Казахстан по статистике|qaralgan sana=2013-03-09|arxivurl=https://www.webcitation.org/6FhHw5f4J?url=http://www.stat.kz/klassifikacii/DocLib/%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B5/katonew1.xls|arxivsáne=2013-04-07}}</ref>. == Xalqı== 1999-jılda awıl xalqı 2418 kisi (1204 erkek hám 1214 hayal)dı quraǵan<ref name="stat">{{Web deregi|url=http://www.stat.kz/p_perepis/DocLib1/Население%20рус%201%20том.pdf|bet=Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 года|nashriyot=Агентство Республики Казахстан по статистике|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130513004943/http://www.stat.kz/p_perepis/DocLib1/Население%20рус%201%20том.pdf|arxivsáne=2013-05-13}}</ref>. 2009-jılǵı xalqtı esapqa alıw maǵlıwmatlarına kóre awılda 1703 kisi (862 erkek hám 841 hayal) jasaǵan<ref name="stat" />. == Derekler== {{Derekler }} [[Kategoriya:Shalqar rayonı jasaw punktleri]] 64i77qqgrrfv5qtky8tlbcm46kj4ggm 0 18901 120277 94050 2025-06-07T09:47:01Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: – → — using [[Project:AWB|AWB]] 120277 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =10.25 | xalıq sanı =327 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı 327 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografıyası == Jer maydani — 10.25 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Franciya-geo-stub}} 7pfdmwaj5srmxlmbwj5bputm4ik60qk 0 18902 120296 94049 2025-06-07T09:54:02Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: – → — using [[Project:AWB|AWB]] 120296 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =36.47 | xalıq sanı =2,947 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı 2,947adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografıyası == Jer maydani — 36.47 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} qbrjfemouvidsm7610nt2aq9zt5tt2s 0 18903 120304 94046 2025-06-07T09:56:50Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: – → — using [[Project:AWB|AWB]] 120304 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =8.5 | xalıq sanı =253 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı 253 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografıyası == Jer maydani — 8.5 &nbsp;km². == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} g9d5ucmwfiwiiojibb1egyuxopy6z0i 0 19890 120274 109643 2025-06-07T09:41:51Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120274 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı|atı=Barbulaq|negizgi atı=Бар-булак|túri=Awıl|mámleket=Qırǵızstan|region=Íssıkól wálayatı|rayon=Toń rayonı|jámáát=Aqterek APJ|lat_deg=42.25118|lon_deg=76.58|lat_min=|lat_sec=|lat_dir=N|lon_min=|lon_sec=|lon_dir=E|CoordAddon=|xalıq sanı=655 <ref name="2009 census"/>|sanalǵan jıl=2009|waqıt zonası=+6|CoordScale}}'''Barbulaq''' ([[Qırǵız tіlі|qırǵızsha]] Бар-Булак) — [[Qırǵızstan|Qırǵızstan Respublikası]]<nowiki/>nıń [[Íssıkól wálayatı]]<nowiki/>nıń [[Toń rayonı]]<nowiki/>ndaǵı awıl. [[Aqterek APJ]] quramına kiredi. == Xalqı == Xalqı — 655 adam. <ref name="2009 census">{{Web deregi|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%98%D1%81%D1%81%D1%8B%D0%BA-%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf|bet=2009 Population and Housing Census|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110810173103/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%98%D1%81%D1%81%D1%8B%D0%BA-%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf|arxivsáne=2011-08-10|jıl=2010|til=Russian|jumıs=The National Statistical Committee of the Kyrgyz Republic|qaralǵan sáne=12 November 2013}}</ref> == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Awıllar]] [[Kategoriya:Qırǵızstan]] [[Kategoriya:Qırǵızstan awılları]] [[Kategoriya:Aqterek APJ]] 0j2baqwaf2nttwlrk3ahhgnh3r0i3ag 0 20009 120276 97432 2025-06-07T09:46:12Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120276 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Baskól | negizgi atı = {{Lang-kk|Баскөл}} | túri = | súwret = | gerb = | bayraq = | gerb túsindirmesi = | bayraq túsindirmesi = | gerb eni = | bayraq eni = |lat_deg = 51.736389|lat_min = |lat_sec = |lon_deg = 77.3275|lon_min = |lon_sec = |CoordScale = 25000 | CoordAddon = | mámleket = Qazaqstan | status = | qaraydı = | region túri = | region = | kestede region = | rayon túri = | rayon = | rayon 2 = | rayon 3 = | rayon 4 = | rayon 5 = | kestede rayon = | kestede rayon 2 = | kestede rayon 3 = | kestede rayon 4 = | kestede rayon 5 = | jámáát túri = | jámáát = | kestede jámáát = | mámleket kartası = | region kartası = | rayon kartası = | mámleket kartası ólshemi = | region kartası ólshemi = | rayon kartası ólshemi = | ishki bóliniwi = | basshı túri = | basshı = | dúzilgen waqtı = | dáslepki derekler = | aldınǵı atı = | aldınǵı atları = | status qashan berilgen = | jer maydanı = | ıqlımı = | xalıq sanı = {{kemeyiw}} 1108 | sanalǵan jıl = 2009 | xalıq tıǵızlıǵı = | aglomeraciya = | milliy quramı = | konfessiyalıq quramı = | rásmiy til = | rásmiy tiller = | etnoxoronim = | waqıt zonası = | DST = | telefon kodı = | pochta indeksi = 140801 | pochta indeksleri = | avtomobil kodı = | identifikator túri = | sanlı identifikator = | sayt = }} '''Baskól''' ({{Lang-kk|Баскөл}}) — [[Qazaqstan|Qazaqstannıń]] [[Pavlodar (wálayat)|Pavlodar wálayatı]] [[May (rayon, Pavlodar wálayatı)|May rayonındaǵı]] awıl. Baskól awıl okrugınıń basqarıw orayı. KATO kodı — 555653300 <ref>{{Web deregi|url=http://www.kaz.stat.kz/klass_ARKS/DocLib/katonew2.xls|bet=База КАТО|nashriyot=Агентство Республики Казахстан по статистике|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130927150729/http://www.stat.kz/klassifikacii/DocLib/государственные/katonew1.xls|arxivsáne=2013-09-27}}</ref> . == Xalqı == 1999-jılda awıl xalqı 1230 adam (631 er adam hám 599 hayal) edi. 2009-jılǵı xalıqtı dizimge alıw maǵlıwmatlarına qaraǵanda, awılda 1108 adam (550 er adam hám 558 hayal) jasaǵan. == Derekler == {{Derekler}} {{May rayonı xalıq jasaw punktleri}} {{shala}} [[Kategoriya:Qazaqstan xalıq punktleri]] [[Kategoriya:May rayonı xalıq jasaw punktleri (Pavlodar wálayatı)]] 24439cgzjevnuw6bslul6xfz4eztjwy 0 20010 120305 97435 2025-06-07T09:57:34Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120305 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = Belogorskiy NQP | negizgi atı = {{Lang-kz|Белогорский НҚП}} | túri = | súwret = | gerb = | bayraq = | gerb túsindirmesi = | bayraq túsindirmesi = | gerb eni = | bayraq eni = |lat_deg = 51 |lat_min = 32 |lat_sec = 50.53 |lon_deg = 77 |lon_min = 26 |lon_sec = 44.1 |CoordScale = 25000 | CoordAddon = | mámleket = Qazaqstan | status = | qaraydı = | region túri = | region = | kestede region = | rayon túri = | rayon = | rayon 2 = | rayon 3 = | rayon 4 = | rayon 5 = | kestede rayon = | kestede rayon 2 = | kestede rayon 3 = | kestede rayon 4 = | kestede rayon 5 = | jámáát túri = | jámáát = | kestede jámáát = | mámleket kartası = | region kartası = | rayon kartası = | mámleket kartası ólshemi = | region kartası ólshemi = | rayon kartası ólshemi = | ishki bóliniwi = | basshı túri = | basshı = | dúzilgen waqtı = | dáslepki derekler = | aldınǵı atı = Заготзерно | aldınǵı atları = | status qashan berilgen = | jer maydanı = | ıqlımı = | xalıq sanı = {{kemeyiw}} 140 | sanalǵan jıl = 2009 | xalıq tıǵızlıǵı = | aglomeraciya = | milliy quramı = | konfessiyalıq quramı = | rásmiy til = | rásmiy tiller = | etnoxoronim = | waqıt zonası = | DST = | telefon kodı = | pochta indeksi = | pochta indeksleri = | avtomobil kodı = | identifikator túri = | sanlı identifikator = | sayt = }} '''Belogorskiy NQP''' ({{Lang-kk|Белогорский НҚП}}) — [[Qazaqstan|Qazaqstannıń]] [[Pavlodar (wálayat)|Pavlodar wálayatı]] [[May (rayon, Pavlodar wálayatı)|May rayonındaǵı]] awıl. Kóktóbin awıl okrugı quramına kiredi. KATO kodı — 555630200 <ref>{{Web deregi|url=http://www.kaz.stat.kz/klass_ARKS/DocLib/katonew2.xls|bet=База КАТО|nashriyot=Агентство Республики Казахстан по статистике|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131225090415/http://www.kaz.stat.kz/klass_ARKS/DocLib/katonew2.xls|arxivsáne=2013-12-25}}</ref>. == Xalqı == 1999-jılda awıl xalqı 184 adam (87 er adam hám 97 hayal) edi. 2009-jılǵı xalıqtı dizimge alıw maǵlıwmatlarına qaraǵanda, awılda 140 adam (72 er adam hám 68 hayal) jasaǵan. == Derekler == {{derekler}} {{May rayonı xalıq jasaw punktleri}} {{shala}} [[Kategoriya:Qazaqstan xalıq punktleri]] [[Kategoriya:May rayonı xalıq jasaw punktleri (Pavlodar wálayatı)]] 0g59n56plxwidahtpmwnev81f0k68mx 0 20361 120307 115717 2025-06-07T09:58:25Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: - → — using [[Project:AWB|AWB]] 120307 wikitext text/x-wiki '''Beltaw (Bórshitaw)''' — [[Ámiwdárya]] hám [[Aqshadárya]] tarmaqlarınıń arasında [[Aral teńizi]]nen túslik baǵıtta jaylasqan ústirtlik. Beltawdı qurawshı úshinshi dáwir teńiz shógindileri ústirtliktiń jer betine jaqın jaylasqan. Beltaw ústirtliginiń teńiz betinen biyikligi 120 metr menen 145 metrdiń arasında. Onıń eń bálent tóbeleri Beltawdıń túslik-batıs bóliminde. Beltawdıń janbawırları barlıq táreplerinde bergelkili emes. Ádewir tik janbawırları (tikligi 280-300) onıń túslik hám batıs táreplerinde, al arqa hám shıǵıs janbawırları ádewir qıya jaylasqan. == Ádebiyatlar == * Saypov A., Ataniyazova Q., Esenova I., Dawletbaev A. Qaraqalpaqstan tábiyiy geografiyası páni oqıtıwshılar ushın metodikalıq qollanba. -Nókis, 2022. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Geografiya]] [[Kategoriya:Qaraqalpaqstan]] kzebju7y8dlebvxsbe5woi0wdtcfxac 0 21021 120250 109864 2025-06-07T03:30:40Z Srajatdin Usnatdinov 12560 120250 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı|atı=Jan-Klod Van Damm|portret=Jean-Claude_Van_Damme_June_2,_2007.jpg|eni=250px|tuwılǵan waqtındaǵı atı=Jan-Klod Kamil Fransua Van Varenberg|kásibi=aktyor hám jekpe-jek sheberi|tuwılǵan sánesi=18.10.1960|tuwılǵan jeri=Belgiya, Bryussel}} '''Jan-Klod Van Damm''' ''({{lang-en|Jean-Claude Van Damme}}, tuwılǵandaǵı atı. Jan-Klod Kamil Fransua Van Varenberg)'' [[Belgiya|Belgiyadan]] jetilisip shıqqan, amerikalı aktyor hám [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] sheberi. [[Bryussel|Bryusselde]] tuwılıp ósken, onıń ákesi onı on jasında Shotokan karate mektebine bergen, sol sebepli Van Damm karateden 2 qara belbew dárejesin iyelegennen keyin, bir qansha karate hám kikboksing jarıslarına qatnasqan. Jasóspirim waqtında ol 1979-jılı Evropa Kásiplik Karate Assocaciyasınıń orta salmaqtaǵı chempionatın hám 1978-jılı "Mister Belgiya" bodibilding titulın jeńip alǵan. [[Gollivud|Gollivudta]] aktyor bolıw niyeti menen, ol 1982-jılı [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]]-qa kóship kelgen, sol jerde bir neshe filmlerge túsken, aqırında jekpe-jek filmi "Bloodsport" (1988) penen úlken jetiskenlikke erisken. Ol arnawlı háreketsheń (ekshn) filmlerdiń juldızına aylanıp, bunnan soń "Cyborg", "Kickboxer" (ekewi de 1989), "Lionheart", "Death Warrant" (ekewi de 1990), "Double Impact" (1991), "Universal Soldier" (1992), "Nowhere to Run", "Hard Target" (ekewi de 1993), "Timecop", "Street Fighter" (ekewi de 1994), "Sudden Death" (1995), onıń rejissyorlıq debyutı bolǵan "The Quest" hám "Maximum Risk" (ekewi de 1996) sıyaqlı kommerciyalıq tabıslı filmlerge tústi. 1993-jıldan 1998-jılǵa shekem úsh Gonkong rejissyorı: Jon Wu, Cuı Xark hám Ringo Lam Batıs kinosındaǵı debyutlerinde Van Damm menen birge islesken.<ref>{{Web deregi|url=https://thedissolve.com/features/movie-of-the-week/1088-when-jean-claude-van-damme-became-hong-kongs-gatew/|bet=When Jean-Claude van Damme became Hong Kong's gateway to Hollywood}}</ref> 1990-jıllardıń aqırı hám 2000-jıllardıń basında onıń ataǵı tómenlegennen keyin, ol 2008-jılı sınshılar tárepinen maqtawǵa iye bolǵan "JCVD" jınayat draması menen qaytadan belgili boldı. Onıń háreketsheń filmler janrına úlken qaytıwı [[Silvester Stallone|Silvester Stallonege]] qarsı jawızı sıpatında bas roldı oynaǵan "The Expendables 2" (2012) filmi boldı. Sol waqıttan baslap, ol háreketsheń (ekshn) filmlerge túsiwdi hám dawıslı islewdi keńnen dawam etti Háreketsheń hám [[jekpe-jek óneri]] kinosınıń belgisi sıpatında tanılǵan, onıń filmleri dúnya boyınsha 1 milliard dollardan aslamın jıynap, onı barlıq waqıtlardaǵı eń tabıslı háreketsheń film juldızlarınıń birine aylandırdı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.thethings.com/jean-claude-van-damme-was-a-bouncer-at-chuck-norris-bar-how-much-he-was-paid/|bet=Jean-Claude Van Damme Was A Bouncer At Chuck Norris' Bar, Here's How Much He Was Paid|avtor=Eminizer|at=Raymond|sáne=2023-07-08|til=en|jumıs=TheThings|qaralǵan sáne=2024-07-02}}</ref> 2020-jılı ol Jekpe-jek Tariyxı Muzeyi Húrmet Zalına kirgizilgen.<ref>{{Web deregi|url=https://martialartsmuseum.com/about/hall-of-fame/|bet=Hall of Fame}}</ref> Jekpe-jek sheberi hám aktyor sıpatındaǵı karerasınan tıs, Van Damm kóplegen tábiyattı qorǵaw hám haywanlardı qorǵaw shólkemlerin ashıq qollap-quwatladı. == Ómirbayanı hám bilimi == Van Damm 1960-jıl 18-oktyabrde [[Belgiya|Belgiyanıń]] [[Bryussel]] qalasınıń Bershem-Sent-Agat rayonında, esapshı hám gúl satıwshı bolǵan Eliana hám Evjen Van Varenberglerdiń shańaraǵında Jan-Klod Kamill Fransua Van Varenberg atı menen dúnyaǵa kelgen.<ref name="v007">{{Web deregi|url=https://www.slate.com/articles/news_and_politics/low_concept/2007/10/happy_belated_birthday_jeanclaude_van_damme.html|bet=Happy birthday, Jean-Claude Van Damme!|avtor=Hendrix|at=Grady|sáne=2007-10-19|jumıs=Slate Magazine|qaralǵan sáne=2024-07-31}}</ref><ref>{{Cite book|title=Current Biography Yearbook|url=https://books.google.com/books?id=1YwYAAAAIAAJ}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800019806/bio|bet=Jean-Claude van Damme- Biography|baspaxana=[[Yahoo! Movies]]|qaralǵan sáne=3 April 2012}}</ref> Onıń ákesi Bryusselli bolıp, eki tilde sóyleydi, al anası flamand (golland tilinde sóylewshi).<ref>{{Web deregi|url=http://www.thereelplace.com/news/jean-claude-van-damme-unveils-his-statue-in-belgium/|bet=Jean-Claude van Damme unveils his statue in Belgium|baspaxana=The Reel Place|citata=Standing next to his Flemish mother and his Walloon father, the actor talked about the linguistic conflict: "It's a dispute between two cultures that are, in fact, the same. But, there's a lot of love in this war" he concluded, true to himself.}}; Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/VCMb3OxCnZo Ghostarchive] and the [https://web.archive.org/web/20130226122006/http://www.youtube.com/watch?v=VCMb3OxCnZo Wayback Machine]: {{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=VCMb3OxCnZo|bet=Jean-Claude van Damme - Bifff 2007|sáne=21 March 2008|baspaxana=VanDammeTV|citata=Mijn moeder is Vlaamse en mijn vader is van Brussels [My mother is Flemish and my father is from Brussels]}}</ref> Ol jekpe-jek penen on jasında baslaǵan, ákesi onı Shotokan karate mektebine bergen. Onıń stillerine Shotokan Karate hám Kikboksing kiredi. Aqırında ol 18 jasında [[Karate|karateden]] qara belbewin aldı hám 2-dan qara belbew dárejesine eristi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cheatsheet.com/entertainment/jean-claude-van-damme-earned-film-role-knocking-martial-artist.html/|bet=Jean-Claude Van Damme Once Earned a Film Role by Knocking out a Martial Artist|avtor=Stallings|at=Antonio|sáne=2022-07-18|til=en-US|jumıs=Showbiz Cheat Sheet|qaralǵan sáne=2024-07-19}}</ref> Ol dene formasın jaqsılaw ushın gir kóteriw menen shuǵıllana baslaǵan, sonıń nátiyjesinde 1978-jılı "Mister Belgiya" bodibilding titulın alıwǵa erisken.<ref>{{Web deregi|url=https://www.biography.com/actors/jean-claude-van-damme|bet=Jean-Claude Van Damme - Movies, Age & Facts|sáne=13 April 2021|jumıs=Biography}}</ref> 16 jasında ol balet penen shuǵıllana baslaǵan hám onı bes jıl dawamında úyrengen. Van Dammnıń aytıwınsha, balet "bul kórkem óner, biraq sonıń menen birge eń qıyın sportlardıń biri. Eger siz balet shınıǵıwların jeńe alsańız, basqa qálegen sporttaǵı shınıǵıwlardı da jeńe alasız". Keyinirek ol [[Taekwando|Taekvondo]] hám Muay Tay menen de shuǵıllana baslaǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.jeanclaudevandamme.be/fandamme/biography.htm|bet=FanDamme Jean Claude van Damme|qaralǵan sáne=6 December 2014}}</ref> Onıń ósip atırǵan waqtındaǵı aktyor qaharmanları Charlz Bronson, [[Bryus Li]], Djeyms Din, Montgomeri Klift, Stiv MakKuin, Jan-Pol Belmondo hám [[Silvester Stallone]] bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.undertheradarmag.com/interviews/jean-claude_van_damme_and_the_creators_of_jean-claude_van_johnson|bet=Jean-Claude Van Damme and the Creators of "Jean-Claude Van Johnson" &#124; Under the Radar &#124; Music Blog for the Indie Music Magazine}}</ref> === 1970-jıllardıń basınan 1980-jılǵa shekem: Jekpe-jek óneri hám birinshi filmge túsiwi === 12 jasında, Van Damm Belgiyada Klod Goetctiń basshılıǵında Centre National de Karate (Ulıwmalıq Karate Orayı) ge qosıldı. Van Damm tórt jıl shınıqtı hám Belgiya Karate Komandasınan orın aldı; keyinirek ol Dominik Valera menen tolıq-kontaktlı karate hám kikboksing boyınsha shınıqtı. Van Dammnıń aytıwınsha, "ósip atırǵan waqıtta qıyın boldı. Men biraz birtúrli boldım, hám fizikalıq jaqtan onsha talantlı emes edim". 15 jasında ol Belgiyada jarıs karatesi karerasın basladı. 1976-jıldan 1980-jılǵa shekem, ol jarıs hám jarıstan tıs yarım-kontaktlı gúreslerde 44 jeńis hám tórt jeńiliske iye boldı 1979-jıl 26-dekabrde Bryusselde ótkerilgen La Coupe Francois Persoons Karate Turnirinde Evropa Karate Chempionatın jeńip alǵan Belgiya Karate Komandasınıń aǵzası boldı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.jcvandamme.net/cnk/Anglais/CNKen/cnken.html|bet=CNK&nbsp;– Centre National de Karaté|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090423042708/http://www.jcvandamme.net/cnk/Anglais/CNKen/cnken.html|arxivsáne=23 April 2009|baspaxana=Jcvandamme.net|qaralǵan sáne=20 February 2010}}</ref> Ol Challenge Coupe des Espoirs Karate Turnirinde (1-Sınaqlar) ekinshi orındı iyeledi. Úsh kúnlik turnir dawamında, ol 25 qarsılasın jeńip, final oyınında komanda aǵzası Andjelo Spataroǵa jeńildi. 1980-jıl 8-martta, Belgiyanıń Bryussel qalasında, ol Forest National Arenasında Dan Makaruso-Dominik Valera Professional Karate Associaciyası Jeńil-Awır Salmaqlılar Dúnya Chempionatı gúresiniń aldındaǵı gúreste burınǵı komanda aǵzası Patrik Toygelske qarsı shıqtı. Bul gúreske shekem, Toygels Van Dammdı sheshim boyınsha eki márte jeńgen edi, sonıń ishinde Belgiya Jeńil Salmaqlılar Chempionatı ushın gúres te bar. Van Dammnıń Toygels ústinen 1977-jıldaǵı jeńisi bar edi. Toygels tórt ay aldın Orld Association of Kickboxing Organizations Dúnya Chempionatında tásirli kórinisti kórsetken edi, hám geybirewler onıń bul jekpe-jekte jeńiske erisiwine isengen edi. Esabatlarǵa hám Patrik Toygeldiń óz intervyusına (súwretler menen) kóre, Toygels 1-raundta TKO (texnikalıq nokaut) boyınsha Van Dammǵa jeńilgen. Toygels murnına tepki alǵan hám nátiyjede ayqasıwdı dawam ettire almaǵan.<ref name="StarSystem1" /> 2013-jıldaǵı intervyusında Van Damm bul ayqasıwdı óziniń eń esinde qalǵan jekpe-jegi dep ataǵan. Ol 1977-jılı tolıq-kontaktlı karerasın baslaǵan, sol waqıtta Klod Goetc Belgiyada birinshi tolıq-kontaktlı karate turnirin shólkemlestirgen. 1977-jıldan 1982-jılǵa shekem, ol 18 jeńis (18 nokaut) hám bir jeńiliske iye boldı. 1979-jılı ol Mari-Kristin Barro hám Rutger Xauer bas rollerde oynaǵan belgiya-francuz drama filmi Andre Delvonıń "Oman Between Olf and Dog" filminde atı kórsetilmegen roldi oynadı. 1980-jılı ol Professional Karate Magazine jurnalınıń baspashısı hám redaktorı Mayk Anderson hám bir neshe márte Evropa chempionı Gert Lemmenstiń itibarın tarttı. Ekewide Van Dammdı keleshek perspektiva retinde kórdi. Van Damm 1982-jılı jarıslardan ketiwge qarar etti. Jaslıǵında ol restoranlarǵa gúl satıp, [[AQSH]]-qa kóshiwden aldın aqsha jıynawǵa sportzal ashıw ushın kredit aldı.<ref>Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/bqYh3dlKTOY Ghostarchive] and the [https://web.archive.org/web/20190303230734/https://www.youtube.com/watch?v=bqYh3dlKTOY&gl=US&hl=en Wayback Machine]: {{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=bqYh3dlKTOY#t=3m19s|bet=Jean-Claude Van Damme Reveals Why He Left 'Predator'|sáne=1 March 2019|jumıs=The Hollywood Reporter}}</ref> California Gym dep atap, ol 1979-jılı ashıldı hám "karate, oyın, aerobika, bodibilding - hámmesi" menen támiyinledi. Van Damm "men adamlar ushın arnawlı shınıǵıw baǵdarlamaların jazdım, hám muzıka menen jaqsı yosh bar edi" dep qostı. Eń joqarı dáwirinde, California Gym ayına 15,000 dollar tabıs taptı; "men sportzalımdı satıwǵa qarar etkenimde ákem meni aqılsız dep oyladı. Ol: 'Ne qılıp atırsań? Sende Bryusseldegi eń jaqsı sportzal bar. Sende sport mashina, kórkem kvartira bar, sen qálegen nársege iye bola alatuǵınday kóp aqsha tawıp atırsań - hám endi sen biznesińdi satıp [[Amerika Qurama Shtatları|Amerikaǵa]] ketpekshiseń'. Ol júdá qapa boldı". === 1982-den 1988-ge shekem: Dáslepki jumısları hám tabısı === 1982-jılı ol hám balalıq dostı Mishel Kissi ekewi aktyor bolıw úmiti menen Amerika Qurama Shtatlarına kóshti. Olar ózin-ózi qollap-quwatlaw ushın hár túrli jumıslar isledi. Olardıń birinshi kinodaǵı jumısı Cannon Films tárepinen islengen hip-hop ayaq oyın filmindegi "Breakiń" (1984) qosımsha roli bolıp, olar ayaq oyın kórsetiwindegi fonda oyın oynap atırǵan kórsetedi.<ref>{{Cite news|url=http://www.worldation.com/stories/muscles-brussels-story-jean-claude-van-damme/2/|title=The muscles from Brussels - the story of Jean-Claude Van Damme {{!}} Worldation|date=9 October 2017|work=Worldation|access-date=9 April 2018|language=en-US}}</ref> Sol waqıtta ol háreketsheń jekpe-jek filmleri juldızı Chak Norris penen doslastı. Olar birge shınıǵıwdı basladı, hám Van Damm Norris menshigindegi Oody's Wharf atı menen atalatuǵın barda qadaǵalawshı bolıp islewdi basladı.<ref>{{Cite news|url=https://www.bjjee.com/articles/jean-claude-van-damme-chuck-norris-training-together/|title=Jean-Claude Van Damme and Chuck Norris training together|date=4 May 2017|work=Bjj Eastern Europe|access-date=9 April 2018|language=en-US}}</ref> Ol sonday-aq tabısın limuzin transport basqarıwshı hám jeke karate instruktorı retinde tolıqtırdı Ol [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarındaǵı]] dáslepki kúnleriniń ásirese qıyın bolǵanın atap ótti - 2,000 dollar esapqa alınbaǵanda, ol gimnastika zalın satıwdan túsken barlıq aqshasın [[Evropa]] bankine salǵan edi; sonlıqtan, ol finanslıq jaqtan qıyınshılıq kórdi. Óz emocionallıq jaǵdayın jaqsı saqlap qalıw ushın, ol hár kúni keshte Santa Monikada juwırıwǵa shıǵatugın edi. Onnan keyin, ol dúnyaǵa belgili Gold's Gym-de shınıǵatugın edi. Bul kúndelikli ádet oǵan kóp jıllar dawamında aman qalıwǵa járdem berdi dep aytıladı. Ol aktiv túrde kasting shaqırıwlarına qatnasatuǵın edi hám belgili bir kúndelikli ádetke iye edi. [[Sárshembi]] kúnleri ol Drama-Logue jurnalın satıp alatuǵın edi; keyin, [[piyshembi]] azanda, ol reklamalarǵa juwap retinde óziniń súwretin hám rezyumesin jiberetuǵın edi. Ol jetiskenlikke erisiwdiń hár qanday jolın qollanıwǵa tayın edi, hátte ótirik áńgime oylap tabıwǵa da baratuǵın edi. Ol kino studiyalarına qońıraw etip, ózin [[Bryussel|Bryusselden]] kelgen aktyor hám [[Gonkong|Gonkongtan]] kelgen investorı bar dep aytıp kóretuǵın edi. Ol sonday-aq dostınan ózin kinoda bas rolde oynawın qáleytuǵın hám aqsha salıwǵa tayın, biraq qosımsha qarjı kerek bolǵan investor sıpatında ról oynawın soraǵan. Usı nárse menen qurallanıp, ol prodyuserlerge jaqınlasqan hám birden barlıq qońırawlarına juwap berilip atırǵanın kórgen. Álbette, onıń maqseti tek sol adam menen ushırasıw hám óziniń atın ortaǵa shıǵarıw edi, al nızamsız shártnamalar dúziw emes.<ref name="bh1z" /> 1984-jılı Norris bas roldi oynaǵan "Missing in Action" háreketli filminde, ol da Cannon Films tárepinen shıǵarılǵan, Van Damm kaskadyorlar toparı quramında atı kórsetilgen. Sol jılı ol sonday-aq "Monaco Forever" atlı qısqa metrajlı komediya filminde de rol oynaǵan''.<ref>{{Citation |last=Levey |first=William A. |title=Monaco Forever |url=https://www.imdb.com/title/tt0087739/ |access-date=9 April 2018 |others=Charles Pitt, Nancy Brock, Daniele Romer}}</ref>'' Kori Yuenniń "No Retreat, No Surrender" atlı [[jekpe-jek óneri]] tuwralı filmi, 1986-jıl 2-mayda [[Los-Andjeles|Los-Andjeleste]] premerası bolǵan,<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/57425-NO-RETREAT-NO-SURRENDER?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=3 January 2020}}</ref> onıń birinshi úlken roli boldı, ol rossiyalı jawız qaharman retinde túsirilgen edi. Bul filmde Kurt MakKini bas roldi oynap, New Orld Pictures arqalı shıǵarılǵan.<ref>{{Citation |title=No Retreat, No Surrender Blu-ray |url=http://www.blu-ray.com/movies/No-Retreat-No-Surrender-Blu-ray/158610/#Overview |access-date=27 August 2018}}</ref><ref>{{Citation |title=No Retreat, No Surrender |url=https://www.rottentomatoes.com/m/no_retreat_no_surrender/ |access-date=27 August 2018 |language=en}}</ref> MakKini Djeyson Stilvell rolinde, karate úyrenip atırǵan [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHlı]] jasóspirim retinde oynap, óziniń jekpe-jek dojosın Van Damm oynaǵan jekpe-jek ustazınan qorǵaydı. Van Damm hám MakKini ekewi de "No Retreat, No Surrender 2" filminde oynawı kerek edi, biraq olar bul filmnen bas tarttı. Ol rejissyor Djon MakTerna menen "Predator" (Jırtqısh) (1987) filmi ushın jumıs isledi, dáslepki (aqırında bas tartılǵan) bas qaharmannıń bóten versiyası retinde, Kevin Piter Xol menen almastırılıwınan aldın.<ref name="bleeds">{{Cite news|title=If It Bleeds, We Can Kill It|last=Haufrect|first=Ian T|publisher=[[20th Century Fox]]|year=2001}}</ref> Ol bas Predator personajın oynaw ushın birinshi tańlaw edi, onıń jawıngerlik ónerdegi kónlikpelerin qollanıp, bóten shaqqan, nindzya tárizli ańshıǵa aylandırıwdı máqset etken edi, biraq bir neshe kún túsirilgennen keyin, ol filmdi taslap ketti. Onıń monster kostyumi júdá ıssı bolıp, onıń talıp qalıwına sebep bolǵanı haqqında úziliksiz shaǵım etkenligin xabarladı; ol sonday-aq tek kostyumde kameraǵa túsiw haqqında gúmanların bildirgen dep aytıladı. Bunnan tısqarı, jawinger toparına qarsı turǵanda jaratılıstı qorqınıshlı etip kórsetiw ushın fizikalıq jaqtan kúshlirek aktyor kerek ekenligin kórsetken. Rol aqırında Kevin Piter Xolǵa berildi. "Predator" tabıslı bolgannan keyin, Van Damm filmdi júdá jaqsı kórgenin hám bul roldi joǵaltqanına ókinbeytuǵının ayttı. Van Dammnıń atın shıǵarǵan filmi "Bloodsport" bolıp, ol 1988-jıl 26-fevralda ekranǵa shıqtı.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/60095-BLOODSPORT?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=3 January 2020}}</ref> Bul film Frank Dukstıń ómirine tiykarlanǵan dep aytıladı.<ref>{{Cite news|title=NINJA: Hero or Master Fake? : Others Kick Holes in Fabled Past of Woodland Hills Martial Arts Teacher|last=JOHNSON|first=JOHN}}</ref><ref>{{Cite news|title=Bloodsport (1988) - Financial Information}}</ref> Ol Cannon kompaniyası ushın 1.5 million dollar byudjet penen túsirilgen. Film AQSH armiyasınıń kapitanı Frank Duks (Van Damm oynaytuǵın) haqqında, ol jaslıǵınan Senzo Tanaka tárepinen nindzyucu jollarında tárbiyalanǵan hám [[Gonkong|Gongkongta]] ótkerilgen nızamsız jekpe-jegi boyınsha Kumitede Tanakanıń qaytıs bolǵan ulı Shingonıń ornın basadı.<ref>{{Cite news|title=15 Things You Didn't Know About "Bloodsport"}}</ref> Bul film 1988-jıldıń báhárinde AQSHta úlken tabısqa eristi. Prodyuseri Mark Di Salle bılay dedi: "Biz hayal-qızlardı ózine tartatuǵın jańa jekpe-jek óneriniń jańa juldızın izlep atır edik, biraq Van Damm hám erler, hám hayallar ushın qızıqlı boldı.<ref name="jean">{{Web deregi|url=https://www.chicagotribune.com/1989/08/27/punch-lineage/|bet=Punch Lineage|avtor=Thompson|avtorsilteme=Anne Thompson (film critic)|at=Anne|sáne=27 August 1989|jumıs=[[The Chicago Tribune]]|qaralǵan sáne=15 October 2016}}</ref> Ol - ádillik ushın amerikasha gúresip, jawızlardı jeńetuǵın amerikalı qaharman." Haqıyqatında, Van Damm bas roldı alıw ushın jalınıp soraǵan; sol waqıtta ol úysiz bolıp, mashinalarda hám garajlarda uyqılap, hátte ayırım waqıtları azıq-awqat urlawǵa májbúr bolǵan. Sonday-aq, 1988-jılı ol Sho Kosugi menen birge "Black Eagle" filminde taǵı bir rus jawız qaharmanın sáwlelendirdi.<ref>{{Citation |title=Black Eagle Blu-ray |url=http://www.blu-ray.com/movies/Black-Eagle-Blu-ray/190192/ |access-date=27 August 2018}}</ref> === 1989-dan 1999-ǵa shekem: Xalıqaralıq juldız === "Bloodsport" filminiń tabısınan keyin, Cannon Films oǵan "Delta Force 2", "American Ninja 3" yamasa Albert Pyun rejissorlıq etken kiberpank jekpe-jek óneri filmi "Cyborg" ta bas roldi usınıs etti.<ref>{{Cite news|title=Punch Lineage|language=en|work=tribunedigital-chicagotribune|url=https://www.chicagotribune.com/1989/08/27/punch-lineage/|access-date=24 July 2018}}</ref> Ol 1989-jılı premerası bolǵan "Cyborg" tı tańladı. Bul film tómen byudjetli kassalıq tabıs boldı hám eki dawamlı filmine alıp keldi, olardıń hesh qaysısında Van Damm qatnaspadı. Cannon sol jılı shıqqan "Kickboxer" filminde Van Dammdı qaytadan qollandı. Bul film júdá tabıslı boldı, 3 million dollarlıq byudjetke 50 million dollardan aslam tabıs alıp keldi.<ref>{{Cite news|first=Martha|last=Sherrill|title=The muscles from brussels|newspaper=[[The Washington Post]]|date=11 August 1991}}</ref> Bul film "Kickboxer" franshizasın basladı. Ol filmniń tórtinshi dawamınıń hesh qaysısında qatnaspasa da, qayta islengen seriyada basqa personaj retinde qaytıp keldi. 1991-jılı "Double Impact" filmi shıǵarıldı. Lettich rejissorlıq etken bul filmde Van Damm Aleks hám Chad Vagner atlı bir-birinen uzaq jasaǵan eki egiz tuwısqan rolinde oynap, olar ata-anasınıń óliminiń óshın alıw ushın gúresedi. Film shıqqanda ol hár túrli pikir-usınıslar aldı. Los Andjeles Times gazetası filmniń "jaqsı nátiyje bergenin" ayttı, al Variety bolsa syujet sızıǵın unatpay, filmniń sátsiz bolıwın boljaǵan. Film birinshi 28 kúnde 23,683,813 dollar tabıs keltirdi.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/58868|bet=AFI{{!}}Catalog|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref> AQSHta ulıwma 30,102,717 dollar tabıs keltirdi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.boxofficemojo.com/title/tt0101764/credits/|bet=Double Impact|jumıs=Box Office Mojo|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref> Keyin ótken sınshılar bunı qızıqlı háreketli film dep esaplaydı, jaqsı kúlkili máwritleri bar hám Van Dammnıń eki túrli personajdı oynaǵan jaqsı aktyorlıq sheberligin atap ótedi.<ref>{{Web deregi|url=https://theactionelite.com/double-impact-1991-review/|bet=Double Impact (1991) Review|avtor=Eoin|sáne=2014-07-15|til=en-CA|jumıs=The Action Elite|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.brianorndorf.com/2011/08/reliving-the-summer-of-1991-diary-week-twelve.html|bet=Reliving the Summer of 1991 Diary - Week Twelve|jumıs=BRIANORNDORF.COM|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.cinema-crazed.com/blog/2016/08/22/double-impact-1991/|bet=Double Impact (1991) – Cinema Crazed|sáne=22 August 2016|til=en-US|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref> 1992-jılı ol jıldıń eń iri blokbasterleriniń birinde, Carolco kompaniyası ushın Roland Emmerich rejissorlıq etken ilimiy fantastikalıq ekshn "Universal Soldier" filminde bas roldi oynadı. Van Damm (Lyuk Deverauks rolinde) hám Dolf Lundgren (serjant Andryu Skott rolinde) Vetnam urısı waqtındaǵı AQSH áskerleri rolinde oynap, Devero Skott-tıń aqıldan azıp, puqaralardı mayıp etkenin bilgennen keyin bir-birin atıp óltiredi.<ref name="Inc.19922">{{Cite journal|url=https://books.google.com/books?id=9c8DAAAAMBAJ&pg=PA19|title=Black Belt|date=October 1992|access-date=21 May 2011}}</ref> Keyin olar basqa kóplegen burın ólgen áskerler menen birge qupiya Ármiya proektinde qayta tiriltirilip, tapsırmaǵa jiberiledi. 1992-jılǵı Kann kinofestivalında Van Damm hám Lundgren awızsha jánjel shıǵarıp, eki er adam bir-birin iytermelegende derlik fizikalıq jánjel aldında turǵanda ajıratılǵan, biraq bul tek kórsetiwge arnalǵan tryuk dep esaplandı.<ref name="Uni ebert2">{{Cite news|url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=%2F19920710%2FREVIEWS%2F207100302%2F1023|title=Universal Soldier|date=10 July 1992|access-date=21 May 2011|newspaper=Chicago Sun-Times}}</ref><ref name="Ebert20002">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=4uCzo6NkpdsC&pg=PA365|title=I hated, hated, hated this movie|date=1 April 2000}}</ref> "Universal Soldier" 1992-jıl 10-iyulda kinoteatrlarda kórsetile basladı, AQSH-ta bilet satıwdan 36,299,898 dollar tabıs penen ortasha tabıslı boldı, biraq dúnya juzinde iri blokbaster bolıp, shet ellerde 65 million dollardan aslam tabıs keltirdi, bul filmge 23 million dollarlıq byudjetli dúnya juzinde ulıwma 102 million dollar tabıs alıp keldi.<ref>{{Cite news|url=https://www.courant.com/1994/09/16/van-damme-very-determined/|title=Van Damme very determined|date=16 September 1994|newspaper=[[Hartford Courant]]|access-date=21 May 2011}}</ref> Ol "Demolition Man" filminde Saymon Feniks rolinde oynawǵa talaban boldı <ref>{{Web deregi|url=https://m.imdb.com/title/tt0113277/trivia?ref_=m_tt_trv_trv|bet=Heat (1995) - IMDb|jumıs=[[IMDb]]}}</ref> hám "Heat" filminde Maykl Cheritto rolin oynaw ushın qısqa waqıt dawamında qarap shıǵıldı. [[Fayl:Van_Damme_Cannes.jpg|oñğa|nobaý|Van Damm 1993-jılı Kann kinofestivalında<ref name="GICannesDate">{{Web deregi|url=http://www.gettyimages.fr/detail/photo-d'actualit%C3%A9/opening-ceremony-in-cannes-france-on-may-13-1993-photo-dactualit%C3%A9/115115390#opening-ceremony-in-cannes-france-on-may-13-1993-jean-claude-van-picture-id115115390|bet=Opening Ceremony In Cannes, France On May 13, 1993|sáne=3 June 2011|jumıs=Getty Images|baspaxana=Getty Inc.|qaralǵan sáne=30 August 2016}}</ref>]] 1993-jılı ol "Last Action Hero" filminde kishi rol oynadı hám "Nowhere To Run" filminde bas roldi oynadı. Bul film Van Damm hám Columbia Pictures arasındaǵı úsh filmlik shártnamanıń birinshisi bolıp, onıń gononarı 3.5 million dollar boldı. Columbia bul film "onıń tamashagóyleri ushın haqıyqıy hám auditoriyasınan da asıp ketedi" dep ayttı. 1994-jılı ol Universal Pictures ushın "Hard Target" filminde bas roldi oynadı, bul rejissyor Djon Vu-dıń birinshi Amerika filmi edi. Sol jılı ol sonday-aq "Timecop" filminde waqıt boyınsha sayaxat etiwshi policiya xızmetkeri rolinde oynadı. Piter Xyams rejissorlıq etken bul film úlken tabısqa eristi, dúnya juzinde 100 million dollardan aslam tabıs keltirip, búgingi kúnge shekem onıń bas rolde oynaǵan eń kóp tabıs keltirgen filmi bolıp qaldı. Sol jılı ol sonday-aq Universal ushın Stiven E. de Souza jazǵan hám rejissorlıq etken, video oyınǵa tiykarlanǵan "Street Fighter" filminde bas roldi oynadı. Bul film sınshılar tárepinen jaman qabıl etildi. Biraq kommerciyalıq jaqtan tabıslı bolıp, shama menen islep shıǵarıw qunınan úsh ese kóp tabıs keltirdi. Van Damm hám Xyams 1995-jılı shıqqan Universal-dıń "Sudden Death" filmi ushın qaytadan birge jumıs isledi. Van Damm Pittsburg órt óshiriw byurosınıń francuz kanadalı tuwılǵan órt óshiriwshisi rolin oynaydı, ol úyden órt shıqqanda kishi qızdı qutqara almaǵannan keyin jeke daǵdarısın bastan keshiredi. Endi belsendi xızmetten shetletilgen ol Pittsburg Azamatlıq Arena-nıń órt qáwipsizligi marshalı lawazımına tómenlegen, bul jerde terroristler toparı oyın waqtında lyuks bólmede AQSH vice-prezidenti hám basqa bir neshe VIP jeke tulǵalardı tutqında uslap turıptı. Film ortasha tabıs boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://filmstories.co.uk/features/sudden-death-the-film-where-van-damme-fought-a-penguin-to-death/|bet=Sudden Death: the film where Van Damme fought a penguin to death|avtor=Edwards|at=Matt|sáne=21 October 2020|jumıs=Film Stories}}</ref> 1996-jılı ol "The Quest" filminde bas roldi oynadı hám rejissorlıq etti. Film AQSH-ta jaqsı kórsetkish kórsetpese de, xalıqaralıq kinoprokatta jaqsıraq nátiyje kórsetip, kommerciyalıq tabısqa iye boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.nathanrabin.com/happy-place/2022/5/23/jean-claude-van-damme-and-roger-moore-are-a-terrific-twosome-in-van-dammes-1996-directorial-debut-the-quest|bet=Jean-Claude van Damme and Roger Moore are a Terrific Twosome in van Damme's 1996 Directorial Debut the Quest|sáne=23 May 2022}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.boxofficeprophets.com/column/index.cfm?columnID=20004|bet=The Number One Movie in America: Maximum Risk}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.giantfreakinrobot.com/ent/jean-claude-van-damme-friends.html|bet=Jean-Claude van Damme Ashamed of '90s Hit Sitcom Role|sáne=30 October 2023}}</ref> Sol jılı ol "Friends" teleserialınıń "The One After the Superbowl" atlı eki bólimli epizodında payda boldı. Ol sonday-aq Ringo Lam rejissorlıq etken birinshi Amerika filmi hám olardıń birinshi birlesken jumısı bolǵan "Maximum Risk" filminde bas roldi oynadı. Film kinoprokatta ortasha tabıslı boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://wegotthiscovered.com/movies/a-lukewarm-action-movie-with-a-very-familiar-twist-gets-reheated-on-streaming/|bet=A lukewarm action movie with a very familiar twist gets reheated on streaming|sáne=16 September 2022}}</ref> Ol 1997-jılı basketbol superjuldızı Dennis Rodman menen birge "Double Team" ilimiy-fantastikalıq ekshn filminde oynadı. Bul Gonkong rejissorı Cuy Xark-tıń amerikalı debyuti edi. 1998-jılı ol hám Xark "Knock Off" filminde qayta birlesti, biraq bul film kinoprokatta sátsiz boldı.<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2008/11/09/movies/09lim.html|title=Hard Body Plays an Old Softie (Himself)|work=The New York Times|date=6 November 2008|last1=Lim|first1=Dennis}}</ref> Sol jılı Van Damm sonday-aq "Legionnaire" urıs filminde oynadı. 35 million dollar byudjetke qaramastan, bul film AQSH-ta kinoteatrlarda kórsetilmey, tek shet ellerde kórsetildi.<ref>{{Cite news|title=A Direct Hit? New Van Damme Film Bypasses Theaters, Takes Battle Straight to Video|work=[[Chicago Tribune]]|date=11 February 1999|url=http://articles.chicagotribune.com/1999-02-11/features/9902110414_1_legionnaire-mobster-video-stores|first1=Donald|last1=Liebenson}}</ref> 1999-jılı ol "Universal Soldier: The Return" (1999) filminde Lyuk Devera roline qaytıp keldi. Film kinoprokatta jaman kórsetkish kórsetip, 4-orında debyut etti.<ref>{{Cite news|date=1999-08-23|last=RICHARD NATALE|title=As 'Sixth Sense' Sizzles, Newcomers Feel a Chill|magazine=[[The Los Angeles Times]]|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1999-aug-23-ca-2814-story.html}}</ref> Sol jılı ol sonday-aq "Inferno" (1999) filminde bas roldi oynadı. === 2000-jıllar: Keyingi filmler === [[Fayl:Jean-Claude_Van_Damme_June_2,_2007.jpg|solğa|nobaý|2007-jıldaǵı Van Damm]] 2001-jılı shıqqan "Replicant" Van Damm menen rejissyor Ringo Lamniń ekinshi birgelikdegi jumısı bolıp, Van Dammnıń eki rólde oynawı besinshi márte bolǵan edi. Bul filmde Maykl Ruker de bas róllerde oynaǵan. Sol jılı ol Sheldon Lettich tárepinen rejissyorlıq etilgen hám Van Damm tárepinen jazılǵan "The Order" filminde de bas róldi oynaydı.<ref>{{Citation |title=The Order Blu-ray |url=http://www.blu-ray.com/movies/The-Order-Blu-ray/37827/ |access-date=2 August 2018}}</ref> 2002-jılı ol "Derailed" filminde bas rólde oynadı. "In Hell" - 2003-jılǵı amerikalı túrme-triller filmi bolıp, onı Ringo Lam rejissyorlıq etken. Bul Van Damm menen Lamnıń úshinshi birgeliktegi jumısı. Van Damm bul filmde Rossiyanıń Magnitogorsk qalasında jumıs islewshi amerikalınıń rólin oynaydı. Sol jılı ol óziniń ayaq oyın kónlikpelerin Bob Sinklardıń "Kiss My Eyes" klipinde qollanǵan. 2004-jılı ol Filip Martinez tárepinen rejissyorlıq etilgen "Wake of Death" atlı triller filminde oynadı. Bul filmniń birinshi rejissyorı Ringo Lam edi, biraq ol Kanadada bir neshe hápteden soń proektten ketti. Bul filmde Simon Yam, Valerie Tian, Tony Schiena t.b. aktyorlar da róllerde oynadı. 2005-jılı ol francuz filmi "Narco"da ózin ózi sáwlelendirdi. 2006-jılı Simon Fellows rejissyorlıq etken "Second in Command" hám Sheldon Lettich tárepinen túsirilgen "The Hard Corps" filmlerinde bas róllerde oynadı. 2007-jılı ol Omer Faruk Sorak rejissyorlıq etken "The Exam" atlı túrk komediya-drama filminde kishirek róldi oynadı. Sol jılı ol "Until Death" filminde de bas rólde oynadı. [[Fayl:Jean_claude_Van_Damme_sur_le_tournage_de_JCVD_en_octobre_2007.jpg|nobaý|2007-jıldıń oktyabr ayında Van Damm "JCVD" filminiń súwretke alıw maydanında]] Van Damm 2008-jılı "JCVD" filminiń sheklengen teatr shıǵarılıwı menen tiykarǵı aǵımǵa qayttı, bul film jaqsı pikir-usınıslar aldı. Time jurnalı onıń bul filmindegi rolin jıldıń ekinshi eń jaqsı roli dep atadı ("The Dark Knight" filmindegi Heath Ledgerdiń Joker rólinen keyin),<ref>{{Cite news|last=Corliss|first=Richard|title=The Top 10 Everything of 2008: Top 10 Movie Performances|newspaper=[[Time (magazine)|Time]]|url=http://www.time.com/time/specials/2008/top10/article/0,30583,1855948_1864351_1864363,00.html|access-date=1 October 2009|date=3 November 2008}}</ref> hám aldın "Van Damm qara belbew emes, al Oskar sıylıǵın alıwǵa ılayıqlı" dep málimlegen.<ref>{{Cite news|last=Corliss|first=Richard|date=13 November 2008|title=Short List|newspaper=Time|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1858885,00.html|access-date=1 October 2009}}</ref> Sonday-aq, 2008-jılı ol Isaak Florentin tárepinen túsirilgen "The Shepherd: Border Patrol" filminde bas rólde oynadı. Keyin ol Djon Xyams rejissyorlıq etken 2009-jılǵı "Universal Soldier: Regeneration" filminde Dolf Lundgren menen birge Lyu Deverauks rólinde qayta oynadı. Film Orta Shıǵıs hám Qubla Aziya kinoteatrlarda kórsetildi, al AQSH hám basqa mámleketlerde tikkeley video túrinde shıǵarıldı. Shıqqannan beri, film kóbinese jaqsı pikir aldı, onıń aktyorlıq oyını hám kútilmegen joqarı dárejedegi isleniwi maqtawǵa ılayıq bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.brianorndorf.com/2010/01/film-review-universal-soldier-regeneration.html|bet=This is Briandom – Universal Soldier: Regeneration|baspaxana=Brian Orndorf|qaralǵan sáne=2 May 2011}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.dreadcentral.com/reviews/universal-soldier-regeneration-2009|bet=Universal Soldier: Regeneration Review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131008114414/http://www.dreadcentral.com/reviews/universal-soldier-regeneration-2009|arxivsáne=8 October 2013|sáne=31 December 2009|baspaxana=[[Dread Central]]|qaralǵan sáne=22 May 2011}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.rottentomatoes.com/m/universal_soldier_3/comments.php?reviewid=1865455|bet=Universal Soldier: Regeneration Review|avtor=Villaca, Pablo|til=pt|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=22 May 2011}}</ref> === 2010-jıldan házirgi waqıtqa shekem: Házirgi jumısları === 2010-jılı ol azǵana kórsetilgen "Full Love" filmine ózi rejissyorlıq etti. Sol jılı ol "The Expendables" filminiń birinshi bólimindegi Ganner Ensen rólin qaytardı hám bul róldi Dolf Lundgren oynadı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/film/2012/aug/10/van-damme-expendables-2|bet=Jean-Claude Van Damme: 'I tried to play the system; I was blacklisted'|avtor=Godfrey|at=Alex|sáne=10 August 2012|til=en|jumıs=The Guardian|qaralǵan sáne=24 July 2018}}</ref> 2011-jılı ol "Kung Fu Panda 2" kompyuter animaciyalıq filminde Master Krok personajına dawıs berdi. Bul filmde ol aldıńǵı filmniń qaharmanlarına járdem beriwshi personajǵa dawıs beredi. Sol jılı ol Skott Adkins penen birge "Assassination Games" filminde oynadı. Sonday-aq 2011-jılı ol francuz komediyası "Beur sur la ville"de ról oynadi. Sol jılı ol óz reality-show baǵdarlaması "Behind Closed Doors"ta bas rólde boldı. Baǵdarlama onıń shańaralıq turmısın, jeke mashqalaların hám keleshektegi jekpe-jegin kórsetedi. 2009-jıldan baslap, ol burınǵı boks boyınsha Olimpiada altın medal iyesi Somluck Kamsing menen jekpe-jekke shıǵıwdı jobalap kelgen.<ref name="Kickboxing">{{Web deregi|url=http://www.fiveknuckles.com/mma-news/Jean-Claude-Van-Damme-to-fight-Somluck-Kamsing-in-K-1.html|bet=Jean-Claude Van Damme to fight Somluck Kamsing in K-1|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100203180052/http://www.fiveknuckles.com/mma-news/Jean-Claude-Van-Damme-to-fight-Somluck-Kamsing-in-K-1.html/|arxivsáne=3 February 2010|avtor=Baage|at=Natalia|sáne=8 September 2009|baspaxana=Five Knuckles}}</ref> Bul jekpe-jek onıń ITV reality-show "Behind Closed Doors" baǵdarlamasınıń tiykarǵı teması bolǵan. Jekpe-jek bir neshe márte keyinge qaldırıldı, kóp kritikler onıń bolıwına gúmanlanadı, ásirese orındı belgilew qıyınshılıǵına baylanıslı.<ref name="k636">{{Web deregi|url=https://www.allthebestfights.com/somluck-vs-jean-claude-van-damme-vs-somrak-kamsing-fight-december-2012-news-jaca/|bet=Jean-Claude Van Damme vs Somrak Kamsing in 2012? Are you serious bro?|sáne=2012-10-18|jumıs=All The Best Fights.com|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> 2012-jılı ol "Rzhevsky Versus Napoleon" atlı rus komediya filminde hám "U.F.O."da rólde oynadı''.''<ref name="j979">{{Web deregi|url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-england-derbyshire-14530408|bet=Jean-Claude Van Damme to shoot UFO film in Derby|sáne=2011-08-15|jumıs=BBC News|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> Ol "Dragon Eyes", "Universal Soldier: Day of Reckoning" hám "Six Bullets" filmlerinde bas rólde boldı. Sonday-aq, sol jılı ol "The Expendables 2" filminde bas jawız qaharman sıpatında ról oynadı. Film seriyaları rival jallanǵan áskerge (Van Damm) qarsı ósh alıwǵa umtılǵan tapsırmanı orınlawshı jallanba áskerler toparı haqqında. Film úlken tabısqa eristi, dúnya júzi boyınsha 310 million dollarlıq tabıs isledi hám onıń ekshn janrına úlken qaytıwı boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.mtv.com/news/gpfv7m/jean-claude-van-damme-expendables-2-interview|bet=Q&A: Jean-Claude van Damme Kicks It with Us, Talks Villainy, Sequels & Remakes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231113124737/https://www.mtv.com/news/gpfv7m/jean-claude-van-damme-expendables-2-interview|arxivsáne=13 November 2023|jumıs=[[MTV]]}}</ref> Empire jurnalınıń Nick de Semlyen filmdegi Van Dammnıń "ullı, plutoniy menen jawızlanǵan personajın" hám Lundgrenniń "action-troll" personajın filmdegi joqarı noqatlar dep maqtadı.<ref name="RevEmpire">{{Cite news|title=The Expendables 2|url=https://www.empireonline.com/reviews/reviewcomplete.asp?FID=137367}}</ref> Sol jılı ol Kam Sing Jomhod Kiatadisak penen qarsı ayqasıwda, Kam Singniń ring ekipajı quramında kórildi. Sonday-aq, ol Coors Light pivasınıń reklamalarında qarsız tawda jeńsiz djins kurtka kiyip, hám Dash kir juwıw untaǵınıń reklamalarında payda boldı. 2012-jıl 21-oktyabrde onıń tuwılǵan qalası [[Bryussel|Bryusselde]] onıń óziniń tábiyǵıy ólshemdegi músini menen húrmetlendi. Ol músinniń ashılıw saltanatında jurnalistlerge: "[[Belgiya]] maǵan bir nárseni qaytarıp atır, biraq shın mánisinde bul ármanǵa qaytarıw ushın. Sonlıqtan adamlar bul jerge kelgende, olar Jan-Klod van Dammdı emes, al bir nársege isenim etken kósheniń adamın kóredi. Men músinniń sonı sáwlelendirgenin qáleymen" dep ayttı. 2013-jılı ol "Welcome to the Jungle" komediyasında oynadı. Sonday-aq sol jılı ol Piter Xyams tárepinen túsirilgen amerikanlı triller filmi "Enemies Closer"da bas jawız qaharman rolinde oynadı. 2013-jıl 13-noyabrde Volvo Trucks kompaniyası YouTube saytına Van Damm artqa júrip baratırǵan yarım pricep hám tovar tasıw avtomobiliniń sırtqı aynalarında ayaqların qoyıp shpagat islegen reklamanı jaylastırdı, onı ol reklamada "eń ullı shpagat" dep táriyipleydi. Video tez arada internette viruslıq bolıp tarqaldı, úsh kún ishinde 11 millionnan aslam kóriw sanına,<ref>{{Web deregi|url=http://descrier.co.uk/oddities/2013/11/watch-jean-claude-van-damme-splits-two-volvo-trucks/|bet=Watch Jean-Claude Van Damme do the splits between two Volvo trucks|sáne=16 November 2013|jumıs=The Descrier|qaralǵan sáne=27 November 2013}}</ref> birinshi háptede 35 million kóriwge eristi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.thestar.com/entertainment/stargazing_blog/2013/11/channing_tatum_recreates_jean_claude_van_damme_s_epic_split.html|bet=Channing Tatum recreates Jean-Claude Van Damme's epic split|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131123123208/http://www.thestar.com/entertainment/stargazing_blog/2013/11/channing_tatum_recreates_jean_claude_van_damme_s_epic_split.html|arxivsáne=23 November 2013|avtor=Arpe, Malene|sáne=20 November 2013|jumıs=[[Toronto Star|The Star]]|qaralǵan sáne=27 November 2013}} The Descrier. 16 November 2013</ref> Ol "The Epic Split" dep ataladı.<ref name="n949">{{Web deregi|url=https://www.adweek.com/creativity/why-van-dammes-epic-split-was-the-perfect-storm-for-one-nyc-creative-director/|bet=Why Van Damme's 'Epic Split' Was the Perfect Storm for One NYC Creative Director|avtor=Nudd|at=Tim|sáne=2017-08-25|jumıs=Adweek|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> "Swelter" - 2014-jılǵı amerikalı triller filmi bolıp, onda ol bas róllerdiń birin oynaydı. Filmde Lennie James bas rólde, Grant Bowler, Josh Henderson hám Alfred Molina qosımsha róllerde oynaydı. Djeyms óz ótmishin umıtqan kishi qalalıq sheriff rólin oynaydı, biraq onıń burınǵı sherikleri urlanǵan aqsha onıń qolında dep oylap izlep kelgende, ol ótmishi menen júzbe-júz keliwine tuwra keledi. 2015-jılı ol Ernie Barbarash tárepinen túsirilgen "Pound of Flesh" triller filminde bas rólde oynadı. Sol jılı ol Qıtay superqaharman parodiya filminde qosımsha rólde oynadı. 2016-jılı ol "Kung Fu Panda" franshizasınıń úshinshi bóliminde Master Kroc personajına qaytadan dawıs berdi. Sol jılı ol Djon Stokkwel tárepinen túsirilgen "Kickboxer: Vengeance" filminde oynadı. Bul film onıń ózi bas rólde oynalǵan dáslepki filmniń qayta isleniwi edi. Sol jılı ol "Jean-Claude Van Johnson" teleserialında bas rólde oynadı. 2017-jılı ol Piter Malota rejissyorlıq etken "Kill 'Em All" triller filminde bas rólde boldı. 2018-jılı ol qayta islengen filmniń dawamı "Kickboxer: Retaliation"da óz róline qayttı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/kickboxer_retaliation|bet=Kickboxer: Retaliation (2018)|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=8 November 2018}}</ref> Sol jılı ol "Black Water" filminde de oynadı. Bul film eki aktyor arasındaǵı besinshi birgeliktegi jumıs boldı, sonday-aq olardıń birinshi ret ekranda awqamlaslar sıpatında birge kóriniwi edi.<ref name="i610">{{Web deregi|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/jean-claude-van-damme-dolph-lundgren-team-action-thriller-black-water-960784/|bet=Jean-Claude Van Damme, Dolph Lundgren Team for Action Thriller 'Black Water'|avtor=Kit|at=Borys|sáne=2017-01-04|jumıs=The Hollywood Reporter|qaralǵan sáne=2024-09-02}}</ref> Sol jıldıń 22-avgustında ol Julien Leclercqniń "The Bouncer" filminde bas rólde oynadı. 2019-jılı ol "We Die Young" filminde bas rólde boldı.<ref name="x477">{{Web deregi|url=https://screenrant.com/we-die-young-trailer-jean-claude-van-damme/|bet=We Die Young Trailer: Jean-Claude Van Damme Battles Drug Lords|avtor=Schaefer|at=Sandy|sáne=2019-01-21|jumıs=ScreenRant|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> 2021-jılı ol "The Last Mercenary" filminde bas rólde oynadı''.''<ref name="y283">{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/entertainment-arts/movies/story/2021-07-30/review-jean-claude-van-damme-last-mercenary|bet=Review: Jean-Claude Van Damme still kicking in the amusing 'The Last Mercenary'|avtor=Ordoña|at=Michael|sáne=2021-07-30|jumıs=Los Angeles Times|qaralǵan sáne=2024-09-02}}</ref> 2022-jılı ol "Minions: The Rise of Gru" kompyuter animaciyalıq filminde Jean-Clawed personajına dawıs berdi.<ref name="y819">{{Web deregi|url=https://www.syfy.com/syfy-wire/minions-rise-gru-cast-jean-claude-van-damme-lucy-lawless-dolph-lundgren|bet='Minions: The Rise of Gru' is the 'Expendables' of animation, featuring Jean-Claude Van Damme, Lucy Lawless, and more|avtor=Bennett|at=Tara|sáne=2022-06-30|jumıs=SYFY Official Site|qaralǵan sáne=2024-09-02}}</ref> 2023-jılı ol "Mortal Kombat 1" (2023) urıs oyınında Djony Keydj personajınıń kelbeti hám dawısı ushın óz úlesin qostı.<ref name="faq">{{Web deregi|url=https://www.mortalkombat.com/en-us/faq|bet=Frequently Asked Questions|jumıs=MortalKombat.com}}</ref> == Estelik == [[Fayl:Van_Damme_Monument_in_Azerbaijan.jpg|nobaý|[[Ázerbayjan|Azerbayjannıń]] [[Gabala (Rayon)|Qabala qalasındaǵı]] Van Damm esteligi]] 2012-jılı Belgiyanıń Anderlecht qalasında Van Dammnıń músini ashıldı. "Kickboxer" filmindegi jekpe-jek pozalarınıń birinde Bryusselli Bulshıqetlerdiń jas kórinisin sáwlelendirgen bul kórkem dóretpe Westland Shopping kompleksiniń 40 jıllıǵın atap ótiw ushın buyırtpa etilgen edi. Esteliktiń ashılıw saltanatı Boulevard Sylvain Dupuiste ótkerildi hám oǵan Van Damm, onıń ata-anası, Wallonia-Brussels mádeniyat ministri Fadila Laanan hám 2000-ǵa jaqın ıqlasbentler qatnastı. Van Damm músini "bir Bryussel balasınıń ármanın" sáwlelendiretuǵının hám "bir nárseni qattı qáleytuǵın barlıq balalar ushın" ekenligin ayttı, sonday-aq "eger bir nársege qattı isensеń, ol haqıyqatqa aylanıwı múmkin" dep qostı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.xpats.com/van-damme-statue-unveiled|bet=Van Damme statue unveiled|sáne=22 October 2012|jumıs=The Bulletin}}</ref> 2019-jılı [[Ázerbayjan|Azerbayjannıń]] [[Gabala (Rayon)|Qabala]] qalasınıń Vandam awılında, awıl atı menen Van Damm atınıń uqsaslıǵına baylanıslı Van Damm esteligi ornatıldı. Keyin ala aktyor óz [[Facebook]] betinde bul is ushın juwapker adamlarǵa minnetdarshılıq bildirip post jaylastırdı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.facebook.com/story.php?story_fbid=10162675982180046&id=21497365045|bet=Jean-Claude Van Damme is 😊 feeling appreciated in Azerbaijan.|sáne=2019-11-20|baspaxana=Facebook|qaralǵan sáne=2022-02-15}}</ref> == Tartıslı máseleler == === Sud isi hám urıs jazbaları boyınsha tartıs === 1997-jılı Frenk Duks, yaǵnıy "Bloodsport" filminde Van Damm tárepinen sáwlelendirilgen sheber, 1996-jılǵı "The Quest" filminde birge jazıw hám konsultaciya jumısları ushın 50,000 dollar talap etip oǵan qarsı sud isi qozǵadı. Sud isine sáykes, Duks sonday-aq onı xalıqqa óz jekpe-jek rekordları haqqında ótirik aytıp júrgeni menen de ayıpladı, Dukstiń aytıwınsha, Van Damm gilеm tósep islegende, ol oǵan sabaq bergen waqıtta Van Damm hesh qanday [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerin]] kórsetpegen. Van Dammnıń advokatı Martin Singer bılay dep juwap berdi: "Onıń jekpe-jek ónerindegi jetiskenlikleriniń hújjetleri bar. Onıń filmlerine qarap kóriń; ol bul róllerdi aktyorlıq qábileti arqalı alǵan joq! Orınlıqlarda shpagat islep atırǵan onıń ózi. Bul ushın ol kaskadyor paydalanbaydı."<ref>{{Cite news|title=People in the News|url=http://www.lasvegassun.com/news/1997/sep/25/people-in-the-news-for-september-25-1997/}}</ref> === Chak Zito waqıyası === Van Damm menen qarawıl/kaskadyor Chak Zito arasında kelispewshilik payda boldı, sebebi Zito Van Dammnıń ajırasqan hayalı Darci LaPier menen ushırasıp basladı. Xabarlarǵa qaraǵanda, Zito LaPierdiń ajırısıw isinde Van Dammdı zulımlıqta ayıplaǵanına nalıǵan. 1998-jıl 6-fevralda New York Daily News gazetası Zitonıń ótken túni New Yorktıń [[Manhetten|Manxettendegi]] Scores klubında Van Dammdı urǵanın xabarladı. Aldın Van Dammnıń qarawılı bolǵan hám "Nowhere to Run" filminde tryuklar islegen Zito, 2002-jılǵı "Street Justice" avtobiografiyasında bul waqıyanı esine túsirip, Van Damm klub qadaǵalawshısına ol haqqında kemsitetuǵın gápler aytqannan keyin, qadaǵalawshı bul gáplerdi Zitoǵa jetkizgennen soń, Van Dammdı bir neshe ret urıwınıń aqıbetinde qolı sınǵanın aytadı. Waqıyadan bir neshe kún ótkennen soń "Inside Edition" baǵdarlamasında Van Damm Zitonıń onı urǵanın biykarladı hám Zitonı jekpe-jekke shaqırdı.<ref name="Maximum insanity" /> == Jeke ómiri == 1993-jıldan 1996-jılǵa shekem, Van Dammnıń aytıwınsha, filmlerdi úziliksiz túsiriw hám járiyalaw stressı onıń náshebentlik ádetiniń payda bolıwına alıp kelgen. 1999-jılı ol máslik halında mashina aydaǵanı ushın qamawǵa alındı.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=DKOBAgAAQBAJ&dq=5+foot+9+Van+Damme&pg=PA291|title=The Action and Adventure Cinema|isbn=978-1-134-56494-1|last1=Tasker|first1=Yvonne|date=19 August 2004|publisher=Routledge}}</ref> Narkologiyalıq reabilitaciya háreketleri sátsiz bolǵan, hám ol óz ǵárezliligin birden toqtatıw hám sport penen sheshiwge háreket etken.<ref name="TheGuardian" /> 1998-jılı oǵan bipolyar buzılıw diagnozı qoyılǵan.<ref name="TheGuardian" /><ref name="USAToday" /><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=mbYD87izKHYC&pg=PA47|title=The everything health guide to adult bipolar disorder|first1=Jon P.|last1=Bloch|isbn=978-1-59337-585-0|publisher=Everything Books}}</ref> 2011-jılı ol [[Ullı Britaniya|Britaniya]] reality-show "Behind Closed Doors"ta bul jaǵday haqqında aytıp: "Geyde siz meni jaqsı kóresiz, geyde jek kóresiz. Biraq men ne isley alaman? Men minsiz emespen ... Men ekstremal bipolyarman hám bul ushın dári ishemen ... Jas waqtımda, men bul kewil-xosh ózgerislerinen azap shekkenmen. Azanda aspan kók bolıp, mektepke barǵanımda, maǵan aspan qara bolıp kórindi. Men júdá qayǵılı edim," - degen Ol tórt túrli hayalǵa bes ret úylendi. 1992-jılǵa shekem ol úshinshi hayalı, kulturist Gledis Portuges penen nekede boldı, onnan eki balası bar: Kristofer (1987-jılı tuwılǵan) hám Bianka Bridjit (1990-jılı tuwılǵan).<ref>{{Cite news|title=Cannes film festival 2010: Jean-Claude Van Damme plans to appear in reality TV show for A&E|newspaper=Daily News|location=New York|date=14 May 2010|url=http://articles.nydailynews.com/2010-05-14/entertainment/27064416_1_gladys-portugues-cannes-film-festival-red-carpet|access-date=21 March 2011|first=Roger|last=Friedman}}</ref> Ol aktrisа Darsi LaPier menen baylanıs ornatıp, 1994-jılı fevral ayında onıń menen úylengen. Bul nekeden olardıń Nikolas (1995-jıl 10-oktyabrde tuwılǵan) atlı ulı bar. Sol jılı ol [[Tailand|Taylandta]] túsirilgen " Street Fighter " filmindegi sherigi Kayli Minog penen qarım-qatnasta boldı. Sol waqıtta júkli bolǵan LaPier bul baylanıs haqqında tek 2012-jılı Van Damm bul haqqında ashıq aytqannan keyin ǵana bildi. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Wikipedia:Tiri shaxslar biografiyası]] [[Kategoriya:1960-jılı tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:Kino álemi]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ d25w6vitll82xdsogdrnm4h4j9hz1om 120251 120250 2025-06-07T03:31:04Z Srajatdin Usnatdinov 12560 120251 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı|atı=Jan-Klod Van Damm|portret=Jean-Claude_Van_Damme_June_2,_2007.jpg|eni=250px|tuwılǵan waqtındaǵı atı=Jan-Klod Kamil Fransua Van Varenberg|kásibi=aktyor hám jekpe-jek sheberi|tuwılǵan sánesi=18.10.1960|tuwılǵan jeri=Belgiya, Bryussel}} '''Jan-Klod Van Damm''' ({{lang-en|Jean-Claude Van Damme}}, tuwılǵandaǵı atı. Jan-Klod Kamil Fransua Van Varenberg) [[Belgiya|Belgiyadan]] jetilisip shıqqan, amerikalı aktyor hám [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] sheberi. [[Bryussel|Bryusselde]] tuwılıp ósken, onıń ákesi onı on jasında Shotokan karate mektebine bergen, sol sebepli Van Damm karateden 2 qara belbew dárejesin iyelegennen keyin, bir qansha karate hám kikboksing jarıslarına qatnasqan. Jasóspirim waqtında ol 1979-jılı Evropa Kásiplik Karate Assocaciyasınıń orta salmaqtaǵı chempionatın hám 1978-jılı "Mister Belgiya" bodibilding titulın jeńip alǵan. [[Gollivud|Gollivudta]] aktyor bolıw niyeti menen, ol 1982-jılı [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]]-qa kóship kelgen, sol jerde bir neshe filmlerge túsken, aqırında jekpe-jek filmi "Bloodsport" (1988) penen úlken jetiskenlikke erisken. Ol arnawlı háreketsheń (ekshn) filmlerdiń juldızına aylanıp, bunnan soń "Cyborg", "Kickboxer" (ekewi de 1989), "Lionheart", "Death Warrant" (ekewi de 1990), "Double Impact" (1991), "Universal Soldier" (1992), "Nowhere to Run", "Hard Target" (ekewi de 1993), "Timecop", "Street Fighter" (ekewi de 1994), "Sudden Death" (1995), onıń rejissyorlıq debyutı bolǵan "The Quest" hám "Maximum Risk" (ekewi de 1996) sıyaqlı kommerciyalıq tabıslı filmlerge tústi. 1993-jıldan 1998-jılǵa shekem úsh Gonkong rejissyorı: Jon Wu, Cuı Xark hám Ringo Lam Batıs kinosındaǵı debyutlerinde Van Damm menen birge islesken.<ref>{{Web deregi|url=https://thedissolve.com/features/movie-of-the-week/1088-when-jean-claude-van-damme-became-hong-kongs-gatew/|bet=When Jean-Claude van Damme became Hong Kong's gateway to Hollywood}}</ref> 1990-jıllardıń aqırı hám 2000-jıllardıń basında onıń ataǵı tómenlegennen keyin, ol 2008-jılı sınshılar tárepinen maqtawǵa iye bolǵan "JCVD" jınayat draması menen qaytadan belgili boldı. Onıń háreketsheń filmler janrına úlken qaytıwı [[Silvester Stallone|Silvester Stallonege]] qarsı jawızı sıpatında bas roldı oynaǵan "The Expendables 2" (2012) filmi boldı. Sol waqıttan baslap, ol háreketsheń (ekshn) filmlerge túsiwdi hám dawıslı islewdi keńnen dawam etti Háreketsheń hám [[jekpe-jek óneri]] kinosınıń belgisi sıpatında tanılǵan, onıń filmleri dúnya boyınsha 1 milliard dollardan aslamın jıynap, onı barlıq waqıtlardaǵı eń tabıslı háreketsheń film juldızlarınıń birine aylandırdı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.thethings.com/jean-claude-van-damme-was-a-bouncer-at-chuck-norris-bar-how-much-he-was-paid/|bet=Jean-Claude Van Damme Was A Bouncer At Chuck Norris' Bar, Here's How Much He Was Paid|avtor=Eminizer|at=Raymond|sáne=2023-07-08|til=en|jumıs=TheThings|qaralǵan sáne=2024-07-02}}</ref> 2020-jılı ol Jekpe-jek Tariyxı Muzeyi Húrmet Zalına kirgizilgen.<ref>{{Web deregi|url=https://martialartsmuseum.com/about/hall-of-fame/|bet=Hall of Fame}}</ref> Jekpe-jek sheberi hám aktyor sıpatındaǵı karerasınan tıs, Van Damm kóplegen tábiyattı qorǵaw hám haywanlardı qorǵaw shólkemlerin ashıq qollap-quwatladı. == Ómirbayanı hám bilimi == Van Damm 1960-jıl 18-oktyabrde [[Belgiya|Belgiyanıń]] [[Bryussel]] qalasınıń Bershem-Sent-Agat rayonında, esapshı hám gúl satıwshı bolǵan Eliana hám Evjen Van Varenberglerdiń shańaraǵında Jan-Klod Kamill Fransua Van Varenberg atı menen dúnyaǵa kelgen.<ref name="v007">{{Web deregi|url=https://www.slate.com/articles/news_and_politics/low_concept/2007/10/happy_belated_birthday_jeanclaude_van_damme.html|bet=Happy birthday, Jean-Claude Van Damme!|avtor=Hendrix|at=Grady|sáne=2007-10-19|jumıs=Slate Magazine|qaralǵan sáne=2024-07-31}}</ref><ref>{{Cite book|title=Current Biography Yearbook|url=https://books.google.com/books?id=1YwYAAAAIAAJ}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800019806/bio|bet=Jean-Claude van Damme- Biography|baspaxana=[[Yahoo! Movies]]|qaralǵan sáne=3 April 2012}}</ref> Onıń ákesi Bryusselli bolıp, eki tilde sóyleydi, al anası flamand (golland tilinde sóylewshi).<ref>{{Web deregi|url=http://www.thereelplace.com/news/jean-claude-van-damme-unveils-his-statue-in-belgium/|bet=Jean-Claude van Damme unveils his statue in Belgium|baspaxana=The Reel Place|citata=Standing next to his Flemish mother and his Walloon father, the actor talked about the linguistic conflict: "It's a dispute between two cultures that are, in fact, the same. But, there's a lot of love in this war" he concluded, true to himself.}}; Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/VCMb3OxCnZo Ghostarchive] and the [https://web.archive.org/web/20130226122006/http://www.youtube.com/watch?v=VCMb3OxCnZo Wayback Machine]: {{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=VCMb3OxCnZo|bet=Jean-Claude van Damme - Bifff 2007|sáne=21 March 2008|baspaxana=VanDammeTV|citata=Mijn moeder is Vlaamse en mijn vader is van Brussels [My mother is Flemish and my father is from Brussels]}}</ref> Ol jekpe-jek penen on jasında baslaǵan, ákesi onı Shotokan karate mektebine bergen. Onıń stillerine Shotokan Karate hám Kikboksing kiredi. Aqırında ol 18 jasında [[Karate|karateden]] qara belbewin aldı hám 2-dan qara belbew dárejesine eristi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cheatsheet.com/entertainment/jean-claude-van-damme-earned-film-role-knocking-martial-artist.html/|bet=Jean-Claude Van Damme Once Earned a Film Role by Knocking out a Martial Artist|avtor=Stallings|at=Antonio|sáne=2022-07-18|til=en-US|jumıs=Showbiz Cheat Sheet|qaralǵan sáne=2024-07-19}}</ref> Ol dene formasın jaqsılaw ushın gir kóteriw menen shuǵıllana baslaǵan, sonıń nátiyjesinde 1978-jılı "Mister Belgiya" bodibilding titulın alıwǵa erisken.<ref>{{Web deregi|url=https://www.biography.com/actors/jean-claude-van-damme|bet=Jean-Claude Van Damme - Movies, Age & Facts|sáne=13 April 2021|jumıs=Biography}}</ref> 16 jasında ol balet penen shuǵıllana baslaǵan hám onı bes jıl dawamında úyrengen. Van Dammnıń aytıwınsha, balet "bul kórkem óner, biraq sonıń menen birge eń qıyın sportlardıń biri. Eger siz balet shınıǵıwların jeńe alsańız, basqa qálegen sporttaǵı shınıǵıwlardı da jeńe alasız". Keyinirek ol [[Taekwando|Taekvondo]] hám Muay Tay menen de shuǵıllana baslaǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.jeanclaudevandamme.be/fandamme/biography.htm|bet=FanDamme Jean Claude van Damme|qaralǵan sáne=6 December 2014}}</ref> Onıń ósip atırǵan waqtındaǵı aktyor qaharmanları Charlz Bronson, [[Bryus Li]], Djeyms Din, Montgomeri Klift, Stiv MakKuin, Jan-Pol Belmondo hám [[Silvester Stallone]] bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.undertheradarmag.com/interviews/jean-claude_van_damme_and_the_creators_of_jean-claude_van_johnson|bet=Jean-Claude Van Damme and the Creators of "Jean-Claude Van Johnson" &#124; Under the Radar &#124; Music Blog for the Indie Music Magazine}}</ref> === 1970-jıllardıń basınan 1980-jılǵa shekem: Jekpe-jek óneri hám birinshi filmge túsiwi === 12 jasında, Van Damm Belgiyada Klod Goetctiń basshılıǵında Centre National de Karate (Ulıwmalıq Karate Orayı) ge qosıldı. Van Damm tórt jıl shınıqtı hám Belgiya Karate Komandasınan orın aldı; keyinirek ol Dominik Valera menen tolıq-kontaktlı karate hám kikboksing boyınsha shınıqtı. Van Dammnıń aytıwınsha, "ósip atırǵan waqıtta qıyın boldı. Men biraz birtúrli boldım, hám fizikalıq jaqtan onsha talantlı emes edim". 15 jasında ol Belgiyada jarıs karatesi karerasın basladı. 1976-jıldan 1980-jılǵa shekem, ol jarıs hám jarıstan tıs yarım-kontaktlı gúreslerde 44 jeńis hám tórt jeńiliske iye boldı 1979-jıl 26-dekabrde Bryusselde ótkerilgen La Coupe Francois Persoons Karate Turnirinde Evropa Karate Chempionatın jeńip alǵan Belgiya Karate Komandasınıń aǵzası boldı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.jcvandamme.net/cnk/Anglais/CNKen/cnken.html|bet=CNK&nbsp;– Centre National de Karaté|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090423042708/http://www.jcvandamme.net/cnk/Anglais/CNKen/cnken.html|arxivsáne=23 April 2009|baspaxana=Jcvandamme.net|qaralǵan sáne=20 February 2010}}</ref> Ol Challenge Coupe des Espoirs Karate Turnirinde (1-Sınaqlar) ekinshi orındı iyeledi. Úsh kúnlik turnir dawamında, ol 25 qarsılasın jeńip, final oyınında komanda aǵzası Andjelo Spataroǵa jeńildi. 1980-jıl 8-martta, Belgiyanıń Bryussel qalasında, ol Forest National Arenasında Dan Makaruso-Dominik Valera Professional Karate Associaciyası Jeńil-Awır Salmaqlılar Dúnya Chempionatı gúresiniń aldındaǵı gúreste burınǵı komanda aǵzası Patrik Toygelske qarsı shıqtı. Bul gúreske shekem, Toygels Van Dammdı sheshim boyınsha eki márte jeńgen edi, sonıń ishinde Belgiya Jeńil Salmaqlılar Chempionatı ushın gúres te bar. Van Dammnıń Toygels ústinen 1977-jıldaǵı jeńisi bar edi. Toygels tórt ay aldın Orld Association of Kickboxing Organizations Dúnya Chempionatında tásirli kórinisti kórsetken edi, hám geybirewler onıń bul jekpe-jekte jeńiske erisiwine isengen edi. Esabatlarǵa hám Patrik Toygeldiń óz intervyusına (súwretler menen) kóre, Toygels 1-raundta TKO (texnikalıq nokaut) boyınsha Van Dammǵa jeńilgen. Toygels murnına tepki alǵan hám nátiyjede ayqasıwdı dawam ettire almaǵan.<ref name="StarSystem1" /> 2013-jıldaǵı intervyusında Van Damm bul ayqasıwdı óziniń eń esinde qalǵan jekpe-jegi dep ataǵan. Ol 1977-jılı tolıq-kontaktlı karerasın baslaǵan, sol waqıtta Klod Goetc Belgiyada birinshi tolıq-kontaktlı karate turnirin shólkemlestirgen. 1977-jıldan 1982-jılǵa shekem, ol 18 jeńis (18 nokaut) hám bir jeńiliske iye boldı. 1979-jılı ol Mari-Kristin Barro hám Rutger Xauer bas rollerde oynaǵan belgiya-francuz drama filmi Andre Delvonıń "Oman Between Olf and Dog" filminde atı kórsetilmegen roldi oynadı. 1980-jılı ol Professional Karate Magazine jurnalınıń baspashısı hám redaktorı Mayk Anderson hám bir neshe márte Evropa chempionı Gert Lemmenstiń itibarın tarttı. Ekewide Van Dammdı keleshek perspektiva retinde kórdi. Van Damm 1982-jılı jarıslardan ketiwge qarar etti. Jaslıǵında ol restoranlarǵa gúl satıp, [[AQSH]]-qa kóshiwden aldın aqsha jıynawǵa sportzal ashıw ushın kredit aldı.<ref>Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/bqYh3dlKTOY Ghostarchive] and the [https://web.archive.org/web/20190303230734/https://www.youtube.com/watch?v=bqYh3dlKTOY&gl=US&hl=en Wayback Machine]: {{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=bqYh3dlKTOY#t=3m19s|bet=Jean-Claude Van Damme Reveals Why He Left 'Predator'|sáne=1 March 2019|jumıs=The Hollywood Reporter}}</ref> California Gym dep atap, ol 1979-jılı ashıldı hám "karate, oyın, aerobika, bodibilding - hámmesi" menen támiyinledi. Van Damm "men adamlar ushın arnawlı shınıǵıw baǵdarlamaların jazdım, hám muzıka menen jaqsı yosh bar edi" dep qostı. Eń joqarı dáwirinde, California Gym ayına 15,000 dollar tabıs taptı; "men sportzalımdı satıwǵa qarar etkenimde ákem meni aqılsız dep oyladı. Ol: 'Ne qılıp atırsań? Sende Bryusseldegi eń jaqsı sportzal bar. Sende sport mashina, kórkem kvartira bar, sen qálegen nársege iye bola alatuǵınday kóp aqsha tawıp atırsań - hám endi sen biznesińdi satıp [[Amerika Qurama Shtatları|Amerikaǵa]] ketpekshiseń'. Ol júdá qapa boldı". === 1982-den 1988-ge shekem: Dáslepki jumısları hám tabısı === 1982-jılı ol hám balalıq dostı Mishel Kissi ekewi aktyor bolıw úmiti menen Amerika Qurama Shtatlarına kóshti. Olar ózin-ózi qollap-quwatlaw ushın hár túrli jumıslar isledi. Olardıń birinshi kinodaǵı jumısı Cannon Films tárepinen islengen hip-hop ayaq oyın filmindegi "Breakiń" (1984) qosımsha roli bolıp, olar ayaq oyın kórsetiwindegi fonda oyın oynap atırǵan kórsetedi.<ref>{{Cite news|url=http://www.worldation.com/stories/muscles-brussels-story-jean-claude-van-damme/2/|title=The muscles from Brussels - the story of Jean-Claude Van Damme {{!}} Worldation|date=9 October 2017|work=Worldation|access-date=9 April 2018|language=en-US}}</ref> Sol waqıtta ol háreketsheń jekpe-jek filmleri juldızı Chak Norris penen doslastı. Olar birge shınıǵıwdı basladı, hám Van Damm Norris menshigindegi Oody's Wharf atı menen atalatuǵın barda qadaǵalawshı bolıp islewdi basladı.<ref>{{Cite news|url=https://www.bjjee.com/articles/jean-claude-van-damme-chuck-norris-training-together/|title=Jean-Claude Van Damme and Chuck Norris training together|date=4 May 2017|work=Bjj Eastern Europe|access-date=9 April 2018|language=en-US}}</ref> Ol sonday-aq tabısın limuzin transport basqarıwshı hám jeke karate instruktorı retinde tolıqtırdı Ol [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarındaǵı]] dáslepki kúnleriniń ásirese qıyın bolǵanın atap ótti - 2,000 dollar esapqa alınbaǵanda, ol gimnastika zalın satıwdan túsken barlıq aqshasın [[Evropa]] bankine salǵan edi; sonlıqtan, ol finanslıq jaqtan qıyınshılıq kórdi. Óz emocionallıq jaǵdayın jaqsı saqlap qalıw ushın, ol hár kúni keshte Santa Monikada juwırıwǵa shıǵatugın edi. Onnan keyin, ol dúnyaǵa belgili Gold's Gym-de shınıǵatugın edi. Bul kúndelikli ádet oǵan kóp jıllar dawamında aman qalıwǵa járdem berdi dep aytıladı. Ol aktiv túrde kasting shaqırıwlarına qatnasatuǵın edi hám belgili bir kúndelikli ádetke iye edi. [[Sárshembi]] kúnleri ol Drama-Logue jurnalın satıp alatuǵın edi; keyin, [[piyshembi]] azanda, ol reklamalarǵa juwap retinde óziniń súwretin hám rezyumesin jiberetuǵın edi. Ol jetiskenlikke erisiwdiń hár qanday jolın qollanıwǵa tayın edi, hátte ótirik áńgime oylap tabıwǵa da baratuǵın edi. Ol kino studiyalarına qońıraw etip, ózin [[Bryussel|Bryusselden]] kelgen aktyor hám [[Gonkong|Gonkongtan]] kelgen investorı bar dep aytıp kóretuǵın edi. Ol sonday-aq dostınan ózin kinoda bas rolde oynawın qáleytuǵın hám aqsha salıwǵa tayın, biraq qosımsha qarjı kerek bolǵan investor sıpatında ról oynawın soraǵan. Usı nárse menen qurallanıp, ol prodyuserlerge jaqınlasqan hám birden barlıq qońırawlarına juwap berilip atırǵanın kórgen. Álbette, onıń maqseti tek sol adam menen ushırasıw hám óziniń atın ortaǵa shıǵarıw edi, al nızamsız shártnamalar dúziw emes.<ref name="bh1z" /> 1984-jılı Norris bas roldi oynaǵan "Missing in Action" háreketli filminde, ol da Cannon Films tárepinen shıǵarılǵan, Van Damm kaskadyorlar toparı quramında atı kórsetilgen. Sol jılı ol sonday-aq "Monaco Forever" atlı qısqa metrajlı komediya filminde de rol oynaǵan''.<ref>{{Citation |last=Levey |first=William A. |title=Monaco Forever |url=https://www.imdb.com/title/tt0087739/ |access-date=9 April 2018 |others=Charles Pitt, Nancy Brock, Daniele Romer}}</ref>'' Kori Yuenniń "No Retreat, No Surrender" atlı [[jekpe-jek óneri]] tuwralı filmi, 1986-jıl 2-mayda [[Los-Andjeles|Los-Andjeleste]] premerası bolǵan,<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/57425-NO-RETREAT-NO-SURRENDER?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=3 January 2020}}</ref> onıń birinshi úlken roli boldı, ol rossiyalı jawız qaharman retinde túsirilgen edi. Bul filmde Kurt MakKini bas roldi oynap, New Orld Pictures arqalı shıǵarılǵan.<ref>{{Citation |title=No Retreat, No Surrender Blu-ray |url=http://www.blu-ray.com/movies/No-Retreat-No-Surrender-Blu-ray/158610/#Overview |access-date=27 August 2018}}</ref><ref>{{Citation |title=No Retreat, No Surrender |url=https://www.rottentomatoes.com/m/no_retreat_no_surrender/ |access-date=27 August 2018 |language=en}}</ref> MakKini Djeyson Stilvell rolinde, karate úyrenip atırǵan [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHlı]] jasóspirim retinde oynap, óziniń jekpe-jek dojosın Van Damm oynaǵan jekpe-jek ustazınan qorǵaydı. Van Damm hám MakKini ekewi de "No Retreat, No Surrender 2" filminde oynawı kerek edi, biraq olar bul filmnen bas tarttı. Ol rejissyor Djon MakTerna menen "Predator" (Jırtqısh) (1987) filmi ushın jumıs isledi, dáslepki (aqırında bas tartılǵan) bas qaharmannıń bóten versiyası retinde, Kevin Piter Xol menen almastırılıwınan aldın.<ref name="bleeds">{{Cite news|title=If It Bleeds, We Can Kill It|last=Haufrect|first=Ian T|publisher=[[20th Century Fox]]|year=2001}}</ref> Ol bas Predator personajın oynaw ushın birinshi tańlaw edi, onıń jawıngerlik ónerdegi kónlikpelerin qollanıp, bóten shaqqan, nindzya tárizli ańshıǵa aylandırıwdı máqset etken edi, biraq bir neshe kún túsirilgennen keyin, ol filmdi taslap ketti. Onıń monster kostyumi júdá ıssı bolıp, onıń talıp qalıwına sebep bolǵanı haqqında úziliksiz shaǵım etkenligin xabarladı; ol sonday-aq tek kostyumde kameraǵa túsiw haqqında gúmanların bildirgen dep aytıladı. Bunnan tısqarı, jawinger toparına qarsı turǵanda jaratılıstı qorqınıshlı etip kórsetiw ushın fizikalıq jaqtan kúshlirek aktyor kerek ekenligin kórsetken. Rol aqırında Kevin Piter Xolǵa berildi. "Predator" tabıslı bolgannan keyin, Van Damm filmdi júdá jaqsı kórgenin hám bul roldi joǵaltqanına ókinbeytuǵının ayttı. Van Dammnıń atın shıǵarǵan filmi "Bloodsport" bolıp, ol 1988-jıl 26-fevralda ekranǵa shıqtı.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/60095-BLOODSPORT?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=3 January 2020}}</ref> Bul film Frank Dukstıń ómirine tiykarlanǵan dep aytıladı.<ref>{{Cite news|title=NINJA: Hero or Master Fake? : Others Kick Holes in Fabled Past of Woodland Hills Martial Arts Teacher|last=JOHNSON|first=JOHN}}</ref><ref>{{Cite news|title=Bloodsport (1988) - Financial Information}}</ref> Ol Cannon kompaniyası ushın 1.5 million dollar byudjet penen túsirilgen. Film AQSH armiyasınıń kapitanı Frank Duks (Van Damm oynaytuǵın) haqqında, ol jaslıǵınan Senzo Tanaka tárepinen nindzyucu jollarında tárbiyalanǵan hám [[Gonkong|Gongkongta]] ótkerilgen nızamsız jekpe-jegi boyınsha Kumitede Tanakanıń qaytıs bolǵan ulı Shingonıń ornın basadı.<ref>{{Cite news|title=15 Things You Didn't Know About "Bloodsport"}}</ref> Bul film 1988-jıldıń báhárinde AQSHta úlken tabısqa eristi. Prodyuseri Mark Di Salle bılay dedi: "Biz hayal-qızlardı ózine tartatuǵın jańa jekpe-jek óneriniń jańa juldızın izlep atır edik, biraq Van Damm hám erler, hám hayallar ushın qızıqlı boldı.<ref name="jean">{{Web deregi|url=https://www.chicagotribune.com/1989/08/27/punch-lineage/|bet=Punch Lineage|avtor=Thompson|avtorsilteme=Anne Thompson (film critic)|at=Anne|sáne=27 August 1989|jumıs=[[The Chicago Tribune]]|qaralǵan sáne=15 October 2016}}</ref> Ol - ádillik ushın amerikasha gúresip, jawızlardı jeńetuǵın amerikalı qaharman." Haqıyqatında, Van Damm bas roldı alıw ushın jalınıp soraǵan; sol waqıtta ol úysiz bolıp, mashinalarda hám garajlarda uyqılap, hátte ayırım waqıtları azıq-awqat urlawǵa májbúr bolǵan. Sonday-aq, 1988-jılı ol Sho Kosugi menen birge "Black Eagle" filminde taǵı bir rus jawız qaharmanın sáwlelendirdi.<ref>{{Citation |title=Black Eagle Blu-ray |url=http://www.blu-ray.com/movies/Black-Eagle-Blu-ray/190192/ |access-date=27 August 2018}}</ref> === 1989-dan 1999-ǵa shekem: Xalıqaralıq juldız === "Bloodsport" filminiń tabısınan keyin, Cannon Films oǵan "Delta Force 2", "American Ninja 3" yamasa Albert Pyun rejissorlıq etken kiberpank jekpe-jek óneri filmi "Cyborg" ta bas roldi usınıs etti.<ref>{{Cite news|title=Punch Lineage|language=en|work=tribunedigital-chicagotribune|url=https://www.chicagotribune.com/1989/08/27/punch-lineage/|access-date=24 July 2018}}</ref> Ol 1989-jılı premerası bolǵan "Cyborg" tı tańladı. Bul film tómen byudjetli kassalıq tabıs boldı hám eki dawamlı filmine alıp keldi, olardıń hesh qaysısında Van Damm qatnaspadı. Cannon sol jılı shıqqan "Kickboxer" filminde Van Dammdı qaytadan qollandı. Bul film júdá tabıslı boldı, 3 million dollarlıq byudjetke 50 million dollardan aslam tabıs alıp keldi.<ref>{{Cite news|first=Martha|last=Sherrill|title=The muscles from brussels|newspaper=[[The Washington Post]]|date=11 August 1991}}</ref> Bul film "Kickboxer" franshizasın basladı. Ol filmniń tórtinshi dawamınıń hesh qaysısında qatnaspasa da, qayta islengen seriyada basqa personaj retinde qaytıp keldi. 1991-jılı "Double Impact" filmi shıǵarıldı. Lettich rejissorlıq etken bul filmde Van Damm Aleks hám Chad Vagner atlı bir-birinen uzaq jasaǵan eki egiz tuwısqan rolinde oynap, olar ata-anasınıń óliminiń óshın alıw ushın gúresedi. Film shıqqanda ol hár túrli pikir-usınıslar aldı. Los Andjeles Times gazetası filmniń "jaqsı nátiyje bergenin" ayttı, al Variety bolsa syujet sızıǵın unatpay, filmniń sátsiz bolıwın boljaǵan. Film birinshi 28 kúnde 23,683,813 dollar tabıs keltirdi.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/58868|bet=AFI{{!}}Catalog|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref> AQSHta ulıwma 30,102,717 dollar tabıs keltirdi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.boxofficemojo.com/title/tt0101764/credits/|bet=Double Impact|jumıs=Box Office Mojo|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref> Keyin ótken sınshılar bunı qızıqlı háreketli film dep esaplaydı, jaqsı kúlkili máwritleri bar hám Van Dammnıń eki túrli personajdı oynaǵan jaqsı aktyorlıq sheberligin atap ótedi.<ref>{{Web deregi|url=https://theactionelite.com/double-impact-1991-review/|bet=Double Impact (1991) Review|avtor=Eoin|sáne=2014-07-15|til=en-CA|jumıs=The Action Elite|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.brianorndorf.com/2011/08/reliving-the-summer-of-1991-diary-week-twelve.html|bet=Reliving the Summer of 1991 Diary - Week Twelve|jumıs=BRIANORNDORF.COM|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.cinema-crazed.com/blog/2016/08/22/double-impact-1991/|bet=Double Impact (1991) – Cinema Crazed|sáne=22 August 2016|til=en-US|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref> 1992-jılı ol jıldıń eń iri blokbasterleriniń birinde, Carolco kompaniyası ushın Roland Emmerich rejissorlıq etken ilimiy fantastikalıq ekshn "Universal Soldier" filminde bas roldi oynadı. Van Damm (Lyuk Deverauks rolinde) hám Dolf Lundgren (serjant Andryu Skott rolinde) Vetnam urısı waqtındaǵı AQSH áskerleri rolinde oynap, Devero Skott-tıń aqıldan azıp, puqaralardı mayıp etkenin bilgennen keyin bir-birin atıp óltiredi.<ref name="Inc.19922">{{Cite journal|url=https://books.google.com/books?id=9c8DAAAAMBAJ&pg=PA19|title=Black Belt|date=October 1992|access-date=21 May 2011}}</ref> Keyin olar basqa kóplegen burın ólgen áskerler menen birge qupiya Ármiya proektinde qayta tiriltirilip, tapsırmaǵa jiberiledi. 1992-jılǵı Kann kinofestivalında Van Damm hám Lundgren awızsha jánjel shıǵarıp, eki er adam bir-birin iytermelegende derlik fizikalıq jánjel aldında turǵanda ajıratılǵan, biraq bul tek kórsetiwge arnalǵan tryuk dep esaplandı.<ref name="Uni ebert2">{{Cite news|url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=%2F19920710%2FREVIEWS%2F207100302%2F1023|title=Universal Soldier|date=10 July 1992|access-date=21 May 2011|newspaper=Chicago Sun-Times}}</ref><ref name="Ebert20002">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=4uCzo6NkpdsC&pg=PA365|title=I hated, hated, hated this movie|date=1 April 2000}}</ref> "Universal Soldier" 1992-jıl 10-iyulda kinoteatrlarda kórsetile basladı, AQSH-ta bilet satıwdan 36,299,898 dollar tabıs penen ortasha tabıslı boldı, biraq dúnya juzinde iri blokbaster bolıp, shet ellerde 65 million dollardan aslam tabıs keltirdi, bul filmge 23 million dollarlıq byudjetli dúnya juzinde ulıwma 102 million dollar tabıs alıp keldi.<ref>{{Cite news|url=https://www.courant.com/1994/09/16/van-damme-very-determined/|title=Van Damme very determined|date=16 September 1994|newspaper=[[Hartford Courant]]|access-date=21 May 2011}}</ref> Ol "Demolition Man" filminde Saymon Feniks rolinde oynawǵa talaban boldı <ref>{{Web deregi|url=https://m.imdb.com/title/tt0113277/trivia?ref_=m_tt_trv_trv|bet=Heat (1995) - IMDb|jumıs=[[IMDb]]}}</ref> hám "Heat" filminde Maykl Cheritto rolin oynaw ushın qısqa waqıt dawamında qarap shıǵıldı. [[Fayl:Van_Damme_Cannes.jpg|oñğa|nobaý|Van Damm 1993-jılı Kann kinofestivalında<ref name="GICannesDate">{{Web deregi|url=http://www.gettyimages.fr/detail/photo-d'actualit%C3%A9/opening-ceremony-in-cannes-france-on-may-13-1993-photo-dactualit%C3%A9/115115390#opening-ceremony-in-cannes-france-on-may-13-1993-jean-claude-van-picture-id115115390|bet=Opening Ceremony In Cannes, France On May 13, 1993|sáne=3 June 2011|jumıs=Getty Images|baspaxana=Getty Inc.|qaralǵan sáne=30 August 2016}}</ref>]] 1993-jılı ol "Last Action Hero" filminde kishi rol oynadı hám "Nowhere To Run" filminde bas roldi oynadı. Bul film Van Damm hám Columbia Pictures arasındaǵı úsh filmlik shártnamanıń birinshisi bolıp, onıń gononarı 3.5 million dollar boldı. Columbia bul film "onıń tamashagóyleri ushın haqıyqıy hám auditoriyasınan da asıp ketedi" dep ayttı. 1994-jılı ol Universal Pictures ushın "Hard Target" filminde bas roldi oynadı, bul rejissyor Djon Vu-dıń birinshi Amerika filmi edi. Sol jılı ol sonday-aq "Timecop" filminde waqıt boyınsha sayaxat etiwshi policiya xızmetkeri rolinde oynadı. Piter Xyams rejissorlıq etken bul film úlken tabısqa eristi, dúnya juzinde 100 million dollardan aslam tabıs keltirip, búgingi kúnge shekem onıń bas rolde oynaǵan eń kóp tabıs keltirgen filmi bolıp qaldı. Sol jılı ol sonday-aq Universal ushın Stiven E. de Souza jazǵan hám rejissorlıq etken, video oyınǵa tiykarlanǵan "Street Fighter" filminde bas roldi oynadı. Bul film sınshılar tárepinen jaman qabıl etildi. Biraq kommerciyalıq jaqtan tabıslı bolıp, shama menen islep shıǵarıw qunınan úsh ese kóp tabıs keltirdi. Van Damm hám Xyams 1995-jılı shıqqan Universal-dıń "Sudden Death" filmi ushın qaytadan birge jumıs isledi. Van Damm Pittsburg órt óshiriw byurosınıń francuz kanadalı tuwılǵan órt óshiriwshisi rolin oynaydı, ol úyden órt shıqqanda kishi qızdı qutqara almaǵannan keyin jeke daǵdarısın bastan keshiredi. Endi belsendi xızmetten shetletilgen ol Pittsburg Azamatlıq Arena-nıń órt qáwipsizligi marshalı lawazımına tómenlegen, bul jerde terroristler toparı oyın waqtında lyuks bólmede AQSH vice-prezidenti hám basqa bir neshe VIP jeke tulǵalardı tutqında uslap turıptı. Film ortasha tabıs boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://filmstories.co.uk/features/sudden-death-the-film-where-van-damme-fought-a-penguin-to-death/|bet=Sudden Death: the film where Van Damme fought a penguin to death|avtor=Edwards|at=Matt|sáne=21 October 2020|jumıs=Film Stories}}</ref> 1996-jılı ol "The Quest" filminde bas roldi oynadı hám rejissorlıq etti. Film AQSH-ta jaqsı kórsetkish kórsetpese de, xalıqaralıq kinoprokatta jaqsıraq nátiyje kórsetip, kommerciyalıq tabısqa iye boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.nathanrabin.com/happy-place/2022/5/23/jean-claude-van-damme-and-roger-moore-are-a-terrific-twosome-in-van-dammes-1996-directorial-debut-the-quest|bet=Jean-Claude van Damme and Roger Moore are a Terrific Twosome in van Damme's 1996 Directorial Debut the Quest|sáne=23 May 2022}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.boxofficeprophets.com/column/index.cfm?columnID=20004|bet=The Number One Movie in America: Maximum Risk}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.giantfreakinrobot.com/ent/jean-claude-van-damme-friends.html|bet=Jean-Claude van Damme Ashamed of '90s Hit Sitcom Role|sáne=30 October 2023}}</ref> Sol jılı ol "Friends" teleserialınıń "The One After the Superbowl" atlı eki bólimli epizodında payda boldı. Ol sonday-aq Ringo Lam rejissorlıq etken birinshi Amerika filmi hám olardıń birinshi birlesken jumısı bolǵan "Maximum Risk" filminde bas roldi oynadı. Film kinoprokatta ortasha tabıslı boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://wegotthiscovered.com/movies/a-lukewarm-action-movie-with-a-very-familiar-twist-gets-reheated-on-streaming/|bet=A lukewarm action movie with a very familiar twist gets reheated on streaming|sáne=16 September 2022}}</ref> Ol 1997-jılı basketbol superjuldızı Dennis Rodman menen birge "Double Team" ilimiy-fantastikalıq ekshn filminde oynadı. Bul Gonkong rejissorı Cuy Xark-tıń amerikalı debyuti edi. 1998-jılı ol hám Xark "Knock Off" filminde qayta birlesti, biraq bul film kinoprokatta sátsiz boldı.<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2008/11/09/movies/09lim.html|title=Hard Body Plays an Old Softie (Himself)|work=The New York Times|date=6 November 2008|last1=Lim|first1=Dennis}}</ref> Sol jılı Van Damm sonday-aq "Legionnaire" urıs filminde oynadı. 35 million dollar byudjetke qaramastan, bul film AQSH-ta kinoteatrlarda kórsetilmey, tek shet ellerde kórsetildi.<ref>{{Cite news|title=A Direct Hit? New Van Damme Film Bypasses Theaters, Takes Battle Straight to Video|work=[[Chicago Tribune]]|date=11 February 1999|url=http://articles.chicagotribune.com/1999-02-11/features/9902110414_1_legionnaire-mobster-video-stores|first1=Donald|last1=Liebenson}}</ref> 1999-jılı ol "Universal Soldier: The Return" (1999) filminde Lyuk Devera roline qaytıp keldi. Film kinoprokatta jaman kórsetkish kórsetip, 4-orında debyut etti.<ref>{{Cite news|date=1999-08-23|last=RICHARD NATALE|title=As 'Sixth Sense' Sizzles, Newcomers Feel a Chill|magazine=[[The Los Angeles Times]]|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1999-aug-23-ca-2814-story.html}}</ref> Sol jılı ol sonday-aq "Inferno" (1999) filminde bas roldi oynadı. === 2000-jıllar: Keyingi filmler === [[Fayl:Jean-Claude_Van_Damme_June_2,_2007.jpg|solğa|nobaý|2007-jıldaǵı Van Damm]] 2001-jılı shıqqan "Replicant" Van Damm menen rejissyor Ringo Lamniń ekinshi birgelikdegi jumısı bolıp, Van Dammnıń eki rólde oynawı besinshi márte bolǵan edi. Bul filmde Maykl Ruker de bas róllerde oynaǵan. Sol jılı ol Sheldon Lettich tárepinen rejissyorlıq etilgen hám Van Damm tárepinen jazılǵan "The Order" filminde de bas róldi oynaydı.<ref>{{Citation |title=The Order Blu-ray |url=http://www.blu-ray.com/movies/The-Order-Blu-ray/37827/ |access-date=2 August 2018}}</ref> 2002-jılı ol "Derailed" filminde bas rólde oynadı. "In Hell" - 2003-jılǵı amerikalı túrme-triller filmi bolıp, onı Ringo Lam rejissyorlıq etken. Bul Van Damm menen Lamnıń úshinshi birgeliktegi jumısı. Van Damm bul filmde Rossiyanıń Magnitogorsk qalasında jumıs islewshi amerikalınıń rólin oynaydı. Sol jılı ol óziniń ayaq oyın kónlikpelerin Bob Sinklardıń "Kiss My Eyes" klipinde qollanǵan. 2004-jılı ol Filip Martinez tárepinen rejissyorlıq etilgen "Wake of Death" atlı triller filminde oynadı. Bul filmniń birinshi rejissyorı Ringo Lam edi, biraq ol Kanadada bir neshe hápteden soń proektten ketti. Bul filmde Simon Yam, Valerie Tian, Tony Schiena t.b. aktyorlar da róllerde oynadı. 2005-jılı ol francuz filmi "Narco"da ózin ózi sáwlelendirdi. 2006-jılı Simon Fellows rejissyorlıq etken "Second in Command" hám Sheldon Lettich tárepinen túsirilgen "The Hard Corps" filmlerinde bas róllerde oynadı. 2007-jılı ol Omer Faruk Sorak rejissyorlıq etken "The Exam" atlı túrk komediya-drama filminde kishirek róldi oynadı. Sol jılı ol "Until Death" filminde de bas rólde oynadı. [[Fayl:Jean_claude_Van_Damme_sur_le_tournage_de_JCVD_en_octobre_2007.jpg|nobaý|2007-jıldıń oktyabr ayında Van Damm "JCVD" filminiń súwretke alıw maydanında]] Van Damm 2008-jılı "JCVD" filminiń sheklengen teatr shıǵarılıwı menen tiykarǵı aǵımǵa qayttı, bul film jaqsı pikir-usınıslar aldı. Time jurnalı onıń bul filmindegi rolin jıldıń ekinshi eń jaqsı roli dep atadı ("The Dark Knight" filmindegi Heath Ledgerdiń Joker rólinen keyin),<ref>{{Cite news|last=Corliss|first=Richard|title=The Top 10 Everything of 2008: Top 10 Movie Performances|newspaper=[[Time (magazine)|Time]]|url=http://www.time.com/time/specials/2008/top10/article/0,30583,1855948_1864351_1864363,00.html|access-date=1 October 2009|date=3 November 2008}}</ref> hám aldın "Van Damm qara belbew emes, al Oskar sıylıǵın alıwǵa ılayıqlı" dep málimlegen.<ref>{{Cite news|last=Corliss|first=Richard|date=13 November 2008|title=Short List|newspaper=Time|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1858885,00.html|access-date=1 October 2009}}</ref> Sonday-aq, 2008-jılı ol Isaak Florentin tárepinen túsirilgen "The Shepherd: Border Patrol" filminde bas rólde oynadı. Keyin ol Djon Xyams rejissyorlıq etken 2009-jılǵı "Universal Soldier: Regeneration" filminde Dolf Lundgren menen birge Lyu Deverauks rólinde qayta oynadı. Film Orta Shıǵıs hám Qubla Aziya kinoteatrlarda kórsetildi, al AQSH hám basqa mámleketlerde tikkeley video túrinde shıǵarıldı. Shıqqannan beri, film kóbinese jaqsı pikir aldı, onıń aktyorlıq oyını hám kútilmegen joqarı dárejedegi isleniwi maqtawǵa ılayıq bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.brianorndorf.com/2010/01/film-review-universal-soldier-regeneration.html|bet=This is Briandom – Universal Soldier: Regeneration|baspaxana=Brian Orndorf|qaralǵan sáne=2 May 2011}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.dreadcentral.com/reviews/universal-soldier-regeneration-2009|bet=Universal Soldier: Regeneration Review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131008114414/http://www.dreadcentral.com/reviews/universal-soldier-regeneration-2009|arxivsáne=8 October 2013|sáne=31 December 2009|baspaxana=[[Dread Central]]|qaralǵan sáne=22 May 2011}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.rottentomatoes.com/m/universal_soldier_3/comments.php?reviewid=1865455|bet=Universal Soldier: Regeneration Review|avtor=Villaca, Pablo|til=pt|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=22 May 2011}}</ref> === 2010-jıldan házirgi waqıtqa shekem: Házirgi jumısları === 2010-jılı ol azǵana kórsetilgen "Full Love" filmine ózi rejissyorlıq etti. Sol jılı ol "The Expendables" filminiń birinshi bólimindegi Ganner Ensen rólin qaytardı hám bul róldi Dolf Lundgren oynadı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/film/2012/aug/10/van-damme-expendables-2|bet=Jean-Claude Van Damme: 'I tried to play the system; I was blacklisted'|avtor=Godfrey|at=Alex|sáne=10 August 2012|til=en|jumıs=The Guardian|qaralǵan sáne=24 July 2018}}</ref> 2011-jılı ol "Kung Fu Panda 2" kompyuter animaciyalıq filminde Master Krok personajına dawıs berdi. Bul filmde ol aldıńǵı filmniń qaharmanlarına járdem beriwshi personajǵa dawıs beredi. Sol jılı ol Skott Adkins penen birge "Assassination Games" filminde oynadı. Sonday-aq 2011-jılı ol francuz komediyası "Beur sur la ville"de ról oynadi. Sol jılı ol óz reality-show baǵdarlaması "Behind Closed Doors"ta bas rólde boldı. Baǵdarlama onıń shańaralıq turmısın, jeke mashqalaların hám keleshektegi jekpe-jegin kórsetedi. 2009-jıldan baslap, ol burınǵı boks boyınsha Olimpiada altın medal iyesi Somluck Kamsing menen jekpe-jekke shıǵıwdı jobalap kelgen.<ref name="Kickboxing">{{Web deregi|url=http://www.fiveknuckles.com/mma-news/Jean-Claude-Van-Damme-to-fight-Somluck-Kamsing-in-K-1.html|bet=Jean-Claude Van Damme to fight Somluck Kamsing in K-1|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100203180052/http://www.fiveknuckles.com/mma-news/Jean-Claude-Van-Damme-to-fight-Somluck-Kamsing-in-K-1.html/|arxivsáne=3 February 2010|avtor=Baage|at=Natalia|sáne=8 September 2009|baspaxana=Five Knuckles}}</ref> Bul jekpe-jek onıń ITV reality-show "Behind Closed Doors" baǵdarlamasınıń tiykarǵı teması bolǵan. Jekpe-jek bir neshe márte keyinge qaldırıldı, kóp kritikler onıń bolıwına gúmanlanadı, ásirese orındı belgilew qıyınshılıǵına baylanıslı.<ref name="k636">{{Web deregi|url=https://www.allthebestfights.com/somluck-vs-jean-claude-van-damme-vs-somrak-kamsing-fight-december-2012-news-jaca/|bet=Jean-Claude Van Damme vs Somrak Kamsing in 2012? Are you serious bro?|sáne=2012-10-18|jumıs=All The Best Fights.com|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> 2012-jılı ol "Rzhevsky Versus Napoleon" atlı rus komediya filminde hám "U.F.O."da rólde oynadı''.''<ref name="j979">{{Web deregi|url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-england-derbyshire-14530408|bet=Jean-Claude Van Damme to shoot UFO film in Derby|sáne=2011-08-15|jumıs=BBC News|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> Ol "Dragon Eyes", "Universal Soldier: Day of Reckoning" hám "Six Bullets" filmlerinde bas rólde boldı. Sonday-aq, sol jılı ol "The Expendables 2" filminde bas jawız qaharman sıpatında ról oynadı. Film seriyaları rival jallanǵan áskerge (Van Damm) qarsı ósh alıwǵa umtılǵan tapsırmanı orınlawshı jallanba áskerler toparı haqqında. Film úlken tabısqa eristi, dúnya júzi boyınsha 310 million dollarlıq tabıs isledi hám onıń ekshn janrına úlken qaytıwı boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.mtv.com/news/gpfv7m/jean-claude-van-damme-expendables-2-interview|bet=Q&A: Jean-Claude van Damme Kicks It with Us, Talks Villainy, Sequels & Remakes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231113124737/https://www.mtv.com/news/gpfv7m/jean-claude-van-damme-expendables-2-interview|arxivsáne=13 November 2023|jumıs=[[MTV]]}}</ref> Empire jurnalınıń Nick de Semlyen filmdegi Van Dammnıń "ullı, plutoniy menen jawızlanǵan personajın" hám Lundgrenniń "action-troll" personajın filmdegi joqarı noqatlar dep maqtadı.<ref name="RevEmpire">{{Cite news|title=The Expendables 2|url=https://www.empireonline.com/reviews/reviewcomplete.asp?FID=137367}}</ref> Sol jılı ol Kam Sing Jomhod Kiatadisak penen qarsı ayqasıwda, Kam Singniń ring ekipajı quramında kórildi. Sonday-aq, ol Coors Light pivasınıń reklamalarında qarsız tawda jeńsiz djins kurtka kiyip, hám Dash kir juwıw untaǵınıń reklamalarında payda boldı. 2012-jıl 21-oktyabrde onıń tuwılǵan qalası [[Bryussel|Bryusselde]] onıń óziniń tábiyǵıy ólshemdegi músini menen húrmetlendi. Ol músinniń ashılıw saltanatında jurnalistlerge: "[[Belgiya]] maǵan bir nárseni qaytarıp atır, biraq shın mánisinde bul ármanǵa qaytarıw ushın. Sonlıqtan adamlar bul jerge kelgende, olar Jan-Klod van Dammdı emes, al bir nársege isenim etken kósheniń adamın kóredi. Men músinniń sonı sáwlelendirgenin qáleymen" dep ayttı. 2013-jılı ol "Welcome to the Jungle" komediyasında oynadı. Sonday-aq sol jılı ol Piter Xyams tárepinen túsirilgen amerikanlı triller filmi "Enemies Closer"da bas jawız qaharman rolinde oynadı. 2013-jıl 13-noyabrde Volvo Trucks kompaniyası YouTube saytına Van Damm artqa júrip baratırǵan yarım pricep hám tovar tasıw avtomobiliniń sırtqı aynalarında ayaqların qoyıp shpagat islegen reklamanı jaylastırdı, onı ol reklamada "eń ullı shpagat" dep táriyipleydi. Video tez arada internette viruslıq bolıp tarqaldı, úsh kún ishinde 11 millionnan aslam kóriw sanına,<ref>{{Web deregi|url=http://descrier.co.uk/oddities/2013/11/watch-jean-claude-van-damme-splits-two-volvo-trucks/|bet=Watch Jean-Claude Van Damme do the splits between two Volvo trucks|sáne=16 November 2013|jumıs=The Descrier|qaralǵan sáne=27 November 2013}}</ref> birinshi háptede 35 million kóriwge eristi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.thestar.com/entertainment/stargazing_blog/2013/11/channing_tatum_recreates_jean_claude_van_damme_s_epic_split.html|bet=Channing Tatum recreates Jean-Claude Van Damme's epic split|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131123123208/http://www.thestar.com/entertainment/stargazing_blog/2013/11/channing_tatum_recreates_jean_claude_van_damme_s_epic_split.html|arxivsáne=23 November 2013|avtor=Arpe, Malene|sáne=20 November 2013|jumıs=[[Toronto Star|The Star]]|qaralǵan sáne=27 November 2013}} The Descrier. 16 November 2013</ref> Ol "The Epic Split" dep ataladı.<ref name="n949">{{Web deregi|url=https://www.adweek.com/creativity/why-van-dammes-epic-split-was-the-perfect-storm-for-one-nyc-creative-director/|bet=Why Van Damme's 'Epic Split' Was the Perfect Storm for One NYC Creative Director|avtor=Nudd|at=Tim|sáne=2017-08-25|jumıs=Adweek|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> "Swelter" - 2014-jılǵı amerikalı triller filmi bolıp, onda ol bas róllerdiń birin oynaydı. Filmde Lennie James bas rólde, Grant Bowler, Josh Henderson hám Alfred Molina qosımsha róllerde oynaydı. Djeyms óz ótmishin umıtqan kishi qalalıq sheriff rólin oynaydı, biraq onıń burınǵı sherikleri urlanǵan aqsha onıń qolında dep oylap izlep kelgende, ol ótmishi menen júzbe-júz keliwine tuwra keledi. 2015-jılı ol Ernie Barbarash tárepinen túsirilgen "Pound of Flesh" triller filminde bas rólde oynadı. Sol jılı ol Qıtay superqaharman parodiya filminde qosımsha rólde oynadı. 2016-jılı ol "Kung Fu Panda" franshizasınıń úshinshi bóliminde Master Kroc personajına qaytadan dawıs berdi. Sol jılı ol Djon Stokkwel tárepinen túsirilgen "Kickboxer: Vengeance" filminde oynadı. Bul film onıń ózi bas rólde oynalǵan dáslepki filmniń qayta isleniwi edi. Sol jılı ol "Jean-Claude Van Johnson" teleserialında bas rólde oynadı. 2017-jılı ol Piter Malota rejissyorlıq etken "Kill 'Em All" triller filminde bas rólde boldı. 2018-jılı ol qayta islengen filmniń dawamı "Kickboxer: Retaliation"da óz róline qayttı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/kickboxer_retaliation|bet=Kickboxer: Retaliation (2018)|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=8 November 2018}}</ref> Sol jılı ol "Black Water" filminde de oynadı. Bul film eki aktyor arasındaǵı besinshi birgeliktegi jumıs boldı, sonday-aq olardıń birinshi ret ekranda awqamlaslar sıpatında birge kóriniwi edi.<ref name="i610">{{Web deregi|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/jean-claude-van-damme-dolph-lundgren-team-action-thriller-black-water-960784/|bet=Jean-Claude Van Damme, Dolph Lundgren Team for Action Thriller 'Black Water'|avtor=Kit|at=Borys|sáne=2017-01-04|jumıs=The Hollywood Reporter|qaralǵan sáne=2024-09-02}}</ref> Sol jıldıń 22-avgustında ol Julien Leclercqniń "The Bouncer" filminde bas rólde oynadı. 2019-jılı ol "We Die Young" filminde bas rólde boldı.<ref name="x477">{{Web deregi|url=https://screenrant.com/we-die-young-trailer-jean-claude-van-damme/|bet=We Die Young Trailer: Jean-Claude Van Damme Battles Drug Lords|avtor=Schaefer|at=Sandy|sáne=2019-01-21|jumıs=ScreenRant|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> 2021-jılı ol "The Last Mercenary" filminde bas rólde oynadı''.''<ref name="y283">{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/entertainment-arts/movies/story/2021-07-30/review-jean-claude-van-damme-last-mercenary|bet=Review: Jean-Claude Van Damme still kicking in the amusing 'The Last Mercenary'|avtor=Ordoña|at=Michael|sáne=2021-07-30|jumıs=Los Angeles Times|qaralǵan sáne=2024-09-02}}</ref> 2022-jılı ol "Minions: The Rise of Gru" kompyuter animaciyalıq filminde Jean-Clawed personajına dawıs berdi.<ref name="y819">{{Web deregi|url=https://www.syfy.com/syfy-wire/minions-rise-gru-cast-jean-claude-van-damme-lucy-lawless-dolph-lundgren|bet='Minions: The Rise of Gru' is the 'Expendables' of animation, featuring Jean-Claude Van Damme, Lucy Lawless, and more|avtor=Bennett|at=Tara|sáne=2022-06-30|jumıs=SYFY Official Site|qaralǵan sáne=2024-09-02}}</ref> 2023-jılı ol "Mortal Kombat 1" (2023) urıs oyınında Djony Keydj personajınıń kelbeti hám dawısı ushın óz úlesin qostı.<ref name="faq">{{Web deregi|url=https://www.mortalkombat.com/en-us/faq|bet=Frequently Asked Questions|jumıs=MortalKombat.com}}</ref> == Estelik == [[Fayl:Van_Damme_Monument_in_Azerbaijan.jpg|nobaý|[[Ázerbayjan|Azerbayjannıń]] [[Gabala (Rayon)|Qabala qalasındaǵı]] Van Damm esteligi]] 2012-jılı Belgiyanıń Anderlecht qalasında Van Dammnıń músini ashıldı. "Kickboxer" filmindegi jekpe-jek pozalarınıń birinde Bryusselli Bulshıqetlerdiń jas kórinisin sáwlelendirgen bul kórkem dóretpe Westland Shopping kompleksiniń 40 jıllıǵın atap ótiw ushın buyırtpa etilgen edi. Esteliktiń ashılıw saltanatı Boulevard Sylvain Dupuiste ótkerildi hám oǵan Van Damm, onıń ata-anası, Wallonia-Brussels mádeniyat ministri Fadila Laanan hám 2000-ǵa jaqın ıqlasbentler qatnastı. Van Damm músini "bir Bryussel balasınıń ármanın" sáwlelendiretuǵının hám "bir nárseni qattı qáleytuǵın barlıq balalar ushın" ekenligin ayttı, sonday-aq "eger bir nársege qattı isensеń, ol haqıyqatqa aylanıwı múmkin" dep qostı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.xpats.com/van-damme-statue-unveiled|bet=Van Damme statue unveiled|sáne=22 October 2012|jumıs=The Bulletin}}</ref> 2019-jılı [[Ázerbayjan|Azerbayjannıń]] [[Gabala (Rayon)|Qabala]] qalasınıń Vandam awılında, awıl atı menen Van Damm atınıń uqsaslıǵına baylanıslı Van Damm esteligi ornatıldı. Keyin ala aktyor óz [[Facebook]] betinde bul is ushın juwapker adamlarǵa minnetdarshılıq bildirip post jaylastırdı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.facebook.com/story.php?story_fbid=10162675982180046&id=21497365045|bet=Jean-Claude Van Damme is 😊 feeling appreciated in Azerbaijan.|sáne=2019-11-20|baspaxana=Facebook|qaralǵan sáne=2022-02-15}}</ref> == Tartıslı máseleler == === Sud isi hám urıs jazbaları boyınsha tartıs === 1997-jılı Frenk Duks, yaǵnıy "Bloodsport" filminde Van Damm tárepinen sáwlelendirilgen sheber, 1996-jılǵı "The Quest" filminde birge jazıw hám konsultaciya jumısları ushın 50,000 dollar talap etip oǵan qarsı sud isi qozǵadı. Sud isine sáykes, Duks sonday-aq onı xalıqqa óz jekpe-jek rekordları haqqında ótirik aytıp júrgeni menen de ayıpladı, Dukstiń aytıwınsha, Van Damm gilеm tósep islegende, ol oǵan sabaq bergen waqıtta Van Damm hesh qanday [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerin]] kórsetpegen. Van Dammnıń advokatı Martin Singer bılay dep juwap berdi: "Onıń jekpe-jek ónerindegi jetiskenlikleriniń hújjetleri bar. Onıń filmlerine qarap kóriń; ol bul róllerdi aktyorlıq qábileti arqalı alǵan joq! Orınlıqlarda shpagat islep atırǵan onıń ózi. Bul ushın ol kaskadyor paydalanbaydı."<ref>{{Cite news|title=People in the News|url=http://www.lasvegassun.com/news/1997/sep/25/people-in-the-news-for-september-25-1997/}}</ref> === Chak Zito waqıyası === Van Damm menen qarawıl/kaskadyor Chak Zito arasında kelispewshilik payda boldı, sebebi Zito Van Dammnıń ajırasqan hayalı Darci LaPier menen ushırasıp basladı. Xabarlarǵa qaraǵanda, Zito LaPierdiń ajırısıw isinde Van Dammdı zulımlıqta ayıplaǵanına nalıǵan. 1998-jıl 6-fevralda New York Daily News gazetası Zitonıń ótken túni New Yorktıń [[Manhetten|Manxettendegi]] Scores klubında Van Dammdı urǵanın xabarladı. Aldın Van Dammnıń qarawılı bolǵan hám "Nowhere to Run" filminde tryuklar islegen Zito, 2002-jılǵı "Street Justice" avtobiografiyasında bul waqıyanı esine túsirip, Van Damm klub qadaǵalawshısına ol haqqında kemsitetuǵın gápler aytqannan keyin, qadaǵalawshı bul gáplerdi Zitoǵa jetkizgennen soń, Van Dammdı bir neshe ret urıwınıń aqıbetinde qolı sınǵanın aytadı. Waqıyadan bir neshe kún ótkennen soń "Inside Edition" baǵdarlamasında Van Damm Zitonıń onı urǵanın biykarladı hám Zitonı jekpe-jekke shaqırdı.<ref name="Maximum insanity" /> == Jeke ómiri == 1993-jıldan 1996-jılǵa shekem, Van Dammnıń aytıwınsha, filmlerdi úziliksiz túsiriw hám járiyalaw stressı onıń náshebentlik ádetiniń payda bolıwına alıp kelgen. 1999-jılı ol máslik halında mashina aydaǵanı ushın qamawǵa alındı.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=DKOBAgAAQBAJ&dq=5+foot+9+Van+Damme&pg=PA291|title=The Action and Adventure Cinema|isbn=978-1-134-56494-1|last1=Tasker|first1=Yvonne|date=19 August 2004|publisher=Routledge}}</ref> Narkologiyalıq reabilitaciya háreketleri sátsiz bolǵan, hám ol óz ǵárezliligin birden toqtatıw hám sport penen sheshiwge háreket etken.<ref name="TheGuardian" /> 1998-jılı oǵan bipolyar buzılıw diagnozı qoyılǵan.<ref name="TheGuardian" /><ref name="USAToday" /><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=mbYD87izKHYC&pg=PA47|title=The everything health guide to adult bipolar disorder|first1=Jon P.|last1=Bloch|isbn=978-1-59337-585-0|publisher=Everything Books}}</ref> 2011-jılı ol [[Ullı Britaniya|Britaniya]] reality-show "Behind Closed Doors"ta bul jaǵday haqqında aytıp: "Geyde siz meni jaqsı kóresiz, geyde jek kóresiz. Biraq men ne isley alaman? Men minsiz emespen ... Men ekstremal bipolyarman hám bul ushın dári ishemen ... Jas waqtımda, men bul kewil-xosh ózgerislerinen azap shekkenmen. Azanda aspan kók bolıp, mektepke barǵanımda, maǵan aspan qara bolıp kórindi. Men júdá qayǵılı edim," - degen Ol tórt túrli hayalǵa bes ret úylendi. 1992-jılǵa shekem ol úshinshi hayalı, kulturist Gledis Portuges penen nekede boldı, onnan eki balası bar: Kristofer (1987-jılı tuwılǵan) hám Bianka Bridjit (1990-jılı tuwılǵan).<ref>{{Cite news|title=Cannes film festival 2010: Jean-Claude Van Damme plans to appear in reality TV show for A&E|newspaper=Daily News|location=New York|date=14 May 2010|url=http://articles.nydailynews.com/2010-05-14/entertainment/27064416_1_gladys-portugues-cannes-film-festival-red-carpet|access-date=21 March 2011|first=Roger|last=Friedman}}</ref> Ol aktrisа Darsi LaPier menen baylanıs ornatıp, 1994-jılı fevral ayında onıń menen úylengen. Bul nekeden olardıń Nikolas (1995-jıl 10-oktyabrde tuwılǵan) atlı ulı bar. Sol jılı ol [[Tailand|Taylandta]] túsirilgen " Street Fighter " filmindegi sherigi Kayli Minog penen qarım-qatnasta boldı. Sol waqıtta júkli bolǵan LaPier bul baylanıs haqqında tek 2012-jılı Van Damm bul haqqında ashıq aytqannan keyin ǵana bildi. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Wikipedia:Tiri shaxslar biografiyası]] [[Kategoriya:1960-jılı tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:Kino álemi]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ n5pi0jqc13z4d9qlkb38ub00uniy73w 120252 120251 2025-06-07T03:31:22Z Srajatdin Usnatdinov 12560 120252 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı|atı=Jan-Klod Van Damm|portret=Jean-Claude_Van_Damme_June_2,_2007.jpg|eni=250px|tuwılǵan waqtındaǵı atı=Jan-Klod Kamil Fransua Van Varenberg|kásibi=aktyor hám jekpe-jek sheberi|tuwılǵan sánesi=18.10.1960|tuwılǵan jeri=Belgiya, Bryussel}} '''Jan-Klod Van Damm''' ({{lang-en|Jean-Claude Van Damme}}, tuwılǵandaǵı atı — Jan-Klod Kamil Fransua Van Varenberg) [[Belgiya|Belgiyadan]] jetilisip shıqqan, amerikalı aktyor hám [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] sheberi. [[Bryussel|Bryusselde]] tuwılıp ósken, onıń ákesi onı on jasında Shotokan karate mektebine bergen, sol sebepli Van Damm karateden 2 qara belbew dárejesin iyelegennen keyin, bir qansha karate hám kikboksing jarıslarına qatnasqan. Jasóspirim waqtında ol 1979-jılı Evropa Kásiplik Karate Assocaciyasınıń orta salmaqtaǵı chempionatın hám 1978-jılı "Mister Belgiya" bodibilding titulın jeńip alǵan. [[Gollivud|Gollivudta]] aktyor bolıw niyeti menen, ol 1982-jılı [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]]-qa kóship kelgen, sol jerde bir neshe filmlerge túsken, aqırında jekpe-jek filmi "Bloodsport" (1988) penen úlken jetiskenlikke erisken. Ol arnawlı háreketsheń (ekshn) filmlerdiń juldızına aylanıp, bunnan soń "Cyborg", "Kickboxer" (ekewi de 1989), "Lionheart", "Death Warrant" (ekewi de 1990), "Double Impact" (1991), "Universal Soldier" (1992), "Nowhere to Run", "Hard Target" (ekewi de 1993), "Timecop", "Street Fighter" (ekewi de 1994), "Sudden Death" (1995), onıń rejissyorlıq debyutı bolǵan "The Quest" hám "Maximum Risk" (ekewi de 1996) sıyaqlı kommerciyalıq tabıslı filmlerge tústi. 1993-jıldan 1998-jılǵa shekem úsh Gonkong rejissyorı: Jon Wu, Cuı Xark hám Ringo Lam Batıs kinosındaǵı debyutlerinde Van Damm menen birge islesken.<ref>{{Web deregi|url=https://thedissolve.com/features/movie-of-the-week/1088-when-jean-claude-van-damme-became-hong-kongs-gatew/|bet=When Jean-Claude van Damme became Hong Kong's gateway to Hollywood}}</ref> 1990-jıllardıń aqırı hám 2000-jıllardıń basında onıń ataǵı tómenlegennen keyin, ol 2008-jılı sınshılar tárepinen maqtawǵa iye bolǵan "JCVD" jınayat draması menen qaytadan belgili boldı. Onıń háreketsheń filmler janrına úlken qaytıwı [[Silvester Stallone|Silvester Stallonege]] qarsı jawızı sıpatında bas roldı oynaǵan "The Expendables 2" (2012) filmi boldı. Sol waqıttan baslap, ol háreketsheń (ekshn) filmlerge túsiwdi hám dawıslı islewdi keńnen dawam etti Háreketsheń hám [[jekpe-jek óneri]] kinosınıń belgisi sıpatında tanılǵan, onıń filmleri dúnya boyınsha 1 milliard dollardan aslamın jıynap, onı barlıq waqıtlardaǵı eń tabıslı háreketsheń film juldızlarınıń birine aylandırdı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.thethings.com/jean-claude-van-damme-was-a-bouncer-at-chuck-norris-bar-how-much-he-was-paid/|bet=Jean-Claude Van Damme Was A Bouncer At Chuck Norris' Bar, Here's How Much He Was Paid|avtor=Eminizer|at=Raymond|sáne=2023-07-08|til=en|jumıs=TheThings|qaralǵan sáne=2024-07-02}}</ref> 2020-jılı ol Jekpe-jek Tariyxı Muzeyi Húrmet Zalına kirgizilgen.<ref>{{Web deregi|url=https://martialartsmuseum.com/about/hall-of-fame/|bet=Hall of Fame}}</ref> Jekpe-jek sheberi hám aktyor sıpatındaǵı karerasınan tıs, Van Damm kóplegen tábiyattı qorǵaw hám haywanlardı qorǵaw shólkemlerin ashıq qollap-quwatladı. == Ómirbayanı hám bilimi == Van Damm 1960-jıl 18-oktyabrde [[Belgiya|Belgiyanıń]] [[Bryussel]] qalasınıń Bershem-Sent-Agat rayonında, esapshı hám gúl satıwshı bolǵan Eliana hám Evjen Van Varenberglerdiń shańaraǵında Jan-Klod Kamill Fransua Van Varenberg atı menen dúnyaǵa kelgen.<ref name="v007">{{Web deregi|url=https://www.slate.com/articles/news_and_politics/low_concept/2007/10/happy_belated_birthday_jeanclaude_van_damme.html|bet=Happy birthday, Jean-Claude Van Damme!|avtor=Hendrix|at=Grady|sáne=2007-10-19|jumıs=Slate Magazine|qaralǵan sáne=2024-07-31}}</ref><ref>{{Cite book|title=Current Biography Yearbook|url=https://books.google.com/books?id=1YwYAAAAIAAJ}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800019806/bio|bet=Jean-Claude van Damme- Biography|baspaxana=[[Yahoo! Movies]]|qaralǵan sáne=3 April 2012}}</ref> Onıń ákesi Bryusselli bolıp, eki tilde sóyleydi, al anası flamand (golland tilinde sóylewshi).<ref>{{Web deregi|url=http://www.thereelplace.com/news/jean-claude-van-damme-unveils-his-statue-in-belgium/|bet=Jean-Claude van Damme unveils his statue in Belgium|baspaxana=The Reel Place|citata=Standing next to his Flemish mother and his Walloon father, the actor talked about the linguistic conflict: "It's a dispute between two cultures that are, in fact, the same. But, there's a lot of love in this war" he concluded, true to himself.}}; Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/VCMb3OxCnZo Ghostarchive] and the [https://web.archive.org/web/20130226122006/http://www.youtube.com/watch?v=VCMb3OxCnZo Wayback Machine]: {{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=VCMb3OxCnZo|bet=Jean-Claude van Damme - Bifff 2007|sáne=21 March 2008|baspaxana=VanDammeTV|citata=Mijn moeder is Vlaamse en mijn vader is van Brussels [My mother is Flemish and my father is from Brussels]}}</ref> Ol jekpe-jek penen on jasında baslaǵan, ákesi onı Shotokan karate mektebine bergen. Onıń stillerine Shotokan Karate hám Kikboksing kiredi. Aqırında ol 18 jasında [[Karate|karateden]] qara belbewin aldı hám 2-dan qara belbew dárejesine eristi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cheatsheet.com/entertainment/jean-claude-van-damme-earned-film-role-knocking-martial-artist.html/|bet=Jean-Claude Van Damme Once Earned a Film Role by Knocking out a Martial Artist|avtor=Stallings|at=Antonio|sáne=2022-07-18|til=en-US|jumıs=Showbiz Cheat Sheet|qaralǵan sáne=2024-07-19}}</ref> Ol dene formasın jaqsılaw ushın gir kóteriw menen shuǵıllana baslaǵan, sonıń nátiyjesinde 1978-jılı "Mister Belgiya" bodibilding titulın alıwǵa erisken.<ref>{{Web deregi|url=https://www.biography.com/actors/jean-claude-van-damme|bet=Jean-Claude Van Damme - Movies, Age & Facts|sáne=13 April 2021|jumıs=Biography}}</ref> 16 jasında ol balet penen shuǵıllana baslaǵan hám onı bes jıl dawamında úyrengen. Van Dammnıń aytıwınsha, balet "bul kórkem óner, biraq sonıń menen birge eń qıyın sportlardıń biri. Eger siz balet shınıǵıwların jeńe alsańız, basqa qálegen sporttaǵı shınıǵıwlardı da jeńe alasız". Keyinirek ol [[Taekwando|Taekvondo]] hám Muay Tay menen de shuǵıllana baslaǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.jeanclaudevandamme.be/fandamme/biography.htm|bet=FanDamme Jean Claude van Damme|qaralǵan sáne=6 December 2014}}</ref> Onıń ósip atırǵan waqtındaǵı aktyor qaharmanları Charlz Bronson, [[Bryus Li]], Djeyms Din, Montgomeri Klift, Stiv MakKuin, Jan-Pol Belmondo hám [[Silvester Stallone]] bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.undertheradarmag.com/interviews/jean-claude_van_damme_and_the_creators_of_jean-claude_van_johnson|bet=Jean-Claude Van Damme and the Creators of "Jean-Claude Van Johnson" &#124; Under the Radar &#124; Music Blog for the Indie Music Magazine}}</ref> === 1970-jıllardıń basınan 1980-jılǵa shekem: Jekpe-jek óneri hám birinshi filmge túsiwi === 12 jasında, Van Damm Belgiyada Klod Goetctiń basshılıǵında Centre National de Karate (Ulıwmalıq Karate Orayı) ge qosıldı. Van Damm tórt jıl shınıqtı hám Belgiya Karate Komandasınan orın aldı; keyinirek ol Dominik Valera menen tolıq-kontaktlı karate hám kikboksing boyınsha shınıqtı. Van Dammnıń aytıwınsha, "ósip atırǵan waqıtta qıyın boldı. Men biraz birtúrli boldım, hám fizikalıq jaqtan onsha talantlı emes edim". 15 jasında ol Belgiyada jarıs karatesi karerasın basladı. 1976-jıldan 1980-jılǵa shekem, ol jarıs hám jarıstan tıs yarım-kontaktlı gúreslerde 44 jeńis hám tórt jeńiliske iye boldı 1979-jıl 26-dekabrde Bryusselde ótkerilgen La Coupe Francois Persoons Karate Turnirinde Evropa Karate Chempionatın jeńip alǵan Belgiya Karate Komandasınıń aǵzası boldı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.jcvandamme.net/cnk/Anglais/CNKen/cnken.html|bet=CNK&nbsp;– Centre National de Karaté|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090423042708/http://www.jcvandamme.net/cnk/Anglais/CNKen/cnken.html|arxivsáne=23 April 2009|baspaxana=Jcvandamme.net|qaralǵan sáne=20 February 2010}}</ref> Ol Challenge Coupe des Espoirs Karate Turnirinde (1-Sınaqlar) ekinshi orındı iyeledi. Úsh kúnlik turnir dawamında, ol 25 qarsılasın jeńip, final oyınında komanda aǵzası Andjelo Spataroǵa jeńildi. 1980-jıl 8-martta, Belgiyanıń Bryussel qalasında, ol Forest National Arenasında Dan Makaruso-Dominik Valera Professional Karate Associaciyası Jeńil-Awır Salmaqlılar Dúnya Chempionatı gúresiniń aldındaǵı gúreste burınǵı komanda aǵzası Patrik Toygelske qarsı shıqtı. Bul gúreske shekem, Toygels Van Dammdı sheshim boyınsha eki márte jeńgen edi, sonıń ishinde Belgiya Jeńil Salmaqlılar Chempionatı ushın gúres te bar. Van Dammnıń Toygels ústinen 1977-jıldaǵı jeńisi bar edi. Toygels tórt ay aldın Orld Association of Kickboxing Organizations Dúnya Chempionatında tásirli kórinisti kórsetken edi, hám geybirewler onıń bul jekpe-jekte jeńiske erisiwine isengen edi. Esabatlarǵa hám Patrik Toygeldiń óz intervyusına (súwretler menen) kóre, Toygels 1-raundta TKO (texnikalıq nokaut) boyınsha Van Dammǵa jeńilgen. Toygels murnına tepki alǵan hám nátiyjede ayqasıwdı dawam ettire almaǵan.<ref name="StarSystem1" /> 2013-jıldaǵı intervyusında Van Damm bul ayqasıwdı óziniń eń esinde qalǵan jekpe-jegi dep ataǵan. Ol 1977-jılı tolıq-kontaktlı karerasın baslaǵan, sol waqıtta Klod Goetc Belgiyada birinshi tolıq-kontaktlı karate turnirin shólkemlestirgen. 1977-jıldan 1982-jılǵa shekem, ol 18 jeńis (18 nokaut) hám bir jeńiliske iye boldı. 1979-jılı ol Mari-Kristin Barro hám Rutger Xauer bas rollerde oynaǵan belgiya-francuz drama filmi Andre Delvonıń "Oman Between Olf and Dog" filminde atı kórsetilmegen roldi oynadı. 1980-jılı ol Professional Karate Magazine jurnalınıń baspashısı hám redaktorı Mayk Anderson hám bir neshe márte Evropa chempionı Gert Lemmenstiń itibarın tarttı. Ekewide Van Dammdı keleshek perspektiva retinde kórdi. Van Damm 1982-jılı jarıslardan ketiwge qarar etti. Jaslıǵında ol restoranlarǵa gúl satıp, [[AQSH]]-qa kóshiwden aldın aqsha jıynawǵa sportzal ashıw ushın kredit aldı.<ref>Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/bqYh3dlKTOY Ghostarchive] and the [https://web.archive.org/web/20190303230734/https://www.youtube.com/watch?v=bqYh3dlKTOY&gl=US&hl=en Wayback Machine]: {{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=bqYh3dlKTOY#t=3m19s|bet=Jean-Claude Van Damme Reveals Why He Left 'Predator'|sáne=1 March 2019|jumıs=The Hollywood Reporter}}</ref> California Gym dep atap, ol 1979-jılı ashıldı hám "karate, oyın, aerobika, bodibilding - hámmesi" menen támiyinledi. Van Damm "men adamlar ushın arnawlı shınıǵıw baǵdarlamaların jazdım, hám muzıka menen jaqsı yosh bar edi" dep qostı. Eń joqarı dáwirinde, California Gym ayına 15,000 dollar tabıs taptı; "men sportzalımdı satıwǵa qarar etkenimde ákem meni aqılsız dep oyladı. Ol: 'Ne qılıp atırsań? Sende Bryusseldegi eń jaqsı sportzal bar. Sende sport mashina, kórkem kvartira bar, sen qálegen nársege iye bola alatuǵınday kóp aqsha tawıp atırsań - hám endi sen biznesińdi satıp [[Amerika Qurama Shtatları|Amerikaǵa]] ketpekshiseń'. Ol júdá qapa boldı". === 1982-den 1988-ge shekem: Dáslepki jumısları hám tabısı === 1982-jılı ol hám balalıq dostı Mishel Kissi ekewi aktyor bolıw úmiti menen Amerika Qurama Shtatlarına kóshti. Olar ózin-ózi qollap-quwatlaw ushın hár túrli jumıslar isledi. Olardıń birinshi kinodaǵı jumısı Cannon Films tárepinen islengen hip-hop ayaq oyın filmindegi "Breakiń" (1984) qosımsha roli bolıp, olar ayaq oyın kórsetiwindegi fonda oyın oynap atırǵan kórsetedi.<ref>{{Cite news|url=http://www.worldation.com/stories/muscles-brussels-story-jean-claude-van-damme/2/|title=The muscles from Brussels - the story of Jean-Claude Van Damme {{!}} Worldation|date=9 October 2017|work=Worldation|access-date=9 April 2018|language=en-US}}</ref> Sol waqıtta ol háreketsheń jekpe-jek filmleri juldızı Chak Norris penen doslastı. Olar birge shınıǵıwdı basladı, hám Van Damm Norris menshigindegi Oody's Wharf atı menen atalatuǵın barda qadaǵalawshı bolıp islewdi basladı.<ref>{{Cite news|url=https://www.bjjee.com/articles/jean-claude-van-damme-chuck-norris-training-together/|title=Jean-Claude Van Damme and Chuck Norris training together|date=4 May 2017|work=Bjj Eastern Europe|access-date=9 April 2018|language=en-US}}</ref> Ol sonday-aq tabısın limuzin transport basqarıwshı hám jeke karate instruktorı retinde tolıqtırdı Ol [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarındaǵı]] dáslepki kúnleriniń ásirese qıyın bolǵanın atap ótti - 2,000 dollar esapqa alınbaǵanda, ol gimnastika zalın satıwdan túsken barlıq aqshasın [[Evropa]] bankine salǵan edi; sonlıqtan, ol finanslıq jaqtan qıyınshılıq kórdi. Óz emocionallıq jaǵdayın jaqsı saqlap qalıw ushın, ol hár kúni keshte Santa Monikada juwırıwǵa shıǵatugın edi. Onnan keyin, ol dúnyaǵa belgili Gold's Gym-de shınıǵatugın edi. Bul kúndelikli ádet oǵan kóp jıllar dawamında aman qalıwǵa járdem berdi dep aytıladı. Ol aktiv túrde kasting shaqırıwlarına qatnasatuǵın edi hám belgili bir kúndelikli ádetke iye edi. [[Sárshembi]] kúnleri ol Drama-Logue jurnalın satıp alatuǵın edi; keyin, [[piyshembi]] azanda, ol reklamalarǵa juwap retinde óziniń súwretin hám rezyumesin jiberetuǵın edi. Ol jetiskenlikke erisiwdiń hár qanday jolın qollanıwǵa tayın edi, hátte ótirik áńgime oylap tabıwǵa da baratuǵın edi. Ol kino studiyalarına qońıraw etip, ózin [[Bryussel|Bryusselden]] kelgen aktyor hám [[Gonkong|Gonkongtan]] kelgen investorı bar dep aytıp kóretuǵın edi. Ol sonday-aq dostınan ózin kinoda bas rolde oynawın qáleytuǵın hám aqsha salıwǵa tayın, biraq qosımsha qarjı kerek bolǵan investor sıpatında ról oynawın soraǵan. Usı nárse menen qurallanıp, ol prodyuserlerge jaqınlasqan hám birden barlıq qońırawlarına juwap berilip atırǵanın kórgen. Álbette, onıń maqseti tek sol adam menen ushırasıw hám óziniń atın ortaǵa shıǵarıw edi, al nızamsız shártnamalar dúziw emes.<ref name="bh1z" /> 1984-jılı Norris bas roldi oynaǵan "Missing in Action" háreketli filminde, ol da Cannon Films tárepinen shıǵarılǵan, Van Damm kaskadyorlar toparı quramında atı kórsetilgen. Sol jılı ol sonday-aq "Monaco Forever" atlı qısqa metrajlı komediya filminde de rol oynaǵan''.<ref>{{Citation |last=Levey |first=William A. |title=Monaco Forever |url=https://www.imdb.com/title/tt0087739/ |access-date=9 April 2018 |others=Charles Pitt, Nancy Brock, Daniele Romer}}</ref>'' Kori Yuenniń "No Retreat, No Surrender" atlı [[jekpe-jek óneri]] tuwralı filmi, 1986-jıl 2-mayda [[Los-Andjeles|Los-Andjeleste]] premerası bolǵan,<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/57425-NO-RETREAT-NO-SURRENDER?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=3 January 2020}}</ref> onıń birinshi úlken roli boldı, ol rossiyalı jawız qaharman retinde túsirilgen edi. Bul filmde Kurt MakKini bas roldi oynap, New Orld Pictures arqalı shıǵarılǵan.<ref>{{Citation |title=No Retreat, No Surrender Blu-ray |url=http://www.blu-ray.com/movies/No-Retreat-No-Surrender-Blu-ray/158610/#Overview |access-date=27 August 2018}}</ref><ref>{{Citation |title=No Retreat, No Surrender |url=https://www.rottentomatoes.com/m/no_retreat_no_surrender/ |access-date=27 August 2018 |language=en}}</ref> MakKini Djeyson Stilvell rolinde, karate úyrenip atırǵan [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHlı]] jasóspirim retinde oynap, óziniń jekpe-jek dojosın Van Damm oynaǵan jekpe-jek ustazınan qorǵaydı. Van Damm hám MakKini ekewi de "No Retreat, No Surrender 2" filminde oynawı kerek edi, biraq olar bul filmnen bas tarttı. Ol rejissyor Djon MakTerna menen "Predator" (Jırtqısh) (1987) filmi ushın jumıs isledi, dáslepki (aqırında bas tartılǵan) bas qaharmannıń bóten versiyası retinde, Kevin Piter Xol menen almastırılıwınan aldın.<ref name="bleeds">{{Cite news|title=If It Bleeds, We Can Kill It|last=Haufrect|first=Ian T|publisher=[[20th Century Fox]]|year=2001}}</ref> Ol bas Predator personajın oynaw ushın birinshi tańlaw edi, onıń jawıngerlik ónerdegi kónlikpelerin qollanıp, bóten shaqqan, nindzya tárizli ańshıǵa aylandırıwdı máqset etken edi, biraq bir neshe kún túsirilgennen keyin, ol filmdi taslap ketti. Onıń monster kostyumi júdá ıssı bolıp, onıń talıp qalıwına sebep bolǵanı haqqında úziliksiz shaǵım etkenligin xabarladı; ol sonday-aq tek kostyumde kameraǵa túsiw haqqında gúmanların bildirgen dep aytıladı. Bunnan tısqarı, jawinger toparına qarsı turǵanda jaratılıstı qorqınıshlı etip kórsetiw ushın fizikalıq jaqtan kúshlirek aktyor kerek ekenligin kórsetken. Rol aqırında Kevin Piter Xolǵa berildi. "Predator" tabıslı bolgannan keyin, Van Damm filmdi júdá jaqsı kórgenin hám bul roldi joǵaltqanına ókinbeytuǵının ayttı. Van Dammnıń atın shıǵarǵan filmi "Bloodsport" bolıp, ol 1988-jıl 26-fevralda ekranǵa shıqtı.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/60095-BLOODSPORT?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=3 January 2020}}</ref> Bul film Frank Dukstıń ómirine tiykarlanǵan dep aytıladı.<ref>{{Cite news|title=NINJA: Hero or Master Fake? : Others Kick Holes in Fabled Past of Woodland Hills Martial Arts Teacher|last=JOHNSON|first=JOHN}}</ref><ref>{{Cite news|title=Bloodsport (1988) - Financial Information}}</ref> Ol Cannon kompaniyası ushın 1.5 million dollar byudjet penen túsirilgen. Film AQSH armiyasınıń kapitanı Frank Duks (Van Damm oynaytuǵın) haqqında, ol jaslıǵınan Senzo Tanaka tárepinen nindzyucu jollarında tárbiyalanǵan hám [[Gonkong|Gongkongta]] ótkerilgen nızamsız jekpe-jegi boyınsha Kumitede Tanakanıń qaytıs bolǵan ulı Shingonıń ornın basadı.<ref>{{Cite news|title=15 Things You Didn't Know About "Bloodsport"}}</ref> Bul film 1988-jıldıń báhárinde AQSHta úlken tabısqa eristi. Prodyuseri Mark Di Salle bılay dedi: "Biz hayal-qızlardı ózine tartatuǵın jańa jekpe-jek óneriniń jańa juldızın izlep atır edik, biraq Van Damm hám erler, hám hayallar ushın qızıqlı boldı.<ref name="jean">{{Web deregi|url=https://www.chicagotribune.com/1989/08/27/punch-lineage/|bet=Punch Lineage|avtor=Thompson|avtorsilteme=Anne Thompson (film critic)|at=Anne|sáne=27 August 1989|jumıs=[[The Chicago Tribune]]|qaralǵan sáne=15 October 2016}}</ref> Ol - ádillik ushın amerikasha gúresip, jawızlardı jeńetuǵın amerikalı qaharman." Haqıyqatında, Van Damm bas roldı alıw ushın jalınıp soraǵan; sol waqıtta ol úysiz bolıp, mashinalarda hám garajlarda uyqılap, hátte ayırım waqıtları azıq-awqat urlawǵa májbúr bolǵan. Sonday-aq, 1988-jılı ol Sho Kosugi menen birge "Black Eagle" filminde taǵı bir rus jawız qaharmanın sáwlelendirdi.<ref>{{Citation |title=Black Eagle Blu-ray |url=http://www.blu-ray.com/movies/Black-Eagle-Blu-ray/190192/ |access-date=27 August 2018}}</ref> === 1989-dan 1999-ǵa shekem: Xalıqaralıq juldız === "Bloodsport" filminiń tabısınan keyin, Cannon Films oǵan "Delta Force 2", "American Ninja 3" yamasa Albert Pyun rejissorlıq etken kiberpank jekpe-jek óneri filmi "Cyborg" ta bas roldi usınıs etti.<ref>{{Cite news|title=Punch Lineage|language=en|work=tribunedigital-chicagotribune|url=https://www.chicagotribune.com/1989/08/27/punch-lineage/|access-date=24 July 2018}}</ref> Ol 1989-jılı premerası bolǵan "Cyborg" tı tańladı. Bul film tómen byudjetli kassalıq tabıs boldı hám eki dawamlı filmine alıp keldi, olardıń hesh qaysısında Van Damm qatnaspadı. Cannon sol jılı shıqqan "Kickboxer" filminde Van Dammdı qaytadan qollandı. Bul film júdá tabıslı boldı, 3 million dollarlıq byudjetke 50 million dollardan aslam tabıs alıp keldi.<ref>{{Cite news|first=Martha|last=Sherrill|title=The muscles from brussels|newspaper=[[The Washington Post]]|date=11 August 1991}}</ref> Bul film "Kickboxer" franshizasın basladı. Ol filmniń tórtinshi dawamınıń hesh qaysısında qatnaspasa da, qayta islengen seriyada basqa personaj retinde qaytıp keldi. 1991-jılı "Double Impact" filmi shıǵarıldı. Lettich rejissorlıq etken bul filmde Van Damm Aleks hám Chad Vagner atlı bir-birinen uzaq jasaǵan eki egiz tuwısqan rolinde oynap, olar ata-anasınıń óliminiń óshın alıw ushın gúresedi. Film shıqqanda ol hár túrli pikir-usınıslar aldı. Los Andjeles Times gazetası filmniń "jaqsı nátiyje bergenin" ayttı, al Variety bolsa syujet sızıǵın unatpay, filmniń sátsiz bolıwın boljaǵan. Film birinshi 28 kúnde 23,683,813 dollar tabıs keltirdi.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/58868|bet=AFI{{!}}Catalog|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref> AQSHta ulıwma 30,102,717 dollar tabıs keltirdi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.boxofficemojo.com/title/tt0101764/credits/|bet=Double Impact|jumıs=Box Office Mojo|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref> Keyin ótken sınshılar bunı qızıqlı háreketli film dep esaplaydı, jaqsı kúlkili máwritleri bar hám Van Dammnıń eki túrli personajdı oynaǵan jaqsı aktyorlıq sheberligin atap ótedi.<ref>{{Web deregi|url=https://theactionelite.com/double-impact-1991-review/|bet=Double Impact (1991) Review|avtor=Eoin|sáne=2014-07-15|til=en-CA|jumıs=The Action Elite|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.brianorndorf.com/2011/08/reliving-the-summer-of-1991-diary-week-twelve.html|bet=Reliving the Summer of 1991 Diary - Week Twelve|jumıs=BRIANORNDORF.COM|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.cinema-crazed.com/blog/2016/08/22/double-impact-1991/|bet=Double Impact (1991) – Cinema Crazed|sáne=22 August 2016|til=en-US|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref> 1992-jılı ol jıldıń eń iri blokbasterleriniń birinde, Carolco kompaniyası ushın Roland Emmerich rejissorlıq etken ilimiy fantastikalıq ekshn "Universal Soldier" filminde bas roldi oynadı. Van Damm (Lyuk Deverauks rolinde) hám Dolf Lundgren (serjant Andryu Skott rolinde) Vetnam urısı waqtındaǵı AQSH áskerleri rolinde oynap, Devero Skott-tıń aqıldan azıp, puqaralardı mayıp etkenin bilgennen keyin bir-birin atıp óltiredi.<ref name="Inc.19922">{{Cite journal|url=https://books.google.com/books?id=9c8DAAAAMBAJ&pg=PA19|title=Black Belt|date=October 1992|access-date=21 May 2011}}</ref> Keyin olar basqa kóplegen burın ólgen áskerler menen birge qupiya Ármiya proektinde qayta tiriltirilip, tapsırmaǵa jiberiledi. 1992-jılǵı Kann kinofestivalında Van Damm hám Lundgren awızsha jánjel shıǵarıp, eki er adam bir-birin iytermelegende derlik fizikalıq jánjel aldında turǵanda ajıratılǵan, biraq bul tek kórsetiwge arnalǵan tryuk dep esaplandı.<ref name="Uni ebert2">{{Cite news|url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=%2F19920710%2FREVIEWS%2F207100302%2F1023|title=Universal Soldier|date=10 July 1992|access-date=21 May 2011|newspaper=Chicago Sun-Times}}</ref><ref name="Ebert20002">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=4uCzo6NkpdsC&pg=PA365|title=I hated, hated, hated this movie|date=1 April 2000}}</ref> "Universal Soldier" 1992-jıl 10-iyulda kinoteatrlarda kórsetile basladı, AQSH-ta bilet satıwdan 36,299,898 dollar tabıs penen ortasha tabıslı boldı, biraq dúnya juzinde iri blokbaster bolıp, shet ellerde 65 million dollardan aslam tabıs keltirdi, bul filmge 23 million dollarlıq byudjetli dúnya juzinde ulıwma 102 million dollar tabıs alıp keldi.<ref>{{Cite news|url=https://www.courant.com/1994/09/16/van-damme-very-determined/|title=Van Damme very determined|date=16 September 1994|newspaper=[[Hartford Courant]]|access-date=21 May 2011}}</ref> Ol "Demolition Man" filminde Saymon Feniks rolinde oynawǵa talaban boldı <ref>{{Web deregi|url=https://m.imdb.com/title/tt0113277/trivia?ref_=m_tt_trv_trv|bet=Heat (1995) - IMDb|jumıs=[[IMDb]]}}</ref> hám "Heat" filminde Maykl Cheritto rolin oynaw ushın qısqa waqıt dawamında qarap shıǵıldı. [[Fayl:Van_Damme_Cannes.jpg|oñğa|nobaý|Van Damm 1993-jılı Kann kinofestivalında<ref name="GICannesDate">{{Web deregi|url=http://www.gettyimages.fr/detail/photo-d'actualit%C3%A9/opening-ceremony-in-cannes-france-on-may-13-1993-photo-dactualit%C3%A9/115115390#opening-ceremony-in-cannes-france-on-may-13-1993-jean-claude-van-picture-id115115390|bet=Opening Ceremony In Cannes, France On May 13, 1993|sáne=3 June 2011|jumıs=Getty Images|baspaxana=Getty Inc.|qaralǵan sáne=30 August 2016}}</ref>]] 1993-jılı ol "Last Action Hero" filminde kishi rol oynadı hám "Nowhere To Run" filminde bas roldi oynadı. Bul film Van Damm hám Columbia Pictures arasındaǵı úsh filmlik shártnamanıń birinshisi bolıp, onıń gononarı 3.5 million dollar boldı. Columbia bul film "onıń tamashagóyleri ushın haqıyqıy hám auditoriyasınan da asıp ketedi" dep ayttı. 1994-jılı ol Universal Pictures ushın "Hard Target" filminde bas roldi oynadı, bul rejissyor Djon Vu-dıń birinshi Amerika filmi edi. Sol jılı ol sonday-aq "Timecop" filminde waqıt boyınsha sayaxat etiwshi policiya xızmetkeri rolinde oynadı. Piter Xyams rejissorlıq etken bul film úlken tabısqa eristi, dúnya juzinde 100 million dollardan aslam tabıs keltirip, búgingi kúnge shekem onıń bas rolde oynaǵan eń kóp tabıs keltirgen filmi bolıp qaldı. Sol jılı ol sonday-aq Universal ushın Stiven E. de Souza jazǵan hám rejissorlıq etken, video oyınǵa tiykarlanǵan "Street Fighter" filminde bas roldi oynadı. Bul film sınshılar tárepinen jaman qabıl etildi. Biraq kommerciyalıq jaqtan tabıslı bolıp, shama menen islep shıǵarıw qunınan úsh ese kóp tabıs keltirdi. Van Damm hám Xyams 1995-jılı shıqqan Universal-dıń "Sudden Death" filmi ushın qaytadan birge jumıs isledi. Van Damm Pittsburg órt óshiriw byurosınıń francuz kanadalı tuwılǵan órt óshiriwshisi rolin oynaydı, ol úyden órt shıqqanda kishi qızdı qutqara almaǵannan keyin jeke daǵdarısın bastan keshiredi. Endi belsendi xızmetten shetletilgen ol Pittsburg Azamatlıq Arena-nıń órt qáwipsizligi marshalı lawazımına tómenlegen, bul jerde terroristler toparı oyın waqtında lyuks bólmede AQSH vice-prezidenti hám basqa bir neshe VIP jeke tulǵalardı tutqında uslap turıptı. Film ortasha tabıs boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://filmstories.co.uk/features/sudden-death-the-film-where-van-damme-fought-a-penguin-to-death/|bet=Sudden Death: the film where Van Damme fought a penguin to death|avtor=Edwards|at=Matt|sáne=21 October 2020|jumıs=Film Stories}}</ref> 1996-jılı ol "The Quest" filminde bas roldi oynadı hám rejissorlıq etti. Film AQSH-ta jaqsı kórsetkish kórsetpese de, xalıqaralıq kinoprokatta jaqsıraq nátiyje kórsetip, kommerciyalıq tabısqa iye boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.nathanrabin.com/happy-place/2022/5/23/jean-claude-van-damme-and-roger-moore-are-a-terrific-twosome-in-van-dammes-1996-directorial-debut-the-quest|bet=Jean-Claude van Damme and Roger Moore are a Terrific Twosome in van Damme's 1996 Directorial Debut the Quest|sáne=23 May 2022}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.boxofficeprophets.com/column/index.cfm?columnID=20004|bet=The Number One Movie in America: Maximum Risk}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.giantfreakinrobot.com/ent/jean-claude-van-damme-friends.html|bet=Jean-Claude van Damme Ashamed of '90s Hit Sitcom Role|sáne=30 October 2023}}</ref> Sol jılı ol "Friends" teleserialınıń "The One After the Superbowl" atlı eki bólimli epizodında payda boldı. Ol sonday-aq Ringo Lam rejissorlıq etken birinshi Amerika filmi hám olardıń birinshi birlesken jumısı bolǵan "Maximum Risk" filminde bas roldi oynadı. Film kinoprokatta ortasha tabıslı boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://wegotthiscovered.com/movies/a-lukewarm-action-movie-with-a-very-familiar-twist-gets-reheated-on-streaming/|bet=A lukewarm action movie with a very familiar twist gets reheated on streaming|sáne=16 September 2022}}</ref> Ol 1997-jılı basketbol superjuldızı Dennis Rodman menen birge "Double Team" ilimiy-fantastikalıq ekshn filminde oynadı. Bul Gonkong rejissorı Cuy Xark-tıń amerikalı debyuti edi. 1998-jılı ol hám Xark "Knock Off" filminde qayta birlesti, biraq bul film kinoprokatta sátsiz boldı.<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2008/11/09/movies/09lim.html|title=Hard Body Plays an Old Softie (Himself)|work=The New York Times|date=6 November 2008|last1=Lim|first1=Dennis}}</ref> Sol jılı Van Damm sonday-aq "Legionnaire" urıs filminde oynadı. 35 million dollar byudjetke qaramastan, bul film AQSH-ta kinoteatrlarda kórsetilmey, tek shet ellerde kórsetildi.<ref>{{Cite news|title=A Direct Hit? New Van Damme Film Bypasses Theaters, Takes Battle Straight to Video|work=[[Chicago Tribune]]|date=11 February 1999|url=http://articles.chicagotribune.com/1999-02-11/features/9902110414_1_legionnaire-mobster-video-stores|first1=Donald|last1=Liebenson}}</ref> 1999-jılı ol "Universal Soldier: The Return" (1999) filminde Lyuk Devera roline qaytıp keldi. Film kinoprokatta jaman kórsetkish kórsetip, 4-orında debyut etti.<ref>{{Cite news|date=1999-08-23|last=RICHARD NATALE|title=As 'Sixth Sense' Sizzles, Newcomers Feel a Chill|magazine=[[The Los Angeles Times]]|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1999-aug-23-ca-2814-story.html}}</ref> Sol jılı ol sonday-aq "Inferno" (1999) filminde bas roldi oynadı. === 2000-jıllar: Keyingi filmler === [[Fayl:Jean-Claude_Van_Damme_June_2,_2007.jpg|solğa|nobaý|2007-jıldaǵı Van Damm]] 2001-jılı shıqqan "Replicant" Van Damm menen rejissyor Ringo Lamniń ekinshi birgelikdegi jumısı bolıp, Van Dammnıń eki rólde oynawı besinshi márte bolǵan edi. Bul filmde Maykl Ruker de bas róllerde oynaǵan. Sol jılı ol Sheldon Lettich tárepinen rejissyorlıq etilgen hám Van Damm tárepinen jazılǵan "The Order" filminde de bas róldi oynaydı.<ref>{{Citation |title=The Order Blu-ray |url=http://www.blu-ray.com/movies/The-Order-Blu-ray/37827/ |access-date=2 August 2018}}</ref> 2002-jılı ol "Derailed" filminde bas rólde oynadı. "In Hell" - 2003-jılǵı amerikalı túrme-triller filmi bolıp, onı Ringo Lam rejissyorlıq etken. Bul Van Damm menen Lamnıń úshinshi birgeliktegi jumısı. Van Damm bul filmde Rossiyanıń Magnitogorsk qalasında jumıs islewshi amerikalınıń rólin oynaydı. Sol jılı ol óziniń ayaq oyın kónlikpelerin Bob Sinklardıń "Kiss My Eyes" klipinde qollanǵan. 2004-jılı ol Filip Martinez tárepinen rejissyorlıq etilgen "Wake of Death" atlı triller filminde oynadı. Bul filmniń birinshi rejissyorı Ringo Lam edi, biraq ol Kanadada bir neshe hápteden soń proektten ketti. Bul filmde Simon Yam, Valerie Tian, Tony Schiena t.b. aktyorlar da róllerde oynadı. 2005-jılı ol francuz filmi "Narco"da ózin ózi sáwlelendirdi. 2006-jılı Simon Fellows rejissyorlıq etken "Second in Command" hám Sheldon Lettich tárepinen túsirilgen "The Hard Corps" filmlerinde bas róllerde oynadı. 2007-jılı ol Omer Faruk Sorak rejissyorlıq etken "The Exam" atlı túrk komediya-drama filminde kishirek róldi oynadı. Sol jılı ol "Until Death" filminde de bas rólde oynadı. [[Fayl:Jean_claude_Van_Damme_sur_le_tournage_de_JCVD_en_octobre_2007.jpg|nobaý|2007-jıldıń oktyabr ayında Van Damm "JCVD" filminiń súwretke alıw maydanında]] Van Damm 2008-jılı "JCVD" filminiń sheklengen teatr shıǵarılıwı menen tiykarǵı aǵımǵa qayttı, bul film jaqsı pikir-usınıslar aldı. Time jurnalı onıń bul filmindegi rolin jıldıń ekinshi eń jaqsı roli dep atadı ("The Dark Knight" filmindegi Heath Ledgerdiń Joker rólinen keyin),<ref>{{Cite news|last=Corliss|first=Richard|title=The Top 10 Everything of 2008: Top 10 Movie Performances|newspaper=[[Time (magazine)|Time]]|url=http://www.time.com/time/specials/2008/top10/article/0,30583,1855948_1864351_1864363,00.html|access-date=1 October 2009|date=3 November 2008}}</ref> hám aldın "Van Damm qara belbew emes, al Oskar sıylıǵın alıwǵa ılayıqlı" dep málimlegen.<ref>{{Cite news|last=Corliss|first=Richard|date=13 November 2008|title=Short List|newspaper=Time|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1858885,00.html|access-date=1 October 2009}}</ref> Sonday-aq, 2008-jılı ol Isaak Florentin tárepinen túsirilgen "The Shepherd: Border Patrol" filminde bas rólde oynadı. Keyin ol Djon Xyams rejissyorlıq etken 2009-jılǵı "Universal Soldier: Regeneration" filminde Dolf Lundgren menen birge Lyu Deverauks rólinde qayta oynadı. Film Orta Shıǵıs hám Qubla Aziya kinoteatrlarda kórsetildi, al AQSH hám basqa mámleketlerde tikkeley video túrinde shıǵarıldı. Shıqqannan beri, film kóbinese jaqsı pikir aldı, onıń aktyorlıq oyını hám kútilmegen joqarı dárejedegi isleniwi maqtawǵa ılayıq bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.brianorndorf.com/2010/01/film-review-universal-soldier-regeneration.html|bet=This is Briandom – Universal Soldier: Regeneration|baspaxana=Brian Orndorf|qaralǵan sáne=2 May 2011}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.dreadcentral.com/reviews/universal-soldier-regeneration-2009|bet=Universal Soldier: Regeneration Review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131008114414/http://www.dreadcentral.com/reviews/universal-soldier-regeneration-2009|arxivsáne=8 October 2013|sáne=31 December 2009|baspaxana=[[Dread Central]]|qaralǵan sáne=22 May 2011}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.rottentomatoes.com/m/universal_soldier_3/comments.php?reviewid=1865455|bet=Universal Soldier: Regeneration Review|avtor=Villaca, Pablo|til=pt|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=22 May 2011}}</ref> === 2010-jıldan házirgi waqıtqa shekem: Házirgi jumısları === 2010-jılı ol azǵana kórsetilgen "Full Love" filmine ózi rejissyorlıq etti. Sol jılı ol "The Expendables" filminiń birinshi bólimindegi Ganner Ensen rólin qaytardı hám bul róldi Dolf Lundgren oynadı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/film/2012/aug/10/van-damme-expendables-2|bet=Jean-Claude Van Damme: 'I tried to play the system; I was blacklisted'|avtor=Godfrey|at=Alex|sáne=10 August 2012|til=en|jumıs=The Guardian|qaralǵan sáne=24 July 2018}}</ref> 2011-jılı ol "Kung Fu Panda 2" kompyuter animaciyalıq filminde Master Krok personajına dawıs berdi. Bul filmde ol aldıńǵı filmniń qaharmanlarına járdem beriwshi personajǵa dawıs beredi. Sol jılı ol Skott Adkins penen birge "Assassination Games" filminde oynadı. Sonday-aq 2011-jılı ol francuz komediyası "Beur sur la ville"de ról oynadi. Sol jılı ol óz reality-show baǵdarlaması "Behind Closed Doors"ta bas rólde boldı. Baǵdarlama onıń shańaralıq turmısın, jeke mashqalaların hám keleshektegi jekpe-jegin kórsetedi. 2009-jıldan baslap, ol burınǵı boks boyınsha Olimpiada altın medal iyesi Somluck Kamsing menen jekpe-jekke shıǵıwdı jobalap kelgen.<ref name="Kickboxing">{{Web deregi|url=http://www.fiveknuckles.com/mma-news/Jean-Claude-Van-Damme-to-fight-Somluck-Kamsing-in-K-1.html|bet=Jean-Claude Van Damme to fight Somluck Kamsing in K-1|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100203180052/http://www.fiveknuckles.com/mma-news/Jean-Claude-Van-Damme-to-fight-Somluck-Kamsing-in-K-1.html/|arxivsáne=3 February 2010|avtor=Baage|at=Natalia|sáne=8 September 2009|baspaxana=Five Knuckles}}</ref> Bul jekpe-jek onıń ITV reality-show "Behind Closed Doors" baǵdarlamasınıń tiykarǵı teması bolǵan. Jekpe-jek bir neshe márte keyinge qaldırıldı, kóp kritikler onıń bolıwına gúmanlanadı, ásirese orındı belgilew qıyınshılıǵına baylanıslı.<ref name="k636">{{Web deregi|url=https://www.allthebestfights.com/somluck-vs-jean-claude-van-damme-vs-somrak-kamsing-fight-december-2012-news-jaca/|bet=Jean-Claude Van Damme vs Somrak Kamsing in 2012? Are you serious bro?|sáne=2012-10-18|jumıs=All The Best Fights.com|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> 2012-jılı ol "Rzhevsky Versus Napoleon" atlı rus komediya filminde hám "U.F.O."da rólde oynadı''.''<ref name="j979">{{Web deregi|url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-england-derbyshire-14530408|bet=Jean-Claude Van Damme to shoot UFO film in Derby|sáne=2011-08-15|jumıs=BBC News|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> Ol "Dragon Eyes", "Universal Soldier: Day of Reckoning" hám "Six Bullets" filmlerinde bas rólde boldı. Sonday-aq, sol jılı ol "The Expendables 2" filminde bas jawız qaharman sıpatında ról oynadı. Film seriyaları rival jallanǵan áskerge (Van Damm) qarsı ósh alıwǵa umtılǵan tapsırmanı orınlawshı jallanba áskerler toparı haqqında. Film úlken tabısqa eristi, dúnya júzi boyınsha 310 million dollarlıq tabıs isledi hám onıń ekshn janrına úlken qaytıwı boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.mtv.com/news/gpfv7m/jean-claude-van-damme-expendables-2-interview|bet=Q&A: Jean-Claude van Damme Kicks It with Us, Talks Villainy, Sequels & Remakes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231113124737/https://www.mtv.com/news/gpfv7m/jean-claude-van-damme-expendables-2-interview|arxivsáne=13 November 2023|jumıs=[[MTV]]}}</ref> Empire jurnalınıń Nick de Semlyen filmdegi Van Dammnıń "ullı, plutoniy menen jawızlanǵan personajın" hám Lundgrenniń "action-troll" personajın filmdegi joqarı noqatlar dep maqtadı.<ref name="RevEmpire">{{Cite news|title=The Expendables 2|url=https://www.empireonline.com/reviews/reviewcomplete.asp?FID=137367}}</ref> Sol jılı ol Kam Sing Jomhod Kiatadisak penen qarsı ayqasıwda, Kam Singniń ring ekipajı quramında kórildi. Sonday-aq, ol Coors Light pivasınıń reklamalarında qarsız tawda jeńsiz djins kurtka kiyip, hám Dash kir juwıw untaǵınıń reklamalarında payda boldı. 2012-jıl 21-oktyabrde onıń tuwılǵan qalası [[Bryussel|Bryusselde]] onıń óziniń tábiyǵıy ólshemdegi músini menen húrmetlendi. Ol músinniń ashılıw saltanatında jurnalistlerge: "[[Belgiya]] maǵan bir nárseni qaytarıp atır, biraq shın mánisinde bul ármanǵa qaytarıw ushın. Sonlıqtan adamlar bul jerge kelgende, olar Jan-Klod van Dammdı emes, al bir nársege isenim etken kósheniń adamın kóredi. Men músinniń sonı sáwlelendirgenin qáleymen" dep ayttı. 2013-jılı ol "Welcome to the Jungle" komediyasında oynadı. Sonday-aq sol jılı ol Piter Xyams tárepinen túsirilgen amerikanlı triller filmi "Enemies Closer"da bas jawız qaharman rolinde oynadı. 2013-jıl 13-noyabrde Volvo Trucks kompaniyası YouTube saytına Van Damm artqa júrip baratırǵan yarım pricep hám tovar tasıw avtomobiliniń sırtqı aynalarında ayaqların qoyıp shpagat islegen reklamanı jaylastırdı, onı ol reklamada "eń ullı shpagat" dep táriyipleydi. Video tez arada internette viruslıq bolıp tarqaldı, úsh kún ishinde 11 millionnan aslam kóriw sanına,<ref>{{Web deregi|url=http://descrier.co.uk/oddities/2013/11/watch-jean-claude-van-damme-splits-two-volvo-trucks/|bet=Watch Jean-Claude Van Damme do the splits between two Volvo trucks|sáne=16 November 2013|jumıs=The Descrier|qaralǵan sáne=27 November 2013}}</ref> birinshi háptede 35 million kóriwge eristi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.thestar.com/entertainment/stargazing_blog/2013/11/channing_tatum_recreates_jean_claude_van_damme_s_epic_split.html|bet=Channing Tatum recreates Jean-Claude Van Damme's epic split|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131123123208/http://www.thestar.com/entertainment/stargazing_blog/2013/11/channing_tatum_recreates_jean_claude_van_damme_s_epic_split.html|arxivsáne=23 November 2013|avtor=Arpe, Malene|sáne=20 November 2013|jumıs=[[Toronto Star|The Star]]|qaralǵan sáne=27 November 2013}} The Descrier. 16 November 2013</ref> Ol "The Epic Split" dep ataladı.<ref name="n949">{{Web deregi|url=https://www.adweek.com/creativity/why-van-dammes-epic-split-was-the-perfect-storm-for-one-nyc-creative-director/|bet=Why Van Damme's 'Epic Split' Was the Perfect Storm for One NYC Creative Director|avtor=Nudd|at=Tim|sáne=2017-08-25|jumıs=Adweek|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> "Swelter" - 2014-jılǵı amerikalı triller filmi bolıp, onda ol bas róllerdiń birin oynaydı. Filmde Lennie James bas rólde, Grant Bowler, Josh Henderson hám Alfred Molina qosımsha róllerde oynaydı. Djeyms óz ótmishin umıtqan kishi qalalıq sheriff rólin oynaydı, biraq onıń burınǵı sherikleri urlanǵan aqsha onıń qolında dep oylap izlep kelgende, ol ótmishi menen júzbe-júz keliwine tuwra keledi. 2015-jılı ol Ernie Barbarash tárepinen túsirilgen "Pound of Flesh" triller filminde bas rólde oynadı. Sol jılı ol Qıtay superqaharman parodiya filminde qosımsha rólde oynadı. 2016-jılı ol "Kung Fu Panda" franshizasınıń úshinshi bóliminde Master Kroc personajına qaytadan dawıs berdi. Sol jılı ol Djon Stokkwel tárepinen túsirilgen "Kickboxer: Vengeance" filminde oynadı. Bul film onıń ózi bas rólde oynalǵan dáslepki filmniń qayta isleniwi edi. Sol jılı ol "Jean-Claude Van Johnson" teleserialında bas rólde oynadı. 2017-jılı ol Piter Malota rejissyorlıq etken "Kill 'Em All" triller filminde bas rólde boldı. 2018-jılı ol qayta islengen filmniń dawamı "Kickboxer: Retaliation"da óz róline qayttı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/kickboxer_retaliation|bet=Kickboxer: Retaliation (2018)|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=8 November 2018}}</ref> Sol jılı ol "Black Water" filminde de oynadı. Bul film eki aktyor arasındaǵı besinshi birgeliktegi jumıs boldı, sonday-aq olardıń birinshi ret ekranda awqamlaslar sıpatında birge kóriniwi edi.<ref name="i610">{{Web deregi|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/jean-claude-van-damme-dolph-lundgren-team-action-thriller-black-water-960784/|bet=Jean-Claude Van Damme, Dolph Lundgren Team for Action Thriller 'Black Water'|avtor=Kit|at=Borys|sáne=2017-01-04|jumıs=The Hollywood Reporter|qaralǵan sáne=2024-09-02}}</ref> Sol jıldıń 22-avgustında ol Julien Leclercqniń "The Bouncer" filminde bas rólde oynadı. 2019-jılı ol "We Die Young" filminde bas rólde boldı.<ref name="x477">{{Web deregi|url=https://screenrant.com/we-die-young-trailer-jean-claude-van-damme/|bet=We Die Young Trailer: Jean-Claude Van Damme Battles Drug Lords|avtor=Schaefer|at=Sandy|sáne=2019-01-21|jumıs=ScreenRant|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> 2021-jılı ol "The Last Mercenary" filminde bas rólde oynadı''.''<ref name="y283">{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/entertainment-arts/movies/story/2021-07-30/review-jean-claude-van-damme-last-mercenary|bet=Review: Jean-Claude Van Damme still kicking in the amusing 'The Last Mercenary'|avtor=Ordoña|at=Michael|sáne=2021-07-30|jumıs=Los Angeles Times|qaralǵan sáne=2024-09-02}}</ref> 2022-jılı ol "Minions: The Rise of Gru" kompyuter animaciyalıq filminde Jean-Clawed personajına dawıs berdi.<ref name="y819">{{Web deregi|url=https://www.syfy.com/syfy-wire/minions-rise-gru-cast-jean-claude-van-damme-lucy-lawless-dolph-lundgren|bet='Minions: The Rise of Gru' is the 'Expendables' of animation, featuring Jean-Claude Van Damme, Lucy Lawless, and more|avtor=Bennett|at=Tara|sáne=2022-06-30|jumıs=SYFY Official Site|qaralǵan sáne=2024-09-02}}</ref> 2023-jılı ol "Mortal Kombat 1" (2023) urıs oyınında Djony Keydj personajınıń kelbeti hám dawısı ushın óz úlesin qostı.<ref name="faq">{{Web deregi|url=https://www.mortalkombat.com/en-us/faq|bet=Frequently Asked Questions|jumıs=MortalKombat.com}}</ref> == Estelik == [[Fayl:Van_Damme_Monument_in_Azerbaijan.jpg|nobaý|[[Ázerbayjan|Azerbayjannıń]] [[Gabala (Rayon)|Qabala qalasındaǵı]] Van Damm esteligi]] 2012-jılı Belgiyanıń Anderlecht qalasında Van Dammnıń músini ashıldı. "Kickboxer" filmindegi jekpe-jek pozalarınıń birinde Bryusselli Bulshıqetlerdiń jas kórinisin sáwlelendirgen bul kórkem dóretpe Westland Shopping kompleksiniń 40 jıllıǵın atap ótiw ushın buyırtpa etilgen edi. Esteliktiń ashılıw saltanatı Boulevard Sylvain Dupuiste ótkerildi hám oǵan Van Damm, onıń ata-anası, Wallonia-Brussels mádeniyat ministri Fadila Laanan hám 2000-ǵa jaqın ıqlasbentler qatnastı. Van Damm músini "bir Bryussel balasınıń ármanın" sáwlelendiretuǵının hám "bir nárseni qattı qáleytuǵın barlıq balalar ushın" ekenligin ayttı, sonday-aq "eger bir nársege qattı isensеń, ol haqıyqatqa aylanıwı múmkin" dep qostı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.xpats.com/van-damme-statue-unveiled|bet=Van Damme statue unveiled|sáne=22 October 2012|jumıs=The Bulletin}}</ref> 2019-jılı [[Ázerbayjan|Azerbayjannıń]] [[Gabala (Rayon)|Qabala]] qalasınıń Vandam awılında, awıl atı menen Van Damm atınıń uqsaslıǵına baylanıslı Van Damm esteligi ornatıldı. Keyin ala aktyor óz [[Facebook]] betinde bul is ushın juwapker adamlarǵa minnetdarshılıq bildirip post jaylastırdı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.facebook.com/story.php?story_fbid=10162675982180046&id=21497365045|bet=Jean-Claude Van Damme is 😊 feeling appreciated in Azerbaijan.|sáne=2019-11-20|baspaxana=Facebook|qaralǵan sáne=2022-02-15}}</ref> == Tartıslı máseleler == === Sud isi hám urıs jazbaları boyınsha tartıs === 1997-jılı Frenk Duks, yaǵnıy "Bloodsport" filminde Van Damm tárepinen sáwlelendirilgen sheber, 1996-jılǵı "The Quest" filminde birge jazıw hám konsultaciya jumısları ushın 50,000 dollar talap etip oǵan qarsı sud isi qozǵadı. Sud isine sáykes, Duks sonday-aq onı xalıqqa óz jekpe-jek rekordları haqqında ótirik aytıp júrgeni menen de ayıpladı, Dukstiń aytıwınsha, Van Damm gilеm tósep islegende, ol oǵan sabaq bergen waqıtta Van Damm hesh qanday [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerin]] kórsetpegen. Van Dammnıń advokatı Martin Singer bılay dep juwap berdi: "Onıń jekpe-jek ónerindegi jetiskenlikleriniń hújjetleri bar. Onıń filmlerine qarap kóriń; ol bul róllerdi aktyorlıq qábileti arqalı alǵan joq! Orınlıqlarda shpagat islep atırǵan onıń ózi. Bul ushın ol kaskadyor paydalanbaydı."<ref>{{Cite news|title=People in the News|url=http://www.lasvegassun.com/news/1997/sep/25/people-in-the-news-for-september-25-1997/}}</ref> === Chak Zito waqıyası === Van Damm menen qarawıl/kaskadyor Chak Zito arasında kelispewshilik payda boldı, sebebi Zito Van Dammnıń ajırasqan hayalı Darci LaPier menen ushırasıp basladı. Xabarlarǵa qaraǵanda, Zito LaPierdiń ajırısıw isinde Van Dammdı zulımlıqta ayıplaǵanına nalıǵan. 1998-jıl 6-fevralda New York Daily News gazetası Zitonıń ótken túni New Yorktıń [[Manhetten|Manxettendegi]] Scores klubında Van Dammdı urǵanın xabarladı. Aldın Van Dammnıń qarawılı bolǵan hám "Nowhere to Run" filminde tryuklar islegen Zito, 2002-jılǵı "Street Justice" avtobiografiyasında bul waqıyanı esine túsirip, Van Damm klub qadaǵalawshısına ol haqqında kemsitetuǵın gápler aytqannan keyin, qadaǵalawshı bul gáplerdi Zitoǵa jetkizgennen soń, Van Dammdı bir neshe ret urıwınıń aqıbetinde qolı sınǵanın aytadı. Waqıyadan bir neshe kún ótkennen soń "Inside Edition" baǵdarlamasında Van Damm Zitonıń onı urǵanın biykarladı hám Zitonı jekpe-jekke shaqırdı.<ref name="Maximum insanity" /> == Jeke ómiri == 1993-jıldan 1996-jılǵa shekem, Van Dammnıń aytıwınsha, filmlerdi úziliksiz túsiriw hám járiyalaw stressı onıń náshebentlik ádetiniń payda bolıwına alıp kelgen. 1999-jılı ol máslik halında mashina aydaǵanı ushın qamawǵa alındı.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=DKOBAgAAQBAJ&dq=5+foot+9+Van+Damme&pg=PA291|title=The Action and Adventure Cinema|isbn=978-1-134-56494-1|last1=Tasker|first1=Yvonne|date=19 August 2004|publisher=Routledge}}</ref> Narkologiyalıq reabilitaciya háreketleri sátsiz bolǵan, hám ol óz ǵárezliligin birden toqtatıw hám sport penen sheshiwge háreket etken.<ref name="TheGuardian" /> 1998-jılı oǵan bipolyar buzılıw diagnozı qoyılǵan.<ref name="TheGuardian" /><ref name="USAToday" /><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=mbYD87izKHYC&pg=PA47|title=The everything health guide to adult bipolar disorder|first1=Jon P.|last1=Bloch|isbn=978-1-59337-585-0|publisher=Everything Books}}</ref> 2011-jılı ol [[Ullı Britaniya|Britaniya]] reality-show "Behind Closed Doors"ta bul jaǵday haqqında aytıp: "Geyde siz meni jaqsı kóresiz, geyde jek kóresiz. Biraq men ne isley alaman? Men minsiz emespen ... Men ekstremal bipolyarman hám bul ushın dári ishemen ... Jas waqtımda, men bul kewil-xosh ózgerislerinen azap shekkenmen. Azanda aspan kók bolıp, mektepke barǵanımda, maǵan aspan qara bolıp kórindi. Men júdá qayǵılı edim," - degen Ol tórt túrli hayalǵa bes ret úylendi. 1992-jılǵa shekem ol úshinshi hayalı, kulturist Gledis Portuges penen nekede boldı, onnan eki balası bar: Kristofer (1987-jılı tuwılǵan) hám Bianka Bridjit (1990-jılı tuwılǵan).<ref>{{Cite news|title=Cannes film festival 2010: Jean-Claude Van Damme plans to appear in reality TV show for A&E|newspaper=Daily News|location=New York|date=14 May 2010|url=http://articles.nydailynews.com/2010-05-14/entertainment/27064416_1_gladys-portugues-cannes-film-festival-red-carpet|access-date=21 March 2011|first=Roger|last=Friedman}}</ref> Ol aktrisа Darsi LaPier menen baylanıs ornatıp, 1994-jılı fevral ayında onıń menen úylengen. Bul nekeden olardıń Nikolas (1995-jıl 10-oktyabrde tuwılǵan) atlı ulı bar. Sol jılı ol [[Tailand|Taylandta]] túsirilgen " Street Fighter " filmindegi sherigi Kayli Minog penen qarım-qatnasta boldı. Sol waqıtta júkli bolǵan LaPier bul baylanıs haqqında tek 2012-jılı Van Damm bul haqqında ashıq aytqannan keyin ǵana bildi. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Wikipedia:Tiri shaxslar biografiyası]] [[Kategoriya:1960-jılı tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:Kino álemi]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ hmm1u26kggyu9btxz3yq2a1071m3r44 120253 120252 2025-06-07T03:31:43Z Srajatdin Usnatdinov 12560 120253 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı|atı=Jan-Klod Van Damm|portret=Jean-Claude_Van_Damme_June_2,_2007.jpg|eni=250px|tuwılǵan waqtındaǵı atı=Jan-Klod Kamil Fransua Van Varenberg|kásibi=aktyor hám jekpe-jek sheberi|tuwılǵan sánesi=18.10.1960|tuwılǵan jeri=Belgiya, Bryussel}} '''Jan-Klod Van Damm''' ({{lang-en|Jean-Claude Van Damme}}, tuwılǵandaǵı atı — '''Jan-Klod Kamil Fransua Van Varenberg''') [[Belgiya|Belgiyadan]] jetilisip shıqqan, amerikalı aktyor hám [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] sheberi. [[Bryussel|Bryusselde]] tuwılıp ósken, onıń ákesi onı on jasında Shotokan karate mektebine bergen, sol sebepli Van Damm karateden 2 qara belbew dárejesin iyelegennen keyin, bir qansha karate hám kikboksing jarıslarına qatnasqan. Jasóspirim waqtında ol 1979-jılı Evropa Kásiplik Karate Assocaciyasınıń orta salmaqtaǵı chempionatın hám 1978-jılı "Mister Belgiya" bodibilding titulın jeńip alǵan. [[Gollivud|Gollivudta]] aktyor bolıw niyeti menen, ol 1982-jılı [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]]-qa kóship kelgen, sol jerde bir neshe filmlerge túsken, aqırında jekpe-jek filmi "Bloodsport" (1988) penen úlken jetiskenlikke erisken. Ol arnawlı háreketsheń (ekshn) filmlerdiń juldızına aylanıp, bunnan soń "Cyborg", "Kickboxer" (ekewi de 1989), "Lionheart", "Death Warrant" (ekewi de 1990), "Double Impact" (1991), "Universal Soldier" (1992), "Nowhere to Run", "Hard Target" (ekewi de 1993), "Timecop", "Street Fighter" (ekewi de 1994), "Sudden Death" (1995), onıń rejissyorlıq debyutı bolǵan "The Quest" hám "Maximum Risk" (ekewi de 1996) sıyaqlı kommerciyalıq tabıslı filmlerge tústi. 1993-jıldan 1998-jılǵa shekem úsh Gonkong rejissyorı: Jon Wu, Cuı Xark hám Ringo Lam Batıs kinosındaǵı debyutlerinde Van Damm menen birge islesken.<ref>{{Web deregi|url=https://thedissolve.com/features/movie-of-the-week/1088-when-jean-claude-van-damme-became-hong-kongs-gatew/|bet=When Jean-Claude van Damme became Hong Kong's gateway to Hollywood}}</ref> 1990-jıllardıń aqırı hám 2000-jıllardıń basında onıń ataǵı tómenlegennen keyin, ol 2008-jılı sınshılar tárepinen maqtawǵa iye bolǵan "JCVD" jınayat draması menen qaytadan belgili boldı. Onıń háreketsheń filmler janrına úlken qaytıwı [[Silvester Stallone|Silvester Stallonege]] qarsı jawızı sıpatında bas roldı oynaǵan "The Expendables 2" (2012) filmi boldı. Sol waqıttan baslap, ol háreketsheń (ekshn) filmlerge túsiwdi hám dawıslı islewdi keńnen dawam etti Háreketsheń hám [[jekpe-jek óneri]] kinosınıń belgisi sıpatında tanılǵan, onıń filmleri dúnya boyınsha 1 milliard dollardan aslamın jıynap, onı barlıq waqıtlardaǵı eń tabıslı háreketsheń film juldızlarınıń birine aylandırdı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.thethings.com/jean-claude-van-damme-was-a-bouncer-at-chuck-norris-bar-how-much-he-was-paid/|bet=Jean-Claude Van Damme Was A Bouncer At Chuck Norris' Bar, Here's How Much He Was Paid|avtor=Eminizer|at=Raymond|sáne=2023-07-08|til=en|jumıs=TheThings|qaralǵan sáne=2024-07-02}}</ref> 2020-jılı ol Jekpe-jek Tariyxı Muzeyi Húrmet Zalına kirgizilgen.<ref>{{Web deregi|url=https://martialartsmuseum.com/about/hall-of-fame/|bet=Hall of Fame}}</ref> Jekpe-jek sheberi hám aktyor sıpatındaǵı karerasınan tıs, Van Damm kóplegen tábiyattı qorǵaw hám haywanlardı qorǵaw shólkemlerin ashıq qollap-quwatladı. == Ómirbayanı hám bilimi == Van Damm 1960-jıl 18-oktyabrde [[Belgiya|Belgiyanıń]] [[Bryussel]] qalasınıń Bershem-Sent-Agat rayonında, esapshı hám gúl satıwshı bolǵan Eliana hám Evjen Van Varenberglerdiń shańaraǵında Jan-Klod Kamill Fransua Van Varenberg atı menen dúnyaǵa kelgen.<ref name="v007">{{Web deregi|url=https://www.slate.com/articles/news_and_politics/low_concept/2007/10/happy_belated_birthday_jeanclaude_van_damme.html|bet=Happy birthday, Jean-Claude Van Damme!|avtor=Hendrix|at=Grady|sáne=2007-10-19|jumıs=Slate Magazine|qaralǵan sáne=2024-07-31}}</ref><ref>{{Cite book|title=Current Biography Yearbook|url=https://books.google.com/books?id=1YwYAAAAIAAJ}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800019806/bio|bet=Jean-Claude van Damme- Biography|baspaxana=[[Yahoo! Movies]]|qaralǵan sáne=3 April 2012}}</ref> Onıń ákesi Bryusselli bolıp, eki tilde sóyleydi, al anası flamand (golland tilinde sóylewshi).<ref>{{Web deregi|url=http://www.thereelplace.com/news/jean-claude-van-damme-unveils-his-statue-in-belgium/|bet=Jean-Claude van Damme unveils his statue in Belgium|baspaxana=The Reel Place|citata=Standing next to his Flemish mother and his Walloon father, the actor talked about the linguistic conflict: "It's a dispute between two cultures that are, in fact, the same. But, there's a lot of love in this war" he concluded, true to himself.}}; Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/VCMb3OxCnZo Ghostarchive] and the [https://web.archive.org/web/20130226122006/http://www.youtube.com/watch?v=VCMb3OxCnZo Wayback Machine]: {{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=VCMb3OxCnZo|bet=Jean-Claude van Damme - Bifff 2007|sáne=21 March 2008|baspaxana=VanDammeTV|citata=Mijn moeder is Vlaamse en mijn vader is van Brussels [My mother is Flemish and my father is from Brussels]}}</ref> Ol jekpe-jek penen on jasında baslaǵan, ákesi onı Shotokan karate mektebine bergen. Onıń stillerine Shotokan Karate hám Kikboksing kiredi. Aqırında ol 18 jasında [[Karate|karateden]] qara belbewin aldı hám 2-dan qara belbew dárejesine eristi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cheatsheet.com/entertainment/jean-claude-van-damme-earned-film-role-knocking-martial-artist.html/|bet=Jean-Claude Van Damme Once Earned a Film Role by Knocking out a Martial Artist|avtor=Stallings|at=Antonio|sáne=2022-07-18|til=en-US|jumıs=Showbiz Cheat Sheet|qaralǵan sáne=2024-07-19}}</ref> Ol dene formasın jaqsılaw ushın gir kóteriw menen shuǵıllana baslaǵan, sonıń nátiyjesinde 1978-jılı "Mister Belgiya" bodibilding titulın alıwǵa erisken.<ref>{{Web deregi|url=https://www.biography.com/actors/jean-claude-van-damme|bet=Jean-Claude Van Damme - Movies, Age & Facts|sáne=13 April 2021|jumıs=Biography}}</ref> 16 jasında ol balet penen shuǵıllana baslaǵan hám onı bes jıl dawamında úyrengen. Van Dammnıń aytıwınsha, balet "bul kórkem óner, biraq sonıń menen birge eń qıyın sportlardıń biri. Eger siz balet shınıǵıwların jeńe alsańız, basqa qálegen sporttaǵı shınıǵıwlardı da jeńe alasız". Keyinirek ol [[Taekwando|Taekvondo]] hám Muay Tay menen de shuǵıllana baslaǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.jeanclaudevandamme.be/fandamme/biography.htm|bet=FanDamme Jean Claude van Damme|qaralǵan sáne=6 December 2014}}</ref> Onıń ósip atırǵan waqtındaǵı aktyor qaharmanları Charlz Bronson, [[Bryus Li]], Djeyms Din, Montgomeri Klift, Stiv MakKuin, Jan-Pol Belmondo hám [[Silvester Stallone]] bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.undertheradarmag.com/interviews/jean-claude_van_damme_and_the_creators_of_jean-claude_van_johnson|bet=Jean-Claude Van Damme and the Creators of "Jean-Claude Van Johnson" &#124; Under the Radar &#124; Music Blog for the Indie Music Magazine}}</ref> === 1970-jıllardıń basınan 1980-jılǵa shekem: Jekpe-jek óneri hám birinshi filmge túsiwi === 12 jasında, Van Damm Belgiyada Klod Goetctiń basshılıǵında Centre National de Karate (Ulıwmalıq Karate Orayı) ge qosıldı. Van Damm tórt jıl shınıqtı hám Belgiya Karate Komandasınan orın aldı; keyinirek ol Dominik Valera menen tolıq-kontaktlı karate hám kikboksing boyınsha shınıqtı. Van Dammnıń aytıwınsha, "ósip atırǵan waqıtta qıyın boldı. Men biraz birtúrli boldım, hám fizikalıq jaqtan onsha talantlı emes edim". 15 jasında ol Belgiyada jarıs karatesi karerasın basladı. 1976-jıldan 1980-jılǵa shekem, ol jarıs hám jarıstan tıs yarım-kontaktlı gúreslerde 44 jeńis hám tórt jeńiliske iye boldı 1979-jıl 26-dekabrde Bryusselde ótkerilgen La Coupe Francois Persoons Karate Turnirinde Evropa Karate Chempionatın jeńip alǵan Belgiya Karate Komandasınıń aǵzası boldı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.jcvandamme.net/cnk/Anglais/CNKen/cnken.html|bet=CNK&nbsp;– Centre National de Karaté|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090423042708/http://www.jcvandamme.net/cnk/Anglais/CNKen/cnken.html|arxivsáne=23 April 2009|baspaxana=Jcvandamme.net|qaralǵan sáne=20 February 2010}}</ref> Ol Challenge Coupe des Espoirs Karate Turnirinde (1-Sınaqlar) ekinshi orındı iyeledi. Úsh kúnlik turnir dawamında, ol 25 qarsılasın jeńip, final oyınında komanda aǵzası Andjelo Spataroǵa jeńildi. 1980-jıl 8-martta, Belgiyanıń Bryussel qalasında, ol Forest National Arenasında Dan Makaruso-Dominik Valera Professional Karate Associaciyası Jeńil-Awır Salmaqlılar Dúnya Chempionatı gúresiniń aldındaǵı gúreste burınǵı komanda aǵzası Patrik Toygelske qarsı shıqtı. Bul gúreske shekem, Toygels Van Dammdı sheshim boyınsha eki márte jeńgen edi, sonıń ishinde Belgiya Jeńil Salmaqlılar Chempionatı ushın gúres te bar. Van Dammnıń Toygels ústinen 1977-jıldaǵı jeńisi bar edi. Toygels tórt ay aldın Orld Association of Kickboxing Organizations Dúnya Chempionatında tásirli kórinisti kórsetken edi, hám geybirewler onıń bul jekpe-jekte jeńiske erisiwine isengen edi. Esabatlarǵa hám Patrik Toygeldiń óz intervyusına (súwretler menen) kóre, Toygels 1-raundta TKO (texnikalıq nokaut) boyınsha Van Dammǵa jeńilgen. Toygels murnına tepki alǵan hám nátiyjede ayqasıwdı dawam ettire almaǵan.<ref name="StarSystem1" /> 2013-jıldaǵı intervyusında Van Damm bul ayqasıwdı óziniń eń esinde qalǵan jekpe-jegi dep ataǵan. Ol 1977-jılı tolıq-kontaktlı karerasın baslaǵan, sol waqıtta Klod Goetc Belgiyada birinshi tolıq-kontaktlı karate turnirin shólkemlestirgen. 1977-jıldan 1982-jılǵa shekem, ol 18 jeńis (18 nokaut) hám bir jeńiliske iye boldı. 1979-jılı ol Mari-Kristin Barro hám Rutger Xauer bas rollerde oynaǵan belgiya-francuz drama filmi Andre Delvonıń "Oman Between Olf and Dog" filminde atı kórsetilmegen roldi oynadı. 1980-jılı ol Professional Karate Magazine jurnalınıń baspashısı hám redaktorı Mayk Anderson hám bir neshe márte Evropa chempionı Gert Lemmenstiń itibarın tarttı. Ekewide Van Dammdı keleshek perspektiva retinde kórdi. Van Damm 1982-jılı jarıslardan ketiwge qarar etti. Jaslıǵında ol restoranlarǵa gúl satıp, [[AQSH]]-qa kóshiwden aldın aqsha jıynawǵa sportzal ashıw ushın kredit aldı.<ref>Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/bqYh3dlKTOY Ghostarchive] and the [https://web.archive.org/web/20190303230734/https://www.youtube.com/watch?v=bqYh3dlKTOY&gl=US&hl=en Wayback Machine]: {{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=bqYh3dlKTOY#t=3m19s|bet=Jean-Claude Van Damme Reveals Why He Left 'Predator'|sáne=1 March 2019|jumıs=The Hollywood Reporter}}</ref> California Gym dep atap, ol 1979-jılı ashıldı hám "karate, oyın, aerobika, bodibilding - hámmesi" menen támiyinledi. Van Damm "men adamlar ushın arnawlı shınıǵıw baǵdarlamaların jazdım, hám muzıka menen jaqsı yosh bar edi" dep qostı. Eń joqarı dáwirinde, California Gym ayına 15,000 dollar tabıs taptı; "men sportzalımdı satıwǵa qarar etkenimde ákem meni aqılsız dep oyladı. Ol: 'Ne qılıp atırsań? Sende Bryusseldegi eń jaqsı sportzal bar. Sende sport mashina, kórkem kvartira bar, sen qálegen nársege iye bola alatuǵınday kóp aqsha tawıp atırsań - hám endi sen biznesińdi satıp [[Amerika Qurama Shtatları|Amerikaǵa]] ketpekshiseń'. Ol júdá qapa boldı". === 1982-den 1988-ge shekem: Dáslepki jumısları hám tabısı === 1982-jılı ol hám balalıq dostı Mishel Kissi ekewi aktyor bolıw úmiti menen Amerika Qurama Shtatlarına kóshti. Olar ózin-ózi qollap-quwatlaw ushın hár túrli jumıslar isledi. Olardıń birinshi kinodaǵı jumısı Cannon Films tárepinen islengen hip-hop ayaq oyın filmindegi "Breakiń" (1984) qosımsha roli bolıp, olar ayaq oyın kórsetiwindegi fonda oyın oynap atırǵan kórsetedi.<ref>{{Cite news|url=http://www.worldation.com/stories/muscles-brussels-story-jean-claude-van-damme/2/|title=The muscles from Brussels - the story of Jean-Claude Van Damme {{!}} Worldation|date=9 October 2017|work=Worldation|access-date=9 April 2018|language=en-US}}</ref> Sol waqıtta ol háreketsheń jekpe-jek filmleri juldızı Chak Norris penen doslastı. Olar birge shınıǵıwdı basladı, hám Van Damm Norris menshigindegi Oody's Wharf atı menen atalatuǵın barda qadaǵalawshı bolıp islewdi basladı.<ref>{{Cite news|url=https://www.bjjee.com/articles/jean-claude-van-damme-chuck-norris-training-together/|title=Jean-Claude Van Damme and Chuck Norris training together|date=4 May 2017|work=Bjj Eastern Europe|access-date=9 April 2018|language=en-US}}</ref> Ol sonday-aq tabısın limuzin transport basqarıwshı hám jeke karate instruktorı retinde tolıqtırdı Ol [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarındaǵı]] dáslepki kúnleriniń ásirese qıyın bolǵanın atap ótti - 2,000 dollar esapqa alınbaǵanda, ol gimnastika zalın satıwdan túsken barlıq aqshasın [[Evropa]] bankine salǵan edi; sonlıqtan, ol finanslıq jaqtan qıyınshılıq kórdi. Óz emocionallıq jaǵdayın jaqsı saqlap qalıw ushın, ol hár kúni keshte Santa Monikada juwırıwǵa shıǵatugın edi. Onnan keyin, ol dúnyaǵa belgili Gold's Gym-de shınıǵatugın edi. Bul kúndelikli ádet oǵan kóp jıllar dawamında aman qalıwǵa járdem berdi dep aytıladı. Ol aktiv túrde kasting shaqırıwlarına qatnasatuǵın edi hám belgili bir kúndelikli ádetke iye edi. [[Sárshembi]] kúnleri ol Drama-Logue jurnalın satıp alatuǵın edi; keyin, [[piyshembi]] azanda, ol reklamalarǵa juwap retinde óziniń súwretin hám rezyumesin jiberetuǵın edi. Ol jetiskenlikke erisiwdiń hár qanday jolın qollanıwǵa tayın edi, hátte ótirik áńgime oylap tabıwǵa da baratuǵın edi. Ol kino studiyalarına qońıraw etip, ózin [[Bryussel|Bryusselden]] kelgen aktyor hám [[Gonkong|Gonkongtan]] kelgen investorı bar dep aytıp kóretuǵın edi. Ol sonday-aq dostınan ózin kinoda bas rolde oynawın qáleytuǵın hám aqsha salıwǵa tayın, biraq qosımsha qarjı kerek bolǵan investor sıpatında ról oynawın soraǵan. Usı nárse menen qurallanıp, ol prodyuserlerge jaqınlasqan hám birden barlıq qońırawlarına juwap berilip atırǵanın kórgen. Álbette, onıń maqseti tek sol adam menen ushırasıw hám óziniń atın ortaǵa shıǵarıw edi, al nızamsız shártnamalar dúziw emes.<ref name="bh1z" /> 1984-jılı Norris bas roldi oynaǵan "Missing in Action" háreketli filminde, ol da Cannon Films tárepinen shıǵarılǵan, Van Damm kaskadyorlar toparı quramında atı kórsetilgen. Sol jılı ol sonday-aq "Monaco Forever" atlı qısqa metrajlı komediya filminde de rol oynaǵan''.<ref>{{Citation |last=Levey |first=William A. |title=Monaco Forever |url=https://www.imdb.com/title/tt0087739/ |access-date=9 April 2018 |others=Charles Pitt, Nancy Brock, Daniele Romer}}</ref>'' Kori Yuenniń "No Retreat, No Surrender" atlı [[jekpe-jek óneri]] tuwralı filmi, 1986-jıl 2-mayda [[Los-Andjeles|Los-Andjeleste]] premerası bolǵan,<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/57425-NO-RETREAT-NO-SURRENDER?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=3 January 2020}}</ref> onıń birinshi úlken roli boldı, ol rossiyalı jawız qaharman retinde túsirilgen edi. Bul filmde Kurt MakKini bas roldi oynap, New Orld Pictures arqalı shıǵarılǵan.<ref>{{Citation |title=No Retreat, No Surrender Blu-ray |url=http://www.blu-ray.com/movies/No-Retreat-No-Surrender-Blu-ray/158610/#Overview |access-date=27 August 2018}}</ref><ref>{{Citation |title=No Retreat, No Surrender |url=https://www.rottentomatoes.com/m/no_retreat_no_surrender/ |access-date=27 August 2018 |language=en}}</ref> MakKini Djeyson Stilvell rolinde, karate úyrenip atırǵan [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHlı]] jasóspirim retinde oynap, óziniń jekpe-jek dojosın Van Damm oynaǵan jekpe-jek ustazınan qorǵaydı. Van Damm hám MakKini ekewi de "No Retreat, No Surrender 2" filminde oynawı kerek edi, biraq olar bul filmnen bas tarttı. Ol rejissyor Djon MakTerna menen "Predator" (Jırtqısh) (1987) filmi ushın jumıs isledi, dáslepki (aqırında bas tartılǵan) bas qaharmannıń bóten versiyası retinde, Kevin Piter Xol menen almastırılıwınan aldın.<ref name="bleeds">{{Cite news|title=If It Bleeds, We Can Kill It|last=Haufrect|first=Ian T|publisher=[[20th Century Fox]]|year=2001}}</ref> Ol bas Predator personajın oynaw ushın birinshi tańlaw edi, onıń jawıngerlik ónerdegi kónlikpelerin qollanıp, bóten shaqqan, nindzya tárizli ańshıǵa aylandırıwdı máqset etken edi, biraq bir neshe kún túsirilgennen keyin, ol filmdi taslap ketti. Onıń monster kostyumi júdá ıssı bolıp, onıń talıp qalıwına sebep bolǵanı haqqında úziliksiz shaǵım etkenligin xabarladı; ol sonday-aq tek kostyumde kameraǵa túsiw haqqında gúmanların bildirgen dep aytıladı. Bunnan tısqarı, jawinger toparına qarsı turǵanda jaratılıstı qorqınıshlı etip kórsetiw ushın fizikalıq jaqtan kúshlirek aktyor kerek ekenligin kórsetken. Rol aqırında Kevin Piter Xolǵa berildi. "Predator" tabıslı bolgannan keyin, Van Damm filmdi júdá jaqsı kórgenin hám bul roldi joǵaltqanına ókinbeytuǵının ayttı. Van Dammnıń atın shıǵarǵan filmi "Bloodsport" bolıp, ol 1988-jıl 26-fevralda ekranǵa shıqtı.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/60095-BLOODSPORT?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=3 January 2020}}</ref> Bul film Frank Dukstıń ómirine tiykarlanǵan dep aytıladı.<ref>{{Cite news|title=NINJA: Hero or Master Fake? : Others Kick Holes in Fabled Past of Woodland Hills Martial Arts Teacher|last=JOHNSON|first=JOHN}}</ref><ref>{{Cite news|title=Bloodsport (1988) - Financial Information}}</ref> Ol Cannon kompaniyası ushın 1.5 million dollar byudjet penen túsirilgen. Film AQSH armiyasınıń kapitanı Frank Duks (Van Damm oynaytuǵın) haqqında, ol jaslıǵınan Senzo Tanaka tárepinen nindzyucu jollarında tárbiyalanǵan hám [[Gonkong|Gongkongta]] ótkerilgen nızamsız jekpe-jegi boyınsha Kumitede Tanakanıń qaytıs bolǵan ulı Shingonıń ornın basadı.<ref>{{Cite news|title=15 Things You Didn't Know About "Bloodsport"}}</ref> Bul film 1988-jıldıń báhárinde AQSHta úlken tabısqa eristi. Prodyuseri Mark Di Salle bılay dedi: "Biz hayal-qızlardı ózine tartatuǵın jańa jekpe-jek óneriniń jańa juldızın izlep atır edik, biraq Van Damm hám erler, hám hayallar ushın qızıqlı boldı.<ref name="jean">{{Web deregi|url=https://www.chicagotribune.com/1989/08/27/punch-lineage/|bet=Punch Lineage|avtor=Thompson|avtorsilteme=Anne Thompson (film critic)|at=Anne|sáne=27 August 1989|jumıs=[[The Chicago Tribune]]|qaralǵan sáne=15 October 2016}}</ref> Ol - ádillik ushın amerikasha gúresip, jawızlardı jeńetuǵın amerikalı qaharman." Haqıyqatında, Van Damm bas roldı alıw ushın jalınıp soraǵan; sol waqıtta ol úysiz bolıp, mashinalarda hám garajlarda uyqılap, hátte ayırım waqıtları azıq-awqat urlawǵa májbúr bolǵan. Sonday-aq, 1988-jılı ol Sho Kosugi menen birge "Black Eagle" filminde taǵı bir rus jawız qaharmanın sáwlelendirdi.<ref>{{Citation |title=Black Eagle Blu-ray |url=http://www.blu-ray.com/movies/Black-Eagle-Blu-ray/190192/ |access-date=27 August 2018}}</ref> === 1989-dan 1999-ǵa shekem: Xalıqaralıq juldız === "Bloodsport" filminiń tabısınan keyin, Cannon Films oǵan "Delta Force 2", "American Ninja 3" yamasa Albert Pyun rejissorlıq etken kiberpank jekpe-jek óneri filmi "Cyborg" ta bas roldi usınıs etti.<ref>{{Cite news|title=Punch Lineage|language=en|work=tribunedigital-chicagotribune|url=https://www.chicagotribune.com/1989/08/27/punch-lineage/|access-date=24 July 2018}}</ref> Ol 1989-jılı premerası bolǵan "Cyborg" tı tańladı. Bul film tómen byudjetli kassalıq tabıs boldı hám eki dawamlı filmine alıp keldi, olardıń hesh qaysısında Van Damm qatnaspadı. Cannon sol jılı shıqqan "Kickboxer" filminde Van Dammdı qaytadan qollandı. Bul film júdá tabıslı boldı, 3 million dollarlıq byudjetke 50 million dollardan aslam tabıs alıp keldi.<ref>{{Cite news|first=Martha|last=Sherrill|title=The muscles from brussels|newspaper=[[The Washington Post]]|date=11 August 1991}}</ref> Bul film "Kickboxer" franshizasın basladı. Ol filmniń tórtinshi dawamınıń hesh qaysısında qatnaspasa da, qayta islengen seriyada basqa personaj retinde qaytıp keldi. 1991-jılı "Double Impact" filmi shıǵarıldı. Lettich rejissorlıq etken bul filmde Van Damm Aleks hám Chad Vagner atlı bir-birinen uzaq jasaǵan eki egiz tuwısqan rolinde oynap, olar ata-anasınıń óliminiń óshın alıw ushın gúresedi. Film shıqqanda ol hár túrli pikir-usınıslar aldı. Los Andjeles Times gazetası filmniń "jaqsı nátiyje bergenin" ayttı, al Variety bolsa syujet sızıǵın unatpay, filmniń sátsiz bolıwın boljaǵan. Film birinshi 28 kúnde 23,683,813 dollar tabıs keltirdi.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/58868|bet=AFI{{!}}Catalog|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref> AQSHta ulıwma 30,102,717 dollar tabıs keltirdi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.boxofficemojo.com/title/tt0101764/credits/|bet=Double Impact|jumıs=Box Office Mojo|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref> Keyin ótken sınshılar bunı qızıqlı háreketli film dep esaplaydı, jaqsı kúlkili máwritleri bar hám Van Dammnıń eki túrli personajdı oynaǵan jaqsı aktyorlıq sheberligin atap ótedi.<ref>{{Web deregi|url=https://theactionelite.com/double-impact-1991-review/|bet=Double Impact (1991) Review|avtor=Eoin|sáne=2014-07-15|til=en-CA|jumıs=The Action Elite|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.brianorndorf.com/2011/08/reliving-the-summer-of-1991-diary-week-twelve.html|bet=Reliving the Summer of 1991 Diary - Week Twelve|jumıs=BRIANORNDORF.COM|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.cinema-crazed.com/blog/2016/08/22/double-impact-1991/|bet=Double Impact (1991) – Cinema Crazed|sáne=22 August 2016|til=en-US|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref> 1992-jılı ol jıldıń eń iri blokbasterleriniń birinde, Carolco kompaniyası ushın Roland Emmerich rejissorlıq etken ilimiy fantastikalıq ekshn "Universal Soldier" filminde bas roldi oynadı. Van Damm (Lyuk Deverauks rolinde) hám Dolf Lundgren (serjant Andryu Skott rolinde) Vetnam urısı waqtındaǵı AQSH áskerleri rolinde oynap, Devero Skott-tıń aqıldan azıp, puqaralardı mayıp etkenin bilgennen keyin bir-birin atıp óltiredi.<ref name="Inc.19922">{{Cite journal|url=https://books.google.com/books?id=9c8DAAAAMBAJ&pg=PA19|title=Black Belt|date=October 1992|access-date=21 May 2011}}</ref> Keyin olar basqa kóplegen burın ólgen áskerler menen birge qupiya Ármiya proektinde qayta tiriltirilip, tapsırmaǵa jiberiledi. 1992-jılǵı Kann kinofestivalında Van Damm hám Lundgren awızsha jánjel shıǵarıp, eki er adam bir-birin iytermelegende derlik fizikalıq jánjel aldında turǵanda ajıratılǵan, biraq bul tek kórsetiwge arnalǵan tryuk dep esaplandı.<ref name="Uni ebert2">{{Cite news|url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=%2F19920710%2FREVIEWS%2F207100302%2F1023|title=Universal Soldier|date=10 July 1992|access-date=21 May 2011|newspaper=Chicago Sun-Times}}</ref><ref name="Ebert20002">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=4uCzo6NkpdsC&pg=PA365|title=I hated, hated, hated this movie|date=1 April 2000}}</ref> "Universal Soldier" 1992-jıl 10-iyulda kinoteatrlarda kórsetile basladı, AQSH-ta bilet satıwdan 36,299,898 dollar tabıs penen ortasha tabıslı boldı, biraq dúnya juzinde iri blokbaster bolıp, shet ellerde 65 million dollardan aslam tabıs keltirdi, bul filmge 23 million dollarlıq byudjetli dúnya juzinde ulıwma 102 million dollar tabıs alıp keldi.<ref>{{Cite news|url=https://www.courant.com/1994/09/16/van-damme-very-determined/|title=Van Damme very determined|date=16 September 1994|newspaper=[[Hartford Courant]]|access-date=21 May 2011}}</ref> Ol "Demolition Man" filminde Saymon Feniks rolinde oynawǵa talaban boldı <ref>{{Web deregi|url=https://m.imdb.com/title/tt0113277/trivia?ref_=m_tt_trv_trv|bet=Heat (1995) - IMDb|jumıs=[[IMDb]]}}</ref> hám "Heat" filminde Maykl Cheritto rolin oynaw ushın qısqa waqıt dawamında qarap shıǵıldı. [[Fayl:Van_Damme_Cannes.jpg|oñğa|nobaý|Van Damm 1993-jılı Kann kinofestivalında<ref name="GICannesDate">{{Web deregi|url=http://www.gettyimages.fr/detail/photo-d'actualit%C3%A9/opening-ceremony-in-cannes-france-on-may-13-1993-photo-dactualit%C3%A9/115115390#opening-ceremony-in-cannes-france-on-may-13-1993-jean-claude-van-picture-id115115390|bet=Opening Ceremony In Cannes, France On May 13, 1993|sáne=3 June 2011|jumıs=Getty Images|baspaxana=Getty Inc.|qaralǵan sáne=30 August 2016}}</ref>]] 1993-jılı ol "Last Action Hero" filminde kishi rol oynadı hám "Nowhere To Run" filminde bas roldi oynadı. Bul film Van Damm hám Columbia Pictures arasındaǵı úsh filmlik shártnamanıń birinshisi bolıp, onıń gononarı 3.5 million dollar boldı. Columbia bul film "onıń tamashagóyleri ushın haqıyqıy hám auditoriyasınan da asıp ketedi" dep ayttı. 1994-jılı ol Universal Pictures ushın "Hard Target" filminde bas roldi oynadı, bul rejissyor Djon Vu-dıń birinshi Amerika filmi edi. Sol jılı ol sonday-aq "Timecop" filminde waqıt boyınsha sayaxat etiwshi policiya xızmetkeri rolinde oynadı. Piter Xyams rejissorlıq etken bul film úlken tabısqa eristi, dúnya juzinde 100 million dollardan aslam tabıs keltirip, búgingi kúnge shekem onıń bas rolde oynaǵan eń kóp tabıs keltirgen filmi bolıp qaldı. Sol jılı ol sonday-aq Universal ushın Stiven E. de Souza jazǵan hám rejissorlıq etken, video oyınǵa tiykarlanǵan "Street Fighter" filminde bas roldi oynadı. Bul film sınshılar tárepinen jaman qabıl etildi. Biraq kommerciyalıq jaqtan tabıslı bolıp, shama menen islep shıǵarıw qunınan úsh ese kóp tabıs keltirdi. Van Damm hám Xyams 1995-jılı shıqqan Universal-dıń "Sudden Death" filmi ushın qaytadan birge jumıs isledi. Van Damm Pittsburg órt óshiriw byurosınıń francuz kanadalı tuwılǵan órt óshiriwshisi rolin oynaydı, ol úyden órt shıqqanda kishi qızdı qutqara almaǵannan keyin jeke daǵdarısın bastan keshiredi. Endi belsendi xızmetten shetletilgen ol Pittsburg Azamatlıq Arena-nıń órt qáwipsizligi marshalı lawazımına tómenlegen, bul jerde terroristler toparı oyın waqtında lyuks bólmede AQSH vice-prezidenti hám basqa bir neshe VIP jeke tulǵalardı tutqında uslap turıptı. Film ortasha tabıs boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://filmstories.co.uk/features/sudden-death-the-film-where-van-damme-fought-a-penguin-to-death/|bet=Sudden Death: the film where Van Damme fought a penguin to death|avtor=Edwards|at=Matt|sáne=21 October 2020|jumıs=Film Stories}}</ref> 1996-jılı ol "The Quest" filminde bas roldi oynadı hám rejissorlıq etti. Film AQSH-ta jaqsı kórsetkish kórsetpese de, xalıqaralıq kinoprokatta jaqsıraq nátiyje kórsetip, kommerciyalıq tabısqa iye boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.nathanrabin.com/happy-place/2022/5/23/jean-claude-van-damme-and-roger-moore-are-a-terrific-twosome-in-van-dammes-1996-directorial-debut-the-quest|bet=Jean-Claude van Damme and Roger Moore are a Terrific Twosome in van Damme's 1996 Directorial Debut the Quest|sáne=23 May 2022}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.boxofficeprophets.com/column/index.cfm?columnID=20004|bet=The Number One Movie in America: Maximum Risk}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.giantfreakinrobot.com/ent/jean-claude-van-damme-friends.html|bet=Jean-Claude van Damme Ashamed of '90s Hit Sitcom Role|sáne=30 October 2023}}</ref> Sol jılı ol "Friends" teleserialınıń "The One After the Superbowl" atlı eki bólimli epizodında payda boldı. Ol sonday-aq Ringo Lam rejissorlıq etken birinshi Amerika filmi hám olardıń birinshi birlesken jumısı bolǵan "Maximum Risk" filminde bas roldi oynadı. Film kinoprokatta ortasha tabıslı boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://wegotthiscovered.com/movies/a-lukewarm-action-movie-with-a-very-familiar-twist-gets-reheated-on-streaming/|bet=A lukewarm action movie with a very familiar twist gets reheated on streaming|sáne=16 September 2022}}</ref> Ol 1997-jılı basketbol superjuldızı Dennis Rodman menen birge "Double Team" ilimiy-fantastikalıq ekshn filminde oynadı. Bul Gonkong rejissorı Cuy Xark-tıń amerikalı debyuti edi. 1998-jılı ol hám Xark "Knock Off" filminde qayta birlesti, biraq bul film kinoprokatta sátsiz boldı.<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2008/11/09/movies/09lim.html|title=Hard Body Plays an Old Softie (Himself)|work=The New York Times|date=6 November 2008|last1=Lim|first1=Dennis}}</ref> Sol jılı Van Damm sonday-aq "Legionnaire" urıs filminde oynadı. 35 million dollar byudjetke qaramastan, bul film AQSH-ta kinoteatrlarda kórsetilmey, tek shet ellerde kórsetildi.<ref>{{Cite news|title=A Direct Hit? New Van Damme Film Bypasses Theaters, Takes Battle Straight to Video|work=[[Chicago Tribune]]|date=11 February 1999|url=http://articles.chicagotribune.com/1999-02-11/features/9902110414_1_legionnaire-mobster-video-stores|first1=Donald|last1=Liebenson}}</ref> 1999-jılı ol "Universal Soldier: The Return" (1999) filminde Lyuk Devera roline qaytıp keldi. Film kinoprokatta jaman kórsetkish kórsetip, 4-orında debyut etti.<ref>{{Cite news|date=1999-08-23|last=RICHARD NATALE|title=As 'Sixth Sense' Sizzles, Newcomers Feel a Chill|magazine=[[The Los Angeles Times]]|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1999-aug-23-ca-2814-story.html}}</ref> Sol jılı ol sonday-aq "Inferno" (1999) filminde bas roldi oynadı. === 2000-jıllar: Keyingi filmler === [[Fayl:Jean-Claude_Van_Damme_June_2,_2007.jpg|solğa|nobaý|2007-jıldaǵı Van Damm]] 2001-jılı shıqqan "Replicant" Van Damm menen rejissyor Ringo Lamniń ekinshi birgelikdegi jumısı bolıp, Van Dammnıń eki rólde oynawı besinshi márte bolǵan edi. Bul filmde Maykl Ruker de bas róllerde oynaǵan. Sol jılı ol Sheldon Lettich tárepinen rejissyorlıq etilgen hám Van Damm tárepinen jazılǵan "The Order" filminde de bas róldi oynaydı.<ref>{{Citation |title=The Order Blu-ray |url=http://www.blu-ray.com/movies/The-Order-Blu-ray/37827/ |access-date=2 August 2018}}</ref> 2002-jılı ol "Derailed" filminde bas rólde oynadı. "In Hell" - 2003-jılǵı amerikalı túrme-triller filmi bolıp, onı Ringo Lam rejissyorlıq etken. Bul Van Damm menen Lamnıń úshinshi birgeliktegi jumısı. Van Damm bul filmde Rossiyanıń Magnitogorsk qalasında jumıs islewshi amerikalınıń rólin oynaydı. Sol jılı ol óziniń ayaq oyın kónlikpelerin Bob Sinklardıń "Kiss My Eyes" klipinde qollanǵan. 2004-jılı ol Filip Martinez tárepinen rejissyorlıq etilgen "Wake of Death" atlı triller filminde oynadı. Bul filmniń birinshi rejissyorı Ringo Lam edi, biraq ol Kanadada bir neshe hápteden soń proektten ketti. Bul filmde Simon Yam, Valerie Tian, Tony Schiena t.b. aktyorlar da róllerde oynadı. 2005-jılı ol francuz filmi "Narco"da ózin ózi sáwlelendirdi. 2006-jılı Simon Fellows rejissyorlıq etken "Second in Command" hám Sheldon Lettich tárepinen túsirilgen "The Hard Corps" filmlerinde bas róllerde oynadı. 2007-jılı ol Omer Faruk Sorak rejissyorlıq etken "The Exam" atlı túrk komediya-drama filminde kishirek róldi oynadı. Sol jılı ol "Until Death" filminde de bas rólde oynadı. [[Fayl:Jean_claude_Van_Damme_sur_le_tournage_de_JCVD_en_octobre_2007.jpg|nobaý|2007-jıldıń oktyabr ayında Van Damm "JCVD" filminiń súwretke alıw maydanında]] Van Damm 2008-jılı "JCVD" filminiń sheklengen teatr shıǵarılıwı menen tiykarǵı aǵımǵa qayttı, bul film jaqsı pikir-usınıslar aldı. Time jurnalı onıń bul filmindegi rolin jıldıń ekinshi eń jaqsı roli dep atadı ("The Dark Knight" filmindegi Heath Ledgerdiń Joker rólinen keyin),<ref>{{Cite news|last=Corliss|first=Richard|title=The Top 10 Everything of 2008: Top 10 Movie Performances|newspaper=[[Time (magazine)|Time]]|url=http://www.time.com/time/specials/2008/top10/article/0,30583,1855948_1864351_1864363,00.html|access-date=1 October 2009|date=3 November 2008}}</ref> hám aldın "Van Damm qara belbew emes, al Oskar sıylıǵın alıwǵa ılayıqlı" dep málimlegen.<ref>{{Cite news|last=Corliss|first=Richard|date=13 November 2008|title=Short List|newspaper=Time|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1858885,00.html|access-date=1 October 2009}}</ref> Sonday-aq, 2008-jılı ol Isaak Florentin tárepinen túsirilgen "The Shepherd: Border Patrol" filminde bas rólde oynadı. Keyin ol Djon Xyams rejissyorlıq etken 2009-jılǵı "Universal Soldier: Regeneration" filminde Dolf Lundgren menen birge Lyu Deverauks rólinde qayta oynadı. Film Orta Shıǵıs hám Qubla Aziya kinoteatrlarda kórsetildi, al AQSH hám basqa mámleketlerde tikkeley video túrinde shıǵarıldı. Shıqqannan beri, film kóbinese jaqsı pikir aldı, onıń aktyorlıq oyını hám kútilmegen joqarı dárejedegi isleniwi maqtawǵa ılayıq bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.brianorndorf.com/2010/01/film-review-universal-soldier-regeneration.html|bet=This is Briandom – Universal Soldier: Regeneration|baspaxana=Brian Orndorf|qaralǵan sáne=2 May 2011}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.dreadcentral.com/reviews/universal-soldier-regeneration-2009|bet=Universal Soldier: Regeneration Review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131008114414/http://www.dreadcentral.com/reviews/universal-soldier-regeneration-2009|arxivsáne=8 October 2013|sáne=31 December 2009|baspaxana=[[Dread Central]]|qaralǵan sáne=22 May 2011}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.rottentomatoes.com/m/universal_soldier_3/comments.php?reviewid=1865455|bet=Universal Soldier: Regeneration Review|avtor=Villaca, Pablo|til=pt|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=22 May 2011}}</ref> === 2010-jıldan házirgi waqıtqa shekem: Házirgi jumısları === 2010-jılı ol azǵana kórsetilgen "Full Love" filmine ózi rejissyorlıq etti. Sol jılı ol "The Expendables" filminiń birinshi bólimindegi Ganner Ensen rólin qaytardı hám bul róldi Dolf Lundgren oynadı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/film/2012/aug/10/van-damme-expendables-2|bet=Jean-Claude Van Damme: 'I tried to play the system; I was blacklisted'|avtor=Godfrey|at=Alex|sáne=10 August 2012|til=en|jumıs=The Guardian|qaralǵan sáne=24 July 2018}}</ref> 2011-jılı ol "Kung Fu Panda 2" kompyuter animaciyalıq filminde Master Krok personajına dawıs berdi. Bul filmde ol aldıńǵı filmniń qaharmanlarına járdem beriwshi personajǵa dawıs beredi. Sol jılı ol Skott Adkins penen birge "Assassination Games" filminde oynadı. Sonday-aq 2011-jılı ol francuz komediyası "Beur sur la ville"de ról oynadi. Sol jılı ol óz reality-show baǵdarlaması "Behind Closed Doors"ta bas rólde boldı. Baǵdarlama onıń shańaralıq turmısın, jeke mashqalaların hám keleshektegi jekpe-jegin kórsetedi. 2009-jıldan baslap, ol burınǵı boks boyınsha Olimpiada altın medal iyesi Somluck Kamsing menen jekpe-jekke shıǵıwdı jobalap kelgen.<ref name="Kickboxing">{{Web deregi|url=http://www.fiveknuckles.com/mma-news/Jean-Claude-Van-Damme-to-fight-Somluck-Kamsing-in-K-1.html|bet=Jean-Claude Van Damme to fight Somluck Kamsing in K-1|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100203180052/http://www.fiveknuckles.com/mma-news/Jean-Claude-Van-Damme-to-fight-Somluck-Kamsing-in-K-1.html/|arxivsáne=3 February 2010|avtor=Baage|at=Natalia|sáne=8 September 2009|baspaxana=Five Knuckles}}</ref> Bul jekpe-jek onıń ITV reality-show "Behind Closed Doors" baǵdarlamasınıń tiykarǵı teması bolǵan. Jekpe-jek bir neshe márte keyinge qaldırıldı, kóp kritikler onıń bolıwına gúmanlanadı, ásirese orındı belgilew qıyınshılıǵına baylanıslı.<ref name="k636">{{Web deregi|url=https://www.allthebestfights.com/somluck-vs-jean-claude-van-damme-vs-somrak-kamsing-fight-december-2012-news-jaca/|bet=Jean-Claude Van Damme vs Somrak Kamsing in 2012? Are you serious bro?|sáne=2012-10-18|jumıs=All The Best Fights.com|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> 2012-jılı ol "Rzhevsky Versus Napoleon" atlı rus komediya filminde hám "U.F.O."da rólde oynadı''.''<ref name="j979">{{Web deregi|url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-england-derbyshire-14530408|bet=Jean-Claude Van Damme to shoot UFO film in Derby|sáne=2011-08-15|jumıs=BBC News|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> Ol "Dragon Eyes", "Universal Soldier: Day of Reckoning" hám "Six Bullets" filmlerinde bas rólde boldı. Sonday-aq, sol jılı ol "The Expendables 2" filminde bas jawız qaharman sıpatında ról oynadı. Film seriyaları rival jallanǵan áskerge (Van Damm) qarsı ósh alıwǵa umtılǵan tapsırmanı orınlawshı jallanba áskerler toparı haqqında. Film úlken tabısqa eristi, dúnya júzi boyınsha 310 million dollarlıq tabıs isledi hám onıń ekshn janrına úlken qaytıwı boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.mtv.com/news/gpfv7m/jean-claude-van-damme-expendables-2-interview|bet=Q&A: Jean-Claude van Damme Kicks It with Us, Talks Villainy, Sequels & Remakes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231113124737/https://www.mtv.com/news/gpfv7m/jean-claude-van-damme-expendables-2-interview|arxivsáne=13 November 2023|jumıs=[[MTV]]}}</ref> Empire jurnalınıń Nick de Semlyen filmdegi Van Dammnıń "ullı, plutoniy menen jawızlanǵan personajın" hám Lundgrenniń "action-troll" personajın filmdegi joqarı noqatlar dep maqtadı.<ref name="RevEmpire">{{Cite news|title=The Expendables 2|url=https://www.empireonline.com/reviews/reviewcomplete.asp?FID=137367}}</ref> Sol jılı ol Kam Sing Jomhod Kiatadisak penen qarsı ayqasıwda, Kam Singniń ring ekipajı quramında kórildi. Sonday-aq, ol Coors Light pivasınıń reklamalarında qarsız tawda jeńsiz djins kurtka kiyip, hám Dash kir juwıw untaǵınıń reklamalarında payda boldı. 2012-jıl 21-oktyabrde onıń tuwılǵan qalası [[Bryussel|Bryusselde]] onıń óziniń tábiyǵıy ólshemdegi músini menen húrmetlendi. Ol músinniń ashılıw saltanatında jurnalistlerge: "[[Belgiya]] maǵan bir nárseni qaytarıp atır, biraq shın mánisinde bul ármanǵa qaytarıw ushın. Sonlıqtan adamlar bul jerge kelgende, olar Jan-Klod van Dammdı emes, al bir nársege isenim etken kósheniń adamın kóredi. Men músinniń sonı sáwlelendirgenin qáleymen" dep ayttı. 2013-jılı ol "Welcome to the Jungle" komediyasında oynadı. Sonday-aq sol jılı ol Piter Xyams tárepinen túsirilgen amerikanlı triller filmi "Enemies Closer"da bas jawız qaharman rolinde oynadı. 2013-jıl 13-noyabrde Volvo Trucks kompaniyası YouTube saytına Van Damm artqa júrip baratırǵan yarım pricep hám tovar tasıw avtomobiliniń sırtqı aynalarında ayaqların qoyıp shpagat islegen reklamanı jaylastırdı, onı ol reklamada "eń ullı shpagat" dep táriyipleydi. Video tez arada internette viruslıq bolıp tarqaldı, úsh kún ishinde 11 millionnan aslam kóriw sanına,<ref>{{Web deregi|url=http://descrier.co.uk/oddities/2013/11/watch-jean-claude-van-damme-splits-two-volvo-trucks/|bet=Watch Jean-Claude Van Damme do the splits between two Volvo trucks|sáne=16 November 2013|jumıs=The Descrier|qaralǵan sáne=27 November 2013}}</ref> birinshi háptede 35 million kóriwge eristi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.thestar.com/entertainment/stargazing_blog/2013/11/channing_tatum_recreates_jean_claude_van_damme_s_epic_split.html|bet=Channing Tatum recreates Jean-Claude Van Damme's epic split|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131123123208/http://www.thestar.com/entertainment/stargazing_blog/2013/11/channing_tatum_recreates_jean_claude_van_damme_s_epic_split.html|arxivsáne=23 November 2013|avtor=Arpe, Malene|sáne=20 November 2013|jumıs=[[Toronto Star|The Star]]|qaralǵan sáne=27 November 2013}} The Descrier. 16 November 2013</ref> Ol "The Epic Split" dep ataladı.<ref name="n949">{{Web deregi|url=https://www.adweek.com/creativity/why-van-dammes-epic-split-was-the-perfect-storm-for-one-nyc-creative-director/|bet=Why Van Damme's 'Epic Split' Was the Perfect Storm for One NYC Creative Director|avtor=Nudd|at=Tim|sáne=2017-08-25|jumıs=Adweek|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> "Swelter" - 2014-jılǵı amerikalı triller filmi bolıp, onda ol bas róllerdiń birin oynaydı. Filmde Lennie James bas rólde, Grant Bowler, Josh Henderson hám Alfred Molina qosımsha róllerde oynaydı. Djeyms óz ótmishin umıtqan kishi qalalıq sheriff rólin oynaydı, biraq onıń burınǵı sherikleri urlanǵan aqsha onıń qolında dep oylap izlep kelgende, ol ótmishi menen júzbe-júz keliwine tuwra keledi. 2015-jılı ol Ernie Barbarash tárepinen túsirilgen "Pound of Flesh" triller filminde bas rólde oynadı. Sol jılı ol Qıtay superqaharman parodiya filminde qosımsha rólde oynadı. 2016-jılı ol "Kung Fu Panda" franshizasınıń úshinshi bóliminde Master Kroc personajına qaytadan dawıs berdi. Sol jılı ol Djon Stokkwel tárepinen túsirilgen "Kickboxer: Vengeance" filminde oynadı. Bul film onıń ózi bas rólde oynalǵan dáslepki filmniń qayta isleniwi edi. Sol jılı ol "Jean-Claude Van Johnson" teleserialında bas rólde oynadı. 2017-jılı ol Piter Malota rejissyorlıq etken "Kill 'Em All" triller filminde bas rólde boldı. 2018-jılı ol qayta islengen filmniń dawamı "Kickboxer: Retaliation"da óz róline qayttı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/kickboxer_retaliation|bet=Kickboxer: Retaliation (2018)|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=8 November 2018}}</ref> Sol jılı ol "Black Water" filminde de oynadı. Bul film eki aktyor arasındaǵı besinshi birgeliktegi jumıs boldı, sonday-aq olardıń birinshi ret ekranda awqamlaslar sıpatında birge kóriniwi edi.<ref name="i610">{{Web deregi|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/jean-claude-van-damme-dolph-lundgren-team-action-thriller-black-water-960784/|bet=Jean-Claude Van Damme, Dolph Lundgren Team for Action Thriller 'Black Water'|avtor=Kit|at=Borys|sáne=2017-01-04|jumıs=The Hollywood Reporter|qaralǵan sáne=2024-09-02}}</ref> Sol jıldıń 22-avgustında ol Julien Leclercqniń "The Bouncer" filminde bas rólde oynadı. 2019-jılı ol "We Die Young" filminde bas rólde boldı.<ref name="x477">{{Web deregi|url=https://screenrant.com/we-die-young-trailer-jean-claude-van-damme/|bet=We Die Young Trailer: Jean-Claude Van Damme Battles Drug Lords|avtor=Schaefer|at=Sandy|sáne=2019-01-21|jumıs=ScreenRant|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> 2021-jılı ol "The Last Mercenary" filminde bas rólde oynadı''.''<ref name="y283">{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/entertainment-arts/movies/story/2021-07-30/review-jean-claude-van-damme-last-mercenary|bet=Review: Jean-Claude Van Damme still kicking in the amusing 'The Last Mercenary'|avtor=Ordoña|at=Michael|sáne=2021-07-30|jumıs=Los Angeles Times|qaralǵan sáne=2024-09-02}}</ref> 2022-jılı ol "Minions: The Rise of Gru" kompyuter animaciyalıq filminde Jean-Clawed personajına dawıs berdi.<ref name="y819">{{Web deregi|url=https://www.syfy.com/syfy-wire/minions-rise-gru-cast-jean-claude-van-damme-lucy-lawless-dolph-lundgren|bet='Minions: The Rise of Gru' is the 'Expendables' of animation, featuring Jean-Claude Van Damme, Lucy Lawless, and more|avtor=Bennett|at=Tara|sáne=2022-06-30|jumıs=SYFY Official Site|qaralǵan sáne=2024-09-02}}</ref> 2023-jılı ol "Mortal Kombat 1" (2023) urıs oyınında Djony Keydj personajınıń kelbeti hám dawısı ushın óz úlesin qostı.<ref name="faq">{{Web deregi|url=https://www.mortalkombat.com/en-us/faq|bet=Frequently Asked Questions|jumıs=MortalKombat.com}}</ref> == Estelik == [[Fayl:Van_Damme_Monument_in_Azerbaijan.jpg|nobaý|[[Ázerbayjan|Azerbayjannıń]] [[Gabala (Rayon)|Qabala qalasındaǵı]] Van Damm esteligi]] 2012-jılı Belgiyanıń Anderlecht qalasında Van Dammnıń músini ashıldı. "Kickboxer" filmindegi jekpe-jek pozalarınıń birinde Bryusselli Bulshıqetlerdiń jas kórinisin sáwlelendirgen bul kórkem dóretpe Westland Shopping kompleksiniń 40 jıllıǵın atap ótiw ushın buyırtpa etilgen edi. Esteliktiń ashılıw saltanatı Boulevard Sylvain Dupuiste ótkerildi hám oǵan Van Damm, onıń ata-anası, Wallonia-Brussels mádeniyat ministri Fadila Laanan hám 2000-ǵa jaqın ıqlasbentler qatnastı. Van Damm músini "bir Bryussel balasınıń ármanın" sáwlelendiretuǵının hám "bir nárseni qattı qáleytuǵın barlıq balalar ushın" ekenligin ayttı, sonday-aq "eger bir nársege qattı isensеń, ol haqıyqatqa aylanıwı múmkin" dep qostı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.xpats.com/van-damme-statue-unveiled|bet=Van Damme statue unveiled|sáne=22 October 2012|jumıs=The Bulletin}}</ref> 2019-jılı [[Ázerbayjan|Azerbayjannıń]] [[Gabala (Rayon)|Qabala]] qalasınıń Vandam awılında, awıl atı menen Van Damm atınıń uqsaslıǵına baylanıslı Van Damm esteligi ornatıldı. Keyin ala aktyor óz [[Facebook]] betinde bul is ushın juwapker adamlarǵa minnetdarshılıq bildirip post jaylastırdı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.facebook.com/story.php?story_fbid=10162675982180046&id=21497365045|bet=Jean-Claude Van Damme is 😊 feeling appreciated in Azerbaijan.|sáne=2019-11-20|baspaxana=Facebook|qaralǵan sáne=2022-02-15}}</ref> == Tartıslı máseleler == === Sud isi hám urıs jazbaları boyınsha tartıs === 1997-jılı Frenk Duks, yaǵnıy "Bloodsport" filminde Van Damm tárepinen sáwlelendirilgen sheber, 1996-jılǵı "The Quest" filminde birge jazıw hám konsultaciya jumısları ushın 50,000 dollar talap etip oǵan qarsı sud isi qozǵadı. Sud isine sáykes, Duks sonday-aq onı xalıqqa óz jekpe-jek rekordları haqqında ótirik aytıp júrgeni menen de ayıpladı, Dukstiń aytıwınsha, Van Damm gilеm tósep islegende, ol oǵan sabaq bergen waqıtta Van Damm hesh qanday [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerin]] kórsetpegen. Van Dammnıń advokatı Martin Singer bılay dep juwap berdi: "Onıń jekpe-jek ónerindegi jetiskenlikleriniń hújjetleri bar. Onıń filmlerine qarap kóriń; ol bul róllerdi aktyorlıq qábileti arqalı alǵan joq! Orınlıqlarda shpagat islep atırǵan onıń ózi. Bul ushın ol kaskadyor paydalanbaydı."<ref>{{Cite news|title=People in the News|url=http://www.lasvegassun.com/news/1997/sep/25/people-in-the-news-for-september-25-1997/}}</ref> === Chak Zito waqıyası === Van Damm menen qarawıl/kaskadyor Chak Zito arasında kelispewshilik payda boldı, sebebi Zito Van Dammnıń ajırasqan hayalı Darci LaPier menen ushırasıp basladı. Xabarlarǵa qaraǵanda, Zito LaPierdiń ajırısıw isinde Van Dammdı zulımlıqta ayıplaǵanına nalıǵan. 1998-jıl 6-fevralda New York Daily News gazetası Zitonıń ótken túni New Yorktıń [[Manhetten|Manxettendegi]] Scores klubında Van Dammdı urǵanın xabarladı. Aldın Van Dammnıń qarawılı bolǵan hám "Nowhere to Run" filminde tryuklar islegen Zito, 2002-jılǵı "Street Justice" avtobiografiyasında bul waqıyanı esine túsirip, Van Damm klub qadaǵalawshısına ol haqqında kemsitetuǵın gápler aytqannan keyin, qadaǵalawshı bul gáplerdi Zitoǵa jetkizgennen soń, Van Dammdı bir neshe ret urıwınıń aqıbetinde qolı sınǵanın aytadı. Waqıyadan bir neshe kún ótkennen soń "Inside Edition" baǵdarlamasında Van Damm Zitonıń onı urǵanın biykarladı hám Zitonı jekpe-jekke shaqırdı.<ref name="Maximum insanity" /> == Jeke ómiri == 1993-jıldan 1996-jılǵa shekem, Van Dammnıń aytıwınsha, filmlerdi úziliksiz túsiriw hám járiyalaw stressı onıń náshebentlik ádetiniń payda bolıwına alıp kelgen. 1999-jılı ol máslik halında mashina aydaǵanı ushın qamawǵa alındı.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=DKOBAgAAQBAJ&dq=5+foot+9+Van+Damme&pg=PA291|title=The Action and Adventure Cinema|isbn=978-1-134-56494-1|last1=Tasker|first1=Yvonne|date=19 August 2004|publisher=Routledge}}</ref> Narkologiyalıq reabilitaciya háreketleri sátsiz bolǵan, hám ol óz ǵárezliligin birden toqtatıw hám sport penen sheshiwge háreket etken.<ref name="TheGuardian" /> 1998-jılı oǵan bipolyar buzılıw diagnozı qoyılǵan.<ref name="TheGuardian" /><ref name="USAToday" /><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=mbYD87izKHYC&pg=PA47|title=The everything health guide to adult bipolar disorder|first1=Jon P.|last1=Bloch|isbn=978-1-59337-585-0|publisher=Everything Books}}</ref> 2011-jılı ol [[Ullı Britaniya|Britaniya]] reality-show "Behind Closed Doors"ta bul jaǵday haqqında aytıp: "Geyde siz meni jaqsı kóresiz, geyde jek kóresiz. Biraq men ne isley alaman? Men minsiz emespen ... Men ekstremal bipolyarman hám bul ushın dári ishemen ... Jas waqtımda, men bul kewil-xosh ózgerislerinen azap shekkenmen. Azanda aspan kók bolıp, mektepke barǵanımda, maǵan aspan qara bolıp kórindi. Men júdá qayǵılı edim," - degen Ol tórt túrli hayalǵa bes ret úylendi. 1992-jılǵa shekem ol úshinshi hayalı, kulturist Gledis Portuges penen nekede boldı, onnan eki balası bar: Kristofer (1987-jılı tuwılǵan) hám Bianka Bridjit (1990-jılı tuwılǵan).<ref>{{Cite news|title=Cannes film festival 2010: Jean-Claude Van Damme plans to appear in reality TV show for A&E|newspaper=Daily News|location=New York|date=14 May 2010|url=http://articles.nydailynews.com/2010-05-14/entertainment/27064416_1_gladys-portugues-cannes-film-festival-red-carpet|access-date=21 March 2011|first=Roger|last=Friedman}}</ref> Ol aktrisа Darsi LaPier menen baylanıs ornatıp, 1994-jılı fevral ayında onıń menen úylengen. Bul nekeden olardıń Nikolas (1995-jıl 10-oktyabrde tuwılǵan) atlı ulı bar. Sol jılı ol [[Tailand|Taylandta]] túsirilgen " Street Fighter " filmindegi sherigi Kayli Minog penen qarım-qatnasta boldı. Sol waqıtta júkli bolǵan LaPier bul baylanıs haqqında tek 2012-jılı Van Damm bul haqqında ashıq aytqannan keyin ǵana bildi. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Wikipedia:Tiri shaxslar biografiyası]] [[Kategoriya:1960-jılı tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:Kino álemi]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ efy81m53yb99zdimrj6fogi6flvvu9m 120254 120253 2025-06-07T03:32:05Z Srajatdin Usnatdinov 12560 120254 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı|atı=Jan-Klod Van Damm|portret=Jean-Claude_Van_Damme_June_2,_2007.jpg|eni=250px|tuwılǵan waqtındaǵı atı=Jan-Klod Kamil Fransua Van Varenberg|kásibi=aktyor hám jekpe-jek sheberi|tuwılǵan sánesi=18.10.1960|tuwılǵan jeri=Belgiya, Bryussel}} '''Jan-Klod Van Damm''' ({{lang-en|Jean-Claude Van Damme}}, tuwılǵandaǵı atı — '''Jan-Klod Kamil Fransua Van Varenberg''') — [[Belgiya|Belgiyadan]] jetilisip shıqqan, amerikalı aktyor hám [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] sheberi. [[Bryussel|Bryusselde]] tuwılıp ósken, onıń ákesi onı on jasında Shotokan karate mektebine bergen, sol sebepli Van Damm karateden 2 qara belbew dárejesin iyelegennen keyin, bir qansha karate hám kikboksing jarıslarına qatnasqan. Jasóspirim waqtında ol 1979-jılı Evropa Kásiplik Karate Assocaciyasınıń orta salmaqtaǵı chempionatın hám 1978-jılı "Mister Belgiya" bodibilding titulın jeńip alǵan. [[Gollivud|Gollivudta]] aktyor bolıw niyeti menen, ol 1982-jılı [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]]-qa kóship kelgen, sol jerde bir neshe filmlerge túsken, aqırında jekpe-jek filmi "Bloodsport" (1988) penen úlken jetiskenlikke erisken. Ol arnawlı háreketsheń (ekshn) filmlerdiń juldızına aylanıp, bunnan soń "Cyborg", "Kickboxer" (ekewi de 1989), "Lionheart", "Death Warrant" (ekewi de 1990), "Double Impact" (1991), "Universal Soldier" (1992), "Nowhere to Run", "Hard Target" (ekewi de 1993), "Timecop", "Street Fighter" (ekewi de 1994), "Sudden Death" (1995), onıń rejissyorlıq debyutı bolǵan "The Quest" hám "Maximum Risk" (ekewi de 1996) sıyaqlı kommerciyalıq tabıslı filmlerge tústi. 1993-jıldan 1998-jılǵa shekem úsh Gonkong rejissyorı: Jon Wu, Cuı Xark hám Ringo Lam Batıs kinosındaǵı debyutlerinde Van Damm menen birge islesken.<ref>{{Web deregi|url=https://thedissolve.com/features/movie-of-the-week/1088-when-jean-claude-van-damme-became-hong-kongs-gatew/|bet=When Jean-Claude van Damme became Hong Kong's gateway to Hollywood}}</ref> 1990-jıllardıń aqırı hám 2000-jıllardıń basında onıń ataǵı tómenlegennen keyin, ol 2008-jılı sınshılar tárepinen maqtawǵa iye bolǵan "JCVD" jınayat draması menen qaytadan belgili boldı. Onıń háreketsheń filmler janrına úlken qaytıwı [[Silvester Stallone|Silvester Stallonege]] qarsı jawızı sıpatında bas roldı oynaǵan "The Expendables 2" (2012) filmi boldı. Sol waqıttan baslap, ol háreketsheń (ekshn) filmlerge túsiwdi hám dawıslı islewdi keńnen dawam etti Háreketsheń hám [[jekpe-jek óneri]] kinosınıń belgisi sıpatında tanılǵan, onıń filmleri dúnya boyınsha 1 milliard dollardan aslamın jıynap, onı barlıq waqıtlardaǵı eń tabıslı háreketsheń film juldızlarınıń birine aylandırdı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.thethings.com/jean-claude-van-damme-was-a-bouncer-at-chuck-norris-bar-how-much-he-was-paid/|bet=Jean-Claude Van Damme Was A Bouncer At Chuck Norris' Bar, Here's How Much He Was Paid|avtor=Eminizer|at=Raymond|sáne=2023-07-08|til=en|jumıs=TheThings|qaralǵan sáne=2024-07-02}}</ref> 2020-jılı ol Jekpe-jek Tariyxı Muzeyi Húrmet Zalına kirgizilgen.<ref>{{Web deregi|url=https://martialartsmuseum.com/about/hall-of-fame/|bet=Hall of Fame}}</ref> Jekpe-jek sheberi hám aktyor sıpatındaǵı karerasınan tıs, Van Damm kóplegen tábiyattı qorǵaw hám haywanlardı qorǵaw shólkemlerin ashıq qollap-quwatladı. == Ómirbayanı hám bilimi == Van Damm 1960-jıl 18-oktyabrde [[Belgiya|Belgiyanıń]] [[Bryussel]] qalasınıń Bershem-Sent-Agat rayonında, esapshı hám gúl satıwshı bolǵan Eliana hám Evjen Van Varenberglerdiń shańaraǵında Jan-Klod Kamill Fransua Van Varenberg atı menen dúnyaǵa kelgen.<ref name="v007">{{Web deregi|url=https://www.slate.com/articles/news_and_politics/low_concept/2007/10/happy_belated_birthday_jeanclaude_van_damme.html|bet=Happy birthday, Jean-Claude Van Damme!|avtor=Hendrix|at=Grady|sáne=2007-10-19|jumıs=Slate Magazine|qaralǵan sáne=2024-07-31}}</ref><ref>{{Cite book|title=Current Biography Yearbook|url=https://books.google.com/books?id=1YwYAAAAIAAJ}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800019806/bio|bet=Jean-Claude van Damme- Biography|baspaxana=[[Yahoo! Movies]]|qaralǵan sáne=3 April 2012}}</ref> Onıń ákesi Bryusselli bolıp, eki tilde sóyleydi, al anası flamand (golland tilinde sóylewshi).<ref>{{Web deregi|url=http://www.thereelplace.com/news/jean-claude-van-damme-unveils-his-statue-in-belgium/|bet=Jean-Claude van Damme unveils his statue in Belgium|baspaxana=The Reel Place|citata=Standing next to his Flemish mother and his Walloon father, the actor talked about the linguistic conflict: "It's a dispute between two cultures that are, in fact, the same. But, there's a lot of love in this war" he concluded, true to himself.}}; Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/VCMb3OxCnZo Ghostarchive] and the [https://web.archive.org/web/20130226122006/http://www.youtube.com/watch?v=VCMb3OxCnZo Wayback Machine]: {{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=VCMb3OxCnZo|bet=Jean-Claude van Damme - Bifff 2007|sáne=21 March 2008|baspaxana=VanDammeTV|citata=Mijn moeder is Vlaamse en mijn vader is van Brussels [My mother is Flemish and my father is from Brussels]}}</ref> Ol jekpe-jek penen on jasında baslaǵan, ákesi onı Shotokan karate mektebine bergen. Onıń stillerine Shotokan Karate hám Kikboksing kiredi. Aqırında ol 18 jasında [[Karate|karateden]] qara belbewin aldı hám 2-dan qara belbew dárejesine eristi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cheatsheet.com/entertainment/jean-claude-van-damme-earned-film-role-knocking-martial-artist.html/|bet=Jean-Claude Van Damme Once Earned a Film Role by Knocking out a Martial Artist|avtor=Stallings|at=Antonio|sáne=2022-07-18|til=en-US|jumıs=Showbiz Cheat Sheet|qaralǵan sáne=2024-07-19}}</ref> Ol dene formasın jaqsılaw ushın gir kóteriw menen shuǵıllana baslaǵan, sonıń nátiyjesinde 1978-jılı "Mister Belgiya" bodibilding titulın alıwǵa erisken.<ref>{{Web deregi|url=https://www.biography.com/actors/jean-claude-van-damme|bet=Jean-Claude Van Damme - Movies, Age & Facts|sáne=13 April 2021|jumıs=Biography}}</ref> 16 jasında ol balet penen shuǵıllana baslaǵan hám onı bes jıl dawamında úyrengen. Van Dammnıń aytıwınsha, balet "bul kórkem óner, biraq sonıń menen birge eń qıyın sportlardıń biri. Eger siz balet shınıǵıwların jeńe alsańız, basqa qálegen sporttaǵı shınıǵıwlardı da jeńe alasız". Keyinirek ol [[Taekwando|Taekvondo]] hám Muay Tay menen de shuǵıllana baslaǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.jeanclaudevandamme.be/fandamme/biography.htm|bet=FanDamme Jean Claude van Damme|qaralǵan sáne=6 December 2014}}</ref> Onıń ósip atırǵan waqtındaǵı aktyor qaharmanları Charlz Bronson, [[Bryus Li]], Djeyms Din, Montgomeri Klift, Stiv MakKuin, Jan-Pol Belmondo hám [[Silvester Stallone]] bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.undertheradarmag.com/interviews/jean-claude_van_damme_and_the_creators_of_jean-claude_van_johnson|bet=Jean-Claude Van Damme and the Creators of "Jean-Claude Van Johnson" &#124; Under the Radar &#124; Music Blog for the Indie Music Magazine}}</ref> === 1970-jıllardıń basınan 1980-jılǵa shekem: Jekpe-jek óneri hám birinshi filmge túsiwi === 12 jasında, Van Damm Belgiyada Klod Goetctiń basshılıǵında Centre National de Karate (Ulıwmalıq Karate Orayı) ge qosıldı. Van Damm tórt jıl shınıqtı hám Belgiya Karate Komandasınan orın aldı; keyinirek ol Dominik Valera menen tolıq-kontaktlı karate hám kikboksing boyınsha shınıqtı. Van Dammnıń aytıwınsha, "ósip atırǵan waqıtta qıyın boldı. Men biraz birtúrli boldım, hám fizikalıq jaqtan onsha talantlı emes edim". 15 jasında ol Belgiyada jarıs karatesi karerasın basladı. 1976-jıldan 1980-jılǵa shekem, ol jarıs hám jarıstan tıs yarım-kontaktlı gúreslerde 44 jeńis hám tórt jeńiliske iye boldı 1979-jıl 26-dekabrde Bryusselde ótkerilgen La Coupe Francois Persoons Karate Turnirinde Evropa Karate Chempionatın jeńip alǵan Belgiya Karate Komandasınıń aǵzası boldı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.jcvandamme.net/cnk/Anglais/CNKen/cnken.html|bet=CNK&nbsp;– Centre National de Karaté|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090423042708/http://www.jcvandamme.net/cnk/Anglais/CNKen/cnken.html|arxivsáne=23 April 2009|baspaxana=Jcvandamme.net|qaralǵan sáne=20 February 2010}}</ref> Ol Challenge Coupe des Espoirs Karate Turnirinde (1-Sınaqlar) ekinshi orındı iyeledi. Úsh kúnlik turnir dawamında, ol 25 qarsılasın jeńip, final oyınında komanda aǵzası Andjelo Spataroǵa jeńildi. 1980-jıl 8-martta, Belgiyanıń Bryussel qalasında, ol Forest National Arenasında Dan Makaruso-Dominik Valera Professional Karate Associaciyası Jeńil-Awır Salmaqlılar Dúnya Chempionatı gúresiniń aldındaǵı gúreste burınǵı komanda aǵzası Patrik Toygelske qarsı shıqtı. Bul gúreske shekem, Toygels Van Dammdı sheshim boyınsha eki márte jeńgen edi, sonıń ishinde Belgiya Jeńil Salmaqlılar Chempionatı ushın gúres te bar. Van Dammnıń Toygels ústinen 1977-jıldaǵı jeńisi bar edi. Toygels tórt ay aldın Orld Association of Kickboxing Organizations Dúnya Chempionatında tásirli kórinisti kórsetken edi, hám geybirewler onıń bul jekpe-jekte jeńiske erisiwine isengen edi. Esabatlarǵa hám Patrik Toygeldiń óz intervyusına (súwretler menen) kóre, Toygels 1-raundta TKO (texnikalıq nokaut) boyınsha Van Dammǵa jeńilgen. Toygels murnına tepki alǵan hám nátiyjede ayqasıwdı dawam ettire almaǵan.<ref name="StarSystem1" /> 2013-jıldaǵı intervyusında Van Damm bul ayqasıwdı óziniń eń esinde qalǵan jekpe-jegi dep ataǵan. Ol 1977-jılı tolıq-kontaktlı karerasın baslaǵan, sol waqıtta Klod Goetc Belgiyada birinshi tolıq-kontaktlı karate turnirin shólkemlestirgen. 1977-jıldan 1982-jılǵa shekem, ol 18 jeńis (18 nokaut) hám bir jeńiliske iye boldı. 1979-jılı ol Mari-Kristin Barro hám Rutger Xauer bas rollerde oynaǵan belgiya-francuz drama filmi Andre Delvonıń "Oman Between Olf and Dog" filminde atı kórsetilmegen roldi oynadı. 1980-jılı ol Professional Karate Magazine jurnalınıń baspashısı hám redaktorı Mayk Anderson hám bir neshe márte Evropa chempionı Gert Lemmenstiń itibarın tarttı. Ekewide Van Dammdı keleshek perspektiva retinde kórdi. Van Damm 1982-jılı jarıslardan ketiwge qarar etti. Jaslıǵında ol restoranlarǵa gúl satıp, [[AQSH]]-qa kóshiwden aldın aqsha jıynawǵa sportzal ashıw ushın kredit aldı.<ref>Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/bqYh3dlKTOY Ghostarchive] and the [https://web.archive.org/web/20190303230734/https://www.youtube.com/watch?v=bqYh3dlKTOY&gl=US&hl=en Wayback Machine]: {{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=bqYh3dlKTOY#t=3m19s|bet=Jean-Claude Van Damme Reveals Why He Left 'Predator'|sáne=1 March 2019|jumıs=The Hollywood Reporter}}</ref> California Gym dep atap, ol 1979-jılı ashıldı hám "karate, oyın, aerobika, bodibilding - hámmesi" menen támiyinledi. Van Damm "men adamlar ushın arnawlı shınıǵıw baǵdarlamaların jazdım, hám muzıka menen jaqsı yosh bar edi" dep qostı. Eń joqarı dáwirinde, California Gym ayına 15,000 dollar tabıs taptı; "men sportzalımdı satıwǵa qarar etkenimde ákem meni aqılsız dep oyladı. Ol: 'Ne qılıp atırsań? Sende Bryusseldegi eń jaqsı sportzal bar. Sende sport mashina, kórkem kvartira bar, sen qálegen nársege iye bola alatuǵınday kóp aqsha tawıp atırsań - hám endi sen biznesińdi satıp [[Amerika Qurama Shtatları|Amerikaǵa]] ketpekshiseń'. Ol júdá qapa boldı". === 1982-den 1988-ge shekem: Dáslepki jumısları hám tabısı === 1982-jılı ol hám balalıq dostı Mishel Kissi ekewi aktyor bolıw úmiti menen Amerika Qurama Shtatlarına kóshti. Olar ózin-ózi qollap-quwatlaw ushın hár túrli jumıslar isledi. Olardıń birinshi kinodaǵı jumısı Cannon Films tárepinen islengen hip-hop ayaq oyın filmindegi "Breakiń" (1984) qosımsha roli bolıp, olar ayaq oyın kórsetiwindegi fonda oyın oynap atırǵan kórsetedi.<ref>{{Cite news|url=http://www.worldation.com/stories/muscles-brussels-story-jean-claude-van-damme/2/|title=The muscles from Brussels - the story of Jean-Claude Van Damme {{!}} Worldation|date=9 October 2017|work=Worldation|access-date=9 April 2018|language=en-US}}</ref> Sol waqıtta ol háreketsheń jekpe-jek filmleri juldızı Chak Norris penen doslastı. Olar birge shınıǵıwdı basladı, hám Van Damm Norris menshigindegi Oody's Wharf atı menen atalatuǵın barda qadaǵalawshı bolıp islewdi basladı.<ref>{{Cite news|url=https://www.bjjee.com/articles/jean-claude-van-damme-chuck-norris-training-together/|title=Jean-Claude Van Damme and Chuck Norris training together|date=4 May 2017|work=Bjj Eastern Europe|access-date=9 April 2018|language=en-US}}</ref> Ol sonday-aq tabısın limuzin transport basqarıwshı hám jeke karate instruktorı retinde tolıqtırdı Ol [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarındaǵı]] dáslepki kúnleriniń ásirese qıyın bolǵanın atap ótti - 2,000 dollar esapqa alınbaǵanda, ol gimnastika zalın satıwdan túsken barlıq aqshasın [[Evropa]] bankine salǵan edi; sonlıqtan, ol finanslıq jaqtan qıyınshılıq kórdi. Óz emocionallıq jaǵdayın jaqsı saqlap qalıw ushın, ol hár kúni keshte Santa Monikada juwırıwǵa shıǵatugın edi. Onnan keyin, ol dúnyaǵa belgili Gold's Gym-de shınıǵatugın edi. Bul kúndelikli ádet oǵan kóp jıllar dawamında aman qalıwǵa járdem berdi dep aytıladı. Ol aktiv túrde kasting shaqırıwlarına qatnasatuǵın edi hám belgili bir kúndelikli ádetke iye edi. [[Sárshembi]] kúnleri ol Drama-Logue jurnalın satıp alatuǵın edi; keyin, [[piyshembi]] azanda, ol reklamalarǵa juwap retinde óziniń súwretin hám rezyumesin jiberetuǵın edi. Ol jetiskenlikke erisiwdiń hár qanday jolın qollanıwǵa tayın edi, hátte ótirik áńgime oylap tabıwǵa da baratuǵın edi. Ol kino studiyalarına qońıraw etip, ózin [[Bryussel|Bryusselden]] kelgen aktyor hám [[Gonkong|Gonkongtan]] kelgen investorı bar dep aytıp kóretuǵın edi. Ol sonday-aq dostınan ózin kinoda bas rolde oynawın qáleytuǵın hám aqsha salıwǵa tayın, biraq qosımsha qarjı kerek bolǵan investor sıpatında ról oynawın soraǵan. Usı nárse menen qurallanıp, ol prodyuserlerge jaqınlasqan hám birden barlıq qońırawlarına juwap berilip atırǵanın kórgen. Álbette, onıń maqseti tek sol adam menen ushırasıw hám óziniń atın ortaǵa shıǵarıw edi, al nızamsız shártnamalar dúziw emes.<ref name="bh1z" /> 1984-jılı Norris bas roldi oynaǵan "Missing in Action" háreketli filminde, ol da Cannon Films tárepinen shıǵarılǵan, Van Damm kaskadyorlar toparı quramında atı kórsetilgen. Sol jılı ol sonday-aq "Monaco Forever" atlı qısqa metrajlı komediya filminde de rol oynaǵan''.<ref>{{Citation |last=Levey |first=William A. |title=Monaco Forever |url=https://www.imdb.com/title/tt0087739/ |access-date=9 April 2018 |others=Charles Pitt, Nancy Brock, Daniele Romer}}</ref>'' Kori Yuenniń "No Retreat, No Surrender" atlı [[jekpe-jek óneri]] tuwralı filmi, 1986-jıl 2-mayda [[Los-Andjeles|Los-Andjeleste]] premerası bolǵan,<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/57425-NO-RETREAT-NO-SURRENDER?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=3 January 2020}}</ref> onıń birinshi úlken roli boldı, ol rossiyalı jawız qaharman retinde túsirilgen edi. Bul filmde Kurt MakKini bas roldi oynap, New Orld Pictures arqalı shıǵarılǵan.<ref>{{Citation |title=No Retreat, No Surrender Blu-ray |url=http://www.blu-ray.com/movies/No-Retreat-No-Surrender-Blu-ray/158610/#Overview |access-date=27 August 2018}}</ref><ref>{{Citation |title=No Retreat, No Surrender |url=https://www.rottentomatoes.com/m/no_retreat_no_surrender/ |access-date=27 August 2018 |language=en}}</ref> MakKini Djeyson Stilvell rolinde, karate úyrenip atırǵan [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHlı]] jasóspirim retinde oynap, óziniń jekpe-jek dojosın Van Damm oynaǵan jekpe-jek ustazınan qorǵaydı. Van Damm hám MakKini ekewi de "No Retreat, No Surrender 2" filminde oynawı kerek edi, biraq olar bul filmnen bas tarttı. Ol rejissyor Djon MakTerna menen "Predator" (Jırtqısh) (1987) filmi ushın jumıs isledi, dáslepki (aqırında bas tartılǵan) bas qaharmannıń bóten versiyası retinde, Kevin Piter Xol menen almastırılıwınan aldın.<ref name="bleeds">{{Cite news|title=If It Bleeds, We Can Kill It|last=Haufrect|first=Ian T|publisher=[[20th Century Fox]]|year=2001}}</ref> Ol bas Predator personajın oynaw ushın birinshi tańlaw edi, onıń jawıngerlik ónerdegi kónlikpelerin qollanıp, bóten shaqqan, nindzya tárizli ańshıǵa aylandırıwdı máqset etken edi, biraq bir neshe kún túsirilgennen keyin, ol filmdi taslap ketti. Onıń monster kostyumi júdá ıssı bolıp, onıń talıp qalıwına sebep bolǵanı haqqında úziliksiz shaǵım etkenligin xabarladı; ol sonday-aq tek kostyumde kameraǵa túsiw haqqında gúmanların bildirgen dep aytıladı. Bunnan tısqarı, jawinger toparına qarsı turǵanda jaratılıstı qorqınıshlı etip kórsetiw ushın fizikalıq jaqtan kúshlirek aktyor kerek ekenligin kórsetken. Rol aqırında Kevin Piter Xolǵa berildi. "Predator" tabıslı bolgannan keyin, Van Damm filmdi júdá jaqsı kórgenin hám bul roldi joǵaltqanına ókinbeytuǵının ayttı. Van Dammnıń atın shıǵarǵan filmi "Bloodsport" bolıp, ol 1988-jıl 26-fevralda ekranǵa shıqtı.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/60095-BLOODSPORT?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=3 January 2020}}</ref> Bul film Frank Dukstıń ómirine tiykarlanǵan dep aytıladı.<ref>{{Cite news|title=NINJA: Hero or Master Fake? : Others Kick Holes in Fabled Past of Woodland Hills Martial Arts Teacher|last=JOHNSON|first=JOHN}}</ref><ref>{{Cite news|title=Bloodsport (1988) - Financial Information}}</ref> Ol Cannon kompaniyası ushın 1.5 million dollar byudjet penen túsirilgen. Film AQSH armiyasınıń kapitanı Frank Duks (Van Damm oynaytuǵın) haqqında, ol jaslıǵınan Senzo Tanaka tárepinen nindzyucu jollarında tárbiyalanǵan hám [[Gonkong|Gongkongta]] ótkerilgen nızamsız jekpe-jegi boyınsha Kumitede Tanakanıń qaytıs bolǵan ulı Shingonıń ornın basadı.<ref>{{Cite news|title=15 Things You Didn't Know About "Bloodsport"}}</ref> Bul film 1988-jıldıń báhárinde AQSHta úlken tabısqa eristi. Prodyuseri Mark Di Salle bılay dedi: "Biz hayal-qızlardı ózine tartatuǵın jańa jekpe-jek óneriniń jańa juldızın izlep atır edik, biraq Van Damm hám erler, hám hayallar ushın qızıqlı boldı.<ref name="jean">{{Web deregi|url=https://www.chicagotribune.com/1989/08/27/punch-lineage/|bet=Punch Lineage|avtor=Thompson|avtorsilteme=Anne Thompson (film critic)|at=Anne|sáne=27 August 1989|jumıs=[[The Chicago Tribune]]|qaralǵan sáne=15 October 2016}}</ref> Ol - ádillik ushın amerikasha gúresip, jawızlardı jeńetuǵın amerikalı qaharman." Haqıyqatında, Van Damm bas roldı alıw ushın jalınıp soraǵan; sol waqıtta ol úysiz bolıp, mashinalarda hám garajlarda uyqılap, hátte ayırım waqıtları azıq-awqat urlawǵa májbúr bolǵan. Sonday-aq, 1988-jılı ol Sho Kosugi menen birge "Black Eagle" filminde taǵı bir rus jawız qaharmanın sáwlelendirdi.<ref>{{Citation |title=Black Eagle Blu-ray |url=http://www.blu-ray.com/movies/Black-Eagle-Blu-ray/190192/ |access-date=27 August 2018}}</ref> === 1989-dan 1999-ǵa shekem: Xalıqaralıq juldız === "Bloodsport" filminiń tabısınan keyin, Cannon Films oǵan "Delta Force 2", "American Ninja 3" yamasa Albert Pyun rejissorlıq etken kiberpank jekpe-jek óneri filmi "Cyborg" ta bas roldi usınıs etti.<ref>{{Cite news|title=Punch Lineage|language=en|work=tribunedigital-chicagotribune|url=https://www.chicagotribune.com/1989/08/27/punch-lineage/|access-date=24 July 2018}}</ref> Ol 1989-jılı premerası bolǵan "Cyborg" tı tańladı. Bul film tómen byudjetli kassalıq tabıs boldı hám eki dawamlı filmine alıp keldi, olardıń hesh qaysısında Van Damm qatnaspadı. Cannon sol jılı shıqqan "Kickboxer" filminde Van Dammdı qaytadan qollandı. Bul film júdá tabıslı boldı, 3 million dollarlıq byudjetke 50 million dollardan aslam tabıs alıp keldi.<ref>{{Cite news|first=Martha|last=Sherrill|title=The muscles from brussels|newspaper=[[The Washington Post]]|date=11 August 1991}}</ref> Bul film "Kickboxer" franshizasın basladı. Ol filmniń tórtinshi dawamınıń hesh qaysısında qatnaspasa da, qayta islengen seriyada basqa personaj retinde qaytıp keldi. 1991-jılı "Double Impact" filmi shıǵarıldı. Lettich rejissorlıq etken bul filmde Van Damm Aleks hám Chad Vagner atlı bir-birinen uzaq jasaǵan eki egiz tuwısqan rolinde oynap, olar ata-anasınıń óliminiń óshın alıw ushın gúresedi. Film shıqqanda ol hár túrli pikir-usınıslar aldı. Los Andjeles Times gazetası filmniń "jaqsı nátiyje bergenin" ayttı, al Variety bolsa syujet sızıǵın unatpay, filmniń sátsiz bolıwın boljaǵan. Film birinshi 28 kúnde 23,683,813 dollar tabıs keltirdi.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/58868|bet=AFI{{!}}Catalog|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref> AQSHta ulıwma 30,102,717 dollar tabıs keltirdi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.boxofficemojo.com/title/tt0101764/credits/|bet=Double Impact|jumıs=Box Office Mojo|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref> Keyin ótken sınshılar bunı qızıqlı háreketli film dep esaplaydı, jaqsı kúlkili máwritleri bar hám Van Dammnıń eki túrli personajdı oynaǵan jaqsı aktyorlıq sheberligin atap ótedi.<ref>{{Web deregi|url=https://theactionelite.com/double-impact-1991-review/|bet=Double Impact (1991) Review|avtor=Eoin|sáne=2014-07-15|til=en-CA|jumıs=The Action Elite|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.brianorndorf.com/2011/08/reliving-the-summer-of-1991-diary-week-twelve.html|bet=Reliving the Summer of 1991 Diary - Week Twelve|jumıs=BRIANORNDORF.COM|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.cinema-crazed.com/blog/2016/08/22/double-impact-1991/|bet=Double Impact (1991) – Cinema Crazed|sáne=22 August 2016|til=en-US|qaralǵan sáne=2023-03-04}}</ref> 1992-jılı ol jıldıń eń iri blokbasterleriniń birinde, Carolco kompaniyası ushın Roland Emmerich rejissorlıq etken ilimiy fantastikalıq ekshn "Universal Soldier" filminde bas roldi oynadı. Van Damm (Lyuk Deverauks rolinde) hám Dolf Lundgren (serjant Andryu Skott rolinde) Vetnam urısı waqtındaǵı AQSH áskerleri rolinde oynap, Devero Skott-tıń aqıldan azıp, puqaralardı mayıp etkenin bilgennen keyin bir-birin atıp óltiredi.<ref name="Inc.19922">{{Cite journal|url=https://books.google.com/books?id=9c8DAAAAMBAJ&pg=PA19|title=Black Belt|date=October 1992|access-date=21 May 2011}}</ref> Keyin olar basqa kóplegen burın ólgen áskerler menen birge qupiya Ármiya proektinde qayta tiriltirilip, tapsırmaǵa jiberiledi. 1992-jılǵı Kann kinofestivalında Van Damm hám Lundgren awızsha jánjel shıǵarıp, eki er adam bir-birin iytermelegende derlik fizikalıq jánjel aldında turǵanda ajıratılǵan, biraq bul tek kórsetiwge arnalǵan tryuk dep esaplandı.<ref name="Uni ebert2">{{Cite news|url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=%2F19920710%2FREVIEWS%2F207100302%2F1023|title=Universal Soldier|date=10 July 1992|access-date=21 May 2011|newspaper=Chicago Sun-Times}}</ref><ref name="Ebert20002">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=4uCzo6NkpdsC&pg=PA365|title=I hated, hated, hated this movie|date=1 April 2000}}</ref> "Universal Soldier" 1992-jıl 10-iyulda kinoteatrlarda kórsetile basladı, AQSH-ta bilet satıwdan 36,299,898 dollar tabıs penen ortasha tabıslı boldı, biraq dúnya juzinde iri blokbaster bolıp, shet ellerde 65 million dollardan aslam tabıs keltirdi, bul filmge 23 million dollarlıq byudjetli dúnya juzinde ulıwma 102 million dollar tabıs alıp keldi.<ref>{{Cite news|url=https://www.courant.com/1994/09/16/van-damme-very-determined/|title=Van Damme very determined|date=16 September 1994|newspaper=[[Hartford Courant]]|access-date=21 May 2011}}</ref> Ol "Demolition Man" filminde Saymon Feniks rolinde oynawǵa talaban boldı <ref>{{Web deregi|url=https://m.imdb.com/title/tt0113277/trivia?ref_=m_tt_trv_trv|bet=Heat (1995) - IMDb|jumıs=[[IMDb]]}}</ref> hám "Heat" filminde Maykl Cheritto rolin oynaw ushın qısqa waqıt dawamında qarap shıǵıldı. [[Fayl:Van_Damme_Cannes.jpg|oñğa|nobaý|Van Damm 1993-jılı Kann kinofestivalında<ref name="GICannesDate">{{Web deregi|url=http://www.gettyimages.fr/detail/photo-d'actualit%C3%A9/opening-ceremony-in-cannes-france-on-may-13-1993-photo-dactualit%C3%A9/115115390#opening-ceremony-in-cannes-france-on-may-13-1993-jean-claude-van-picture-id115115390|bet=Opening Ceremony In Cannes, France On May 13, 1993|sáne=3 June 2011|jumıs=Getty Images|baspaxana=Getty Inc.|qaralǵan sáne=30 August 2016}}</ref>]] 1993-jılı ol "Last Action Hero" filminde kishi rol oynadı hám "Nowhere To Run" filminde bas roldi oynadı. Bul film Van Damm hám Columbia Pictures arasındaǵı úsh filmlik shártnamanıń birinshisi bolıp, onıń gononarı 3.5 million dollar boldı. Columbia bul film "onıń tamashagóyleri ushın haqıyqıy hám auditoriyasınan da asıp ketedi" dep ayttı. 1994-jılı ol Universal Pictures ushın "Hard Target" filminde bas roldi oynadı, bul rejissyor Djon Vu-dıń birinshi Amerika filmi edi. Sol jılı ol sonday-aq "Timecop" filminde waqıt boyınsha sayaxat etiwshi policiya xızmetkeri rolinde oynadı. Piter Xyams rejissorlıq etken bul film úlken tabısqa eristi, dúnya juzinde 100 million dollardan aslam tabıs keltirip, búgingi kúnge shekem onıń bas rolde oynaǵan eń kóp tabıs keltirgen filmi bolıp qaldı. Sol jılı ol sonday-aq Universal ushın Stiven E. de Souza jazǵan hám rejissorlıq etken, video oyınǵa tiykarlanǵan "Street Fighter" filminde bas roldi oynadı. Bul film sınshılar tárepinen jaman qabıl etildi. Biraq kommerciyalıq jaqtan tabıslı bolıp, shama menen islep shıǵarıw qunınan úsh ese kóp tabıs keltirdi. Van Damm hám Xyams 1995-jılı shıqqan Universal-dıń "Sudden Death" filmi ushın qaytadan birge jumıs isledi. Van Damm Pittsburg órt óshiriw byurosınıń francuz kanadalı tuwılǵan órt óshiriwshisi rolin oynaydı, ol úyden órt shıqqanda kishi qızdı qutqara almaǵannan keyin jeke daǵdarısın bastan keshiredi. Endi belsendi xızmetten shetletilgen ol Pittsburg Azamatlıq Arena-nıń órt qáwipsizligi marshalı lawazımına tómenlegen, bul jerde terroristler toparı oyın waqtında lyuks bólmede AQSH vice-prezidenti hám basqa bir neshe VIP jeke tulǵalardı tutqında uslap turıptı. Film ortasha tabıs boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://filmstories.co.uk/features/sudden-death-the-film-where-van-damme-fought-a-penguin-to-death/|bet=Sudden Death: the film where Van Damme fought a penguin to death|avtor=Edwards|at=Matt|sáne=21 October 2020|jumıs=Film Stories}}</ref> 1996-jılı ol "The Quest" filminde bas roldi oynadı hám rejissorlıq etti. Film AQSH-ta jaqsı kórsetkish kórsetpese de, xalıqaralıq kinoprokatta jaqsıraq nátiyje kórsetip, kommerciyalıq tabısqa iye boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.nathanrabin.com/happy-place/2022/5/23/jean-claude-van-damme-and-roger-moore-are-a-terrific-twosome-in-van-dammes-1996-directorial-debut-the-quest|bet=Jean-Claude van Damme and Roger Moore are a Terrific Twosome in van Damme's 1996 Directorial Debut the Quest|sáne=23 May 2022}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.boxofficeprophets.com/column/index.cfm?columnID=20004|bet=The Number One Movie in America: Maximum Risk}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.giantfreakinrobot.com/ent/jean-claude-van-damme-friends.html|bet=Jean-Claude van Damme Ashamed of '90s Hit Sitcom Role|sáne=30 October 2023}}</ref> Sol jılı ol "Friends" teleserialınıń "The One After the Superbowl" atlı eki bólimli epizodında payda boldı. Ol sonday-aq Ringo Lam rejissorlıq etken birinshi Amerika filmi hám olardıń birinshi birlesken jumısı bolǵan "Maximum Risk" filminde bas roldi oynadı. Film kinoprokatta ortasha tabıslı boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://wegotthiscovered.com/movies/a-lukewarm-action-movie-with-a-very-familiar-twist-gets-reheated-on-streaming/|bet=A lukewarm action movie with a very familiar twist gets reheated on streaming|sáne=16 September 2022}}</ref> Ol 1997-jılı basketbol superjuldızı Dennis Rodman menen birge "Double Team" ilimiy-fantastikalıq ekshn filminde oynadı. Bul Gonkong rejissorı Cuy Xark-tıń amerikalı debyuti edi. 1998-jılı ol hám Xark "Knock Off" filminde qayta birlesti, biraq bul film kinoprokatta sátsiz boldı.<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2008/11/09/movies/09lim.html|title=Hard Body Plays an Old Softie (Himself)|work=The New York Times|date=6 November 2008|last1=Lim|first1=Dennis}}</ref> Sol jılı Van Damm sonday-aq "Legionnaire" urıs filminde oynadı. 35 million dollar byudjetke qaramastan, bul film AQSH-ta kinoteatrlarda kórsetilmey, tek shet ellerde kórsetildi.<ref>{{Cite news|title=A Direct Hit? New Van Damme Film Bypasses Theaters, Takes Battle Straight to Video|work=[[Chicago Tribune]]|date=11 February 1999|url=http://articles.chicagotribune.com/1999-02-11/features/9902110414_1_legionnaire-mobster-video-stores|first1=Donald|last1=Liebenson}}</ref> 1999-jılı ol "Universal Soldier: The Return" (1999) filminde Lyuk Devera roline qaytıp keldi. Film kinoprokatta jaman kórsetkish kórsetip, 4-orında debyut etti.<ref>{{Cite news|date=1999-08-23|last=RICHARD NATALE|title=As 'Sixth Sense' Sizzles, Newcomers Feel a Chill|magazine=[[The Los Angeles Times]]|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1999-aug-23-ca-2814-story.html}}</ref> Sol jılı ol sonday-aq "Inferno" (1999) filminde bas roldi oynadı. === 2000-jıllar: Keyingi filmler === [[Fayl:Jean-Claude_Van_Damme_June_2,_2007.jpg|solğa|nobaý|2007-jıldaǵı Van Damm]] 2001-jılı shıqqan "Replicant" Van Damm menen rejissyor Ringo Lamniń ekinshi birgelikdegi jumısı bolıp, Van Dammnıń eki rólde oynawı besinshi márte bolǵan edi. Bul filmde Maykl Ruker de bas róllerde oynaǵan. Sol jılı ol Sheldon Lettich tárepinen rejissyorlıq etilgen hám Van Damm tárepinen jazılǵan "The Order" filminde de bas róldi oynaydı.<ref>{{Citation |title=The Order Blu-ray |url=http://www.blu-ray.com/movies/The-Order-Blu-ray/37827/ |access-date=2 August 2018}}</ref> 2002-jılı ol "Derailed" filminde bas rólde oynadı. "In Hell" - 2003-jılǵı amerikalı túrme-triller filmi bolıp, onı Ringo Lam rejissyorlıq etken. Bul Van Damm menen Lamnıń úshinshi birgeliktegi jumısı. Van Damm bul filmde Rossiyanıń Magnitogorsk qalasında jumıs islewshi amerikalınıń rólin oynaydı. Sol jılı ol óziniń ayaq oyın kónlikpelerin Bob Sinklardıń "Kiss My Eyes" klipinde qollanǵan. 2004-jılı ol Filip Martinez tárepinen rejissyorlıq etilgen "Wake of Death" atlı triller filminde oynadı. Bul filmniń birinshi rejissyorı Ringo Lam edi, biraq ol Kanadada bir neshe hápteden soń proektten ketti. Bul filmde Simon Yam, Valerie Tian, Tony Schiena t.b. aktyorlar da róllerde oynadı. 2005-jılı ol francuz filmi "Narco"da ózin ózi sáwlelendirdi. 2006-jılı Simon Fellows rejissyorlıq etken "Second in Command" hám Sheldon Lettich tárepinen túsirilgen "The Hard Corps" filmlerinde bas róllerde oynadı. 2007-jılı ol Omer Faruk Sorak rejissyorlıq etken "The Exam" atlı túrk komediya-drama filminde kishirek róldi oynadı. Sol jılı ol "Until Death" filminde de bas rólde oynadı. [[Fayl:Jean_claude_Van_Damme_sur_le_tournage_de_JCVD_en_octobre_2007.jpg|nobaý|2007-jıldıń oktyabr ayında Van Damm "JCVD" filminiń súwretke alıw maydanında]] Van Damm 2008-jılı "JCVD" filminiń sheklengen teatr shıǵarılıwı menen tiykarǵı aǵımǵa qayttı, bul film jaqsı pikir-usınıslar aldı. Time jurnalı onıń bul filmindegi rolin jıldıń ekinshi eń jaqsı roli dep atadı ("The Dark Knight" filmindegi Heath Ledgerdiń Joker rólinen keyin),<ref>{{Cite news|last=Corliss|first=Richard|title=The Top 10 Everything of 2008: Top 10 Movie Performances|newspaper=[[Time (magazine)|Time]]|url=http://www.time.com/time/specials/2008/top10/article/0,30583,1855948_1864351_1864363,00.html|access-date=1 October 2009|date=3 November 2008}}</ref> hám aldın "Van Damm qara belbew emes, al Oskar sıylıǵın alıwǵa ılayıqlı" dep málimlegen.<ref>{{Cite news|last=Corliss|first=Richard|date=13 November 2008|title=Short List|newspaper=Time|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1858885,00.html|access-date=1 October 2009}}</ref> Sonday-aq, 2008-jılı ol Isaak Florentin tárepinen túsirilgen "The Shepherd: Border Patrol" filminde bas rólde oynadı. Keyin ol Djon Xyams rejissyorlıq etken 2009-jılǵı "Universal Soldier: Regeneration" filminde Dolf Lundgren menen birge Lyu Deverauks rólinde qayta oynadı. Film Orta Shıǵıs hám Qubla Aziya kinoteatrlarda kórsetildi, al AQSH hám basqa mámleketlerde tikkeley video túrinde shıǵarıldı. Shıqqannan beri, film kóbinese jaqsı pikir aldı, onıń aktyorlıq oyını hám kútilmegen joqarı dárejedegi isleniwi maqtawǵa ılayıq bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.brianorndorf.com/2010/01/film-review-universal-soldier-regeneration.html|bet=This is Briandom – Universal Soldier: Regeneration|baspaxana=Brian Orndorf|qaralǵan sáne=2 May 2011}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.dreadcentral.com/reviews/universal-soldier-regeneration-2009|bet=Universal Soldier: Regeneration Review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131008114414/http://www.dreadcentral.com/reviews/universal-soldier-regeneration-2009|arxivsáne=8 October 2013|sáne=31 December 2009|baspaxana=[[Dread Central]]|qaralǵan sáne=22 May 2011}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.rottentomatoes.com/m/universal_soldier_3/comments.php?reviewid=1865455|bet=Universal Soldier: Regeneration Review|avtor=Villaca, Pablo|til=pt|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=22 May 2011}}</ref> === 2010-jıldan házirgi waqıtqa shekem: Házirgi jumısları === 2010-jılı ol azǵana kórsetilgen "Full Love" filmine ózi rejissyorlıq etti. Sol jılı ol "The Expendables" filminiń birinshi bólimindegi Ganner Ensen rólin qaytardı hám bul róldi Dolf Lundgren oynadı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/film/2012/aug/10/van-damme-expendables-2|bet=Jean-Claude Van Damme: 'I tried to play the system; I was blacklisted'|avtor=Godfrey|at=Alex|sáne=10 August 2012|til=en|jumıs=The Guardian|qaralǵan sáne=24 July 2018}}</ref> 2011-jılı ol "Kung Fu Panda 2" kompyuter animaciyalıq filminde Master Krok personajına dawıs berdi. Bul filmde ol aldıńǵı filmniń qaharmanlarına járdem beriwshi personajǵa dawıs beredi. Sol jılı ol Skott Adkins penen birge "Assassination Games" filminde oynadı. Sonday-aq 2011-jılı ol francuz komediyası "Beur sur la ville"de ról oynadi. Sol jılı ol óz reality-show baǵdarlaması "Behind Closed Doors"ta bas rólde boldı. Baǵdarlama onıń shańaralıq turmısın, jeke mashqalaların hám keleshektegi jekpe-jegin kórsetedi. 2009-jıldan baslap, ol burınǵı boks boyınsha Olimpiada altın medal iyesi Somluck Kamsing menen jekpe-jekke shıǵıwdı jobalap kelgen.<ref name="Kickboxing">{{Web deregi|url=http://www.fiveknuckles.com/mma-news/Jean-Claude-Van-Damme-to-fight-Somluck-Kamsing-in-K-1.html|bet=Jean-Claude Van Damme to fight Somluck Kamsing in K-1|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100203180052/http://www.fiveknuckles.com/mma-news/Jean-Claude-Van-Damme-to-fight-Somluck-Kamsing-in-K-1.html/|arxivsáne=3 February 2010|avtor=Baage|at=Natalia|sáne=8 September 2009|baspaxana=Five Knuckles}}</ref> Bul jekpe-jek onıń ITV reality-show "Behind Closed Doors" baǵdarlamasınıń tiykarǵı teması bolǵan. Jekpe-jek bir neshe márte keyinge qaldırıldı, kóp kritikler onıń bolıwına gúmanlanadı, ásirese orındı belgilew qıyınshılıǵına baylanıslı.<ref name="k636">{{Web deregi|url=https://www.allthebestfights.com/somluck-vs-jean-claude-van-damme-vs-somrak-kamsing-fight-december-2012-news-jaca/|bet=Jean-Claude Van Damme vs Somrak Kamsing in 2012? Are you serious bro?|sáne=2012-10-18|jumıs=All The Best Fights.com|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> 2012-jılı ol "Rzhevsky Versus Napoleon" atlı rus komediya filminde hám "U.F.O."da rólde oynadı''.''<ref name="j979">{{Web deregi|url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-england-derbyshire-14530408|bet=Jean-Claude Van Damme to shoot UFO film in Derby|sáne=2011-08-15|jumıs=BBC News|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> Ol "Dragon Eyes", "Universal Soldier: Day of Reckoning" hám "Six Bullets" filmlerinde bas rólde boldı. Sonday-aq, sol jılı ol "The Expendables 2" filminde bas jawız qaharman sıpatında ról oynadı. Film seriyaları rival jallanǵan áskerge (Van Damm) qarsı ósh alıwǵa umtılǵan tapsırmanı orınlawshı jallanba áskerler toparı haqqında. Film úlken tabısqa eristi, dúnya júzi boyınsha 310 million dollarlıq tabıs isledi hám onıń ekshn janrına úlken qaytıwı boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.mtv.com/news/gpfv7m/jean-claude-van-damme-expendables-2-interview|bet=Q&A: Jean-Claude van Damme Kicks It with Us, Talks Villainy, Sequels & Remakes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231113124737/https://www.mtv.com/news/gpfv7m/jean-claude-van-damme-expendables-2-interview|arxivsáne=13 November 2023|jumıs=[[MTV]]}}</ref> Empire jurnalınıń Nick de Semlyen filmdegi Van Dammnıń "ullı, plutoniy menen jawızlanǵan personajın" hám Lundgrenniń "action-troll" personajın filmdegi joqarı noqatlar dep maqtadı.<ref name="RevEmpire">{{Cite news|title=The Expendables 2|url=https://www.empireonline.com/reviews/reviewcomplete.asp?FID=137367}}</ref> Sol jılı ol Kam Sing Jomhod Kiatadisak penen qarsı ayqasıwda, Kam Singniń ring ekipajı quramında kórildi. Sonday-aq, ol Coors Light pivasınıń reklamalarında qarsız tawda jeńsiz djins kurtka kiyip, hám Dash kir juwıw untaǵınıń reklamalarında payda boldı. 2012-jıl 21-oktyabrde onıń tuwılǵan qalası [[Bryussel|Bryusselde]] onıń óziniń tábiyǵıy ólshemdegi músini menen húrmetlendi. Ol músinniń ashılıw saltanatında jurnalistlerge: "[[Belgiya]] maǵan bir nárseni qaytarıp atır, biraq shın mánisinde bul ármanǵa qaytarıw ushın. Sonlıqtan adamlar bul jerge kelgende, olar Jan-Klod van Dammdı emes, al bir nársege isenim etken kósheniń adamın kóredi. Men músinniń sonı sáwlelendirgenin qáleymen" dep ayttı. 2013-jılı ol "Welcome to the Jungle" komediyasında oynadı. Sonday-aq sol jılı ol Piter Xyams tárepinen túsirilgen amerikanlı triller filmi "Enemies Closer"da bas jawız qaharman rolinde oynadı. 2013-jıl 13-noyabrde Volvo Trucks kompaniyası YouTube saytına Van Damm artqa júrip baratırǵan yarım pricep hám tovar tasıw avtomobiliniń sırtqı aynalarında ayaqların qoyıp shpagat islegen reklamanı jaylastırdı, onı ol reklamada "eń ullı shpagat" dep táriyipleydi. Video tez arada internette viruslıq bolıp tarqaldı, úsh kún ishinde 11 millionnan aslam kóriw sanına,<ref>{{Web deregi|url=http://descrier.co.uk/oddities/2013/11/watch-jean-claude-van-damme-splits-two-volvo-trucks/|bet=Watch Jean-Claude Van Damme do the splits between two Volvo trucks|sáne=16 November 2013|jumıs=The Descrier|qaralǵan sáne=27 November 2013}}</ref> birinshi háptede 35 million kóriwge eristi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.thestar.com/entertainment/stargazing_blog/2013/11/channing_tatum_recreates_jean_claude_van_damme_s_epic_split.html|bet=Channing Tatum recreates Jean-Claude Van Damme's epic split|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131123123208/http://www.thestar.com/entertainment/stargazing_blog/2013/11/channing_tatum_recreates_jean_claude_van_damme_s_epic_split.html|arxivsáne=23 November 2013|avtor=Arpe, Malene|sáne=20 November 2013|jumıs=[[Toronto Star|The Star]]|qaralǵan sáne=27 November 2013}} The Descrier. 16 November 2013</ref> Ol "The Epic Split" dep ataladı.<ref name="n949">{{Web deregi|url=https://www.adweek.com/creativity/why-van-dammes-epic-split-was-the-perfect-storm-for-one-nyc-creative-director/|bet=Why Van Damme's 'Epic Split' Was the Perfect Storm for One NYC Creative Director|avtor=Nudd|at=Tim|sáne=2017-08-25|jumıs=Adweek|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> "Swelter" - 2014-jılǵı amerikalı triller filmi bolıp, onda ol bas róllerdiń birin oynaydı. Filmde Lennie James bas rólde, Grant Bowler, Josh Henderson hám Alfred Molina qosımsha róllerde oynaydı. Djeyms óz ótmishin umıtqan kishi qalalıq sheriff rólin oynaydı, biraq onıń burınǵı sherikleri urlanǵan aqsha onıń qolında dep oylap izlep kelgende, ol ótmishi menen júzbe-júz keliwine tuwra keledi. 2015-jılı ol Ernie Barbarash tárepinen túsirilgen "Pound of Flesh" triller filminde bas rólde oynadı. Sol jılı ol Qıtay superqaharman parodiya filminde qosımsha rólde oynadı. 2016-jılı ol "Kung Fu Panda" franshizasınıń úshinshi bóliminde Master Kroc personajına qaytadan dawıs berdi. Sol jılı ol Djon Stokkwel tárepinen túsirilgen "Kickboxer: Vengeance" filminde oynadı. Bul film onıń ózi bas rólde oynalǵan dáslepki filmniń qayta isleniwi edi. Sol jılı ol "Jean-Claude Van Johnson" teleserialında bas rólde oynadı. 2017-jılı ol Piter Malota rejissyorlıq etken "Kill 'Em All" triller filminde bas rólde boldı. 2018-jılı ol qayta islengen filmniń dawamı "Kickboxer: Retaliation"da óz róline qayttı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/kickboxer_retaliation|bet=Kickboxer: Retaliation (2018)|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=8 November 2018}}</ref> Sol jılı ol "Black Water" filminde de oynadı. Bul film eki aktyor arasındaǵı besinshi birgeliktegi jumıs boldı, sonday-aq olardıń birinshi ret ekranda awqamlaslar sıpatında birge kóriniwi edi.<ref name="i610">{{Web deregi|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/jean-claude-van-damme-dolph-lundgren-team-action-thriller-black-water-960784/|bet=Jean-Claude Van Damme, Dolph Lundgren Team for Action Thriller 'Black Water'|avtor=Kit|at=Borys|sáne=2017-01-04|jumıs=The Hollywood Reporter|qaralǵan sáne=2024-09-02}}</ref> Sol jıldıń 22-avgustında ol Julien Leclercqniń "The Bouncer" filminde bas rólde oynadı. 2019-jılı ol "We Die Young" filminde bas rólde boldı.<ref name="x477">{{Web deregi|url=https://screenrant.com/we-die-young-trailer-jean-claude-van-damme/|bet=We Die Young Trailer: Jean-Claude Van Damme Battles Drug Lords|avtor=Schaefer|at=Sandy|sáne=2019-01-21|jumıs=ScreenRant|qaralǵan sáne=2024-08-24}}</ref> 2021-jılı ol "The Last Mercenary" filminde bas rólde oynadı''.''<ref name="y283">{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/entertainment-arts/movies/story/2021-07-30/review-jean-claude-van-damme-last-mercenary|bet=Review: Jean-Claude Van Damme still kicking in the amusing 'The Last Mercenary'|avtor=Ordoña|at=Michael|sáne=2021-07-30|jumıs=Los Angeles Times|qaralǵan sáne=2024-09-02}}</ref> 2022-jılı ol "Minions: The Rise of Gru" kompyuter animaciyalıq filminde Jean-Clawed personajına dawıs berdi.<ref name="y819">{{Web deregi|url=https://www.syfy.com/syfy-wire/minions-rise-gru-cast-jean-claude-van-damme-lucy-lawless-dolph-lundgren|bet='Minions: The Rise of Gru' is the 'Expendables' of animation, featuring Jean-Claude Van Damme, Lucy Lawless, and more|avtor=Bennett|at=Tara|sáne=2022-06-30|jumıs=SYFY Official Site|qaralǵan sáne=2024-09-02}}</ref> 2023-jılı ol "Mortal Kombat 1" (2023) urıs oyınında Djony Keydj personajınıń kelbeti hám dawısı ushın óz úlesin qostı.<ref name="faq">{{Web deregi|url=https://www.mortalkombat.com/en-us/faq|bet=Frequently Asked Questions|jumıs=MortalKombat.com}}</ref> == Estelik == [[Fayl:Van_Damme_Monument_in_Azerbaijan.jpg|nobaý|[[Ázerbayjan|Azerbayjannıń]] [[Gabala (Rayon)|Qabala qalasındaǵı]] Van Damm esteligi]] 2012-jılı Belgiyanıń Anderlecht qalasında Van Dammnıń músini ashıldı. "Kickboxer" filmindegi jekpe-jek pozalarınıń birinde Bryusselli Bulshıqetlerdiń jas kórinisin sáwlelendirgen bul kórkem dóretpe Westland Shopping kompleksiniń 40 jıllıǵın atap ótiw ushın buyırtpa etilgen edi. Esteliktiń ashılıw saltanatı Boulevard Sylvain Dupuiste ótkerildi hám oǵan Van Damm, onıń ata-anası, Wallonia-Brussels mádeniyat ministri Fadila Laanan hám 2000-ǵa jaqın ıqlasbentler qatnastı. Van Damm músini "bir Bryussel balasınıń ármanın" sáwlelendiretuǵının hám "bir nárseni qattı qáleytuǵın barlıq balalar ushın" ekenligin ayttı, sonday-aq "eger bir nársege qattı isensеń, ol haqıyqatqa aylanıwı múmkin" dep qostı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.xpats.com/van-damme-statue-unveiled|bet=Van Damme statue unveiled|sáne=22 October 2012|jumıs=The Bulletin}}</ref> 2019-jılı [[Ázerbayjan|Azerbayjannıń]] [[Gabala (Rayon)|Qabala]] qalasınıń Vandam awılında, awıl atı menen Van Damm atınıń uqsaslıǵına baylanıslı Van Damm esteligi ornatıldı. Keyin ala aktyor óz [[Facebook]] betinde bul is ushın juwapker adamlarǵa minnetdarshılıq bildirip post jaylastırdı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.facebook.com/story.php?story_fbid=10162675982180046&id=21497365045|bet=Jean-Claude Van Damme is 😊 feeling appreciated in Azerbaijan.|sáne=2019-11-20|baspaxana=Facebook|qaralǵan sáne=2022-02-15}}</ref> == Tartıslı máseleler == === Sud isi hám urıs jazbaları boyınsha tartıs === 1997-jılı Frenk Duks, yaǵnıy "Bloodsport" filminde Van Damm tárepinen sáwlelendirilgen sheber, 1996-jılǵı "The Quest" filminde birge jazıw hám konsultaciya jumısları ushın 50,000 dollar talap etip oǵan qarsı sud isi qozǵadı. Sud isine sáykes, Duks sonday-aq onı xalıqqa óz jekpe-jek rekordları haqqında ótirik aytıp júrgeni menen de ayıpladı, Dukstiń aytıwınsha, Van Damm gilеm tósep islegende, ol oǵan sabaq bergen waqıtta Van Damm hesh qanday [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerin]] kórsetpegen. Van Dammnıń advokatı Martin Singer bılay dep juwap berdi: "Onıń jekpe-jek ónerindegi jetiskenlikleriniń hújjetleri bar. Onıń filmlerine qarap kóriń; ol bul róllerdi aktyorlıq qábileti arqalı alǵan joq! Orınlıqlarda shpagat islep atırǵan onıń ózi. Bul ushın ol kaskadyor paydalanbaydı."<ref>{{Cite news|title=People in the News|url=http://www.lasvegassun.com/news/1997/sep/25/people-in-the-news-for-september-25-1997/}}</ref> === Chak Zito waqıyası === Van Damm menen qarawıl/kaskadyor Chak Zito arasında kelispewshilik payda boldı, sebebi Zito Van Dammnıń ajırasqan hayalı Darci LaPier menen ushırasıp basladı. Xabarlarǵa qaraǵanda, Zito LaPierdiń ajırısıw isinde Van Dammdı zulımlıqta ayıplaǵanına nalıǵan. 1998-jıl 6-fevralda New York Daily News gazetası Zitonıń ótken túni New Yorktıń [[Manhetten|Manxettendegi]] Scores klubında Van Dammdı urǵanın xabarladı. Aldın Van Dammnıń qarawılı bolǵan hám "Nowhere to Run" filminde tryuklar islegen Zito, 2002-jılǵı "Street Justice" avtobiografiyasında bul waqıyanı esine túsirip, Van Damm klub qadaǵalawshısına ol haqqında kemsitetuǵın gápler aytqannan keyin, qadaǵalawshı bul gáplerdi Zitoǵa jetkizgennen soń, Van Dammdı bir neshe ret urıwınıń aqıbetinde qolı sınǵanın aytadı. Waqıyadan bir neshe kún ótkennen soń "Inside Edition" baǵdarlamasında Van Damm Zitonıń onı urǵanın biykarladı hám Zitonı jekpe-jekke shaqırdı.<ref name="Maximum insanity" /> == Jeke ómiri == 1993-jıldan 1996-jılǵa shekem, Van Dammnıń aytıwınsha, filmlerdi úziliksiz túsiriw hám járiyalaw stressı onıń náshebentlik ádetiniń payda bolıwına alıp kelgen. 1999-jılı ol máslik halında mashina aydaǵanı ushın qamawǵa alındı.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=DKOBAgAAQBAJ&dq=5+foot+9+Van+Damme&pg=PA291|title=The Action and Adventure Cinema|isbn=978-1-134-56494-1|last1=Tasker|first1=Yvonne|date=19 August 2004|publisher=Routledge}}</ref> Narkologiyalıq reabilitaciya háreketleri sátsiz bolǵan, hám ol óz ǵárezliligin birden toqtatıw hám sport penen sheshiwge háreket etken.<ref name="TheGuardian" /> 1998-jılı oǵan bipolyar buzılıw diagnozı qoyılǵan.<ref name="TheGuardian" /><ref name="USAToday" /><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=mbYD87izKHYC&pg=PA47|title=The everything health guide to adult bipolar disorder|first1=Jon P.|last1=Bloch|isbn=978-1-59337-585-0|publisher=Everything Books}}</ref> 2011-jılı ol [[Ullı Britaniya|Britaniya]] reality-show "Behind Closed Doors"ta bul jaǵday haqqında aytıp: "Geyde siz meni jaqsı kóresiz, geyde jek kóresiz. Biraq men ne isley alaman? Men minsiz emespen ... Men ekstremal bipolyarman hám bul ushın dári ishemen ... Jas waqtımda, men bul kewil-xosh ózgerislerinen azap shekkenmen. Azanda aspan kók bolıp, mektepke barǵanımda, maǵan aspan qara bolıp kórindi. Men júdá qayǵılı edim," - degen Ol tórt túrli hayalǵa bes ret úylendi. 1992-jılǵa shekem ol úshinshi hayalı, kulturist Gledis Portuges penen nekede boldı, onnan eki balası bar: Kristofer (1987-jılı tuwılǵan) hám Bianka Bridjit (1990-jılı tuwılǵan).<ref>{{Cite news|title=Cannes film festival 2010: Jean-Claude Van Damme plans to appear in reality TV show for A&E|newspaper=Daily News|location=New York|date=14 May 2010|url=http://articles.nydailynews.com/2010-05-14/entertainment/27064416_1_gladys-portugues-cannes-film-festival-red-carpet|access-date=21 March 2011|first=Roger|last=Friedman}}</ref> Ol aktrisа Darsi LaPier menen baylanıs ornatıp, 1994-jılı fevral ayında onıń menen úylengen. Bul nekeden olardıń Nikolas (1995-jıl 10-oktyabrde tuwılǵan) atlı ulı bar. Sol jılı ol [[Tailand|Taylandta]] túsirilgen " Street Fighter " filmindegi sherigi Kayli Minog penen qarım-qatnasta boldı. Sol waqıtta júkli bolǵan LaPier bul baylanıs haqqında tek 2012-jılı Van Damm bul haqqında ashıq aytqannan keyin ǵana bildi. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Wikipedia:Tiri shaxslar biografiyası]] [[Kategoriya:1960-jılı tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:Kino álemi]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ du7tqd4dz3f3yg8akjwvdm3b2oxtzyp 0 21033 120255 107140 2025-06-07T05:55:08Z Srajatdin Usnatdinov 12560 120255 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı|atı=Bryus Li|portret=Bruce-Lee-as-Kato-1967-retouched.jpg|táriypi=Lee in 1967|asl ismi={{nobold|李小龍}}|tuwılǵan waqtındaǵı atı=Lee Jun-fan ({{lang|zh-Hant-HK|李振藩}})|tuwılǵan sánesi=27.11.1940|tuwılǵan jeri=[[Chinatown, San Francisco]], Kaliforniya, AQSH.|qaytıs bolǵan sánesi=20.7.1973|qaytıs bolǵan jeri=[[Kowloon]], [[British Hong Kong]]|kásibi={{hlist|[[Martial artist]]|actor|philosopher|film director|screenwriter|producer}}|iskerlik jılları=1941–1973|ómirlik joldası={{marriage|[[Linda Lee Cadwell|Linda Emery]]|August 17, 1964}}|balaları={{hlist|[[Brandon Lee|Brandon]]|[[Shannon Lee|Shannon]]}}|qolı=Signature of Bruce Lee.svg}} '''Bryus Li''' ''({{lang-en|Bruce Lee}}; tuwılǵan waqtındaǵı atı '''Li Djun-fan'''; 27-noyabr 1940 – 20-iyul 1973)'' [[Gonkong]]-[[Amerika Qurama Shtatları|amerikalı]] [[jekpe-jek óneri]] sheberi hám aktyor bolǵan. Ol hár túrli [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] tártiplerinen paydalanǵan gibrid jekpe-jek filosofiyası Djit Kun Do-nıń tiykarın salıwshısı. 1970-jıllarda jekpe-jek filmleriniń keń tarqalıwına járdem bergeni ushın tanılǵan,<ref name="britannica.com">{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Bruce-Lee|bet=Bruce Lee &#124; Biography, Martial Arts, Movies, Death, Son, & Facts &#124; Britannica|sáne=July 16, 2024}}</ref> Li ayırım kommentatorlar hám jekpe-jek sheberleri tárepinen barlıq waqıtlardaǵı eń tásirli jekpe-jek sheberi hám Shıǵıs penen Batıstı baylanıstırǵan XX ásirdiń pop mádeniyat belgisi sıpatında qaraladı. Ol Gonkong ekshn kinomatografiyasın alǵa ilgeriletiwde hám [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika]] filmlerinde [[qıtay]] xalqınıń kórsetiw usılın ózgertiwge járdem beriwde úlken miyneti sińgen.<ref name="Time 100">{{Web deregi|url=http://205.188.238.181/time/time100/heroes/profile/lee01.html|bet=Bruce Lee: With nothing but his hands, feet and a lot of attitude, he turned the little guy into a tough guy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100605174143/http://205.188.238.181/time/time100/heroes/profile/lee01.html|arxivsáne=June 5, 2010|avtor=Stein|at=Joel|sáne=June 14, 1999|jumıs=The Time 100|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> [[San Francisco|San-Franсiskoda]] tuwılıp, Britaniya Gonkongında ósip-jetilisken Li, ákesi arqalı bala aktyor sıpatında [[Gonkong]] kino industriyasına kirisip kelgen.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cbsnews.com/sanfrancisco/news/bruce-lee-statue-san-francisco-chinatown-lunar-new-year/|bet=Proposal calls for Bruce Lee statue in San Francisco's Chinatown – CBS San Francisco|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240225083404/https://www.cbsnews.com/sanfrancisco/news/bruce-lee-statue-san-francisco-chinatown-lunar-new-year/|arxivsáne=February 25, 2024|avtor=Lee|at=Mary|sáne=February 8, 2024|til=en-US|jumıs=www.cbsnews.com|qaralǵan sáne=February 25, 2024}}</ref> Onıń dáslepki [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] tájiriybesine Ving Chun (Ip Mannıń qol astında úyrengen), tay chi, [[boks]] (Gonkong boks turnirin jeńgen) hám kóshe tóbelesleri (awıl-aymaq hám úy tóbelerinde bolǵan urıslar) kiredi. 1959-jılı Li Sietlge kóship barǵan, sol jerde 1961-jılı [[Vashington]] universitetine oqıwǵa kirgen. [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHta]] bolǵan usı dáwirde, aktyorlıq kareraǵa umtılsa da, jekpe-jek ónerin úyretiw arqalı aqsha islep tabıwdı oylay baslaǵan. Ol óziniń birinshi jekpe-jek mektebin Sietldegi úyinde ashqan. Keyinirek [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyanıń]] Oklend qalasında ekinshi mektepti ashqannan soń, 1964-jılı Kaliforniyanıń Long-Bich Xalıqaralıq karate chempionatında kórsetpeler hám sóylewleri menen úlken dıqqattı tartqan. Bunnan soń ol [[Los-Andjeles|Los-Andjeleske]] kóship barıp sabaq bere baslaǵan, onıń oqıwshıları arasında Chak Norris, Sheron Teyt hám Karim Abdul-Jabbar bolǵan. 1970-jıllarda onıń Gonkong hám [[Gollivud]] filmleri Gonkong jekpe-jek filmlerin jańa ataqlılıq hám maqullaw dárejesine kóterip, qıtay jekpe-jek ónerine Batıstıń qızıǵıwshılıǵın oyatqan. Onıń filmleriniń baǵdarı hám ruwxı pútkil dúnyadaǵı jekpe-jek óneri menen jekpe-jek filmlerine kúshli tásir etip, olardı ózgertken.<ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/us|title=Bruce Lee inspired Dev for martial arts|date=July 1, 2010}}</ref> Karerası Gonkong hám AQSHtı qamtıǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm?pid=10606|bet=Jun Fan Jeet Kune Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100723235948/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm?pid=10606|arxivsáne=July 23, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.avclub.com/bruce-lee-takes-on-chuck-norris-but-he-makes-you-wait-1798245604|bet=Bruce Lee takes on Chuck Norris, but he makes you wait for the fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230127163006/https://www.avclub.com/bruce-lee-takes-on-chuck-norris-but-he-makes-you-wait-1798245604|arxivsáne=January 27, 2023|sáne=March 25, 2016|til=en|jumıs=[[The A.V. Club]]|qaralǵan sáne=January 27, 2023}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.nbcnews.com/news/asian-america/director-ang-lee-will-direct-son-playing-bruce-lee-biopic-rcna59459|bet=Director Ang Lee will direct his son, playing Bruce Lee in biopic|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230127163011/https://www.nbcnews.com/news/asian-america/director-ang-lee-will-direct-son-playing-bruce-lee-biopic-rcna59459|arxivsáne=January 27, 2023|sáne=November 30, 2022|til=en|jumıs=NBC News|qaralǵan sáne=January 27, 2023}}</ref> ol 1970-jıllardıń basında túsirilgen bes tolıq metrajlı Gonkong jekpe-jek filmindegi rolleri menen tanımalı: Lo Veydiń «Úlken bas» (1971) hám «Ǵázep judırıǵı» (1972); Golden Xarvesttiń Li tárepinen jazılǵan hám rejissyorlıq etilgen «Aydarhanıń jolı» (1972); hám Golden Xarvest penen Uorner Brazerstiń Robert Klouz rejissyorlıǵındaǵı «Aydarhanıń kiriwi» (1973) hám «Ólim oyını» (1978).<ref>{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-cinemaplus/article2058091.ece|title=How Bruce Lee changed the world-Series|date=May 29, 2011}}</ref> Lidiń óliminen keyin, onıń filmleri úlken tabınıwshılıqqa iye boldı.<ref name="britannica.com">{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Bruce-Lee|bet=Bruce Lee &#124; Biography, Martial Arts, Movies, Death, Son, & Facts &#124; Britannica|sáne=July 16, 2024}}</ref> Ol óz filmlerinde kanton mádeniyatın sáwlelendiriwi arqalı pútkil dúnyaǵa, ásirese qıtaylar arasında, hám AQSHtaǵı aziyalı stereotiplerge qarsı turǵanı ushın Aziya tegine iye amerikalılar arasında belgili tulǵaǵa aylandı.<ref name=":10">{{Cite news|title=How Bruce Lee Exploded a Stereotype With a One-Inch Punch|date=January 25, 2017|url=https://www.nytimes.com/2017/01/25/movies/bruce-lee-movies.html}}</ref> Li 1973-jıldıń iyul ayında, 32 jasında qaytıs boldı. Óliminen keyin de Li házirgi zaman jekpe-jek sportı túrlerine, sonıń ishinde [[dzyudo]], karate, aralas jekpe-jek túrleri hám [[Boks|boksqa]], sonday-aq házirgi zaman populyar mádeniyatına, sonıń ishinde kino, televidenie, komiksler, animaсiya hám video oyınlarına aytarlıqtay tásir etip kelmekte. Time jurnalı Lidi XX ásirdiń eń áhmiyetli 100 adamınıń qatarına kirgizgen. == Erte jaslıq dáwiri == [[Fayl:Bruce_Lee_with_his_parents_1940s.jpg|nobaý|Bryus Li náreste waqtında ata-anası Greys Xo hám Li Xoy-chuen menen birge]] Bryus Lidiń tuwılǵandaǵı atı Li Djun-fan bolǵan. Onıń ákesi, Li Xoy-chuen, [[Gonkong|Gonkongta]] jasaǵan kanton opera qosıqshısı edi. Anası Greys Xo [[Shanxay|Shanxayda]] tuwılǵan hám evraziyalıq shıǵısqa iye bolǵan.<ref name="2018 Ng" /> 1939-jıldıń dekabr ayında, onıń ata-anası [[San Francisco|San-Franсiskonıń]] Chaynataun rayonında xalıqaralıq opera gastroli ushın Kaliforniyaǵa sapar shekken.<ref>{{Cite book|last1=Maeda|first1=Daryl Joji|title=Like Water: A Cultural History of Bruce Lee|date=August 9, 2016|publisher=NYU Press}}</ref> Ol sol jerde 1940-jıldıń 27-noyabrinde tuwılıp, [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHtıń]] jus soli (topıraq huqıqı) puqaralıq nızamları tiykarında AQSH puqaralıǵın alıw huqıqına iye bolǵan.<ref name="2018 Ng" /> Ol tórt aylıq bolǵanda (1941-jıldıń aprel ayında), Li shańaraǵı Gonkongqa qaytıp kelgen.[2] Kóp ótpey, Ekinshi dúnya urısı dáwirinde, 1941-jıldıń dekabr ayında Yaponiya Gonkongqa kútilmegen hújim jasap, qalanı keyingi tórt jıl dawamında basqarǵan waqıtta, Li shańaraǵı kútilmegen qıyınshılıqlarǵa dus kelgen.<ref name="2018 Ng">{{Cite book|title=龍影中華──李小龍的光影片段|last1=吳貴龍|publisher=中華書局(香港)|date=2018}}</ref> Lidiń ana tárepten atası kantonlıq, ana tárepten kempir apası inglis bolǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|bet=Was Bruce Lee of English Descent?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161025083142/http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|arxivsáne=October 25, 2016|til=en|jumıs=Fightland|qaralǵan sáne=June 19, 2020}}</ref> al ana tárepten úlken ájaǵası Robert Xotung golland evrey hám kanton tegine iye Gonkong biznesmeni bolǵan. == Karerası hám bilimi == === 1940–1958: Dáslepki rolleri, mektep bilimi hám jekpe-jek ónerine kirisiwi === Lidiń ákesi Li Xoy-chuen kanton operasınıń juldızı bolǵan. Nátiyjede, kishi Li júdá jas waqtınan kino dúnyasına kirisip, bala waqtında bir neshe filmlerde kóringen. Lidiń birinshi roli «Altın dárwaza qızı» filminde saxnaǵa kóterip shıǵılǵan náreste roli bolǵan. Ol qıtay kalendarı boyınsha hám Aydarha saatı, hám Aydarha jılında tuwılǵanı sebepli, óziniń qıtaysha saxna atın 李小龍 (Li kishi Aydarha) etip alǵan.<ref name="bruceleefoundation biography">{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|bet=Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100822035902/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|arxivsáne=August 22, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> Toǵız jasında, ol 1950-jılı «Bala» filminde ákesi menen birge «Bala Cheung» atlı komiks qaharmanına tiykarlanǵan filmde birinshi bas rolin oynaǵan. On segiz jasqa tolǵanda, ol 20 filmde kórinip úlgergen.<ref name="bruceleefoundation biography">{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|bet=Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100822035902/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|arxivsáne=August 22, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> Tak Sun mektebinde (德信學校; Koulundaǵı 218 Natan jolındaǵı úyinen bir neshe kvartal qashıqlıqta) oqıǵannan soń, Li 12 jasında katolik La Salle kolledjiniń baslawısh mektep bólimine kirgen. [[Fayl:The_age_of_18_Bruce_Lee_and_Ye_Wen.jpg|nobaý|Lee and Ip Man in 1958]] 1956-jılı, oqıw úlgeriwi tómen bolǵanı ushın (hám múmkin minez-qulqı da jaqsı bolmaǵanı sebepli), ol Áuliye Franсisk Ksaveriy kolledjine ótkerilgen, sol jerde ol mekteptiń [[boks]] komandasınıń bavarlıq muǵallimi hám treneri Braz Edvard Masstıń qol astında tárbiyalanǵan.<ref>{{Cite news|title=Bruce Lee, a global hero who epitomised Hong Kong's strengths – it's just a pity the city could not preserve his former home|url=https://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1880598/bruce-lee-global-hero-who-epitomised-hong-kongs-strengths-its-just|access-date=January 26, 2023}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://archives.catholic.org.hk/In%20Memoriam/Clergy-Brother/E-Muss.htm|bet=Bro. Edward Muss FMS R.I.P.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230126213017/https://archives.catholic.org.hk/In%20Memoriam/Clergy-Brother/E-Muss.htm|arxivsáne=January 26, 2023|qaralǵan sáne=January 26, 2023}}</ref> Li bir neshe kóshe tóbelesine aralasqannan keyin, onıń ata-anası oǵan [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerinen]] tálim alıw kerek degen sheshimge kelgen. 1953-jılı Lidiń dostı Uilyam Cheung onı Ip Manǵa tanıstırǵan,<ref>{{Cite news|title=Who taught Bruce Lee kung fu? He was born to be a fighter, but the martial arts superstar also trained with the best|url=https://www.scmp.com/culture/film-tv/article/2156574/who-taught-bruce-lee-kung-fu-he-was-born-be-fighter-martial-arts|access-date=February 14, 2023}}</ref> biraq anası tárepten evropalı teginiń bolıwı sebepli, qıtay jekpe-jek dúnyasındaǵı shet ellilerge úyretpew haqqındaǵı kóp jıllıq úrip-ádet sebepli, dáslep oǵan Ving Chun kung-fusın úyreniwge ruqsat etilmegen.<ref name="Blitz">{{Cite news|url=http://www.ma-mags.com/Mags/Blitz/Blitz%203-3%20Cov.jpg|title=William Cheung Scene one... Take One|access-date=January 12, 2017|publisher=Blitz Publishers}}</ref><ref name="SMH">{{Cite news|title=All the right moves|url=http://www.smh.com.au/national/melbourne-life/all-the-right-moves-20110119-19wp3.html|access-date=December 26, 2016|publisher=Fairfax Media}}</ref>  Cheung onıń jaǵın alıp sóylegennen soń, Li mektepke qabıl etilip, Ip Mannıń qol astında Ving Chun boyınsha shınıǵıwlardı baslaǵan.<ref name="AsAmNews">{{Cite news|title=Bruce Lee Was an Anchor Baby|url=https://asamnews.com/2016/01/05/blog-bruce-lee-was-an-anchor-baby/|access-date=November 1, 2020|publisher=AsAmNews}}</ref> Ip óz oqıwshıların Gonkongtıń kóshe bandalarında tóbelesiwden saqlaw ushın, olardı shólkemlestirilgen jarıslarda qatnasıwǵa úgitlegen. Ip Man menen bir jıl shınıǵıw ótkergennen soń, basqa oqıwshılardıń kópshiligi Li menen birge shınıǵıwdan bas tartqan. Olar onıń aralas tegin bilip qalǵan edi, al qıtaylar ulıwma ózleriniń jekpe-jek óneri usılların aziyalı emeslerge úyretiwge qarsı bolǵan. Lidiń sparring sherigi Xokins Cheungtıń aytıwınsha, "Pútkil Ving Chun klanında Ip Mannan jeke ózi yamasa hátte biraz bolsa da tálim alǵan altı adamnan da az adam bar edi".{{Sfn|Thomas|1994|p=26}} Degen menen, Li Ving Chunǵa úlken qızıǵıwshılıq kórsetip, Ip Man, Uilyam Cheung hám Vong Shun-leung penen jeke shınıǵıwların dawam etken.{{Sfn|Campbell|2006|p=172}}<ref>{{Cite news|author=<!--not stated-->|date=July 25, 2018|title=Who taught Bruce Lee kung fu? He was born to be a fighter, but the martial arts superstar also trained with the best|url=https://www.scmp.com/culture/film-tv/article/2156574/who-taught-bruce-lee-kung-fu-he-was-born-be-fighter-martial-arts|work=South China Morning Post|quote=Although Lee studied wing chun at Ip’s school, he was mainly taught by Wong Shun-leung, as Ip himself only taught advanced students, not beginners. Lee quickly became devoted to wing chun and practiced diligently.|access-date=February 14, 2023}}</ref> 1958-jılı Li Gonkong mektepleri boks turnirin jeńip alıp, finalda aldıńǵı chempion Geri Elmsti nokautqa shıǵarǵan. Sol jılı Li cha-cha ayaq oyınshısı bolǵan hám Gonkongtıń Táj koloniyası Cha-Cha chempionatın jeńip alǵan.<ref>{{Cite book|last1=Lee|first1=Linda|title=The Bruce Lee Story|date=1989|publisher=[[Black Belt Communications]]}}</ref> === 1959–1964: Úziliksiz oqıwlar hám jekpe-jek ónerindegi jetiskenlikler === Jas óspirimlik dáwirinde Lidiń kóshe tóbelesleri jiyilesip, qorqınıshlı triada shańaraǵınıń ulın jeńiwdi de óz ishine aldı. 1958-jılı, qarsılas Choy Li Fut jekpe-jek mektebiniń oqıwshıları Lidiń Ving Chun mektebine qarsı shaqırıq taslaǵannan keyin, ol úydiń tóbesinde tóbeleske qatnastı. Basqa bir balanıń ádil emes mushına juwap retinde, ol balanı sonshelli qattı urdı, onıń bir tisin túsirip jiberdi, bul balanıń ata-anasınıń poliсiyaǵa shaǵım etiwine alıp keldi.<ref name="Burrows 2002">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|bet=Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080508051639/http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|arxivsáne=May 8, 2008|avtor=Burrows|at=Alyssa|jıl=2002|baspaxana=HistoryLink|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> Lidiń anası poliсiya bólimine barıp, eger onı óz qarawına shıǵarsa, ulınıń is-háreketleri ushın tolıq juwapkershilikti óz moynına alatuǵını haqqında hújjetke qol qoyıwǵa májbúr boldı. Ol bul waqıya haqqında kúyewine aytpasa da, ulına 18 jasında AQSH puqaralıǵın talap etiw ushın Qurama Shtatlarǵa qaytıwdı usınıs etti.<ref>{{Cite news|title=What you didn't know about: Bruce Lee Bruce Lee in Seattle — Part 1|url=https://nwasianweekly.com/2022/08/what-you-didnt-know-about-bruce-lee-bruce-lee-in-seattle-part-1/|access-date=July 2, 2023}}</ref> Lidiń ákesi kelisti, sebebi Gonkongta qalǵan jaǵdayda Lidiń kolledjde oqıw imkaniyatları onsha úmitli emes edi.<ref name="Burrows 2002">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|bet=Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080508051639/http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|arxivsáne=May 8, 2008|avtor=Burrows|at=Alyssa|jıl=2002|baspaxana=HistoryLink|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> 1959-jıldıń aprel ayında, Lidiń ata-anası onı Qurama Shtatlarǵa, San-Franсiskoda shańaraq dosları menen birge jasap atırǵan úlken qarındası Agnes Lige jiberiwge qarar etti. Bir neshe aydan soń, ol 1959-jılı orta mektep bilimin dawam ettiriw ushın Sietlge kóship keldi, sol jerde Rubi Chowdıń restoranında jasap turıwshı ofiсiant bolıp isley basladı. Chowdıń kúyewi Lidiń ákesiniń kásiplesi hám dostı edi. Lidiń úlken ájaǵası Piter Li kolledjde oqıw ushın Minnesotaǵa ketpesten aldın qısqa waqıtqa Sietlde onıń menen birge boldı.<ref name="Wing Chung Gung Fu">{{Web deregi|url=http://hardcorejkd.com/wing_chun.php|bet=Wing Chung Gung Fu|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php|arxivsáne=May 14, 2008|baspaxana=Hardcore JKD|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> 1959-jılı Li [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerin]] oqıta basladı. Ol óziniń oqıtqan ónerin Jun Fan Gung Fu (sózbe-sóz awdarǵanda Bryus Lidiń Kung-fusı) dep atadı.<ref name="Wing Chung Gung Fu">{{Web deregi|url=http://hardcorejkd.com/wing_chun.php|bet=Wing Chung Gung Fu|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php|arxivsáne=May 14, 2008|baspaxana=Hardcore JKD|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php "Wing Chung Gung Fu"]. </cite></ref> Bul onıń Ving Chunǵa bolǵan usılı edi. Li Sietlde tanısqan doslarına sabaq berdi, dáslep Dzyudo sheberlik iyelewshisi Djessi Gloverden basladı, ol Lidiń dáslepki texnikalarınıń ayırımların oqıtıwdı dawam etti. Taki Kimura Lidiń birinshi Járdemshi Instruktorı boldı hám Lidiń óliminen keyin de onıń óneri menen filosofiyasın oqıtıwdı dawam etti.<ref>{{Web deregi|url=http://bruceleefoundation.com/index.cfm/page/Biography/pid/10585|bet=Bruce Lee Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121119051316/http://bruceleefoundation.com/index.cfm/page/Biography/pid/10585|arxivsáne=November 19, 2012|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=September 4, 2012}}</ref> Li Sietlde óziniń birinshi jekpe-jek mektebin ashtı, ol Li Jun Fan Gung Fu Institutı dep ataldı. Li Sietldegi Kapitol-Xill rayonındaǵı Edison Texnikalıq Mektebinen orta bilim alıp, diplomın aldı.<ref>{{Web deregi|url=http://nwasianweekly.com/2014/08/bruce-lee-seattle-roots-retrospective-comes-wing/|bet=Bruce Lee and his Seattle roots — A retrospective comes to the Wing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211125022933/http://nwasianweekly.com/2014/08/bruce-lee-seattle-roots-retrospective-comes-wing/|arxivsáne=November 25, 2021|sáne=August 11, 2014|til=en-US|jumıs=Northwest Asian Weekly|qaralǵan sáne=November 25, 2021}}</ref> 1961-jıldıń mart ayında Li Vashington Universitetine oqıwǵa kirip, drama óneri, filosofiya, psixologiya hám basqa da pánlerdi oqıdı. Lidiń ózi hám kóp basqalar aytqanına qaramastan, universitettiń 1999-jılǵı pitkeriwshiler basılımındaǵı maqalaǵa tiykarlanǵanda, Lidiń rásmiy qánigeligi filosofiya emes, al drama bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.washington.edu/alumni/columns/dec99/j_o.html|bet=U. of Washington alumni records|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110221043919/http://www.washington.edu/alumni/columns/dec99/j_o.html|arxivsáne=February 21, 2011|baspaxana=Washington.edu|qaralǵan sáne=January 22, 2010}}</ref> 1964-jıldıń basında Li universitetti taslap, Djeyms Yimm Li menen birge jasaw ushın Oklendke kóship keldi. Djeyms Li Bryus Liden jigirma jas úlken edi hám sol aymaqta belgili qıtay jekpe-jek sheberi edi. Olar birgelikte Oklendte ekinshi Jun Fan jekpe-jek studiyasın ashtı. Djeyms Li Bryus Lidi amerikalı jekpe-jek sheberi Ed Parker menen tanıstırdı. Parkerdiń mirát etiwi menen Li 1964-jılǵı Long-Bich Xalıqaralıq Karate Chempionatında qatnasıp, eki barmaqlı otırıp-turıwlardı - bir qoldıń bas barmaǵı hám kórsetkish barmaǵın paydalanıp, ayaqların shama menen iyin keńliginde qoyıp - kórsetti.<ref name="Two Finger Pushup">{{Web deregi|url=http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|bet=Two Finger Pushup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|arxivsáne=May 21, 2008|baspaxana=Maniac World|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> Sol Long-Bich jarısında, ol jáne "bir dyuymlik mush" kórsetti.<ref name="Two Finger Pushup">{{Web deregi|url=http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|bet=Two Finger Pushup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|arxivsáne=May 21, 2008|baspaxana=Maniac World|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm "Two Finger Pushup"]. </cite></ref> Li tik turıp, oń ayaǵın alǵa shıǵarıp, dizelerin azǵana búgip, qozǵalmay turǵan sherigi aldında turdı. Lidiń oń qolı jartılay sozılǵan hám oń mushın sheriginiń kókireginen shama menen bir dyuym (2.5 sm) qashıqlıqta edi. Oń qolın artqa tartpastan, Li óz turısın saqlaǵan halda erkin qatnasıwshı Bob Beykerge kúshli mush urdı. Bul Beykerdi artqa ılaqtırıp, jaraqat almawı ushın onıń artına qoyılǵan orındıqqa qulattı, biraq Beykerdiń páti onı polǵa qulawına alıp keldi. Beyker bılay eske aladı: "Men Bryuske bunday kórsetpelerdi qaytıp islemewin ayttım. Ol maǵan sońǵı ret mush urǵanda, kókiregimdegi awırıw shıdamsız bolǵanlıqtan, jumısqa bara almadım". Dál usı 1964-jılǵı chempionatta Li birinshi ret [[Taekwando|Taekvondo]] ustazı Djungu Ri menen tanıstı. Olar dos bolıp, bul qarım-qatnas ekewine de jekpe-jek sheberi sıpatında payda ákeldi. Ri Lige shetten tebiwdi tolıǵı menen úyretti, al Li Rige "signalsız" mush urıwdı úyretti. 1964-jılı Oklendtiń Chaynatawnında Li Vong Djek-man menen dawlı jeke jekpe-jek ótkerdi. Vong Ma Kin Fungtıń tikkeley shákirti bolıp, Siniсyuan, Arqa Shaolin hám tay-chi boyınsha sheberligi menen belgili edi. Lidiń aytıwınsha, qıtay jámiyeti oǵan qıtaylı emes adamlarǵa sabaq beriwdi toqtatıw haqqında ultimatum bergen. Ol bas tartqanda, onı Vong penen jekpe-jek ótkeriwge shaqırǵan. Kelisim boyınsha eger Li jeńilse, ol mektebin jabıwı kerek edi, al jeńse, aq adamlarǵa yamasa basqa qálegen adamlarǵa sabaq bere alatuǵın edi. Vong bunı biykarlap, Li Chaynatawn teatrındaǵı kórsetpeleriniń birinde San-Franсiskodaǵı hár qanday adamdı jeńe alatuǵının maqtanıp aytqannan keyin, ol Li menen jekpe-jek ótkeriwdi soraǵan hám onıń ózi aq adamlarǵa yamasa basqa qıtaylı emes adamlarǵa qarsı kemsitpegen dep aytqan. Li bılay dep pikir bildirgen: "Sol qaǵazda Chaynatawnnan barlıq sifulardıń atları bar edi, biraq olar meni qorqıta almaydı". Jekpe-jekti kórgen adamlar qatarına Kedwell, Djeyms Li (Bryus Lidiń sherigi, tuwısqanı emes) hám tay-chi oqıtıwshısı Uilyam Chen kiredi. Vong hám Uilyam Chenniń aytıwınsha, jekpe-jek ádettegiden tıs uzaq - 20-25 minut dawam etken.<ref name="Mental Floss">{{Web deregi|url=http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|bet=Bruce Lee: The Time Bruce Lee Was Challenged to a Real Fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160711225623/http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|arxivsáne=July 11, 2016|avtor=Rossen|at=Jake|sáne=August 10, 2015|jumıs=Mental Floss|qaralǵan sáne=July 10, 2016}}</ref> Vong dáslep ádep-ikramlı, biraq qatań jekpe-jek boladı dep kútkenin, biraq Li onı óltiriw niyetinde agressiv hújim etkenin aytadı. Vong dástúrli qol alısıwdı usınǵanda, Li sálemlesiwdi qabıl etkendey bolıp kóringen, biraq onıń ornına Li qolın nayza sıyaqlı Vongtıń kózlerine qaratıp urǵan eken. Óz ómirin qorǵawǵa májbúr bolǵan Vong, qolaylı máwrit bolǵanda da Lige óltiriw kúshi menen urmaǵanın, sebebi bul oǵan túrme jazasın ákeliwi múmkin edi, biraq jeńiniń astındaǵı nızamsız qurallardan paydalanǵanın aytadı. Maykl Dorgannıń 1980-jılǵı "Bryus Lidiń eń qıyın jekpe-jegi" kitabına qaraǵanda, jekpe-jek eki táreptiń de sheshiwshi soqqısı sebepli emes, al Lidiń "ádetten tıs haldan tayıwı" sebepli tamamlanǵan.<ref name="Dorgan" /> Degen menen, Bryus Li, Linda Li Kedwell hám Djeyms Yimm Lidiń aytıwınsha, jekpe-jek barı-joǵı úsh minut dawam etip, Lidiń sheshiwshi jeńisi menen tamamlanǵan. Kedwelldiń gúwalıǵı boyınsha: "Jekpe-jek baslandı, bul hesh qanday sheklewsiz jekpe-jek edi, ol úsh minut dawam etti. Bryus bul adamdı jerge jıqtı hám 'Berileseń be?' dep soradı, hám ol adam berilgenin ayttı". Jekpe-jekten bir neshe hápte ótkennen keyin, Li intervyu berip, atı atalmaǵan qarsılasın jeńgenin aytqan, Vongtıń aytıwınsha, bul anıq oǵan islegen silteme edi.<ref name="Mental Floss">{{Web deregi|url=http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|bet=Bruce Lee: The Time Bruce Lee Was Challenged to a Real Fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160711225623/http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|arxivsáne=July 11, 2016|avtor=Rossen|at=Jake|sáne=August 10, 2015|jumıs=Mental Floss|qaralǵan sáne=July 10, 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFRossen2015">Rossen, Jake (August 10, 2015). </cite></ref> Juwap retinde, Vong San-Franсiskodaǵı qıtay tilindegi "Pacific Weekly" gazetasında jekpe-jek haqqındaǵı óz bayanlamasın járiyalap, eger Li bul bayanlamaǵa qanaatlanbasa, ashıq qayta jekpe-jek ótkeriwge mirát etti. Li hár bir qozǵawǵa zorlıq penen juwap beriw uqıbına iye bolsa da, bul mirátqa juwap bermedi. Li aq adamlarǵa sabaq beriwdi dawam etkenine qaramastan, ekewi de bunnan keyin járiya bildiriwler jasamadı. Li film karerasın taslap, jekpe-jek ónerin rawajlandırıwdı maqul kórgen edi. Biraq, 1964-jılı Long-Bichtegi jekpe-jek kórsetpesi aqır-aqıbetinde televidenie prodyuseri Uilyam Dozerdiń Charli Channıń ulı Li Chan haqqındaǵı "Number One Son" filminiń pilot seriyasındaǵı rol ushın kastingke mirát etiwine alıp keldi. Serial hesh qashan ámelge aspadı, biraq Dozer Lidiń potenсialın kórdi.<ref name=":0">{{Cite news|title=Color Him Green}}</ref> === 1966–1970: Amerikadaǵı rolleri hám Djit Kun-Do dóretiw === [[Fayl:Van Williams and Bruce Lee in The Green Hornet 1966.jpg|oñğa|nobaý|1966-jılı "The Green Hornet" filmi ushın túsirilgen Uilyams hám Lidiń reklama súwreti]] 1966-jıldan 1967-jılǵa shekem Li Uilyam Dozer tárepinen islep shıǵarılǵan hám bayanlanǵan,<ref>{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in ""The Green Hornet""|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|baspaxana=The American Heritage Center holds the papers of William Dozier, who produced and narrated the TV series The Green Hornet, as well as the Batman TV series.|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}</ref> sol atamadaǵı radio baǵdarlaması tiykarında islengen<ref>{{Cite news|date=September 3, 1966|title=Green Hornet's Creator Visits TV Scene|work=The Times Herald}}</ref><ref name=":0">{{Cite news|date=October 2, 1966|title=Color Him Green|work=Tampa Bay Times}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFAarons1966">Aarons, Leroy F. (October 2, 1966). </cite></ref> "The Green Hornet" teleserialında Van Uilyams oynaǵan bas qaharman menen birge Kato rolin oynadı. Serial bir máwsim (26 bólim) dawamında 1966-jıldıń sentyabrinen 1967-jıldıń martına shekem efirge shıqtı. Li hám Uilyams jáne de Uilyam Dozer islep shıǵarǵan basqa teleserial "Batman"nıń úsh kesilisiw bóliminde óz qaharmanları sıpatında kórindi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-51-season-2/a-piece-of-the-action/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072502/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-51-season-2/a-piece-of-the-action/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-52-season-2/batmans-satisfaction/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072504/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-52-season-2/batmans-satisfaction/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-599958/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072503/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-599958/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> "The Green Hornet" erjetken Bryus Lidi amerikalı tamashagóy auditoriyasına tanıstırdı hám aziyalı stildegi jekpe-jek ónerin usınǵan birinshi keń tarqalǵan amerika showı boldı. Showdıń rejissyorı Lidiń mush hám urıslar paydalanılatuǵın tipik amerika stilinde gúresiwin qáledi. Kásiplik jekpe-jek sheberi sıpatında Li bas tartıp, óz qánigeligi stilinde gúresiwi kerek ekenin talap etti. Dáslep, Li sonshelli tez háreket etkeni sonshelli, onıń háreketlerin plenkaǵa túsiriw múmkin bolmadı, sonlıqtan ol óz háreketlerin ásteletiwge májbúr boldı.<ref name="American Heritage Center">{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}</ref> Showdıń islep shıǵarılıwı waqtında Li showda kaskadyor bolıp isleytuǵın Djin LeBell menen dos boldı. Olar birge shınıqtı hám óz qánigelikleri boyınsha [[jekpe-jek óneri]] bilimleri menen almastı. 1967-jılı show toqtatılǵannan keyin, Li Dozerge "show-biznestegi meniń kareramdı" baslap bergeni ushın minnetdarshılıq xat jolladı.{{Sfn|Polly|2018|pp=187}} After the show was canceled in 1967, Lee wrote to Dozier thanking him for starting "my career in show business".<ref name="American Heritage Center">{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/ "American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'"]. </cite></ref> 1967-jılı Li "Ironside" serialınıń bir bóliminde rol oynadı''.''<ref>{{Citation |last=Dubin |first=Charles S. |title=Tagged for Murder |date=October 26, 1967 |url=https://www.imdb.com/title/tt0612463/ |access-date=January 26, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230126211229/https://www.imdb.com/title/tt0612463/ |url-status=live |series=Ironside |archive-date=January 26, 2023}}</ref> [[Fayl:JeetKuneDo.svg|nobaý|Djit Kun-Do embleması Bryus Li Miyrası tárepinen saqlanatuǵın dizimge alınǵan sawda belgisi bolıp tabıladı. Tayсzitu simvolınıń átirapındaǵı qıtay háripleri bılay oqıladı: "Jolsızlıqtı jol etip paydalanıw" hám "Sheklewsizlikti sheklew etip alıw". Kórsetkishler yan hám in arasındaǵı sheksiz tásirlesiwdi ańlatadı.]] Djit Kun Do 1967-jılı payda bolǵan. «Jasıl shegirtke» serialınıń bir sezonın túsiriwden keyin, Li jumıssız qalıp, Djun Fan Gung-fu Institutın ashtı. Vong Djek-manmen bolǵan tartıslı jekpe-jek Lidiń jekpe-jek óneri haqqındaǵı filosofiyasına tásir etti. Li gúres uzaqqa sozılǵanın hám Ving Chun texnikasın qollanıp óz potenсialın tolıq kórsete almaǵanın túsindi. Ol dástúrli jekpe-jek óneri texnikaları kóshedegi tártipsiz urıs jaǵdaylarında qollanıw ushın júdá qattı hám formal degen pikirge keldi. Li «ámeliylik, iykemlilik, tezlik hám nátiyjelilik» ke pát bergen sistemanı rawajlandırıwdı sheshti. Ol kúsh ushın salmaq kóteriw, shıdamlılıq ushın juwırıw, iykemlilik ushın sozılıw sıyaqlı hár qıylı shınıǵıw usılların qollanıwdı basladı hám qılıshlasıw hám tiykarǵı [[boks]] texnikaları sıyaqlı kóplegen basqa usıllardı úziliksiz beyimlep bardı. Li ózi «stilsiz stil» dep ataǵan nársege pát berdi. Bul dástúrli stillerge tán dep esaplaǵan formal usıldan qutılıwdan ibarat edi. Li hátte ol endi Djun Fan Gung-fu dep ataǵan sistemanıń da júdá sheklewshi ekenin sezdi, hám ol aqır-aqıbetinde Djit Kun Do yamasa Tosqınlıq Berewshi Mushtıń Jolı dep ataytuǵın filosofiya hám jekpe-jek ónerine aylandı. Bul atamaǵa ol keyin ókindi, sebebi Djit Kun Do stillerge tán belgili parametrlerdi ańlattı, al onıń jekpe-jek óneriniń ideyası parametrler hám sheklewlerden tısqarı bolıwı edi. Sol waqıtta Lidiń jekpe-jek óneri boyınsha oqıwshılarınıń ekewi [[Gollivud]] sсenariyshisi Stirling Sillifant hám aktyor Djeyms Koburn edi. 1969-jılı olar úshewi «Únsiz Fleyta» atlı film ushın sсenariy ústinde islesti hám túsirilim ornın izlew ushın birge Hindstanǵa bardı. Joybar sol waqıtta ámelge aspadı, biraq 1978-jılǵı Devid Kerradin bas roldi oynaǵan «Temir sheńber» filmi usı syujet tiykarında islendi. 2010-jılı prodyuser Pol Maslanski «Únsiz Fleyta»nıń dáslepki sсenariyi tiykarında film islewdi jobalastırıp, oǵan qarjılandırıw alǵanı haqqında xabar berildi. 1969-jılı Li Sillifant jazǵan «Marlou» filminde qısqa rol oynadı, onda ol Djeyms Garner oynaǵan jeke detektiv Filip Marloudı qorqıtıw ushın jallanǵan ǵalaba adamnıń rolin orınladı, ol Marloudı qorqıtıw ushın óziniń jekpe-jek óneri qábiletlerinen paydalanıp, vandalizm háreketlerin ámelge asıradı.<ref name=":3">{{Cite news|title=Meet Master Of Jeet Kune Do}}</ref><ref name=":4">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074317/https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> Sol jılı ol Din Martin bas roldi oynaǵan Matt Xelm haqqındaǵı komediyalıq shpionlıq filmniń tórtinshi bólimi «Qıyratıwshı topar»da karate boyınsha másláhátshi sıpatında kórsetildi.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/23670-THE-WRECKING-CREW?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074346/https://catalog.afi.com/Film/23670-THE-WRECKING-CREW?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> Jáne de sol jılı Li «Mine kelinler keledi» hám «Blondi» seriallarınıń bir-bir bóliminde rol oynadı.<ref>{{Cite news|title=Prospective Bridal Pair}}</ref><ref>{{Cite news|title=Wednesday}}</ref> 1970-jılı Li jáne de Sillifant jazǵan, Ingrid Bergman hám Antoni Kuinn bas roldi oynaǵan «Báhárgi jawında seruen» filminiń jekpe-jek xoreografiyasın islep shıǵarıwǵa juwapker boldı.<ref name=":5">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190617032205/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/23437|arxivsáne=June 17, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}</ref> === 1971–1973: Gonkong filmleri hám Gollivudtaǵı tabıslar === 1971-jılı Li Sillifant jazǵan «Longstrit» teleserialınıń tórt bóliminde rol oynadı. Li Djeyms Franсiskus oynaǵan bas qaharman Mayk Longstrittiń [[jekpe-jek óneri]] boyınsha ustazı Li Cung rolin orınladı, hám onıń jekpe-jek óneri filosofiyasınıń áhmiyetli tárepleri sсenariyge kirgizilgen edi.<ref name=":1">{{Cite news|last=Riste|first=Tom|date=November 18, 1971|title=Bruce Lee's Acting adds To 'Longstreet'|volume=130|work=Arizona Daily Star}}</ref><ref name=":6">{{Cite news|last=Riste|first=Tom|date=September 18, 1971|title='Longstreet' Shines As New Detective Hit|volume=130|work=Arizona Daily Star}}</ref> Lidiń óziniń aytıwınsha, sonday-aq onıń óliminen keyin Linda Li Keduelldiń aytıwı boyınsha, Li 1971-jılı óziniń teleserialın usınǵan, ol dáslep «Jawınger» dep atalıp, bul haqqındaǵı sóylesiwlerdi Warner Bros kompaniyası tastıyıqlaǵan. 1971-jıl 9-dekabrde «The Pierre Berton Show» telebaǵdarlamasındaǵı intervyude Li Paramount hám Warner Bros kompaniyalarınıń onı «zamanagóy nársede oynawın» qálegenin hám olardıń vestern ideyası eskirgenin oylaǵanın, al óziniń vestern islewdi qálegenin ayttı. Keduelldiń aytıwınsha, Lidiń konсepсiyası qayta islenip, «Kung-fu» dep ataldı, biraq Warner Bros Lige hesh qanday avtorlıq huqıq bermedi. Warner Bros kompaniyasınıń aytıwınsha, olar ádewir waqıttan beri usınday konсepсiya ústinde islep atırǵan edi, onı 1969-jılı eki sсenariyshi hám prodyuser - Ed Spilman hám Govard Fridlander dóretken edi,<ref name="The Truth about the Creation of the Kung Fu TV Series">{{Web deregi|url=https://www.martialjournal.com/the-truth-about-the-creation-of-the-kung-fu-tv-series/|bet=The Truth about the Creation of the Kung Fu TV Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210130134124/https://www.martialjournal.com/the-truth-about-the-creation-of-the-kung-fu-tv-series/|arxivsáne=January 30, 2021|sáne=May 20, 2019|baspaxana=Martial Journal|qaralǵan sáne=February 20, 2021}}</ref> bunı Lidiń biografı Metyu Polli de tastıyıqlaydı.<ref>{{Cite book|title=Bruce Lee: A Life}}</ref> Bul derekler boyınsha, Lidiń bas rolge alınbawınıń sebebi onıń qalıń akсenti bolǵan, biraq Fred Uayntraub bunı onıń etnikalıq kelip shıǵıwı menen baylanıstıradı.<ref>{{Cite book|url=https://www.scribd.com/book/131190162/Bruce-Lee-Woodstock-And-Me-From-The-Man-Behind-A-Half-Century-of-Music-Movies-and-Martial-Arts|title=Bruce Lee, Woodstock And Me}}</ref><ref>{{Cite book|title=Bruce Lee, Woodstock And Me: From The Man Behind A Half-Century of Music, Movies and Martial Arts}}</ref> Batıs shólistanda Shaolin monaxı roli aqır-aqıbetinde sol waqıtta jekpe-jek óneri menen shuǵıllanbaytuǵın Devid Kerradinge berildi. «The Pierre Berton Show» baǵdarlamasında bergen intervyusinde Li serialdaǵı rol tarqatıwǵa baylanıslı Warner Bros kompaniyasınıń kóz-qarasın túsinetuǵının bildirdi: «Olar biznes kóz-qarasınan bunı qáwipli dep esaplaydı. Men olardı ayıplamayman. Eger jaǵday kerisinshe bolıp, Amerika juldızı Gonkongqa kelgende hám men qarjı iyesi bolǵanımda, men de onı tamashagóyler qabıl etiwi boyınsha óz táshiwishlerime iye bolar edim». Prodyuser Fred Uayntraub Lige Gonkongqa qaytıp, Gollivud basshılarına kórsete alatuǵın tolıq metrajlı film islewdi másláhát bergen edi. AQSHtaǵı ekinshi dárejeli rollerden qanaatlanbaǵan Li Gonkongqa qayttı. «Jasıl shegirtke» serialınıń Gonkongta úlken jetiskenlikke eriskeninen hám rásmiy emes túrde «Kato shouı» dep atalatuǵınınan xabarsız bolǵan Li, ózin shoudıń juldızı sıpatında tanıǵan adamlardı kórip tańqaldı. Shaw Brothers Studio hám Golden Harvest kompaniyaları menen sóylesiwlerden keyin, Li Golden Harvest óndirgen eki filmde bas rolde túsiw ushın shártnama dúzdi. Li óziniń birinshi bas rolin «The Big Boss» (1971) filminde oynadı, bul film pútkil Aziya boyınsha úlken kassalıq tabısqa erisip, onı juldızlıqqa alıp keldi. Bunnan keyin ol «Fist of Fury» (1972) filmin túsirdi, bul film «The Big Boss» filminiń qoyǵan kassalıq rekordların buzdı. Dáslepki eki jıllıq kelisimin tamamlaǵannan soń, Li Golden Harvest penen jańa shártnama dúzdi. Keyinirek Li Chou menen birge óziniń Concord Production Inc. kompaniyasın qurdı. Óziniń úshinshi filmi «The Way of the Dragon» (1972) ushın ol filmniń sсenariyin jazıwshısı, rejissyorı, bas aktyorı hám urıs saxnalarınıń xoreografı sıpatında tolıq baqlawǵa iye boldı. 1964-jılı Kaliforniyanıń Long-Bich qalasında ótkerilgen kórsetiwde Li karate chempionı Chak Norris penen tanıstı. «The Way of the Dragon» filminde Li Norristi kóriwshilerge óziniń qarsılası sıpatında tanıstırdı. Olardıń jekpe-jegi "jawıngerlik óner hám kino tariyxındaǵı eń jaqsı urıs saxnalarınıń biri" dep bahalanǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnn.com/2018/07/07/us/bruce-lee-myth-vs-reality/index.html|bet=New Bruce Lee bio debunks 'kung fu Jesus' myth|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191219081112/https://www.cnn.com/2018/07/07/us/bruce-lee-myth-vs-reality/index.html|arxivsáne=December 19, 2019|avtor=John Blake|sáne=July 7, 2018|jumıs=CNN|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}</ref> Bul rol dáslep amerikalı karate chempionı Djo Lyuiske usınılǵan edi. «Fist of Fury» hám «Way of the Dragon» filmleri dúnya júzi boyınsha sáykes túrde shama menen 100 million hám 130 million AQSH dolları tabıs alıp keldi. 1972-jıldıń avgust ayınan oktyabr ayına shekem Li óziniń tórtinshi Golden Harvest filmi «Game of Death» ústinde jumıs basladı. Ol ayırım saxnalardı, sonıń ishinde burınǵı oqıwshısı, 7 fut 2 dyuym (218 sm) boylı amerikalı basketbol juldızı Karim Abdul-Djabbar menen urıs saxnasın túsirdi. 1972-jıldıń noyabr ayında Warner Bros kompaniyası Lige Concord, Golden Harvest hám Warner Bros birgelikte islep shıǵaratuǵın birinshi film «Enter the Dragon»da bas roldi oynawdı usınǵannan keyin óndiris toqtatıldı. Túsiriw jumısları 1973-jıldıń fevral ayında Gonkongta baslanıp, aprel ayında juwmaqlandı.<ref>{{Web deregi|url=http://bruceleefansite.com/bruces-life.html|bet=Bruce Lee's Life|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200218233318/http://bruceleefansite.com/bruces-life.html|arxivsáne=February 18, 2020|qaralǵan sáne=March 14, 2020}}</ref> Túsiriw baslanǵannan bir ay ótkennen soń, basqa óndiriwshi kompaniya Starseas Motion Pictures Lidi «Fist of Unicorn» filminiń bas aktyorı sıpatında járiyaladı, haqıyqatında ol tek kóp jıllıq dostı Yunikorn Chanǵa járdem retinde filmdegi urıs saxnalarınıń xoreografiyasın islep beriwge kelisken edi. Li óndiriwshi kompaniyaǵa qarsı arza bermekshi boldı, biraq Chan menen doslıǵın saqlap qaldı. Degen menen, «Enter the Dragon» filmi tamamlanǵannan bir neshe ay ótip hám onıń 1973-jılı 26-iyuldegi premerasına altı kún qalǵanda Li qaytıs boldı.<ref name="Wilson">{{Cite book|last1=Wilson|first1=Wayne|title=Bruce Lee|date=2001|publisher=Mitchell Lane Publishers|isbn=978-1-58415-066-4|pages=30–1|url=https://archive.org/details/bruceleereallife00wayn/page/30/mode/2up|quote=After its release, ''Enter the Dragon'' became Warner Brothers' highest grossing movie of 1973. It has earned well over $400{{nbsp}}million}}</ref> «Enter the Dragon» sol jıldıń eń kóp tabıs alıp kelgen filmleriniń birine aylandı hám Lidiń jawıngerlik óner ańızına aylanıwın tastıyıqladı. Film 1973-jılı 850,000 AQSH dollarına túsirilgen, bul 2007-jılǵı inflyaсiyanı esapqa alǵanda 4 million dollarǵa teń.<ref name="bls">{{Web deregi|url=http://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl|bet=Inflation Calculator|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080529155647/http://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl|arxivsáne=May 29, 2008|baspaxana=[[Bureau of Labor Statistics]]|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> «Enter the Dragon» filmi dúnya júzi boyınsha 400 million dollardan artıq tabıs alıp kelgeni mólsherlenedi, bul 2022-jılǵı inflyaсiyanı esapqa alǵanda 2 milliard dollardan artıqqa teń. Film jawıngerlik ónerge qısqa múddetli qızıǵıwshılıqtı oyattı, bul "Kung Fu Fighting" sıyaqlı qosıqlarda hám ayırım TV showlarda óz kórinisin taptı. === 1978-jıldan házirge shekem: Qaytıs bolǵannan keyingi jumısları === [[Fayl:Avenue_of_Stars_Bruce_Lee.jpg|oñğa|nobaý|Bryus Lidiń Gonkongtaǵı Dańq gúzarındaǵı juldızı]] "Enter the Dragon" filminiń rejissyorı Robert Klouz, Golden Harvest penen birge Lidiń pitpey qalǵan "Game of Death" filmin qayta tiklegen. Li "Enter the Dragon" filmin túsiriwge ketpesten aldın "Game of Death" ushın 100 minuttan aslam material, sonıń ishinde qaytalanǵan kórinislerdi túsirip úlgergen edi. Abdul-Jabbardan tısqarı, filmde Djordj Lezenbi, Xapkido ustazı Ji Xan-je hám Lidiń jáne bir shákirti Den Inosanto da qatnasqan. Filmniń shıńı - Lidiń qaharmanı Xay Tien sarı sport kiyiminde bes qabatlı pagodanıń hár bir qabatında hár qıylı qarsılaslar menen ayqasqan saxnalar boldı. Talqılawlarǵa sebep bolǵan adım menen, Robert Klouz filmdi Lige uqsaytuǵın aktyor (Kim Tay Chung, kaskadyor sıpatında Yuen Byao) hám Lidiń basqa filmlerinen alınǵan arxiv kórinislerin paydalanıp, jańa syujet hám aktyorlar quramı menen tamamladı. Film 1978-jılı ekranǵa shıqtı. Bul jıynap dúzilgen filmde Lidiń haqıyqıy túsirilgen kórinisleri tek on bes minut boldı. Lidiń paydalanılmaǵan materialları 22 jıldan keyin tabılıp, "Bruce Lee: A Warrior's Journey" hújjetli filmine kirgizildi. [[Fayl:Bruce_Lee_Walk_of_fame.jpg|nobaý|Bryus Lidiń Gollivud Dańq gúzarındaǵı juldızı]] 1972-jılı "The Big Boss" hám "Fist of Fury" filmleriniń tabıslı bolıwınan keyin, Golden Harvest kompaniyasınıń Raymond Chou tárepinen úshinshi film jobalastırıldı. Bul filmdi Lo Vey rejissyorlıq etiwi kerek edi hám onıń atı "Yellow-Faced Tiger" bolıwı kerek edi. Biraq, sol waqıtta Li óziniń "Way of the Dragon" sсenariyin rejissyorlıq etiw hám prodyuserlik etiwdi sheshti. Li Raymond Chou menen birge óndiris kompaniyasın qurǵan bolsa da, 1973-jıldıń sentyabr-noyabr aylarında básekiles Shaw Brothers Studio menen birge tariyxıy film jobalastırılǵan edi. Bul filmdi Chor Yuen yamasa Chen Kang rejissyorlıq etiwi, Yi Kang hám Chang Chex sсenariy jazıwı kerek edi. Filmniń atı "The Seven Sons of the Jade Dragon" bolıwı kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.fortunecity.com/lavender/friday/155/id47.htm|bet=Shaw Brothers Film Project|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111103162421/http://www.fortunecity.com/lavender/friday/155/id47.htm|arxivsáne=November 3, 2011|qaralǵan sáne=January 6, 2011}}</ref> 2015-jılı Perfect Storm Entertainment hám Bryus Lidiń qızı Shennon Li "The Warrior" serialınıń islep shıǵarılatuǵının hám Cinemax kanalında kórsetiletuǵının járiyaladı. Film rejissyorı Djastin Lin serialdı basqarıw ushın tańlandı.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2015/05/bruce-lee-crime-drama-warrior-justin-lin-cinemax-1201430580/|bet=Cinemax Developing Bruce Lee-Inspired Crime Drama 'Warrior' From Justin Lin|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200133/https://deadline.com/2015/05/bruce-lee-crime-drama-warrior-justin-lin-cinemax-1201430580/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=May 21, 2015|qaralǵan sáne=April 16, 2020}}</ref> Óndiris 2017-jıldıń oktyabr ayında Qubla Afrikadaǵı [[Keyptaun|Keyptaunda]] baslandı. Birinshi sezonda 10 bólim bar.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2017/10/warrior-cinemax-cast-director-bruce-lee-inspired-martial-arts-series-1202185298/|bet='Warrior': Cinemax Sets Cast & Director For Bruce Lee-Inspired Martial Arts Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200052/https://deadline.com/2017/10/warrior-cinemax-cast-director-bruce-lee-inspired-martial-arts-series-1202185298/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=October 11, 2017|qaralǵan sáne=April 16, 2020}}</ref> 2019-jıldıń aprel ayında Cinemax serialdıń ekinshi máwsimin tastıyıqladı.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2019/04/warrior-renewed-season-2-cinemax-tong-wars-drama-series-bruce-lee-justin-lin-1202600027/|bet='Warrior' Renewed For Season 2 By Cinemax|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200225/https://deadline.com/2019/04/warrior-renewed-season-2-cinemax-tong-wars-drama-series-bruce-lee-justin-lin-1202600027/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=April 24, 2019|jumıs=Deadline Hollywood|qaralǵan sáne=April 24, 2019}}</ref> 2021-jıldıń mart ayında prodyuser Djeyson Kotxari "The Silent Flute" filminiń huqıqların satıp alǵanı haqqında xabar berildi. Bul film miniseriya bolıp isleniwi kerek, al Djon Fusko sсenarist hám atqarıwshı prodyuser bolıwı kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=https://variety.com/2021/film/asia/jason-kothari-and-john-fusco-to-produce-bruce-lee-scripted-the-silent-flute-1234936256/|bet=Jason Kothari and John Fusco to Produce Bruce Lee-Scripted 'The Silent Flute'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210324152647/https://variety.com/2021/film/asia/jason-kothari-and-john-fusco-to-produce-bruce-lee-scripted-the-silent-flute-1234936256/|arxivsáne=March 24, 2021|avtor=Frater|at=Patrick|sáne=March 23, 2021|til=en-US|jumıs=[[Variety (magazine)|Variety]]|qaralǵan sáne=March 25, 2021}}</ref> === Islenbegen jumıslar === Li bir neshe sсenariyler ústinde ózi de islegen edi. "Southern Fist/Northern Leg" dep shártli túrde atalǵan filmniń tiykarǵı syujetin Lidiń óz dawısı menen aytıp bergen jazbası bar, onda "The Silent Flute" (Circle of Iron) filminiń biykar etilgen sсenariyi menen uqsaslıqlar bar. Basqa bir sсenariydiń atı "Green Bamboo Warrior" bolıp, ol [[San Francisco|San-Franсiskoda]] ótiwi kerek edi, Bolo Yung penen birge oynawı hám Endryu Vayna prodyuserlik etiwi jobalastırılǵan edi. Bul jobalastırılǵan film proektleri ushın kostyum sınawları da shólkemlestirilgen edi. === Soqqı beriw === Lidiń [[jekpe-jek óneri]] menen birinshi tanısıwı ákesi arqalı boldı, onnan ol U stilindegi tay chidiń tiykarların úyrendi. Jasóspirim waqtında Li Gonkongtaǵı banda ayqaslarına aralasıp, jiyi kóshe tóbeleslerine qatnastı.<ref name="LeeLee1989">{{Cite book|title=The Bruce Lee Story|url=https://books.google.com/books?id=2NAuMRjSUSIC&pg=PA26}}</ref> Lidiń jekpe-jek óneriniń rawajlanıwına eń úlken tásir etken nárse onıń Vin Chun úyreniwi boldı. Li 16 jasında, 1956-jıldıń aqırınan 1957-jılǵa shekem, qarsılas banda aǵzalarınan jeńilgennen keyin, Vin Chun ustazı Ip Mannıń qol astında boldı. Iptiń ádettegi sabaqları ulıwma alǵanda forma shınıǵıwları, chi sao (jabısqaq qollar) shınıǵıwları, aǵash maneken texnikaları hám erkin sparring bolıp ótti. Sabaqlar ushın belgilengen qálip joq edi. Li úyrengen basqa qıtay jekpe-jek stilleri arasında Arqa bogomol, Qubla bogomol, Búrkit tırnaǵı, Tan Tuy, Lou Xan, Mizongyi, Va Kung, Maymıl, Qubla aydarha, Fuсzyan aq tırna, Choy Li Fut, Xun Gar, Choy Gar, Fut Gar, Mok Gar, Yau Kung Mun, Li Gar hám Lau Gar bar edi. 1956-jıldan 1958-jılǵa shekem Li Áwliye Franсisk Ksaveriy kolledjiniń [[boks]] komandasınıń treneri Brat Edvardtan boks boyınsha tálim aldı. 1958-jılı Li Gonkong mektepleri arasındaǵı boks turnirin jeńip aldı, finalda aldıńǵı chempion Geri Elmsti nokdaunǵa túsirdi. Amerika Qurama Shtatlarına kóshkennen keyin, Li awır salmaqtaǵı boks chempionı [[Muhammed Ali|Muxammed Áliydiń]] kúshli tásirine tústi, 1960-jılları onıń ayaq jumısın izertlep, óz stiline kirgizdi.<ref>{{Cite book|editor-last1=Vaughn|editor-last2=Lee|title=The Legendary Bruce Lee|date=1986|publisher=[[Black Belt Communications]]|isbn=978-0-89750-106-4|page=127|url=https://books.google.com/books?id=D8d_YjWV9k4C&pg=PA127}}</ref> Li 1964-hám 1968-jılları Long-Bich qalasında ótkerilgen Xalıqaralıq karate chempionatında óziniń Jit Kun Do jekpe-jek ónerin kórsetti, sońǵısınıń joqarı sapalı video jazbası bar. Videoda Lidiń qarsılası qorǵanıwǵa úlgermey turıp tez kóz soqqıların beriwi hám bir neshe ıqtıyarlılarǵa bir dyuymlik mushın kórsetiwi sáwlelengen. Ol kózi baylanǵan halda qarsılası menen chi sao jattıǵıwların orınlaydı, qarsılasınıń hálsiz táreplerin izlep, mushlar hám jıǵıwlar menen utadı. Keyin Li tolıq baylanıslı sparring gúresinde qatnasadı, ekewi de teri bas qorǵawın kiygen. Videoda Lidiń Jit Kun Do konсepсiyasın qollanıp, únemli qozǵalıslardı ámelge asırǵanı kórinedi. Ol Áliyden úyrengen ayaq jumısın paydalanıp, qarsılasınan uzaqta turıp, arqa tárepten mushlar hám tuwrı soqqılar menen qarsı hújim etedi. Ol hújimlerdi toqtatıwshı jan soqqıları menen bólip taslaydı hám tez arada bir neshe sıpırıp túsiriwler hám bas tepkilerin orınlaydı. Qarsılas Lige qayta-qayta hújim etiwge urınadı, biraq hesh qashan taza soqqı bere almaydı. Bir márte ol aylanbalı tebiw menen jaqınlasıwǵa eristi, biraq Li buǵan qarsı hújim etti. Bul video 1995-jılı "Black Belt" jurnalı tárepinen kórip shıǵılıp, "háreketler Lidiń filmlerindegidey tez hám ǵázepli" degen juwmaqqa kelingen. 1964-jılǵı chempionatta Li birinshi ret [[Taekwando|taekvondo]] ustası Jungu Ri menen ushırastı. Ri Lige jan tebiwdi detallı túrde úyretken bolsa, Li Rige "signalsız" mush urıwdı úyretti. Ri Liden "akkupunch" dep ataytuǵın usıldı úyrenip, onı amerikalı taekvondoǵa kirgizdi. "Akkupunch" - bul adamnıń reakсiya waqtına tiykarlanǵan, bloklaw qıyın bolǵan tez mush - "ideya soqqını qarsılas miyden bilekke baylanıs jasap bolǵansha tamamlawdan ibarat".<ref name="Rhee">{{Web deregi|url=http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|bet=Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190506223915/http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|arxivsáne=May 6, 2019|jumıs=jhoonrhee.com|qaralǵan sáne=May 1, 2019}}</ref> Li kóbinese qıya tebiwdi qollanǵan, bul keyinirek aralas jekpe-jek túrlerinde keń qollanıldı.<ref name="Fantaousakis">{{Web deregi|url=https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|bet=UFC 232 – Jones vs. Gustafsson 2: Moves to look for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005356/https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Fantaousakis|at=Kostas|sáne=December 29, 2018|jumıs=[[Bloody Elbow]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}</ref> Jit Kun Doda bul "jit tek", "toqtatıwshı tebiw" yamasa "kesip ótiwshi tebiw" dep ataladı.<ref>{{Cite book|title=Instructors Confidential Manual Supplemental Handbook|publisher=Dorrance Publishing|url=https://books.google.com/books?id=7ObHDhW-AxEC&pg=PA98}}</ref> === Greppling (Gúres) === Li hár qıylı jekpe-jek stilleri arasında kross-trenirovkanı maqul kórgen hám ásirese grepplinge qızıqqan. Li Sietl hám [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyada]] bir neshe [[dzyudo]] sheberleri menen shınıqtı, olardıń arasında Fred Sato, Djessi Glover, Taki Kimura, Xeyuord Nishioka hám Uolli Djey, sonday-aq Djin LeBell bar edi. Onıń birinshi shákirtleriniń kópshiligi dzyudo hám basqa da jekpe-jek túrlerinde tájiriybeli bolǵan, al Li ózi úyretkenindey-aq kóp nárse úyrendi. "Jasıl shıbın" filminiń túsiriliwi waqtında LeBell menen doslasqannan keyin, Li oǵan soqqı beriw ónerin úyretiwdi usındı, bunıń ornına gúres usılların úyreniw ushın. LeBell ataqlı gúresshiler Lu Tesz hám Ed Lyuisten ketch-restling úyrengen edi, hám dzyudo menen ketch-restlingtiń ayrıqsha usılların Lidiń "Jit Kun Donıń jolı" kitabınan kóriwge boladı. Ol jáne de gúres usılların xapkido ustası Ji Xan-jeden úyrendi.{{Sfn|Rafiq|2020}} Gloverdiń aytıwınsha, Li tek qarsılastı uslap alıw háreketinde ǵana dzyudonı nátiyjesiz dep tapqan. Olardıń birinshi birgeliktegi shınıǵıwında, Glover Lige osoto gari usılın kórsetti, Li bunı jaman usıl emes dep esapladı, biraq Gloverdiń onı uslap turıwǵa májbúr bolǵanın unatpadı. Sietlde bolǵan waqtında, Li onı qulatıwǵa yamasa jerge jıqpaqshı bolǵan qarsılaslarǵa qarsı gúreske qarsı usıllardı islep shıqtı. Glover Lidiń "eger sizdi tik turǵan halda uslap alıw múmkinshiligi bolsa, hesh qashan jerge jıǵılmaytuǵının" eske túsirdi. Soǵan qaramastan, Li LeBellge dzyudonı óziniń jekpe-jek stiline qosıw tilegin bildirdi. Ol osoto garini Jit Kun Do sistemasına kirgizdi, sonday-aq dzyudodan basqa da laqtırıwlar, qol qulpılawlar hám buwındırıwlardı qostı.{{Sfn|Cheng|1993}} Li gúresiwdiń háreket xoreografiyasında kózge túserlik emesligi sebepli az paydalı dep esaplasa da,{{Sfn|Thomas|1994|pp=77}} ol óz filmlerinde gúres usılların kórsetti. Mısalı, "Aydarhanıń jolı" filminde onıń qaharmanı qarsılası Chak Norristi LeBellden ilhamlanǵan moyın qısıwı menen jeńedi,{{Sfn|Polly|2018|pp=187}} al "Aydarhanıń kiriwi" filminiń prologında Li qarsılası Sammo Xungtı qol qulpılaw arqalı jeńedi.{{Sfn|Rafiq|2020}} "Ólim oyını" filminde de Li hám Xan-jey gúres usılların almasadı, sonday-aq Li Karim Abdul-Jabbar oynaǵan personajǵa qarsı kúres usılların qollanadı.{{Sfn|Rafiq|2020}} Lige sonday-aq Úlken Gama dep atalǵan, gúres kúshi menen tanılǵan hind/pákistan pexlevani gúres chempionınıń shınıǵıw rejimi tásir etken. Li Gamanıń shınıǵıwların óziniń shınıǵıw rejimine kirgizgen.{{Sfn|Little|1998|pp=58}} === Kóshe tóbelesi === Lige taǵı bir úlken tásir etken nárse Gonkongtıń kóshe tóbelesi mádeniyatı, ásirese úy tóbelerindegi urıslar edi. XX ásirdiń ortasında Gonkongta jınayatshılıqtıń ósiwi hám Gonkong poliсiyasınıń adam kúshiniń sheklengenligi sebepli, kóp jas gonkonglılar ózin qorǵaw ushın jekpe-jek ónerin úyrene basladı. 1960-jıllar dógereginde Gonkongta shama menen 400 jekpe-jek mektebi bolıp, olar ózleriniń ayrıqsha stillerin úyretetuǵın edi. Gonkongtıń kóshe tóbelesi mádeniyatında 1950-1960-jılları úy tóbelerindegi urıs kórinisi payda boldı, bunda qarsılas jekpe-jek mektepleriniń toparları britaniya kolonial hákimiyatlarınıń qatań sharalarınan qashıw ushın Gonkong úyleriniń tóbelerinde qolǵapsız urıslarǵa shaqırısatuǵın edi. Li bul Gonkong úy tóbelerindegi urıslarǵa jiyi qatnasatuǵın edi. Ol hár qıylı jekpe-jek mektepleriniń hár túrli usılların óziniń gibrid jekpe-jek stiline biriktirdi. Li 1970-jıllardıń basında Gonkongqa qaytıp kelgende, onıń "shıǵıstaǵı eń tez mush" ataǵı jergilikli adamlardıń onı kóshe tóbelesine shaqırıwına sebep boldı. Ol geyde bul shaqırıqlardı qabıl etip, kóshe tóbeleslerine qatnastı, bul sol waqıtta baspasózdiń onı zorlıqshıl etip kórsetiwine alıp keldi hám ayırım sınǵa ushıradı.<ref>{{Cite news|last1=Elegant|first1=Robert S.|title=Chinese movies find market as gore, blood fill screen|url=https://newspaperarchive.com/biloxi-daily-herald-jan-21-1973-p-5/|access-date=April 15, 2022|work=[[The Sun Herald]]|date=January 21, 1973|page=5|quote=Today, Bruce Lee is the hottest property in the Chinese film business and "the fastest fist in the east," as Chow calls him. <br /> Small boys — and some very big boys — regularly challenge him to fight when they spy him on the streets. Sometimes he accepts, for he is full of suppressed violence engendered by a singularly unhappy childhood.}}</ref> === Fizikalıq tayarlıq === 172 sm (5 fut 8 dyuym) boyı hám 64 kg (141 funt)<ref>{{Web deregi|url=http://www.theringer.com/movies/2018/5/29/17400010/bruce-lee-death-a-life-matthew-polly|bet=The Last Days of Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230802050414/https://www.theringer.com/movies/2018/5/29/17400010/bruce-lee-death-a-life-matthew-polly|arxivsáne=August 2, 2023|sáne=May 29, 2018|jumıs=theringer.com|baspaxana=The Ringer|qaralǵan sáne=August 1, 2023}}</ref> salmaǵı menen Li óziniń fizikalıq tayarlıǵı hám kúsh-quwatı menen belgili edi. Ol múmkin bolǵanınsha kúshli bolıw ushın arnawlı fizikalıq shınıǵıw rejimin qollandı. 1965-jılı Vong Jek-man menen bolǵan gúresinen keyin, Li jekpe-jek ónerin úyreniwge degen qatnasın ózgertti. Li óz dáwirindegi kóp jekpe-jek sheberleriniń fizikalıq shınıǵıwǵa jetkilikli waqıt ajıratpaytuǵının sezdi. Li tolıq fizikalıq tayarlıqtıń barlıq elementlerin - bulshıq et kúshi, bulshıq et shıdamlılıǵı, júrek-qan tamır shıdamlılıǵı hám iykemlilikti kirgizdi. Ol ayırım bulshıq et massasın qurıw ushın dástúrli bodibilding usılların qollandı, biraq onı asırıp jibermedi, sebebi bul tezlikti yamasa iykemlilikti tómenletiwi múmkin edi. Sonnıń menen birge, teńsalmaqlılıq máselesinde, Li ruwxıy hám psixikalıq tayarlıqtıń jekpe-jek óneri kónlikpelerin fizikalıq jaqtan úyreniwdiń tabıslı bolıwı ushın tiykarǵı áhmiyetke iye ekenin ayttı. Ol óziniń "Jit Kun Do jolı" kitabında bılay dep jazdı: ''Shınıǵıw - sporttıń eń kóp itibarsız qaldırılǵan tárepleriniń biri. Kónlikpelerdi rawajlandırıwǵa kóp waqıt ajıratılıp, qatnasıwshınıń jeke rawajlanıwına az waqıt berilgen. ... Jit Kun Do, aqır-aqıbetinde, mayda texnikalar máselesi emes, al joqarı dárejede rawajlanǵan ruwxıylıq hám dene qurılısı máselesi.'' Linda Li Kedwelldiń aytıwınsha, Qurama Shtatlarǵa kóship kelgennen keyin kóp ótpey, Li awqatlanıwǵa itibar beriwdi basladı hám paydalı awqatlar, joqarı proteinli ishimlikler, vitaminler hám minerallı qosımshalarǵa qızıǵıwshılıq payda etti. Keyinirek ol joqarı ónimli denege erisiwdiń joqarı ónimli avtomobil dvigatelin saqlap turıwǵa uqsas ekenin túsindi. Kóshpeli mánide, tómen oktanlı janılǵı menen mashinanı júrgiziw múmkin bolmaǵanı sıyaqlı, adamnıń denesin de zıyanlı awqatlar menen uzaq waqıt dawamında saqlap turıw múmkin emes, hám "nadurıs janılǵı" menen adamnıń denesi áste yamasa shala isleydi. Li pechenyeler hám aq unnan tayarlanǵan ónimlerden awlaq boldı, olardı denesi ushın hesh qanday paydası joq bos kaloriyalar dep sıpatladı. Ol Aziya aspazlıǵınıń hár qıylılıǵın jaqsı kóretuǵını menen belgili edi hám kóbinese palız ónimleri, gúrish hám balıq aralas awqatlanatuǵın edi. Li sút ónimlerin unatpaytuǵın edi, sonlıqtan óz raсionında qurǵaq sútti paydalanatuǵın edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.newindianexpress.com/lifestyle/health/2018/nov/28/fit-as-a-fiddle-bruce-lees-diet-and-fitness-routine-1904397.html#:~:text=Here%20are%20some%20tips%20from%20Bruce%20Lee%27s%20diet%20plan%3A&text=He%20was%20fond%20of%20steak,tofu%20and%20above%20all%2C%20vegetables.|bet=Inspirational! Bruce Lee's diet and fitness routine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200728171336/https://www.newindianexpress.com/lifestyle/health/2018/nov/28/fit-as-a-fiddle-bruce-lees-diet-and-fitness-routine-1904397.html#:~:text=Here%20are%20some%20tips%20from%20Bruce%20Lee%27s%20diet%20plan%3A&text=He%20was%20fond%20of%20steak,tofu%20and%20above%20all%2C%20vegetables.|arxivsáne=July 28, 2020|sáne=November 28, 2018|jumıs=newindianexpress.com|qaralǵan sáne=July 7, 2020}}</ref> Den Inosanto Lidiń kúndelikli rejesinde birinshi is retinde meditaсiya menen shuǵıllanǵanın eske túsiredi.{{Sfn|Thomas|1994|pp=97}} == Kórkemlik == === Filosofiya === Li tiykarınan [[jekpe-jek óneri]] sheberi sıpatında belgili bolsa da, ol Vashington universitetinde oqıǵan waqtında drama hám Aziya hám Batıs filosofiyasın úyrendi. Ol kóp oqıytuǵın edi hám onıń keń kitapxanasında tiykarınan jekpe-jek óneri hám filosofiyalıq tekstler bar edi.<ref>{{Web deregi|url=http://houseofbrucelee.blogspot.tw/2012/08/books.html|bet=Inside Bruce Lee's Personal Library|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161006050350/http://houseofbrucelee.blogspot.tw/2012/08/books.html|arxivsáne=October 6, 2016|jumıs=houseofbrucelee.blogspot.tw|qaralǵan sáne=October 5, 2016}}</ref> Onıń jekpe-jek óneri hám gúres filosofiyası haqqındaǵı kitapları jekpe-jek óneri sheńberinde de, onnan tısqarı da óziniń filosofiyalıq pikirleri menen belgili. Onıń hár tárepleme filosofiyası kóbinese onıń gúres isenimlerin sáwlelendiretuǵın edi, biraq ol óziniń jekpe-jek óneriniń tek usınday tálimler ushın metafora ekenin tez-tez aytıp turatuǵın edi. Ol hár qanday bilimniń aqır-aqıbette ózin-ózi tanıwǵa alıp keletuǵınına isenetuǵın edi. Ol ózin-ózi kórsetiwdiń ózi tańlaǵan usılı jekpe-jek óneri ekenin aytqan.<ref name="warriorwithin122" /> === Poeziya === Jekpe-jek óneri hám filosofiyadan tısqarı, olar fizikalıq aspekt hám haqıyqat hám prinсipler ushın ózin-ózi ańlawǵa itibar qaratadı, Li jáne de óziniń sezimlerin hám ómiriniń belgili bir dáwirin sáwlelendiretuǵın qosıqlar da jazǵan. Kóp túrli kórkem óner túrleri olardı dóretiwshi suwretshiniń ózi menen úylesimli bolıp qaladı. Lidiń ózin-ózi kórsetiw prinсipi onıń poeziyasına da qollanılǵan. Onıń qızı Shennon Li bılay degen: "Ol haqıyqattan da qosıqlar jazǵan; ol shınında da hár tárepleme suwretshi edi".<ref>{{Web deregi|url=http://www.brucelee.com/index.cfm/page/Bruce-Lee-s-Poetry---Shannon-Lee-reads-one-of-her-father-s-handwritten-poems/pid/10277/cdid/10363|bet=Bruce Lee's Poetry: Shannon Lee reads one of her father's handwritten poems|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121106192413/https://www.brucelee.com/index.cfm/page/Bruce-Lee-s-Poetry---Shannon-Lee-reads-one-of-her-father-s-handwritten-poems/pid/10277/cdid/10363|arxivsáne=November 6, 2012|avtor=Lee|at=Shannon|jumıs=Poetry|qaralǵan sáne=April 17, 2012}}</ref> Onıń poetikalıq shıǵarmaları dáslep qoldan qaǵazǵa jazılǵan, keyin redakсiyalanıp baspadan shıqqan, Bryus Lidiń shıǵarmalarınıń tiykarǵı avtorı (redaktorı) Djon Littl bolǵan. Linda Li Keduell (Bryus Lidiń hayalı) kúyewiniń jazbaları, qosıqları hám tájiriybelerin izin dawam ettiriwshiler menen bólisken. Ol bılay degen: "Lidiń qosıqları, amerikalı standartlar boyınsha, ádewir qarańǵı - adam psixikasınıń tereń, az ashılǵan táreplerin sáwlelendiredi".<ref>{{Cite book|last=Lee|first=Bruce|title=Bruce Lee Artist of Life|year=1999|publisher=Tuttle|location=Martial Arts|isbn=978-0-8048-3263-2|page=92|author2=Linda Lee Cadwell|editor=John Little|chapter=Part 4 Poetry}}</ref> Bryus Lidiń qosıqlarınıń kópshiligi anti-poeziya kategoriyasına kiredi yamasa paradoks túrine jatadı. Onıń qosıqlarındaǵı kewil-xosh onıń Robert Frost sıyaqlı basqa da ataqlı shayırlar menen salıstırıwǵa bolatuǵın tárepin kórsetedi, olardıń kópshiligi ózlerin qarańǵı poetikalıq shıǵarmalar arqalı kórsetken. Jekpe-jek ónerindegi In hám Yan simvolınan alınǵan paradoks onıń poeziyasına da sińdirilgen. Onıń jekpe-jek óneri hám filosofiyası onıń poeziyasına úlken úles qosadı. Lidiń poeziyasınıń erkin qosıq forması onıń "Formasız bolıń... pishimsiz, suw sıyaqlı" degen sózin sáwlelendiredi.<ref>{{Cite book|title=The Warrior Within|year=1996|publisher=McGraw-Hill|location=Martial arts-Philosophy|isbn=0-8092-3194-8|page=[https://archive.org/details/warriorwithinphi00litt/page/43 43]|author=John Little|editor=John Little|chapter=Five: The Running Water}}</ref> == Jeke ómiri == === Atları === Lidiń kanton tilindegi tuwılǵan atı Li Jun-fan edi. Bul at omofon túrinde "qayta keliw" mánisin ańlatadı hám oǵan anası tárepinen berilgen, sebebi anası onıń erjetkende Qurama Shtatlarǵa qaytıp keletuǵının sezgen. Anasınıń ırımshıllıǵı sebepli, dáslep oǵan Say-fon dep at qoyǵan, bul "kishi feniks" mánisin ańlatıwshı hayal-qızlar atı. "Bryus" degen inglisshe attı oǵan emlewxanadaǵı qarawshı shıpaker, doktor Meri Glover bergen dep esaplanadı. Lidiń úsh basqa qıtaysha atı da bolǵan: Li Yuen-cham - shańaraq/urıw atı; Li Yuen-kam - La Sall kolledjinde oqıǵan waqtında qollanǵan studentlik atı, hám onıń qıtaysha ekran atı Li Siu-lun (Siu-lun "kishi aydarha" degendi ańlatadı). Lidiń Jun-fan degen atı dáslep qıtaysha jazılǵan; biraq, Jun qıtay ieroglifi onıń atasınıń atı Li Jun-biudaǵı bir bólegi menen birdey edi. Demek, qıtay dástúrinde tıyım salıwdı biykarlaw ushın, Lidiń atındaǵı Jun ieroglifi omonimne almastırılǵan. === Shańaraq === Lidiń ákesi, Li Xoy-chuen, sol waqıtta aldıńǵı qatarlı kanton operası hám kino aktyorlarınıń biri bolǵan hám Yaponiyanıń Gonkongtı basıp alıwınıń aldında shańaraǵı menen bir jıllıq opera gastroline shıǵıwǵa tayarlanıp atırǵan edi. Li Xoy-chuen kóp jıllar dawamında AQSH-tı aralap, sol jerdegi kóplegen qıtay jámáátlerinde dóretiwshilik etken edi. Kópshilik zamanlasları AQSH-ta qalıwdı sheshken bolsa da, Li Xoy-chuen Bryustiń tuwılıwınan soń Gonkongqa qayttı. Bir neshe aydan soń Gonkong basıp alındı hám Liler úsh jıl segiz ay yapon okkupaсiyası astında jasadı. Urıs tamam bolǵannan keyin, Li Xoy-chuen aktyorlıq kásibin qayta basladı hám Gonkongtıń qayta qurılıw jıllarında burınǵıdan da ataqlı aktyorǵa aylandı. Lidiń anası, Greys Xo, Gonkongtaǵı eń bay hám kúshli klanlardıń biri bolǵan Xo-tunglardan edi. Ol klannıń evraziyalıq patriarxı Ser Robert Xo-tungtıń yarım jiyeni bolǵan.<ref name="People's Republic of China">{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|bet=Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|arxivsáne=June 12, 2011|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/CE/Museum/History/en/pspecial_8.php|bet=Kom Tong Hall and the Dr Sun Yat-sen Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100818100840/http://www.lcsd.gov.hk/CE/Museum/History/en/pspecial_8.php|arxivsáne=August 18, 2010|sáne=January 10, 2005|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}</ref> Sonıń ushın, jas Bryus Li bay hám jeńil ortalıqta ósip-jetildi. Shańaraǵınıń joqarı mártebesine qaramastan, Li ósken aymaq kommunistlik [[Qıtay|Qıtaydan]] [[Gonkong|Gonkongqa]] (sol waqıtta Britaniya táj koloniyası bolǵan) qashqan qashqınlardıń aǵılıp keliwi sebepli adamǵa tolıp ketken, qáwipli hám banda básekilerine tolı bolıp qalǵan edi. Greys Xo, eki belgili Gonkong isbilermeni hám qayırqomı Xo Kom-tongtıń (Xo Gumtong) asırap alınǵan yamasa tuwma qızı hám Ser Robert Xo-tungtıń yarım jiyeni sıpatında xabar etiledi.<ref name="People's Republic of China">{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|bet=Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|arxivsáne=June 12, 2011|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf "Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. </cite></ref> Bryus bes baladan tórtinshisi edi: Fibi Li, Agnes Li, Piter Li hám Robert Li. [[Fayl:Bruce_Lee_-_son.jpg|alt=|oñğa|nobaý|Bryus Li 1966-jılı ulı Brendon menen birge]] Greystiń ata-anası haqqında anıq maǵlıwmat joq. Linda Li óziniń 1989-jılǵı "Bryus Lidiń ómir bayanı" atlı kitabında Greystiń ákesi nemis bolǵanın hám ózi katolik bolǵanın aytadı. Bryus Tomas óziniń 1994-jılǵı "Bryus Li: Gúresiwshi ruwx" atlı ómirbayanlıq kitabında Greystiń anası qıtaylı, al ákesi nemis bolǵanın kórsetedi.<ref name="Thomas1994page3">{{Cite book|last=Bruce Thomas|url=https://archive.org/details/bruceleefighting0000thom_d0z5|title=Bruce Lee: Fighting Spirit : a Biography}}</ref> Lidiń aǵayini Erik Piter Xo óziniń 2010-jılǵı "Balalarımnıń shejiresin izlep" atlı kitabında Greystiń Shanxayda Cheung King-sin atlı evraziyalı hayaldan tuwılǵanın aytadı.<ref name="Russo" /> Erik Piter Xo Greys Lidiń anası aralas násilli shanxaylı hayal, al ákesi Xo Kom Tong ekenin aytqan. Greys Lidiń ózi anasınıń inglis, al ákesiniń qıtaylı ekenin xabarlaǵan.<ref name="Russo">{{Cite news|url=http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|title=Was Bruce Lee of English Descent?|last=Russo|first=Charles|date=May 18, 2016|work=VICE Fightland}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=S0MuDAAAQBAJ&pg=PA50|title=Striking Distance: Bruce Lee and the Dawn of Martial Arts in America|last=Russo|first=Charles}}</ref> Fredda Dadli Balling Greys Lidiń tórtten úsh bólegi qıtaylı, al tórtten bir bólegi britaniyalı ekenin aytqan.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=o7iHCgAAQBAJ&pg=PA36|title=Words of the Dragon: Interviews, 1958–1973|last=Balling|first=Fredda Dudley|date=2017}}</ref> 2018-jılǵı "Bryus Li: Bir ómir" atlı ómirbayanlıq kitapta, Metyu Polli Lidiń ana tárepten atasın Xo Kom-tong dep anıqlaydı, ol kóbinese onıń asırap alǵan atası sıpatında xabarlanǵan edi. Xo Kom-tongtıń ákesi, Charlz Moris Bosman,{{Sfn|Polly|2018|pp=12–15}} [[Rotterdam|Rotterdamnan]] kelgen gollandiyalı evrey isbilermen bolǵan. Ol Gollandiya Shıǵıs Hindistan kompaniyası menen birge Gonkongqa kóship kelgen hám bir waqıtları Gonkongtaǵı Gollandiya konsulı bolıp xızmet etken. Onıń Sze Tay atlı qıtaylı toqalı bolǵan, olardan altı bala, sonıń ishinde Xo Kom Tong tuwılǵan. Keyin Bosman óz shańaraǵın taslap, Kaliforniyaǵa kóship ketken.{{Sfn|Polly|2018|p=12}} Onıń kishkene inisi Robert Li Jun-fay muzıkant hám qosıqshı; ol Gonkongtaǵı The Thunderbirds toparında dóretiwshilik etken. Bir neshe jeke qosıqları kóbinese yamasa tolıǵı menen inglis tilinde aytılǵan. Sonday-aq, Lidiń Ayrin Rayder menen birge aytqan dueti de shıǵarılǵan. Li Jun-fay Li menen birge AQSHtıń Los-Andjeles qalasında jasaǵan hám sol jerde qalǵan. Lidiń qaytıs bolıwınan keyin, Li Jun-fay Lige baǵıshlanǵan "Bryus Li haqqında ballada" dep atalǵan albom hám sol atamadaǵı jeke qosıq shıǵarǵan. [[Vashington]] universitetinde oqıp júrgen waqtında ol bolajaq hayalı Linda Emeri menen tanıstı, ol da sol jerde muǵallim bolıwǵa oqıp atırǵan edi. AQSHtıń kóp shtatlarında hár qıylı rasadaǵı adamlar arasındaǵı qatnasıqlar ele de qadaǵan etilgenlikten, olar 1964-jıldıń avgust ayında jasırın túrde nekelesti. Lidiń Lindadan eki perzenti boldı: Brendon (1965–1993) hám Shennon Li (1969-jılı tuwılǵan). 1973-jılı Li qaytıs bolǵannan keyin, Linda Bryus Lidiń jekpe-jek óneri Jit Kun Donı úgitlewdi dawam etti. Ol 1975-jılı "Bryus Li: Tek men bilgen adam" atlı kitap jazdı, bul kitap tiykarında 1993-jılı "Aydarha: Bryus Li haqqında ertek" atlı tolıq metrajlı film islendi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-10-25-ca-1095-story.html|bet=ON LOCATION : Re-Enter the Dragon : A film biography of kung fu king Bruce Lee, who died almost 20 years ago, weaves martial arts action with an interracial love story|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200806135438/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-10-25-ca-1095-story.html|arxivsáne=August 6, 2020|sáne=October 25, 1992|til=en-US|jumıs=Los Angeles Times|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> 1989-jılı ol "Bryus Li tariyxı" atlı kitaptı jazdı. 2001-jılı ol shańaraq múlkin basqarıwdan ketti. Li qaytıs bolǵanda onıń ulı Brendon segiz jasta edi. Tiri waqtında Li Brendonǵa jekpe-jek ónerin úyretken hám onı túsiriliw maydanshalarına mirát etken. Bul Brendonda aktyorlıq kásibine qızıǵıwshılıq oyattı hám ol usı ónerdi úyreniwge kiristi. Jas jigit bolǵanda, Brendon Li "Ǵázeptiń miyrası" (1986), "Kishkene Tokiodaǵı ayqas" (1991) hám "Tez ot" (1992) sıyaqlı háreketsheń filmlerde oynap, belgili bir jetiskenliklerge eristi. 1993-jılı, 28 jasında, Brendon Li "Ǵarǵa" filminiń túsiriliwi waqtında rekvizit quraldan abaysızda atılıp qaytıs boldı. Lee died when his daughter Shannon was four. In her youth she studied Jeet Kune Do under Richard Bustillo, one of her father's students; however, her serious studies did not begin until the late 1990s. To train for parts in action movies, she studied Jeet Kune Do with Ted Wong.<ref name="BB1999">{{Cite journal|last=Reid|first=Dr. Craig D.|title=Shannon Lee: Emerging From the Shadows of Bruce Lee, the Butterfly Spreads her Wings}}</ref> === Dosları, shákirtleri hám zamanlasları === Lidiń inisi Robert onıń dosları Taki Kimura, Den Inosanto, Stiv Makkuin, Djeyms Kobern hám Piter Chin menen birge onıń tabıtın kóterip júrdi.<ref name="auto1">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160825221754/http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|arxivsáne=August 25, 2016|jumıs=www.historylink.org|qaralǵan sáne=July 22, 2016}}</ref> Kobern jekpe-jek óneriniń shákirti hám Lidiń dostı edi. Kobern Li hám Stirling Sillifant penen birge "Únsiz fleyta" filmin islep shıǵarıw ústinde islegen. Lidiń erte qaytıs bolıwına baylanıslı, onıń jerlewinde Kobern joqlaw sóz sóyledi.<ref name="auto1" /> Makkuinge kelsek, Li Makkuinde bar nárseniń hámmesin qáleytuǵının hám onı alıw ushın hesh nárseden toqtamaytuǵının jasırmaǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.closerweekly.com/posts/steve-mcqueen-bruce-lee-163809/|bet=Steve McQueen and Bruce Lee: Inside Their Hollywood Rivalry|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191103012337/https://www.closerweekly.com/posts/steve-mcqueen-bruce-lee-163809/|arxivsáne=November 3, 2019|sáne=March 5, 2019|til=en-US|jumıs=Closer Weekly|qaralǵan sáne=November 3, 2019}}</ref><ref name="bruce">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/File/3999//|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180709222216/http://www.historylink.org/File/3999|arxivsáne=July 9, 2018|avtor=Burrows|at=Alyssa|sáne=October 21, 2002|baspaxana=History Link.org|qaralǵan sáne=April 15, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://chicago.cbslocal.com/2018/06/11/bruce-lee-matthew-polly-clint-eastwood-steve-mcqueen/|bet=Matthew Polly: 'Bruce Lee Wanted To Be The Next Clint Eastwood'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191103012336/https://chicago.cbslocal.com/2018/06/11/bruce-lee-matthew-polly-clint-eastwood-steve-mcqueen/|arxivsáne=November 3, 2019|sáne=June 11, 2018|til=en-US|qaralǵan sáne=November 3, 2019}}</ref> Inosanto hám Kimura Lidiń dosları hám shákirtleri edi. Inosanto keyin Lidiń ulı Brendondı úyretti.<ref>{{Cite news|date=May 30, 1993|title=Family Matters|work=The Age}}</ref> Kimura Lidiń ónerin Sietlde oqıtıwdı dawam etti.<ref>{{Cite news|date=June 4, 1995|title=Visitors leave objects of devotion on graves of Bruce Lee and son}}</ref> Lidiń hayalınıń aytıwınsha, Chin olardıń ómirlik shańaraq dostı hám Lidiń shákirti bolǵan. Djeyms Yimm Li (tuwısqan emes) Lidiń jeke ózi tastıyıqlaǵan úsh 3-dárejeli oqıtıwshısınıń biri bolıp, Oklenddegi Djun Fan Gung-fu Institutın birge qurdı, onda Lidiń joqlıǵında Djun Fan Gung-fudı oqıttı. Djeyms Lidi Ed Parkerge tanıstırǵan, ol Long-Bich Xalıqaralıq karate chempionatınıń shólkemlestiriwshisi edi, sol jerde Li birinshi ret jekpe-jek óneri jámiyetine tanıstırıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://blackbeltmag.com/arts/chinese-arts/meet-james-yimm-lee-the-man-who-helped-make-bruce-lee-a-success|bet=Meet James Yimm Lee: "The Man Who Helped Make Bruce Lee A Success" {{!}} Black Belt Magazine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190729192243/https://blackbeltmag.com/arts/chinese-arts/meet-james-yimm-lee-the-man-who-helped-make-bruce-lee-a-success|arxivsáne=July 29, 2019|sáne=April 21, 2014|til=en|jumıs=blackbeltmag.com|qaralǵan sáne=November 20, 2019}}</ref> Gollivud jubı Roman Polanski hám Sheron Teyt Li menen jekpe-jek ónerin úyrendi. Polanski Lidi [[Shveycariya|Shveyсariyaǵa]] oqıtıw ushın alıp bardı. Teyt "The Wrecking Crew" filmindegi roli ushın tayarlanıp, Li menen birge shınıqtı. Teyt Menson shańaraǵı tárepinen óltirilgennen keyin, Polanski dáslep Liden gúmanlandı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.esquire.com/entertainment/movies/a28414367/roman-polanski-bruce-lee-killed-sharon-tate-true-story-once-upon-a-time-in-hollywood/|bet=The True Story Behind Bruce Lee's 'Once Upon a Time in Hollywood' Character|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200727044328/https://www.esquire.com/entertainment/movies/a28414367/roman-polanski-bruce-lee-killed-sharon-tate-true-story-once-upon-a-time-in-hollywood/|arxivsáne=July 27, 2020|sáne=July 24, 2019|qaralǵan sáne=July 25, 2019}}</ref> Sсenarist Stirling Sillifant jekpe-jek óneriniń shákirti hám Lidiń dostı edi. Sillifant Li hám Djeyms Kobern menen birge "Únsiz fleyta" filmin islep shıǵarıw ústinde isledi''.'' Li Sillifant jazǵan bir neshe joybarlarda aktyorlıq etti hám óziniń jekpe-jek óneri tájiriybesin berdi, birinshi ret "Marlou" (1969) filminde Li jekpe-jek ónerinde tájiriybeli jınayatshı Uinslou Vong rolin oynadı. Li jáne de "Báhárgi jawında júriw" (1970) filmi ushın urıs xoreografiyasın isledi hám "Longstrit" (1971) telekórsetiwinde bas qaharmanǵa sabaq beretuǵın Djit Kun-do oqıtıwshısı Li Cung rolin oynadı. Onıń jekpe-jek óneri filosofiyasınıń elementleri sońǵısınıń sсenariyine kirgizilgen.<ref name=":4">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074317/https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography "AFI|Catalog"]. </cite></ref><ref name=":5">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190617032205/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/23437|arxivsáne=June 17, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437 "AFI|Catalog"]. </cite></ref> Basketbol oyınshısı Karim Abdul-Djabbar jekpe-jek ónerin úyrendi hám Li menen dos boldı.<ref name=":2">{{Cite news|last=Heffernan|first=Harold|date=June 19, 1969|title=Hollywood|work=The Times-Tribune}}</ref> Aktyor hám karate chempionı Chak Norris Lidiń dostı hám shınıǵıw sherigi bolǵan.<ref>{{Cite news|last=Blank|first=Ed|date=April 3, 1983|title=King Of The Good Guys|work=The Pittsburgh Press|volume=99}}</ref> Lidiń óliminen keyin, Norris onıń shańaraǵı menen baylanıstı saqlap qalǵanın ayttı.<ref>{{Cite news|last=Murray|first=Steve|date=May 3, 1993|title=Actor's new kick: family values|work=The Atlanta Constitution}}</ref> Dzyudoshı hám kásiplik gúresshi Djin LeBell "Jasıl shıbın" filminiń túsiriliw maydanında Li menen dos boldı. Olar birge shınıqtı hám jekpe-jek óneri boyınsha bilimlerin almastı.{{Sfn|Polly|2018|pp=187}}{{Sfn|Thomas|1994|pp=77}} == Ólimi == [[Fayl:Bruce_Lee_1.JPG|nobaý|Bryus Li óziniń ulı Brendon menen birge Sietldegi Leyk-Vyu qábirstanında jerlengen.]] 1973-jılı 10-mayda Li Gonkongtaǵı Orange Sky Golden Harvest Film Studio studiyasında "Aydaharǵa kiriw" filmi ushın avtomatlastırılǵan dialog almastırıw sessiyası waqtında talıp qaldı. Onıń epilepsiya tutqanaqları hám bas awırıwları bolǵanlıqtan, ol tez arada Gonkong Baptist emlewxanasına jetkerildi, sol jerde shıpakerler miydiń shayqılıwı (сerebral edema) diagnozın qoydı. 1973-jılı 20-iyulde Li Gonkongta aktyor Djordj Lazenbi menen keshki awqatlanıw ushın kelgen edi, ol Lazenbi menen film túsiriwdi jobalastırǵan edi. Lidiń hayalı Lindanıń aytıwınsha, Li saaat 14:00 de úyinde prodyuser Reymond Chou menen ushırasıp, "Ólim oyını" filmin islep shıǵarıw haqqında sóylesken. Olar saat 16:00 ǵa shekem islegen, sońınan birge Lidiń kásiplesi, tayvanlı aktrisa Betti Ting Peydiń úyine barǵan. Úshewi Tingtiń úyinde sсenariydi qarap shıqqan, sońınan Chou keshki jıynalısqa ketken. Li uyqıǵa ketken hám keshki awqatqa kelmegende, Chou kvartiraǵa kelgen, biraq Lidi oyata almaǵan. Shıpaker shaqırılıp, on minut dawamında Lidi tiriltiwge háreket etken, sońınan onı tez járdem arqalı Koroleva Elizabet emlewxanasına jibergen. Li 32 jasında emlewxanaǵa kelgende ólgen dep járiyalanǵan.<ref>{{Cite news|url=https://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1068705/bruce-lees-kowloon-tong-residence-go-sale|title=Bruce Lee's residence|work=[[South China Morning Post]]|date=October 24, 2012}}</ref> Li Sietldegi Leyk-Vyu qábirstanında jerlengen.<ref>{{Cite news|url=https://www.chron.com/life/travel/article/Tourists-drawn-to-Seattle-s-dead-1857486.php|title=Tourists drawn to Seattle's dead|work=[[Houston Chronicle]]|date=November 1, 2006}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.tampabay.com/archive/1998/01/11/no-rest-for-the-dead-and-famous/|title=No rest for the dead and famous|work=[[Tampa Bay Times]]|date=January 11, 1998}}</ref> 1973-jılı 25-iyulde Lidiń jerlewinde tabıt kóteriwshiler arasında Taki Kimura, Stiv Makkuin, Djeyms Kobern, Den Inosanto, Piter Chin hám Lidiń inisi Robert bar edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.historylink.org/File/3999|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160825221754/http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|arxivsáne=August 25, 2016|jumıs=www.historylink.org}}</ref> === Ólimniń múmkin bolǵan sebepleri === Lidiń belgili statusı hám waqıtsız ólimi kóp mısh-mıshlar hám teoriyalarǵa sebep boldı. Bular arasında triadalar qatnasqan óltiriw hám onıń ózi hám shańaraǵına qoyılǵan gúman etilgen ǵarǵıs bar edi.<ref>{{Cite news|url=https://www.scmp.com/magazines/style/celebrity/article/3141681/what-killed-bruce-lee-triads-jealous-lover-ancient|title=What killed Bruce Lee – triads, a jealous lover, an ancient Chinese curse or the legendary 'touch of death'? 6 conspiracy theories explored|work=[[South China Morning Post]]|date=July 20, 2021}}</ref> Shotlandiya Yardı tárepinen usınıs etilgen, 1000 nan aslam ólik ashıwdı baqlaǵan sud-mediсina ilimpazı Donald Tir Lidiń ólik ashıwın ótkeriwge tayınlandı. Onıń juwmaǵı Equagesic quramalı dárisindegi birikpelerge reakсiya nátiyjesinde payda bolǵan miy shıyqıldawı sebepli "baxıtsız waqıya arqalı ólim" boldı. Ólik ashıw esabatlarına qaraǵanda, Lidiń miyi 1,400 grammnan 1,575 grammǵa deyin, yaǵnıy 12.5% ke úlkeygen edi. Li ólgen kúni Equagesic qabıllaǵan, onıń quramında aspirin hám tınıshlandırıwshı meprobamat bar edi, biraq ol bunı burın da kóp márte qabıllaǵan edi. Dáslep Lidiń asqazanında tabılǵan kannabis onıń ólimine sebep bolǵan bolıwı múmkin degen boljawlar bolsa da, Tir bul "Bryustıń 10-maydaǵı talıp qalıwı yamasa 20-iyuldaǵı ólimine [kannabis] sebep bolǵan bolıwı múmkin" dep aytıw "juwapkersiz hám aqılsız" bolatuǵının ayttı. Koroleva Elizaveta emlewxanasınıń klinikalıq patologı doktor R. R. Laysett sudmedekspert tıńlawında ólimniń kannabisten bolıwı múmkin emesligin xabarladı. 2018-jılǵı biografiyada avtor Metyu Polli mediсina ekspertleri menen keńesip, Lidi óltirgen miy shıyqıldawınıń shamadan tıs kúsh salıw hám ıssılıq urıwdan bolǵan dep boljadı; ıssılıq urıwı sol waqıtta jaqsı túsinilmegen jaǵday bolǵanlıqtan, ol dıqqatqa alınbaǵan. Bunnan tısqarı, Li 1972-jıldıń aqırında qoltıq ter bezlerin aldırıp taslaǵan, sebebi qoltıq teri filmde jaqsı kórinbeydi dep esaplaǵan. Pollidiń pikirinshe, bul Lidiń denesiniń 1973-jılı 10-may hám 20-iyulde ıssı hawada shınıǵıw waqtında qattı qızıp ketiwine alıp kelgen, nátiyjede ıssılıq urıwı payda bolıp, bul óz gezeginde onıń ólimine alıp kelgen miy shıyqıldawın kúsheytken.{{Sfn|Polly|2018|pp=473–475}} 2022-jıldıń dekabr ayındaǵı "Clinical Kidney Journal" jurnalınıń maqalasında, izertlewshiler toparı Lidiń ólim sebebi haqqındaǵı hár qıylı teoriyalardı izertledi hám onıń ólimine alıp kelgen miydiń shıyqıldawı giponatremiya, yaǵnıy qandaǵı natriy konсentraсiyasınıń jetispewshiligi sebepli júz bergenin anıqladı. Avtorlar Lide giponatremiyaǵa alıp keliwshi bir neshe qáwip faktorları bolǵanın atap ótti, olardıń qatarına shekten tıs suw ishiw, eritpelerdi jeterli dárejede qabıl etpew, alkogol ishiw hám búyreklerdiń artıq suyıqlıqtı shıǵarıw qábiletin tómenletetuǵın bir neshe dárilerdi paydalanıw yamasa olardı shekten tıs qollanıw kiredi. Sonday-aq, Lidiń óliminen aldınǵı belgileri giponatremiyadan ólimge alıp kelgen belgili jaǵdaylarǵa júdá uqsas ekenligi anıqlandı.<ref>{{Cite journal|last=Villalvazo|first=Priscila|date=March 10, 2022|title=Who killed Bruce Lee? The hyponatraemia hypothesis}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://variety.com/2022/film/news/bruce-lee-death-too-much-water-study-finds-1235439405/|title=Bruce Lee's Death Caused by Drinking Too Much Water, Researchers Propose in New Study|first=Jackson Kim|last=Murphy|work=[[Variety (magazine)|Variety]]|date=November 21, 2022|access-date=February 25, 2024}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.latimes.com/entertainment-arts/story/2022-11-21/bruce-lee-cause-of-death-theory-water-hyponatremia|title=Kidney specialists revisit Bruce Lee's cause of death|first=CHRISTIE|last=D'ZURILLA|work=[[Los Angeles Times]]|date=November 21, 2022|access-date=February 25, 2024}}</ref> == Miyras hám mádeniy tásir == [[Fayl:Hong_kong_bruce_lee_statue.jpg|alt=|nobaý|Gonkongtaǵı Bryus Lidiń esteligi]] Geybir sholıwshılar hám jekpe-jek sheberleri tárepinen Li barlıq dáwirlerdegi eń tásirli jekpe-jek sheberi,<ref>{{Web deregi|url=http://www.fuel.tv/bruceleelives/|bet=Bruce Lee Lives Documentary|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120629135830/http://www.fuel.tv/bruceleelives|arxivsáne=June 29, 2012}}</ref> sonday-aq Shıǵıs penen Batıs arasındaǵı kópir bolǵan XX ásirdiń pop-mádeniyat belgisi dep esaplanadı.<ref>{{Cite news|date=December 11, 2009|title=From Icon to Lifestyle, the Marketing of Bruce Lee|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2009/12/12/business/global/12iht-lee.html|access-date=June 3, 2011}}</ref><ref>{{Cite news|date=November 30, 2010|title=Bruce Lee's 70th birth anniversary celebrated|work=The Hindu|url=http://www.thehindu.com/arts/cinema/article923515.ece?homepage=true|access-date=June 3, 2011}}</ref> Time jurnalı Lidi XX ásirdiń eń áhmiyetli 100 adamınıń qatarına kirgizdi.<ref>{{Cite news|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,991260-3,00.html|title=The Gladiator Bruce Lee|date=June 14, 1999|work=Time|access-date=August 29, 2010}}</ref> Li haqqında bir qansha biografiyalıq kitaplar jazılǵan. 1988-jılǵa kelip, bir biografiya 4 millionnan aslam nusqada satılǵan edi. === Ekshn filmler === Li 1970-jıllardaǵı "kung-fu qızǵınlıǵın" baslawǵa tiykarǵı sebepshi boldı. Ol dáslep kung-fudı Batısqa "The Green Hornet" hám "Kung Fu" sıyaqlı Amerika telekórsetiwleri arqalı tanıstırdı,<ref name="Green" /> "kung-fu qızǵınlıǵı" 1973-jılı Gonkong jekpe-jek óneri filmleriniń ústemligi menen baslanbastan burın.<ref name="Desser" /> Lidiń tabısı 1970-1990-jıllar dawamında Batıs jekpe-jek óneri filmleri hám telekórsetiwleriniń tolqının qozǵadı ([[Jan-Klod Van Damm]], Stiven Sigal hám Chak Norris sıyaqlı Batıs jekpe-jek juldızlarınıń karerasın basladı), sonday-aq 1980-1990-jıllarda Aziya jekpe-jek ónerleriniń Batıs ekshn filmleri hám telekórsetiwlerine ulıwma integraсiyasın qozǵadı.<ref name="Green" /> "Aydaharǵa kiriw" filmi hámme waqıtlardaǵı eń tásirli háreket filmleriniń biri sıpatında kórsetilgen. Vice jurnalınıń Sasha Matushak "Aydaharǵa kiriw" filmi "hár qıylı mediada tilge alınadı, syujet sızıǵı hám personajları búgingi kúnde de gúrrińshilerge tásir etpekte, hám filmniń afrika-amerikalılardı, aziyalılardı hám dástúriy jekpe-jek ónerlerin sáwlelendiriw usılında revolyuсiyalıq tásiri ayrıqsha sezildi" dep ayttı.<ref>{{Web deregi|url=http://fightland.vice.com/blog/bruce-lees-last-words-enter-the-dragon-and-the-martial-arts-explosion|bet=Bruce Lee's Last Words: Enter the Dragon and the Martial Arts Explosion|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200102120348/http://fightland.vice.com/blog/bruce-lees-last-words-enter-the-dragon-and-the-martial-arts-explosion|arxivsáne=January 2, 2020|avtor=Matuszak|at=Sascha|sáne=July 1, 2015|jumıs=[[Vice (magazine)|Vice]]|qaralǵan sáne=March 23, 2020}}</ref> Kuan-Sing Chen hám Beng Xuat Chua Lidiń "Aydaharǵa kiriw" sıyaqlı filmlerindegi urıs saxnaların "jaqsılıq penen jamanlıqtıń dáslepki gúresin usınday tamashaǵa tolı usılda" kórsetkeni ushın tásirli dep atap ótti.<ref>{{Cite book|last1=Chen|first1=Kuan-Hsing|url=https://books.google.com/books?id=q4d4CAAAQBAJ&pg=PT489|title=The Inter-Asia Cultural Studies Reader|date=2015}}</ref> Dúnya júzindegi kóplegen ekshn filmleriniń rejissyorları Bryus Lidi óz kareralarına tásir etken adam sıpatında atap ótedi, olardıń qatarında Gonkong háreket filmleriniń rejissyorları [[Jackie Chan|Djeki Chan]]<ref name="Birthday">{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|bet=Happy 80th Birthday Bruce Lee!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201128225852/https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|arxivsáne=November 28, 2020|sáne=November 27, 2020|jumıs=YouTube|baspaxana=BruceLee.com|qaralǵan sáne=December 7, 2020}}</ref> hám Djon Vu,<ref name=":8">{{Web deregi|url=https://press.discovery.com/asia-pacific/dsc/programs/how-bruce-lee-changed-world/|bet=How Bruce Lee Changed the World|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100124015816/http://press.discovery.com/asia-pacific/dsc/programs/how-bruce-lee-changed-world/|arxivsáne=January 24, 2010|sáne=January 24, 2010|jumıs=[[Discovery Channel]]|qaralǵan sáne=May 16, 2022}}</ref><ref name=":9" /> sonday-aq Gollivud rejissyorları Kventin Tarantino<ref>{{Web deregi|url=https://www.vulture.com/2015/08/quentin-tarantino-the-complete-syllabus.html|bet=Quentin Tarantino: The Complete Syllabus of His Influences and References|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220517042305/https://www.vulture.com/2015/08/quentin-tarantino-the-complete-syllabus.html|arxivsáne=May 17, 2022|avtor=Fitzmaurice|at=Larry|sáne=August 28, 2015|til=en-us|jumıs=[[Vulture.com]]|qaralǵan sáne=May 16, 2022}}</ref> hám Brett Ratner bar. === Jekpe-jek óneri hám jekpe-jek sport túrleri === Djit Kun Do - Li tárepinen dúzilgen, hár qıylı jekpe-jek tártiplerinen paydalanǵan gibrid jekpe-jek filosofiyası - geyde aralas jekpe-jek sportı (MMA) ushın jol ashqan dep esaplanadı.<ref name="auto2">{{Cite book|last=Chris Crudelli|title=The Way of the Warrior|url=https://books.google.com/books?id=QlI0fxSm1vgC}}</ref><ref name="Black-Belt">{{Cite journal|last=Beasley|first=Jerry|date=September 2003|title=The Man Who Changed the World: How Bruce Lee Continues to Influence the American Martial Arts|url=https://books.google.com/books?id=FtwDAAAAMBAJ|access-date=April 12, 2021}}</ref> Aralas jekpe-jek konсepсiyası Batısta Bryus Lidiń Djit Kun Do sisteması arqalı keń tarqaldı. Li "eń jaqsı jekpe-jek sheberi - boksser, karate yamasa dzyudo sheberi emes. Eń jaqsı jekpe-jek sheberi - hár qanday stilge beyimlese alatuǵın, formasız bolatuǵın, óziniń jeke stilin qabıllaytuǵın hám stiller sistemasına boysınbaytuǵın adam" dep isengen. 2004-jılı Ultimate Fighting Championship (UFC) qurıwshısı Dana Uayt Lidi "aralas jekpe-jek óneriniń atası" dep atadı hám bılay dedi: "Eger Bryus Lidiń qalay shınıqqanına, qalay gúreskenine hám ol jazǵan kóp nárselerge qarasańız, ol qátesiz stildiń stili joq ekenin aytqan. Siz hár nárseden azǵana alıwıńız kerek. Hár qıylı tártipten jaqsı nárselerdi alıp, isleytuǵının paydalanıp, qalǵanın taslap jiberiwińiz kerek". Li kóp adamlardıń jekpe-jek óneri menen shuǵıllanıwına sebepshi boldı. Bulardıń qatarına Liden ilham alǵan jekpe-jek sportı boyınsha kóplegen gúresshiler kiredi; [[boks]] chempionı Shugar Rey Leonard óziniń djebin Lidi kórip jetilistirgenin ayttı, boks chempionı Menni Pakyao óziniń gúresiw stilin Lidikine salıstırdı, al UFC chempionı Konor Makgregor ózin Li menen salıstırıp, eger Li házirgi waqıtta jarısqa qatnasqanda UFC chempionı bolar edi dep isenetuǵının ayttı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.espn.com/espn/story/_/id/29266542/could-bruce-lee-win-real-fight|bet=Could Bruce Lee win a real fight?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200609164026/https://www.espn.com/espn/story/_/id/29266542/could-bruce-lee-win-real-fight|arxivsáne=June 9, 2020|avtor=Akintoye|at=Dotun|sáne=June 6, 2020|jumıs=[[ESPN.com]]|baspaxana=[[ESPN Inc.]]|qaralǵan sáne=June 10, 2020}}</ref> Li 1970-jıllarda Djo Lyuis hám Benni Urkidezdiń<ref name="Black-Belt" /> Amerikada tolıq baylanıslı kikboksing turnirlerin shólkemlestiriwine ilham berdi. Amerikalı taekvondo pioneri Djun Gu Ri Liden ol "akkupunch" dep ataytuǵın nárseni úyrendi hám onı amerikalı taekvondoǵa kirgizdi. Keyinirek Ri awır salmaq boks chempionı [[Muhammed Ali|Muxammed Álidi]] shınıqtırdı hám oǵan "akkupunch"tı úyretti, Áli bunı 1975-jılı Richard Danndı nokautqa shıǵarıw ushın qollandı.<ref name="Rhee">{{Web deregi|url=http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|bet=Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190506223915/http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|arxivsáne=May 6, 2019|jumıs=jhoonrhee.com|qaralǵan sáne=May 1, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.jhoonrhee.com/bio7.html "Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do"]. </cite></ref> Awır salmaq boks chempionı [[Mike Tyson|Mayk Taysonnıń]] aytıwınsha, 1970-jıllarda "hámme Bryus Li bolıwdı qáledi".<ref>{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=z4GidINB4Zw|bet=Everyone Wanted to be Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210109065059/https://www.youtube.com/watch?v=z4GidINB4Zw|arxivsáne=January 9, 2021|avtor=Tyson|avtorsilteme=Mike Tyson|at=Mike|jumıs=YouTube|baspaxana=Hotboxin' with Mike Tyson|qaralǵan sáne=January 6, 2021}}</ref> Házirgi UFC awır salmaq chempionı Djon Djons Lidi ilham deregi sıpatında atap ótti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.coachmag.co.uk/sport/1461/exclusive-interview-with-ufc-champion-jon-jones|bet=Exclusive interview with UFC champion Jon Jones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005357/https://www.coachmag.co.uk/sport/1461/exclusive-interview-with-ufc-champion-jon-jones|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Razvi|at=Sam|sáne=March 19, 2012|jumıs=Coach Mag|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}</ref> Djons dizege qıya tebiwdi jiyi qollanıwı menen belgili, bul texnika Li tárepinen keń tarqalǵan edi.<ref name="Fantaousakis">{{Web deregi|url=https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|bet=UFC 232 – Jones vs. Gustafsson 2: Moves to look for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005356/https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Fantaousakis|at=Kostas|sáne=December 29, 2018|jumıs=[[Bloody Elbow]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFFantaousakis2018">Fantaousakis, Kostas (December 29, 2018). </cite></ref> Burınǵı UFC orta salmaq chempionı Anderson Silva da Lidi ilham deregi sıpatında atap ótti.<ref name="Birthday">{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|bet=Happy 80th Birthday Bruce Lee!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201128225852/https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|arxivsáne=November 28, 2020|sáne=November 27, 2020|jumıs=YouTube|baspaxana=BruceLee.com|qaralǵan sáne=December 7, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk "Happy 80th Birthday Bruce Lee!"]. </cite></ref> Kóplegen basqa UFC gúresshileri de Lidi ózleriniń ilham deregi sıpatında atap ótti, olardıń bir neshewi onı MMA-dıń "ata-babası" yamasa "úlken atası" dep atadı.<ref>{{Cite news|last1=Stets|first1=Michael|title=The MMA World Pays Tribute to Bruce Lee 40 Years After His Death|url=https://bleacherreport.com/articles/1710603-the-mma-world-pays-tribute-to-bruce-lee-40-years-after-his-death|access-date=June 15, 2020|date=July 20, 2013}}</ref> == Derekler == [[Kategoriya:Kino álemi]] <references /> __BÖLİDİMÖNDEMEW__ [[Kategoriya:27-noyabrde tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:1940-jılı tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:20-iyulda qaytıs bolǵanlar]] [[Kategoriya:1973-jılı qaytıs bolǵanlar]] ljdrjpp70h5i2ci9znkgg0ub83cpv2d 120256 120255 2025-06-07T05:55:22Z Srajatdin Usnatdinov 12560 120256 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı|atı=Bryus Li|portret=Bruce-Lee-as-Kato-1967-retouched.jpg|táriypi=Lee in 1967|asl ismi={{nobold|李小龍}}|tuwılǵan waqtındaǵı atı=Lee Jun-fan ({{lang|zh-Hant-HK|李振藩}})|tuwılǵan sánesi=27.11.1940|tuwılǵan jeri=[[Chinatown, San Francisco]], Kaliforniya, AQSH.|qaytıs bolǵan sánesi=20.7.1973|qaytıs bolǵan jeri=[[Kowloon]], [[British Hong Kong]]|kásibi={{hlist|[[Martial artist]]|actor|philosopher|film director|screenwriter|producer}}|iskerlik jılları=1941–1973|ómirlik joldası={{marriage|[[Linda Lee Cadwell|Linda Emery]]|August 17, 1964}}|balaları={{hlist|[[Brandon Lee|Brandon]]|[[Shannon Lee|Shannon]]}}|qolı=Signature of Bruce Lee.svg}} '''Bryus Li''' ({{lang-en|Bruce Lee}}; tuwılǵan waqtındaǵı atı '''Li Djun-fan'''; 27-noyabr 1940 – 20-iyul 1973) [[Gonkong]]-[[Amerika Qurama Shtatları|amerikalı]] [[jekpe-jek óneri]] sheberi hám aktyor bolǵan. Ol hár túrli [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] tártiplerinen paydalanǵan gibrid jekpe-jek filosofiyası Djit Kun Do-nıń tiykarın salıwshısı. 1970-jıllarda jekpe-jek filmleriniń keń tarqalıwına járdem bergeni ushın tanılǵan,<ref name="britannica.com">{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Bruce-Lee|bet=Bruce Lee &#124; Biography, Martial Arts, Movies, Death, Son, & Facts &#124; Britannica|sáne=July 16, 2024}}</ref> Li ayırım kommentatorlar hám jekpe-jek sheberleri tárepinen barlıq waqıtlardaǵı eń tásirli jekpe-jek sheberi hám Shıǵıs penen Batıstı baylanıstırǵan XX ásirdiń pop mádeniyat belgisi sıpatında qaraladı. Ol Gonkong ekshn kinomatografiyasın alǵa ilgeriletiwde hám [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika]] filmlerinde [[qıtay]] xalqınıń kórsetiw usılın ózgertiwge járdem beriwde úlken miyneti sińgen.<ref name="Time 100">{{Web deregi|url=http://205.188.238.181/time/time100/heroes/profile/lee01.html|bet=Bruce Lee: With nothing but his hands, feet and a lot of attitude, he turned the little guy into a tough guy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100605174143/http://205.188.238.181/time/time100/heroes/profile/lee01.html|arxivsáne=June 5, 2010|avtor=Stein|at=Joel|sáne=June 14, 1999|jumıs=The Time 100|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> [[San Francisco|San-Franсiskoda]] tuwılıp, Britaniya Gonkongında ósip-jetilisken Li, ákesi arqalı bala aktyor sıpatında [[Gonkong]] kino industriyasına kirisip kelgen.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cbsnews.com/sanfrancisco/news/bruce-lee-statue-san-francisco-chinatown-lunar-new-year/|bet=Proposal calls for Bruce Lee statue in San Francisco's Chinatown – CBS San Francisco|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240225083404/https://www.cbsnews.com/sanfrancisco/news/bruce-lee-statue-san-francisco-chinatown-lunar-new-year/|arxivsáne=February 25, 2024|avtor=Lee|at=Mary|sáne=February 8, 2024|til=en-US|jumıs=www.cbsnews.com|qaralǵan sáne=February 25, 2024}}</ref> Onıń dáslepki [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] tájiriybesine Ving Chun (Ip Mannıń qol astında úyrengen), tay chi, [[boks]] (Gonkong boks turnirin jeńgen) hám kóshe tóbelesleri (awıl-aymaq hám úy tóbelerinde bolǵan urıslar) kiredi. 1959-jılı Li Sietlge kóship barǵan, sol jerde 1961-jılı [[Vashington]] universitetine oqıwǵa kirgen. [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHta]] bolǵan usı dáwirde, aktyorlıq kareraǵa umtılsa da, jekpe-jek ónerin úyretiw arqalı aqsha islep tabıwdı oylay baslaǵan. Ol óziniń birinshi jekpe-jek mektebin Sietldegi úyinde ashqan. Keyinirek [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyanıń]] Oklend qalasında ekinshi mektepti ashqannan soń, 1964-jılı Kaliforniyanıń Long-Bich Xalıqaralıq karate chempionatında kórsetpeler hám sóylewleri menen úlken dıqqattı tartqan. Bunnan soń ol [[Los-Andjeles|Los-Andjeleske]] kóship barıp sabaq bere baslaǵan, onıń oqıwshıları arasında Chak Norris, Sheron Teyt hám Karim Abdul-Jabbar bolǵan. 1970-jıllarda onıń Gonkong hám [[Gollivud]] filmleri Gonkong jekpe-jek filmlerin jańa ataqlılıq hám maqullaw dárejesine kóterip, qıtay jekpe-jek ónerine Batıstıń qızıǵıwshılıǵın oyatqan. Onıń filmleriniń baǵdarı hám ruwxı pútkil dúnyadaǵı jekpe-jek óneri menen jekpe-jek filmlerine kúshli tásir etip, olardı ózgertken.<ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/us|title=Bruce Lee inspired Dev for martial arts|date=July 1, 2010}}</ref> Karerası Gonkong hám AQSHtı qamtıǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm?pid=10606|bet=Jun Fan Jeet Kune Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100723235948/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm?pid=10606|arxivsáne=July 23, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.avclub.com/bruce-lee-takes-on-chuck-norris-but-he-makes-you-wait-1798245604|bet=Bruce Lee takes on Chuck Norris, but he makes you wait for the fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230127163006/https://www.avclub.com/bruce-lee-takes-on-chuck-norris-but-he-makes-you-wait-1798245604|arxivsáne=January 27, 2023|sáne=March 25, 2016|til=en|jumıs=[[The A.V. Club]]|qaralǵan sáne=January 27, 2023}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.nbcnews.com/news/asian-america/director-ang-lee-will-direct-son-playing-bruce-lee-biopic-rcna59459|bet=Director Ang Lee will direct his son, playing Bruce Lee in biopic|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230127163011/https://www.nbcnews.com/news/asian-america/director-ang-lee-will-direct-son-playing-bruce-lee-biopic-rcna59459|arxivsáne=January 27, 2023|sáne=November 30, 2022|til=en|jumıs=NBC News|qaralǵan sáne=January 27, 2023}}</ref> ol 1970-jıllardıń basında túsirilgen bes tolıq metrajlı Gonkong jekpe-jek filmindegi rolleri menen tanımalı: Lo Veydiń «Úlken bas» (1971) hám «Ǵázep judırıǵı» (1972); Golden Xarvesttiń Li tárepinen jazılǵan hám rejissyorlıq etilgen «Aydarhanıń jolı» (1972); hám Golden Xarvest penen Uorner Brazerstiń Robert Klouz rejissyorlıǵındaǵı «Aydarhanıń kiriwi» (1973) hám «Ólim oyını» (1978).<ref>{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-cinemaplus/article2058091.ece|title=How Bruce Lee changed the world-Series|date=May 29, 2011}}</ref> Lidiń óliminen keyin, onıń filmleri úlken tabınıwshılıqqa iye boldı.<ref name="britannica.com">{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Bruce-Lee|bet=Bruce Lee &#124; Biography, Martial Arts, Movies, Death, Son, & Facts &#124; Britannica|sáne=July 16, 2024}}</ref> Ol óz filmlerinde kanton mádeniyatın sáwlelendiriwi arqalı pútkil dúnyaǵa, ásirese qıtaylar arasında, hám AQSHtaǵı aziyalı stereotiplerge qarsı turǵanı ushın Aziya tegine iye amerikalılar arasında belgili tulǵaǵa aylandı.<ref name=":10">{{Cite news|title=How Bruce Lee Exploded a Stereotype With a One-Inch Punch|date=January 25, 2017|url=https://www.nytimes.com/2017/01/25/movies/bruce-lee-movies.html}}</ref> Li 1973-jıldıń iyul ayında, 32 jasında qaytıs boldı. Óliminen keyin de Li házirgi zaman jekpe-jek sportı túrlerine, sonıń ishinde [[dzyudo]], karate, aralas jekpe-jek túrleri hám [[Boks|boksqa]], sonday-aq házirgi zaman populyar mádeniyatına, sonıń ishinde kino, televidenie, komiksler, animaсiya hám video oyınlarına aytarlıqtay tásir etip kelmekte. Time jurnalı Lidi XX ásirdiń eń áhmiyetli 100 adamınıń qatarına kirgizgen. == Erte jaslıq dáwiri == [[Fayl:Bruce_Lee_with_his_parents_1940s.jpg|nobaý|Bryus Li náreste waqtında ata-anası Greys Xo hám Li Xoy-chuen menen birge]] Bryus Lidiń tuwılǵandaǵı atı Li Djun-fan bolǵan. Onıń ákesi, Li Xoy-chuen, [[Gonkong|Gonkongta]] jasaǵan kanton opera qosıqshısı edi. Anası Greys Xo [[Shanxay|Shanxayda]] tuwılǵan hám evraziyalıq shıǵısqa iye bolǵan.<ref name="2018 Ng" /> 1939-jıldıń dekabr ayında, onıń ata-anası [[San Francisco|San-Franсiskonıń]] Chaynataun rayonında xalıqaralıq opera gastroli ushın Kaliforniyaǵa sapar shekken.<ref>{{Cite book|last1=Maeda|first1=Daryl Joji|title=Like Water: A Cultural History of Bruce Lee|date=August 9, 2016|publisher=NYU Press}}</ref> Ol sol jerde 1940-jıldıń 27-noyabrinde tuwılıp, [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHtıń]] jus soli (topıraq huqıqı) puqaralıq nızamları tiykarında AQSH puqaralıǵın alıw huqıqına iye bolǵan.<ref name="2018 Ng" /> Ol tórt aylıq bolǵanda (1941-jıldıń aprel ayında), Li shańaraǵı Gonkongqa qaytıp kelgen.[2] Kóp ótpey, Ekinshi dúnya urısı dáwirinde, 1941-jıldıń dekabr ayında Yaponiya Gonkongqa kútilmegen hújim jasap, qalanı keyingi tórt jıl dawamında basqarǵan waqıtta, Li shańaraǵı kútilmegen qıyınshılıqlarǵa dus kelgen.<ref name="2018 Ng">{{Cite book|title=龍影中華──李小龍的光影片段|last1=吳貴龍|publisher=中華書局(香港)|date=2018}}</ref> Lidiń ana tárepten atası kantonlıq, ana tárepten kempir apası inglis bolǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|bet=Was Bruce Lee of English Descent?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161025083142/http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|arxivsáne=October 25, 2016|til=en|jumıs=Fightland|qaralǵan sáne=June 19, 2020}}</ref> al ana tárepten úlken ájaǵası Robert Xotung golland evrey hám kanton tegine iye Gonkong biznesmeni bolǵan. == Karerası hám bilimi == === 1940–1958: Dáslepki rolleri, mektep bilimi hám jekpe-jek ónerine kirisiwi === Lidiń ákesi Li Xoy-chuen kanton operasınıń juldızı bolǵan. Nátiyjede, kishi Li júdá jas waqtınan kino dúnyasına kirisip, bala waqtında bir neshe filmlerde kóringen. Lidiń birinshi roli «Altın dárwaza qızı» filminde saxnaǵa kóterip shıǵılǵan náreste roli bolǵan. Ol qıtay kalendarı boyınsha hám Aydarha saatı, hám Aydarha jılında tuwılǵanı sebepli, óziniń qıtaysha saxna atın 李小龍 (Li kishi Aydarha) etip alǵan.<ref name="bruceleefoundation biography">{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|bet=Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100822035902/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|arxivsáne=August 22, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> Toǵız jasında, ol 1950-jılı «Bala» filminde ákesi menen birge «Bala Cheung» atlı komiks qaharmanına tiykarlanǵan filmde birinshi bas rolin oynaǵan. On segiz jasqa tolǵanda, ol 20 filmde kórinip úlgergen.<ref name="bruceleefoundation biography">{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|bet=Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100822035902/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|arxivsáne=August 22, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> Tak Sun mektebinde (德信學校; Koulundaǵı 218 Natan jolındaǵı úyinen bir neshe kvartal qashıqlıqta) oqıǵannan soń, Li 12 jasında katolik La Salle kolledjiniń baslawısh mektep bólimine kirgen. [[Fayl:The_age_of_18_Bruce_Lee_and_Ye_Wen.jpg|nobaý|Lee and Ip Man in 1958]] 1956-jılı, oqıw úlgeriwi tómen bolǵanı ushın (hám múmkin minez-qulqı da jaqsı bolmaǵanı sebepli), ol Áuliye Franсisk Ksaveriy kolledjine ótkerilgen, sol jerde ol mekteptiń [[boks]] komandasınıń bavarlıq muǵallimi hám treneri Braz Edvard Masstıń qol astında tárbiyalanǵan.<ref>{{Cite news|title=Bruce Lee, a global hero who epitomised Hong Kong's strengths – it's just a pity the city could not preserve his former home|url=https://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1880598/bruce-lee-global-hero-who-epitomised-hong-kongs-strengths-its-just|access-date=January 26, 2023}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://archives.catholic.org.hk/In%20Memoriam/Clergy-Brother/E-Muss.htm|bet=Bro. Edward Muss FMS R.I.P.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230126213017/https://archives.catholic.org.hk/In%20Memoriam/Clergy-Brother/E-Muss.htm|arxivsáne=January 26, 2023|qaralǵan sáne=January 26, 2023}}</ref> Li bir neshe kóshe tóbelesine aralasqannan keyin, onıń ata-anası oǵan [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerinen]] tálim alıw kerek degen sheshimge kelgen. 1953-jılı Lidiń dostı Uilyam Cheung onı Ip Manǵa tanıstırǵan,<ref>{{Cite news|title=Who taught Bruce Lee kung fu? He was born to be a fighter, but the martial arts superstar also trained with the best|url=https://www.scmp.com/culture/film-tv/article/2156574/who-taught-bruce-lee-kung-fu-he-was-born-be-fighter-martial-arts|access-date=February 14, 2023}}</ref> biraq anası tárepten evropalı teginiń bolıwı sebepli, qıtay jekpe-jek dúnyasındaǵı shet ellilerge úyretpew haqqındaǵı kóp jıllıq úrip-ádet sebepli, dáslep oǵan Ving Chun kung-fusın úyreniwge ruqsat etilmegen.<ref name="Blitz">{{Cite news|url=http://www.ma-mags.com/Mags/Blitz/Blitz%203-3%20Cov.jpg|title=William Cheung Scene one... Take One|access-date=January 12, 2017|publisher=Blitz Publishers}}</ref><ref name="SMH">{{Cite news|title=All the right moves|url=http://www.smh.com.au/national/melbourne-life/all-the-right-moves-20110119-19wp3.html|access-date=December 26, 2016|publisher=Fairfax Media}}</ref>  Cheung onıń jaǵın alıp sóylegennen soń, Li mektepke qabıl etilip, Ip Mannıń qol astında Ving Chun boyınsha shınıǵıwlardı baslaǵan.<ref name="AsAmNews">{{Cite news|title=Bruce Lee Was an Anchor Baby|url=https://asamnews.com/2016/01/05/blog-bruce-lee-was-an-anchor-baby/|access-date=November 1, 2020|publisher=AsAmNews}}</ref> Ip óz oqıwshıların Gonkongtıń kóshe bandalarında tóbelesiwden saqlaw ushın, olardı shólkemlestirilgen jarıslarda qatnasıwǵa úgitlegen. Ip Man menen bir jıl shınıǵıw ótkergennen soń, basqa oqıwshılardıń kópshiligi Li menen birge shınıǵıwdan bas tartqan. Olar onıń aralas tegin bilip qalǵan edi, al qıtaylar ulıwma ózleriniń jekpe-jek óneri usılların aziyalı emeslerge úyretiwge qarsı bolǵan. Lidiń sparring sherigi Xokins Cheungtıń aytıwınsha, "Pútkil Ving Chun klanında Ip Mannan jeke ózi yamasa hátte biraz bolsa da tálim alǵan altı adamnan da az adam bar edi".{{Sfn|Thomas|1994|p=26}} Degen menen, Li Ving Chunǵa úlken qızıǵıwshılıq kórsetip, Ip Man, Uilyam Cheung hám Vong Shun-leung penen jeke shınıǵıwların dawam etken.{{Sfn|Campbell|2006|p=172}}<ref>{{Cite news|author=<!--not stated-->|date=July 25, 2018|title=Who taught Bruce Lee kung fu? He was born to be a fighter, but the martial arts superstar also trained with the best|url=https://www.scmp.com/culture/film-tv/article/2156574/who-taught-bruce-lee-kung-fu-he-was-born-be-fighter-martial-arts|work=South China Morning Post|quote=Although Lee studied wing chun at Ip’s school, he was mainly taught by Wong Shun-leung, as Ip himself only taught advanced students, not beginners. Lee quickly became devoted to wing chun and practiced diligently.|access-date=February 14, 2023}}</ref> 1958-jılı Li Gonkong mektepleri boks turnirin jeńip alıp, finalda aldıńǵı chempion Geri Elmsti nokautqa shıǵarǵan. Sol jılı Li cha-cha ayaq oyınshısı bolǵan hám Gonkongtıń Táj koloniyası Cha-Cha chempionatın jeńip alǵan.<ref>{{Cite book|last1=Lee|first1=Linda|title=The Bruce Lee Story|date=1989|publisher=[[Black Belt Communications]]}}</ref> === 1959–1964: Úziliksiz oqıwlar hám jekpe-jek ónerindegi jetiskenlikler === Jas óspirimlik dáwirinde Lidiń kóshe tóbelesleri jiyilesip, qorqınıshlı triada shańaraǵınıń ulın jeńiwdi de óz ishine aldı. 1958-jılı, qarsılas Choy Li Fut jekpe-jek mektebiniń oqıwshıları Lidiń Ving Chun mektebine qarsı shaqırıq taslaǵannan keyin, ol úydiń tóbesinde tóbeleske qatnastı. Basqa bir balanıń ádil emes mushına juwap retinde, ol balanı sonshelli qattı urdı, onıń bir tisin túsirip jiberdi, bul balanıń ata-anasınıń poliсiyaǵa shaǵım etiwine alıp keldi.<ref name="Burrows 2002">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|bet=Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080508051639/http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|arxivsáne=May 8, 2008|avtor=Burrows|at=Alyssa|jıl=2002|baspaxana=HistoryLink|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> Lidiń anası poliсiya bólimine barıp, eger onı óz qarawına shıǵarsa, ulınıń is-háreketleri ushın tolıq juwapkershilikti óz moynına alatuǵını haqqında hújjetke qol qoyıwǵa májbúr boldı. Ol bul waqıya haqqında kúyewine aytpasa da, ulına 18 jasında AQSH puqaralıǵın talap etiw ushın Qurama Shtatlarǵa qaytıwdı usınıs etti.<ref>{{Cite news|title=What you didn't know about: Bruce Lee Bruce Lee in Seattle — Part 1|url=https://nwasianweekly.com/2022/08/what-you-didnt-know-about-bruce-lee-bruce-lee-in-seattle-part-1/|access-date=July 2, 2023}}</ref> Lidiń ákesi kelisti, sebebi Gonkongta qalǵan jaǵdayda Lidiń kolledjde oqıw imkaniyatları onsha úmitli emes edi.<ref name="Burrows 2002">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|bet=Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080508051639/http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|arxivsáne=May 8, 2008|avtor=Burrows|at=Alyssa|jıl=2002|baspaxana=HistoryLink|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> 1959-jıldıń aprel ayında, Lidiń ata-anası onı Qurama Shtatlarǵa, San-Franсiskoda shańaraq dosları menen birge jasap atırǵan úlken qarındası Agnes Lige jiberiwge qarar etti. Bir neshe aydan soń, ol 1959-jılı orta mektep bilimin dawam ettiriw ushın Sietlge kóship keldi, sol jerde Rubi Chowdıń restoranında jasap turıwshı ofiсiant bolıp isley basladı. Chowdıń kúyewi Lidiń ákesiniń kásiplesi hám dostı edi. Lidiń úlken ájaǵası Piter Li kolledjde oqıw ushın Minnesotaǵa ketpesten aldın qısqa waqıtqa Sietlde onıń menen birge boldı.<ref name="Wing Chung Gung Fu">{{Web deregi|url=http://hardcorejkd.com/wing_chun.php|bet=Wing Chung Gung Fu|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php|arxivsáne=May 14, 2008|baspaxana=Hardcore JKD|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> 1959-jılı Li [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerin]] oqıta basladı. Ol óziniń oqıtqan ónerin Jun Fan Gung Fu (sózbe-sóz awdarǵanda Bryus Lidiń Kung-fusı) dep atadı.<ref name="Wing Chung Gung Fu">{{Web deregi|url=http://hardcorejkd.com/wing_chun.php|bet=Wing Chung Gung Fu|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php|arxivsáne=May 14, 2008|baspaxana=Hardcore JKD|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php "Wing Chung Gung Fu"]. </cite></ref> Bul onıń Ving Chunǵa bolǵan usılı edi. Li Sietlde tanısqan doslarına sabaq berdi, dáslep Dzyudo sheberlik iyelewshisi Djessi Gloverden basladı, ol Lidiń dáslepki texnikalarınıń ayırımların oqıtıwdı dawam etti. Taki Kimura Lidiń birinshi Járdemshi Instruktorı boldı hám Lidiń óliminen keyin de onıń óneri menen filosofiyasın oqıtıwdı dawam etti.<ref>{{Web deregi|url=http://bruceleefoundation.com/index.cfm/page/Biography/pid/10585|bet=Bruce Lee Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121119051316/http://bruceleefoundation.com/index.cfm/page/Biography/pid/10585|arxivsáne=November 19, 2012|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=September 4, 2012}}</ref> Li Sietlde óziniń birinshi jekpe-jek mektebin ashtı, ol Li Jun Fan Gung Fu Institutı dep ataldı. Li Sietldegi Kapitol-Xill rayonındaǵı Edison Texnikalıq Mektebinen orta bilim alıp, diplomın aldı.<ref>{{Web deregi|url=http://nwasianweekly.com/2014/08/bruce-lee-seattle-roots-retrospective-comes-wing/|bet=Bruce Lee and his Seattle roots — A retrospective comes to the Wing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211125022933/http://nwasianweekly.com/2014/08/bruce-lee-seattle-roots-retrospective-comes-wing/|arxivsáne=November 25, 2021|sáne=August 11, 2014|til=en-US|jumıs=Northwest Asian Weekly|qaralǵan sáne=November 25, 2021}}</ref> 1961-jıldıń mart ayında Li Vashington Universitetine oqıwǵa kirip, drama óneri, filosofiya, psixologiya hám basqa da pánlerdi oqıdı. Lidiń ózi hám kóp basqalar aytqanına qaramastan, universitettiń 1999-jılǵı pitkeriwshiler basılımındaǵı maqalaǵa tiykarlanǵanda, Lidiń rásmiy qánigeligi filosofiya emes, al drama bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.washington.edu/alumni/columns/dec99/j_o.html|bet=U. of Washington alumni records|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110221043919/http://www.washington.edu/alumni/columns/dec99/j_o.html|arxivsáne=February 21, 2011|baspaxana=Washington.edu|qaralǵan sáne=January 22, 2010}}</ref> 1964-jıldıń basında Li universitetti taslap, Djeyms Yimm Li menen birge jasaw ushın Oklendke kóship keldi. Djeyms Li Bryus Liden jigirma jas úlken edi hám sol aymaqta belgili qıtay jekpe-jek sheberi edi. Olar birgelikte Oklendte ekinshi Jun Fan jekpe-jek studiyasın ashtı. Djeyms Li Bryus Lidi amerikalı jekpe-jek sheberi Ed Parker menen tanıstırdı. Parkerdiń mirát etiwi menen Li 1964-jılǵı Long-Bich Xalıqaralıq Karate Chempionatında qatnasıp, eki barmaqlı otırıp-turıwlardı - bir qoldıń bas barmaǵı hám kórsetkish barmaǵın paydalanıp, ayaqların shama menen iyin keńliginde qoyıp - kórsetti.<ref name="Two Finger Pushup">{{Web deregi|url=http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|bet=Two Finger Pushup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|arxivsáne=May 21, 2008|baspaxana=Maniac World|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> Sol Long-Bich jarısında, ol jáne "bir dyuymlik mush" kórsetti.<ref name="Two Finger Pushup">{{Web deregi|url=http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|bet=Two Finger Pushup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|arxivsáne=May 21, 2008|baspaxana=Maniac World|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm "Two Finger Pushup"]. </cite></ref> Li tik turıp, oń ayaǵın alǵa shıǵarıp, dizelerin azǵana búgip, qozǵalmay turǵan sherigi aldında turdı. Lidiń oń qolı jartılay sozılǵan hám oń mushın sheriginiń kókireginen shama menen bir dyuym (2.5 sm) qashıqlıqta edi. Oń qolın artqa tartpastan, Li óz turısın saqlaǵan halda erkin qatnasıwshı Bob Beykerge kúshli mush urdı. Bul Beykerdi artqa ılaqtırıp, jaraqat almawı ushın onıń artına qoyılǵan orındıqqa qulattı, biraq Beykerdiń páti onı polǵa qulawına alıp keldi. Beyker bılay eske aladı: "Men Bryuske bunday kórsetpelerdi qaytıp islemewin ayttım. Ol maǵan sońǵı ret mush urǵanda, kókiregimdegi awırıw shıdamsız bolǵanlıqtan, jumısqa bara almadım". Dál usı 1964-jılǵı chempionatta Li birinshi ret [[Taekwando|Taekvondo]] ustazı Djungu Ri menen tanıstı. Olar dos bolıp, bul qarım-qatnas ekewine de jekpe-jek sheberi sıpatında payda ákeldi. Ri Lige shetten tebiwdi tolıǵı menen úyretti, al Li Rige "signalsız" mush urıwdı úyretti. 1964-jılı Oklendtiń Chaynatawnında Li Vong Djek-man menen dawlı jeke jekpe-jek ótkerdi. Vong Ma Kin Fungtıń tikkeley shákirti bolıp, Siniсyuan, Arqa Shaolin hám tay-chi boyınsha sheberligi menen belgili edi. Lidiń aytıwınsha, qıtay jámiyeti oǵan qıtaylı emes adamlarǵa sabaq beriwdi toqtatıw haqqında ultimatum bergen. Ol bas tartqanda, onı Vong penen jekpe-jek ótkeriwge shaqırǵan. Kelisim boyınsha eger Li jeńilse, ol mektebin jabıwı kerek edi, al jeńse, aq adamlarǵa yamasa basqa qálegen adamlarǵa sabaq bere alatuǵın edi. Vong bunı biykarlap, Li Chaynatawn teatrındaǵı kórsetpeleriniń birinde San-Franсiskodaǵı hár qanday adamdı jeńe alatuǵının maqtanıp aytqannan keyin, ol Li menen jekpe-jek ótkeriwdi soraǵan hám onıń ózi aq adamlarǵa yamasa basqa qıtaylı emes adamlarǵa qarsı kemsitpegen dep aytqan. Li bılay dep pikir bildirgen: "Sol qaǵazda Chaynatawnnan barlıq sifulardıń atları bar edi, biraq olar meni qorqıta almaydı". Jekpe-jekti kórgen adamlar qatarına Kedwell, Djeyms Li (Bryus Lidiń sherigi, tuwısqanı emes) hám tay-chi oqıtıwshısı Uilyam Chen kiredi. Vong hám Uilyam Chenniń aytıwınsha, jekpe-jek ádettegiden tıs uzaq - 20-25 minut dawam etken.<ref name="Mental Floss">{{Web deregi|url=http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|bet=Bruce Lee: The Time Bruce Lee Was Challenged to a Real Fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160711225623/http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|arxivsáne=July 11, 2016|avtor=Rossen|at=Jake|sáne=August 10, 2015|jumıs=Mental Floss|qaralǵan sáne=July 10, 2016}}</ref> Vong dáslep ádep-ikramlı, biraq qatań jekpe-jek boladı dep kútkenin, biraq Li onı óltiriw niyetinde agressiv hújim etkenin aytadı. Vong dástúrli qol alısıwdı usınǵanda, Li sálemlesiwdi qabıl etkendey bolıp kóringen, biraq onıń ornına Li qolın nayza sıyaqlı Vongtıń kózlerine qaratıp urǵan eken. Óz ómirin qorǵawǵa májbúr bolǵan Vong, qolaylı máwrit bolǵanda da Lige óltiriw kúshi menen urmaǵanın, sebebi bul oǵan túrme jazasın ákeliwi múmkin edi, biraq jeńiniń astındaǵı nızamsız qurallardan paydalanǵanın aytadı. Maykl Dorgannıń 1980-jılǵı "Bryus Lidiń eń qıyın jekpe-jegi" kitabına qaraǵanda, jekpe-jek eki táreptiń de sheshiwshi soqqısı sebepli emes, al Lidiń "ádetten tıs haldan tayıwı" sebepli tamamlanǵan.<ref name="Dorgan" /> Degen menen, Bryus Li, Linda Li Kedwell hám Djeyms Yimm Lidiń aytıwınsha, jekpe-jek barı-joǵı úsh minut dawam etip, Lidiń sheshiwshi jeńisi menen tamamlanǵan. Kedwelldiń gúwalıǵı boyınsha: "Jekpe-jek baslandı, bul hesh qanday sheklewsiz jekpe-jek edi, ol úsh minut dawam etti. Bryus bul adamdı jerge jıqtı hám 'Berileseń be?' dep soradı, hám ol adam berilgenin ayttı". Jekpe-jekten bir neshe hápte ótkennen keyin, Li intervyu berip, atı atalmaǵan qarsılasın jeńgenin aytqan, Vongtıń aytıwınsha, bul anıq oǵan islegen silteme edi.<ref name="Mental Floss">{{Web deregi|url=http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|bet=Bruce Lee: The Time Bruce Lee Was Challenged to a Real Fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160711225623/http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|arxivsáne=July 11, 2016|avtor=Rossen|at=Jake|sáne=August 10, 2015|jumıs=Mental Floss|qaralǵan sáne=July 10, 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFRossen2015">Rossen, Jake (August 10, 2015). </cite></ref> Juwap retinde, Vong San-Franсiskodaǵı qıtay tilindegi "Pacific Weekly" gazetasında jekpe-jek haqqındaǵı óz bayanlamasın járiyalap, eger Li bul bayanlamaǵa qanaatlanbasa, ashıq qayta jekpe-jek ótkeriwge mirát etti. Li hár bir qozǵawǵa zorlıq penen juwap beriw uqıbına iye bolsa da, bul mirátqa juwap bermedi. Li aq adamlarǵa sabaq beriwdi dawam etkenine qaramastan, ekewi de bunnan keyin járiya bildiriwler jasamadı. Li film karerasın taslap, jekpe-jek ónerin rawajlandırıwdı maqul kórgen edi. Biraq, 1964-jılı Long-Bichtegi jekpe-jek kórsetpesi aqır-aqıbetinde televidenie prodyuseri Uilyam Dozerdiń Charli Channıń ulı Li Chan haqqındaǵı "Number One Son" filminiń pilot seriyasındaǵı rol ushın kastingke mirát etiwine alıp keldi. Serial hesh qashan ámelge aspadı, biraq Dozer Lidiń potenсialın kórdi.<ref name=":0">{{Cite news|title=Color Him Green}}</ref> === 1966–1970: Amerikadaǵı rolleri hám Djit Kun-Do dóretiw === [[Fayl:Van Williams and Bruce Lee in The Green Hornet 1966.jpg|oñğa|nobaý|1966-jılı "The Green Hornet" filmi ushın túsirilgen Uilyams hám Lidiń reklama súwreti]] 1966-jıldan 1967-jılǵa shekem Li Uilyam Dozer tárepinen islep shıǵarılǵan hám bayanlanǵan,<ref>{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in ""The Green Hornet""|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|baspaxana=The American Heritage Center holds the papers of William Dozier, who produced and narrated the TV series The Green Hornet, as well as the Batman TV series.|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}</ref> sol atamadaǵı radio baǵdarlaması tiykarında islengen<ref>{{Cite news|date=September 3, 1966|title=Green Hornet's Creator Visits TV Scene|work=The Times Herald}}</ref><ref name=":0">{{Cite news|date=October 2, 1966|title=Color Him Green|work=Tampa Bay Times}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFAarons1966">Aarons, Leroy F. (October 2, 1966). </cite></ref> "The Green Hornet" teleserialında Van Uilyams oynaǵan bas qaharman menen birge Kato rolin oynadı. Serial bir máwsim (26 bólim) dawamında 1966-jıldıń sentyabrinen 1967-jıldıń martına shekem efirge shıqtı. Li hám Uilyams jáne de Uilyam Dozer islep shıǵarǵan basqa teleserial "Batman"nıń úsh kesilisiw bóliminde óz qaharmanları sıpatında kórindi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-51-season-2/a-piece-of-the-action/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072502/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-51-season-2/a-piece-of-the-action/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-52-season-2/batmans-satisfaction/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072504/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-52-season-2/batmans-satisfaction/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-599958/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072503/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-599958/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> "The Green Hornet" erjetken Bryus Lidi amerikalı tamashagóy auditoriyasına tanıstırdı hám aziyalı stildegi jekpe-jek ónerin usınǵan birinshi keń tarqalǵan amerika showı boldı. Showdıń rejissyorı Lidiń mush hám urıslar paydalanılatuǵın tipik amerika stilinde gúresiwin qáledi. Kásiplik jekpe-jek sheberi sıpatında Li bas tartıp, óz qánigeligi stilinde gúresiwi kerek ekenin talap etti. Dáslep, Li sonshelli tez háreket etkeni sonshelli, onıń háreketlerin plenkaǵa túsiriw múmkin bolmadı, sonlıqtan ol óz háreketlerin ásteletiwge májbúr boldı.<ref name="American Heritage Center">{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}</ref> Showdıń islep shıǵarılıwı waqtında Li showda kaskadyor bolıp isleytuǵın Djin LeBell menen dos boldı. Olar birge shınıqtı hám óz qánigelikleri boyınsha [[jekpe-jek óneri]] bilimleri menen almastı. 1967-jılı show toqtatılǵannan keyin, Li Dozerge "show-biznestegi meniń kareramdı" baslap bergeni ushın minnetdarshılıq xat jolladı.{{Sfn|Polly|2018|pp=187}} After the show was canceled in 1967, Lee wrote to Dozier thanking him for starting "my career in show business".<ref name="American Heritage Center">{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/ "American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'"]. </cite></ref> 1967-jılı Li "Ironside" serialınıń bir bóliminde rol oynadı''.''<ref>{{Citation |last=Dubin |first=Charles S. |title=Tagged for Murder |date=October 26, 1967 |url=https://www.imdb.com/title/tt0612463/ |access-date=January 26, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230126211229/https://www.imdb.com/title/tt0612463/ |url-status=live |series=Ironside |archive-date=January 26, 2023}}</ref> [[Fayl:JeetKuneDo.svg|nobaý|Djit Kun-Do embleması Bryus Li Miyrası tárepinen saqlanatuǵın dizimge alınǵan sawda belgisi bolıp tabıladı. Tayсzitu simvolınıń átirapındaǵı qıtay háripleri bılay oqıladı: "Jolsızlıqtı jol etip paydalanıw" hám "Sheklewsizlikti sheklew etip alıw". Kórsetkishler yan hám in arasındaǵı sheksiz tásirlesiwdi ańlatadı.]] Djit Kun Do 1967-jılı payda bolǵan. «Jasıl shegirtke» serialınıń bir sezonın túsiriwden keyin, Li jumıssız qalıp, Djun Fan Gung-fu Institutın ashtı. Vong Djek-manmen bolǵan tartıslı jekpe-jek Lidiń jekpe-jek óneri haqqındaǵı filosofiyasına tásir etti. Li gúres uzaqqa sozılǵanın hám Ving Chun texnikasın qollanıp óz potenсialın tolıq kórsete almaǵanın túsindi. Ol dástúrli jekpe-jek óneri texnikaları kóshedegi tártipsiz urıs jaǵdaylarında qollanıw ushın júdá qattı hám formal degen pikirge keldi. Li «ámeliylik, iykemlilik, tezlik hám nátiyjelilik» ke pát bergen sistemanı rawajlandırıwdı sheshti. Ol kúsh ushın salmaq kóteriw, shıdamlılıq ushın juwırıw, iykemlilik ushın sozılıw sıyaqlı hár qıylı shınıǵıw usılların qollanıwdı basladı hám qılıshlasıw hám tiykarǵı [[boks]] texnikaları sıyaqlı kóplegen basqa usıllardı úziliksiz beyimlep bardı. Li ózi «stilsiz stil» dep ataǵan nársege pát berdi. Bul dástúrli stillerge tán dep esaplaǵan formal usıldan qutılıwdan ibarat edi. Li hátte ol endi Djun Fan Gung-fu dep ataǵan sistemanıń da júdá sheklewshi ekenin sezdi, hám ol aqır-aqıbetinde Djit Kun Do yamasa Tosqınlıq Berewshi Mushtıń Jolı dep ataytuǵın filosofiya hám jekpe-jek ónerine aylandı. Bul atamaǵa ol keyin ókindi, sebebi Djit Kun Do stillerge tán belgili parametrlerdi ańlattı, al onıń jekpe-jek óneriniń ideyası parametrler hám sheklewlerden tısqarı bolıwı edi. Sol waqıtta Lidiń jekpe-jek óneri boyınsha oqıwshılarınıń ekewi [[Gollivud]] sсenariyshisi Stirling Sillifant hám aktyor Djeyms Koburn edi. 1969-jılı olar úshewi «Únsiz Fleyta» atlı film ushın sсenariy ústinde islesti hám túsirilim ornın izlew ushın birge Hindstanǵa bardı. Joybar sol waqıtta ámelge aspadı, biraq 1978-jılǵı Devid Kerradin bas roldi oynaǵan «Temir sheńber» filmi usı syujet tiykarında islendi. 2010-jılı prodyuser Pol Maslanski «Únsiz Fleyta»nıń dáslepki sсenariyi tiykarında film islewdi jobalastırıp, oǵan qarjılandırıw alǵanı haqqında xabar berildi. 1969-jılı Li Sillifant jazǵan «Marlou» filminde qısqa rol oynadı, onda ol Djeyms Garner oynaǵan jeke detektiv Filip Marloudı qorqıtıw ushın jallanǵan ǵalaba adamnıń rolin orınladı, ol Marloudı qorqıtıw ushın óziniń jekpe-jek óneri qábiletlerinen paydalanıp, vandalizm háreketlerin ámelge asıradı.<ref name=":3">{{Cite news|title=Meet Master Of Jeet Kune Do}}</ref><ref name=":4">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074317/https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> Sol jılı ol Din Martin bas roldi oynaǵan Matt Xelm haqqındaǵı komediyalıq shpionlıq filmniń tórtinshi bólimi «Qıyratıwshı topar»da karate boyınsha másláhátshi sıpatında kórsetildi.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/23670-THE-WRECKING-CREW?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074346/https://catalog.afi.com/Film/23670-THE-WRECKING-CREW?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> Jáne de sol jılı Li «Mine kelinler keledi» hám «Blondi» seriallarınıń bir-bir bóliminde rol oynadı.<ref>{{Cite news|title=Prospective Bridal Pair}}</ref><ref>{{Cite news|title=Wednesday}}</ref> 1970-jılı Li jáne de Sillifant jazǵan, Ingrid Bergman hám Antoni Kuinn bas roldi oynaǵan «Báhárgi jawında seruen» filminiń jekpe-jek xoreografiyasın islep shıǵarıwǵa juwapker boldı.<ref name=":5">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190617032205/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/23437|arxivsáne=June 17, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}</ref> === 1971–1973: Gonkong filmleri hám Gollivudtaǵı tabıslar === 1971-jılı Li Sillifant jazǵan «Longstrit» teleserialınıń tórt bóliminde rol oynadı. Li Djeyms Franсiskus oynaǵan bas qaharman Mayk Longstrittiń [[jekpe-jek óneri]] boyınsha ustazı Li Cung rolin orınladı, hám onıń jekpe-jek óneri filosofiyasınıń áhmiyetli tárepleri sсenariyge kirgizilgen edi.<ref name=":1">{{Cite news|last=Riste|first=Tom|date=November 18, 1971|title=Bruce Lee's Acting adds To 'Longstreet'|volume=130|work=Arizona Daily Star}}</ref><ref name=":6">{{Cite news|last=Riste|first=Tom|date=September 18, 1971|title='Longstreet' Shines As New Detective Hit|volume=130|work=Arizona Daily Star}}</ref> Lidiń óziniń aytıwınsha, sonday-aq onıń óliminen keyin Linda Li Keduelldiń aytıwı boyınsha, Li 1971-jılı óziniń teleserialın usınǵan, ol dáslep «Jawınger» dep atalıp, bul haqqındaǵı sóylesiwlerdi Warner Bros kompaniyası tastıyıqlaǵan. 1971-jıl 9-dekabrde «The Pierre Berton Show» telebaǵdarlamasındaǵı intervyude Li Paramount hám Warner Bros kompaniyalarınıń onı «zamanagóy nársede oynawın» qálegenin hám olardıń vestern ideyası eskirgenin oylaǵanın, al óziniń vestern islewdi qálegenin ayttı. Keduelldiń aytıwınsha, Lidiń konсepсiyası qayta islenip, «Kung-fu» dep ataldı, biraq Warner Bros Lige hesh qanday avtorlıq huqıq bermedi. Warner Bros kompaniyasınıń aytıwınsha, olar ádewir waqıttan beri usınday konсepсiya ústinde islep atırǵan edi, onı 1969-jılı eki sсenariyshi hám prodyuser - Ed Spilman hám Govard Fridlander dóretken edi,<ref name="The Truth about the Creation of the Kung Fu TV Series">{{Web deregi|url=https://www.martialjournal.com/the-truth-about-the-creation-of-the-kung-fu-tv-series/|bet=The Truth about the Creation of the Kung Fu TV Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210130134124/https://www.martialjournal.com/the-truth-about-the-creation-of-the-kung-fu-tv-series/|arxivsáne=January 30, 2021|sáne=May 20, 2019|baspaxana=Martial Journal|qaralǵan sáne=February 20, 2021}}</ref> bunı Lidiń biografı Metyu Polli de tastıyıqlaydı.<ref>{{Cite book|title=Bruce Lee: A Life}}</ref> Bul derekler boyınsha, Lidiń bas rolge alınbawınıń sebebi onıń qalıń akсenti bolǵan, biraq Fred Uayntraub bunı onıń etnikalıq kelip shıǵıwı menen baylanıstıradı.<ref>{{Cite book|url=https://www.scribd.com/book/131190162/Bruce-Lee-Woodstock-And-Me-From-The-Man-Behind-A-Half-Century-of-Music-Movies-and-Martial-Arts|title=Bruce Lee, Woodstock And Me}}</ref><ref>{{Cite book|title=Bruce Lee, Woodstock And Me: From The Man Behind A Half-Century of Music, Movies and Martial Arts}}</ref> Batıs shólistanda Shaolin monaxı roli aqır-aqıbetinde sol waqıtta jekpe-jek óneri menen shuǵıllanbaytuǵın Devid Kerradinge berildi. «The Pierre Berton Show» baǵdarlamasında bergen intervyusinde Li serialdaǵı rol tarqatıwǵa baylanıslı Warner Bros kompaniyasınıń kóz-qarasın túsinetuǵının bildirdi: «Olar biznes kóz-qarasınan bunı qáwipli dep esaplaydı. Men olardı ayıplamayman. Eger jaǵday kerisinshe bolıp, Amerika juldızı Gonkongqa kelgende hám men qarjı iyesi bolǵanımda, men de onı tamashagóyler qabıl etiwi boyınsha óz táshiwishlerime iye bolar edim». Prodyuser Fred Uayntraub Lige Gonkongqa qaytıp, Gollivud basshılarına kórsete alatuǵın tolıq metrajlı film islewdi másláhát bergen edi. AQSHtaǵı ekinshi dárejeli rollerden qanaatlanbaǵan Li Gonkongqa qayttı. «Jasıl shegirtke» serialınıń Gonkongta úlken jetiskenlikke eriskeninen hám rásmiy emes túrde «Kato shouı» dep atalatuǵınınan xabarsız bolǵan Li, ózin shoudıń juldızı sıpatında tanıǵan adamlardı kórip tańqaldı. Shaw Brothers Studio hám Golden Harvest kompaniyaları menen sóylesiwlerden keyin, Li Golden Harvest óndirgen eki filmde bas rolde túsiw ushın shártnama dúzdi. Li óziniń birinshi bas rolin «The Big Boss» (1971) filminde oynadı, bul film pútkil Aziya boyınsha úlken kassalıq tabısqa erisip, onı juldızlıqqa alıp keldi. Bunnan keyin ol «Fist of Fury» (1972) filmin túsirdi, bul film «The Big Boss» filminiń qoyǵan kassalıq rekordların buzdı. Dáslepki eki jıllıq kelisimin tamamlaǵannan soń, Li Golden Harvest penen jańa shártnama dúzdi. Keyinirek Li Chou menen birge óziniń Concord Production Inc. kompaniyasın qurdı. Óziniń úshinshi filmi «The Way of the Dragon» (1972) ushın ol filmniń sсenariyin jazıwshısı, rejissyorı, bas aktyorı hám urıs saxnalarınıń xoreografı sıpatında tolıq baqlawǵa iye boldı. 1964-jılı Kaliforniyanıń Long-Bich qalasında ótkerilgen kórsetiwde Li karate chempionı Chak Norris penen tanıstı. «The Way of the Dragon» filminde Li Norristi kóriwshilerge óziniń qarsılası sıpatında tanıstırdı. Olardıń jekpe-jegi "jawıngerlik óner hám kino tariyxındaǵı eń jaqsı urıs saxnalarınıń biri" dep bahalanǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnn.com/2018/07/07/us/bruce-lee-myth-vs-reality/index.html|bet=New Bruce Lee bio debunks 'kung fu Jesus' myth|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191219081112/https://www.cnn.com/2018/07/07/us/bruce-lee-myth-vs-reality/index.html|arxivsáne=December 19, 2019|avtor=John Blake|sáne=July 7, 2018|jumıs=CNN|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}</ref> Bul rol dáslep amerikalı karate chempionı Djo Lyuiske usınılǵan edi. «Fist of Fury» hám «Way of the Dragon» filmleri dúnya júzi boyınsha sáykes túrde shama menen 100 million hám 130 million AQSH dolları tabıs alıp keldi. 1972-jıldıń avgust ayınan oktyabr ayına shekem Li óziniń tórtinshi Golden Harvest filmi «Game of Death» ústinde jumıs basladı. Ol ayırım saxnalardı, sonıń ishinde burınǵı oqıwshısı, 7 fut 2 dyuym (218 sm) boylı amerikalı basketbol juldızı Karim Abdul-Djabbar menen urıs saxnasın túsirdi. 1972-jıldıń noyabr ayında Warner Bros kompaniyası Lige Concord, Golden Harvest hám Warner Bros birgelikte islep shıǵaratuǵın birinshi film «Enter the Dragon»da bas roldi oynawdı usınǵannan keyin óndiris toqtatıldı. Túsiriw jumısları 1973-jıldıń fevral ayında Gonkongta baslanıp, aprel ayında juwmaqlandı.<ref>{{Web deregi|url=http://bruceleefansite.com/bruces-life.html|bet=Bruce Lee's Life|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200218233318/http://bruceleefansite.com/bruces-life.html|arxivsáne=February 18, 2020|qaralǵan sáne=March 14, 2020}}</ref> Túsiriw baslanǵannan bir ay ótkennen soń, basqa óndiriwshi kompaniya Starseas Motion Pictures Lidi «Fist of Unicorn» filminiń bas aktyorı sıpatında járiyaladı, haqıyqatında ol tek kóp jıllıq dostı Yunikorn Chanǵa járdem retinde filmdegi urıs saxnalarınıń xoreografiyasın islep beriwge kelisken edi. Li óndiriwshi kompaniyaǵa qarsı arza bermekshi boldı, biraq Chan menen doslıǵın saqlap qaldı. Degen menen, «Enter the Dragon» filmi tamamlanǵannan bir neshe ay ótip hám onıń 1973-jılı 26-iyuldegi premerasına altı kún qalǵanda Li qaytıs boldı.<ref name="Wilson">{{Cite book|last1=Wilson|first1=Wayne|title=Bruce Lee|date=2001|publisher=Mitchell Lane Publishers|isbn=978-1-58415-066-4|pages=30–1|url=https://archive.org/details/bruceleereallife00wayn/page/30/mode/2up|quote=After its release, ''Enter the Dragon'' became Warner Brothers' highest grossing movie of 1973. It has earned well over $400{{nbsp}}million}}</ref> «Enter the Dragon» sol jıldıń eń kóp tabıs alıp kelgen filmleriniń birine aylandı hám Lidiń jawıngerlik óner ańızına aylanıwın tastıyıqladı. Film 1973-jılı 850,000 AQSH dollarına túsirilgen, bul 2007-jılǵı inflyaсiyanı esapqa alǵanda 4 million dollarǵa teń.<ref name="bls">{{Web deregi|url=http://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl|bet=Inflation Calculator|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080529155647/http://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl|arxivsáne=May 29, 2008|baspaxana=[[Bureau of Labor Statistics]]|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> «Enter the Dragon» filmi dúnya júzi boyınsha 400 million dollardan artıq tabıs alıp kelgeni mólsherlenedi, bul 2022-jılǵı inflyaсiyanı esapqa alǵanda 2 milliard dollardan artıqqa teń. Film jawıngerlik ónerge qısqa múddetli qızıǵıwshılıqtı oyattı, bul "Kung Fu Fighting" sıyaqlı qosıqlarda hám ayırım TV showlarda óz kórinisin taptı. === 1978-jıldan házirge shekem: Qaytıs bolǵannan keyingi jumısları === [[Fayl:Avenue_of_Stars_Bruce_Lee.jpg|oñğa|nobaý|Bryus Lidiń Gonkongtaǵı Dańq gúzarındaǵı juldızı]] "Enter the Dragon" filminiń rejissyorı Robert Klouz, Golden Harvest penen birge Lidiń pitpey qalǵan "Game of Death" filmin qayta tiklegen. Li "Enter the Dragon" filmin túsiriwge ketpesten aldın "Game of Death" ushın 100 minuttan aslam material, sonıń ishinde qaytalanǵan kórinislerdi túsirip úlgergen edi. Abdul-Jabbardan tısqarı, filmde Djordj Lezenbi, Xapkido ustazı Ji Xan-je hám Lidiń jáne bir shákirti Den Inosanto da qatnasqan. Filmniń shıńı - Lidiń qaharmanı Xay Tien sarı sport kiyiminde bes qabatlı pagodanıń hár bir qabatında hár qıylı qarsılaslar menen ayqasqan saxnalar boldı. Talqılawlarǵa sebep bolǵan adım menen, Robert Klouz filmdi Lige uqsaytuǵın aktyor (Kim Tay Chung, kaskadyor sıpatında Yuen Byao) hám Lidiń basqa filmlerinen alınǵan arxiv kórinislerin paydalanıp, jańa syujet hám aktyorlar quramı menen tamamladı. Film 1978-jılı ekranǵa shıqtı. Bul jıynap dúzilgen filmde Lidiń haqıyqıy túsirilgen kórinisleri tek on bes minut boldı. Lidiń paydalanılmaǵan materialları 22 jıldan keyin tabılıp, "Bruce Lee: A Warrior's Journey" hújjetli filmine kirgizildi. [[Fayl:Bruce_Lee_Walk_of_fame.jpg|nobaý|Bryus Lidiń Gollivud Dańq gúzarındaǵı juldızı]] 1972-jılı "The Big Boss" hám "Fist of Fury" filmleriniń tabıslı bolıwınan keyin, Golden Harvest kompaniyasınıń Raymond Chou tárepinen úshinshi film jobalastırıldı. Bul filmdi Lo Vey rejissyorlıq etiwi kerek edi hám onıń atı "Yellow-Faced Tiger" bolıwı kerek edi. Biraq, sol waqıtta Li óziniń "Way of the Dragon" sсenariyin rejissyorlıq etiw hám prodyuserlik etiwdi sheshti. Li Raymond Chou menen birge óndiris kompaniyasın qurǵan bolsa da, 1973-jıldıń sentyabr-noyabr aylarında básekiles Shaw Brothers Studio menen birge tariyxıy film jobalastırılǵan edi. Bul filmdi Chor Yuen yamasa Chen Kang rejissyorlıq etiwi, Yi Kang hám Chang Chex sсenariy jazıwı kerek edi. Filmniń atı "The Seven Sons of the Jade Dragon" bolıwı kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.fortunecity.com/lavender/friday/155/id47.htm|bet=Shaw Brothers Film Project|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111103162421/http://www.fortunecity.com/lavender/friday/155/id47.htm|arxivsáne=November 3, 2011|qaralǵan sáne=January 6, 2011}}</ref> 2015-jılı Perfect Storm Entertainment hám Bryus Lidiń qızı Shennon Li "The Warrior" serialınıń islep shıǵarılatuǵının hám Cinemax kanalında kórsetiletuǵının járiyaladı. Film rejissyorı Djastin Lin serialdı basqarıw ushın tańlandı.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2015/05/bruce-lee-crime-drama-warrior-justin-lin-cinemax-1201430580/|bet=Cinemax Developing Bruce Lee-Inspired Crime Drama 'Warrior' From Justin Lin|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200133/https://deadline.com/2015/05/bruce-lee-crime-drama-warrior-justin-lin-cinemax-1201430580/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=May 21, 2015|qaralǵan sáne=April 16, 2020}}</ref> Óndiris 2017-jıldıń oktyabr ayında Qubla Afrikadaǵı [[Keyptaun|Keyptaunda]] baslandı. Birinshi sezonda 10 bólim bar.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2017/10/warrior-cinemax-cast-director-bruce-lee-inspired-martial-arts-series-1202185298/|bet='Warrior': Cinemax Sets Cast & Director For Bruce Lee-Inspired Martial Arts Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200052/https://deadline.com/2017/10/warrior-cinemax-cast-director-bruce-lee-inspired-martial-arts-series-1202185298/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=October 11, 2017|qaralǵan sáne=April 16, 2020}}</ref> 2019-jıldıń aprel ayında Cinemax serialdıń ekinshi máwsimin tastıyıqladı.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2019/04/warrior-renewed-season-2-cinemax-tong-wars-drama-series-bruce-lee-justin-lin-1202600027/|bet='Warrior' Renewed For Season 2 By Cinemax|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200225/https://deadline.com/2019/04/warrior-renewed-season-2-cinemax-tong-wars-drama-series-bruce-lee-justin-lin-1202600027/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=April 24, 2019|jumıs=Deadline Hollywood|qaralǵan sáne=April 24, 2019}}</ref> 2021-jıldıń mart ayında prodyuser Djeyson Kotxari "The Silent Flute" filminiń huqıqların satıp alǵanı haqqında xabar berildi. Bul film miniseriya bolıp isleniwi kerek, al Djon Fusko sсenarist hám atqarıwshı prodyuser bolıwı kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=https://variety.com/2021/film/asia/jason-kothari-and-john-fusco-to-produce-bruce-lee-scripted-the-silent-flute-1234936256/|bet=Jason Kothari and John Fusco to Produce Bruce Lee-Scripted 'The Silent Flute'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210324152647/https://variety.com/2021/film/asia/jason-kothari-and-john-fusco-to-produce-bruce-lee-scripted-the-silent-flute-1234936256/|arxivsáne=March 24, 2021|avtor=Frater|at=Patrick|sáne=March 23, 2021|til=en-US|jumıs=[[Variety (magazine)|Variety]]|qaralǵan sáne=March 25, 2021}}</ref> === Islenbegen jumıslar === Li bir neshe sсenariyler ústinde ózi de islegen edi. "Southern Fist/Northern Leg" dep shártli túrde atalǵan filmniń tiykarǵı syujetin Lidiń óz dawısı menen aytıp bergen jazbası bar, onda "The Silent Flute" (Circle of Iron) filminiń biykar etilgen sсenariyi menen uqsaslıqlar bar. Basqa bir sсenariydiń atı "Green Bamboo Warrior" bolıp, ol [[San Francisco|San-Franсiskoda]] ótiwi kerek edi, Bolo Yung penen birge oynawı hám Endryu Vayna prodyuserlik etiwi jobalastırılǵan edi. Bul jobalastırılǵan film proektleri ushın kostyum sınawları da shólkemlestirilgen edi. === Soqqı beriw === Lidiń [[jekpe-jek óneri]] menen birinshi tanısıwı ákesi arqalı boldı, onnan ol U stilindegi tay chidiń tiykarların úyrendi. Jasóspirim waqtında Li Gonkongtaǵı banda ayqaslarına aralasıp, jiyi kóshe tóbeleslerine qatnastı.<ref name="LeeLee1989">{{Cite book|title=The Bruce Lee Story|url=https://books.google.com/books?id=2NAuMRjSUSIC&pg=PA26}}</ref> Lidiń jekpe-jek óneriniń rawajlanıwına eń úlken tásir etken nárse onıń Vin Chun úyreniwi boldı. Li 16 jasında, 1956-jıldıń aqırınan 1957-jılǵa shekem, qarsılas banda aǵzalarınan jeńilgennen keyin, Vin Chun ustazı Ip Mannıń qol astında boldı. Iptiń ádettegi sabaqları ulıwma alǵanda forma shınıǵıwları, chi sao (jabısqaq qollar) shınıǵıwları, aǵash maneken texnikaları hám erkin sparring bolıp ótti. Sabaqlar ushın belgilengen qálip joq edi. Li úyrengen basqa qıtay jekpe-jek stilleri arasında Arqa bogomol, Qubla bogomol, Búrkit tırnaǵı, Tan Tuy, Lou Xan, Mizongyi, Va Kung, Maymıl, Qubla aydarha, Fuсzyan aq tırna, Choy Li Fut, Xun Gar, Choy Gar, Fut Gar, Mok Gar, Yau Kung Mun, Li Gar hám Lau Gar bar edi. 1956-jıldan 1958-jılǵa shekem Li Áwliye Franсisk Ksaveriy kolledjiniń [[boks]] komandasınıń treneri Brat Edvardtan boks boyınsha tálim aldı. 1958-jılı Li Gonkong mektepleri arasındaǵı boks turnirin jeńip aldı, finalda aldıńǵı chempion Geri Elmsti nokdaunǵa túsirdi. Amerika Qurama Shtatlarına kóshkennen keyin, Li awır salmaqtaǵı boks chempionı [[Muhammed Ali|Muxammed Áliydiń]] kúshli tásirine tústi, 1960-jılları onıń ayaq jumısın izertlep, óz stiline kirgizdi.<ref>{{Cite book|editor-last1=Vaughn|editor-last2=Lee|title=The Legendary Bruce Lee|date=1986|publisher=[[Black Belt Communications]]|isbn=978-0-89750-106-4|page=127|url=https://books.google.com/books?id=D8d_YjWV9k4C&pg=PA127}}</ref> Li 1964-hám 1968-jılları Long-Bich qalasında ótkerilgen Xalıqaralıq karate chempionatında óziniń Jit Kun Do jekpe-jek ónerin kórsetti, sońǵısınıń joqarı sapalı video jazbası bar. Videoda Lidiń qarsılası qorǵanıwǵa úlgermey turıp tez kóz soqqıların beriwi hám bir neshe ıqtıyarlılarǵa bir dyuymlik mushın kórsetiwi sáwlelengen. Ol kózi baylanǵan halda qarsılası menen chi sao jattıǵıwların orınlaydı, qarsılasınıń hálsiz táreplerin izlep, mushlar hám jıǵıwlar menen utadı. Keyin Li tolıq baylanıslı sparring gúresinde qatnasadı, ekewi de teri bas qorǵawın kiygen. Videoda Lidiń Jit Kun Do konсepсiyasın qollanıp, únemli qozǵalıslardı ámelge asırǵanı kórinedi. Ol Áliyden úyrengen ayaq jumısın paydalanıp, qarsılasınan uzaqta turıp, arqa tárepten mushlar hám tuwrı soqqılar menen qarsı hújim etedi. Ol hújimlerdi toqtatıwshı jan soqqıları menen bólip taslaydı hám tez arada bir neshe sıpırıp túsiriwler hám bas tepkilerin orınlaydı. Qarsılas Lige qayta-qayta hújim etiwge urınadı, biraq hesh qashan taza soqqı bere almaydı. Bir márte ol aylanbalı tebiw menen jaqınlasıwǵa eristi, biraq Li buǵan qarsı hújim etti. Bul video 1995-jılı "Black Belt" jurnalı tárepinen kórip shıǵılıp, "háreketler Lidiń filmlerindegidey tez hám ǵázepli" degen juwmaqqa kelingen. 1964-jılǵı chempionatta Li birinshi ret [[Taekwando|taekvondo]] ustası Jungu Ri menen ushırastı. Ri Lige jan tebiwdi detallı túrde úyretken bolsa, Li Rige "signalsız" mush urıwdı úyretti. Ri Liden "akkupunch" dep ataytuǵın usıldı úyrenip, onı amerikalı taekvondoǵa kirgizdi. "Akkupunch" - bul adamnıń reakсiya waqtına tiykarlanǵan, bloklaw qıyın bolǵan tez mush - "ideya soqqını qarsılas miyden bilekke baylanıs jasap bolǵansha tamamlawdan ibarat".<ref name="Rhee">{{Web deregi|url=http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|bet=Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190506223915/http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|arxivsáne=May 6, 2019|jumıs=jhoonrhee.com|qaralǵan sáne=May 1, 2019}}</ref> Li kóbinese qıya tebiwdi qollanǵan, bul keyinirek aralas jekpe-jek túrlerinde keń qollanıldı.<ref name="Fantaousakis">{{Web deregi|url=https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|bet=UFC 232 – Jones vs. Gustafsson 2: Moves to look for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005356/https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Fantaousakis|at=Kostas|sáne=December 29, 2018|jumıs=[[Bloody Elbow]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}</ref> Jit Kun Doda bul "jit tek", "toqtatıwshı tebiw" yamasa "kesip ótiwshi tebiw" dep ataladı.<ref>{{Cite book|title=Instructors Confidential Manual Supplemental Handbook|publisher=Dorrance Publishing|url=https://books.google.com/books?id=7ObHDhW-AxEC&pg=PA98}}</ref> === Greppling (Gúres) === Li hár qıylı jekpe-jek stilleri arasında kross-trenirovkanı maqul kórgen hám ásirese grepplinge qızıqqan. Li Sietl hám [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyada]] bir neshe [[dzyudo]] sheberleri menen shınıqtı, olardıń arasında Fred Sato, Djessi Glover, Taki Kimura, Xeyuord Nishioka hám Uolli Djey, sonday-aq Djin LeBell bar edi. Onıń birinshi shákirtleriniń kópshiligi dzyudo hám basqa da jekpe-jek túrlerinde tájiriybeli bolǵan, al Li ózi úyretkenindey-aq kóp nárse úyrendi. "Jasıl shıbın" filminiń túsiriliwi waqtında LeBell menen doslasqannan keyin, Li oǵan soqqı beriw ónerin úyretiwdi usındı, bunıń ornına gúres usılların úyreniw ushın. LeBell ataqlı gúresshiler Lu Tesz hám Ed Lyuisten ketch-restling úyrengen edi, hám dzyudo menen ketch-restlingtiń ayrıqsha usılların Lidiń "Jit Kun Donıń jolı" kitabınan kóriwge boladı. Ol jáne de gúres usılların xapkido ustası Ji Xan-jeden úyrendi.{{Sfn|Rafiq|2020}} Gloverdiń aytıwınsha, Li tek qarsılastı uslap alıw háreketinde ǵana dzyudonı nátiyjesiz dep tapqan. Olardıń birinshi birgeliktegi shınıǵıwında, Glover Lige osoto gari usılın kórsetti, Li bunı jaman usıl emes dep esapladı, biraq Gloverdiń onı uslap turıwǵa májbúr bolǵanın unatpadı. Sietlde bolǵan waqtında, Li onı qulatıwǵa yamasa jerge jıqpaqshı bolǵan qarsılaslarǵa qarsı gúreske qarsı usıllardı islep shıqtı. Glover Lidiń "eger sizdi tik turǵan halda uslap alıw múmkinshiligi bolsa, hesh qashan jerge jıǵılmaytuǵının" eske túsirdi. Soǵan qaramastan, Li LeBellge dzyudonı óziniń jekpe-jek stiline qosıw tilegin bildirdi. Ol osoto garini Jit Kun Do sistemasına kirgizdi, sonday-aq dzyudodan basqa da laqtırıwlar, qol qulpılawlar hám buwındırıwlardı qostı.{{Sfn|Cheng|1993}} Li gúresiwdiń háreket xoreografiyasında kózge túserlik emesligi sebepli az paydalı dep esaplasa da,{{Sfn|Thomas|1994|pp=77}} ol óz filmlerinde gúres usılların kórsetti. Mısalı, "Aydarhanıń jolı" filminde onıń qaharmanı qarsılası Chak Norristi LeBellden ilhamlanǵan moyın qısıwı menen jeńedi,{{Sfn|Polly|2018|pp=187}} al "Aydarhanıń kiriwi" filminiń prologında Li qarsılası Sammo Xungtı qol qulpılaw arqalı jeńedi.{{Sfn|Rafiq|2020}} "Ólim oyını" filminde de Li hám Xan-jey gúres usılların almasadı, sonday-aq Li Karim Abdul-Jabbar oynaǵan personajǵa qarsı kúres usılların qollanadı.{{Sfn|Rafiq|2020}} Lige sonday-aq Úlken Gama dep atalǵan, gúres kúshi menen tanılǵan hind/pákistan pexlevani gúres chempionınıń shınıǵıw rejimi tásir etken. Li Gamanıń shınıǵıwların óziniń shınıǵıw rejimine kirgizgen.{{Sfn|Little|1998|pp=58}} === Kóshe tóbelesi === Lige taǵı bir úlken tásir etken nárse Gonkongtıń kóshe tóbelesi mádeniyatı, ásirese úy tóbelerindegi urıslar edi. XX ásirdiń ortasında Gonkongta jınayatshılıqtıń ósiwi hám Gonkong poliсiyasınıń adam kúshiniń sheklengenligi sebepli, kóp jas gonkonglılar ózin qorǵaw ushın jekpe-jek ónerin úyrene basladı. 1960-jıllar dógereginde Gonkongta shama menen 400 jekpe-jek mektebi bolıp, olar ózleriniń ayrıqsha stillerin úyretetuǵın edi. Gonkongtıń kóshe tóbelesi mádeniyatında 1950-1960-jılları úy tóbelerindegi urıs kórinisi payda boldı, bunda qarsılas jekpe-jek mektepleriniń toparları britaniya kolonial hákimiyatlarınıń qatań sharalarınan qashıw ushın Gonkong úyleriniń tóbelerinde qolǵapsız urıslarǵa shaqırısatuǵın edi. Li bul Gonkong úy tóbelerindegi urıslarǵa jiyi qatnasatuǵın edi. Ol hár qıylı jekpe-jek mektepleriniń hár túrli usılların óziniń gibrid jekpe-jek stiline biriktirdi. Li 1970-jıllardıń basında Gonkongqa qaytıp kelgende, onıń "shıǵıstaǵı eń tez mush" ataǵı jergilikli adamlardıń onı kóshe tóbelesine shaqırıwına sebep boldı. Ol geyde bul shaqırıqlardı qabıl etip, kóshe tóbeleslerine qatnastı, bul sol waqıtta baspasózdiń onı zorlıqshıl etip kórsetiwine alıp keldi hám ayırım sınǵa ushıradı.<ref>{{Cite news|last1=Elegant|first1=Robert S.|title=Chinese movies find market as gore, blood fill screen|url=https://newspaperarchive.com/biloxi-daily-herald-jan-21-1973-p-5/|access-date=April 15, 2022|work=[[The Sun Herald]]|date=January 21, 1973|page=5|quote=Today, Bruce Lee is the hottest property in the Chinese film business and "the fastest fist in the east," as Chow calls him. <br /> Small boys — and some very big boys — regularly challenge him to fight when they spy him on the streets. Sometimes he accepts, for he is full of suppressed violence engendered by a singularly unhappy childhood.}}</ref> === Fizikalıq tayarlıq === 172 sm (5 fut 8 dyuym) boyı hám 64 kg (141 funt)<ref>{{Web deregi|url=http://www.theringer.com/movies/2018/5/29/17400010/bruce-lee-death-a-life-matthew-polly|bet=The Last Days of Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230802050414/https://www.theringer.com/movies/2018/5/29/17400010/bruce-lee-death-a-life-matthew-polly|arxivsáne=August 2, 2023|sáne=May 29, 2018|jumıs=theringer.com|baspaxana=The Ringer|qaralǵan sáne=August 1, 2023}}</ref> salmaǵı menen Li óziniń fizikalıq tayarlıǵı hám kúsh-quwatı menen belgili edi. Ol múmkin bolǵanınsha kúshli bolıw ushın arnawlı fizikalıq shınıǵıw rejimin qollandı. 1965-jılı Vong Jek-man menen bolǵan gúresinen keyin, Li jekpe-jek ónerin úyreniwge degen qatnasın ózgertti. Li óz dáwirindegi kóp jekpe-jek sheberleriniń fizikalıq shınıǵıwǵa jetkilikli waqıt ajıratpaytuǵının sezdi. Li tolıq fizikalıq tayarlıqtıń barlıq elementlerin - bulshıq et kúshi, bulshıq et shıdamlılıǵı, júrek-qan tamır shıdamlılıǵı hám iykemlilikti kirgizdi. Ol ayırım bulshıq et massasın qurıw ushın dástúrli bodibilding usılların qollandı, biraq onı asırıp jibermedi, sebebi bul tezlikti yamasa iykemlilikti tómenletiwi múmkin edi. Sonnıń menen birge, teńsalmaqlılıq máselesinde, Li ruwxıy hám psixikalıq tayarlıqtıń jekpe-jek óneri kónlikpelerin fizikalıq jaqtan úyreniwdiń tabıslı bolıwı ushın tiykarǵı áhmiyetke iye ekenin ayttı. Ol óziniń "Jit Kun Do jolı" kitabında bılay dep jazdı: ''Shınıǵıw - sporttıń eń kóp itibarsız qaldırılǵan tárepleriniń biri. Kónlikpelerdi rawajlandırıwǵa kóp waqıt ajıratılıp, qatnasıwshınıń jeke rawajlanıwına az waqıt berilgen. ... Jit Kun Do, aqır-aqıbetinde, mayda texnikalar máselesi emes, al joqarı dárejede rawajlanǵan ruwxıylıq hám dene qurılısı máselesi.'' Linda Li Kedwelldiń aytıwınsha, Qurama Shtatlarǵa kóship kelgennen keyin kóp ótpey, Li awqatlanıwǵa itibar beriwdi basladı hám paydalı awqatlar, joqarı proteinli ishimlikler, vitaminler hám minerallı qosımshalarǵa qızıǵıwshılıq payda etti. Keyinirek ol joqarı ónimli denege erisiwdiń joqarı ónimli avtomobil dvigatelin saqlap turıwǵa uqsas ekenin túsindi. Kóshpeli mánide, tómen oktanlı janılǵı menen mashinanı júrgiziw múmkin bolmaǵanı sıyaqlı, adamnıń denesin de zıyanlı awqatlar menen uzaq waqıt dawamında saqlap turıw múmkin emes, hám "nadurıs janılǵı" menen adamnıń denesi áste yamasa shala isleydi. Li pechenyeler hám aq unnan tayarlanǵan ónimlerden awlaq boldı, olardı denesi ushın hesh qanday paydası joq bos kaloriyalar dep sıpatladı. Ol Aziya aspazlıǵınıń hár qıylılıǵın jaqsı kóretuǵını menen belgili edi hám kóbinese palız ónimleri, gúrish hám balıq aralas awqatlanatuǵın edi. Li sút ónimlerin unatpaytuǵın edi, sonlıqtan óz raсionında qurǵaq sútti paydalanatuǵın edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.newindianexpress.com/lifestyle/health/2018/nov/28/fit-as-a-fiddle-bruce-lees-diet-and-fitness-routine-1904397.html#:~:text=Here%20are%20some%20tips%20from%20Bruce%20Lee%27s%20diet%20plan%3A&text=He%20was%20fond%20of%20steak,tofu%20and%20above%20all%2C%20vegetables.|bet=Inspirational! Bruce Lee's diet and fitness routine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200728171336/https://www.newindianexpress.com/lifestyle/health/2018/nov/28/fit-as-a-fiddle-bruce-lees-diet-and-fitness-routine-1904397.html#:~:text=Here%20are%20some%20tips%20from%20Bruce%20Lee%27s%20diet%20plan%3A&text=He%20was%20fond%20of%20steak,tofu%20and%20above%20all%2C%20vegetables.|arxivsáne=July 28, 2020|sáne=November 28, 2018|jumıs=newindianexpress.com|qaralǵan sáne=July 7, 2020}}</ref> Den Inosanto Lidiń kúndelikli rejesinde birinshi is retinde meditaсiya menen shuǵıllanǵanın eske túsiredi.{{Sfn|Thomas|1994|pp=97}} == Kórkemlik == === Filosofiya === Li tiykarınan [[jekpe-jek óneri]] sheberi sıpatında belgili bolsa da, ol Vashington universitetinde oqıǵan waqtında drama hám Aziya hám Batıs filosofiyasın úyrendi. Ol kóp oqıytuǵın edi hám onıń keń kitapxanasında tiykarınan jekpe-jek óneri hám filosofiyalıq tekstler bar edi.<ref>{{Web deregi|url=http://houseofbrucelee.blogspot.tw/2012/08/books.html|bet=Inside Bruce Lee's Personal Library|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161006050350/http://houseofbrucelee.blogspot.tw/2012/08/books.html|arxivsáne=October 6, 2016|jumıs=houseofbrucelee.blogspot.tw|qaralǵan sáne=October 5, 2016}}</ref> Onıń jekpe-jek óneri hám gúres filosofiyası haqqındaǵı kitapları jekpe-jek óneri sheńberinde de, onnan tısqarı da óziniń filosofiyalıq pikirleri menen belgili. Onıń hár tárepleme filosofiyası kóbinese onıń gúres isenimlerin sáwlelendiretuǵın edi, biraq ol óziniń jekpe-jek óneriniń tek usınday tálimler ushın metafora ekenin tez-tez aytıp turatuǵın edi. Ol hár qanday bilimniń aqır-aqıbette ózin-ózi tanıwǵa alıp keletuǵınına isenetuǵın edi. Ol ózin-ózi kórsetiwdiń ózi tańlaǵan usılı jekpe-jek óneri ekenin aytqan.<ref name="warriorwithin122" /> === Poeziya === Jekpe-jek óneri hám filosofiyadan tısqarı, olar fizikalıq aspekt hám haqıyqat hám prinсipler ushın ózin-ózi ańlawǵa itibar qaratadı, Li jáne de óziniń sezimlerin hám ómiriniń belgili bir dáwirin sáwlelendiretuǵın qosıqlar da jazǵan. Kóp túrli kórkem óner túrleri olardı dóretiwshi suwretshiniń ózi menen úylesimli bolıp qaladı. Lidiń ózin-ózi kórsetiw prinсipi onıń poeziyasına da qollanılǵan. Onıń qızı Shennon Li bılay degen: "Ol haqıyqattan da qosıqlar jazǵan; ol shınında da hár tárepleme suwretshi edi".<ref>{{Web deregi|url=http://www.brucelee.com/index.cfm/page/Bruce-Lee-s-Poetry---Shannon-Lee-reads-one-of-her-father-s-handwritten-poems/pid/10277/cdid/10363|bet=Bruce Lee's Poetry: Shannon Lee reads one of her father's handwritten poems|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121106192413/https://www.brucelee.com/index.cfm/page/Bruce-Lee-s-Poetry---Shannon-Lee-reads-one-of-her-father-s-handwritten-poems/pid/10277/cdid/10363|arxivsáne=November 6, 2012|avtor=Lee|at=Shannon|jumıs=Poetry|qaralǵan sáne=April 17, 2012}}</ref> Onıń poetikalıq shıǵarmaları dáslep qoldan qaǵazǵa jazılǵan, keyin redakсiyalanıp baspadan shıqqan, Bryus Lidiń shıǵarmalarınıń tiykarǵı avtorı (redaktorı) Djon Littl bolǵan. Linda Li Keduell (Bryus Lidiń hayalı) kúyewiniń jazbaları, qosıqları hám tájiriybelerin izin dawam ettiriwshiler menen bólisken. Ol bılay degen: "Lidiń qosıqları, amerikalı standartlar boyınsha, ádewir qarańǵı - adam psixikasınıń tereń, az ashılǵan táreplerin sáwlelendiredi".<ref>{{Cite book|last=Lee|first=Bruce|title=Bruce Lee Artist of Life|year=1999|publisher=Tuttle|location=Martial Arts|isbn=978-0-8048-3263-2|page=92|author2=Linda Lee Cadwell|editor=John Little|chapter=Part 4 Poetry}}</ref> Bryus Lidiń qosıqlarınıń kópshiligi anti-poeziya kategoriyasına kiredi yamasa paradoks túrine jatadı. Onıń qosıqlarındaǵı kewil-xosh onıń Robert Frost sıyaqlı basqa da ataqlı shayırlar menen salıstırıwǵa bolatuǵın tárepin kórsetedi, olardıń kópshiligi ózlerin qarańǵı poetikalıq shıǵarmalar arqalı kórsetken. Jekpe-jek ónerindegi In hám Yan simvolınan alınǵan paradoks onıń poeziyasına da sińdirilgen. Onıń jekpe-jek óneri hám filosofiyası onıń poeziyasına úlken úles qosadı. Lidiń poeziyasınıń erkin qosıq forması onıń "Formasız bolıń... pishimsiz, suw sıyaqlı" degen sózin sáwlelendiredi.<ref>{{Cite book|title=The Warrior Within|year=1996|publisher=McGraw-Hill|location=Martial arts-Philosophy|isbn=0-8092-3194-8|page=[https://archive.org/details/warriorwithinphi00litt/page/43 43]|author=John Little|editor=John Little|chapter=Five: The Running Water}}</ref> == Jeke ómiri == === Atları === Lidiń kanton tilindegi tuwılǵan atı Li Jun-fan edi. Bul at omofon túrinde "qayta keliw" mánisin ańlatadı hám oǵan anası tárepinen berilgen, sebebi anası onıń erjetkende Qurama Shtatlarǵa qaytıp keletuǵının sezgen. Anasınıń ırımshıllıǵı sebepli, dáslep oǵan Say-fon dep at qoyǵan, bul "kishi feniks" mánisin ańlatıwshı hayal-qızlar atı. "Bryus" degen inglisshe attı oǵan emlewxanadaǵı qarawshı shıpaker, doktor Meri Glover bergen dep esaplanadı. Lidiń úsh basqa qıtaysha atı da bolǵan: Li Yuen-cham - shańaraq/urıw atı; Li Yuen-kam - La Sall kolledjinde oqıǵan waqtında qollanǵan studentlik atı, hám onıń qıtaysha ekran atı Li Siu-lun (Siu-lun "kishi aydarha" degendi ańlatadı). Lidiń Jun-fan degen atı dáslep qıtaysha jazılǵan; biraq, Jun qıtay ieroglifi onıń atasınıń atı Li Jun-biudaǵı bir bólegi menen birdey edi. Demek, qıtay dástúrinde tıyım salıwdı biykarlaw ushın, Lidiń atındaǵı Jun ieroglifi omonimne almastırılǵan. === Shańaraq === Lidiń ákesi, Li Xoy-chuen, sol waqıtta aldıńǵı qatarlı kanton operası hám kino aktyorlarınıń biri bolǵan hám Yaponiyanıń Gonkongtı basıp alıwınıń aldında shańaraǵı menen bir jıllıq opera gastroline shıǵıwǵa tayarlanıp atırǵan edi. Li Xoy-chuen kóp jıllar dawamında AQSH-tı aralap, sol jerdegi kóplegen qıtay jámáátlerinde dóretiwshilik etken edi. Kópshilik zamanlasları AQSH-ta qalıwdı sheshken bolsa da, Li Xoy-chuen Bryustiń tuwılıwınan soń Gonkongqa qayttı. Bir neshe aydan soń Gonkong basıp alındı hám Liler úsh jıl segiz ay yapon okkupaсiyası astında jasadı. Urıs tamam bolǵannan keyin, Li Xoy-chuen aktyorlıq kásibin qayta basladı hám Gonkongtıń qayta qurılıw jıllarında burınǵıdan da ataqlı aktyorǵa aylandı. Lidiń anası, Greys Xo, Gonkongtaǵı eń bay hám kúshli klanlardıń biri bolǵan Xo-tunglardan edi. Ol klannıń evraziyalıq patriarxı Ser Robert Xo-tungtıń yarım jiyeni bolǵan.<ref name="People's Republic of China">{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|bet=Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|arxivsáne=June 12, 2011|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/CE/Museum/History/en/pspecial_8.php|bet=Kom Tong Hall and the Dr Sun Yat-sen Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100818100840/http://www.lcsd.gov.hk/CE/Museum/History/en/pspecial_8.php|arxivsáne=August 18, 2010|sáne=January 10, 2005|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}</ref> Sonıń ushın, jas Bryus Li bay hám jeńil ortalıqta ósip-jetildi. Shańaraǵınıń joqarı mártebesine qaramastan, Li ósken aymaq kommunistlik [[Qıtay|Qıtaydan]] [[Gonkong|Gonkongqa]] (sol waqıtta Britaniya táj koloniyası bolǵan) qashqan qashqınlardıń aǵılıp keliwi sebepli adamǵa tolıp ketken, qáwipli hám banda básekilerine tolı bolıp qalǵan edi. Greys Xo, eki belgili Gonkong isbilermeni hám qayırqomı Xo Kom-tongtıń (Xo Gumtong) asırap alınǵan yamasa tuwma qızı hám Ser Robert Xo-tungtıń yarım jiyeni sıpatında xabar etiledi.<ref name="People's Republic of China">{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|bet=Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|arxivsáne=June 12, 2011|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf "Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. </cite></ref> Bryus bes baladan tórtinshisi edi: Fibi Li, Agnes Li, Piter Li hám Robert Li. [[Fayl:Bruce_Lee_-_son.jpg|alt=|oñğa|nobaý|Bryus Li 1966-jılı ulı Brendon menen birge]] Greystiń ata-anası haqqında anıq maǵlıwmat joq. Linda Li óziniń 1989-jılǵı "Bryus Lidiń ómir bayanı" atlı kitabında Greystiń ákesi nemis bolǵanın hám ózi katolik bolǵanın aytadı. Bryus Tomas óziniń 1994-jılǵı "Bryus Li: Gúresiwshi ruwx" atlı ómirbayanlıq kitabında Greystiń anası qıtaylı, al ákesi nemis bolǵanın kórsetedi.<ref name="Thomas1994page3">{{Cite book|last=Bruce Thomas|url=https://archive.org/details/bruceleefighting0000thom_d0z5|title=Bruce Lee: Fighting Spirit : a Biography}}</ref> Lidiń aǵayini Erik Piter Xo óziniń 2010-jılǵı "Balalarımnıń shejiresin izlep" atlı kitabında Greystiń Shanxayda Cheung King-sin atlı evraziyalı hayaldan tuwılǵanın aytadı.<ref name="Russo" /> Erik Piter Xo Greys Lidiń anası aralas násilli shanxaylı hayal, al ákesi Xo Kom Tong ekenin aytqan. Greys Lidiń ózi anasınıń inglis, al ákesiniń qıtaylı ekenin xabarlaǵan.<ref name="Russo">{{Cite news|url=http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|title=Was Bruce Lee of English Descent?|last=Russo|first=Charles|date=May 18, 2016|work=VICE Fightland}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=S0MuDAAAQBAJ&pg=PA50|title=Striking Distance: Bruce Lee and the Dawn of Martial Arts in America|last=Russo|first=Charles}}</ref> Fredda Dadli Balling Greys Lidiń tórtten úsh bólegi qıtaylı, al tórtten bir bólegi britaniyalı ekenin aytqan.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=o7iHCgAAQBAJ&pg=PA36|title=Words of the Dragon: Interviews, 1958–1973|last=Balling|first=Fredda Dudley|date=2017}}</ref> 2018-jılǵı "Bryus Li: Bir ómir" atlı ómirbayanlıq kitapta, Metyu Polli Lidiń ana tárepten atasın Xo Kom-tong dep anıqlaydı, ol kóbinese onıń asırap alǵan atası sıpatında xabarlanǵan edi. Xo Kom-tongtıń ákesi, Charlz Moris Bosman,{{Sfn|Polly|2018|pp=12–15}} [[Rotterdam|Rotterdamnan]] kelgen gollandiyalı evrey isbilermen bolǵan. Ol Gollandiya Shıǵıs Hindistan kompaniyası menen birge Gonkongqa kóship kelgen hám bir waqıtları Gonkongtaǵı Gollandiya konsulı bolıp xızmet etken. Onıń Sze Tay atlı qıtaylı toqalı bolǵan, olardan altı bala, sonıń ishinde Xo Kom Tong tuwılǵan. Keyin Bosman óz shańaraǵın taslap, Kaliforniyaǵa kóship ketken.{{Sfn|Polly|2018|p=12}} Onıń kishkene inisi Robert Li Jun-fay muzıkant hám qosıqshı; ol Gonkongtaǵı The Thunderbirds toparında dóretiwshilik etken. Bir neshe jeke qosıqları kóbinese yamasa tolıǵı menen inglis tilinde aytılǵan. Sonday-aq, Lidiń Ayrin Rayder menen birge aytqan dueti de shıǵarılǵan. Li Jun-fay Li menen birge AQSHtıń Los-Andjeles qalasında jasaǵan hám sol jerde qalǵan. Lidiń qaytıs bolıwınan keyin, Li Jun-fay Lige baǵıshlanǵan "Bryus Li haqqında ballada" dep atalǵan albom hám sol atamadaǵı jeke qosıq shıǵarǵan. [[Vashington]] universitetinde oqıp júrgen waqtında ol bolajaq hayalı Linda Emeri menen tanıstı, ol da sol jerde muǵallim bolıwǵa oqıp atırǵan edi. AQSHtıń kóp shtatlarında hár qıylı rasadaǵı adamlar arasındaǵı qatnasıqlar ele de qadaǵan etilgenlikten, olar 1964-jıldıń avgust ayında jasırın túrde nekelesti. Lidiń Lindadan eki perzenti boldı: Brendon (1965–1993) hám Shennon Li (1969-jılı tuwılǵan). 1973-jılı Li qaytıs bolǵannan keyin, Linda Bryus Lidiń jekpe-jek óneri Jit Kun Donı úgitlewdi dawam etti. Ol 1975-jılı "Bryus Li: Tek men bilgen adam" atlı kitap jazdı, bul kitap tiykarında 1993-jılı "Aydarha: Bryus Li haqqında ertek" atlı tolıq metrajlı film islendi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-10-25-ca-1095-story.html|bet=ON LOCATION : Re-Enter the Dragon : A film biography of kung fu king Bruce Lee, who died almost 20 years ago, weaves martial arts action with an interracial love story|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200806135438/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-10-25-ca-1095-story.html|arxivsáne=August 6, 2020|sáne=October 25, 1992|til=en-US|jumıs=Los Angeles Times|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> 1989-jılı ol "Bryus Li tariyxı" atlı kitaptı jazdı. 2001-jılı ol shańaraq múlkin basqarıwdan ketti. Li qaytıs bolǵanda onıń ulı Brendon segiz jasta edi. Tiri waqtında Li Brendonǵa jekpe-jek ónerin úyretken hám onı túsiriliw maydanshalarına mirát etken. Bul Brendonda aktyorlıq kásibine qızıǵıwshılıq oyattı hám ol usı ónerdi úyreniwge kiristi. Jas jigit bolǵanda, Brendon Li "Ǵázeptiń miyrası" (1986), "Kishkene Tokiodaǵı ayqas" (1991) hám "Tez ot" (1992) sıyaqlı háreketsheń filmlerde oynap, belgili bir jetiskenliklerge eristi. 1993-jılı, 28 jasında, Brendon Li "Ǵarǵa" filminiń túsiriliwi waqtında rekvizit quraldan abaysızda atılıp qaytıs boldı. Lee died when his daughter Shannon was four. In her youth she studied Jeet Kune Do under Richard Bustillo, one of her father's students; however, her serious studies did not begin until the late 1990s. To train for parts in action movies, she studied Jeet Kune Do with Ted Wong.<ref name="BB1999">{{Cite journal|last=Reid|first=Dr. Craig D.|title=Shannon Lee: Emerging From the Shadows of Bruce Lee, the Butterfly Spreads her Wings}}</ref> === Dosları, shákirtleri hám zamanlasları === Lidiń inisi Robert onıń dosları Taki Kimura, Den Inosanto, Stiv Makkuin, Djeyms Kobern hám Piter Chin menen birge onıń tabıtın kóterip júrdi.<ref name="auto1">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160825221754/http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|arxivsáne=August 25, 2016|jumıs=www.historylink.org|qaralǵan sáne=July 22, 2016}}</ref> Kobern jekpe-jek óneriniń shákirti hám Lidiń dostı edi. Kobern Li hám Stirling Sillifant penen birge "Únsiz fleyta" filmin islep shıǵarıw ústinde islegen. Lidiń erte qaytıs bolıwına baylanıslı, onıń jerlewinde Kobern joqlaw sóz sóyledi.<ref name="auto1" /> Makkuinge kelsek, Li Makkuinde bar nárseniń hámmesin qáleytuǵının hám onı alıw ushın hesh nárseden toqtamaytuǵının jasırmaǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.closerweekly.com/posts/steve-mcqueen-bruce-lee-163809/|bet=Steve McQueen and Bruce Lee: Inside Their Hollywood Rivalry|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191103012337/https://www.closerweekly.com/posts/steve-mcqueen-bruce-lee-163809/|arxivsáne=November 3, 2019|sáne=March 5, 2019|til=en-US|jumıs=Closer Weekly|qaralǵan sáne=November 3, 2019}}</ref><ref name="bruce">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/File/3999//|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180709222216/http://www.historylink.org/File/3999|arxivsáne=July 9, 2018|avtor=Burrows|at=Alyssa|sáne=October 21, 2002|baspaxana=History Link.org|qaralǵan sáne=April 15, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://chicago.cbslocal.com/2018/06/11/bruce-lee-matthew-polly-clint-eastwood-steve-mcqueen/|bet=Matthew Polly: 'Bruce Lee Wanted To Be The Next Clint Eastwood'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191103012336/https://chicago.cbslocal.com/2018/06/11/bruce-lee-matthew-polly-clint-eastwood-steve-mcqueen/|arxivsáne=November 3, 2019|sáne=June 11, 2018|til=en-US|qaralǵan sáne=November 3, 2019}}</ref> Inosanto hám Kimura Lidiń dosları hám shákirtleri edi. Inosanto keyin Lidiń ulı Brendondı úyretti.<ref>{{Cite news|date=May 30, 1993|title=Family Matters|work=The Age}}</ref> Kimura Lidiń ónerin Sietlde oqıtıwdı dawam etti.<ref>{{Cite news|date=June 4, 1995|title=Visitors leave objects of devotion on graves of Bruce Lee and son}}</ref> Lidiń hayalınıń aytıwınsha, Chin olardıń ómirlik shańaraq dostı hám Lidiń shákirti bolǵan. Djeyms Yimm Li (tuwısqan emes) Lidiń jeke ózi tastıyıqlaǵan úsh 3-dárejeli oqıtıwshısınıń biri bolıp, Oklenddegi Djun Fan Gung-fu Institutın birge qurdı, onda Lidiń joqlıǵında Djun Fan Gung-fudı oqıttı. Djeyms Lidi Ed Parkerge tanıstırǵan, ol Long-Bich Xalıqaralıq karate chempionatınıń shólkemlestiriwshisi edi, sol jerde Li birinshi ret jekpe-jek óneri jámiyetine tanıstırıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://blackbeltmag.com/arts/chinese-arts/meet-james-yimm-lee-the-man-who-helped-make-bruce-lee-a-success|bet=Meet James Yimm Lee: "The Man Who Helped Make Bruce Lee A Success" {{!}} Black Belt Magazine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190729192243/https://blackbeltmag.com/arts/chinese-arts/meet-james-yimm-lee-the-man-who-helped-make-bruce-lee-a-success|arxivsáne=July 29, 2019|sáne=April 21, 2014|til=en|jumıs=blackbeltmag.com|qaralǵan sáne=November 20, 2019}}</ref> Gollivud jubı Roman Polanski hám Sheron Teyt Li menen jekpe-jek ónerin úyrendi. Polanski Lidi [[Shveycariya|Shveyсariyaǵa]] oqıtıw ushın alıp bardı. Teyt "The Wrecking Crew" filmindegi roli ushın tayarlanıp, Li menen birge shınıqtı. Teyt Menson shańaraǵı tárepinen óltirilgennen keyin, Polanski dáslep Liden gúmanlandı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.esquire.com/entertainment/movies/a28414367/roman-polanski-bruce-lee-killed-sharon-tate-true-story-once-upon-a-time-in-hollywood/|bet=The True Story Behind Bruce Lee's 'Once Upon a Time in Hollywood' Character|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200727044328/https://www.esquire.com/entertainment/movies/a28414367/roman-polanski-bruce-lee-killed-sharon-tate-true-story-once-upon-a-time-in-hollywood/|arxivsáne=July 27, 2020|sáne=July 24, 2019|qaralǵan sáne=July 25, 2019}}</ref> Sсenarist Stirling Sillifant jekpe-jek óneriniń shákirti hám Lidiń dostı edi. Sillifant Li hám Djeyms Kobern menen birge "Únsiz fleyta" filmin islep shıǵarıw ústinde isledi''.'' Li Sillifant jazǵan bir neshe joybarlarda aktyorlıq etti hám óziniń jekpe-jek óneri tájiriybesin berdi, birinshi ret "Marlou" (1969) filminde Li jekpe-jek ónerinde tájiriybeli jınayatshı Uinslou Vong rolin oynadı. Li jáne de "Báhárgi jawında júriw" (1970) filmi ushın urıs xoreografiyasın isledi hám "Longstrit" (1971) telekórsetiwinde bas qaharmanǵa sabaq beretuǵın Djit Kun-do oqıtıwshısı Li Cung rolin oynadı. Onıń jekpe-jek óneri filosofiyasınıń elementleri sońǵısınıń sсenariyine kirgizilgen.<ref name=":4">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074317/https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography "AFI|Catalog"]. </cite></ref><ref name=":5">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190617032205/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/23437|arxivsáne=June 17, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437 "AFI|Catalog"]. </cite></ref> Basketbol oyınshısı Karim Abdul-Djabbar jekpe-jek ónerin úyrendi hám Li menen dos boldı.<ref name=":2">{{Cite news|last=Heffernan|first=Harold|date=June 19, 1969|title=Hollywood|work=The Times-Tribune}}</ref> Aktyor hám karate chempionı Chak Norris Lidiń dostı hám shınıǵıw sherigi bolǵan.<ref>{{Cite news|last=Blank|first=Ed|date=April 3, 1983|title=King Of The Good Guys|work=The Pittsburgh Press|volume=99}}</ref> Lidiń óliminen keyin, Norris onıń shańaraǵı menen baylanıstı saqlap qalǵanın ayttı.<ref>{{Cite news|last=Murray|first=Steve|date=May 3, 1993|title=Actor's new kick: family values|work=The Atlanta Constitution}}</ref> Dzyudoshı hám kásiplik gúresshi Djin LeBell "Jasıl shıbın" filminiń túsiriliw maydanında Li menen dos boldı. Olar birge shınıqtı hám jekpe-jek óneri boyınsha bilimlerin almastı.{{Sfn|Polly|2018|pp=187}}{{Sfn|Thomas|1994|pp=77}} == Ólimi == [[Fayl:Bruce_Lee_1.JPG|nobaý|Bryus Li óziniń ulı Brendon menen birge Sietldegi Leyk-Vyu qábirstanında jerlengen.]] 1973-jılı 10-mayda Li Gonkongtaǵı Orange Sky Golden Harvest Film Studio studiyasında "Aydaharǵa kiriw" filmi ushın avtomatlastırılǵan dialog almastırıw sessiyası waqtında talıp qaldı. Onıń epilepsiya tutqanaqları hám bas awırıwları bolǵanlıqtan, ol tez arada Gonkong Baptist emlewxanasına jetkerildi, sol jerde shıpakerler miydiń shayqılıwı (сerebral edema) diagnozın qoydı. 1973-jılı 20-iyulde Li Gonkongta aktyor Djordj Lazenbi menen keshki awqatlanıw ushın kelgen edi, ol Lazenbi menen film túsiriwdi jobalastırǵan edi. Lidiń hayalı Lindanıń aytıwınsha, Li saaat 14:00 de úyinde prodyuser Reymond Chou menen ushırasıp, "Ólim oyını" filmin islep shıǵarıw haqqında sóylesken. Olar saat 16:00 ǵa shekem islegen, sońınan birge Lidiń kásiplesi, tayvanlı aktrisa Betti Ting Peydiń úyine barǵan. Úshewi Tingtiń úyinde sсenariydi qarap shıqqan, sońınan Chou keshki jıynalısqa ketken. Li uyqıǵa ketken hám keshki awqatqa kelmegende, Chou kvartiraǵa kelgen, biraq Lidi oyata almaǵan. Shıpaker shaqırılıp, on minut dawamında Lidi tiriltiwge háreket etken, sońınan onı tez járdem arqalı Koroleva Elizabet emlewxanasına jibergen. Li 32 jasında emlewxanaǵa kelgende ólgen dep járiyalanǵan.<ref>{{Cite news|url=https://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1068705/bruce-lees-kowloon-tong-residence-go-sale|title=Bruce Lee's residence|work=[[South China Morning Post]]|date=October 24, 2012}}</ref> Li Sietldegi Leyk-Vyu qábirstanında jerlengen.<ref>{{Cite news|url=https://www.chron.com/life/travel/article/Tourists-drawn-to-Seattle-s-dead-1857486.php|title=Tourists drawn to Seattle's dead|work=[[Houston Chronicle]]|date=November 1, 2006}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.tampabay.com/archive/1998/01/11/no-rest-for-the-dead-and-famous/|title=No rest for the dead and famous|work=[[Tampa Bay Times]]|date=January 11, 1998}}</ref> 1973-jılı 25-iyulde Lidiń jerlewinde tabıt kóteriwshiler arasında Taki Kimura, Stiv Makkuin, Djeyms Kobern, Den Inosanto, Piter Chin hám Lidiń inisi Robert bar edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.historylink.org/File/3999|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160825221754/http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|arxivsáne=August 25, 2016|jumıs=www.historylink.org}}</ref> === Ólimniń múmkin bolǵan sebepleri === Lidiń belgili statusı hám waqıtsız ólimi kóp mısh-mıshlar hám teoriyalarǵa sebep boldı. Bular arasında triadalar qatnasqan óltiriw hám onıń ózi hám shańaraǵına qoyılǵan gúman etilgen ǵarǵıs bar edi.<ref>{{Cite news|url=https://www.scmp.com/magazines/style/celebrity/article/3141681/what-killed-bruce-lee-triads-jealous-lover-ancient|title=What killed Bruce Lee – triads, a jealous lover, an ancient Chinese curse or the legendary 'touch of death'? 6 conspiracy theories explored|work=[[South China Morning Post]]|date=July 20, 2021}}</ref> Shotlandiya Yardı tárepinen usınıs etilgen, 1000 nan aslam ólik ashıwdı baqlaǵan sud-mediсina ilimpazı Donald Tir Lidiń ólik ashıwın ótkeriwge tayınlandı. Onıń juwmaǵı Equagesic quramalı dárisindegi birikpelerge reakсiya nátiyjesinde payda bolǵan miy shıyqıldawı sebepli "baxıtsız waqıya arqalı ólim" boldı. Ólik ashıw esabatlarına qaraǵanda, Lidiń miyi 1,400 grammnan 1,575 grammǵa deyin, yaǵnıy 12.5% ke úlkeygen edi. Li ólgen kúni Equagesic qabıllaǵan, onıń quramında aspirin hám tınıshlandırıwshı meprobamat bar edi, biraq ol bunı burın da kóp márte qabıllaǵan edi. Dáslep Lidiń asqazanında tabılǵan kannabis onıń ólimine sebep bolǵan bolıwı múmkin degen boljawlar bolsa da, Tir bul "Bryustıń 10-maydaǵı talıp qalıwı yamasa 20-iyuldaǵı ólimine [kannabis] sebep bolǵan bolıwı múmkin" dep aytıw "juwapkersiz hám aqılsız" bolatuǵının ayttı. Koroleva Elizaveta emlewxanasınıń klinikalıq patologı doktor R. R. Laysett sudmedekspert tıńlawında ólimniń kannabisten bolıwı múmkin emesligin xabarladı. 2018-jılǵı biografiyada avtor Metyu Polli mediсina ekspertleri menen keńesip, Lidi óltirgen miy shıyqıldawınıń shamadan tıs kúsh salıw hám ıssılıq urıwdan bolǵan dep boljadı; ıssılıq urıwı sol waqıtta jaqsı túsinilmegen jaǵday bolǵanlıqtan, ol dıqqatqa alınbaǵan. Bunnan tısqarı, Li 1972-jıldıń aqırında qoltıq ter bezlerin aldırıp taslaǵan, sebebi qoltıq teri filmde jaqsı kórinbeydi dep esaplaǵan. Pollidiń pikirinshe, bul Lidiń denesiniń 1973-jılı 10-may hám 20-iyulde ıssı hawada shınıǵıw waqtında qattı qızıp ketiwine alıp kelgen, nátiyjede ıssılıq urıwı payda bolıp, bul óz gezeginde onıń ólimine alıp kelgen miy shıyqıldawın kúsheytken.{{Sfn|Polly|2018|pp=473–475}} 2022-jıldıń dekabr ayındaǵı "Clinical Kidney Journal" jurnalınıń maqalasında, izertlewshiler toparı Lidiń ólim sebebi haqqındaǵı hár qıylı teoriyalardı izertledi hám onıń ólimine alıp kelgen miydiń shıyqıldawı giponatremiya, yaǵnıy qandaǵı natriy konсentraсiyasınıń jetispewshiligi sebepli júz bergenin anıqladı. Avtorlar Lide giponatremiyaǵa alıp keliwshi bir neshe qáwip faktorları bolǵanın atap ótti, olardıń qatarına shekten tıs suw ishiw, eritpelerdi jeterli dárejede qabıl etpew, alkogol ishiw hám búyreklerdiń artıq suyıqlıqtı shıǵarıw qábiletin tómenletetuǵın bir neshe dárilerdi paydalanıw yamasa olardı shekten tıs qollanıw kiredi. Sonday-aq, Lidiń óliminen aldınǵı belgileri giponatremiyadan ólimge alıp kelgen belgili jaǵdaylarǵa júdá uqsas ekenligi anıqlandı.<ref>{{Cite journal|last=Villalvazo|first=Priscila|date=March 10, 2022|title=Who killed Bruce Lee? The hyponatraemia hypothesis}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://variety.com/2022/film/news/bruce-lee-death-too-much-water-study-finds-1235439405/|title=Bruce Lee's Death Caused by Drinking Too Much Water, Researchers Propose in New Study|first=Jackson Kim|last=Murphy|work=[[Variety (magazine)|Variety]]|date=November 21, 2022|access-date=February 25, 2024}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.latimes.com/entertainment-arts/story/2022-11-21/bruce-lee-cause-of-death-theory-water-hyponatremia|title=Kidney specialists revisit Bruce Lee's cause of death|first=CHRISTIE|last=D'ZURILLA|work=[[Los Angeles Times]]|date=November 21, 2022|access-date=February 25, 2024}}</ref> == Miyras hám mádeniy tásir == [[Fayl:Hong_kong_bruce_lee_statue.jpg|alt=|nobaý|Gonkongtaǵı Bryus Lidiń esteligi]] Geybir sholıwshılar hám jekpe-jek sheberleri tárepinen Li barlıq dáwirlerdegi eń tásirli jekpe-jek sheberi,<ref>{{Web deregi|url=http://www.fuel.tv/bruceleelives/|bet=Bruce Lee Lives Documentary|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120629135830/http://www.fuel.tv/bruceleelives|arxivsáne=June 29, 2012}}</ref> sonday-aq Shıǵıs penen Batıs arasındaǵı kópir bolǵan XX ásirdiń pop-mádeniyat belgisi dep esaplanadı.<ref>{{Cite news|date=December 11, 2009|title=From Icon to Lifestyle, the Marketing of Bruce Lee|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2009/12/12/business/global/12iht-lee.html|access-date=June 3, 2011}}</ref><ref>{{Cite news|date=November 30, 2010|title=Bruce Lee's 70th birth anniversary celebrated|work=The Hindu|url=http://www.thehindu.com/arts/cinema/article923515.ece?homepage=true|access-date=June 3, 2011}}</ref> Time jurnalı Lidi XX ásirdiń eń áhmiyetli 100 adamınıń qatarına kirgizdi.<ref>{{Cite news|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,991260-3,00.html|title=The Gladiator Bruce Lee|date=June 14, 1999|work=Time|access-date=August 29, 2010}}</ref> Li haqqında bir qansha biografiyalıq kitaplar jazılǵan. 1988-jılǵa kelip, bir biografiya 4 millionnan aslam nusqada satılǵan edi. === Ekshn filmler === Li 1970-jıllardaǵı "kung-fu qızǵınlıǵın" baslawǵa tiykarǵı sebepshi boldı. Ol dáslep kung-fudı Batısqa "The Green Hornet" hám "Kung Fu" sıyaqlı Amerika telekórsetiwleri arqalı tanıstırdı,<ref name="Green" /> "kung-fu qızǵınlıǵı" 1973-jılı Gonkong jekpe-jek óneri filmleriniń ústemligi menen baslanbastan burın.<ref name="Desser" /> Lidiń tabısı 1970-1990-jıllar dawamında Batıs jekpe-jek óneri filmleri hám telekórsetiwleriniń tolqının qozǵadı ([[Jan-Klod Van Damm]], Stiven Sigal hám Chak Norris sıyaqlı Batıs jekpe-jek juldızlarınıń karerasın basladı), sonday-aq 1980-1990-jıllarda Aziya jekpe-jek ónerleriniń Batıs ekshn filmleri hám telekórsetiwlerine ulıwma integraсiyasın qozǵadı.<ref name="Green" /> "Aydaharǵa kiriw" filmi hámme waqıtlardaǵı eń tásirli háreket filmleriniń biri sıpatında kórsetilgen. Vice jurnalınıń Sasha Matushak "Aydaharǵa kiriw" filmi "hár qıylı mediada tilge alınadı, syujet sızıǵı hám personajları búgingi kúnde de gúrrińshilerge tásir etpekte, hám filmniń afrika-amerikalılardı, aziyalılardı hám dástúriy jekpe-jek ónerlerin sáwlelendiriw usılında revolyuсiyalıq tásiri ayrıqsha sezildi" dep ayttı.<ref>{{Web deregi|url=http://fightland.vice.com/blog/bruce-lees-last-words-enter-the-dragon-and-the-martial-arts-explosion|bet=Bruce Lee's Last Words: Enter the Dragon and the Martial Arts Explosion|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200102120348/http://fightland.vice.com/blog/bruce-lees-last-words-enter-the-dragon-and-the-martial-arts-explosion|arxivsáne=January 2, 2020|avtor=Matuszak|at=Sascha|sáne=July 1, 2015|jumıs=[[Vice (magazine)|Vice]]|qaralǵan sáne=March 23, 2020}}</ref> Kuan-Sing Chen hám Beng Xuat Chua Lidiń "Aydaharǵa kiriw" sıyaqlı filmlerindegi urıs saxnaların "jaqsılıq penen jamanlıqtıń dáslepki gúresin usınday tamashaǵa tolı usılda" kórsetkeni ushın tásirli dep atap ótti.<ref>{{Cite book|last1=Chen|first1=Kuan-Hsing|url=https://books.google.com/books?id=q4d4CAAAQBAJ&pg=PT489|title=The Inter-Asia Cultural Studies Reader|date=2015}}</ref> Dúnya júzindegi kóplegen ekshn filmleriniń rejissyorları Bryus Lidi óz kareralarına tásir etken adam sıpatında atap ótedi, olardıń qatarında Gonkong háreket filmleriniń rejissyorları [[Jackie Chan|Djeki Chan]]<ref name="Birthday">{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|bet=Happy 80th Birthday Bruce Lee!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201128225852/https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|arxivsáne=November 28, 2020|sáne=November 27, 2020|jumıs=YouTube|baspaxana=BruceLee.com|qaralǵan sáne=December 7, 2020}}</ref> hám Djon Vu,<ref name=":8">{{Web deregi|url=https://press.discovery.com/asia-pacific/dsc/programs/how-bruce-lee-changed-world/|bet=How Bruce Lee Changed the World|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100124015816/http://press.discovery.com/asia-pacific/dsc/programs/how-bruce-lee-changed-world/|arxivsáne=January 24, 2010|sáne=January 24, 2010|jumıs=[[Discovery Channel]]|qaralǵan sáne=May 16, 2022}}</ref><ref name=":9" /> sonday-aq Gollivud rejissyorları Kventin Tarantino<ref>{{Web deregi|url=https://www.vulture.com/2015/08/quentin-tarantino-the-complete-syllabus.html|bet=Quentin Tarantino: The Complete Syllabus of His Influences and References|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220517042305/https://www.vulture.com/2015/08/quentin-tarantino-the-complete-syllabus.html|arxivsáne=May 17, 2022|avtor=Fitzmaurice|at=Larry|sáne=August 28, 2015|til=en-us|jumıs=[[Vulture.com]]|qaralǵan sáne=May 16, 2022}}</ref> hám Brett Ratner bar. === Jekpe-jek óneri hám jekpe-jek sport túrleri === Djit Kun Do - Li tárepinen dúzilgen, hár qıylı jekpe-jek tártiplerinen paydalanǵan gibrid jekpe-jek filosofiyası - geyde aralas jekpe-jek sportı (MMA) ushın jol ashqan dep esaplanadı.<ref name="auto2">{{Cite book|last=Chris Crudelli|title=The Way of the Warrior|url=https://books.google.com/books?id=QlI0fxSm1vgC}}</ref><ref name="Black-Belt">{{Cite journal|last=Beasley|first=Jerry|date=September 2003|title=The Man Who Changed the World: How Bruce Lee Continues to Influence the American Martial Arts|url=https://books.google.com/books?id=FtwDAAAAMBAJ|access-date=April 12, 2021}}</ref> Aralas jekpe-jek konсepсiyası Batısta Bryus Lidiń Djit Kun Do sisteması arqalı keń tarqaldı. Li "eń jaqsı jekpe-jek sheberi - boksser, karate yamasa dzyudo sheberi emes. Eń jaqsı jekpe-jek sheberi - hár qanday stilge beyimlese alatuǵın, formasız bolatuǵın, óziniń jeke stilin qabıllaytuǵın hám stiller sistemasına boysınbaytuǵın adam" dep isengen. 2004-jılı Ultimate Fighting Championship (UFC) qurıwshısı Dana Uayt Lidi "aralas jekpe-jek óneriniń atası" dep atadı hám bılay dedi: "Eger Bryus Lidiń qalay shınıqqanına, qalay gúreskenine hám ol jazǵan kóp nárselerge qarasańız, ol qátesiz stildiń stili joq ekenin aytqan. Siz hár nárseden azǵana alıwıńız kerek. Hár qıylı tártipten jaqsı nárselerdi alıp, isleytuǵının paydalanıp, qalǵanın taslap jiberiwińiz kerek". Li kóp adamlardıń jekpe-jek óneri menen shuǵıllanıwına sebepshi boldı. Bulardıń qatarına Liden ilham alǵan jekpe-jek sportı boyınsha kóplegen gúresshiler kiredi; [[boks]] chempionı Shugar Rey Leonard óziniń djebin Lidi kórip jetilistirgenin ayttı, boks chempionı Menni Pakyao óziniń gúresiw stilin Lidikine salıstırdı, al UFC chempionı Konor Makgregor ózin Li menen salıstırıp, eger Li házirgi waqıtta jarısqa qatnasqanda UFC chempionı bolar edi dep isenetuǵının ayttı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.espn.com/espn/story/_/id/29266542/could-bruce-lee-win-real-fight|bet=Could Bruce Lee win a real fight?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200609164026/https://www.espn.com/espn/story/_/id/29266542/could-bruce-lee-win-real-fight|arxivsáne=June 9, 2020|avtor=Akintoye|at=Dotun|sáne=June 6, 2020|jumıs=[[ESPN.com]]|baspaxana=[[ESPN Inc.]]|qaralǵan sáne=June 10, 2020}}</ref> Li 1970-jıllarda Djo Lyuis hám Benni Urkidezdiń<ref name="Black-Belt" /> Amerikada tolıq baylanıslı kikboksing turnirlerin shólkemlestiriwine ilham berdi. Amerikalı taekvondo pioneri Djun Gu Ri Liden ol "akkupunch" dep ataytuǵın nárseni úyrendi hám onı amerikalı taekvondoǵa kirgizdi. Keyinirek Ri awır salmaq boks chempionı [[Muhammed Ali|Muxammed Álidi]] shınıqtırdı hám oǵan "akkupunch"tı úyretti, Áli bunı 1975-jılı Richard Danndı nokautqa shıǵarıw ushın qollandı.<ref name="Rhee">{{Web deregi|url=http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|bet=Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190506223915/http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|arxivsáne=May 6, 2019|jumıs=jhoonrhee.com|qaralǵan sáne=May 1, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.jhoonrhee.com/bio7.html "Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do"]. </cite></ref> Awır salmaq boks chempionı [[Mike Tyson|Mayk Taysonnıń]] aytıwınsha, 1970-jıllarda "hámme Bryus Li bolıwdı qáledi".<ref>{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=z4GidINB4Zw|bet=Everyone Wanted to be Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210109065059/https://www.youtube.com/watch?v=z4GidINB4Zw|arxivsáne=January 9, 2021|avtor=Tyson|avtorsilteme=Mike Tyson|at=Mike|jumıs=YouTube|baspaxana=Hotboxin' with Mike Tyson|qaralǵan sáne=January 6, 2021}}</ref> Házirgi UFC awır salmaq chempionı Djon Djons Lidi ilham deregi sıpatında atap ótti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.coachmag.co.uk/sport/1461/exclusive-interview-with-ufc-champion-jon-jones|bet=Exclusive interview with UFC champion Jon Jones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005357/https://www.coachmag.co.uk/sport/1461/exclusive-interview-with-ufc-champion-jon-jones|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Razvi|at=Sam|sáne=March 19, 2012|jumıs=Coach Mag|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}</ref> Djons dizege qıya tebiwdi jiyi qollanıwı menen belgili, bul texnika Li tárepinen keń tarqalǵan edi.<ref name="Fantaousakis">{{Web deregi|url=https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|bet=UFC 232 – Jones vs. Gustafsson 2: Moves to look for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005356/https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Fantaousakis|at=Kostas|sáne=December 29, 2018|jumıs=[[Bloody Elbow]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFFantaousakis2018">Fantaousakis, Kostas (December 29, 2018). </cite></ref> Burınǵı UFC orta salmaq chempionı Anderson Silva da Lidi ilham deregi sıpatında atap ótti.<ref name="Birthday">{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|bet=Happy 80th Birthday Bruce Lee!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201128225852/https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|arxivsáne=November 28, 2020|sáne=November 27, 2020|jumıs=YouTube|baspaxana=BruceLee.com|qaralǵan sáne=December 7, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk "Happy 80th Birthday Bruce Lee!"]. </cite></ref> Kóplegen basqa UFC gúresshileri de Lidi ózleriniń ilham deregi sıpatında atap ótti, olardıń bir neshewi onı MMA-dıń "ata-babası" yamasa "úlken atası" dep atadı.<ref>{{Cite news|last1=Stets|first1=Michael|title=The MMA World Pays Tribute to Bruce Lee 40 Years After His Death|url=https://bleacherreport.com/articles/1710603-the-mma-world-pays-tribute-to-bruce-lee-40-years-after-his-death|access-date=June 15, 2020|date=July 20, 2013}}</ref> == Derekler == [[Kategoriya:Kino álemi]] <references /> __BÖLİDİMÖNDEMEW__ [[Kategoriya:27-noyabrde tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:1940-jılı tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:20-iyulda qaytıs bolǵanlar]] [[Kategoriya:1973-jılı qaytıs bolǵanlar]] pja2hc2zu6tr14i5xanea4yjxalw76y 120257 120256 2025-06-07T05:55:40Z Srajatdin Usnatdinov 12560 120257 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı|atı=Bryus Li|portret=Bruce-Lee-as-Kato-1967-retouched.jpg|táriypi=Lee in 1967|asl ismi={{nobold|李小龍}}|tuwılǵan waqtındaǵı atı=Lee Jun-fan ({{lang|zh-Hant-HK|李振藩}})|tuwılǵan sánesi=27.11.1940|tuwılǵan jeri=[[Chinatown, San Francisco]], Kaliforniya, AQSH.|qaytıs bolǵan sánesi=20.7.1973|qaytıs bolǵan jeri=[[Kowloon]], [[British Hong Kong]]|kásibi={{hlist|[[Martial artist]]|actor|philosopher|film director|screenwriter|producer}}|iskerlik jılları=1941–1973|ómirlik joldası={{marriage|[[Linda Lee Cadwell|Linda Emery]]|August 17, 1964}}|balaları={{hlist|[[Brandon Lee|Brandon]]|[[Shannon Lee|Shannon]]}}|qolı=Signature of Bruce Lee.svg}} '''Bryus Li''' ({{lang-en|Bruce Lee}}; tuwılǵan waqtındaǵı atı — '''Li Djun-fan'''; 27-noyabr 1940 – 20-iyul 1973) [[Gonkong]]-[[Amerika Qurama Shtatları|amerikalı]] [[jekpe-jek óneri]] sheberi hám aktyor bolǵan. Ol hár túrli [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] tártiplerinen paydalanǵan gibrid jekpe-jek filosofiyası Djit Kun Do-nıń tiykarın salıwshısı. 1970-jıllarda jekpe-jek filmleriniń keń tarqalıwına járdem bergeni ushın tanılǵan,<ref name="britannica.com">{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Bruce-Lee|bet=Bruce Lee &#124; Biography, Martial Arts, Movies, Death, Son, & Facts &#124; Britannica|sáne=July 16, 2024}}</ref> Li ayırım kommentatorlar hám jekpe-jek sheberleri tárepinen barlıq waqıtlardaǵı eń tásirli jekpe-jek sheberi hám Shıǵıs penen Batıstı baylanıstırǵan XX ásirdiń pop mádeniyat belgisi sıpatında qaraladı. Ol Gonkong ekshn kinomatografiyasın alǵa ilgeriletiwde hám [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika]] filmlerinde [[qıtay]] xalqınıń kórsetiw usılın ózgertiwge járdem beriwde úlken miyneti sińgen.<ref name="Time 100">{{Web deregi|url=http://205.188.238.181/time/time100/heroes/profile/lee01.html|bet=Bruce Lee: With nothing but his hands, feet and a lot of attitude, he turned the little guy into a tough guy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100605174143/http://205.188.238.181/time/time100/heroes/profile/lee01.html|arxivsáne=June 5, 2010|avtor=Stein|at=Joel|sáne=June 14, 1999|jumıs=The Time 100|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> [[San Francisco|San-Franсiskoda]] tuwılıp, Britaniya Gonkongında ósip-jetilisken Li, ákesi arqalı bala aktyor sıpatında [[Gonkong]] kino industriyasına kirisip kelgen.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cbsnews.com/sanfrancisco/news/bruce-lee-statue-san-francisco-chinatown-lunar-new-year/|bet=Proposal calls for Bruce Lee statue in San Francisco's Chinatown – CBS San Francisco|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240225083404/https://www.cbsnews.com/sanfrancisco/news/bruce-lee-statue-san-francisco-chinatown-lunar-new-year/|arxivsáne=February 25, 2024|avtor=Lee|at=Mary|sáne=February 8, 2024|til=en-US|jumıs=www.cbsnews.com|qaralǵan sáne=February 25, 2024}}</ref> Onıń dáslepki [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] tájiriybesine Ving Chun (Ip Mannıń qol astında úyrengen), tay chi, [[boks]] (Gonkong boks turnirin jeńgen) hám kóshe tóbelesleri (awıl-aymaq hám úy tóbelerinde bolǵan urıslar) kiredi. 1959-jılı Li Sietlge kóship barǵan, sol jerde 1961-jılı [[Vashington]] universitetine oqıwǵa kirgen. [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHta]] bolǵan usı dáwirde, aktyorlıq kareraǵa umtılsa da, jekpe-jek ónerin úyretiw arqalı aqsha islep tabıwdı oylay baslaǵan. Ol óziniń birinshi jekpe-jek mektebin Sietldegi úyinde ashqan. Keyinirek [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyanıń]] Oklend qalasında ekinshi mektepti ashqannan soń, 1964-jılı Kaliforniyanıń Long-Bich Xalıqaralıq karate chempionatında kórsetpeler hám sóylewleri menen úlken dıqqattı tartqan. Bunnan soń ol [[Los-Andjeles|Los-Andjeleske]] kóship barıp sabaq bere baslaǵan, onıń oqıwshıları arasında Chak Norris, Sheron Teyt hám Karim Abdul-Jabbar bolǵan. 1970-jıllarda onıń Gonkong hám [[Gollivud]] filmleri Gonkong jekpe-jek filmlerin jańa ataqlılıq hám maqullaw dárejesine kóterip, qıtay jekpe-jek ónerine Batıstıń qızıǵıwshılıǵın oyatqan. Onıń filmleriniń baǵdarı hám ruwxı pútkil dúnyadaǵı jekpe-jek óneri menen jekpe-jek filmlerine kúshli tásir etip, olardı ózgertken.<ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/us|title=Bruce Lee inspired Dev for martial arts|date=July 1, 2010}}</ref> Karerası Gonkong hám AQSHtı qamtıǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm?pid=10606|bet=Jun Fan Jeet Kune Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100723235948/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm?pid=10606|arxivsáne=July 23, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.avclub.com/bruce-lee-takes-on-chuck-norris-but-he-makes-you-wait-1798245604|bet=Bruce Lee takes on Chuck Norris, but he makes you wait for the fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230127163006/https://www.avclub.com/bruce-lee-takes-on-chuck-norris-but-he-makes-you-wait-1798245604|arxivsáne=January 27, 2023|sáne=March 25, 2016|til=en|jumıs=[[The A.V. Club]]|qaralǵan sáne=January 27, 2023}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.nbcnews.com/news/asian-america/director-ang-lee-will-direct-son-playing-bruce-lee-biopic-rcna59459|bet=Director Ang Lee will direct his son, playing Bruce Lee in biopic|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230127163011/https://www.nbcnews.com/news/asian-america/director-ang-lee-will-direct-son-playing-bruce-lee-biopic-rcna59459|arxivsáne=January 27, 2023|sáne=November 30, 2022|til=en|jumıs=NBC News|qaralǵan sáne=January 27, 2023}}</ref> ol 1970-jıllardıń basında túsirilgen bes tolıq metrajlı Gonkong jekpe-jek filmindegi rolleri menen tanımalı: Lo Veydiń «Úlken bas» (1971) hám «Ǵázep judırıǵı» (1972); Golden Xarvesttiń Li tárepinen jazılǵan hám rejissyorlıq etilgen «Aydarhanıń jolı» (1972); hám Golden Xarvest penen Uorner Brazerstiń Robert Klouz rejissyorlıǵındaǵı «Aydarhanıń kiriwi» (1973) hám «Ólim oyını» (1978).<ref>{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-cinemaplus/article2058091.ece|title=How Bruce Lee changed the world-Series|date=May 29, 2011}}</ref> Lidiń óliminen keyin, onıń filmleri úlken tabınıwshılıqqa iye boldı.<ref name="britannica.com">{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Bruce-Lee|bet=Bruce Lee &#124; Biography, Martial Arts, Movies, Death, Son, & Facts &#124; Britannica|sáne=July 16, 2024}}</ref> Ol óz filmlerinde kanton mádeniyatın sáwlelendiriwi arqalı pútkil dúnyaǵa, ásirese qıtaylar arasında, hám AQSHtaǵı aziyalı stereotiplerge qarsı turǵanı ushın Aziya tegine iye amerikalılar arasında belgili tulǵaǵa aylandı.<ref name=":10">{{Cite news|title=How Bruce Lee Exploded a Stereotype With a One-Inch Punch|date=January 25, 2017|url=https://www.nytimes.com/2017/01/25/movies/bruce-lee-movies.html}}</ref> Li 1973-jıldıń iyul ayında, 32 jasında qaytıs boldı. Óliminen keyin de Li házirgi zaman jekpe-jek sportı túrlerine, sonıń ishinde [[dzyudo]], karate, aralas jekpe-jek túrleri hám [[Boks|boksqa]], sonday-aq házirgi zaman populyar mádeniyatına, sonıń ishinde kino, televidenie, komiksler, animaсiya hám video oyınlarına aytarlıqtay tásir etip kelmekte. Time jurnalı Lidi XX ásirdiń eń áhmiyetli 100 adamınıń qatarına kirgizgen. == Erte jaslıq dáwiri == [[Fayl:Bruce_Lee_with_his_parents_1940s.jpg|nobaý|Bryus Li náreste waqtında ata-anası Greys Xo hám Li Xoy-chuen menen birge]] Bryus Lidiń tuwılǵandaǵı atı Li Djun-fan bolǵan. Onıń ákesi, Li Xoy-chuen, [[Gonkong|Gonkongta]] jasaǵan kanton opera qosıqshısı edi. Anası Greys Xo [[Shanxay|Shanxayda]] tuwılǵan hám evraziyalıq shıǵısqa iye bolǵan.<ref name="2018 Ng" /> 1939-jıldıń dekabr ayında, onıń ata-anası [[San Francisco|San-Franсiskonıń]] Chaynataun rayonında xalıqaralıq opera gastroli ushın Kaliforniyaǵa sapar shekken.<ref>{{Cite book|last1=Maeda|first1=Daryl Joji|title=Like Water: A Cultural History of Bruce Lee|date=August 9, 2016|publisher=NYU Press}}</ref> Ol sol jerde 1940-jıldıń 27-noyabrinde tuwılıp, [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHtıń]] jus soli (topıraq huqıqı) puqaralıq nızamları tiykarında AQSH puqaralıǵın alıw huqıqına iye bolǵan.<ref name="2018 Ng" /> Ol tórt aylıq bolǵanda (1941-jıldıń aprel ayında), Li shańaraǵı Gonkongqa qaytıp kelgen.[2] Kóp ótpey, Ekinshi dúnya urısı dáwirinde, 1941-jıldıń dekabr ayında Yaponiya Gonkongqa kútilmegen hújim jasap, qalanı keyingi tórt jıl dawamında basqarǵan waqıtta, Li shańaraǵı kútilmegen qıyınshılıqlarǵa dus kelgen.<ref name="2018 Ng">{{Cite book|title=龍影中華──李小龍的光影片段|last1=吳貴龍|publisher=中華書局(香港)|date=2018}}</ref> Lidiń ana tárepten atası kantonlıq, ana tárepten kempir apası inglis bolǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|bet=Was Bruce Lee of English Descent?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161025083142/http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|arxivsáne=October 25, 2016|til=en|jumıs=Fightland|qaralǵan sáne=June 19, 2020}}</ref> al ana tárepten úlken ájaǵası Robert Xotung golland evrey hám kanton tegine iye Gonkong biznesmeni bolǵan. == Karerası hám bilimi == === 1940–1958: Dáslepki rolleri, mektep bilimi hám jekpe-jek ónerine kirisiwi === Lidiń ákesi Li Xoy-chuen kanton operasınıń juldızı bolǵan. Nátiyjede, kishi Li júdá jas waqtınan kino dúnyasına kirisip, bala waqtında bir neshe filmlerde kóringen. Lidiń birinshi roli «Altın dárwaza qızı» filminde saxnaǵa kóterip shıǵılǵan náreste roli bolǵan. Ol qıtay kalendarı boyınsha hám Aydarha saatı, hám Aydarha jılında tuwılǵanı sebepli, óziniń qıtaysha saxna atın 李小龍 (Li kishi Aydarha) etip alǵan.<ref name="bruceleefoundation biography">{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|bet=Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100822035902/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|arxivsáne=August 22, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> Toǵız jasında, ol 1950-jılı «Bala» filminde ákesi menen birge «Bala Cheung» atlı komiks qaharmanına tiykarlanǵan filmde birinshi bas rolin oynaǵan. On segiz jasqa tolǵanda, ol 20 filmde kórinip úlgergen.<ref name="bruceleefoundation biography">{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|bet=Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100822035902/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|arxivsáne=August 22, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> Tak Sun mektebinde (德信學校; Koulundaǵı 218 Natan jolındaǵı úyinen bir neshe kvartal qashıqlıqta) oqıǵannan soń, Li 12 jasında katolik La Salle kolledjiniń baslawısh mektep bólimine kirgen. [[Fayl:The_age_of_18_Bruce_Lee_and_Ye_Wen.jpg|nobaý|Lee and Ip Man in 1958]] 1956-jılı, oqıw úlgeriwi tómen bolǵanı ushın (hám múmkin minez-qulqı da jaqsı bolmaǵanı sebepli), ol Áuliye Franсisk Ksaveriy kolledjine ótkerilgen, sol jerde ol mekteptiń [[boks]] komandasınıń bavarlıq muǵallimi hám treneri Braz Edvard Masstıń qol astında tárbiyalanǵan.<ref>{{Cite news|title=Bruce Lee, a global hero who epitomised Hong Kong's strengths – it's just a pity the city could not preserve his former home|url=https://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1880598/bruce-lee-global-hero-who-epitomised-hong-kongs-strengths-its-just|access-date=January 26, 2023}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://archives.catholic.org.hk/In%20Memoriam/Clergy-Brother/E-Muss.htm|bet=Bro. Edward Muss FMS R.I.P.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230126213017/https://archives.catholic.org.hk/In%20Memoriam/Clergy-Brother/E-Muss.htm|arxivsáne=January 26, 2023|qaralǵan sáne=January 26, 2023}}</ref> Li bir neshe kóshe tóbelesine aralasqannan keyin, onıń ata-anası oǵan [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerinen]] tálim alıw kerek degen sheshimge kelgen. 1953-jılı Lidiń dostı Uilyam Cheung onı Ip Manǵa tanıstırǵan,<ref>{{Cite news|title=Who taught Bruce Lee kung fu? He was born to be a fighter, but the martial arts superstar also trained with the best|url=https://www.scmp.com/culture/film-tv/article/2156574/who-taught-bruce-lee-kung-fu-he-was-born-be-fighter-martial-arts|access-date=February 14, 2023}}</ref> biraq anası tárepten evropalı teginiń bolıwı sebepli, qıtay jekpe-jek dúnyasındaǵı shet ellilerge úyretpew haqqındaǵı kóp jıllıq úrip-ádet sebepli, dáslep oǵan Ving Chun kung-fusın úyreniwge ruqsat etilmegen.<ref name="Blitz">{{Cite news|url=http://www.ma-mags.com/Mags/Blitz/Blitz%203-3%20Cov.jpg|title=William Cheung Scene one... Take One|access-date=January 12, 2017|publisher=Blitz Publishers}}</ref><ref name="SMH">{{Cite news|title=All the right moves|url=http://www.smh.com.au/national/melbourne-life/all-the-right-moves-20110119-19wp3.html|access-date=December 26, 2016|publisher=Fairfax Media}}</ref>  Cheung onıń jaǵın alıp sóylegennen soń, Li mektepke qabıl etilip, Ip Mannıń qol astında Ving Chun boyınsha shınıǵıwlardı baslaǵan.<ref name="AsAmNews">{{Cite news|title=Bruce Lee Was an Anchor Baby|url=https://asamnews.com/2016/01/05/blog-bruce-lee-was-an-anchor-baby/|access-date=November 1, 2020|publisher=AsAmNews}}</ref> Ip óz oqıwshıların Gonkongtıń kóshe bandalarında tóbelesiwden saqlaw ushın, olardı shólkemlestirilgen jarıslarda qatnasıwǵa úgitlegen. Ip Man menen bir jıl shınıǵıw ótkergennen soń, basqa oqıwshılardıń kópshiligi Li menen birge shınıǵıwdan bas tartqan. Olar onıń aralas tegin bilip qalǵan edi, al qıtaylar ulıwma ózleriniń jekpe-jek óneri usılların aziyalı emeslerge úyretiwge qarsı bolǵan. Lidiń sparring sherigi Xokins Cheungtıń aytıwınsha, "Pútkil Ving Chun klanında Ip Mannan jeke ózi yamasa hátte biraz bolsa da tálim alǵan altı adamnan da az adam bar edi".{{Sfn|Thomas|1994|p=26}} Degen menen, Li Ving Chunǵa úlken qızıǵıwshılıq kórsetip, Ip Man, Uilyam Cheung hám Vong Shun-leung penen jeke shınıǵıwların dawam etken.{{Sfn|Campbell|2006|p=172}}<ref>{{Cite news|author=<!--not stated-->|date=July 25, 2018|title=Who taught Bruce Lee kung fu? He was born to be a fighter, but the martial arts superstar also trained with the best|url=https://www.scmp.com/culture/film-tv/article/2156574/who-taught-bruce-lee-kung-fu-he-was-born-be-fighter-martial-arts|work=South China Morning Post|quote=Although Lee studied wing chun at Ip’s school, he was mainly taught by Wong Shun-leung, as Ip himself only taught advanced students, not beginners. Lee quickly became devoted to wing chun and practiced diligently.|access-date=February 14, 2023}}</ref> 1958-jılı Li Gonkong mektepleri boks turnirin jeńip alıp, finalda aldıńǵı chempion Geri Elmsti nokautqa shıǵarǵan. Sol jılı Li cha-cha ayaq oyınshısı bolǵan hám Gonkongtıń Táj koloniyası Cha-Cha chempionatın jeńip alǵan.<ref>{{Cite book|last1=Lee|first1=Linda|title=The Bruce Lee Story|date=1989|publisher=[[Black Belt Communications]]}}</ref> === 1959–1964: Úziliksiz oqıwlar hám jekpe-jek ónerindegi jetiskenlikler === Jas óspirimlik dáwirinde Lidiń kóshe tóbelesleri jiyilesip, qorqınıshlı triada shańaraǵınıń ulın jeńiwdi de óz ishine aldı. 1958-jılı, qarsılas Choy Li Fut jekpe-jek mektebiniń oqıwshıları Lidiń Ving Chun mektebine qarsı shaqırıq taslaǵannan keyin, ol úydiń tóbesinde tóbeleske qatnastı. Basqa bir balanıń ádil emes mushına juwap retinde, ol balanı sonshelli qattı urdı, onıń bir tisin túsirip jiberdi, bul balanıń ata-anasınıń poliсiyaǵa shaǵım etiwine alıp keldi.<ref name="Burrows 2002">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|bet=Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080508051639/http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|arxivsáne=May 8, 2008|avtor=Burrows|at=Alyssa|jıl=2002|baspaxana=HistoryLink|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> Lidiń anası poliсiya bólimine barıp, eger onı óz qarawına shıǵarsa, ulınıń is-háreketleri ushın tolıq juwapkershilikti óz moynına alatuǵını haqqında hújjetke qol qoyıwǵa májbúr boldı. Ol bul waqıya haqqında kúyewine aytpasa da, ulına 18 jasında AQSH puqaralıǵın talap etiw ushın Qurama Shtatlarǵa qaytıwdı usınıs etti.<ref>{{Cite news|title=What you didn't know about: Bruce Lee Bruce Lee in Seattle — Part 1|url=https://nwasianweekly.com/2022/08/what-you-didnt-know-about-bruce-lee-bruce-lee-in-seattle-part-1/|access-date=July 2, 2023}}</ref> Lidiń ákesi kelisti, sebebi Gonkongta qalǵan jaǵdayda Lidiń kolledjde oqıw imkaniyatları onsha úmitli emes edi.<ref name="Burrows 2002">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|bet=Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080508051639/http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|arxivsáne=May 8, 2008|avtor=Burrows|at=Alyssa|jıl=2002|baspaxana=HistoryLink|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> 1959-jıldıń aprel ayında, Lidiń ata-anası onı Qurama Shtatlarǵa, San-Franсiskoda shańaraq dosları menen birge jasap atırǵan úlken qarındası Agnes Lige jiberiwge qarar etti. Bir neshe aydan soń, ol 1959-jılı orta mektep bilimin dawam ettiriw ushın Sietlge kóship keldi, sol jerde Rubi Chowdıń restoranında jasap turıwshı ofiсiant bolıp isley basladı. Chowdıń kúyewi Lidiń ákesiniń kásiplesi hám dostı edi. Lidiń úlken ájaǵası Piter Li kolledjde oqıw ushın Minnesotaǵa ketpesten aldın qısqa waqıtqa Sietlde onıń menen birge boldı.<ref name="Wing Chung Gung Fu">{{Web deregi|url=http://hardcorejkd.com/wing_chun.php|bet=Wing Chung Gung Fu|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php|arxivsáne=May 14, 2008|baspaxana=Hardcore JKD|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> 1959-jılı Li [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerin]] oqıta basladı. Ol óziniń oqıtqan ónerin Jun Fan Gung Fu (sózbe-sóz awdarǵanda Bryus Lidiń Kung-fusı) dep atadı.<ref name="Wing Chung Gung Fu">{{Web deregi|url=http://hardcorejkd.com/wing_chun.php|bet=Wing Chung Gung Fu|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php|arxivsáne=May 14, 2008|baspaxana=Hardcore JKD|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php "Wing Chung Gung Fu"]. </cite></ref> Bul onıń Ving Chunǵa bolǵan usılı edi. Li Sietlde tanısqan doslarına sabaq berdi, dáslep Dzyudo sheberlik iyelewshisi Djessi Gloverden basladı, ol Lidiń dáslepki texnikalarınıń ayırımların oqıtıwdı dawam etti. Taki Kimura Lidiń birinshi Járdemshi Instruktorı boldı hám Lidiń óliminen keyin de onıń óneri menen filosofiyasın oqıtıwdı dawam etti.<ref>{{Web deregi|url=http://bruceleefoundation.com/index.cfm/page/Biography/pid/10585|bet=Bruce Lee Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121119051316/http://bruceleefoundation.com/index.cfm/page/Biography/pid/10585|arxivsáne=November 19, 2012|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=September 4, 2012}}</ref> Li Sietlde óziniń birinshi jekpe-jek mektebin ashtı, ol Li Jun Fan Gung Fu Institutı dep ataldı. Li Sietldegi Kapitol-Xill rayonındaǵı Edison Texnikalıq Mektebinen orta bilim alıp, diplomın aldı.<ref>{{Web deregi|url=http://nwasianweekly.com/2014/08/bruce-lee-seattle-roots-retrospective-comes-wing/|bet=Bruce Lee and his Seattle roots — A retrospective comes to the Wing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211125022933/http://nwasianweekly.com/2014/08/bruce-lee-seattle-roots-retrospective-comes-wing/|arxivsáne=November 25, 2021|sáne=August 11, 2014|til=en-US|jumıs=Northwest Asian Weekly|qaralǵan sáne=November 25, 2021}}</ref> 1961-jıldıń mart ayında Li Vashington Universitetine oqıwǵa kirip, drama óneri, filosofiya, psixologiya hám basqa da pánlerdi oqıdı. Lidiń ózi hám kóp basqalar aytqanına qaramastan, universitettiń 1999-jılǵı pitkeriwshiler basılımındaǵı maqalaǵa tiykarlanǵanda, Lidiń rásmiy qánigeligi filosofiya emes, al drama bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.washington.edu/alumni/columns/dec99/j_o.html|bet=U. of Washington alumni records|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110221043919/http://www.washington.edu/alumni/columns/dec99/j_o.html|arxivsáne=February 21, 2011|baspaxana=Washington.edu|qaralǵan sáne=January 22, 2010}}</ref> 1964-jıldıń basında Li universitetti taslap, Djeyms Yimm Li menen birge jasaw ushın Oklendke kóship keldi. Djeyms Li Bryus Liden jigirma jas úlken edi hám sol aymaqta belgili qıtay jekpe-jek sheberi edi. Olar birgelikte Oklendte ekinshi Jun Fan jekpe-jek studiyasın ashtı. Djeyms Li Bryus Lidi amerikalı jekpe-jek sheberi Ed Parker menen tanıstırdı. Parkerdiń mirát etiwi menen Li 1964-jılǵı Long-Bich Xalıqaralıq Karate Chempionatında qatnasıp, eki barmaqlı otırıp-turıwlardı - bir qoldıń bas barmaǵı hám kórsetkish barmaǵın paydalanıp, ayaqların shama menen iyin keńliginde qoyıp - kórsetti.<ref name="Two Finger Pushup">{{Web deregi|url=http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|bet=Two Finger Pushup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|arxivsáne=May 21, 2008|baspaxana=Maniac World|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> Sol Long-Bich jarısında, ol jáne "bir dyuymlik mush" kórsetti.<ref name="Two Finger Pushup">{{Web deregi|url=http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|bet=Two Finger Pushup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|arxivsáne=May 21, 2008|baspaxana=Maniac World|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm "Two Finger Pushup"]. </cite></ref> Li tik turıp, oń ayaǵın alǵa shıǵarıp, dizelerin azǵana búgip, qozǵalmay turǵan sherigi aldında turdı. Lidiń oń qolı jartılay sozılǵan hám oń mushın sheriginiń kókireginen shama menen bir dyuym (2.5 sm) qashıqlıqta edi. Oń qolın artqa tartpastan, Li óz turısın saqlaǵan halda erkin qatnasıwshı Bob Beykerge kúshli mush urdı. Bul Beykerdi artqa ılaqtırıp, jaraqat almawı ushın onıń artına qoyılǵan orındıqqa qulattı, biraq Beykerdiń páti onı polǵa qulawına alıp keldi. Beyker bılay eske aladı: "Men Bryuske bunday kórsetpelerdi qaytıp islemewin ayttım. Ol maǵan sońǵı ret mush urǵanda, kókiregimdegi awırıw shıdamsız bolǵanlıqtan, jumısqa bara almadım". Dál usı 1964-jılǵı chempionatta Li birinshi ret [[Taekwando|Taekvondo]] ustazı Djungu Ri menen tanıstı. Olar dos bolıp, bul qarım-qatnas ekewine de jekpe-jek sheberi sıpatında payda ákeldi. Ri Lige shetten tebiwdi tolıǵı menen úyretti, al Li Rige "signalsız" mush urıwdı úyretti. 1964-jılı Oklendtiń Chaynatawnında Li Vong Djek-man menen dawlı jeke jekpe-jek ótkerdi. Vong Ma Kin Fungtıń tikkeley shákirti bolıp, Siniсyuan, Arqa Shaolin hám tay-chi boyınsha sheberligi menen belgili edi. Lidiń aytıwınsha, qıtay jámiyeti oǵan qıtaylı emes adamlarǵa sabaq beriwdi toqtatıw haqqında ultimatum bergen. Ol bas tartqanda, onı Vong penen jekpe-jek ótkeriwge shaqırǵan. Kelisim boyınsha eger Li jeńilse, ol mektebin jabıwı kerek edi, al jeńse, aq adamlarǵa yamasa basqa qálegen adamlarǵa sabaq bere alatuǵın edi. Vong bunı biykarlap, Li Chaynatawn teatrındaǵı kórsetpeleriniń birinde San-Franсiskodaǵı hár qanday adamdı jeńe alatuǵının maqtanıp aytqannan keyin, ol Li menen jekpe-jek ótkeriwdi soraǵan hám onıń ózi aq adamlarǵa yamasa basqa qıtaylı emes adamlarǵa qarsı kemsitpegen dep aytqan. Li bılay dep pikir bildirgen: "Sol qaǵazda Chaynatawnnan barlıq sifulardıń atları bar edi, biraq olar meni qorqıta almaydı". Jekpe-jekti kórgen adamlar qatarına Kedwell, Djeyms Li (Bryus Lidiń sherigi, tuwısqanı emes) hám tay-chi oqıtıwshısı Uilyam Chen kiredi. Vong hám Uilyam Chenniń aytıwınsha, jekpe-jek ádettegiden tıs uzaq - 20-25 minut dawam etken.<ref name="Mental Floss">{{Web deregi|url=http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|bet=Bruce Lee: The Time Bruce Lee Was Challenged to a Real Fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160711225623/http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|arxivsáne=July 11, 2016|avtor=Rossen|at=Jake|sáne=August 10, 2015|jumıs=Mental Floss|qaralǵan sáne=July 10, 2016}}</ref> Vong dáslep ádep-ikramlı, biraq qatań jekpe-jek boladı dep kútkenin, biraq Li onı óltiriw niyetinde agressiv hújim etkenin aytadı. Vong dástúrli qol alısıwdı usınǵanda, Li sálemlesiwdi qabıl etkendey bolıp kóringen, biraq onıń ornına Li qolın nayza sıyaqlı Vongtıń kózlerine qaratıp urǵan eken. Óz ómirin qorǵawǵa májbúr bolǵan Vong, qolaylı máwrit bolǵanda da Lige óltiriw kúshi menen urmaǵanın, sebebi bul oǵan túrme jazasın ákeliwi múmkin edi, biraq jeńiniń astındaǵı nızamsız qurallardan paydalanǵanın aytadı. Maykl Dorgannıń 1980-jılǵı "Bryus Lidiń eń qıyın jekpe-jegi" kitabına qaraǵanda, jekpe-jek eki táreptiń de sheshiwshi soqqısı sebepli emes, al Lidiń "ádetten tıs haldan tayıwı" sebepli tamamlanǵan.<ref name="Dorgan" /> Degen menen, Bryus Li, Linda Li Kedwell hám Djeyms Yimm Lidiń aytıwınsha, jekpe-jek barı-joǵı úsh minut dawam etip, Lidiń sheshiwshi jeńisi menen tamamlanǵan. Kedwelldiń gúwalıǵı boyınsha: "Jekpe-jek baslandı, bul hesh qanday sheklewsiz jekpe-jek edi, ol úsh minut dawam etti. Bryus bul adamdı jerge jıqtı hám 'Berileseń be?' dep soradı, hám ol adam berilgenin ayttı". Jekpe-jekten bir neshe hápte ótkennen keyin, Li intervyu berip, atı atalmaǵan qarsılasın jeńgenin aytqan, Vongtıń aytıwınsha, bul anıq oǵan islegen silteme edi.<ref name="Mental Floss">{{Web deregi|url=http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|bet=Bruce Lee: The Time Bruce Lee Was Challenged to a Real Fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160711225623/http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|arxivsáne=July 11, 2016|avtor=Rossen|at=Jake|sáne=August 10, 2015|jumıs=Mental Floss|qaralǵan sáne=July 10, 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFRossen2015">Rossen, Jake (August 10, 2015). </cite></ref> Juwap retinde, Vong San-Franсiskodaǵı qıtay tilindegi "Pacific Weekly" gazetasında jekpe-jek haqqındaǵı óz bayanlamasın járiyalap, eger Li bul bayanlamaǵa qanaatlanbasa, ashıq qayta jekpe-jek ótkeriwge mirát etti. Li hár bir qozǵawǵa zorlıq penen juwap beriw uqıbına iye bolsa da, bul mirátqa juwap bermedi. Li aq adamlarǵa sabaq beriwdi dawam etkenine qaramastan, ekewi de bunnan keyin járiya bildiriwler jasamadı. Li film karerasın taslap, jekpe-jek ónerin rawajlandırıwdı maqul kórgen edi. Biraq, 1964-jılı Long-Bichtegi jekpe-jek kórsetpesi aqır-aqıbetinde televidenie prodyuseri Uilyam Dozerdiń Charli Channıń ulı Li Chan haqqındaǵı "Number One Son" filminiń pilot seriyasındaǵı rol ushın kastingke mirát etiwine alıp keldi. Serial hesh qashan ámelge aspadı, biraq Dozer Lidiń potenсialın kórdi.<ref name=":0">{{Cite news|title=Color Him Green}}</ref> === 1966–1970: Amerikadaǵı rolleri hám Djit Kun-Do dóretiw === [[Fayl:Van Williams and Bruce Lee in The Green Hornet 1966.jpg|oñğa|nobaý|1966-jılı "The Green Hornet" filmi ushın túsirilgen Uilyams hám Lidiń reklama súwreti]] 1966-jıldan 1967-jılǵa shekem Li Uilyam Dozer tárepinen islep shıǵarılǵan hám bayanlanǵan,<ref>{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in ""The Green Hornet""|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|baspaxana=The American Heritage Center holds the papers of William Dozier, who produced and narrated the TV series The Green Hornet, as well as the Batman TV series.|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}</ref> sol atamadaǵı radio baǵdarlaması tiykarında islengen<ref>{{Cite news|date=September 3, 1966|title=Green Hornet's Creator Visits TV Scene|work=The Times Herald}}</ref><ref name=":0">{{Cite news|date=October 2, 1966|title=Color Him Green|work=Tampa Bay Times}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFAarons1966">Aarons, Leroy F. (October 2, 1966). </cite></ref> "The Green Hornet" teleserialında Van Uilyams oynaǵan bas qaharman menen birge Kato rolin oynadı. Serial bir máwsim (26 bólim) dawamında 1966-jıldıń sentyabrinen 1967-jıldıń martına shekem efirge shıqtı. Li hám Uilyams jáne de Uilyam Dozer islep shıǵarǵan basqa teleserial "Batman"nıń úsh kesilisiw bóliminde óz qaharmanları sıpatında kórindi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-51-season-2/a-piece-of-the-action/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072502/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-51-season-2/a-piece-of-the-action/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-52-season-2/batmans-satisfaction/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072504/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-52-season-2/batmans-satisfaction/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-599958/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072503/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-599958/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> "The Green Hornet" erjetken Bryus Lidi amerikalı tamashagóy auditoriyasına tanıstırdı hám aziyalı stildegi jekpe-jek ónerin usınǵan birinshi keń tarqalǵan amerika showı boldı. Showdıń rejissyorı Lidiń mush hám urıslar paydalanılatuǵın tipik amerika stilinde gúresiwin qáledi. Kásiplik jekpe-jek sheberi sıpatında Li bas tartıp, óz qánigeligi stilinde gúresiwi kerek ekenin talap etti. Dáslep, Li sonshelli tez háreket etkeni sonshelli, onıń háreketlerin plenkaǵa túsiriw múmkin bolmadı, sonlıqtan ol óz háreketlerin ásteletiwge májbúr boldı.<ref name="American Heritage Center">{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}</ref> Showdıń islep shıǵarılıwı waqtında Li showda kaskadyor bolıp isleytuǵın Djin LeBell menen dos boldı. Olar birge shınıqtı hám óz qánigelikleri boyınsha [[jekpe-jek óneri]] bilimleri menen almastı. 1967-jılı show toqtatılǵannan keyin, Li Dozerge "show-biznestegi meniń kareramdı" baslap bergeni ushın minnetdarshılıq xat jolladı.{{Sfn|Polly|2018|pp=187}} After the show was canceled in 1967, Lee wrote to Dozier thanking him for starting "my career in show business".<ref name="American Heritage Center">{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/ "American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'"]. </cite></ref> 1967-jılı Li "Ironside" serialınıń bir bóliminde rol oynadı''.''<ref>{{Citation |last=Dubin |first=Charles S. |title=Tagged for Murder |date=October 26, 1967 |url=https://www.imdb.com/title/tt0612463/ |access-date=January 26, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230126211229/https://www.imdb.com/title/tt0612463/ |url-status=live |series=Ironside |archive-date=January 26, 2023}}</ref> [[Fayl:JeetKuneDo.svg|nobaý|Djit Kun-Do embleması Bryus Li Miyrası tárepinen saqlanatuǵın dizimge alınǵan sawda belgisi bolıp tabıladı. Tayсzitu simvolınıń átirapındaǵı qıtay háripleri bılay oqıladı: "Jolsızlıqtı jol etip paydalanıw" hám "Sheklewsizlikti sheklew etip alıw". Kórsetkishler yan hám in arasındaǵı sheksiz tásirlesiwdi ańlatadı.]] Djit Kun Do 1967-jılı payda bolǵan. «Jasıl shegirtke» serialınıń bir sezonın túsiriwden keyin, Li jumıssız qalıp, Djun Fan Gung-fu Institutın ashtı. Vong Djek-manmen bolǵan tartıslı jekpe-jek Lidiń jekpe-jek óneri haqqındaǵı filosofiyasına tásir etti. Li gúres uzaqqa sozılǵanın hám Ving Chun texnikasın qollanıp óz potenсialın tolıq kórsete almaǵanın túsindi. Ol dástúrli jekpe-jek óneri texnikaları kóshedegi tártipsiz urıs jaǵdaylarında qollanıw ushın júdá qattı hám formal degen pikirge keldi. Li «ámeliylik, iykemlilik, tezlik hám nátiyjelilik» ke pát bergen sistemanı rawajlandırıwdı sheshti. Ol kúsh ushın salmaq kóteriw, shıdamlılıq ushın juwırıw, iykemlilik ushın sozılıw sıyaqlı hár qıylı shınıǵıw usılların qollanıwdı basladı hám qılıshlasıw hám tiykarǵı [[boks]] texnikaları sıyaqlı kóplegen basqa usıllardı úziliksiz beyimlep bardı. Li ózi «stilsiz stil» dep ataǵan nársege pát berdi. Bul dástúrli stillerge tán dep esaplaǵan formal usıldan qutılıwdan ibarat edi. Li hátte ol endi Djun Fan Gung-fu dep ataǵan sistemanıń da júdá sheklewshi ekenin sezdi, hám ol aqır-aqıbetinde Djit Kun Do yamasa Tosqınlıq Berewshi Mushtıń Jolı dep ataytuǵın filosofiya hám jekpe-jek ónerine aylandı. Bul atamaǵa ol keyin ókindi, sebebi Djit Kun Do stillerge tán belgili parametrlerdi ańlattı, al onıń jekpe-jek óneriniń ideyası parametrler hám sheklewlerden tısqarı bolıwı edi. Sol waqıtta Lidiń jekpe-jek óneri boyınsha oqıwshılarınıń ekewi [[Gollivud]] sсenariyshisi Stirling Sillifant hám aktyor Djeyms Koburn edi. 1969-jılı olar úshewi «Únsiz Fleyta» atlı film ushın sсenariy ústinde islesti hám túsirilim ornın izlew ushın birge Hindstanǵa bardı. Joybar sol waqıtta ámelge aspadı, biraq 1978-jılǵı Devid Kerradin bas roldi oynaǵan «Temir sheńber» filmi usı syujet tiykarında islendi. 2010-jılı prodyuser Pol Maslanski «Únsiz Fleyta»nıń dáslepki sсenariyi tiykarında film islewdi jobalastırıp, oǵan qarjılandırıw alǵanı haqqında xabar berildi. 1969-jılı Li Sillifant jazǵan «Marlou» filminde qısqa rol oynadı, onda ol Djeyms Garner oynaǵan jeke detektiv Filip Marloudı qorqıtıw ushın jallanǵan ǵalaba adamnıń rolin orınladı, ol Marloudı qorqıtıw ushın óziniń jekpe-jek óneri qábiletlerinen paydalanıp, vandalizm háreketlerin ámelge asıradı.<ref name=":3">{{Cite news|title=Meet Master Of Jeet Kune Do}}</ref><ref name=":4">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074317/https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> Sol jılı ol Din Martin bas roldi oynaǵan Matt Xelm haqqındaǵı komediyalıq shpionlıq filmniń tórtinshi bólimi «Qıyratıwshı topar»da karate boyınsha másláhátshi sıpatında kórsetildi.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/23670-THE-WRECKING-CREW?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074346/https://catalog.afi.com/Film/23670-THE-WRECKING-CREW?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> Jáne de sol jılı Li «Mine kelinler keledi» hám «Blondi» seriallarınıń bir-bir bóliminde rol oynadı.<ref>{{Cite news|title=Prospective Bridal Pair}}</ref><ref>{{Cite news|title=Wednesday}}</ref> 1970-jılı Li jáne de Sillifant jazǵan, Ingrid Bergman hám Antoni Kuinn bas roldi oynaǵan «Báhárgi jawında seruen» filminiń jekpe-jek xoreografiyasın islep shıǵarıwǵa juwapker boldı.<ref name=":5">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190617032205/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/23437|arxivsáne=June 17, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}</ref> === 1971–1973: Gonkong filmleri hám Gollivudtaǵı tabıslar === 1971-jılı Li Sillifant jazǵan «Longstrit» teleserialınıń tórt bóliminde rol oynadı. Li Djeyms Franсiskus oynaǵan bas qaharman Mayk Longstrittiń [[jekpe-jek óneri]] boyınsha ustazı Li Cung rolin orınladı, hám onıń jekpe-jek óneri filosofiyasınıń áhmiyetli tárepleri sсenariyge kirgizilgen edi.<ref name=":1">{{Cite news|last=Riste|first=Tom|date=November 18, 1971|title=Bruce Lee's Acting adds To 'Longstreet'|volume=130|work=Arizona Daily Star}}</ref><ref name=":6">{{Cite news|last=Riste|first=Tom|date=September 18, 1971|title='Longstreet' Shines As New Detective Hit|volume=130|work=Arizona Daily Star}}</ref> Lidiń óziniń aytıwınsha, sonday-aq onıń óliminen keyin Linda Li Keduelldiń aytıwı boyınsha, Li 1971-jılı óziniń teleserialın usınǵan, ol dáslep «Jawınger» dep atalıp, bul haqqındaǵı sóylesiwlerdi Warner Bros kompaniyası tastıyıqlaǵan. 1971-jıl 9-dekabrde «The Pierre Berton Show» telebaǵdarlamasındaǵı intervyude Li Paramount hám Warner Bros kompaniyalarınıń onı «zamanagóy nársede oynawın» qálegenin hám olardıń vestern ideyası eskirgenin oylaǵanın, al óziniń vestern islewdi qálegenin ayttı. Keduelldiń aytıwınsha, Lidiń konсepсiyası qayta islenip, «Kung-fu» dep ataldı, biraq Warner Bros Lige hesh qanday avtorlıq huqıq bermedi. Warner Bros kompaniyasınıń aytıwınsha, olar ádewir waqıttan beri usınday konсepсiya ústinde islep atırǵan edi, onı 1969-jılı eki sсenariyshi hám prodyuser - Ed Spilman hám Govard Fridlander dóretken edi,<ref name="The Truth about the Creation of the Kung Fu TV Series">{{Web deregi|url=https://www.martialjournal.com/the-truth-about-the-creation-of-the-kung-fu-tv-series/|bet=The Truth about the Creation of the Kung Fu TV Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210130134124/https://www.martialjournal.com/the-truth-about-the-creation-of-the-kung-fu-tv-series/|arxivsáne=January 30, 2021|sáne=May 20, 2019|baspaxana=Martial Journal|qaralǵan sáne=February 20, 2021}}</ref> bunı Lidiń biografı Metyu Polli de tastıyıqlaydı.<ref>{{Cite book|title=Bruce Lee: A Life}}</ref> Bul derekler boyınsha, Lidiń bas rolge alınbawınıń sebebi onıń qalıń akсenti bolǵan, biraq Fred Uayntraub bunı onıń etnikalıq kelip shıǵıwı menen baylanıstıradı.<ref>{{Cite book|url=https://www.scribd.com/book/131190162/Bruce-Lee-Woodstock-And-Me-From-The-Man-Behind-A-Half-Century-of-Music-Movies-and-Martial-Arts|title=Bruce Lee, Woodstock And Me}}</ref><ref>{{Cite book|title=Bruce Lee, Woodstock And Me: From The Man Behind A Half-Century of Music, Movies and Martial Arts}}</ref> Batıs shólistanda Shaolin monaxı roli aqır-aqıbetinde sol waqıtta jekpe-jek óneri menen shuǵıllanbaytuǵın Devid Kerradinge berildi. «The Pierre Berton Show» baǵdarlamasında bergen intervyusinde Li serialdaǵı rol tarqatıwǵa baylanıslı Warner Bros kompaniyasınıń kóz-qarasın túsinetuǵının bildirdi: «Olar biznes kóz-qarasınan bunı qáwipli dep esaplaydı. Men olardı ayıplamayman. Eger jaǵday kerisinshe bolıp, Amerika juldızı Gonkongqa kelgende hám men qarjı iyesi bolǵanımda, men de onı tamashagóyler qabıl etiwi boyınsha óz táshiwishlerime iye bolar edim». Prodyuser Fred Uayntraub Lige Gonkongqa qaytıp, Gollivud basshılarına kórsete alatuǵın tolıq metrajlı film islewdi másláhát bergen edi. AQSHtaǵı ekinshi dárejeli rollerden qanaatlanbaǵan Li Gonkongqa qayttı. «Jasıl shegirtke» serialınıń Gonkongta úlken jetiskenlikke eriskeninen hám rásmiy emes túrde «Kato shouı» dep atalatuǵınınan xabarsız bolǵan Li, ózin shoudıń juldızı sıpatında tanıǵan adamlardı kórip tańqaldı. Shaw Brothers Studio hám Golden Harvest kompaniyaları menen sóylesiwlerden keyin, Li Golden Harvest óndirgen eki filmde bas rolde túsiw ushın shártnama dúzdi. Li óziniń birinshi bas rolin «The Big Boss» (1971) filminde oynadı, bul film pútkil Aziya boyınsha úlken kassalıq tabısqa erisip, onı juldızlıqqa alıp keldi. Bunnan keyin ol «Fist of Fury» (1972) filmin túsirdi, bul film «The Big Boss» filminiń qoyǵan kassalıq rekordların buzdı. Dáslepki eki jıllıq kelisimin tamamlaǵannan soń, Li Golden Harvest penen jańa shártnama dúzdi. Keyinirek Li Chou menen birge óziniń Concord Production Inc. kompaniyasın qurdı. Óziniń úshinshi filmi «The Way of the Dragon» (1972) ushın ol filmniń sсenariyin jazıwshısı, rejissyorı, bas aktyorı hám urıs saxnalarınıń xoreografı sıpatında tolıq baqlawǵa iye boldı. 1964-jılı Kaliforniyanıń Long-Bich qalasında ótkerilgen kórsetiwde Li karate chempionı Chak Norris penen tanıstı. «The Way of the Dragon» filminde Li Norristi kóriwshilerge óziniń qarsılası sıpatında tanıstırdı. Olardıń jekpe-jegi "jawıngerlik óner hám kino tariyxındaǵı eń jaqsı urıs saxnalarınıń biri" dep bahalanǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnn.com/2018/07/07/us/bruce-lee-myth-vs-reality/index.html|bet=New Bruce Lee bio debunks 'kung fu Jesus' myth|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191219081112/https://www.cnn.com/2018/07/07/us/bruce-lee-myth-vs-reality/index.html|arxivsáne=December 19, 2019|avtor=John Blake|sáne=July 7, 2018|jumıs=CNN|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}</ref> Bul rol dáslep amerikalı karate chempionı Djo Lyuiske usınılǵan edi. «Fist of Fury» hám «Way of the Dragon» filmleri dúnya júzi boyınsha sáykes túrde shama menen 100 million hám 130 million AQSH dolları tabıs alıp keldi. 1972-jıldıń avgust ayınan oktyabr ayına shekem Li óziniń tórtinshi Golden Harvest filmi «Game of Death» ústinde jumıs basladı. Ol ayırım saxnalardı, sonıń ishinde burınǵı oqıwshısı, 7 fut 2 dyuym (218 sm) boylı amerikalı basketbol juldızı Karim Abdul-Djabbar menen urıs saxnasın túsirdi. 1972-jıldıń noyabr ayında Warner Bros kompaniyası Lige Concord, Golden Harvest hám Warner Bros birgelikte islep shıǵaratuǵın birinshi film «Enter the Dragon»da bas roldi oynawdı usınǵannan keyin óndiris toqtatıldı. Túsiriw jumısları 1973-jıldıń fevral ayında Gonkongta baslanıp, aprel ayında juwmaqlandı.<ref>{{Web deregi|url=http://bruceleefansite.com/bruces-life.html|bet=Bruce Lee's Life|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200218233318/http://bruceleefansite.com/bruces-life.html|arxivsáne=February 18, 2020|qaralǵan sáne=March 14, 2020}}</ref> Túsiriw baslanǵannan bir ay ótkennen soń, basqa óndiriwshi kompaniya Starseas Motion Pictures Lidi «Fist of Unicorn» filminiń bas aktyorı sıpatında járiyaladı, haqıyqatında ol tek kóp jıllıq dostı Yunikorn Chanǵa járdem retinde filmdegi urıs saxnalarınıń xoreografiyasın islep beriwge kelisken edi. Li óndiriwshi kompaniyaǵa qarsı arza bermekshi boldı, biraq Chan menen doslıǵın saqlap qaldı. Degen menen, «Enter the Dragon» filmi tamamlanǵannan bir neshe ay ótip hám onıń 1973-jılı 26-iyuldegi premerasına altı kún qalǵanda Li qaytıs boldı.<ref name="Wilson">{{Cite book|last1=Wilson|first1=Wayne|title=Bruce Lee|date=2001|publisher=Mitchell Lane Publishers|isbn=978-1-58415-066-4|pages=30–1|url=https://archive.org/details/bruceleereallife00wayn/page/30/mode/2up|quote=After its release, ''Enter the Dragon'' became Warner Brothers' highest grossing movie of 1973. It has earned well over $400{{nbsp}}million}}</ref> «Enter the Dragon» sol jıldıń eń kóp tabıs alıp kelgen filmleriniń birine aylandı hám Lidiń jawıngerlik óner ańızına aylanıwın tastıyıqladı. Film 1973-jılı 850,000 AQSH dollarına túsirilgen, bul 2007-jılǵı inflyaсiyanı esapqa alǵanda 4 million dollarǵa teń.<ref name="bls">{{Web deregi|url=http://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl|bet=Inflation Calculator|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080529155647/http://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl|arxivsáne=May 29, 2008|baspaxana=[[Bureau of Labor Statistics]]|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> «Enter the Dragon» filmi dúnya júzi boyınsha 400 million dollardan artıq tabıs alıp kelgeni mólsherlenedi, bul 2022-jılǵı inflyaсiyanı esapqa alǵanda 2 milliard dollardan artıqqa teń. Film jawıngerlik ónerge qısqa múddetli qızıǵıwshılıqtı oyattı, bul "Kung Fu Fighting" sıyaqlı qosıqlarda hám ayırım TV showlarda óz kórinisin taptı. === 1978-jıldan házirge shekem: Qaytıs bolǵannan keyingi jumısları === [[Fayl:Avenue_of_Stars_Bruce_Lee.jpg|oñğa|nobaý|Bryus Lidiń Gonkongtaǵı Dańq gúzarındaǵı juldızı]] "Enter the Dragon" filminiń rejissyorı Robert Klouz, Golden Harvest penen birge Lidiń pitpey qalǵan "Game of Death" filmin qayta tiklegen. Li "Enter the Dragon" filmin túsiriwge ketpesten aldın "Game of Death" ushın 100 minuttan aslam material, sonıń ishinde qaytalanǵan kórinislerdi túsirip úlgergen edi. Abdul-Jabbardan tısqarı, filmde Djordj Lezenbi, Xapkido ustazı Ji Xan-je hám Lidiń jáne bir shákirti Den Inosanto da qatnasqan. Filmniń shıńı - Lidiń qaharmanı Xay Tien sarı sport kiyiminde bes qabatlı pagodanıń hár bir qabatında hár qıylı qarsılaslar menen ayqasqan saxnalar boldı. Talqılawlarǵa sebep bolǵan adım menen, Robert Klouz filmdi Lige uqsaytuǵın aktyor (Kim Tay Chung, kaskadyor sıpatında Yuen Byao) hám Lidiń basqa filmlerinen alınǵan arxiv kórinislerin paydalanıp, jańa syujet hám aktyorlar quramı menen tamamladı. Film 1978-jılı ekranǵa shıqtı. Bul jıynap dúzilgen filmde Lidiń haqıyqıy túsirilgen kórinisleri tek on bes minut boldı. Lidiń paydalanılmaǵan materialları 22 jıldan keyin tabılıp, "Bruce Lee: A Warrior's Journey" hújjetli filmine kirgizildi. [[Fayl:Bruce_Lee_Walk_of_fame.jpg|nobaý|Bryus Lidiń Gollivud Dańq gúzarındaǵı juldızı]] 1972-jılı "The Big Boss" hám "Fist of Fury" filmleriniń tabıslı bolıwınan keyin, Golden Harvest kompaniyasınıń Raymond Chou tárepinen úshinshi film jobalastırıldı. Bul filmdi Lo Vey rejissyorlıq etiwi kerek edi hám onıń atı "Yellow-Faced Tiger" bolıwı kerek edi. Biraq, sol waqıtta Li óziniń "Way of the Dragon" sсenariyin rejissyorlıq etiw hám prodyuserlik etiwdi sheshti. Li Raymond Chou menen birge óndiris kompaniyasın qurǵan bolsa da, 1973-jıldıń sentyabr-noyabr aylarında básekiles Shaw Brothers Studio menen birge tariyxıy film jobalastırılǵan edi. Bul filmdi Chor Yuen yamasa Chen Kang rejissyorlıq etiwi, Yi Kang hám Chang Chex sсenariy jazıwı kerek edi. Filmniń atı "The Seven Sons of the Jade Dragon" bolıwı kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.fortunecity.com/lavender/friday/155/id47.htm|bet=Shaw Brothers Film Project|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111103162421/http://www.fortunecity.com/lavender/friday/155/id47.htm|arxivsáne=November 3, 2011|qaralǵan sáne=January 6, 2011}}</ref> 2015-jılı Perfect Storm Entertainment hám Bryus Lidiń qızı Shennon Li "The Warrior" serialınıń islep shıǵarılatuǵının hám Cinemax kanalında kórsetiletuǵının járiyaladı. Film rejissyorı Djastin Lin serialdı basqarıw ushın tańlandı.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2015/05/bruce-lee-crime-drama-warrior-justin-lin-cinemax-1201430580/|bet=Cinemax Developing Bruce Lee-Inspired Crime Drama 'Warrior' From Justin Lin|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200133/https://deadline.com/2015/05/bruce-lee-crime-drama-warrior-justin-lin-cinemax-1201430580/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=May 21, 2015|qaralǵan sáne=April 16, 2020}}</ref> Óndiris 2017-jıldıń oktyabr ayında Qubla Afrikadaǵı [[Keyptaun|Keyptaunda]] baslandı. Birinshi sezonda 10 bólim bar.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2017/10/warrior-cinemax-cast-director-bruce-lee-inspired-martial-arts-series-1202185298/|bet='Warrior': Cinemax Sets Cast & Director For Bruce Lee-Inspired Martial Arts Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200052/https://deadline.com/2017/10/warrior-cinemax-cast-director-bruce-lee-inspired-martial-arts-series-1202185298/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=October 11, 2017|qaralǵan sáne=April 16, 2020}}</ref> 2019-jıldıń aprel ayında Cinemax serialdıń ekinshi máwsimin tastıyıqladı.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2019/04/warrior-renewed-season-2-cinemax-tong-wars-drama-series-bruce-lee-justin-lin-1202600027/|bet='Warrior' Renewed For Season 2 By Cinemax|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200225/https://deadline.com/2019/04/warrior-renewed-season-2-cinemax-tong-wars-drama-series-bruce-lee-justin-lin-1202600027/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=April 24, 2019|jumıs=Deadline Hollywood|qaralǵan sáne=April 24, 2019}}</ref> 2021-jıldıń mart ayında prodyuser Djeyson Kotxari "The Silent Flute" filminiń huqıqların satıp alǵanı haqqında xabar berildi. Bul film miniseriya bolıp isleniwi kerek, al Djon Fusko sсenarist hám atqarıwshı prodyuser bolıwı kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=https://variety.com/2021/film/asia/jason-kothari-and-john-fusco-to-produce-bruce-lee-scripted-the-silent-flute-1234936256/|bet=Jason Kothari and John Fusco to Produce Bruce Lee-Scripted 'The Silent Flute'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210324152647/https://variety.com/2021/film/asia/jason-kothari-and-john-fusco-to-produce-bruce-lee-scripted-the-silent-flute-1234936256/|arxivsáne=March 24, 2021|avtor=Frater|at=Patrick|sáne=March 23, 2021|til=en-US|jumıs=[[Variety (magazine)|Variety]]|qaralǵan sáne=March 25, 2021}}</ref> === Islenbegen jumıslar === Li bir neshe sсenariyler ústinde ózi de islegen edi. "Southern Fist/Northern Leg" dep shártli túrde atalǵan filmniń tiykarǵı syujetin Lidiń óz dawısı menen aytıp bergen jazbası bar, onda "The Silent Flute" (Circle of Iron) filminiń biykar etilgen sсenariyi menen uqsaslıqlar bar. Basqa bir sсenariydiń atı "Green Bamboo Warrior" bolıp, ol [[San Francisco|San-Franсiskoda]] ótiwi kerek edi, Bolo Yung penen birge oynawı hám Endryu Vayna prodyuserlik etiwi jobalastırılǵan edi. Bul jobalastırılǵan film proektleri ushın kostyum sınawları da shólkemlestirilgen edi. === Soqqı beriw === Lidiń [[jekpe-jek óneri]] menen birinshi tanısıwı ákesi arqalı boldı, onnan ol U stilindegi tay chidiń tiykarların úyrendi. Jasóspirim waqtında Li Gonkongtaǵı banda ayqaslarına aralasıp, jiyi kóshe tóbeleslerine qatnastı.<ref name="LeeLee1989">{{Cite book|title=The Bruce Lee Story|url=https://books.google.com/books?id=2NAuMRjSUSIC&pg=PA26}}</ref> Lidiń jekpe-jek óneriniń rawajlanıwına eń úlken tásir etken nárse onıń Vin Chun úyreniwi boldı. Li 16 jasında, 1956-jıldıń aqırınan 1957-jılǵa shekem, qarsılas banda aǵzalarınan jeńilgennen keyin, Vin Chun ustazı Ip Mannıń qol astında boldı. Iptiń ádettegi sabaqları ulıwma alǵanda forma shınıǵıwları, chi sao (jabısqaq qollar) shınıǵıwları, aǵash maneken texnikaları hám erkin sparring bolıp ótti. Sabaqlar ushın belgilengen qálip joq edi. Li úyrengen basqa qıtay jekpe-jek stilleri arasında Arqa bogomol, Qubla bogomol, Búrkit tırnaǵı, Tan Tuy, Lou Xan, Mizongyi, Va Kung, Maymıl, Qubla aydarha, Fuсzyan aq tırna, Choy Li Fut, Xun Gar, Choy Gar, Fut Gar, Mok Gar, Yau Kung Mun, Li Gar hám Lau Gar bar edi. 1956-jıldan 1958-jılǵa shekem Li Áwliye Franсisk Ksaveriy kolledjiniń [[boks]] komandasınıń treneri Brat Edvardtan boks boyınsha tálim aldı. 1958-jılı Li Gonkong mektepleri arasındaǵı boks turnirin jeńip aldı, finalda aldıńǵı chempion Geri Elmsti nokdaunǵa túsirdi. Amerika Qurama Shtatlarına kóshkennen keyin, Li awır salmaqtaǵı boks chempionı [[Muhammed Ali|Muxammed Áliydiń]] kúshli tásirine tústi, 1960-jılları onıń ayaq jumısın izertlep, óz stiline kirgizdi.<ref>{{Cite book|editor-last1=Vaughn|editor-last2=Lee|title=The Legendary Bruce Lee|date=1986|publisher=[[Black Belt Communications]]|isbn=978-0-89750-106-4|page=127|url=https://books.google.com/books?id=D8d_YjWV9k4C&pg=PA127}}</ref> Li 1964-hám 1968-jılları Long-Bich qalasında ótkerilgen Xalıqaralıq karate chempionatında óziniń Jit Kun Do jekpe-jek ónerin kórsetti, sońǵısınıń joqarı sapalı video jazbası bar. Videoda Lidiń qarsılası qorǵanıwǵa úlgermey turıp tez kóz soqqıların beriwi hám bir neshe ıqtıyarlılarǵa bir dyuymlik mushın kórsetiwi sáwlelengen. Ol kózi baylanǵan halda qarsılası menen chi sao jattıǵıwların orınlaydı, qarsılasınıń hálsiz táreplerin izlep, mushlar hám jıǵıwlar menen utadı. Keyin Li tolıq baylanıslı sparring gúresinde qatnasadı, ekewi de teri bas qorǵawın kiygen. Videoda Lidiń Jit Kun Do konсepсiyasın qollanıp, únemli qozǵalıslardı ámelge asırǵanı kórinedi. Ol Áliyden úyrengen ayaq jumısın paydalanıp, qarsılasınan uzaqta turıp, arqa tárepten mushlar hám tuwrı soqqılar menen qarsı hújim etedi. Ol hújimlerdi toqtatıwshı jan soqqıları menen bólip taslaydı hám tez arada bir neshe sıpırıp túsiriwler hám bas tepkilerin orınlaydı. Qarsılas Lige qayta-qayta hújim etiwge urınadı, biraq hesh qashan taza soqqı bere almaydı. Bir márte ol aylanbalı tebiw menen jaqınlasıwǵa eristi, biraq Li buǵan qarsı hújim etti. Bul video 1995-jılı "Black Belt" jurnalı tárepinen kórip shıǵılıp, "háreketler Lidiń filmlerindegidey tez hám ǵázepli" degen juwmaqqa kelingen. 1964-jılǵı chempionatta Li birinshi ret [[Taekwando|taekvondo]] ustası Jungu Ri menen ushırastı. Ri Lige jan tebiwdi detallı túrde úyretken bolsa, Li Rige "signalsız" mush urıwdı úyretti. Ri Liden "akkupunch" dep ataytuǵın usıldı úyrenip, onı amerikalı taekvondoǵa kirgizdi. "Akkupunch" - bul adamnıń reakсiya waqtına tiykarlanǵan, bloklaw qıyın bolǵan tez mush - "ideya soqqını qarsılas miyden bilekke baylanıs jasap bolǵansha tamamlawdan ibarat".<ref name="Rhee">{{Web deregi|url=http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|bet=Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190506223915/http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|arxivsáne=May 6, 2019|jumıs=jhoonrhee.com|qaralǵan sáne=May 1, 2019}}</ref> Li kóbinese qıya tebiwdi qollanǵan, bul keyinirek aralas jekpe-jek túrlerinde keń qollanıldı.<ref name="Fantaousakis">{{Web deregi|url=https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|bet=UFC 232 – Jones vs. Gustafsson 2: Moves to look for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005356/https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Fantaousakis|at=Kostas|sáne=December 29, 2018|jumıs=[[Bloody Elbow]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}</ref> Jit Kun Doda bul "jit tek", "toqtatıwshı tebiw" yamasa "kesip ótiwshi tebiw" dep ataladı.<ref>{{Cite book|title=Instructors Confidential Manual Supplemental Handbook|publisher=Dorrance Publishing|url=https://books.google.com/books?id=7ObHDhW-AxEC&pg=PA98}}</ref> === Greppling (Gúres) === Li hár qıylı jekpe-jek stilleri arasında kross-trenirovkanı maqul kórgen hám ásirese grepplinge qızıqqan. Li Sietl hám [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyada]] bir neshe [[dzyudo]] sheberleri menen shınıqtı, olardıń arasında Fred Sato, Djessi Glover, Taki Kimura, Xeyuord Nishioka hám Uolli Djey, sonday-aq Djin LeBell bar edi. Onıń birinshi shákirtleriniń kópshiligi dzyudo hám basqa da jekpe-jek túrlerinde tájiriybeli bolǵan, al Li ózi úyretkenindey-aq kóp nárse úyrendi. "Jasıl shıbın" filminiń túsiriliwi waqtında LeBell menen doslasqannan keyin, Li oǵan soqqı beriw ónerin úyretiwdi usındı, bunıń ornına gúres usılların úyreniw ushın. LeBell ataqlı gúresshiler Lu Tesz hám Ed Lyuisten ketch-restling úyrengen edi, hám dzyudo menen ketch-restlingtiń ayrıqsha usılların Lidiń "Jit Kun Donıń jolı" kitabınan kóriwge boladı. Ol jáne de gúres usılların xapkido ustası Ji Xan-jeden úyrendi.{{Sfn|Rafiq|2020}} Gloverdiń aytıwınsha, Li tek qarsılastı uslap alıw háreketinde ǵana dzyudonı nátiyjesiz dep tapqan. Olardıń birinshi birgeliktegi shınıǵıwında, Glover Lige osoto gari usılın kórsetti, Li bunı jaman usıl emes dep esapladı, biraq Gloverdiń onı uslap turıwǵa májbúr bolǵanın unatpadı. Sietlde bolǵan waqtında, Li onı qulatıwǵa yamasa jerge jıqpaqshı bolǵan qarsılaslarǵa qarsı gúreske qarsı usıllardı islep shıqtı. Glover Lidiń "eger sizdi tik turǵan halda uslap alıw múmkinshiligi bolsa, hesh qashan jerge jıǵılmaytuǵının" eske túsirdi. Soǵan qaramastan, Li LeBellge dzyudonı óziniń jekpe-jek stiline qosıw tilegin bildirdi. Ol osoto garini Jit Kun Do sistemasına kirgizdi, sonday-aq dzyudodan basqa da laqtırıwlar, qol qulpılawlar hám buwındırıwlardı qostı.{{Sfn|Cheng|1993}} Li gúresiwdiń háreket xoreografiyasında kózge túserlik emesligi sebepli az paydalı dep esaplasa da,{{Sfn|Thomas|1994|pp=77}} ol óz filmlerinde gúres usılların kórsetti. Mısalı, "Aydarhanıń jolı" filminde onıń qaharmanı qarsılası Chak Norristi LeBellden ilhamlanǵan moyın qısıwı menen jeńedi,{{Sfn|Polly|2018|pp=187}} al "Aydarhanıń kiriwi" filminiń prologında Li qarsılası Sammo Xungtı qol qulpılaw arqalı jeńedi.{{Sfn|Rafiq|2020}} "Ólim oyını" filminde de Li hám Xan-jey gúres usılların almasadı, sonday-aq Li Karim Abdul-Jabbar oynaǵan personajǵa qarsı kúres usılların qollanadı.{{Sfn|Rafiq|2020}} Lige sonday-aq Úlken Gama dep atalǵan, gúres kúshi menen tanılǵan hind/pákistan pexlevani gúres chempionınıń shınıǵıw rejimi tásir etken. Li Gamanıń shınıǵıwların óziniń shınıǵıw rejimine kirgizgen.{{Sfn|Little|1998|pp=58}} === Kóshe tóbelesi === Lige taǵı bir úlken tásir etken nárse Gonkongtıń kóshe tóbelesi mádeniyatı, ásirese úy tóbelerindegi urıslar edi. XX ásirdiń ortasında Gonkongta jınayatshılıqtıń ósiwi hám Gonkong poliсiyasınıń adam kúshiniń sheklengenligi sebepli, kóp jas gonkonglılar ózin qorǵaw ushın jekpe-jek ónerin úyrene basladı. 1960-jıllar dógereginde Gonkongta shama menen 400 jekpe-jek mektebi bolıp, olar ózleriniń ayrıqsha stillerin úyretetuǵın edi. Gonkongtıń kóshe tóbelesi mádeniyatında 1950-1960-jılları úy tóbelerindegi urıs kórinisi payda boldı, bunda qarsılas jekpe-jek mektepleriniń toparları britaniya kolonial hákimiyatlarınıń qatań sharalarınan qashıw ushın Gonkong úyleriniń tóbelerinde qolǵapsız urıslarǵa shaqırısatuǵın edi. Li bul Gonkong úy tóbelerindegi urıslarǵa jiyi qatnasatuǵın edi. Ol hár qıylı jekpe-jek mektepleriniń hár túrli usılların óziniń gibrid jekpe-jek stiline biriktirdi. Li 1970-jıllardıń basında Gonkongqa qaytıp kelgende, onıń "shıǵıstaǵı eń tez mush" ataǵı jergilikli adamlardıń onı kóshe tóbelesine shaqırıwına sebep boldı. Ol geyde bul shaqırıqlardı qabıl etip, kóshe tóbeleslerine qatnastı, bul sol waqıtta baspasózdiń onı zorlıqshıl etip kórsetiwine alıp keldi hám ayırım sınǵa ushıradı.<ref>{{Cite news|last1=Elegant|first1=Robert S.|title=Chinese movies find market as gore, blood fill screen|url=https://newspaperarchive.com/biloxi-daily-herald-jan-21-1973-p-5/|access-date=April 15, 2022|work=[[The Sun Herald]]|date=January 21, 1973|page=5|quote=Today, Bruce Lee is the hottest property in the Chinese film business and "the fastest fist in the east," as Chow calls him. <br /> Small boys — and some very big boys — regularly challenge him to fight when they spy him on the streets. Sometimes he accepts, for he is full of suppressed violence engendered by a singularly unhappy childhood.}}</ref> === Fizikalıq tayarlıq === 172 sm (5 fut 8 dyuym) boyı hám 64 kg (141 funt)<ref>{{Web deregi|url=http://www.theringer.com/movies/2018/5/29/17400010/bruce-lee-death-a-life-matthew-polly|bet=The Last Days of Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230802050414/https://www.theringer.com/movies/2018/5/29/17400010/bruce-lee-death-a-life-matthew-polly|arxivsáne=August 2, 2023|sáne=May 29, 2018|jumıs=theringer.com|baspaxana=The Ringer|qaralǵan sáne=August 1, 2023}}</ref> salmaǵı menen Li óziniń fizikalıq tayarlıǵı hám kúsh-quwatı menen belgili edi. Ol múmkin bolǵanınsha kúshli bolıw ushın arnawlı fizikalıq shınıǵıw rejimin qollandı. 1965-jılı Vong Jek-man menen bolǵan gúresinen keyin, Li jekpe-jek ónerin úyreniwge degen qatnasın ózgertti. Li óz dáwirindegi kóp jekpe-jek sheberleriniń fizikalıq shınıǵıwǵa jetkilikli waqıt ajıratpaytuǵının sezdi. Li tolıq fizikalıq tayarlıqtıń barlıq elementlerin - bulshıq et kúshi, bulshıq et shıdamlılıǵı, júrek-qan tamır shıdamlılıǵı hám iykemlilikti kirgizdi. Ol ayırım bulshıq et massasın qurıw ushın dástúrli bodibilding usılların qollandı, biraq onı asırıp jibermedi, sebebi bul tezlikti yamasa iykemlilikti tómenletiwi múmkin edi. Sonnıń menen birge, teńsalmaqlılıq máselesinde, Li ruwxıy hám psixikalıq tayarlıqtıń jekpe-jek óneri kónlikpelerin fizikalıq jaqtan úyreniwdiń tabıslı bolıwı ushın tiykarǵı áhmiyetke iye ekenin ayttı. Ol óziniń "Jit Kun Do jolı" kitabında bılay dep jazdı: ''Shınıǵıw - sporttıń eń kóp itibarsız qaldırılǵan tárepleriniń biri. Kónlikpelerdi rawajlandırıwǵa kóp waqıt ajıratılıp, qatnasıwshınıń jeke rawajlanıwına az waqıt berilgen. ... Jit Kun Do, aqır-aqıbetinde, mayda texnikalar máselesi emes, al joqarı dárejede rawajlanǵan ruwxıylıq hám dene qurılısı máselesi.'' Linda Li Kedwelldiń aytıwınsha, Qurama Shtatlarǵa kóship kelgennen keyin kóp ótpey, Li awqatlanıwǵa itibar beriwdi basladı hám paydalı awqatlar, joqarı proteinli ishimlikler, vitaminler hám minerallı qosımshalarǵa qızıǵıwshılıq payda etti. Keyinirek ol joqarı ónimli denege erisiwdiń joqarı ónimli avtomobil dvigatelin saqlap turıwǵa uqsas ekenin túsindi. Kóshpeli mánide, tómen oktanlı janılǵı menen mashinanı júrgiziw múmkin bolmaǵanı sıyaqlı, adamnıń denesin de zıyanlı awqatlar menen uzaq waqıt dawamında saqlap turıw múmkin emes, hám "nadurıs janılǵı" menen adamnıń denesi áste yamasa shala isleydi. Li pechenyeler hám aq unnan tayarlanǵan ónimlerden awlaq boldı, olardı denesi ushın hesh qanday paydası joq bos kaloriyalar dep sıpatladı. Ol Aziya aspazlıǵınıń hár qıylılıǵın jaqsı kóretuǵını menen belgili edi hám kóbinese palız ónimleri, gúrish hám balıq aralas awqatlanatuǵın edi. Li sút ónimlerin unatpaytuǵın edi, sonlıqtan óz raсionında qurǵaq sútti paydalanatuǵın edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.newindianexpress.com/lifestyle/health/2018/nov/28/fit-as-a-fiddle-bruce-lees-diet-and-fitness-routine-1904397.html#:~:text=Here%20are%20some%20tips%20from%20Bruce%20Lee%27s%20diet%20plan%3A&text=He%20was%20fond%20of%20steak,tofu%20and%20above%20all%2C%20vegetables.|bet=Inspirational! Bruce Lee's diet and fitness routine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200728171336/https://www.newindianexpress.com/lifestyle/health/2018/nov/28/fit-as-a-fiddle-bruce-lees-diet-and-fitness-routine-1904397.html#:~:text=Here%20are%20some%20tips%20from%20Bruce%20Lee%27s%20diet%20plan%3A&text=He%20was%20fond%20of%20steak,tofu%20and%20above%20all%2C%20vegetables.|arxivsáne=July 28, 2020|sáne=November 28, 2018|jumıs=newindianexpress.com|qaralǵan sáne=July 7, 2020}}</ref> Den Inosanto Lidiń kúndelikli rejesinde birinshi is retinde meditaсiya menen shuǵıllanǵanın eske túsiredi.{{Sfn|Thomas|1994|pp=97}} == Kórkemlik == === Filosofiya === Li tiykarınan [[jekpe-jek óneri]] sheberi sıpatında belgili bolsa da, ol Vashington universitetinde oqıǵan waqtında drama hám Aziya hám Batıs filosofiyasın úyrendi. Ol kóp oqıytuǵın edi hám onıń keń kitapxanasında tiykarınan jekpe-jek óneri hám filosofiyalıq tekstler bar edi.<ref>{{Web deregi|url=http://houseofbrucelee.blogspot.tw/2012/08/books.html|bet=Inside Bruce Lee's Personal Library|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161006050350/http://houseofbrucelee.blogspot.tw/2012/08/books.html|arxivsáne=October 6, 2016|jumıs=houseofbrucelee.blogspot.tw|qaralǵan sáne=October 5, 2016}}</ref> Onıń jekpe-jek óneri hám gúres filosofiyası haqqındaǵı kitapları jekpe-jek óneri sheńberinde de, onnan tısqarı da óziniń filosofiyalıq pikirleri menen belgili. Onıń hár tárepleme filosofiyası kóbinese onıń gúres isenimlerin sáwlelendiretuǵın edi, biraq ol óziniń jekpe-jek óneriniń tek usınday tálimler ushın metafora ekenin tez-tez aytıp turatuǵın edi. Ol hár qanday bilimniń aqır-aqıbette ózin-ózi tanıwǵa alıp keletuǵınına isenetuǵın edi. Ol ózin-ózi kórsetiwdiń ózi tańlaǵan usılı jekpe-jek óneri ekenin aytqan.<ref name="warriorwithin122" /> === Poeziya === Jekpe-jek óneri hám filosofiyadan tısqarı, olar fizikalıq aspekt hám haqıyqat hám prinсipler ushın ózin-ózi ańlawǵa itibar qaratadı, Li jáne de óziniń sezimlerin hám ómiriniń belgili bir dáwirin sáwlelendiretuǵın qosıqlar da jazǵan. Kóp túrli kórkem óner túrleri olardı dóretiwshi suwretshiniń ózi menen úylesimli bolıp qaladı. Lidiń ózin-ózi kórsetiw prinсipi onıń poeziyasına da qollanılǵan. Onıń qızı Shennon Li bılay degen: "Ol haqıyqattan da qosıqlar jazǵan; ol shınında da hár tárepleme suwretshi edi".<ref>{{Web deregi|url=http://www.brucelee.com/index.cfm/page/Bruce-Lee-s-Poetry---Shannon-Lee-reads-one-of-her-father-s-handwritten-poems/pid/10277/cdid/10363|bet=Bruce Lee's Poetry: Shannon Lee reads one of her father's handwritten poems|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121106192413/https://www.brucelee.com/index.cfm/page/Bruce-Lee-s-Poetry---Shannon-Lee-reads-one-of-her-father-s-handwritten-poems/pid/10277/cdid/10363|arxivsáne=November 6, 2012|avtor=Lee|at=Shannon|jumıs=Poetry|qaralǵan sáne=April 17, 2012}}</ref> Onıń poetikalıq shıǵarmaları dáslep qoldan qaǵazǵa jazılǵan, keyin redakсiyalanıp baspadan shıqqan, Bryus Lidiń shıǵarmalarınıń tiykarǵı avtorı (redaktorı) Djon Littl bolǵan. Linda Li Keduell (Bryus Lidiń hayalı) kúyewiniń jazbaları, qosıqları hám tájiriybelerin izin dawam ettiriwshiler menen bólisken. Ol bılay degen: "Lidiń qosıqları, amerikalı standartlar boyınsha, ádewir qarańǵı - adam psixikasınıń tereń, az ashılǵan táreplerin sáwlelendiredi".<ref>{{Cite book|last=Lee|first=Bruce|title=Bruce Lee Artist of Life|year=1999|publisher=Tuttle|location=Martial Arts|isbn=978-0-8048-3263-2|page=92|author2=Linda Lee Cadwell|editor=John Little|chapter=Part 4 Poetry}}</ref> Bryus Lidiń qosıqlarınıń kópshiligi anti-poeziya kategoriyasına kiredi yamasa paradoks túrine jatadı. Onıń qosıqlarındaǵı kewil-xosh onıń Robert Frost sıyaqlı basqa da ataqlı shayırlar menen salıstırıwǵa bolatuǵın tárepin kórsetedi, olardıń kópshiligi ózlerin qarańǵı poetikalıq shıǵarmalar arqalı kórsetken. Jekpe-jek ónerindegi In hám Yan simvolınan alınǵan paradoks onıń poeziyasına da sińdirilgen. Onıń jekpe-jek óneri hám filosofiyası onıń poeziyasına úlken úles qosadı. Lidiń poeziyasınıń erkin qosıq forması onıń "Formasız bolıń... pishimsiz, suw sıyaqlı" degen sózin sáwlelendiredi.<ref>{{Cite book|title=The Warrior Within|year=1996|publisher=McGraw-Hill|location=Martial arts-Philosophy|isbn=0-8092-3194-8|page=[https://archive.org/details/warriorwithinphi00litt/page/43 43]|author=John Little|editor=John Little|chapter=Five: The Running Water}}</ref> == Jeke ómiri == === Atları === Lidiń kanton tilindegi tuwılǵan atı Li Jun-fan edi. Bul at omofon túrinde "qayta keliw" mánisin ańlatadı hám oǵan anası tárepinen berilgen, sebebi anası onıń erjetkende Qurama Shtatlarǵa qaytıp keletuǵının sezgen. Anasınıń ırımshıllıǵı sebepli, dáslep oǵan Say-fon dep at qoyǵan, bul "kishi feniks" mánisin ańlatıwshı hayal-qızlar atı. "Bryus" degen inglisshe attı oǵan emlewxanadaǵı qarawshı shıpaker, doktor Meri Glover bergen dep esaplanadı. Lidiń úsh basqa qıtaysha atı da bolǵan: Li Yuen-cham - shańaraq/urıw atı; Li Yuen-kam - La Sall kolledjinde oqıǵan waqtında qollanǵan studentlik atı, hám onıń qıtaysha ekran atı Li Siu-lun (Siu-lun "kishi aydarha" degendi ańlatadı). Lidiń Jun-fan degen atı dáslep qıtaysha jazılǵan; biraq, Jun qıtay ieroglifi onıń atasınıń atı Li Jun-biudaǵı bir bólegi menen birdey edi. Demek, qıtay dástúrinde tıyım salıwdı biykarlaw ushın, Lidiń atındaǵı Jun ieroglifi omonimne almastırılǵan. === Shańaraq === Lidiń ákesi, Li Xoy-chuen, sol waqıtta aldıńǵı qatarlı kanton operası hám kino aktyorlarınıń biri bolǵan hám Yaponiyanıń Gonkongtı basıp alıwınıń aldında shańaraǵı menen bir jıllıq opera gastroline shıǵıwǵa tayarlanıp atırǵan edi. Li Xoy-chuen kóp jıllar dawamında AQSH-tı aralap, sol jerdegi kóplegen qıtay jámáátlerinde dóretiwshilik etken edi. Kópshilik zamanlasları AQSH-ta qalıwdı sheshken bolsa da, Li Xoy-chuen Bryustiń tuwılıwınan soń Gonkongqa qayttı. Bir neshe aydan soń Gonkong basıp alındı hám Liler úsh jıl segiz ay yapon okkupaсiyası astında jasadı. Urıs tamam bolǵannan keyin, Li Xoy-chuen aktyorlıq kásibin qayta basladı hám Gonkongtıń qayta qurılıw jıllarında burınǵıdan da ataqlı aktyorǵa aylandı. Lidiń anası, Greys Xo, Gonkongtaǵı eń bay hám kúshli klanlardıń biri bolǵan Xo-tunglardan edi. Ol klannıń evraziyalıq patriarxı Ser Robert Xo-tungtıń yarım jiyeni bolǵan.<ref name="People's Republic of China">{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|bet=Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|arxivsáne=June 12, 2011|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/CE/Museum/History/en/pspecial_8.php|bet=Kom Tong Hall and the Dr Sun Yat-sen Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100818100840/http://www.lcsd.gov.hk/CE/Museum/History/en/pspecial_8.php|arxivsáne=August 18, 2010|sáne=January 10, 2005|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}</ref> Sonıń ushın, jas Bryus Li bay hám jeńil ortalıqta ósip-jetildi. Shańaraǵınıń joqarı mártebesine qaramastan, Li ósken aymaq kommunistlik [[Qıtay|Qıtaydan]] [[Gonkong|Gonkongqa]] (sol waqıtta Britaniya táj koloniyası bolǵan) qashqan qashqınlardıń aǵılıp keliwi sebepli adamǵa tolıp ketken, qáwipli hám banda básekilerine tolı bolıp qalǵan edi. Greys Xo, eki belgili Gonkong isbilermeni hám qayırqomı Xo Kom-tongtıń (Xo Gumtong) asırap alınǵan yamasa tuwma qızı hám Ser Robert Xo-tungtıń yarım jiyeni sıpatında xabar etiledi.<ref name="People's Republic of China">{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|bet=Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|arxivsáne=June 12, 2011|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf "Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. </cite></ref> Bryus bes baladan tórtinshisi edi: Fibi Li, Agnes Li, Piter Li hám Robert Li. [[Fayl:Bruce_Lee_-_son.jpg|alt=|oñğa|nobaý|Bryus Li 1966-jılı ulı Brendon menen birge]] Greystiń ata-anası haqqında anıq maǵlıwmat joq. Linda Li óziniń 1989-jılǵı "Bryus Lidiń ómir bayanı" atlı kitabında Greystiń ákesi nemis bolǵanın hám ózi katolik bolǵanın aytadı. Bryus Tomas óziniń 1994-jılǵı "Bryus Li: Gúresiwshi ruwx" atlı ómirbayanlıq kitabında Greystiń anası qıtaylı, al ákesi nemis bolǵanın kórsetedi.<ref name="Thomas1994page3">{{Cite book|last=Bruce Thomas|url=https://archive.org/details/bruceleefighting0000thom_d0z5|title=Bruce Lee: Fighting Spirit : a Biography}}</ref> Lidiń aǵayini Erik Piter Xo óziniń 2010-jılǵı "Balalarımnıń shejiresin izlep" atlı kitabında Greystiń Shanxayda Cheung King-sin atlı evraziyalı hayaldan tuwılǵanın aytadı.<ref name="Russo" /> Erik Piter Xo Greys Lidiń anası aralas násilli shanxaylı hayal, al ákesi Xo Kom Tong ekenin aytqan. Greys Lidiń ózi anasınıń inglis, al ákesiniń qıtaylı ekenin xabarlaǵan.<ref name="Russo">{{Cite news|url=http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|title=Was Bruce Lee of English Descent?|last=Russo|first=Charles|date=May 18, 2016|work=VICE Fightland}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=S0MuDAAAQBAJ&pg=PA50|title=Striking Distance: Bruce Lee and the Dawn of Martial Arts in America|last=Russo|first=Charles}}</ref> Fredda Dadli Balling Greys Lidiń tórtten úsh bólegi qıtaylı, al tórtten bir bólegi britaniyalı ekenin aytqan.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=o7iHCgAAQBAJ&pg=PA36|title=Words of the Dragon: Interviews, 1958–1973|last=Balling|first=Fredda Dudley|date=2017}}</ref> 2018-jılǵı "Bryus Li: Bir ómir" atlı ómirbayanlıq kitapta, Metyu Polli Lidiń ana tárepten atasın Xo Kom-tong dep anıqlaydı, ol kóbinese onıń asırap alǵan atası sıpatında xabarlanǵan edi. Xo Kom-tongtıń ákesi, Charlz Moris Bosman,{{Sfn|Polly|2018|pp=12–15}} [[Rotterdam|Rotterdamnan]] kelgen gollandiyalı evrey isbilermen bolǵan. Ol Gollandiya Shıǵıs Hindistan kompaniyası menen birge Gonkongqa kóship kelgen hám bir waqıtları Gonkongtaǵı Gollandiya konsulı bolıp xızmet etken. Onıń Sze Tay atlı qıtaylı toqalı bolǵan, olardan altı bala, sonıń ishinde Xo Kom Tong tuwılǵan. Keyin Bosman óz shańaraǵın taslap, Kaliforniyaǵa kóship ketken.{{Sfn|Polly|2018|p=12}} Onıń kishkene inisi Robert Li Jun-fay muzıkant hám qosıqshı; ol Gonkongtaǵı The Thunderbirds toparında dóretiwshilik etken. Bir neshe jeke qosıqları kóbinese yamasa tolıǵı menen inglis tilinde aytılǵan. Sonday-aq, Lidiń Ayrin Rayder menen birge aytqan dueti de shıǵarılǵan. Li Jun-fay Li menen birge AQSHtıń Los-Andjeles qalasında jasaǵan hám sol jerde qalǵan. Lidiń qaytıs bolıwınan keyin, Li Jun-fay Lige baǵıshlanǵan "Bryus Li haqqında ballada" dep atalǵan albom hám sol atamadaǵı jeke qosıq shıǵarǵan. [[Vashington]] universitetinde oqıp júrgen waqtında ol bolajaq hayalı Linda Emeri menen tanıstı, ol da sol jerde muǵallim bolıwǵa oqıp atırǵan edi. AQSHtıń kóp shtatlarında hár qıylı rasadaǵı adamlar arasındaǵı qatnasıqlar ele de qadaǵan etilgenlikten, olar 1964-jıldıń avgust ayında jasırın túrde nekelesti. Lidiń Lindadan eki perzenti boldı: Brendon (1965–1993) hám Shennon Li (1969-jılı tuwılǵan). 1973-jılı Li qaytıs bolǵannan keyin, Linda Bryus Lidiń jekpe-jek óneri Jit Kun Donı úgitlewdi dawam etti. Ol 1975-jılı "Bryus Li: Tek men bilgen adam" atlı kitap jazdı, bul kitap tiykarında 1993-jılı "Aydarha: Bryus Li haqqında ertek" atlı tolıq metrajlı film islendi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-10-25-ca-1095-story.html|bet=ON LOCATION : Re-Enter the Dragon : A film biography of kung fu king Bruce Lee, who died almost 20 years ago, weaves martial arts action with an interracial love story|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200806135438/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-10-25-ca-1095-story.html|arxivsáne=August 6, 2020|sáne=October 25, 1992|til=en-US|jumıs=Los Angeles Times|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> 1989-jılı ol "Bryus Li tariyxı" atlı kitaptı jazdı. 2001-jılı ol shańaraq múlkin basqarıwdan ketti. Li qaytıs bolǵanda onıń ulı Brendon segiz jasta edi. Tiri waqtında Li Brendonǵa jekpe-jek ónerin úyretken hám onı túsiriliw maydanshalarına mirát etken. Bul Brendonda aktyorlıq kásibine qızıǵıwshılıq oyattı hám ol usı ónerdi úyreniwge kiristi. Jas jigit bolǵanda, Brendon Li "Ǵázeptiń miyrası" (1986), "Kishkene Tokiodaǵı ayqas" (1991) hám "Tez ot" (1992) sıyaqlı háreketsheń filmlerde oynap, belgili bir jetiskenliklerge eristi. 1993-jılı, 28 jasında, Brendon Li "Ǵarǵa" filminiń túsiriliwi waqtında rekvizit quraldan abaysızda atılıp qaytıs boldı. Lee died when his daughter Shannon was four. In her youth she studied Jeet Kune Do under Richard Bustillo, one of her father's students; however, her serious studies did not begin until the late 1990s. To train for parts in action movies, she studied Jeet Kune Do with Ted Wong.<ref name="BB1999">{{Cite journal|last=Reid|first=Dr. Craig D.|title=Shannon Lee: Emerging From the Shadows of Bruce Lee, the Butterfly Spreads her Wings}}</ref> === Dosları, shákirtleri hám zamanlasları === Lidiń inisi Robert onıń dosları Taki Kimura, Den Inosanto, Stiv Makkuin, Djeyms Kobern hám Piter Chin menen birge onıń tabıtın kóterip júrdi.<ref name="auto1">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160825221754/http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|arxivsáne=August 25, 2016|jumıs=www.historylink.org|qaralǵan sáne=July 22, 2016}}</ref> Kobern jekpe-jek óneriniń shákirti hám Lidiń dostı edi. Kobern Li hám Stirling Sillifant penen birge "Únsiz fleyta" filmin islep shıǵarıw ústinde islegen. Lidiń erte qaytıs bolıwına baylanıslı, onıń jerlewinde Kobern joqlaw sóz sóyledi.<ref name="auto1" /> Makkuinge kelsek, Li Makkuinde bar nárseniń hámmesin qáleytuǵının hám onı alıw ushın hesh nárseden toqtamaytuǵının jasırmaǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.closerweekly.com/posts/steve-mcqueen-bruce-lee-163809/|bet=Steve McQueen and Bruce Lee: Inside Their Hollywood Rivalry|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191103012337/https://www.closerweekly.com/posts/steve-mcqueen-bruce-lee-163809/|arxivsáne=November 3, 2019|sáne=March 5, 2019|til=en-US|jumıs=Closer Weekly|qaralǵan sáne=November 3, 2019}}</ref><ref name="bruce">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/File/3999//|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180709222216/http://www.historylink.org/File/3999|arxivsáne=July 9, 2018|avtor=Burrows|at=Alyssa|sáne=October 21, 2002|baspaxana=History Link.org|qaralǵan sáne=April 15, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://chicago.cbslocal.com/2018/06/11/bruce-lee-matthew-polly-clint-eastwood-steve-mcqueen/|bet=Matthew Polly: 'Bruce Lee Wanted To Be The Next Clint Eastwood'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191103012336/https://chicago.cbslocal.com/2018/06/11/bruce-lee-matthew-polly-clint-eastwood-steve-mcqueen/|arxivsáne=November 3, 2019|sáne=June 11, 2018|til=en-US|qaralǵan sáne=November 3, 2019}}</ref> Inosanto hám Kimura Lidiń dosları hám shákirtleri edi. Inosanto keyin Lidiń ulı Brendondı úyretti.<ref>{{Cite news|date=May 30, 1993|title=Family Matters|work=The Age}}</ref> Kimura Lidiń ónerin Sietlde oqıtıwdı dawam etti.<ref>{{Cite news|date=June 4, 1995|title=Visitors leave objects of devotion on graves of Bruce Lee and son}}</ref> Lidiń hayalınıń aytıwınsha, Chin olardıń ómirlik shańaraq dostı hám Lidiń shákirti bolǵan. Djeyms Yimm Li (tuwısqan emes) Lidiń jeke ózi tastıyıqlaǵan úsh 3-dárejeli oqıtıwshısınıń biri bolıp, Oklenddegi Djun Fan Gung-fu Institutın birge qurdı, onda Lidiń joqlıǵında Djun Fan Gung-fudı oqıttı. Djeyms Lidi Ed Parkerge tanıstırǵan, ol Long-Bich Xalıqaralıq karate chempionatınıń shólkemlestiriwshisi edi, sol jerde Li birinshi ret jekpe-jek óneri jámiyetine tanıstırıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://blackbeltmag.com/arts/chinese-arts/meet-james-yimm-lee-the-man-who-helped-make-bruce-lee-a-success|bet=Meet James Yimm Lee: "The Man Who Helped Make Bruce Lee A Success" {{!}} Black Belt Magazine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190729192243/https://blackbeltmag.com/arts/chinese-arts/meet-james-yimm-lee-the-man-who-helped-make-bruce-lee-a-success|arxivsáne=July 29, 2019|sáne=April 21, 2014|til=en|jumıs=blackbeltmag.com|qaralǵan sáne=November 20, 2019}}</ref> Gollivud jubı Roman Polanski hám Sheron Teyt Li menen jekpe-jek ónerin úyrendi. Polanski Lidi [[Shveycariya|Shveyсariyaǵa]] oqıtıw ushın alıp bardı. Teyt "The Wrecking Crew" filmindegi roli ushın tayarlanıp, Li menen birge shınıqtı. Teyt Menson shańaraǵı tárepinen óltirilgennen keyin, Polanski dáslep Liden gúmanlandı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.esquire.com/entertainment/movies/a28414367/roman-polanski-bruce-lee-killed-sharon-tate-true-story-once-upon-a-time-in-hollywood/|bet=The True Story Behind Bruce Lee's 'Once Upon a Time in Hollywood' Character|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200727044328/https://www.esquire.com/entertainment/movies/a28414367/roman-polanski-bruce-lee-killed-sharon-tate-true-story-once-upon-a-time-in-hollywood/|arxivsáne=July 27, 2020|sáne=July 24, 2019|qaralǵan sáne=July 25, 2019}}</ref> Sсenarist Stirling Sillifant jekpe-jek óneriniń shákirti hám Lidiń dostı edi. Sillifant Li hám Djeyms Kobern menen birge "Únsiz fleyta" filmin islep shıǵarıw ústinde isledi''.'' Li Sillifant jazǵan bir neshe joybarlarda aktyorlıq etti hám óziniń jekpe-jek óneri tájiriybesin berdi, birinshi ret "Marlou" (1969) filminde Li jekpe-jek ónerinde tájiriybeli jınayatshı Uinslou Vong rolin oynadı. Li jáne de "Báhárgi jawında júriw" (1970) filmi ushın urıs xoreografiyasın isledi hám "Longstrit" (1971) telekórsetiwinde bas qaharmanǵa sabaq beretuǵın Djit Kun-do oqıtıwshısı Li Cung rolin oynadı. Onıń jekpe-jek óneri filosofiyasınıń elementleri sońǵısınıń sсenariyine kirgizilgen.<ref name=":4">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074317/https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography "AFI|Catalog"]. </cite></ref><ref name=":5">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190617032205/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/23437|arxivsáne=June 17, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437 "AFI|Catalog"]. </cite></ref> Basketbol oyınshısı Karim Abdul-Djabbar jekpe-jek ónerin úyrendi hám Li menen dos boldı.<ref name=":2">{{Cite news|last=Heffernan|first=Harold|date=June 19, 1969|title=Hollywood|work=The Times-Tribune}}</ref> Aktyor hám karate chempionı Chak Norris Lidiń dostı hám shınıǵıw sherigi bolǵan.<ref>{{Cite news|last=Blank|first=Ed|date=April 3, 1983|title=King Of The Good Guys|work=The Pittsburgh Press|volume=99}}</ref> Lidiń óliminen keyin, Norris onıń shańaraǵı menen baylanıstı saqlap qalǵanın ayttı.<ref>{{Cite news|last=Murray|first=Steve|date=May 3, 1993|title=Actor's new kick: family values|work=The Atlanta Constitution}}</ref> Dzyudoshı hám kásiplik gúresshi Djin LeBell "Jasıl shıbın" filminiń túsiriliw maydanında Li menen dos boldı. Olar birge shınıqtı hám jekpe-jek óneri boyınsha bilimlerin almastı.{{Sfn|Polly|2018|pp=187}}{{Sfn|Thomas|1994|pp=77}} == Ólimi == [[Fayl:Bruce_Lee_1.JPG|nobaý|Bryus Li óziniń ulı Brendon menen birge Sietldegi Leyk-Vyu qábirstanında jerlengen.]] 1973-jılı 10-mayda Li Gonkongtaǵı Orange Sky Golden Harvest Film Studio studiyasında "Aydaharǵa kiriw" filmi ushın avtomatlastırılǵan dialog almastırıw sessiyası waqtında talıp qaldı. Onıń epilepsiya tutqanaqları hám bas awırıwları bolǵanlıqtan, ol tez arada Gonkong Baptist emlewxanasına jetkerildi, sol jerde shıpakerler miydiń shayqılıwı (сerebral edema) diagnozın qoydı. 1973-jılı 20-iyulde Li Gonkongta aktyor Djordj Lazenbi menen keshki awqatlanıw ushın kelgen edi, ol Lazenbi menen film túsiriwdi jobalastırǵan edi. Lidiń hayalı Lindanıń aytıwınsha, Li saaat 14:00 de úyinde prodyuser Reymond Chou menen ushırasıp, "Ólim oyını" filmin islep shıǵarıw haqqında sóylesken. Olar saat 16:00 ǵa shekem islegen, sońınan birge Lidiń kásiplesi, tayvanlı aktrisa Betti Ting Peydiń úyine barǵan. Úshewi Tingtiń úyinde sсenariydi qarap shıqqan, sońınan Chou keshki jıynalısqa ketken. Li uyqıǵa ketken hám keshki awqatqa kelmegende, Chou kvartiraǵa kelgen, biraq Lidi oyata almaǵan. Shıpaker shaqırılıp, on minut dawamında Lidi tiriltiwge háreket etken, sońınan onı tez járdem arqalı Koroleva Elizabet emlewxanasına jibergen. Li 32 jasında emlewxanaǵa kelgende ólgen dep járiyalanǵan.<ref>{{Cite news|url=https://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1068705/bruce-lees-kowloon-tong-residence-go-sale|title=Bruce Lee's residence|work=[[South China Morning Post]]|date=October 24, 2012}}</ref> Li Sietldegi Leyk-Vyu qábirstanında jerlengen.<ref>{{Cite news|url=https://www.chron.com/life/travel/article/Tourists-drawn-to-Seattle-s-dead-1857486.php|title=Tourists drawn to Seattle's dead|work=[[Houston Chronicle]]|date=November 1, 2006}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.tampabay.com/archive/1998/01/11/no-rest-for-the-dead-and-famous/|title=No rest for the dead and famous|work=[[Tampa Bay Times]]|date=January 11, 1998}}</ref> 1973-jılı 25-iyulde Lidiń jerlewinde tabıt kóteriwshiler arasında Taki Kimura, Stiv Makkuin, Djeyms Kobern, Den Inosanto, Piter Chin hám Lidiń inisi Robert bar edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.historylink.org/File/3999|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160825221754/http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|arxivsáne=August 25, 2016|jumıs=www.historylink.org}}</ref> === Ólimniń múmkin bolǵan sebepleri === Lidiń belgili statusı hám waqıtsız ólimi kóp mısh-mıshlar hám teoriyalarǵa sebep boldı. Bular arasında triadalar qatnasqan óltiriw hám onıń ózi hám shańaraǵına qoyılǵan gúman etilgen ǵarǵıs bar edi.<ref>{{Cite news|url=https://www.scmp.com/magazines/style/celebrity/article/3141681/what-killed-bruce-lee-triads-jealous-lover-ancient|title=What killed Bruce Lee – triads, a jealous lover, an ancient Chinese curse or the legendary 'touch of death'? 6 conspiracy theories explored|work=[[South China Morning Post]]|date=July 20, 2021}}</ref> Shotlandiya Yardı tárepinen usınıs etilgen, 1000 nan aslam ólik ashıwdı baqlaǵan sud-mediсina ilimpazı Donald Tir Lidiń ólik ashıwın ótkeriwge tayınlandı. Onıń juwmaǵı Equagesic quramalı dárisindegi birikpelerge reakсiya nátiyjesinde payda bolǵan miy shıyqıldawı sebepli "baxıtsız waqıya arqalı ólim" boldı. Ólik ashıw esabatlarına qaraǵanda, Lidiń miyi 1,400 grammnan 1,575 grammǵa deyin, yaǵnıy 12.5% ke úlkeygen edi. Li ólgen kúni Equagesic qabıllaǵan, onıń quramında aspirin hám tınıshlandırıwshı meprobamat bar edi, biraq ol bunı burın da kóp márte qabıllaǵan edi. Dáslep Lidiń asqazanında tabılǵan kannabis onıń ólimine sebep bolǵan bolıwı múmkin degen boljawlar bolsa da, Tir bul "Bryustıń 10-maydaǵı talıp qalıwı yamasa 20-iyuldaǵı ólimine [kannabis] sebep bolǵan bolıwı múmkin" dep aytıw "juwapkersiz hám aqılsız" bolatuǵının ayttı. Koroleva Elizaveta emlewxanasınıń klinikalıq patologı doktor R. R. Laysett sudmedekspert tıńlawında ólimniń kannabisten bolıwı múmkin emesligin xabarladı. 2018-jılǵı biografiyada avtor Metyu Polli mediсina ekspertleri menen keńesip, Lidi óltirgen miy shıyqıldawınıń shamadan tıs kúsh salıw hám ıssılıq urıwdan bolǵan dep boljadı; ıssılıq urıwı sol waqıtta jaqsı túsinilmegen jaǵday bolǵanlıqtan, ol dıqqatqa alınbaǵan. Bunnan tısqarı, Li 1972-jıldıń aqırında qoltıq ter bezlerin aldırıp taslaǵan, sebebi qoltıq teri filmde jaqsı kórinbeydi dep esaplaǵan. Pollidiń pikirinshe, bul Lidiń denesiniń 1973-jılı 10-may hám 20-iyulde ıssı hawada shınıǵıw waqtında qattı qızıp ketiwine alıp kelgen, nátiyjede ıssılıq urıwı payda bolıp, bul óz gezeginde onıń ólimine alıp kelgen miy shıyqıldawın kúsheytken.{{Sfn|Polly|2018|pp=473–475}} 2022-jıldıń dekabr ayındaǵı "Clinical Kidney Journal" jurnalınıń maqalasında, izertlewshiler toparı Lidiń ólim sebebi haqqındaǵı hár qıylı teoriyalardı izertledi hám onıń ólimine alıp kelgen miydiń shıyqıldawı giponatremiya, yaǵnıy qandaǵı natriy konсentraсiyasınıń jetispewshiligi sebepli júz bergenin anıqladı. Avtorlar Lide giponatremiyaǵa alıp keliwshi bir neshe qáwip faktorları bolǵanın atap ótti, olardıń qatarına shekten tıs suw ishiw, eritpelerdi jeterli dárejede qabıl etpew, alkogol ishiw hám búyreklerdiń artıq suyıqlıqtı shıǵarıw qábiletin tómenletetuǵın bir neshe dárilerdi paydalanıw yamasa olardı shekten tıs qollanıw kiredi. Sonday-aq, Lidiń óliminen aldınǵı belgileri giponatremiyadan ólimge alıp kelgen belgili jaǵdaylarǵa júdá uqsas ekenligi anıqlandı.<ref>{{Cite journal|last=Villalvazo|first=Priscila|date=March 10, 2022|title=Who killed Bruce Lee? The hyponatraemia hypothesis}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://variety.com/2022/film/news/bruce-lee-death-too-much-water-study-finds-1235439405/|title=Bruce Lee's Death Caused by Drinking Too Much Water, Researchers Propose in New Study|first=Jackson Kim|last=Murphy|work=[[Variety (magazine)|Variety]]|date=November 21, 2022|access-date=February 25, 2024}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.latimes.com/entertainment-arts/story/2022-11-21/bruce-lee-cause-of-death-theory-water-hyponatremia|title=Kidney specialists revisit Bruce Lee's cause of death|first=CHRISTIE|last=D'ZURILLA|work=[[Los Angeles Times]]|date=November 21, 2022|access-date=February 25, 2024}}</ref> == Miyras hám mádeniy tásir == [[Fayl:Hong_kong_bruce_lee_statue.jpg|alt=|nobaý|Gonkongtaǵı Bryus Lidiń esteligi]] Geybir sholıwshılar hám jekpe-jek sheberleri tárepinen Li barlıq dáwirlerdegi eń tásirli jekpe-jek sheberi,<ref>{{Web deregi|url=http://www.fuel.tv/bruceleelives/|bet=Bruce Lee Lives Documentary|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120629135830/http://www.fuel.tv/bruceleelives|arxivsáne=June 29, 2012}}</ref> sonday-aq Shıǵıs penen Batıs arasındaǵı kópir bolǵan XX ásirdiń pop-mádeniyat belgisi dep esaplanadı.<ref>{{Cite news|date=December 11, 2009|title=From Icon to Lifestyle, the Marketing of Bruce Lee|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2009/12/12/business/global/12iht-lee.html|access-date=June 3, 2011}}</ref><ref>{{Cite news|date=November 30, 2010|title=Bruce Lee's 70th birth anniversary celebrated|work=The Hindu|url=http://www.thehindu.com/arts/cinema/article923515.ece?homepage=true|access-date=June 3, 2011}}</ref> Time jurnalı Lidi XX ásirdiń eń áhmiyetli 100 adamınıń qatarına kirgizdi.<ref>{{Cite news|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,991260-3,00.html|title=The Gladiator Bruce Lee|date=June 14, 1999|work=Time|access-date=August 29, 2010}}</ref> Li haqqında bir qansha biografiyalıq kitaplar jazılǵan. 1988-jılǵa kelip, bir biografiya 4 millionnan aslam nusqada satılǵan edi. === Ekshn filmler === Li 1970-jıllardaǵı "kung-fu qızǵınlıǵın" baslawǵa tiykarǵı sebepshi boldı. Ol dáslep kung-fudı Batısqa "The Green Hornet" hám "Kung Fu" sıyaqlı Amerika telekórsetiwleri arqalı tanıstırdı,<ref name="Green" /> "kung-fu qızǵınlıǵı" 1973-jılı Gonkong jekpe-jek óneri filmleriniń ústemligi menen baslanbastan burın.<ref name="Desser" /> Lidiń tabısı 1970-1990-jıllar dawamında Batıs jekpe-jek óneri filmleri hám telekórsetiwleriniń tolqının qozǵadı ([[Jan-Klod Van Damm]], Stiven Sigal hám Chak Norris sıyaqlı Batıs jekpe-jek juldızlarınıń karerasın basladı), sonday-aq 1980-1990-jıllarda Aziya jekpe-jek ónerleriniń Batıs ekshn filmleri hám telekórsetiwlerine ulıwma integraсiyasın qozǵadı.<ref name="Green" /> "Aydaharǵa kiriw" filmi hámme waqıtlardaǵı eń tásirli háreket filmleriniń biri sıpatında kórsetilgen. Vice jurnalınıń Sasha Matushak "Aydaharǵa kiriw" filmi "hár qıylı mediada tilge alınadı, syujet sızıǵı hám personajları búgingi kúnde de gúrrińshilerge tásir etpekte, hám filmniń afrika-amerikalılardı, aziyalılardı hám dástúriy jekpe-jek ónerlerin sáwlelendiriw usılında revolyuсiyalıq tásiri ayrıqsha sezildi" dep ayttı.<ref>{{Web deregi|url=http://fightland.vice.com/blog/bruce-lees-last-words-enter-the-dragon-and-the-martial-arts-explosion|bet=Bruce Lee's Last Words: Enter the Dragon and the Martial Arts Explosion|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200102120348/http://fightland.vice.com/blog/bruce-lees-last-words-enter-the-dragon-and-the-martial-arts-explosion|arxivsáne=January 2, 2020|avtor=Matuszak|at=Sascha|sáne=July 1, 2015|jumıs=[[Vice (magazine)|Vice]]|qaralǵan sáne=March 23, 2020}}</ref> Kuan-Sing Chen hám Beng Xuat Chua Lidiń "Aydaharǵa kiriw" sıyaqlı filmlerindegi urıs saxnaların "jaqsılıq penen jamanlıqtıń dáslepki gúresin usınday tamashaǵa tolı usılda" kórsetkeni ushın tásirli dep atap ótti.<ref>{{Cite book|last1=Chen|first1=Kuan-Hsing|url=https://books.google.com/books?id=q4d4CAAAQBAJ&pg=PT489|title=The Inter-Asia Cultural Studies Reader|date=2015}}</ref> Dúnya júzindegi kóplegen ekshn filmleriniń rejissyorları Bryus Lidi óz kareralarına tásir etken adam sıpatında atap ótedi, olardıń qatarında Gonkong háreket filmleriniń rejissyorları [[Jackie Chan|Djeki Chan]]<ref name="Birthday">{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|bet=Happy 80th Birthday Bruce Lee!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201128225852/https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|arxivsáne=November 28, 2020|sáne=November 27, 2020|jumıs=YouTube|baspaxana=BruceLee.com|qaralǵan sáne=December 7, 2020}}</ref> hám Djon Vu,<ref name=":8">{{Web deregi|url=https://press.discovery.com/asia-pacific/dsc/programs/how-bruce-lee-changed-world/|bet=How Bruce Lee Changed the World|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100124015816/http://press.discovery.com/asia-pacific/dsc/programs/how-bruce-lee-changed-world/|arxivsáne=January 24, 2010|sáne=January 24, 2010|jumıs=[[Discovery Channel]]|qaralǵan sáne=May 16, 2022}}</ref><ref name=":9" /> sonday-aq Gollivud rejissyorları Kventin Tarantino<ref>{{Web deregi|url=https://www.vulture.com/2015/08/quentin-tarantino-the-complete-syllabus.html|bet=Quentin Tarantino: The Complete Syllabus of His Influences and References|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220517042305/https://www.vulture.com/2015/08/quentin-tarantino-the-complete-syllabus.html|arxivsáne=May 17, 2022|avtor=Fitzmaurice|at=Larry|sáne=August 28, 2015|til=en-us|jumıs=[[Vulture.com]]|qaralǵan sáne=May 16, 2022}}</ref> hám Brett Ratner bar. === Jekpe-jek óneri hám jekpe-jek sport túrleri === Djit Kun Do - Li tárepinen dúzilgen, hár qıylı jekpe-jek tártiplerinen paydalanǵan gibrid jekpe-jek filosofiyası - geyde aralas jekpe-jek sportı (MMA) ushın jol ashqan dep esaplanadı.<ref name="auto2">{{Cite book|last=Chris Crudelli|title=The Way of the Warrior|url=https://books.google.com/books?id=QlI0fxSm1vgC}}</ref><ref name="Black-Belt">{{Cite journal|last=Beasley|first=Jerry|date=September 2003|title=The Man Who Changed the World: How Bruce Lee Continues to Influence the American Martial Arts|url=https://books.google.com/books?id=FtwDAAAAMBAJ|access-date=April 12, 2021}}</ref> Aralas jekpe-jek konсepсiyası Batısta Bryus Lidiń Djit Kun Do sisteması arqalı keń tarqaldı. Li "eń jaqsı jekpe-jek sheberi - boksser, karate yamasa dzyudo sheberi emes. Eń jaqsı jekpe-jek sheberi - hár qanday stilge beyimlese alatuǵın, formasız bolatuǵın, óziniń jeke stilin qabıllaytuǵın hám stiller sistemasına boysınbaytuǵın adam" dep isengen. 2004-jılı Ultimate Fighting Championship (UFC) qurıwshısı Dana Uayt Lidi "aralas jekpe-jek óneriniń atası" dep atadı hám bılay dedi: "Eger Bryus Lidiń qalay shınıqqanına, qalay gúreskenine hám ol jazǵan kóp nárselerge qarasańız, ol qátesiz stildiń stili joq ekenin aytqan. Siz hár nárseden azǵana alıwıńız kerek. Hár qıylı tártipten jaqsı nárselerdi alıp, isleytuǵının paydalanıp, qalǵanın taslap jiberiwińiz kerek". Li kóp adamlardıń jekpe-jek óneri menen shuǵıllanıwına sebepshi boldı. Bulardıń qatarına Liden ilham alǵan jekpe-jek sportı boyınsha kóplegen gúresshiler kiredi; [[boks]] chempionı Shugar Rey Leonard óziniń djebin Lidi kórip jetilistirgenin ayttı, boks chempionı Menni Pakyao óziniń gúresiw stilin Lidikine salıstırdı, al UFC chempionı Konor Makgregor ózin Li menen salıstırıp, eger Li házirgi waqıtta jarısqa qatnasqanda UFC chempionı bolar edi dep isenetuǵının ayttı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.espn.com/espn/story/_/id/29266542/could-bruce-lee-win-real-fight|bet=Could Bruce Lee win a real fight?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200609164026/https://www.espn.com/espn/story/_/id/29266542/could-bruce-lee-win-real-fight|arxivsáne=June 9, 2020|avtor=Akintoye|at=Dotun|sáne=June 6, 2020|jumıs=[[ESPN.com]]|baspaxana=[[ESPN Inc.]]|qaralǵan sáne=June 10, 2020}}</ref> Li 1970-jıllarda Djo Lyuis hám Benni Urkidezdiń<ref name="Black-Belt" /> Amerikada tolıq baylanıslı kikboksing turnirlerin shólkemlestiriwine ilham berdi. Amerikalı taekvondo pioneri Djun Gu Ri Liden ol "akkupunch" dep ataytuǵın nárseni úyrendi hám onı amerikalı taekvondoǵa kirgizdi. Keyinirek Ri awır salmaq boks chempionı [[Muhammed Ali|Muxammed Álidi]] shınıqtırdı hám oǵan "akkupunch"tı úyretti, Áli bunı 1975-jılı Richard Danndı nokautqa shıǵarıw ushın qollandı.<ref name="Rhee">{{Web deregi|url=http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|bet=Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190506223915/http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|arxivsáne=May 6, 2019|jumıs=jhoonrhee.com|qaralǵan sáne=May 1, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.jhoonrhee.com/bio7.html "Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do"]. </cite></ref> Awır salmaq boks chempionı [[Mike Tyson|Mayk Taysonnıń]] aytıwınsha, 1970-jıllarda "hámme Bryus Li bolıwdı qáledi".<ref>{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=z4GidINB4Zw|bet=Everyone Wanted to be Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210109065059/https://www.youtube.com/watch?v=z4GidINB4Zw|arxivsáne=January 9, 2021|avtor=Tyson|avtorsilteme=Mike Tyson|at=Mike|jumıs=YouTube|baspaxana=Hotboxin' with Mike Tyson|qaralǵan sáne=January 6, 2021}}</ref> Házirgi UFC awır salmaq chempionı Djon Djons Lidi ilham deregi sıpatında atap ótti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.coachmag.co.uk/sport/1461/exclusive-interview-with-ufc-champion-jon-jones|bet=Exclusive interview with UFC champion Jon Jones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005357/https://www.coachmag.co.uk/sport/1461/exclusive-interview-with-ufc-champion-jon-jones|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Razvi|at=Sam|sáne=March 19, 2012|jumıs=Coach Mag|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}</ref> Djons dizege qıya tebiwdi jiyi qollanıwı menen belgili, bul texnika Li tárepinen keń tarqalǵan edi.<ref name="Fantaousakis">{{Web deregi|url=https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|bet=UFC 232 – Jones vs. Gustafsson 2: Moves to look for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005356/https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Fantaousakis|at=Kostas|sáne=December 29, 2018|jumıs=[[Bloody Elbow]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFFantaousakis2018">Fantaousakis, Kostas (December 29, 2018). </cite></ref> Burınǵı UFC orta salmaq chempionı Anderson Silva da Lidi ilham deregi sıpatında atap ótti.<ref name="Birthday">{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|bet=Happy 80th Birthday Bruce Lee!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201128225852/https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|arxivsáne=November 28, 2020|sáne=November 27, 2020|jumıs=YouTube|baspaxana=BruceLee.com|qaralǵan sáne=December 7, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk "Happy 80th Birthday Bruce Lee!"]. </cite></ref> Kóplegen basqa UFC gúresshileri de Lidi ózleriniń ilham deregi sıpatında atap ótti, olardıń bir neshewi onı MMA-dıń "ata-babası" yamasa "úlken atası" dep atadı.<ref>{{Cite news|last1=Stets|first1=Michael|title=The MMA World Pays Tribute to Bruce Lee 40 Years After His Death|url=https://bleacherreport.com/articles/1710603-the-mma-world-pays-tribute-to-bruce-lee-40-years-after-his-death|access-date=June 15, 2020|date=July 20, 2013}}</ref> == Derekler == [[Kategoriya:Kino álemi]] <references /> __BÖLİDİMÖNDEMEW__ [[Kategoriya:27-noyabrde tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:1940-jılı tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:20-iyulda qaytıs bolǵanlar]] [[Kategoriya:1973-jılı qaytıs bolǵanlar]] m363z3xiyo2lmhrkobf6tyo9znzyja6 120258 120257 2025-06-07T05:56:01Z Srajatdin Usnatdinov 12560 120258 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı|atı=Bryus Li|portret=Bruce-Lee-as-Kato-1967-retouched.jpg|táriypi=Lee in 1967|asl ismi={{nobold|李小龍}}|tuwılǵan waqtındaǵı atı=Lee Jun-fan ({{lang|zh-Hant-HK|李振藩}})|tuwılǵan sánesi=27.11.1940|tuwılǵan jeri=[[Chinatown, San Francisco]], Kaliforniya, AQSH.|qaytıs bolǵan sánesi=20.7.1973|qaytıs bolǵan jeri=[[Kowloon]], [[British Hong Kong]]|kásibi={{hlist|[[Martial artist]]|actor|philosopher|film director|screenwriter|producer}}|iskerlik jılları=1941–1973|ómirlik joldası={{marriage|[[Linda Lee Cadwell|Linda Emery]]|August 17, 1964}}|balaları={{hlist|[[Brandon Lee|Brandon]]|[[Shannon Lee|Shannon]]}}|qolı=Signature of Bruce Lee.svg}} '''Bryus Li''' ({{lang-en|Bruce Lee}}; tuwılǵan waqtındaǵı atı — '''Li Djun-fan'''; 1940-jıl 27-noyabr – 20-iyul 1973) [[Gonkong]]-[[Amerika Qurama Shtatları|amerikalı]] [[jekpe-jek óneri]] sheberi hám aktyor bolǵan. Ol hár túrli [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] tártiplerinen paydalanǵan gibrid jekpe-jek filosofiyası Djit Kun Do-nıń tiykarın salıwshısı. 1970-jıllarda jekpe-jek filmleriniń keń tarqalıwına járdem bergeni ushın tanılǵan,<ref name="britannica.com">{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Bruce-Lee|bet=Bruce Lee &#124; Biography, Martial Arts, Movies, Death, Son, & Facts &#124; Britannica|sáne=July 16, 2024}}</ref> Li ayırım kommentatorlar hám jekpe-jek sheberleri tárepinen barlıq waqıtlardaǵı eń tásirli jekpe-jek sheberi hám Shıǵıs penen Batıstı baylanıstırǵan XX ásirdiń pop mádeniyat belgisi sıpatında qaraladı. Ol Gonkong ekshn kinomatografiyasın alǵa ilgeriletiwde hám [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika]] filmlerinde [[qıtay]] xalqınıń kórsetiw usılın ózgertiwge járdem beriwde úlken miyneti sińgen.<ref name="Time 100">{{Web deregi|url=http://205.188.238.181/time/time100/heroes/profile/lee01.html|bet=Bruce Lee: With nothing but his hands, feet and a lot of attitude, he turned the little guy into a tough guy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100605174143/http://205.188.238.181/time/time100/heroes/profile/lee01.html|arxivsáne=June 5, 2010|avtor=Stein|at=Joel|sáne=June 14, 1999|jumıs=The Time 100|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> [[San Francisco|San-Franсiskoda]] tuwılıp, Britaniya Gonkongında ósip-jetilisken Li, ákesi arqalı bala aktyor sıpatında [[Gonkong]] kino industriyasına kirisip kelgen.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cbsnews.com/sanfrancisco/news/bruce-lee-statue-san-francisco-chinatown-lunar-new-year/|bet=Proposal calls for Bruce Lee statue in San Francisco's Chinatown – CBS San Francisco|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240225083404/https://www.cbsnews.com/sanfrancisco/news/bruce-lee-statue-san-francisco-chinatown-lunar-new-year/|arxivsáne=February 25, 2024|avtor=Lee|at=Mary|sáne=February 8, 2024|til=en-US|jumıs=www.cbsnews.com|qaralǵan sáne=February 25, 2024}}</ref> Onıń dáslepki [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] tájiriybesine Ving Chun (Ip Mannıń qol astında úyrengen), tay chi, [[boks]] (Gonkong boks turnirin jeńgen) hám kóshe tóbelesleri (awıl-aymaq hám úy tóbelerinde bolǵan urıslar) kiredi. 1959-jılı Li Sietlge kóship barǵan, sol jerde 1961-jılı [[Vashington]] universitetine oqıwǵa kirgen. [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHta]] bolǵan usı dáwirde, aktyorlıq kareraǵa umtılsa da, jekpe-jek ónerin úyretiw arqalı aqsha islep tabıwdı oylay baslaǵan. Ol óziniń birinshi jekpe-jek mektebin Sietldegi úyinde ashqan. Keyinirek [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyanıń]] Oklend qalasında ekinshi mektepti ashqannan soń, 1964-jılı Kaliforniyanıń Long-Bich Xalıqaralıq karate chempionatında kórsetpeler hám sóylewleri menen úlken dıqqattı tartqan. Bunnan soń ol [[Los-Andjeles|Los-Andjeleske]] kóship barıp sabaq bere baslaǵan, onıń oqıwshıları arasında Chak Norris, Sheron Teyt hám Karim Abdul-Jabbar bolǵan. 1970-jıllarda onıń Gonkong hám [[Gollivud]] filmleri Gonkong jekpe-jek filmlerin jańa ataqlılıq hám maqullaw dárejesine kóterip, qıtay jekpe-jek ónerine Batıstıń qızıǵıwshılıǵın oyatqan. Onıń filmleriniń baǵdarı hám ruwxı pútkil dúnyadaǵı jekpe-jek óneri menen jekpe-jek filmlerine kúshli tásir etip, olardı ózgertken.<ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/us|title=Bruce Lee inspired Dev for martial arts|date=July 1, 2010}}</ref> Karerası Gonkong hám AQSHtı qamtıǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm?pid=10606|bet=Jun Fan Jeet Kune Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100723235948/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm?pid=10606|arxivsáne=July 23, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.avclub.com/bruce-lee-takes-on-chuck-norris-but-he-makes-you-wait-1798245604|bet=Bruce Lee takes on Chuck Norris, but he makes you wait for the fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230127163006/https://www.avclub.com/bruce-lee-takes-on-chuck-norris-but-he-makes-you-wait-1798245604|arxivsáne=January 27, 2023|sáne=March 25, 2016|til=en|jumıs=[[The A.V. Club]]|qaralǵan sáne=January 27, 2023}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.nbcnews.com/news/asian-america/director-ang-lee-will-direct-son-playing-bruce-lee-biopic-rcna59459|bet=Director Ang Lee will direct his son, playing Bruce Lee in biopic|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230127163011/https://www.nbcnews.com/news/asian-america/director-ang-lee-will-direct-son-playing-bruce-lee-biopic-rcna59459|arxivsáne=January 27, 2023|sáne=November 30, 2022|til=en|jumıs=NBC News|qaralǵan sáne=January 27, 2023}}</ref> ol 1970-jıllardıń basında túsirilgen bes tolıq metrajlı Gonkong jekpe-jek filmindegi rolleri menen tanımalı: Lo Veydiń «Úlken bas» (1971) hám «Ǵázep judırıǵı» (1972); Golden Xarvesttiń Li tárepinen jazılǵan hám rejissyorlıq etilgen «Aydarhanıń jolı» (1972); hám Golden Xarvest penen Uorner Brazerstiń Robert Klouz rejissyorlıǵındaǵı «Aydarhanıń kiriwi» (1973) hám «Ólim oyını» (1978).<ref>{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-cinemaplus/article2058091.ece|title=How Bruce Lee changed the world-Series|date=May 29, 2011}}</ref> Lidiń óliminen keyin, onıń filmleri úlken tabınıwshılıqqa iye boldı.<ref name="britannica.com">{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Bruce-Lee|bet=Bruce Lee &#124; Biography, Martial Arts, Movies, Death, Son, & Facts &#124; Britannica|sáne=July 16, 2024}}</ref> Ol óz filmlerinde kanton mádeniyatın sáwlelendiriwi arqalı pútkil dúnyaǵa, ásirese qıtaylar arasında, hám AQSHtaǵı aziyalı stereotiplerge qarsı turǵanı ushın Aziya tegine iye amerikalılar arasında belgili tulǵaǵa aylandı.<ref name=":10">{{Cite news|title=How Bruce Lee Exploded a Stereotype With a One-Inch Punch|date=January 25, 2017|url=https://www.nytimes.com/2017/01/25/movies/bruce-lee-movies.html}}</ref> Li 1973-jıldıń iyul ayında, 32 jasında qaytıs boldı. Óliminen keyin de Li házirgi zaman jekpe-jek sportı túrlerine, sonıń ishinde [[dzyudo]], karate, aralas jekpe-jek túrleri hám [[Boks|boksqa]], sonday-aq házirgi zaman populyar mádeniyatına, sonıń ishinde kino, televidenie, komiksler, animaсiya hám video oyınlarına aytarlıqtay tásir etip kelmekte. Time jurnalı Lidi XX ásirdiń eń áhmiyetli 100 adamınıń qatarına kirgizgen. == Erte jaslıq dáwiri == [[Fayl:Bruce_Lee_with_his_parents_1940s.jpg|nobaý|Bryus Li náreste waqtında ata-anası Greys Xo hám Li Xoy-chuen menen birge]] Bryus Lidiń tuwılǵandaǵı atı Li Djun-fan bolǵan. Onıń ákesi, Li Xoy-chuen, [[Gonkong|Gonkongta]] jasaǵan kanton opera qosıqshısı edi. Anası Greys Xo [[Shanxay|Shanxayda]] tuwılǵan hám evraziyalıq shıǵısqa iye bolǵan.<ref name="2018 Ng" /> 1939-jıldıń dekabr ayında, onıń ata-anası [[San Francisco|San-Franсiskonıń]] Chaynataun rayonında xalıqaralıq opera gastroli ushın Kaliforniyaǵa sapar shekken.<ref>{{Cite book|last1=Maeda|first1=Daryl Joji|title=Like Water: A Cultural History of Bruce Lee|date=August 9, 2016|publisher=NYU Press}}</ref> Ol sol jerde 1940-jıldıń 27-noyabrinde tuwılıp, [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHtıń]] jus soli (topıraq huqıqı) puqaralıq nızamları tiykarında AQSH puqaralıǵın alıw huqıqına iye bolǵan.<ref name="2018 Ng" /> Ol tórt aylıq bolǵanda (1941-jıldıń aprel ayında), Li shańaraǵı Gonkongqa qaytıp kelgen.[2] Kóp ótpey, Ekinshi dúnya urısı dáwirinde, 1941-jıldıń dekabr ayında Yaponiya Gonkongqa kútilmegen hújim jasap, qalanı keyingi tórt jıl dawamında basqarǵan waqıtta, Li shańaraǵı kútilmegen qıyınshılıqlarǵa dus kelgen.<ref name="2018 Ng">{{Cite book|title=龍影中華──李小龍的光影片段|last1=吳貴龍|publisher=中華書局(香港)|date=2018}}</ref> Lidiń ana tárepten atası kantonlıq, ana tárepten kempir apası inglis bolǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|bet=Was Bruce Lee of English Descent?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161025083142/http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|arxivsáne=October 25, 2016|til=en|jumıs=Fightland|qaralǵan sáne=June 19, 2020}}</ref> al ana tárepten úlken ájaǵası Robert Xotung golland evrey hám kanton tegine iye Gonkong biznesmeni bolǵan. == Karerası hám bilimi == === 1940–1958: Dáslepki rolleri, mektep bilimi hám jekpe-jek ónerine kirisiwi === Lidiń ákesi Li Xoy-chuen kanton operasınıń juldızı bolǵan. Nátiyjede, kishi Li júdá jas waqtınan kino dúnyasına kirisip, bala waqtında bir neshe filmlerde kóringen. Lidiń birinshi roli «Altın dárwaza qızı» filminde saxnaǵa kóterip shıǵılǵan náreste roli bolǵan. Ol qıtay kalendarı boyınsha hám Aydarha saatı, hám Aydarha jılında tuwılǵanı sebepli, óziniń qıtaysha saxna atın 李小龍 (Li kishi Aydarha) etip alǵan.<ref name="bruceleefoundation biography">{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|bet=Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100822035902/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|arxivsáne=August 22, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> Toǵız jasında, ol 1950-jılı «Bala» filminde ákesi menen birge «Bala Cheung» atlı komiks qaharmanına tiykarlanǵan filmde birinshi bas rolin oynaǵan. On segiz jasqa tolǵanda, ol 20 filmde kórinip úlgergen.<ref name="bruceleefoundation biography">{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|bet=Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100822035902/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|arxivsáne=August 22, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> Tak Sun mektebinde (德信學校; Koulundaǵı 218 Natan jolındaǵı úyinen bir neshe kvartal qashıqlıqta) oqıǵannan soń, Li 12 jasında katolik La Salle kolledjiniń baslawısh mektep bólimine kirgen. [[Fayl:The_age_of_18_Bruce_Lee_and_Ye_Wen.jpg|nobaý|Lee and Ip Man in 1958]] 1956-jılı, oqıw úlgeriwi tómen bolǵanı ushın (hám múmkin minez-qulqı da jaqsı bolmaǵanı sebepli), ol Áuliye Franсisk Ksaveriy kolledjine ótkerilgen, sol jerde ol mekteptiń [[boks]] komandasınıń bavarlıq muǵallimi hám treneri Braz Edvard Masstıń qol astında tárbiyalanǵan.<ref>{{Cite news|title=Bruce Lee, a global hero who epitomised Hong Kong's strengths – it's just a pity the city could not preserve his former home|url=https://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1880598/bruce-lee-global-hero-who-epitomised-hong-kongs-strengths-its-just|access-date=January 26, 2023}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://archives.catholic.org.hk/In%20Memoriam/Clergy-Brother/E-Muss.htm|bet=Bro. Edward Muss FMS R.I.P.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230126213017/https://archives.catholic.org.hk/In%20Memoriam/Clergy-Brother/E-Muss.htm|arxivsáne=January 26, 2023|qaralǵan sáne=January 26, 2023}}</ref> Li bir neshe kóshe tóbelesine aralasqannan keyin, onıń ata-anası oǵan [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerinen]] tálim alıw kerek degen sheshimge kelgen. 1953-jılı Lidiń dostı Uilyam Cheung onı Ip Manǵa tanıstırǵan,<ref>{{Cite news|title=Who taught Bruce Lee kung fu? He was born to be a fighter, but the martial arts superstar also trained with the best|url=https://www.scmp.com/culture/film-tv/article/2156574/who-taught-bruce-lee-kung-fu-he-was-born-be-fighter-martial-arts|access-date=February 14, 2023}}</ref> biraq anası tárepten evropalı teginiń bolıwı sebepli, qıtay jekpe-jek dúnyasındaǵı shet ellilerge úyretpew haqqındaǵı kóp jıllıq úrip-ádet sebepli, dáslep oǵan Ving Chun kung-fusın úyreniwge ruqsat etilmegen.<ref name="Blitz">{{Cite news|url=http://www.ma-mags.com/Mags/Blitz/Blitz%203-3%20Cov.jpg|title=William Cheung Scene one... Take One|access-date=January 12, 2017|publisher=Blitz Publishers}}</ref><ref name="SMH">{{Cite news|title=All the right moves|url=http://www.smh.com.au/national/melbourne-life/all-the-right-moves-20110119-19wp3.html|access-date=December 26, 2016|publisher=Fairfax Media}}</ref>  Cheung onıń jaǵın alıp sóylegennen soń, Li mektepke qabıl etilip, Ip Mannıń qol astında Ving Chun boyınsha shınıǵıwlardı baslaǵan.<ref name="AsAmNews">{{Cite news|title=Bruce Lee Was an Anchor Baby|url=https://asamnews.com/2016/01/05/blog-bruce-lee-was-an-anchor-baby/|access-date=November 1, 2020|publisher=AsAmNews}}</ref> Ip óz oqıwshıların Gonkongtıń kóshe bandalarında tóbelesiwden saqlaw ushın, olardı shólkemlestirilgen jarıslarda qatnasıwǵa úgitlegen. Ip Man menen bir jıl shınıǵıw ótkergennen soń, basqa oqıwshılardıń kópshiligi Li menen birge shınıǵıwdan bas tartqan. Olar onıń aralas tegin bilip qalǵan edi, al qıtaylar ulıwma ózleriniń jekpe-jek óneri usılların aziyalı emeslerge úyretiwge qarsı bolǵan. Lidiń sparring sherigi Xokins Cheungtıń aytıwınsha, "Pútkil Ving Chun klanında Ip Mannan jeke ózi yamasa hátte biraz bolsa da tálim alǵan altı adamnan da az adam bar edi".{{Sfn|Thomas|1994|p=26}} Degen menen, Li Ving Chunǵa úlken qızıǵıwshılıq kórsetip, Ip Man, Uilyam Cheung hám Vong Shun-leung penen jeke shınıǵıwların dawam etken.{{Sfn|Campbell|2006|p=172}}<ref>{{Cite news|author=<!--not stated-->|date=July 25, 2018|title=Who taught Bruce Lee kung fu? He was born to be a fighter, but the martial arts superstar also trained with the best|url=https://www.scmp.com/culture/film-tv/article/2156574/who-taught-bruce-lee-kung-fu-he-was-born-be-fighter-martial-arts|work=South China Morning Post|quote=Although Lee studied wing chun at Ip’s school, he was mainly taught by Wong Shun-leung, as Ip himself only taught advanced students, not beginners. Lee quickly became devoted to wing chun and practiced diligently.|access-date=February 14, 2023}}</ref> 1958-jılı Li Gonkong mektepleri boks turnirin jeńip alıp, finalda aldıńǵı chempion Geri Elmsti nokautqa shıǵarǵan. Sol jılı Li cha-cha ayaq oyınshısı bolǵan hám Gonkongtıń Táj koloniyası Cha-Cha chempionatın jeńip alǵan.<ref>{{Cite book|last1=Lee|first1=Linda|title=The Bruce Lee Story|date=1989|publisher=[[Black Belt Communications]]}}</ref> === 1959–1964: Úziliksiz oqıwlar hám jekpe-jek ónerindegi jetiskenlikler === Jas óspirimlik dáwirinde Lidiń kóshe tóbelesleri jiyilesip, qorqınıshlı triada shańaraǵınıń ulın jeńiwdi de óz ishine aldı. 1958-jılı, qarsılas Choy Li Fut jekpe-jek mektebiniń oqıwshıları Lidiń Ving Chun mektebine qarsı shaqırıq taslaǵannan keyin, ol úydiń tóbesinde tóbeleske qatnastı. Basqa bir balanıń ádil emes mushına juwap retinde, ol balanı sonshelli qattı urdı, onıń bir tisin túsirip jiberdi, bul balanıń ata-anasınıń poliсiyaǵa shaǵım etiwine alıp keldi.<ref name="Burrows 2002">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|bet=Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080508051639/http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|arxivsáne=May 8, 2008|avtor=Burrows|at=Alyssa|jıl=2002|baspaxana=HistoryLink|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> Lidiń anası poliсiya bólimine barıp, eger onı óz qarawına shıǵarsa, ulınıń is-háreketleri ushın tolıq juwapkershilikti óz moynına alatuǵını haqqında hújjetke qol qoyıwǵa májbúr boldı. Ol bul waqıya haqqında kúyewine aytpasa da, ulına 18 jasında AQSH puqaralıǵın talap etiw ushın Qurama Shtatlarǵa qaytıwdı usınıs etti.<ref>{{Cite news|title=What you didn't know about: Bruce Lee Bruce Lee in Seattle — Part 1|url=https://nwasianweekly.com/2022/08/what-you-didnt-know-about-bruce-lee-bruce-lee-in-seattle-part-1/|access-date=July 2, 2023}}</ref> Lidiń ákesi kelisti, sebebi Gonkongta qalǵan jaǵdayda Lidiń kolledjde oqıw imkaniyatları onsha úmitli emes edi.<ref name="Burrows 2002">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|bet=Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080508051639/http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|arxivsáne=May 8, 2008|avtor=Burrows|at=Alyssa|jıl=2002|baspaxana=HistoryLink|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> 1959-jıldıń aprel ayında, Lidiń ata-anası onı Qurama Shtatlarǵa, San-Franсiskoda shańaraq dosları menen birge jasap atırǵan úlken qarındası Agnes Lige jiberiwge qarar etti. Bir neshe aydan soń, ol 1959-jılı orta mektep bilimin dawam ettiriw ushın Sietlge kóship keldi, sol jerde Rubi Chowdıń restoranında jasap turıwshı ofiсiant bolıp isley basladı. Chowdıń kúyewi Lidiń ákesiniń kásiplesi hám dostı edi. Lidiń úlken ájaǵası Piter Li kolledjde oqıw ushın Minnesotaǵa ketpesten aldın qısqa waqıtqa Sietlde onıń menen birge boldı.<ref name="Wing Chung Gung Fu">{{Web deregi|url=http://hardcorejkd.com/wing_chun.php|bet=Wing Chung Gung Fu|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php|arxivsáne=May 14, 2008|baspaxana=Hardcore JKD|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> 1959-jılı Li [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerin]] oqıta basladı. Ol óziniń oqıtqan ónerin Jun Fan Gung Fu (sózbe-sóz awdarǵanda Bryus Lidiń Kung-fusı) dep atadı.<ref name="Wing Chung Gung Fu">{{Web deregi|url=http://hardcorejkd.com/wing_chun.php|bet=Wing Chung Gung Fu|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php|arxivsáne=May 14, 2008|baspaxana=Hardcore JKD|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php "Wing Chung Gung Fu"]. </cite></ref> Bul onıń Ving Chunǵa bolǵan usılı edi. Li Sietlde tanısqan doslarına sabaq berdi, dáslep Dzyudo sheberlik iyelewshisi Djessi Gloverden basladı, ol Lidiń dáslepki texnikalarınıń ayırımların oqıtıwdı dawam etti. Taki Kimura Lidiń birinshi Járdemshi Instruktorı boldı hám Lidiń óliminen keyin de onıń óneri menen filosofiyasın oqıtıwdı dawam etti.<ref>{{Web deregi|url=http://bruceleefoundation.com/index.cfm/page/Biography/pid/10585|bet=Bruce Lee Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121119051316/http://bruceleefoundation.com/index.cfm/page/Biography/pid/10585|arxivsáne=November 19, 2012|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=September 4, 2012}}</ref> Li Sietlde óziniń birinshi jekpe-jek mektebin ashtı, ol Li Jun Fan Gung Fu Institutı dep ataldı. Li Sietldegi Kapitol-Xill rayonındaǵı Edison Texnikalıq Mektebinen orta bilim alıp, diplomın aldı.<ref>{{Web deregi|url=http://nwasianweekly.com/2014/08/bruce-lee-seattle-roots-retrospective-comes-wing/|bet=Bruce Lee and his Seattle roots — A retrospective comes to the Wing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211125022933/http://nwasianweekly.com/2014/08/bruce-lee-seattle-roots-retrospective-comes-wing/|arxivsáne=November 25, 2021|sáne=August 11, 2014|til=en-US|jumıs=Northwest Asian Weekly|qaralǵan sáne=November 25, 2021}}</ref> 1961-jıldıń mart ayında Li Vashington Universitetine oqıwǵa kirip, drama óneri, filosofiya, psixologiya hám basqa da pánlerdi oqıdı. Lidiń ózi hám kóp basqalar aytqanına qaramastan, universitettiń 1999-jılǵı pitkeriwshiler basılımındaǵı maqalaǵa tiykarlanǵanda, Lidiń rásmiy qánigeligi filosofiya emes, al drama bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.washington.edu/alumni/columns/dec99/j_o.html|bet=U. of Washington alumni records|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110221043919/http://www.washington.edu/alumni/columns/dec99/j_o.html|arxivsáne=February 21, 2011|baspaxana=Washington.edu|qaralǵan sáne=January 22, 2010}}</ref> 1964-jıldıń basında Li universitetti taslap, Djeyms Yimm Li menen birge jasaw ushın Oklendke kóship keldi. Djeyms Li Bryus Liden jigirma jas úlken edi hám sol aymaqta belgili qıtay jekpe-jek sheberi edi. Olar birgelikte Oklendte ekinshi Jun Fan jekpe-jek studiyasın ashtı. Djeyms Li Bryus Lidi amerikalı jekpe-jek sheberi Ed Parker menen tanıstırdı. Parkerdiń mirát etiwi menen Li 1964-jılǵı Long-Bich Xalıqaralıq Karate Chempionatında qatnasıp, eki barmaqlı otırıp-turıwlardı - bir qoldıń bas barmaǵı hám kórsetkish barmaǵın paydalanıp, ayaqların shama menen iyin keńliginde qoyıp - kórsetti.<ref name="Two Finger Pushup">{{Web deregi|url=http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|bet=Two Finger Pushup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|arxivsáne=May 21, 2008|baspaxana=Maniac World|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> Sol Long-Bich jarısında, ol jáne "bir dyuymlik mush" kórsetti.<ref name="Two Finger Pushup">{{Web deregi|url=http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|bet=Two Finger Pushup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|arxivsáne=May 21, 2008|baspaxana=Maniac World|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm "Two Finger Pushup"]. </cite></ref> Li tik turıp, oń ayaǵın alǵa shıǵarıp, dizelerin azǵana búgip, qozǵalmay turǵan sherigi aldında turdı. Lidiń oń qolı jartılay sozılǵan hám oń mushın sheriginiń kókireginen shama menen bir dyuym (2.5 sm) qashıqlıqta edi. Oń qolın artqa tartpastan, Li óz turısın saqlaǵan halda erkin qatnasıwshı Bob Beykerge kúshli mush urdı. Bul Beykerdi artqa ılaqtırıp, jaraqat almawı ushın onıń artına qoyılǵan orındıqqa qulattı, biraq Beykerdiń páti onı polǵa qulawına alıp keldi. Beyker bılay eske aladı: "Men Bryuske bunday kórsetpelerdi qaytıp islemewin ayttım. Ol maǵan sońǵı ret mush urǵanda, kókiregimdegi awırıw shıdamsız bolǵanlıqtan, jumısqa bara almadım". Dál usı 1964-jılǵı chempionatta Li birinshi ret [[Taekwando|Taekvondo]] ustazı Djungu Ri menen tanıstı. Olar dos bolıp, bul qarım-qatnas ekewine de jekpe-jek sheberi sıpatında payda ákeldi. Ri Lige shetten tebiwdi tolıǵı menen úyretti, al Li Rige "signalsız" mush urıwdı úyretti. 1964-jılı Oklendtiń Chaynatawnında Li Vong Djek-man menen dawlı jeke jekpe-jek ótkerdi. Vong Ma Kin Fungtıń tikkeley shákirti bolıp, Siniсyuan, Arqa Shaolin hám tay-chi boyınsha sheberligi menen belgili edi. Lidiń aytıwınsha, qıtay jámiyeti oǵan qıtaylı emes adamlarǵa sabaq beriwdi toqtatıw haqqında ultimatum bergen. Ol bas tartqanda, onı Vong penen jekpe-jek ótkeriwge shaqırǵan. Kelisim boyınsha eger Li jeńilse, ol mektebin jabıwı kerek edi, al jeńse, aq adamlarǵa yamasa basqa qálegen adamlarǵa sabaq bere alatuǵın edi. Vong bunı biykarlap, Li Chaynatawn teatrındaǵı kórsetpeleriniń birinde San-Franсiskodaǵı hár qanday adamdı jeńe alatuǵının maqtanıp aytqannan keyin, ol Li menen jekpe-jek ótkeriwdi soraǵan hám onıń ózi aq adamlarǵa yamasa basqa qıtaylı emes adamlarǵa qarsı kemsitpegen dep aytqan. Li bılay dep pikir bildirgen: "Sol qaǵazda Chaynatawnnan barlıq sifulardıń atları bar edi, biraq olar meni qorqıta almaydı". Jekpe-jekti kórgen adamlar qatarına Kedwell, Djeyms Li (Bryus Lidiń sherigi, tuwısqanı emes) hám tay-chi oqıtıwshısı Uilyam Chen kiredi. Vong hám Uilyam Chenniń aytıwınsha, jekpe-jek ádettegiden tıs uzaq - 20-25 minut dawam etken.<ref name="Mental Floss">{{Web deregi|url=http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|bet=Bruce Lee: The Time Bruce Lee Was Challenged to a Real Fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160711225623/http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|arxivsáne=July 11, 2016|avtor=Rossen|at=Jake|sáne=August 10, 2015|jumıs=Mental Floss|qaralǵan sáne=July 10, 2016}}</ref> Vong dáslep ádep-ikramlı, biraq qatań jekpe-jek boladı dep kútkenin, biraq Li onı óltiriw niyetinde agressiv hújim etkenin aytadı. Vong dástúrli qol alısıwdı usınǵanda, Li sálemlesiwdi qabıl etkendey bolıp kóringen, biraq onıń ornına Li qolın nayza sıyaqlı Vongtıń kózlerine qaratıp urǵan eken. Óz ómirin qorǵawǵa májbúr bolǵan Vong, qolaylı máwrit bolǵanda da Lige óltiriw kúshi menen urmaǵanın, sebebi bul oǵan túrme jazasın ákeliwi múmkin edi, biraq jeńiniń astındaǵı nızamsız qurallardan paydalanǵanın aytadı. Maykl Dorgannıń 1980-jılǵı "Bryus Lidiń eń qıyın jekpe-jegi" kitabına qaraǵanda, jekpe-jek eki táreptiń de sheshiwshi soqqısı sebepli emes, al Lidiń "ádetten tıs haldan tayıwı" sebepli tamamlanǵan.<ref name="Dorgan" /> Degen menen, Bryus Li, Linda Li Kedwell hám Djeyms Yimm Lidiń aytıwınsha, jekpe-jek barı-joǵı úsh minut dawam etip, Lidiń sheshiwshi jeńisi menen tamamlanǵan. Kedwelldiń gúwalıǵı boyınsha: "Jekpe-jek baslandı, bul hesh qanday sheklewsiz jekpe-jek edi, ol úsh minut dawam etti. Bryus bul adamdı jerge jıqtı hám 'Berileseń be?' dep soradı, hám ol adam berilgenin ayttı". Jekpe-jekten bir neshe hápte ótkennen keyin, Li intervyu berip, atı atalmaǵan qarsılasın jeńgenin aytqan, Vongtıń aytıwınsha, bul anıq oǵan islegen silteme edi.<ref name="Mental Floss">{{Web deregi|url=http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|bet=Bruce Lee: The Time Bruce Lee Was Challenged to a Real Fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160711225623/http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|arxivsáne=July 11, 2016|avtor=Rossen|at=Jake|sáne=August 10, 2015|jumıs=Mental Floss|qaralǵan sáne=July 10, 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFRossen2015">Rossen, Jake (August 10, 2015). </cite></ref> Juwap retinde, Vong San-Franсiskodaǵı qıtay tilindegi "Pacific Weekly" gazetasında jekpe-jek haqqındaǵı óz bayanlamasın járiyalap, eger Li bul bayanlamaǵa qanaatlanbasa, ashıq qayta jekpe-jek ótkeriwge mirát etti. Li hár bir qozǵawǵa zorlıq penen juwap beriw uqıbına iye bolsa da, bul mirátqa juwap bermedi. Li aq adamlarǵa sabaq beriwdi dawam etkenine qaramastan, ekewi de bunnan keyin járiya bildiriwler jasamadı. Li film karerasın taslap, jekpe-jek ónerin rawajlandırıwdı maqul kórgen edi. Biraq, 1964-jılı Long-Bichtegi jekpe-jek kórsetpesi aqır-aqıbetinde televidenie prodyuseri Uilyam Dozerdiń Charli Channıń ulı Li Chan haqqındaǵı "Number One Son" filminiń pilot seriyasındaǵı rol ushın kastingke mirát etiwine alıp keldi. Serial hesh qashan ámelge aspadı, biraq Dozer Lidiń potenсialın kórdi.<ref name=":0">{{Cite news|title=Color Him Green}}</ref> === 1966–1970: Amerikadaǵı rolleri hám Djit Kun-Do dóretiw === [[Fayl:Van Williams and Bruce Lee in The Green Hornet 1966.jpg|oñğa|nobaý|1966-jılı "The Green Hornet" filmi ushın túsirilgen Uilyams hám Lidiń reklama súwreti]] 1966-jıldan 1967-jılǵa shekem Li Uilyam Dozer tárepinen islep shıǵarılǵan hám bayanlanǵan,<ref>{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in ""The Green Hornet""|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|baspaxana=The American Heritage Center holds the papers of William Dozier, who produced and narrated the TV series The Green Hornet, as well as the Batman TV series.|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}</ref> sol atamadaǵı radio baǵdarlaması tiykarında islengen<ref>{{Cite news|date=September 3, 1966|title=Green Hornet's Creator Visits TV Scene|work=The Times Herald}}</ref><ref name=":0">{{Cite news|date=October 2, 1966|title=Color Him Green|work=Tampa Bay Times}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFAarons1966">Aarons, Leroy F. (October 2, 1966). </cite></ref> "The Green Hornet" teleserialında Van Uilyams oynaǵan bas qaharman menen birge Kato rolin oynadı. Serial bir máwsim (26 bólim) dawamında 1966-jıldıń sentyabrinen 1967-jıldıń martına shekem efirge shıqtı. Li hám Uilyams jáne de Uilyam Dozer islep shıǵarǵan basqa teleserial "Batman"nıń úsh kesilisiw bóliminde óz qaharmanları sıpatında kórindi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-51-season-2/a-piece-of-the-action/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072502/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-51-season-2/a-piece-of-the-action/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-52-season-2/batmans-satisfaction/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072504/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-52-season-2/batmans-satisfaction/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-599958/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072503/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-599958/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> "The Green Hornet" erjetken Bryus Lidi amerikalı tamashagóy auditoriyasına tanıstırdı hám aziyalı stildegi jekpe-jek ónerin usınǵan birinshi keń tarqalǵan amerika showı boldı. Showdıń rejissyorı Lidiń mush hám urıslar paydalanılatuǵın tipik amerika stilinde gúresiwin qáledi. Kásiplik jekpe-jek sheberi sıpatında Li bas tartıp, óz qánigeligi stilinde gúresiwi kerek ekenin talap etti. Dáslep, Li sonshelli tez háreket etkeni sonshelli, onıń háreketlerin plenkaǵa túsiriw múmkin bolmadı, sonlıqtan ol óz háreketlerin ásteletiwge májbúr boldı.<ref name="American Heritage Center">{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}</ref> Showdıń islep shıǵarılıwı waqtında Li showda kaskadyor bolıp isleytuǵın Djin LeBell menen dos boldı. Olar birge shınıqtı hám óz qánigelikleri boyınsha [[jekpe-jek óneri]] bilimleri menen almastı. 1967-jılı show toqtatılǵannan keyin, Li Dozerge "show-biznestegi meniń kareramdı" baslap bergeni ushın minnetdarshılıq xat jolladı.{{Sfn|Polly|2018|pp=187}} After the show was canceled in 1967, Lee wrote to Dozier thanking him for starting "my career in show business".<ref name="American Heritage Center">{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/ "American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'"]. </cite></ref> 1967-jılı Li "Ironside" serialınıń bir bóliminde rol oynadı''.''<ref>{{Citation |last=Dubin |first=Charles S. |title=Tagged for Murder |date=October 26, 1967 |url=https://www.imdb.com/title/tt0612463/ |access-date=January 26, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230126211229/https://www.imdb.com/title/tt0612463/ |url-status=live |series=Ironside |archive-date=January 26, 2023}}</ref> [[Fayl:JeetKuneDo.svg|nobaý|Djit Kun-Do embleması Bryus Li Miyrası tárepinen saqlanatuǵın dizimge alınǵan sawda belgisi bolıp tabıladı. Tayсzitu simvolınıń átirapındaǵı qıtay háripleri bılay oqıladı: "Jolsızlıqtı jol etip paydalanıw" hám "Sheklewsizlikti sheklew etip alıw". Kórsetkishler yan hám in arasındaǵı sheksiz tásirlesiwdi ańlatadı.]] Djit Kun Do 1967-jılı payda bolǵan. «Jasıl shegirtke» serialınıń bir sezonın túsiriwden keyin, Li jumıssız qalıp, Djun Fan Gung-fu Institutın ashtı. Vong Djek-manmen bolǵan tartıslı jekpe-jek Lidiń jekpe-jek óneri haqqındaǵı filosofiyasına tásir etti. Li gúres uzaqqa sozılǵanın hám Ving Chun texnikasın qollanıp óz potenсialın tolıq kórsete almaǵanın túsindi. Ol dástúrli jekpe-jek óneri texnikaları kóshedegi tártipsiz urıs jaǵdaylarında qollanıw ushın júdá qattı hám formal degen pikirge keldi. Li «ámeliylik, iykemlilik, tezlik hám nátiyjelilik» ke pát bergen sistemanı rawajlandırıwdı sheshti. Ol kúsh ushın salmaq kóteriw, shıdamlılıq ushın juwırıw, iykemlilik ushın sozılıw sıyaqlı hár qıylı shınıǵıw usılların qollanıwdı basladı hám qılıshlasıw hám tiykarǵı [[boks]] texnikaları sıyaqlı kóplegen basqa usıllardı úziliksiz beyimlep bardı. Li ózi «stilsiz stil» dep ataǵan nársege pát berdi. Bul dástúrli stillerge tán dep esaplaǵan formal usıldan qutılıwdan ibarat edi. Li hátte ol endi Djun Fan Gung-fu dep ataǵan sistemanıń da júdá sheklewshi ekenin sezdi, hám ol aqır-aqıbetinde Djit Kun Do yamasa Tosqınlıq Berewshi Mushtıń Jolı dep ataytuǵın filosofiya hám jekpe-jek ónerine aylandı. Bul atamaǵa ol keyin ókindi, sebebi Djit Kun Do stillerge tán belgili parametrlerdi ańlattı, al onıń jekpe-jek óneriniń ideyası parametrler hám sheklewlerden tısqarı bolıwı edi. Sol waqıtta Lidiń jekpe-jek óneri boyınsha oqıwshılarınıń ekewi [[Gollivud]] sсenariyshisi Stirling Sillifant hám aktyor Djeyms Koburn edi. 1969-jılı olar úshewi «Únsiz Fleyta» atlı film ushın sсenariy ústinde islesti hám túsirilim ornın izlew ushın birge Hindstanǵa bardı. Joybar sol waqıtta ámelge aspadı, biraq 1978-jılǵı Devid Kerradin bas roldi oynaǵan «Temir sheńber» filmi usı syujet tiykarında islendi. 2010-jılı prodyuser Pol Maslanski «Únsiz Fleyta»nıń dáslepki sсenariyi tiykarında film islewdi jobalastırıp, oǵan qarjılandırıw alǵanı haqqında xabar berildi. 1969-jılı Li Sillifant jazǵan «Marlou» filminde qısqa rol oynadı, onda ol Djeyms Garner oynaǵan jeke detektiv Filip Marloudı qorqıtıw ushın jallanǵan ǵalaba adamnıń rolin orınladı, ol Marloudı qorqıtıw ushın óziniń jekpe-jek óneri qábiletlerinen paydalanıp, vandalizm háreketlerin ámelge asıradı.<ref name=":3">{{Cite news|title=Meet Master Of Jeet Kune Do}}</ref><ref name=":4">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074317/https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> Sol jılı ol Din Martin bas roldi oynaǵan Matt Xelm haqqındaǵı komediyalıq shpionlıq filmniń tórtinshi bólimi «Qıyratıwshı topar»da karate boyınsha másláhátshi sıpatında kórsetildi.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/23670-THE-WRECKING-CREW?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074346/https://catalog.afi.com/Film/23670-THE-WRECKING-CREW?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> Jáne de sol jılı Li «Mine kelinler keledi» hám «Blondi» seriallarınıń bir-bir bóliminde rol oynadı.<ref>{{Cite news|title=Prospective Bridal Pair}}</ref><ref>{{Cite news|title=Wednesday}}</ref> 1970-jılı Li jáne de Sillifant jazǵan, Ingrid Bergman hám Antoni Kuinn bas roldi oynaǵan «Báhárgi jawında seruen» filminiń jekpe-jek xoreografiyasın islep shıǵarıwǵa juwapker boldı.<ref name=":5">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190617032205/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/23437|arxivsáne=June 17, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}</ref> === 1971–1973: Gonkong filmleri hám Gollivudtaǵı tabıslar === 1971-jılı Li Sillifant jazǵan «Longstrit» teleserialınıń tórt bóliminde rol oynadı. Li Djeyms Franсiskus oynaǵan bas qaharman Mayk Longstrittiń [[jekpe-jek óneri]] boyınsha ustazı Li Cung rolin orınladı, hám onıń jekpe-jek óneri filosofiyasınıń áhmiyetli tárepleri sсenariyge kirgizilgen edi.<ref name=":1">{{Cite news|last=Riste|first=Tom|date=November 18, 1971|title=Bruce Lee's Acting adds To 'Longstreet'|volume=130|work=Arizona Daily Star}}</ref><ref name=":6">{{Cite news|last=Riste|first=Tom|date=September 18, 1971|title='Longstreet' Shines As New Detective Hit|volume=130|work=Arizona Daily Star}}</ref> Lidiń óziniń aytıwınsha, sonday-aq onıń óliminen keyin Linda Li Keduelldiń aytıwı boyınsha, Li 1971-jılı óziniń teleserialın usınǵan, ol dáslep «Jawınger» dep atalıp, bul haqqındaǵı sóylesiwlerdi Warner Bros kompaniyası tastıyıqlaǵan. 1971-jıl 9-dekabrde «The Pierre Berton Show» telebaǵdarlamasındaǵı intervyude Li Paramount hám Warner Bros kompaniyalarınıń onı «zamanagóy nársede oynawın» qálegenin hám olardıń vestern ideyası eskirgenin oylaǵanın, al óziniń vestern islewdi qálegenin ayttı. Keduelldiń aytıwınsha, Lidiń konсepсiyası qayta islenip, «Kung-fu» dep ataldı, biraq Warner Bros Lige hesh qanday avtorlıq huqıq bermedi. Warner Bros kompaniyasınıń aytıwınsha, olar ádewir waqıttan beri usınday konсepсiya ústinde islep atırǵan edi, onı 1969-jılı eki sсenariyshi hám prodyuser - Ed Spilman hám Govard Fridlander dóretken edi,<ref name="The Truth about the Creation of the Kung Fu TV Series">{{Web deregi|url=https://www.martialjournal.com/the-truth-about-the-creation-of-the-kung-fu-tv-series/|bet=The Truth about the Creation of the Kung Fu TV Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210130134124/https://www.martialjournal.com/the-truth-about-the-creation-of-the-kung-fu-tv-series/|arxivsáne=January 30, 2021|sáne=May 20, 2019|baspaxana=Martial Journal|qaralǵan sáne=February 20, 2021}}</ref> bunı Lidiń biografı Metyu Polli de tastıyıqlaydı.<ref>{{Cite book|title=Bruce Lee: A Life}}</ref> Bul derekler boyınsha, Lidiń bas rolge alınbawınıń sebebi onıń qalıń akсenti bolǵan, biraq Fred Uayntraub bunı onıń etnikalıq kelip shıǵıwı menen baylanıstıradı.<ref>{{Cite book|url=https://www.scribd.com/book/131190162/Bruce-Lee-Woodstock-And-Me-From-The-Man-Behind-A-Half-Century-of-Music-Movies-and-Martial-Arts|title=Bruce Lee, Woodstock And Me}}</ref><ref>{{Cite book|title=Bruce Lee, Woodstock And Me: From The Man Behind A Half-Century of Music, Movies and Martial Arts}}</ref> Batıs shólistanda Shaolin monaxı roli aqır-aqıbetinde sol waqıtta jekpe-jek óneri menen shuǵıllanbaytuǵın Devid Kerradinge berildi. «The Pierre Berton Show» baǵdarlamasında bergen intervyusinde Li serialdaǵı rol tarqatıwǵa baylanıslı Warner Bros kompaniyasınıń kóz-qarasın túsinetuǵının bildirdi: «Olar biznes kóz-qarasınan bunı qáwipli dep esaplaydı. Men olardı ayıplamayman. Eger jaǵday kerisinshe bolıp, Amerika juldızı Gonkongqa kelgende hám men qarjı iyesi bolǵanımda, men de onı tamashagóyler qabıl etiwi boyınsha óz táshiwishlerime iye bolar edim». Prodyuser Fred Uayntraub Lige Gonkongqa qaytıp, Gollivud basshılarına kórsete alatuǵın tolıq metrajlı film islewdi másláhát bergen edi. AQSHtaǵı ekinshi dárejeli rollerden qanaatlanbaǵan Li Gonkongqa qayttı. «Jasıl shegirtke» serialınıń Gonkongta úlken jetiskenlikke eriskeninen hám rásmiy emes túrde «Kato shouı» dep atalatuǵınınan xabarsız bolǵan Li, ózin shoudıń juldızı sıpatında tanıǵan adamlardı kórip tańqaldı. Shaw Brothers Studio hám Golden Harvest kompaniyaları menen sóylesiwlerden keyin, Li Golden Harvest óndirgen eki filmde bas rolde túsiw ushın shártnama dúzdi. Li óziniń birinshi bas rolin «The Big Boss» (1971) filminde oynadı, bul film pútkil Aziya boyınsha úlken kassalıq tabısqa erisip, onı juldızlıqqa alıp keldi. Bunnan keyin ol «Fist of Fury» (1972) filmin túsirdi, bul film «The Big Boss» filminiń qoyǵan kassalıq rekordların buzdı. Dáslepki eki jıllıq kelisimin tamamlaǵannan soń, Li Golden Harvest penen jańa shártnama dúzdi. Keyinirek Li Chou menen birge óziniń Concord Production Inc. kompaniyasın qurdı. Óziniń úshinshi filmi «The Way of the Dragon» (1972) ushın ol filmniń sсenariyin jazıwshısı, rejissyorı, bas aktyorı hám urıs saxnalarınıń xoreografı sıpatında tolıq baqlawǵa iye boldı. 1964-jılı Kaliforniyanıń Long-Bich qalasında ótkerilgen kórsetiwde Li karate chempionı Chak Norris penen tanıstı. «The Way of the Dragon» filminde Li Norristi kóriwshilerge óziniń qarsılası sıpatında tanıstırdı. Olardıń jekpe-jegi "jawıngerlik óner hám kino tariyxındaǵı eń jaqsı urıs saxnalarınıń biri" dep bahalanǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnn.com/2018/07/07/us/bruce-lee-myth-vs-reality/index.html|bet=New Bruce Lee bio debunks 'kung fu Jesus' myth|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191219081112/https://www.cnn.com/2018/07/07/us/bruce-lee-myth-vs-reality/index.html|arxivsáne=December 19, 2019|avtor=John Blake|sáne=July 7, 2018|jumıs=CNN|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}</ref> Bul rol dáslep amerikalı karate chempionı Djo Lyuiske usınılǵan edi. «Fist of Fury» hám «Way of the Dragon» filmleri dúnya júzi boyınsha sáykes túrde shama menen 100 million hám 130 million AQSH dolları tabıs alıp keldi. 1972-jıldıń avgust ayınan oktyabr ayına shekem Li óziniń tórtinshi Golden Harvest filmi «Game of Death» ústinde jumıs basladı. Ol ayırım saxnalardı, sonıń ishinde burınǵı oqıwshısı, 7 fut 2 dyuym (218 sm) boylı amerikalı basketbol juldızı Karim Abdul-Djabbar menen urıs saxnasın túsirdi. 1972-jıldıń noyabr ayında Warner Bros kompaniyası Lige Concord, Golden Harvest hám Warner Bros birgelikte islep shıǵaratuǵın birinshi film «Enter the Dragon»da bas roldi oynawdı usınǵannan keyin óndiris toqtatıldı. Túsiriw jumısları 1973-jıldıń fevral ayında Gonkongta baslanıp, aprel ayında juwmaqlandı.<ref>{{Web deregi|url=http://bruceleefansite.com/bruces-life.html|bet=Bruce Lee's Life|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200218233318/http://bruceleefansite.com/bruces-life.html|arxivsáne=February 18, 2020|qaralǵan sáne=March 14, 2020}}</ref> Túsiriw baslanǵannan bir ay ótkennen soń, basqa óndiriwshi kompaniya Starseas Motion Pictures Lidi «Fist of Unicorn» filminiń bas aktyorı sıpatında járiyaladı, haqıyqatında ol tek kóp jıllıq dostı Yunikorn Chanǵa járdem retinde filmdegi urıs saxnalarınıń xoreografiyasın islep beriwge kelisken edi. Li óndiriwshi kompaniyaǵa qarsı arza bermekshi boldı, biraq Chan menen doslıǵın saqlap qaldı. Degen menen, «Enter the Dragon» filmi tamamlanǵannan bir neshe ay ótip hám onıń 1973-jılı 26-iyuldegi premerasına altı kún qalǵanda Li qaytıs boldı.<ref name="Wilson">{{Cite book|last1=Wilson|first1=Wayne|title=Bruce Lee|date=2001|publisher=Mitchell Lane Publishers|isbn=978-1-58415-066-4|pages=30–1|url=https://archive.org/details/bruceleereallife00wayn/page/30/mode/2up|quote=After its release, ''Enter the Dragon'' became Warner Brothers' highest grossing movie of 1973. It has earned well over $400{{nbsp}}million}}</ref> «Enter the Dragon» sol jıldıń eń kóp tabıs alıp kelgen filmleriniń birine aylandı hám Lidiń jawıngerlik óner ańızına aylanıwın tastıyıqladı. Film 1973-jılı 850,000 AQSH dollarına túsirilgen, bul 2007-jılǵı inflyaсiyanı esapqa alǵanda 4 million dollarǵa teń.<ref name="bls">{{Web deregi|url=http://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl|bet=Inflation Calculator|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080529155647/http://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl|arxivsáne=May 29, 2008|baspaxana=[[Bureau of Labor Statistics]]|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> «Enter the Dragon» filmi dúnya júzi boyınsha 400 million dollardan artıq tabıs alıp kelgeni mólsherlenedi, bul 2022-jılǵı inflyaсiyanı esapqa alǵanda 2 milliard dollardan artıqqa teń. Film jawıngerlik ónerge qısqa múddetli qızıǵıwshılıqtı oyattı, bul "Kung Fu Fighting" sıyaqlı qosıqlarda hám ayırım TV showlarda óz kórinisin taptı. === 1978-jıldan házirge shekem: Qaytıs bolǵannan keyingi jumısları === [[Fayl:Avenue_of_Stars_Bruce_Lee.jpg|oñğa|nobaý|Bryus Lidiń Gonkongtaǵı Dańq gúzarındaǵı juldızı]] "Enter the Dragon" filminiń rejissyorı Robert Klouz, Golden Harvest penen birge Lidiń pitpey qalǵan "Game of Death" filmin qayta tiklegen. Li "Enter the Dragon" filmin túsiriwge ketpesten aldın "Game of Death" ushın 100 minuttan aslam material, sonıń ishinde qaytalanǵan kórinislerdi túsirip úlgergen edi. Abdul-Jabbardan tısqarı, filmde Djordj Lezenbi, Xapkido ustazı Ji Xan-je hám Lidiń jáne bir shákirti Den Inosanto da qatnasqan. Filmniń shıńı - Lidiń qaharmanı Xay Tien sarı sport kiyiminde bes qabatlı pagodanıń hár bir qabatında hár qıylı qarsılaslar menen ayqasqan saxnalar boldı. Talqılawlarǵa sebep bolǵan adım menen, Robert Klouz filmdi Lige uqsaytuǵın aktyor (Kim Tay Chung, kaskadyor sıpatında Yuen Byao) hám Lidiń basqa filmlerinen alınǵan arxiv kórinislerin paydalanıp, jańa syujet hám aktyorlar quramı menen tamamladı. Film 1978-jılı ekranǵa shıqtı. Bul jıynap dúzilgen filmde Lidiń haqıyqıy túsirilgen kórinisleri tek on bes minut boldı. Lidiń paydalanılmaǵan materialları 22 jıldan keyin tabılıp, "Bruce Lee: A Warrior's Journey" hújjetli filmine kirgizildi. [[Fayl:Bruce_Lee_Walk_of_fame.jpg|nobaý|Bryus Lidiń Gollivud Dańq gúzarındaǵı juldızı]] 1972-jılı "The Big Boss" hám "Fist of Fury" filmleriniń tabıslı bolıwınan keyin, Golden Harvest kompaniyasınıń Raymond Chou tárepinen úshinshi film jobalastırıldı. Bul filmdi Lo Vey rejissyorlıq etiwi kerek edi hám onıń atı "Yellow-Faced Tiger" bolıwı kerek edi. Biraq, sol waqıtta Li óziniń "Way of the Dragon" sсenariyin rejissyorlıq etiw hám prodyuserlik etiwdi sheshti. Li Raymond Chou menen birge óndiris kompaniyasın qurǵan bolsa da, 1973-jıldıń sentyabr-noyabr aylarında básekiles Shaw Brothers Studio menen birge tariyxıy film jobalastırılǵan edi. Bul filmdi Chor Yuen yamasa Chen Kang rejissyorlıq etiwi, Yi Kang hám Chang Chex sсenariy jazıwı kerek edi. Filmniń atı "The Seven Sons of the Jade Dragon" bolıwı kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.fortunecity.com/lavender/friday/155/id47.htm|bet=Shaw Brothers Film Project|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111103162421/http://www.fortunecity.com/lavender/friday/155/id47.htm|arxivsáne=November 3, 2011|qaralǵan sáne=January 6, 2011}}</ref> 2015-jılı Perfect Storm Entertainment hám Bryus Lidiń qızı Shennon Li "The Warrior" serialınıń islep shıǵarılatuǵının hám Cinemax kanalında kórsetiletuǵının járiyaladı. Film rejissyorı Djastin Lin serialdı basqarıw ushın tańlandı.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2015/05/bruce-lee-crime-drama-warrior-justin-lin-cinemax-1201430580/|bet=Cinemax Developing Bruce Lee-Inspired Crime Drama 'Warrior' From Justin Lin|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200133/https://deadline.com/2015/05/bruce-lee-crime-drama-warrior-justin-lin-cinemax-1201430580/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=May 21, 2015|qaralǵan sáne=April 16, 2020}}</ref> Óndiris 2017-jıldıń oktyabr ayında Qubla Afrikadaǵı [[Keyptaun|Keyptaunda]] baslandı. Birinshi sezonda 10 bólim bar.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2017/10/warrior-cinemax-cast-director-bruce-lee-inspired-martial-arts-series-1202185298/|bet='Warrior': Cinemax Sets Cast & Director For Bruce Lee-Inspired Martial Arts Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200052/https://deadline.com/2017/10/warrior-cinemax-cast-director-bruce-lee-inspired-martial-arts-series-1202185298/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=October 11, 2017|qaralǵan sáne=April 16, 2020}}</ref> 2019-jıldıń aprel ayında Cinemax serialdıń ekinshi máwsimin tastıyıqladı.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2019/04/warrior-renewed-season-2-cinemax-tong-wars-drama-series-bruce-lee-justin-lin-1202600027/|bet='Warrior' Renewed For Season 2 By Cinemax|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200225/https://deadline.com/2019/04/warrior-renewed-season-2-cinemax-tong-wars-drama-series-bruce-lee-justin-lin-1202600027/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=April 24, 2019|jumıs=Deadline Hollywood|qaralǵan sáne=April 24, 2019}}</ref> 2021-jıldıń mart ayında prodyuser Djeyson Kotxari "The Silent Flute" filminiń huqıqların satıp alǵanı haqqında xabar berildi. Bul film miniseriya bolıp isleniwi kerek, al Djon Fusko sсenarist hám atqarıwshı prodyuser bolıwı kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=https://variety.com/2021/film/asia/jason-kothari-and-john-fusco-to-produce-bruce-lee-scripted-the-silent-flute-1234936256/|bet=Jason Kothari and John Fusco to Produce Bruce Lee-Scripted 'The Silent Flute'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210324152647/https://variety.com/2021/film/asia/jason-kothari-and-john-fusco-to-produce-bruce-lee-scripted-the-silent-flute-1234936256/|arxivsáne=March 24, 2021|avtor=Frater|at=Patrick|sáne=March 23, 2021|til=en-US|jumıs=[[Variety (magazine)|Variety]]|qaralǵan sáne=March 25, 2021}}</ref> === Islenbegen jumıslar === Li bir neshe sсenariyler ústinde ózi de islegen edi. "Southern Fist/Northern Leg" dep shártli túrde atalǵan filmniń tiykarǵı syujetin Lidiń óz dawısı menen aytıp bergen jazbası bar, onda "The Silent Flute" (Circle of Iron) filminiń biykar etilgen sсenariyi menen uqsaslıqlar bar. Basqa bir sсenariydiń atı "Green Bamboo Warrior" bolıp, ol [[San Francisco|San-Franсiskoda]] ótiwi kerek edi, Bolo Yung penen birge oynawı hám Endryu Vayna prodyuserlik etiwi jobalastırılǵan edi. Bul jobalastırılǵan film proektleri ushın kostyum sınawları da shólkemlestirilgen edi. === Soqqı beriw === Lidiń [[jekpe-jek óneri]] menen birinshi tanısıwı ákesi arqalı boldı, onnan ol U stilindegi tay chidiń tiykarların úyrendi. Jasóspirim waqtında Li Gonkongtaǵı banda ayqaslarına aralasıp, jiyi kóshe tóbeleslerine qatnastı.<ref name="LeeLee1989">{{Cite book|title=The Bruce Lee Story|url=https://books.google.com/books?id=2NAuMRjSUSIC&pg=PA26}}</ref> Lidiń jekpe-jek óneriniń rawajlanıwına eń úlken tásir etken nárse onıń Vin Chun úyreniwi boldı. Li 16 jasında, 1956-jıldıń aqırınan 1957-jılǵa shekem, qarsılas banda aǵzalarınan jeńilgennen keyin, Vin Chun ustazı Ip Mannıń qol astında boldı. Iptiń ádettegi sabaqları ulıwma alǵanda forma shınıǵıwları, chi sao (jabısqaq qollar) shınıǵıwları, aǵash maneken texnikaları hám erkin sparring bolıp ótti. Sabaqlar ushın belgilengen qálip joq edi. Li úyrengen basqa qıtay jekpe-jek stilleri arasında Arqa bogomol, Qubla bogomol, Búrkit tırnaǵı, Tan Tuy, Lou Xan, Mizongyi, Va Kung, Maymıl, Qubla aydarha, Fuсzyan aq tırna, Choy Li Fut, Xun Gar, Choy Gar, Fut Gar, Mok Gar, Yau Kung Mun, Li Gar hám Lau Gar bar edi. 1956-jıldan 1958-jılǵa shekem Li Áwliye Franсisk Ksaveriy kolledjiniń [[boks]] komandasınıń treneri Brat Edvardtan boks boyınsha tálim aldı. 1958-jılı Li Gonkong mektepleri arasındaǵı boks turnirin jeńip aldı, finalda aldıńǵı chempion Geri Elmsti nokdaunǵa túsirdi. Amerika Qurama Shtatlarına kóshkennen keyin, Li awır salmaqtaǵı boks chempionı [[Muhammed Ali|Muxammed Áliydiń]] kúshli tásirine tústi, 1960-jılları onıń ayaq jumısın izertlep, óz stiline kirgizdi.<ref>{{Cite book|editor-last1=Vaughn|editor-last2=Lee|title=The Legendary Bruce Lee|date=1986|publisher=[[Black Belt Communications]]|isbn=978-0-89750-106-4|page=127|url=https://books.google.com/books?id=D8d_YjWV9k4C&pg=PA127}}</ref> Li 1964-hám 1968-jılları Long-Bich qalasında ótkerilgen Xalıqaralıq karate chempionatında óziniń Jit Kun Do jekpe-jek ónerin kórsetti, sońǵısınıń joqarı sapalı video jazbası bar. Videoda Lidiń qarsılası qorǵanıwǵa úlgermey turıp tez kóz soqqıların beriwi hám bir neshe ıqtıyarlılarǵa bir dyuymlik mushın kórsetiwi sáwlelengen. Ol kózi baylanǵan halda qarsılası menen chi sao jattıǵıwların orınlaydı, qarsılasınıń hálsiz táreplerin izlep, mushlar hám jıǵıwlar menen utadı. Keyin Li tolıq baylanıslı sparring gúresinde qatnasadı, ekewi de teri bas qorǵawın kiygen. Videoda Lidiń Jit Kun Do konсepсiyasın qollanıp, únemli qozǵalıslardı ámelge asırǵanı kórinedi. Ol Áliyden úyrengen ayaq jumısın paydalanıp, qarsılasınan uzaqta turıp, arqa tárepten mushlar hám tuwrı soqqılar menen qarsı hújim etedi. Ol hújimlerdi toqtatıwshı jan soqqıları menen bólip taslaydı hám tez arada bir neshe sıpırıp túsiriwler hám bas tepkilerin orınlaydı. Qarsılas Lige qayta-qayta hújim etiwge urınadı, biraq hesh qashan taza soqqı bere almaydı. Bir márte ol aylanbalı tebiw menen jaqınlasıwǵa eristi, biraq Li buǵan qarsı hújim etti. Bul video 1995-jılı "Black Belt" jurnalı tárepinen kórip shıǵılıp, "háreketler Lidiń filmlerindegidey tez hám ǵázepli" degen juwmaqqa kelingen. 1964-jılǵı chempionatta Li birinshi ret [[Taekwando|taekvondo]] ustası Jungu Ri menen ushırastı. Ri Lige jan tebiwdi detallı túrde úyretken bolsa, Li Rige "signalsız" mush urıwdı úyretti. Ri Liden "akkupunch" dep ataytuǵın usıldı úyrenip, onı amerikalı taekvondoǵa kirgizdi. "Akkupunch" - bul adamnıń reakсiya waqtına tiykarlanǵan, bloklaw qıyın bolǵan tez mush - "ideya soqqını qarsılas miyden bilekke baylanıs jasap bolǵansha tamamlawdan ibarat".<ref name="Rhee">{{Web deregi|url=http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|bet=Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190506223915/http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|arxivsáne=May 6, 2019|jumıs=jhoonrhee.com|qaralǵan sáne=May 1, 2019}}</ref> Li kóbinese qıya tebiwdi qollanǵan, bul keyinirek aralas jekpe-jek túrlerinde keń qollanıldı.<ref name="Fantaousakis">{{Web deregi|url=https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|bet=UFC 232 – Jones vs. Gustafsson 2: Moves to look for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005356/https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Fantaousakis|at=Kostas|sáne=December 29, 2018|jumıs=[[Bloody Elbow]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}</ref> Jit Kun Doda bul "jit tek", "toqtatıwshı tebiw" yamasa "kesip ótiwshi tebiw" dep ataladı.<ref>{{Cite book|title=Instructors Confidential Manual Supplemental Handbook|publisher=Dorrance Publishing|url=https://books.google.com/books?id=7ObHDhW-AxEC&pg=PA98}}</ref> === Greppling (Gúres) === Li hár qıylı jekpe-jek stilleri arasında kross-trenirovkanı maqul kórgen hám ásirese grepplinge qızıqqan. Li Sietl hám [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyada]] bir neshe [[dzyudo]] sheberleri menen shınıqtı, olardıń arasında Fred Sato, Djessi Glover, Taki Kimura, Xeyuord Nishioka hám Uolli Djey, sonday-aq Djin LeBell bar edi. Onıń birinshi shákirtleriniń kópshiligi dzyudo hám basqa da jekpe-jek túrlerinde tájiriybeli bolǵan, al Li ózi úyretkenindey-aq kóp nárse úyrendi. "Jasıl shıbın" filminiń túsiriliwi waqtında LeBell menen doslasqannan keyin, Li oǵan soqqı beriw ónerin úyretiwdi usındı, bunıń ornına gúres usılların úyreniw ushın. LeBell ataqlı gúresshiler Lu Tesz hám Ed Lyuisten ketch-restling úyrengen edi, hám dzyudo menen ketch-restlingtiń ayrıqsha usılların Lidiń "Jit Kun Donıń jolı" kitabınan kóriwge boladı. Ol jáne de gúres usılların xapkido ustası Ji Xan-jeden úyrendi.{{Sfn|Rafiq|2020}} Gloverdiń aytıwınsha, Li tek qarsılastı uslap alıw háreketinde ǵana dzyudonı nátiyjesiz dep tapqan. Olardıń birinshi birgeliktegi shınıǵıwında, Glover Lige osoto gari usılın kórsetti, Li bunı jaman usıl emes dep esapladı, biraq Gloverdiń onı uslap turıwǵa májbúr bolǵanın unatpadı. Sietlde bolǵan waqtında, Li onı qulatıwǵa yamasa jerge jıqpaqshı bolǵan qarsılaslarǵa qarsı gúreske qarsı usıllardı islep shıqtı. Glover Lidiń "eger sizdi tik turǵan halda uslap alıw múmkinshiligi bolsa, hesh qashan jerge jıǵılmaytuǵının" eske túsirdi. Soǵan qaramastan, Li LeBellge dzyudonı óziniń jekpe-jek stiline qosıw tilegin bildirdi. Ol osoto garini Jit Kun Do sistemasına kirgizdi, sonday-aq dzyudodan basqa da laqtırıwlar, qol qulpılawlar hám buwındırıwlardı qostı.{{Sfn|Cheng|1993}} Li gúresiwdiń háreket xoreografiyasında kózge túserlik emesligi sebepli az paydalı dep esaplasa da,{{Sfn|Thomas|1994|pp=77}} ol óz filmlerinde gúres usılların kórsetti. Mısalı, "Aydarhanıń jolı" filminde onıń qaharmanı qarsılası Chak Norristi LeBellden ilhamlanǵan moyın qısıwı menen jeńedi,{{Sfn|Polly|2018|pp=187}} al "Aydarhanıń kiriwi" filminiń prologında Li qarsılası Sammo Xungtı qol qulpılaw arqalı jeńedi.{{Sfn|Rafiq|2020}} "Ólim oyını" filminde de Li hám Xan-jey gúres usılların almasadı, sonday-aq Li Karim Abdul-Jabbar oynaǵan personajǵa qarsı kúres usılların qollanadı.{{Sfn|Rafiq|2020}} Lige sonday-aq Úlken Gama dep atalǵan, gúres kúshi menen tanılǵan hind/pákistan pexlevani gúres chempionınıń shınıǵıw rejimi tásir etken. Li Gamanıń shınıǵıwların óziniń shınıǵıw rejimine kirgizgen.{{Sfn|Little|1998|pp=58}} === Kóshe tóbelesi === Lige taǵı bir úlken tásir etken nárse Gonkongtıń kóshe tóbelesi mádeniyatı, ásirese úy tóbelerindegi urıslar edi. XX ásirdiń ortasında Gonkongta jınayatshılıqtıń ósiwi hám Gonkong poliсiyasınıń adam kúshiniń sheklengenligi sebepli, kóp jas gonkonglılar ózin qorǵaw ushın jekpe-jek ónerin úyrene basladı. 1960-jıllar dógereginde Gonkongta shama menen 400 jekpe-jek mektebi bolıp, olar ózleriniń ayrıqsha stillerin úyretetuǵın edi. Gonkongtıń kóshe tóbelesi mádeniyatında 1950-1960-jılları úy tóbelerindegi urıs kórinisi payda boldı, bunda qarsılas jekpe-jek mektepleriniń toparları britaniya kolonial hákimiyatlarınıń qatań sharalarınan qashıw ushın Gonkong úyleriniń tóbelerinde qolǵapsız urıslarǵa shaqırısatuǵın edi. Li bul Gonkong úy tóbelerindegi urıslarǵa jiyi qatnasatuǵın edi. Ol hár qıylı jekpe-jek mektepleriniń hár túrli usılların óziniń gibrid jekpe-jek stiline biriktirdi. Li 1970-jıllardıń basında Gonkongqa qaytıp kelgende, onıń "shıǵıstaǵı eń tez mush" ataǵı jergilikli adamlardıń onı kóshe tóbelesine shaqırıwına sebep boldı. Ol geyde bul shaqırıqlardı qabıl etip, kóshe tóbeleslerine qatnastı, bul sol waqıtta baspasózdiń onı zorlıqshıl etip kórsetiwine alıp keldi hám ayırım sınǵa ushıradı.<ref>{{Cite news|last1=Elegant|first1=Robert S.|title=Chinese movies find market as gore, blood fill screen|url=https://newspaperarchive.com/biloxi-daily-herald-jan-21-1973-p-5/|access-date=April 15, 2022|work=[[The Sun Herald]]|date=January 21, 1973|page=5|quote=Today, Bruce Lee is the hottest property in the Chinese film business and "the fastest fist in the east," as Chow calls him. <br /> Small boys — and some very big boys — regularly challenge him to fight when they spy him on the streets. Sometimes he accepts, for he is full of suppressed violence engendered by a singularly unhappy childhood.}}</ref> === Fizikalıq tayarlıq === 172 sm (5 fut 8 dyuym) boyı hám 64 kg (141 funt)<ref>{{Web deregi|url=http://www.theringer.com/movies/2018/5/29/17400010/bruce-lee-death-a-life-matthew-polly|bet=The Last Days of Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230802050414/https://www.theringer.com/movies/2018/5/29/17400010/bruce-lee-death-a-life-matthew-polly|arxivsáne=August 2, 2023|sáne=May 29, 2018|jumıs=theringer.com|baspaxana=The Ringer|qaralǵan sáne=August 1, 2023}}</ref> salmaǵı menen Li óziniń fizikalıq tayarlıǵı hám kúsh-quwatı menen belgili edi. Ol múmkin bolǵanınsha kúshli bolıw ushın arnawlı fizikalıq shınıǵıw rejimin qollandı. 1965-jılı Vong Jek-man menen bolǵan gúresinen keyin, Li jekpe-jek ónerin úyreniwge degen qatnasın ózgertti. Li óz dáwirindegi kóp jekpe-jek sheberleriniń fizikalıq shınıǵıwǵa jetkilikli waqıt ajıratpaytuǵının sezdi. Li tolıq fizikalıq tayarlıqtıń barlıq elementlerin - bulshıq et kúshi, bulshıq et shıdamlılıǵı, júrek-qan tamır shıdamlılıǵı hám iykemlilikti kirgizdi. Ol ayırım bulshıq et massasın qurıw ushın dástúrli bodibilding usılların qollandı, biraq onı asırıp jibermedi, sebebi bul tezlikti yamasa iykemlilikti tómenletiwi múmkin edi. Sonnıń menen birge, teńsalmaqlılıq máselesinde, Li ruwxıy hám psixikalıq tayarlıqtıń jekpe-jek óneri kónlikpelerin fizikalıq jaqtan úyreniwdiń tabıslı bolıwı ushın tiykarǵı áhmiyetke iye ekenin ayttı. Ol óziniń "Jit Kun Do jolı" kitabında bılay dep jazdı: ''Shınıǵıw - sporttıń eń kóp itibarsız qaldırılǵan tárepleriniń biri. Kónlikpelerdi rawajlandırıwǵa kóp waqıt ajıratılıp, qatnasıwshınıń jeke rawajlanıwına az waqıt berilgen. ... Jit Kun Do, aqır-aqıbetinde, mayda texnikalar máselesi emes, al joqarı dárejede rawajlanǵan ruwxıylıq hám dene qurılısı máselesi.'' Linda Li Kedwelldiń aytıwınsha, Qurama Shtatlarǵa kóship kelgennen keyin kóp ótpey, Li awqatlanıwǵa itibar beriwdi basladı hám paydalı awqatlar, joqarı proteinli ishimlikler, vitaminler hám minerallı qosımshalarǵa qızıǵıwshılıq payda etti. Keyinirek ol joqarı ónimli denege erisiwdiń joqarı ónimli avtomobil dvigatelin saqlap turıwǵa uqsas ekenin túsindi. Kóshpeli mánide, tómen oktanlı janılǵı menen mashinanı júrgiziw múmkin bolmaǵanı sıyaqlı, adamnıń denesin de zıyanlı awqatlar menen uzaq waqıt dawamında saqlap turıw múmkin emes, hám "nadurıs janılǵı" menen adamnıń denesi áste yamasa shala isleydi. Li pechenyeler hám aq unnan tayarlanǵan ónimlerden awlaq boldı, olardı denesi ushın hesh qanday paydası joq bos kaloriyalar dep sıpatladı. Ol Aziya aspazlıǵınıń hár qıylılıǵın jaqsı kóretuǵını menen belgili edi hám kóbinese palız ónimleri, gúrish hám balıq aralas awqatlanatuǵın edi. Li sút ónimlerin unatpaytuǵın edi, sonlıqtan óz raсionında qurǵaq sútti paydalanatuǵın edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.newindianexpress.com/lifestyle/health/2018/nov/28/fit-as-a-fiddle-bruce-lees-diet-and-fitness-routine-1904397.html#:~:text=Here%20are%20some%20tips%20from%20Bruce%20Lee%27s%20diet%20plan%3A&text=He%20was%20fond%20of%20steak,tofu%20and%20above%20all%2C%20vegetables.|bet=Inspirational! Bruce Lee's diet and fitness routine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200728171336/https://www.newindianexpress.com/lifestyle/health/2018/nov/28/fit-as-a-fiddle-bruce-lees-diet-and-fitness-routine-1904397.html#:~:text=Here%20are%20some%20tips%20from%20Bruce%20Lee%27s%20diet%20plan%3A&text=He%20was%20fond%20of%20steak,tofu%20and%20above%20all%2C%20vegetables.|arxivsáne=July 28, 2020|sáne=November 28, 2018|jumıs=newindianexpress.com|qaralǵan sáne=July 7, 2020}}</ref> Den Inosanto Lidiń kúndelikli rejesinde birinshi is retinde meditaсiya menen shuǵıllanǵanın eske túsiredi.{{Sfn|Thomas|1994|pp=97}} == Kórkemlik == === Filosofiya === Li tiykarınan [[jekpe-jek óneri]] sheberi sıpatında belgili bolsa da, ol Vashington universitetinde oqıǵan waqtında drama hám Aziya hám Batıs filosofiyasın úyrendi. Ol kóp oqıytuǵın edi hám onıń keń kitapxanasında tiykarınan jekpe-jek óneri hám filosofiyalıq tekstler bar edi.<ref>{{Web deregi|url=http://houseofbrucelee.blogspot.tw/2012/08/books.html|bet=Inside Bruce Lee's Personal Library|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161006050350/http://houseofbrucelee.blogspot.tw/2012/08/books.html|arxivsáne=October 6, 2016|jumıs=houseofbrucelee.blogspot.tw|qaralǵan sáne=October 5, 2016}}</ref> Onıń jekpe-jek óneri hám gúres filosofiyası haqqındaǵı kitapları jekpe-jek óneri sheńberinde de, onnan tısqarı da óziniń filosofiyalıq pikirleri menen belgili. Onıń hár tárepleme filosofiyası kóbinese onıń gúres isenimlerin sáwlelendiretuǵın edi, biraq ol óziniń jekpe-jek óneriniń tek usınday tálimler ushın metafora ekenin tez-tez aytıp turatuǵın edi. Ol hár qanday bilimniń aqır-aqıbette ózin-ózi tanıwǵa alıp keletuǵınına isenetuǵın edi. Ol ózin-ózi kórsetiwdiń ózi tańlaǵan usılı jekpe-jek óneri ekenin aytqan.<ref name="warriorwithin122" /> === Poeziya === Jekpe-jek óneri hám filosofiyadan tısqarı, olar fizikalıq aspekt hám haqıyqat hám prinсipler ushın ózin-ózi ańlawǵa itibar qaratadı, Li jáne de óziniń sezimlerin hám ómiriniń belgili bir dáwirin sáwlelendiretuǵın qosıqlar da jazǵan. Kóp túrli kórkem óner túrleri olardı dóretiwshi suwretshiniń ózi menen úylesimli bolıp qaladı. Lidiń ózin-ózi kórsetiw prinсipi onıń poeziyasına da qollanılǵan. Onıń qızı Shennon Li bılay degen: "Ol haqıyqattan da qosıqlar jazǵan; ol shınında da hár tárepleme suwretshi edi".<ref>{{Web deregi|url=http://www.brucelee.com/index.cfm/page/Bruce-Lee-s-Poetry---Shannon-Lee-reads-one-of-her-father-s-handwritten-poems/pid/10277/cdid/10363|bet=Bruce Lee's Poetry: Shannon Lee reads one of her father's handwritten poems|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121106192413/https://www.brucelee.com/index.cfm/page/Bruce-Lee-s-Poetry---Shannon-Lee-reads-one-of-her-father-s-handwritten-poems/pid/10277/cdid/10363|arxivsáne=November 6, 2012|avtor=Lee|at=Shannon|jumıs=Poetry|qaralǵan sáne=April 17, 2012}}</ref> Onıń poetikalıq shıǵarmaları dáslep qoldan qaǵazǵa jazılǵan, keyin redakсiyalanıp baspadan shıqqan, Bryus Lidiń shıǵarmalarınıń tiykarǵı avtorı (redaktorı) Djon Littl bolǵan. Linda Li Keduell (Bryus Lidiń hayalı) kúyewiniń jazbaları, qosıqları hám tájiriybelerin izin dawam ettiriwshiler menen bólisken. Ol bılay degen: "Lidiń qosıqları, amerikalı standartlar boyınsha, ádewir qarańǵı - adam psixikasınıń tereń, az ashılǵan táreplerin sáwlelendiredi".<ref>{{Cite book|last=Lee|first=Bruce|title=Bruce Lee Artist of Life|year=1999|publisher=Tuttle|location=Martial Arts|isbn=978-0-8048-3263-2|page=92|author2=Linda Lee Cadwell|editor=John Little|chapter=Part 4 Poetry}}</ref> Bryus Lidiń qosıqlarınıń kópshiligi anti-poeziya kategoriyasına kiredi yamasa paradoks túrine jatadı. Onıń qosıqlarındaǵı kewil-xosh onıń Robert Frost sıyaqlı basqa da ataqlı shayırlar menen salıstırıwǵa bolatuǵın tárepin kórsetedi, olardıń kópshiligi ózlerin qarańǵı poetikalıq shıǵarmalar arqalı kórsetken. Jekpe-jek ónerindegi In hám Yan simvolınan alınǵan paradoks onıń poeziyasına da sińdirilgen. Onıń jekpe-jek óneri hám filosofiyası onıń poeziyasına úlken úles qosadı. Lidiń poeziyasınıń erkin qosıq forması onıń "Formasız bolıń... pishimsiz, suw sıyaqlı" degen sózin sáwlelendiredi.<ref>{{Cite book|title=The Warrior Within|year=1996|publisher=McGraw-Hill|location=Martial arts-Philosophy|isbn=0-8092-3194-8|page=[https://archive.org/details/warriorwithinphi00litt/page/43 43]|author=John Little|editor=John Little|chapter=Five: The Running Water}}</ref> == Jeke ómiri == === Atları === Lidiń kanton tilindegi tuwılǵan atı Li Jun-fan edi. Bul at omofon túrinde "qayta keliw" mánisin ańlatadı hám oǵan anası tárepinen berilgen, sebebi anası onıń erjetkende Qurama Shtatlarǵa qaytıp keletuǵının sezgen. Anasınıń ırımshıllıǵı sebepli, dáslep oǵan Say-fon dep at qoyǵan, bul "kishi feniks" mánisin ańlatıwshı hayal-qızlar atı. "Bryus" degen inglisshe attı oǵan emlewxanadaǵı qarawshı shıpaker, doktor Meri Glover bergen dep esaplanadı. Lidiń úsh basqa qıtaysha atı da bolǵan: Li Yuen-cham - shańaraq/urıw atı; Li Yuen-kam - La Sall kolledjinde oqıǵan waqtında qollanǵan studentlik atı, hám onıń qıtaysha ekran atı Li Siu-lun (Siu-lun "kishi aydarha" degendi ańlatadı). Lidiń Jun-fan degen atı dáslep qıtaysha jazılǵan; biraq, Jun qıtay ieroglifi onıń atasınıń atı Li Jun-biudaǵı bir bólegi menen birdey edi. Demek, qıtay dástúrinde tıyım salıwdı biykarlaw ushın, Lidiń atındaǵı Jun ieroglifi omonimne almastırılǵan. === Shańaraq === Lidiń ákesi, Li Xoy-chuen, sol waqıtta aldıńǵı qatarlı kanton operası hám kino aktyorlarınıń biri bolǵan hám Yaponiyanıń Gonkongtı basıp alıwınıń aldında shańaraǵı menen bir jıllıq opera gastroline shıǵıwǵa tayarlanıp atırǵan edi. Li Xoy-chuen kóp jıllar dawamında AQSH-tı aralap, sol jerdegi kóplegen qıtay jámáátlerinde dóretiwshilik etken edi. Kópshilik zamanlasları AQSH-ta qalıwdı sheshken bolsa da, Li Xoy-chuen Bryustiń tuwılıwınan soń Gonkongqa qayttı. Bir neshe aydan soń Gonkong basıp alındı hám Liler úsh jıl segiz ay yapon okkupaсiyası astında jasadı. Urıs tamam bolǵannan keyin, Li Xoy-chuen aktyorlıq kásibin qayta basladı hám Gonkongtıń qayta qurılıw jıllarında burınǵıdan da ataqlı aktyorǵa aylandı. Lidiń anası, Greys Xo, Gonkongtaǵı eń bay hám kúshli klanlardıń biri bolǵan Xo-tunglardan edi. Ol klannıń evraziyalıq patriarxı Ser Robert Xo-tungtıń yarım jiyeni bolǵan.<ref name="People's Republic of China">{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|bet=Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|arxivsáne=June 12, 2011|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/CE/Museum/History/en/pspecial_8.php|bet=Kom Tong Hall and the Dr Sun Yat-sen Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100818100840/http://www.lcsd.gov.hk/CE/Museum/History/en/pspecial_8.php|arxivsáne=August 18, 2010|sáne=January 10, 2005|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}</ref> Sonıń ushın, jas Bryus Li bay hám jeńil ortalıqta ósip-jetildi. Shańaraǵınıń joqarı mártebesine qaramastan, Li ósken aymaq kommunistlik [[Qıtay|Qıtaydan]] [[Gonkong|Gonkongqa]] (sol waqıtta Britaniya táj koloniyası bolǵan) qashqan qashqınlardıń aǵılıp keliwi sebepli adamǵa tolıp ketken, qáwipli hám banda básekilerine tolı bolıp qalǵan edi. Greys Xo, eki belgili Gonkong isbilermeni hám qayırqomı Xo Kom-tongtıń (Xo Gumtong) asırap alınǵan yamasa tuwma qızı hám Ser Robert Xo-tungtıń yarım jiyeni sıpatında xabar etiledi.<ref name="People's Republic of China">{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|bet=Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|arxivsáne=June 12, 2011|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf "Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. </cite></ref> Bryus bes baladan tórtinshisi edi: Fibi Li, Agnes Li, Piter Li hám Robert Li. [[Fayl:Bruce_Lee_-_son.jpg|alt=|oñğa|nobaý|Bryus Li 1966-jılı ulı Brendon menen birge]] Greystiń ata-anası haqqında anıq maǵlıwmat joq. Linda Li óziniń 1989-jılǵı "Bryus Lidiń ómir bayanı" atlı kitabında Greystiń ákesi nemis bolǵanın hám ózi katolik bolǵanın aytadı. Bryus Tomas óziniń 1994-jılǵı "Bryus Li: Gúresiwshi ruwx" atlı ómirbayanlıq kitabında Greystiń anası qıtaylı, al ákesi nemis bolǵanın kórsetedi.<ref name="Thomas1994page3">{{Cite book|last=Bruce Thomas|url=https://archive.org/details/bruceleefighting0000thom_d0z5|title=Bruce Lee: Fighting Spirit : a Biography}}</ref> Lidiń aǵayini Erik Piter Xo óziniń 2010-jılǵı "Balalarımnıń shejiresin izlep" atlı kitabında Greystiń Shanxayda Cheung King-sin atlı evraziyalı hayaldan tuwılǵanın aytadı.<ref name="Russo" /> Erik Piter Xo Greys Lidiń anası aralas násilli shanxaylı hayal, al ákesi Xo Kom Tong ekenin aytqan. Greys Lidiń ózi anasınıń inglis, al ákesiniń qıtaylı ekenin xabarlaǵan.<ref name="Russo">{{Cite news|url=http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|title=Was Bruce Lee of English Descent?|last=Russo|first=Charles|date=May 18, 2016|work=VICE Fightland}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=S0MuDAAAQBAJ&pg=PA50|title=Striking Distance: Bruce Lee and the Dawn of Martial Arts in America|last=Russo|first=Charles}}</ref> Fredda Dadli Balling Greys Lidiń tórtten úsh bólegi qıtaylı, al tórtten bir bólegi britaniyalı ekenin aytqan.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=o7iHCgAAQBAJ&pg=PA36|title=Words of the Dragon: Interviews, 1958–1973|last=Balling|first=Fredda Dudley|date=2017}}</ref> 2018-jılǵı "Bryus Li: Bir ómir" atlı ómirbayanlıq kitapta, Metyu Polli Lidiń ana tárepten atasın Xo Kom-tong dep anıqlaydı, ol kóbinese onıń asırap alǵan atası sıpatında xabarlanǵan edi. Xo Kom-tongtıń ákesi, Charlz Moris Bosman,{{Sfn|Polly|2018|pp=12–15}} [[Rotterdam|Rotterdamnan]] kelgen gollandiyalı evrey isbilermen bolǵan. Ol Gollandiya Shıǵıs Hindistan kompaniyası menen birge Gonkongqa kóship kelgen hám bir waqıtları Gonkongtaǵı Gollandiya konsulı bolıp xızmet etken. Onıń Sze Tay atlı qıtaylı toqalı bolǵan, olardan altı bala, sonıń ishinde Xo Kom Tong tuwılǵan. Keyin Bosman óz shańaraǵın taslap, Kaliforniyaǵa kóship ketken.{{Sfn|Polly|2018|p=12}} Onıń kishkene inisi Robert Li Jun-fay muzıkant hám qosıqshı; ol Gonkongtaǵı The Thunderbirds toparında dóretiwshilik etken. Bir neshe jeke qosıqları kóbinese yamasa tolıǵı menen inglis tilinde aytılǵan. Sonday-aq, Lidiń Ayrin Rayder menen birge aytqan dueti de shıǵarılǵan. Li Jun-fay Li menen birge AQSHtıń Los-Andjeles qalasında jasaǵan hám sol jerde qalǵan. Lidiń qaytıs bolıwınan keyin, Li Jun-fay Lige baǵıshlanǵan "Bryus Li haqqında ballada" dep atalǵan albom hám sol atamadaǵı jeke qosıq shıǵarǵan. [[Vashington]] universitetinde oqıp júrgen waqtında ol bolajaq hayalı Linda Emeri menen tanıstı, ol da sol jerde muǵallim bolıwǵa oqıp atırǵan edi. AQSHtıń kóp shtatlarında hár qıylı rasadaǵı adamlar arasındaǵı qatnasıqlar ele de qadaǵan etilgenlikten, olar 1964-jıldıń avgust ayında jasırın túrde nekelesti. Lidiń Lindadan eki perzenti boldı: Brendon (1965–1993) hám Shennon Li (1969-jılı tuwılǵan). 1973-jılı Li qaytıs bolǵannan keyin, Linda Bryus Lidiń jekpe-jek óneri Jit Kun Donı úgitlewdi dawam etti. Ol 1975-jılı "Bryus Li: Tek men bilgen adam" atlı kitap jazdı, bul kitap tiykarında 1993-jılı "Aydarha: Bryus Li haqqında ertek" atlı tolıq metrajlı film islendi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-10-25-ca-1095-story.html|bet=ON LOCATION : Re-Enter the Dragon : A film biography of kung fu king Bruce Lee, who died almost 20 years ago, weaves martial arts action with an interracial love story|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200806135438/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-10-25-ca-1095-story.html|arxivsáne=August 6, 2020|sáne=October 25, 1992|til=en-US|jumıs=Los Angeles Times|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> 1989-jılı ol "Bryus Li tariyxı" atlı kitaptı jazdı. 2001-jılı ol shańaraq múlkin basqarıwdan ketti. Li qaytıs bolǵanda onıń ulı Brendon segiz jasta edi. Tiri waqtında Li Brendonǵa jekpe-jek ónerin úyretken hám onı túsiriliw maydanshalarına mirát etken. Bul Brendonda aktyorlıq kásibine qızıǵıwshılıq oyattı hám ol usı ónerdi úyreniwge kiristi. Jas jigit bolǵanda, Brendon Li "Ǵázeptiń miyrası" (1986), "Kishkene Tokiodaǵı ayqas" (1991) hám "Tez ot" (1992) sıyaqlı háreketsheń filmlerde oynap, belgili bir jetiskenliklerge eristi. 1993-jılı, 28 jasında, Brendon Li "Ǵarǵa" filminiń túsiriliwi waqtında rekvizit quraldan abaysızda atılıp qaytıs boldı. Lee died when his daughter Shannon was four. In her youth she studied Jeet Kune Do under Richard Bustillo, one of her father's students; however, her serious studies did not begin until the late 1990s. To train for parts in action movies, she studied Jeet Kune Do with Ted Wong.<ref name="BB1999">{{Cite journal|last=Reid|first=Dr. Craig D.|title=Shannon Lee: Emerging From the Shadows of Bruce Lee, the Butterfly Spreads her Wings}}</ref> === Dosları, shákirtleri hám zamanlasları === Lidiń inisi Robert onıń dosları Taki Kimura, Den Inosanto, Stiv Makkuin, Djeyms Kobern hám Piter Chin menen birge onıń tabıtın kóterip júrdi.<ref name="auto1">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160825221754/http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|arxivsáne=August 25, 2016|jumıs=www.historylink.org|qaralǵan sáne=July 22, 2016}}</ref> Kobern jekpe-jek óneriniń shákirti hám Lidiń dostı edi. Kobern Li hám Stirling Sillifant penen birge "Únsiz fleyta" filmin islep shıǵarıw ústinde islegen. Lidiń erte qaytıs bolıwına baylanıslı, onıń jerlewinde Kobern joqlaw sóz sóyledi.<ref name="auto1" /> Makkuinge kelsek, Li Makkuinde bar nárseniń hámmesin qáleytuǵının hám onı alıw ushın hesh nárseden toqtamaytuǵının jasırmaǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.closerweekly.com/posts/steve-mcqueen-bruce-lee-163809/|bet=Steve McQueen and Bruce Lee: Inside Their Hollywood Rivalry|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191103012337/https://www.closerweekly.com/posts/steve-mcqueen-bruce-lee-163809/|arxivsáne=November 3, 2019|sáne=March 5, 2019|til=en-US|jumıs=Closer Weekly|qaralǵan sáne=November 3, 2019}}</ref><ref name="bruce">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/File/3999//|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180709222216/http://www.historylink.org/File/3999|arxivsáne=July 9, 2018|avtor=Burrows|at=Alyssa|sáne=October 21, 2002|baspaxana=History Link.org|qaralǵan sáne=April 15, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://chicago.cbslocal.com/2018/06/11/bruce-lee-matthew-polly-clint-eastwood-steve-mcqueen/|bet=Matthew Polly: 'Bruce Lee Wanted To Be The Next Clint Eastwood'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191103012336/https://chicago.cbslocal.com/2018/06/11/bruce-lee-matthew-polly-clint-eastwood-steve-mcqueen/|arxivsáne=November 3, 2019|sáne=June 11, 2018|til=en-US|qaralǵan sáne=November 3, 2019}}</ref> Inosanto hám Kimura Lidiń dosları hám shákirtleri edi. Inosanto keyin Lidiń ulı Brendondı úyretti.<ref>{{Cite news|date=May 30, 1993|title=Family Matters|work=The Age}}</ref> Kimura Lidiń ónerin Sietlde oqıtıwdı dawam etti.<ref>{{Cite news|date=June 4, 1995|title=Visitors leave objects of devotion on graves of Bruce Lee and son}}</ref> Lidiń hayalınıń aytıwınsha, Chin olardıń ómirlik shańaraq dostı hám Lidiń shákirti bolǵan. Djeyms Yimm Li (tuwısqan emes) Lidiń jeke ózi tastıyıqlaǵan úsh 3-dárejeli oqıtıwshısınıń biri bolıp, Oklenddegi Djun Fan Gung-fu Institutın birge qurdı, onda Lidiń joqlıǵında Djun Fan Gung-fudı oqıttı. Djeyms Lidi Ed Parkerge tanıstırǵan, ol Long-Bich Xalıqaralıq karate chempionatınıń shólkemlestiriwshisi edi, sol jerde Li birinshi ret jekpe-jek óneri jámiyetine tanıstırıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://blackbeltmag.com/arts/chinese-arts/meet-james-yimm-lee-the-man-who-helped-make-bruce-lee-a-success|bet=Meet James Yimm Lee: "The Man Who Helped Make Bruce Lee A Success" {{!}} Black Belt Magazine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190729192243/https://blackbeltmag.com/arts/chinese-arts/meet-james-yimm-lee-the-man-who-helped-make-bruce-lee-a-success|arxivsáne=July 29, 2019|sáne=April 21, 2014|til=en|jumıs=blackbeltmag.com|qaralǵan sáne=November 20, 2019}}</ref> Gollivud jubı Roman Polanski hám Sheron Teyt Li menen jekpe-jek ónerin úyrendi. Polanski Lidi [[Shveycariya|Shveyсariyaǵa]] oqıtıw ushın alıp bardı. Teyt "The Wrecking Crew" filmindegi roli ushın tayarlanıp, Li menen birge shınıqtı. Teyt Menson shańaraǵı tárepinen óltirilgennen keyin, Polanski dáslep Liden gúmanlandı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.esquire.com/entertainment/movies/a28414367/roman-polanski-bruce-lee-killed-sharon-tate-true-story-once-upon-a-time-in-hollywood/|bet=The True Story Behind Bruce Lee's 'Once Upon a Time in Hollywood' Character|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200727044328/https://www.esquire.com/entertainment/movies/a28414367/roman-polanski-bruce-lee-killed-sharon-tate-true-story-once-upon-a-time-in-hollywood/|arxivsáne=July 27, 2020|sáne=July 24, 2019|qaralǵan sáne=July 25, 2019}}</ref> Sсenarist Stirling Sillifant jekpe-jek óneriniń shákirti hám Lidiń dostı edi. Sillifant Li hám Djeyms Kobern menen birge "Únsiz fleyta" filmin islep shıǵarıw ústinde isledi''.'' Li Sillifant jazǵan bir neshe joybarlarda aktyorlıq etti hám óziniń jekpe-jek óneri tájiriybesin berdi, birinshi ret "Marlou" (1969) filminde Li jekpe-jek ónerinde tájiriybeli jınayatshı Uinslou Vong rolin oynadı. Li jáne de "Báhárgi jawında júriw" (1970) filmi ushın urıs xoreografiyasın isledi hám "Longstrit" (1971) telekórsetiwinde bas qaharmanǵa sabaq beretuǵın Djit Kun-do oqıtıwshısı Li Cung rolin oynadı. Onıń jekpe-jek óneri filosofiyasınıń elementleri sońǵısınıń sсenariyine kirgizilgen.<ref name=":4">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074317/https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography "AFI|Catalog"]. </cite></ref><ref name=":5">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190617032205/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/23437|arxivsáne=June 17, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437 "AFI|Catalog"]. </cite></ref> Basketbol oyınshısı Karim Abdul-Djabbar jekpe-jek ónerin úyrendi hám Li menen dos boldı.<ref name=":2">{{Cite news|last=Heffernan|first=Harold|date=June 19, 1969|title=Hollywood|work=The Times-Tribune}}</ref> Aktyor hám karate chempionı Chak Norris Lidiń dostı hám shınıǵıw sherigi bolǵan.<ref>{{Cite news|last=Blank|first=Ed|date=April 3, 1983|title=King Of The Good Guys|work=The Pittsburgh Press|volume=99}}</ref> Lidiń óliminen keyin, Norris onıń shańaraǵı menen baylanıstı saqlap qalǵanın ayttı.<ref>{{Cite news|last=Murray|first=Steve|date=May 3, 1993|title=Actor's new kick: family values|work=The Atlanta Constitution}}</ref> Dzyudoshı hám kásiplik gúresshi Djin LeBell "Jasıl shıbın" filminiń túsiriliw maydanında Li menen dos boldı. Olar birge shınıqtı hám jekpe-jek óneri boyınsha bilimlerin almastı.{{Sfn|Polly|2018|pp=187}}{{Sfn|Thomas|1994|pp=77}} == Ólimi == [[Fayl:Bruce_Lee_1.JPG|nobaý|Bryus Li óziniń ulı Brendon menen birge Sietldegi Leyk-Vyu qábirstanında jerlengen.]] 1973-jılı 10-mayda Li Gonkongtaǵı Orange Sky Golden Harvest Film Studio studiyasında "Aydaharǵa kiriw" filmi ushın avtomatlastırılǵan dialog almastırıw sessiyası waqtında talıp qaldı. Onıń epilepsiya tutqanaqları hám bas awırıwları bolǵanlıqtan, ol tez arada Gonkong Baptist emlewxanasına jetkerildi, sol jerde shıpakerler miydiń shayqılıwı (сerebral edema) diagnozın qoydı. 1973-jılı 20-iyulde Li Gonkongta aktyor Djordj Lazenbi menen keshki awqatlanıw ushın kelgen edi, ol Lazenbi menen film túsiriwdi jobalastırǵan edi. Lidiń hayalı Lindanıń aytıwınsha, Li saaat 14:00 de úyinde prodyuser Reymond Chou menen ushırasıp, "Ólim oyını" filmin islep shıǵarıw haqqında sóylesken. Olar saat 16:00 ǵa shekem islegen, sońınan birge Lidiń kásiplesi, tayvanlı aktrisa Betti Ting Peydiń úyine barǵan. Úshewi Tingtiń úyinde sсenariydi qarap shıqqan, sońınan Chou keshki jıynalısqa ketken. Li uyqıǵa ketken hám keshki awqatqa kelmegende, Chou kvartiraǵa kelgen, biraq Lidi oyata almaǵan. Shıpaker shaqırılıp, on minut dawamında Lidi tiriltiwge háreket etken, sońınan onı tez járdem arqalı Koroleva Elizabet emlewxanasına jibergen. Li 32 jasında emlewxanaǵa kelgende ólgen dep járiyalanǵan.<ref>{{Cite news|url=https://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1068705/bruce-lees-kowloon-tong-residence-go-sale|title=Bruce Lee's residence|work=[[South China Morning Post]]|date=October 24, 2012}}</ref> Li Sietldegi Leyk-Vyu qábirstanında jerlengen.<ref>{{Cite news|url=https://www.chron.com/life/travel/article/Tourists-drawn-to-Seattle-s-dead-1857486.php|title=Tourists drawn to Seattle's dead|work=[[Houston Chronicle]]|date=November 1, 2006}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.tampabay.com/archive/1998/01/11/no-rest-for-the-dead-and-famous/|title=No rest for the dead and famous|work=[[Tampa Bay Times]]|date=January 11, 1998}}</ref> 1973-jılı 25-iyulde Lidiń jerlewinde tabıt kóteriwshiler arasında Taki Kimura, Stiv Makkuin, Djeyms Kobern, Den Inosanto, Piter Chin hám Lidiń inisi Robert bar edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.historylink.org/File/3999|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160825221754/http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|arxivsáne=August 25, 2016|jumıs=www.historylink.org}}</ref> === Ólimniń múmkin bolǵan sebepleri === Lidiń belgili statusı hám waqıtsız ólimi kóp mısh-mıshlar hám teoriyalarǵa sebep boldı. Bular arasında triadalar qatnasqan óltiriw hám onıń ózi hám shańaraǵına qoyılǵan gúman etilgen ǵarǵıs bar edi.<ref>{{Cite news|url=https://www.scmp.com/magazines/style/celebrity/article/3141681/what-killed-bruce-lee-triads-jealous-lover-ancient|title=What killed Bruce Lee – triads, a jealous lover, an ancient Chinese curse or the legendary 'touch of death'? 6 conspiracy theories explored|work=[[South China Morning Post]]|date=July 20, 2021}}</ref> Shotlandiya Yardı tárepinen usınıs etilgen, 1000 nan aslam ólik ashıwdı baqlaǵan sud-mediсina ilimpazı Donald Tir Lidiń ólik ashıwın ótkeriwge tayınlandı. Onıń juwmaǵı Equagesic quramalı dárisindegi birikpelerge reakсiya nátiyjesinde payda bolǵan miy shıyqıldawı sebepli "baxıtsız waqıya arqalı ólim" boldı. Ólik ashıw esabatlarına qaraǵanda, Lidiń miyi 1,400 grammnan 1,575 grammǵa deyin, yaǵnıy 12.5% ke úlkeygen edi. Li ólgen kúni Equagesic qabıllaǵan, onıń quramında aspirin hám tınıshlandırıwshı meprobamat bar edi, biraq ol bunı burın da kóp márte qabıllaǵan edi. Dáslep Lidiń asqazanında tabılǵan kannabis onıń ólimine sebep bolǵan bolıwı múmkin degen boljawlar bolsa da, Tir bul "Bryustıń 10-maydaǵı talıp qalıwı yamasa 20-iyuldaǵı ólimine [kannabis] sebep bolǵan bolıwı múmkin" dep aytıw "juwapkersiz hám aqılsız" bolatuǵının ayttı. Koroleva Elizaveta emlewxanasınıń klinikalıq patologı doktor R. R. Laysett sudmedekspert tıńlawında ólimniń kannabisten bolıwı múmkin emesligin xabarladı. 2018-jılǵı biografiyada avtor Metyu Polli mediсina ekspertleri menen keńesip, Lidi óltirgen miy shıyqıldawınıń shamadan tıs kúsh salıw hám ıssılıq urıwdan bolǵan dep boljadı; ıssılıq urıwı sol waqıtta jaqsı túsinilmegen jaǵday bolǵanlıqtan, ol dıqqatqa alınbaǵan. Bunnan tısqarı, Li 1972-jıldıń aqırında qoltıq ter bezlerin aldırıp taslaǵan, sebebi qoltıq teri filmde jaqsı kórinbeydi dep esaplaǵan. Pollidiń pikirinshe, bul Lidiń denesiniń 1973-jılı 10-may hám 20-iyulde ıssı hawada shınıǵıw waqtında qattı qızıp ketiwine alıp kelgen, nátiyjede ıssılıq urıwı payda bolıp, bul óz gezeginde onıń ólimine alıp kelgen miy shıyqıldawın kúsheytken.{{Sfn|Polly|2018|pp=473–475}} 2022-jıldıń dekabr ayındaǵı "Clinical Kidney Journal" jurnalınıń maqalasında, izertlewshiler toparı Lidiń ólim sebebi haqqındaǵı hár qıylı teoriyalardı izertledi hám onıń ólimine alıp kelgen miydiń shıyqıldawı giponatremiya, yaǵnıy qandaǵı natriy konсentraсiyasınıń jetispewshiligi sebepli júz bergenin anıqladı. Avtorlar Lide giponatremiyaǵa alıp keliwshi bir neshe qáwip faktorları bolǵanın atap ótti, olardıń qatarına shekten tıs suw ishiw, eritpelerdi jeterli dárejede qabıl etpew, alkogol ishiw hám búyreklerdiń artıq suyıqlıqtı shıǵarıw qábiletin tómenletetuǵın bir neshe dárilerdi paydalanıw yamasa olardı shekten tıs qollanıw kiredi. Sonday-aq, Lidiń óliminen aldınǵı belgileri giponatremiyadan ólimge alıp kelgen belgili jaǵdaylarǵa júdá uqsas ekenligi anıqlandı.<ref>{{Cite journal|last=Villalvazo|first=Priscila|date=March 10, 2022|title=Who killed Bruce Lee? The hyponatraemia hypothesis}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://variety.com/2022/film/news/bruce-lee-death-too-much-water-study-finds-1235439405/|title=Bruce Lee's Death Caused by Drinking Too Much Water, Researchers Propose in New Study|first=Jackson Kim|last=Murphy|work=[[Variety (magazine)|Variety]]|date=November 21, 2022|access-date=February 25, 2024}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.latimes.com/entertainment-arts/story/2022-11-21/bruce-lee-cause-of-death-theory-water-hyponatremia|title=Kidney specialists revisit Bruce Lee's cause of death|first=CHRISTIE|last=D'ZURILLA|work=[[Los Angeles Times]]|date=November 21, 2022|access-date=February 25, 2024}}</ref> == Miyras hám mádeniy tásir == [[Fayl:Hong_kong_bruce_lee_statue.jpg|alt=|nobaý|Gonkongtaǵı Bryus Lidiń esteligi]] Geybir sholıwshılar hám jekpe-jek sheberleri tárepinen Li barlıq dáwirlerdegi eń tásirli jekpe-jek sheberi,<ref>{{Web deregi|url=http://www.fuel.tv/bruceleelives/|bet=Bruce Lee Lives Documentary|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120629135830/http://www.fuel.tv/bruceleelives|arxivsáne=June 29, 2012}}</ref> sonday-aq Shıǵıs penen Batıs arasındaǵı kópir bolǵan XX ásirdiń pop-mádeniyat belgisi dep esaplanadı.<ref>{{Cite news|date=December 11, 2009|title=From Icon to Lifestyle, the Marketing of Bruce Lee|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2009/12/12/business/global/12iht-lee.html|access-date=June 3, 2011}}</ref><ref>{{Cite news|date=November 30, 2010|title=Bruce Lee's 70th birth anniversary celebrated|work=The Hindu|url=http://www.thehindu.com/arts/cinema/article923515.ece?homepage=true|access-date=June 3, 2011}}</ref> Time jurnalı Lidi XX ásirdiń eń áhmiyetli 100 adamınıń qatarına kirgizdi.<ref>{{Cite news|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,991260-3,00.html|title=The Gladiator Bruce Lee|date=June 14, 1999|work=Time|access-date=August 29, 2010}}</ref> Li haqqında bir qansha biografiyalıq kitaplar jazılǵan. 1988-jılǵa kelip, bir biografiya 4 millionnan aslam nusqada satılǵan edi. === Ekshn filmler === Li 1970-jıllardaǵı "kung-fu qızǵınlıǵın" baslawǵa tiykarǵı sebepshi boldı. Ol dáslep kung-fudı Batısqa "The Green Hornet" hám "Kung Fu" sıyaqlı Amerika telekórsetiwleri arqalı tanıstırdı,<ref name="Green" /> "kung-fu qızǵınlıǵı" 1973-jılı Gonkong jekpe-jek óneri filmleriniń ústemligi menen baslanbastan burın.<ref name="Desser" /> Lidiń tabısı 1970-1990-jıllar dawamında Batıs jekpe-jek óneri filmleri hám telekórsetiwleriniń tolqının qozǵadı ([[Jan-Klod Van Damm]], Stiven Sigal hám Chak Norris sıyaqlı Batıs jekpe-jek juldızlarınıń karerasın basladı), sonday-aq 1980-1990-jıllarda Aziya jekpe-jek ónerleriniń Batıs ekshn filmleri hám telekórsetiwlerine ulıwma integraсiyasın qozǵadı.<ref name="Green" /> "Aydaharǵa kiriw" filmi hámme waqıtlardaǵı eń tásirli háreket filmleriniń biri sıpatında kórsetilgen. Vice jurnalınıń Sasha Matushak "Aydaharǵa kiriw" filmi "hár qıylı mediada tilge alınadı, syujet sızıǵı hám personajları búgingi kúnde de gúrrińshilerge tásir etpekte, hám filmniń afrika-amerikalılardı, aziyalılardı hám dástúriy jekpe-jek ónerlerin sáwlelendiriw usılında revolyuсiyalıq tásiri ayrıqsha sezildi" dep ayttı.<ref>{{Web deregi|url=http://fightland.vice.com/blog/bruce-lees-last-words-enter-the-dragon-and-the-martial-arts-explosion|bet=Bruce Lee's Last Words: Enter the Dragon and the Martial Arts Explosion|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200102120348/http://fightland.vice.com/blog/bruce-lees-last-words-enter-the-dragon-and-the-martial-arts-explosion|arxivsáne=January 2, 2020|avtor=Matuszak|at=Sascha|sáne=July 1, 2015|jumıs=[[Vice (magazine)|Vice]]|qaralǵan sáne=March 23, 2020}}</ref> Kuan-Sing Chen hám Beng Xuat Chua Lidiń "Aydaharǵa kiriw" sıyaqlı filmlerindegi urıs saxnaların "jaqsılıq penen jamanlıqtıń dáslepki gúresin usınday tamashaǵa tolı usılda" kórsetkeni ushın tásirli dep atap ótti.<ref>{{Cite book|last1=Chen|first1=Kuan-Hsing|url=https://books.google.com/books?id=q4d4CAAAQBAJ&pg=PT489|title=The Inter-Asia Cultural Studies Reader|date=2015}}</ref> Dúnya júzindegi kóplegen ekshn filmleriniń rejissyorları Bryus Lidi óz kareralarına tásir etken adam sıpatında atap ótedi, olardıń qatarında Gonkong háreket filmleriniń rejissyorları [[Jackie Chan|Djeki Chan]]<ref name="Birthday">{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|bet=Happy 80th Birthday Bruce Lee!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201128225852/https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|arxivsáne=November 28, 2020|sáne=November 27, 2020|jumıs=YouTube|baspaxana=BruceLee.com|qaralǵan sáne=December 7, 2020}}</ref> hám Djon Vu,<ref name=":8">{{Web deregi|url=https://press.discovery.com/asia-pacific/dsc/programs/how-bruce-lee-changed-world/|bet=How Bruce Lee Changed the World|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100124015816/http://press.discovery.com/asia-pacific/dsc/programs/how-bruce-lee-changed-world/|arxivsáne=January 24, 2010|sáne=January 24, 2010|jumıs=[[Discovery Channel]]|qaralǵan sáne=May 16, 2022}}</ref><ref name=":9" /> sonday-aq Gollivud rejissyorları Kventin Tarantino<ref>{{Web deregi|url=https://www.vulture.com/2015/08/quentin-tarantino-the-complete-syllabus.html|bet=Quentin Tarantino: The Complete Syllabus of His Influences and References|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220517042305/https://www.vulture.com/2015/08/quentin-tarantino-the-complete-syllabus.html|arxivsáne=May 17, 2022|avtor=Fitzmaurice|at=Larry|sáne=August 28, 2015|til=en-us|jumıs=[[Vulture.com]]|qaralǵan sáne=May 16, 2022}}</ref> hám Brett Ratner bar. === Jekpe-jek óneri hám jekpe-jek sport túrleri === Djit Kun Do - Li tárepinen dúzilgen, hár qıylı jekpe-jek tártiplerinen paydalanǵan gibrid jekpe-jek filosofiyası - geyde aralas jekpe-jek sportı (MMA) ushın jol ashqan dep esaplanadı.<ref name="auto2">{{Cite book|last=Chris Crudelli|title=The Way of the Warrior|url=https://books.google.com/books?id=QlI0fxSm1vgC}}</ref><ref name="Black-Belt">{{Cite journal|last=Beasley|first=Jerry|date=September 2003|title=The Man Who Changed the World: How Bruce Lee Continues to Influence the American Martial Arts|url=https://books.google.com/books?id=FtwDAAAAMBAJ|access-date=April 12, 2021}}</ref> Aralas jekpe-jek konсepсiyası Batısta Bryus Lidiń Djit Kun Do sisteması arqalı keń tarqaldı. Li "eń jaqsı jekpe-jek sheberi - boksser, karate yamasa dzyudo sheberi emes. Eń jaqsı jekpe-jek sheberi - hár qanday stilge beyimlese alatuǵın, formasız bolatuǵın, óziniń jeke stilin qabıllaytuǵın hám stiller sistemasına boysınbaytuǵın adam" dep isengen. 2004-jılı Ultimate Fighting Championship (UFC) qurıwshısı Dana Uayt Lidi "aralas jekpe-jek óneriniń atası" dep atadı hám bılay dedi: "Eger Bryus Lidiń qalay shınıqqanına, qalay gúreskenine hám ol jazǵan kóp nárselerge qarasańız, ol qátesiz stildiń stili joq ekenin aytqan. Siz hár nárseden azǵana alıwıńız kerek. Hár qıylı tártipten jaqsı nárselerdi alıp, isleytuǵının paydalanıp, qalǵanın taslap jiberiwińiz kerek". Li kóp adamlardıń jekpe-jek óneri menen shuǵıllanıwına sebepshi boldı. Bulardıń qatarına Liden ilham alǵan jekpe-jek sportı boyınsha kóplegen gúresshiler kiredi; [[boks]] chempionı Shugar Rey Leonard óziniń djebin Lidi kórip jetilistirgenin ayttı, boks chempionı Menni Pakyao óziniń gúresiw stilin Lidikine salıstırdı, al UFC chempionı Konor Makgregor ózin Li menen salıstırıp, eger Li házirgi waqıtta jarısqa qatnasqanda UFC chempionı bolar edi dep isenetuǵının ayttı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.espn.com/espn/story/_/id/29266542/could-bruce-lee-win-real-fight|bet=Could Bruce Lee win a real fight?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200609164026/https://www.espn.com/espn/story/_/id/29266542/could-bruce-lee-win-real-fight|arxivsáne=June 9, 2020|avtor=Akintoye|at=Dotun|sáne=June 6, 2020|jumıs=[[ESPN.com]]|baspaxana=[[ESPN Inc.]]|qaralǵan sáne=June 10, 2020}}</ref> Li 1970-jıllarda Djo Lyuis hám Benni Urkidezdiń<ref name="Black-Belt" /> Amerikada tolıq baylanıslı kikboksing turnirlerin shólkemlestiriwine ilham berdi. Amerikalı taekvondo pioneri Djun Gu Ri Liden ol "akkupunch" dep ataytuǵın nárseni úyrendi hám onı amerikalı taekvondoǵa kirgizdi. Keyinirek Ri awır salmaq boks chempionı [[Muhammed Ali|Muxammed Álidi]] shınıqtırdı hám oǵan "akkupunch"tı úyretti, Áli bunı 1975-jılı Richard Danndı nokautqa shıǵarıw ushın qollandı.<ref name="Rhee">{{Web deregi|url=http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|bet=Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190506223915/http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|arxivsáne=May 6, 2019|jumıs=jhoonrhee.com|qaralǵan sáne=May 1, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.jhoonrhee.com/bio7.html "Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do"]. </cite></ref> Awır salmaq boks chempionı [[Mike Tyson|Mayk Taysonnıń]] aytıwınsha, 1970-jıllarda "hámme Bryus Li bolıwdı qáledi".<ref>{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=z4GidINB4Zw|bet=Everyone Wanted to be Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210109065059/https://www.youtube.com/watch?v=z4GidINB4Zw|arxivsáne=January 9, 2021|avtor=Tyson|avtorsilteme=Mike Tyson|at=Mike|jumıs=YouTube|baspaxana=Hotboxin' with Mike Tyson|qaralǵan sáne=January 6, 2021}}</ref> Házirgi UFC awır salmaq chempionı Djon Djons Lidi ilham deregi sıpatında atap ótti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.coachmag.co.uk/sport/1461/exclusive-interview-with-ufc-champion-jon-jones|bet=Exclusive interview with UFC champion Jon Jones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005357/https://www.coachmag.co.uk/sport/1461/exclusive-interview-with-ufc-champion-jon-jones|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Razvi|at=Sam|sáne=March 19, 2012|jumıs=Coach Mag|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}</ref> Djons dizege qıya tebiwdi jiyi qollanıwı menen belgili, bul texnika Li tárepinen keń tarqalǵan edi.<ref name="Fantaousakis">{{Web deregi|url=https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|bet=UFC 232 – Jones vs. Gustafsson 2: Moves to look for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005356/https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Fantaousakis|at=Kostas|sáne=December 29, 2018|jumıs=[[Bloody Elbow]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFFantaousakis2018">Fantaousakis, Kostas (December 29, 2018). </cite></ref> Burınǵı UFC orta salmaq chempionı Anderson Silva da Lidi ilham deregi sıpatında atap ótti.<ref name="Birthday">{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|bet=Happy 80th Birthday Bruce Lee!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201128225852/https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|arxivsáne=November 28, 2020|sáne=November 27, 2020|jumıs=YouTube|baspaxana=BruceLee.com|qaralǵan sáne=December 7, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk "Happy 80th Birthday Bruce Lee!"]. </cite></ref> Kóplegen basqa UFC gúresshileri de Lidi ózleriniń ilham deregi sıpatında atap ótti, olardıń bir neshewi onı MMA-dıń "ata-babası" yamasa "úlken atası" dep atadı.<ref>{{Cite news|last1=Stets|first1=Michael|title=The MMA World Pays Tribute to Bruce Lee 40 Years After His Death|url=https://bleacherreport.com/articles/1710603-the-mma-world-pays-tribute-to-bruce-lee-40-years-after-his-death|access-date=June 15, 2020|date=July 20, 2013}}</ref> == Derekler == [[Kategoriya:Kino álemi]] <references /> __BÖLİDİMÖNDEMEW__ [[Kategoriya:27-noyabrde tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:1940-jılı tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:20-iyulda qaytıs bolǵanlar]] [[Kategoriya:1973-jılı qaytıs bolǵanlar]] 9f00f0swk1htr57d28whe4hky8gxmsd 120259 120258 2025-06-07T05:56:25Z Srajatdin Usnatdinov 12560 120259 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı|atı=Bryus Li|portret=Bruce-Lee-as-Kato-1967-retouched.jpg|táriypi=Lee in 1967|asl ismi={{nobold|李小龍}}|tuwılǵan waqtındaǵı atı=Lee Jun-fan ({{lang|zh-Hant-HK|李振藩}})|tuwılǵan sánesi=27.11.1940|tuwılǵan jeri=[[Chinatown, San Francisco]], Kaliforniya, AQSH.|qaytıs bolǵan sánesi=20.7.1973|qaytıs bolǵan jeri=[[Kowloon]], [[British Hong Kong]]|kásibi={{hlist|[[Martial artist]]|actor|philosopher|film director|screenwriter|producer}}|iskerlik jılları=1941–1973|ómirlik joldası={{marriage|[[Linda Lee Cadwell|Linda Emery]]|August 17, 1964}}|balaları={{hlist|[[Brandon Lee|Brandon]]|[[Shannon Lee|Shannon]]}}|qolı=Signature of Bruce Lee.svg}} '''Bryus Li''' ({{lang-en|Bruce Lee}}; tuwılǵan waqtındaǵı atı — '''Li Djun-fan'''; 1940-jıl 27-noyabr – 1973-jıl 20-iyul) [[Gonkong]]-[[Amerika Qurama Shtatları|amerikalı]] [[jekpe-jek óneri]] sheberi hám aktyor bolǵan. Ol hár túrli [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] tártiplerinen paydalanǵan gibrid jekpe-jek filosofiyası Djit Kun Do-nıń tiykarın salıwshısı. 1970-jıllarda jekpe-jek filmleriniń keń tarqalıwına járdem bergeni ushın tanılǵan,<ref name="britannica.com">{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Bruce-Lee|bet=Bruce Lee &#124; Biography, Martial Arts, Movies, Death, Son, & Facts &#124; Britannica|sáne=July 16, 2024}}</ref> Li ayırım kommentatorlar hám jekpe-jek sheberleri tárepinen barlıq waqıtlardaǵı eń tásirli jekpe-jek sheberi hám Shıǵıs penen Batıstı baylanıstırǵan XX ásirdiń pop mádeniyat belgisi sıpatında qaraladı. Ol Gonkong ekshn kinomatografiyasın alǵa ilgeriletiwde hám [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika]] filmlerinde [[qıtay]] xalqınıń kórsetiw usılın ózgertiwge járdem beriwde úlken miyneti sińgen.<ref name="Time 100">{{Web deregi|url=http://205.188.238.181/time/time100/heroes/profile/lee01.html|bet=Bruce Lee: With nothing but his hands, feet and a lot of attitude, he turned the little guy into a tough guy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100605174143/http://205.188.238.181/time/time100/heroes/profile/lee01.html|arxivsáne=June 5, 2010|avtor=Stein|at=Joel|sáne=June 14, 1999|jumıs=The Time 100|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> [[San Francisco|San-Franсiskoda]] tuwılıp, Britaniya Gonkongında ósip-jetilisken Li, ákesi arqalı bala aktyor sıpatında [[Gonkong]] kino industriyasına kirisip kelgen.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cbsnews.com/sanfrancisco/news/bruce-lee-statue-san-francisco-chinatown-lunar-new-year/|bet=Proposal calls for Bruce Lee statue in San Francisco's Chinatown – CBS San Francisco|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240225083404/https://www.cbsnews.com/sanfrancisco/news/bruce-lee-statue-san-francisco-chinatown-lunar-new-year/|arxivsáne=February 25, 2024|avtor=Lee|at=Mary|sáne=February 8, 2024|til=en-US|jumıs=www.cbsnews.com|qaralǵan sáne=February 25, 2024}}</ref> Onıń dáslepki [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] tájiriybesine Ving Chun (Ip Mannıń qol astında úyrengen), tay chi, [[boks]] (Gonkong boks turnirin jeńgen) hám kóshe tóbelesleri (awıl-aymaq hám úy tóbelerinde bolǵan urıslar) kiredi. 1959-jılı Li Sietlge kóship barǵan, sol jerde 1961-jılı [[Vashington]] universitetine oqıwǵa kirgen. [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHta]] bolǵan usı dáwirde, aktyorlıq kareraǵa umtılsa da, jekpe-jek ónerin úyretiw arqalı aqsha islep tabıwdı oylay baslaǵan. Ol óziniń birinshi jekpe-jek mektebin Sietldegi úyinde ashqan. Keyinirek [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyanıń]] Oklend qalasında ekinshi mektepti ashqannan soń, 1964-jılı Kaliforniyanıń Long-Bich Xalıqaralıq karate chempionatında kórsetpeler hám sóylewleri menen úlken dıqqattı tartqan. Bunnan soń ol [[Los-Andjeles|Los-Andjeleske]] kóship barıp sabaq bere baslaǵan, onıń oqıwshıları arasında Chak Norris, Sheron Teyt hám Karim Abdul-Jabbar bolǵan. 1970-jıllarda onıń Gonkong hám [[Gollivud]] filmleri Gonkong jekpe-jek filmlerin jańa ataqlılıq hám maqullaw dárejesine kóterip, qıtay jekpe-jek ónerine Batıstıń qızıǵıwshılıǵın oyatqan. Onıń filmleriniń baǵdarı hám ruwxı pútkil dúnyadaǵı jekpe-jek óneri menen jekpe-jek filmlerine kúshli tásir etip, olardı ózgertken.<ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/us|title=Bruce Lee inspired Dev for martial arts|date=July 1, 2010}}</ref> Karerası Gonkong hám AQSHtı qamtıǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm?pid=10606|bet=Jun Fan Jeet Kune Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100723235948/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm?pid=10606|arxivsáne=July 23, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.avclub.com/bruce-lee-takes-on-chuck-norris-but-he-makes-you-wait-1798245604|bet=Bruce Lee takes on Chuck Norris, but he makes you wait for the fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230127163006/https://www.avclub.com/bruce-lee-takes-on-chuck-norris-but-he-makes-you-wait-1798245604|arxivsáne=January 27, 2023|sáne=March 25, 2016|til=en|jumıs=[[The A.V. Club]]|qaralǵan sáne=January 27, 2023}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.nbcnews.com/news/asian-america/director-ang-lee-will-direct-son-playing-bruce-lee-biopic-rcna59459|bet=Director Ang Lee will direct his son, playing Bruce Lee in biopic|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230127163011/https://www.nbcnews.com/news/asian-america/director-ang-lee-will-direct-son-playing-bruce-lee-biopic-rcna59459|arxivsáne=January 27, 2023|sáne=November 30, 2022|til=en|jumıs=NBC News|qaralǵan sáne=January 27, 2023}}</ref> ol 1970-jıllardıń basında túsirilgen bes tolıq metrajlı Gonkong jekpe-jek filmindegi rolleri menen tanımalı: Lo Veydiń «Úlken bas» (1971) hám «Ǵázep judırıǵı» (1972); Golden Xarvesttiń Li tárepinen jazılǵan hám rejissyorlıq etilgen «Aydarhanıń jolı» (1972); hám Golden Xarvest penen Uorner Brazerstiń Robert Klouz rejissyorlıǵındaǵı «Aydarhanıń kiriwi» (1973) hám «Ólim oyını» (1978).<ref>{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-cinemaplus/article2058091.ece|title=How Bruce Lee changed the world-Series|date=May 29, 2011}}</ref> Lidiń óliminen keyin, onıń filmleri úlken tabınıwshılıqqa iye boldı.<ref name="britannica.com">{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Bruce-Lee|bet=Bruce Lee &#124; Biography, Martial Arts, Movies, Death, Son, & Facts &#124; Britannica|sáne=July 16, 2024}}</ref> Ol óz filmlerinde kanton mádeniyatın sáwlelendiriwi arqalı pútkil dúnyaǵa, ásirese qıtaylar arasında, hám AQSHtaǵı aziyalı stereotiplerge qarsı turǵanı ushın Aziya tegine iye amerikalılar arasında belgili tulǵaǵa aylandı.<ref name=":10">{{Cite news|title=How Bruce Lee Exploded a Stereotype With a One-Inch Punch|date=January 25, 2017|url=https://www.nytimes.com/2017/01/25/movies/bruce-lee-movies.html}}</ref> Li 1973-jıldıń iyul ayında, 32 jasında qaytıs boldı. Óliminen keyin de Li házirgi zaman jekpe-jek sportı túrlerine, sonıń ishinde [[dzyudo]], karate, aralas jekpe-jek túrleri hám [[Boks|boksqa]], sonday-aq házirgi zaman populyar mádeniyatına, sonıń ishinde kino, televidenie, komiksler, animaсiya hám video oyınlarına aytarlıqtay tásir etip kelmekte. Time jurnalı Lidi XX ásirdiń eń áhmiyetli 100 adamınıń qatarına kirgizgen. == Erte jaslıq dáwiri == [[Fayl:Bruce_Lee_with_his_parents_1940s.jpg|nobaý|Bryus Li náreste waqtında ata-anası Greys Xo hám Li Xoy-chuen menen birge]] Bryus Lidiń tuwılǵandaǵı atı Li Djun-fan bolǵan. Onıń ákesi, Li Xoy-chuen, [[Gonkong|Gonkongta]] jasaǵan kanton opera qosıqshısı edi. Anası Greys Xo [[Shanxay|Shanxayda]] tuwılǵan hám evraziyalıq shıǵısqa iye bolǵan.<ref name="2018 Ng" /> 1939-jıldıń dekabr ayında, onıń ata-anası [[San Francisco|San-Franсiskonıń]] Chaynataun rayonında xalıqaralıq opera gastroli ushın Kaliforniyaǵa sapar shekken.<ref>{{Cite book|last1=Maeda|first1=Daryl Joji|title=Like Water: A Cultural History of Bruce Lee|date=August 9, 2016|publisher=NYU Press}}</ref> Ol sol jerde 1940-jıldıń 27-noyabrinde tuwılıp, [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHtıń]] jus soli (topıraq huqıqı) puqaralıq nızamları tiykarında AQSH puqaralıǵın alıw huqıqına iye bolǵan.<ref name="2018 Ng" /> Ol tórt aylıq bolǵanda (1941-jıldıń aprel ayında), Li shańaraǵı Gonkongqa qaytıp kelgen.[2] Kóp ótpey, Ekinshi dúnya urısı dáwirinde, 1941-jıldıń dekabr ayında Yaponiya Gonkongqa kútilmegen hújim jasap, qalanı keyingi tórt jıl dawamında basqarǵan waqıtta, Li shańaraǵı kútilmegen qıyınshılıqlarǵa dus kelgen.<ref name="2018 Ng">{{Cite book|title=龍影中華──李小龍的光影片段|last1=吳貴龍|publisher=中華書局(香港)|date=2018}}</ref> Lidiń ana tárepten atası kantonlıq, ana tárepten kempir apası inglis bolǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|bet=Was Bruce Lee of English Descent?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161025083142/http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|arxivsáne=October 25, 2016|til=en|jumıs=Fightland|qaralǵan sáne=June 19, 2020}}</ref> al ana tárepten úlken ájaǵası Robert Xotung golland evrey hám kanton tegine iye Gonkong biznesmeni bolǵan. == Karerası hám bilimi == === 1940–1958: Dáslepki rolleri, mektep bilimi hám jekpe-jek ónerine kirisiwi === Lidiń ákesi Li Xoy-chuen kanton operasınıń juldızı bolǵan. Nátiyjede, kishi Li júdá jas waqtınan kino dúnyasına kirisip, bala waqtında bir neshe filmlerde kóringen. Lidiń birinshi roli «Altın dárwaza qızı» filminde saxnaǵa kóterip shıǵılǵan náreste roli bolǵan. Ol qıtay kalendarı boyınsha hám Aydarha saatı, hám Aydarha jılında tuwılǵanı sebepli, óziniń qıtaysha saxna atın 李小龍 (Li kishi Aydarha) etip alǵan.<ref name="bruceleefoundation biography">{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|bet=Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100822035902/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|arxivsáne=August 22, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> Toǵız jasında, ol 1950-jılı «Bala» filminde ákesi menen birge «Bala Cheung» atlı komiks qaharmanına tiykarlanǵan filmde birinshi bas rolin oynaǵan. On segiz jasqa tolǵanda, ol 20 filmde kórinip úlgergen.<ref name="bruceleefoundation biography">{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|bet=Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100822035902/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|arxivsáne=August 22, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> Tak Sun mektebinde (德信學校; Koulundaǵı 218 Natan jolındaǵı úyinen bir neshe kvartal qashıqlıqta) oqıǵannan soń, Li 12 jasında katolik La Salle kolledjiniń baslawısh mektep bólimine kirgen. [[Fayl:The_age_of_18_Bruce_Lee_and_Ye_Wen.jpg|nobaý|Lee and Ip Man in 1958]] 1956-jılı, oqıw úlgeriwi tómen bolǵanı ushın (hám múmkin minez-qulqı da jaqsı bolmaǵanı sebepli), ol Áuliye Franсisk Ksaveriy kolledjine ótkerilgen, sol jerde ol mekteptiń [[boks]] komandasınıń bavarlıq muǵallimi hám treneri Braz Edvard Masstıń qol astında tárbiyalanǵan.<ref>{{Cite news|title=Bruce Lee, a global hero who epitomised Hong Kong's strengths – it's just a pity the city could not preserve his former home|url=https://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1880598/bruce-lee-global-hero-who-epitomised-hong-kongs-strengths-its-just|access-date=January 26, 2023}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://archives.catholic.org.hk/In%20Memoriam/Clergy-Brother/E-Muss.htm|bet=Bro. Edward Muss FMS R.I.P.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230126213017/https://archives.catholic.org.hk/In%20Memoriam/Clergy-Brother/E-Muss.htm|arxivsáne=January 26, 2023|qaralǵan sáne=January 26, 2023}}</ref> Li bir neshe kóshe tóbelesine aralasqannan keyin, onıń ata-anası oǵan [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerinen]] tálim alıw kerek degen sheshimge kelgen. 1953-jılı Lidiń dostı Uilyam Cheung onı Ip Manǵa tanıstırǵan,<ref>{{Cite news|title=Who taught Bruce Lee kung fu? He was born to be a fighter, but the martial arts superstar also trained with the best|url=https://www.scmp.com/culture/film-tv/article/2156574/who-taught-bruce-lee-kung-fu-he-was-born-be-fighter-martial-arts|access-date=February 14, 2023}}</ref> biraq anası tárepten evropalı teginiń bolıwı sebepli, qıtay jekpe-jek dúnyasındaǵı shet ellilerge úyretpew haqqındaǵı kóp jıllıq úrip-ádet sebepli, dáslep oǵan Ving Chun kung-fusın úyreniwge ruqsat etilmegen.<ref name="Blitz">{{Cite news|url=http://www.ma-mags.com/Mags/Blitz/Blitz%203-3%20Cov.jpg|title=William Cheung Scene one... Take One|access-date=January 12, 2017|publisher=Blitz Publishers}}</ref><ref name="SMH">{{Cite news|title=All the right moves|url=http://www.smh.com.au/national/melbourne-life/all-the-right-moves-20110119-19wp3.html|access-date=December 26, 2016|publisher=Fairfax Media}}</ref>  Cheung onıń jaǵın alıp sóylegennen soń, Li mektepke qabıl etilip, Ip Mannıń qol astında Ving Chun boyınsha shınıǵıwlardı baslaǵan.<ref name="AsAmNews">{{Cite news|title=Bruce Lee Was an Anchor Baby|url=https://asamnews.com/2016/01/05/blog-bruce-lee-was-an-anchor-baby/|access-date=November 1, 2020|publisher=AsAmNews}}</ref> Ip óz oqıwshıların Gonkongtıń kóshe bandalarında tóbelesiwden saqlaw ushın, olardı shólkemlestirilgen jarıslarda qatnasıwǵa úgitlegen. Ip Man menen bir jıl shınıǵıw ótkergennen soń, basqa oqıwshılardıń kópshiligi Li menen birge shınıǵıwdan bas tartqan. Olar onıń aralas tegin bilip qalǵan edi, al qıtaylar ulıwma ózleriniń jekpe-jek óneri usılların aziyalı emeslerge úyretiwge qarsı bolǵan. Lidiń sparring sherigi Xokins Cheungtıń aytıwınsha, "Pútkil Ving Chun klanında Ip Mannan jeke ózi yamasa hátte biraz bolsa da tálim alǵan altı adamnan da az adam bar edi".{{Sfn|Thomas|1994|p=26}} Degen menen, Li Ving Chunǵa úlken qızıǵıwshılıq kórsetip, Ip Man, Uilyam Cheung hám Vong Shun-leung penen jeke shınıǵıwların dawam etken.{{Sfn|Campbell|2006|p=172}}<ref>{{Cite news|author=<!--not stated-->|date=July 25, 2018|title=Who taught Bruce Lee kung fu? He was born to be a fighter, but the martial arts superstar also trained with the best|url=https://www.scmp.com/culture/film-tv/article/2156574/who-taught-bruce-lee-kung-fu-he-was-born-be-fighter-martial-arts|work=South China Morning Post|quote=Although Lee studied wing chun at Ip’s school, he was mainly taught by Wong Shun-leung, as Ip himself only taught advanced students, not beginners. Lee quickly became devoted to wing chun and practiced diligently.|access-date=February 14, 2023}}</ref> 1958-jılı Li Gonkong mektepleri boks turnirin jeńip alıp, finalda aldıńǵı chempion Geri Elmsti nokautqa shıǵarǵan. Sol jılı Li cha-cha ayaq oyınshısı bolǵan hám Gonkongtıń Táj koloniyası Cha-Cha chempionatın jeńip alǵan.<ref>{{Cite book|last1=Lee|first1=Linda|title=The Bruce Lee Story|date=1989|publisher=[[Black Belt Communications]]}}</ref> === 1959–1964: Úziliksiz oqıwlar hám jekpe-jek ónerindegi jetiskenlikler === Jas óspirimlik dáwirinde Lidiń kóshe tóbelesleri jiyilesip, qorqınıshlı triada shańaraǵınıń ulın jeńiwdi de óz ishine aldı. 1958-jılı, qarsılas Choy Li Fut jekpe-jek mektebiniń oqıwshıları Lidiń Ving Chun mektebine qarsı shaqırıq taslaǵannan keyin, ol úydiń tóbesinde tóbeleske qatnastı. Basqa bir balanıń ádil emes mushına juwap retinde, ol balanı sonshelli qattı urdı, onıń bir tisin túsirip jiberdi, bul balanıń ata-anasınıń poliсiyaǵa shaǵım etiwine alıp keldi.<ref name="Burrows 2002">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|bet=Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080508051639/http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|arxivsáne=May 8, 2008|avtor=Burrows|at=Alyssa|jıl=2002|baspaxana=HistoryLink|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> Lidiń anası poliсiya bólimine barıp, eger onı óz qarawına shıǵarsa, ulınıń is-háreketleri ushın tolıq juwapkershilikti óz moynına alatuǵını haqqında hújjetke qol qoyıwǵa májbúr boldı. Ol bul waqıya haqqında kúyewine aytpasa da, ulına 18 jasında AQSH puqaralıǵın talap etiw ushın Qurama Shtatlarǵa qaytıwdı usınıs etti.<ref>{{Cite news|title=What you didn't know about: Bruce Lee Bruce Lee in Seattle — Part 1|url=https://nwasianweekly.com/2022/08/what-you-didnt-know-about-bruce-lee-bruce-lee-in-seattle-part-1/|access-date=July 2, 2023}}</ref> Lidiń ákesi kelisti, sebebi Gonkongta qalǵan jaǵdayda Lidiń kolledjde oqıw imkaniyatları onsha úmitli emes edi.<ref name="Burrows 2002">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|bet=Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080508051639/http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|arxivsáne=May 8, 2008|avtor=Burrows|at=Alyssa|jıl=2002|baspaxana=HistoryLink|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> 1959-jıldıń aprel ayında, Lidiń ata-anası onı Qurama Shtatlarǵa, San-Franсiskoda shańaraq dosları menen birge jasap atırǵan úlken qarındası Agnes Lige jiberiwge qarar etti. Bir neshe aydan soń, ol 1959-jılı orta mektep bilimin dawam ettiriw ushın Sietlge kóship keldi, sol jerde Rubi Chowdıń restoranında jasap turıwshı ofiсiant bolıp isley basladı. Chowdıń kúyewi Lidiń ákesiniń kásiplesi hám dostı edi. Lidiń úlken ájaǵası Piter Li kolledjde oqıw ushın Minnesotaǵa ketpesten aldın qısqa waqıtqa Sietlde onıń menen birge boldı.<ref name="Wing Chung Gung Fu">{{Web deregi|url=http://hardcorejkd.com/wing_chun.php|bet=Wing Chung Gung Fu|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php|arxivsáne=May 14, 2008|baspaxana=Hardcore JKD|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> 1959-jılı Li [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerin]] oqıta basladı. Ol óziniń oqıtqan ónerin Jun Fan Gung Fu (sózbe-sóz awdarǵanda Bryus Lidiń Kung-fusı) dep atadı.<ref name="Wing Chung Gung Fu">{{Web deregi|url=http://hardcorejkd.com/wing_chun.php|bet=Wing Chung Gung Fu|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php|arxivsáne=May 14, 2008|baspaxana=Hardcore JKD|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php "Wing Chung Gung Fu"]. </cite></ref> Bul onıń Ving Chunǵa bolǵan usılı edi. Li Sietlde tanısqan doslarına sabaq berdi, dáslep Dzyudo sheberlik iyelewshisi Djessi Gloverden basladı, ol Lidiń dáslepki texnikalarınıń ayırımların oqıtıwdı dawam etti. Taki Kimura Lidiń birinshi Járdemshi Instruktorı boldı hám Lidiń óliminen keyin de onıń óneri menen filosofiyasın oqıtıwdı dawam etti.<ref>{{Web deregi|url=http://bruceleefoundation.com/index.cfm/page/Biography/pid/10585|bet=Bruce Lee Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121119051316/http://bruceleefoundation.com/index.cfm/page/Biography/pid/10585|arxivsáne=November 19, 2012|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=September 4, 2012}}</ref> Li Sietlde óziniń birinshi jekpe-jek mektebin ashtı, ol Li Jun Fan Gung Fu Institutı dep ataldı. Li Sietldegi Kapitol-Xill rayonındaǵı Edison Texnikalıq Mektebinen orta bilim alıp, diplomın aldı.<ref>{{Web deregi|url=http://nwasianweekly.com/2014/08/bruce-lee-seattle-roots-retrospective-comes-wing/|bet=Bruce Lee and his Seattle roots — A retrospective comes to the Wing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211125022933/http://nwasianweekly.com/2014/08/bruce-lee-seattle-roots-retrospective-comes-wing/|arxivsáne=November 25, 2021|sáne=August 11, 2014|til=en-US|jumıs=Northwest Asian Weekly|qaralǵan sáne=November 25, 2021}}</ref> 1961-jıldıń mart ayında Li Vashington Universitetine oqıwǵa kirip, drama óneri, filosofiya, psixologiya hám basqa da pánlerdi oqıdı. Lidiń ózi hám kóp basqalar aytqanına qaramastan, universitettiń 1999-jılǵı pitkeriwshiler basılımındaǵı maqalaǵa tiykarlanǵanda, Lidiń rásmiy qánigeligi filosofiya emes, al drama bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.washington.edu/alumni/columns/dec99/j_o.html|bet=U. of Washington alumni records|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110221043919/http://www.washington.edu/alumni/columns/dec99/j_o.html|arxivsáne=February 21, 2011|baspaxana=Washington.edu|qaralǵan sáne=January 22, 2010}}</ref> 1964-jıldıń basında Li universitetti taslap, Djeyms Yimm Li menen birge jasaw ushın Oklendke kóship keldi. Djeyms Li Bryus Liden jigirma jas úlken edi hám sol aymaqta belgili qıtay jekpe-jek sheberi edi. Olar birgelikte Oklendte ekinshi Jun Fan jekpe-jek studiyasın ashtı. Djeyms Li Bryus Lidi amerikalı jekpe-jek sheberi Ed Parker menen tanıstırdı. Parkerdiń mirát etiwi menen Li 1964-jılǵı Long-Bich Xalıqaralıq Karate Chempionatında qatnasıp, eki barmaqlı otırıp-turıwlardı - bir qoldıń bas barmaǵı hám kórsetkish barmaǵın paydalanıp, ayaqların shama menen iyin keńliginde qoyıp - kórsetti.<ref name="Two Finger Pushup">{{Web deregi|url=http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|bet=Two Finger Pushup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|arxivsáne=May 21, 2008|baspaxana=Maniac World|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> Sol Long-Bich jarısında, ol jáne "bir dyuymlik mush" kórsetti.<ref name="Two Finger Pushup">{{Web deregi|url=http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|bet=Two Finger Pushup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|arxivsáne=May 21, 2008|baspaxana=Maniac World|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm "Two Finger Pushup"]. </cite></ref> Li tik turıp, oń ayaǵın alǵa shıǵarıp, dizelerin azǵana búgip, qozǵalmay turǵan sherigi aldında turdı. Lidiń oń qolı jartılay sozılǵan hám oń mushın sheriginiń kókireginen shama menen bir dyuym (2.5 sm) qashıqlıqta edi. Oń qolın artqa tartpastan, Li óz turısın saqlaǵan halda erkin qatnasıwshı Bob Beykerge kúshli mush urdı. Bul Beykerdi artqa ılaqtırıp, jaraqat almawı ushın onıń artına qoyılǵan orındıqqa qulattı, biraq Beykerdiń páti onı polǵa qulawına alıp keldi. Beyker bılay eske aladı: "Men Bryuske bunday kórsetpelerdi qaytıp islemewin ayttım. Ol maǵan sońǵı ret mush urǵanda, kókiregimdegi awırıw shıdamsız bolǵanlıqtan, jumısqa bara almadım". Dál usı 1964-jılǵı chempionatta Li birinshi ret [[Taekwando|Taekvondo]] ustazı Djungu Ri menen tanıstı. Olar dos bolıp, bul qarım-qatnas ekewine de jekpe-jek sheberi sıpatında payda ákeldi. Ri Lige shetten tebiwdi tolıǵı menen úyretti, al Li Rige "signalsız" mush urıwdı úyretti. 1964-jılı Oklendtiń Chaynatawnında Li Vong Djek-man menen dawlı jeke jekpe-jek ótkerdi. Vong Ma Kin Fungtıń tikkeley shákirti bolıp, Siniсyuan, Arqa Shaolin hám tay-chi boyınsha sheberligi menen belgili edi. Lidiń aytıwınsha, qıtay jámiyeti oǵan qıtaylı emes adamlarǵa sabaq beriwdi toqtatıw haqqında ultimatum bergen. Ol bas tartqanda, onı Vong penen jekpe-jek ótkeriwge shaqırǵan. Kelisim boyınsha eger Li jeńilse, ol mektebin jabıwı kerek edi, al jeńse, aq adamlarǵa yamasa basqa qálegen adamlarǵa sabaq bere alatuǵın edi. Vong bunı biykarlap, Li Chaynatawn teatrındaǵı kórsetpeleriniń birinde San-Franсiskodaǵı hár qanday adamdı jeńe alatuǵının maqtanıp aytqannan keyin, ol Li menen jekpe-jek ótkeriwdi soraǵan hám onıń ózi aq adamlarǵa yamasa basqa qıtaylı emes adamlarǵa qarsı kemsitpegen dep aytqan. Li bılay dep pikir bildirgen: "Sol qaǵazda Chaynatawnnan barlıq sifulardıń atları bar edi, biraq olar meni qorqıta almaydı". Jekpe-jekti kórgen adamlar qatarına Kedwell, Djeyms Li (Bryus Lidiń sherigi, tuwısqanı emes) hám tay-chi oqıtıwshısı Uilyam Chen kiredi. Vong hám Uilyam Chenniń aytıwınsha, jekpe-jek ádettegiden tıs uzaq - 20-25 minut dawam etken.<ref name="Mental Floss">{{Web deregi|url=http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|bet=Bruce Lee: The Time Bruce Lee Was Challenged to a Real Fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160711225623/http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|arxivsáne=July 11, 2016|avtor=Rossen|at=Jake|sáne=August 10, 2015|jumıs=Mental Floss|qaralǵan sáne=July 10, 2016}}</ref> Vong dáslep ádep-ikramlı, biraq qatań jekpe-jek boladı dep kútkenin, biraq Li onı óltiriw niyetinde agressiv hújim etkenin aytadı. Vong dástúrli qol alısıwdı usınǵanda, Li sálemlesiwdi qabıl etkendey bolıp kóringen, biraq onıń ornına Li qolın nayza sıyaqlı Vongtıń kózlerine qaratıp urǵan eken. Óz ómirin qorǵawǵa májbúr bolǵan Vong, qolaylı máwrit bolǵanda da Lige óltiriw kúshi menen urmaǵanın, sebebi bul oǵan túrme jazasın ákeliwi múmkin edi, biraq jeńiniń astındaǵı nızamsız qurallardan paydalanǵanın aytadı. Maykl Dorgannıń 1980-jılǵı "Bryus Lidiń eń qıyın jekpe-jegi" kitabına qaraǵanda, jekpe-jek eki táreptiń de sheshiwshi soqqısı sebepli emes, al Lidiń "ádetten tıs haldan tayıwı" sebepli tamamlanǵan.<ref name="Dorgan" /> Degen menen, Bryus Li, Linda Li Kedwell hám Djeyms Yimm Lidiń aytıwınsha, jekpe-jek barı-joǵı úsh minut dawam etip, Lidiń sheshiwshi jeńisi menen tamamlanǵan. Kedwelldiń gúwalıǵı boyınsha: "Jekpe-jek baslandı, bul hesh qanday sheklewsiz jekpe-jek edi, ol úsh minut dawam etti. Bryus bul adamdı jerge jıqtı hám 'Berileseń be?' dep soradı, hám ol adam berilgenin ayttı". Jekpe-jekten bir neshe hápte ótkennen keyin, Li intervyu berip, atı atalmaǵan qarsılasın jeńgenin aytqan, Vongtıń aytıwınsha, bul anıq oǵan islegen silteme edi.<ref name="Mental Floss">{{Web deregi|url=http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|bet=Bruce Lee: The Time Bruce Lee Was Challenged to a Real Fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160711225623/http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|arxivsáne=July 11, 2016|avtor=Rossen|at=Jake|sáne=August 10, 2015|jumıs=Mental Floss|qaralǵan sáne=July 10, 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFRossen2015">Rossen, Jake (August 10, 2015). </cite></ref> Juwap retinde, Vong San-Franсiskodaǵı qıtay tilindegi "Pacific Weekly" gazetasında jekpe-jek haqqındaǵı óz bayanlamasın járiyalap, eger Li bul bayanlamaǵa qanaatlanbasa, ashıq qayta jekpe-jek ótkeriwge mirát etti. Li hár bir qozǵawǵa zorlıq penen juwap beriw uqıbına iye bolsa da, bul mirátqa juwap bermedi. Li aq adamlarǵa sabaq beriwdi dawam etkenine qaramastan, ekewi de bunnan keyin járiya bildiriwler jasamadı. Li film karerasın taslap, jekpe-jek ónerin rawajlandırıwdı maqul kórgen edi. Biraq, 1964-jılı Long-Bichtegi jekpe-jek kórsetpesi aqır-aqıbetinde televidenie prodyuseri Uilyam Dozerdiń Charli Channıń ulı Li Chan haqqındaǵı "Number One Son" filminiń pilot seriyasındaǵı rol ushın kastingke mirát etiwine alıp keldi. Serial hesh qashan ámelge aspadı, biraq Dozer Lidiń potenсialın kórdi.<ref name=":0">{{Cite news|title=Color Him Green}}</ref> === 1966–1970: Amerikadaǵı rolleri hám Djit Kun-Do dóretiw === [[Fayl:Van Williams and Bruce Lee in The Green Hornet 1966.jpg|oñğa|nobaý|1966-jılı "The Green Hornet" filmi ushın túsirilgen Uilyams hám Lidiń reklama súwreti]] 1966-jıldan 1967-jılǵa shekem Li Uilyam Dozer tárepinen islep shıǵarılǵan hám bayanlanǵan,<ref>{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in ""The Green Hornet""|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|baspaxana=The American Heritage Center holds the papers of William Dozier, who produced and narrated the TV series The Green Hornet, as well as the Batman TV series.|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}</ref> sol atamadaǵı radio baǵdarlaması tiykarında islengen<ref>{{Cite news|date=September 3, 1966|title=Green Hornet's Creator Visits TV Scene|work=The Times Herald}}</ref><ref name=":0">{{Cite news|date=October 2, 1966|title=Color Him Green|work=Tampa Bay Times}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFAarons1966">Aarons, Leroy F. (October 2, 1966). </cite></ref> "The Green Hornet" teleserialında Van Uilyams oynaǵan bas qaharman menen birge Kato rolin oynadı. Serial bir máwsim (26 bólim) dawamında 1966-jıldıń sentyabrinen 1967-jıldıń martına shekem efirge shıqtı. Li hám Uilyams jáne de Uilyam Dozer islep shıǵarǵan basqa teleserial "Batman"nıń úsh kesilisiw bóliminde óz qaharmanları sıpatında kórindi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-51-season-2/a-piece-of-the-action/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072502/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-51-season-2/a-piece-of-the-action/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-52-season-2/batmans-satisfaction/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072504/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-52-season-2/batmans-satisfaction/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-599958/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072503/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-599958/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> "The Green Hornet" erjetken Bryus Lidi amerikalı tamashagóy auditoriyasına tanıstırdı hám aziyalı stildegi jekpe-jek ónerin usınǵan birinshi keń tarqalǵan amerika showı boldı. Showdıń rejissyorı Lidiń mush hám urıslar paydalanılatuǵın tipik amerika stilinde gúresiwin qáledi. Kásiplik jekpe-jek sheberi sıpatında Li bas tartıp, óz qánigeligi stilinde gúresiwi kerek ekenin talap etti. Dáslep, Li sonshelli tez háreket etkeni sonshelli, onıń háreketlerin plenkaǵa túsiriw múmkin bolmadı, sonlıqtan ol óz háreketlerin ásteletiwge májbúr boldı.<ref name="American Heritage Center">{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}</ref> Showdıń islep shıǵarılıwı waqtında Li showda kaskadyor bolıp isleytuǵın Djin LeBell menen dos boldı. Olar birge shınıqtı hám óz qánigelikleri boyınsha [[jekpe-jek óneri]] bilimleri menen almastı. 1967-jılı show toqtatılǵannan keyin, Li Dozerge "show-biznestegi meniń kareramdı" baslap bergeni ushın minnetdarshılıq xat jolladı.{{Sfn|Polly|2018|pp=187}} After the show was canceled in 1967, Lee wrote to Dozier thanking him for starting "my career in show business".<ref name="American Heritage Center">{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/ "American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'"]. </cite></ref> 1967-jılı Li "Ironside" serialınıń bir bóliminde rol oynadı''.''<ref>{{Citation |last=Dubin |first=Charles S. |title=Tagged for Murder |date=October 26, 1967 |url=https://www.imdb.com/title/tt0612463/ |access-date=January 26, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230126211229/https://www.imdb.com/title/tt0612463/ |url-status=live |series=Ironside |archive-date=January 26, 2023}}</ref> [[Fayl:JeetKuneDo.svg|nobaý|Djit Kun-Do embleması Bryus Li Miyrası tárepinen saqlanatuǵın dizimge alınǵan sawda belgisi bolıp tabıladı. Tayсzitu simvolınıń átirapındaǵı qıtay háripleri bılay oqıladı: "Jolsızlıqtı jol etip paydalanıw" hám "Sheklewsizlikti sheklew etip alıw". Kórsetkishler yan hám in arasındaǵı sheksiz tásirlesiwdi ańlatadı.]] Djit Kun Do 1967-jılı payda bolǵan. «Jasıl shegirtke» serialınıń bir sezonın túsiriwden keyin, Li jumıssız qalıp, Djun Fan Gung-fu Institutın ashtı. Vong Djek-manmen bolǵan tartıslı jekpe-jek Lidiń jekpe-jek óneri haqqındaǵı filosofiyasına tásir etti. Li gúres uzaqqa sozılǵanın hám Ving Chun texnikasın qollanıp óz potenсialın tolıq kórsete almaǵanın túsindi. Ol dástúrli jekpe-jek óneri texnikaları kóshedegi tártipsiz urıs jaǵdaylarında qollanıw ushın júdá qattı hám formal degen pikirge keldi. Li «ámeliylik, iykemlilik, tezlik hám nátiyjelilik» ke pát bergen sistemanı rawajlandırıwdı sheshti. Ol kúsh ushın salmaq kóteriw, shıdamlılıq ushın juwırıw, iykemlilik ushın sozılıw sıyaqlı hár qıylı shınıǵıw usılların qollanıwdı basladı hám qılıshlasıw hám tiykarǵı [[boks]] texnikaları sıyaqlı kóplegen basqa usıllardı úziliksiz beyimlep bardı. Li ózi «stilsiz stil» dep ataǵan nársege pát berdi. Bul dástúrli stillerge tán dep esaplaǵan formal usıldan qutılıwdan ibarat edi. Li hátte ol endi Djun Fan Gung-fu dep ataǵan sistemanıń da júdá sheklewshi ekenin sezdi, hám ol aqır-aqıbetinde Djit Kun Do yamasa Tosqınlıq Berewshi Mushtıń Jolı dep ataytuǵın filosofiya hám jekpe-jek ónerine aylandı. Bul atamaǵa ol keyin ókindi, sebebi Djit Kun Do stillerge tán belgili parametrlerdi ańlattı, al onıń jekpe-jek óneriniń ideyası parametrler hám sheklewlerden tısqarı bolıwı edi. Sol waqıtta Lidiń jekpe-jek óneri boyınsha oqıwshılarınıń ekewi [[Gollivud]] sсenariyshisi Stirling Sillifant hám aktyor Djeyms Koburn edi. 1969-jılı olar úshewi «Únsiz Fleyta» atlı film ushın sсenariy ústinde islesti hám túsirilim ornın izlew ushın birge Hindstanǵa bardı. Joybar sol waqıtta ámelge aspadı, biraq 1978-jılǵı Devid Kerradin bas roldi oynaǵan «Temir sheńber» filmi usı syujet tiykarında islendi. 2010-jılı prodyuser Pol Maslanski «Únsiz Fleyta»nıń dáslepki sсenariyi tiykarında film islewdi jobalastırıp, oǵan qarjılandırıw alǵanı haqqında xabar berildi. 1969-jılı Li Sillifant jazǵan «Marlou» filminde qısqa rol oynadı, onda ol Djeyms Garner oynaǵan jeke detektiv Filip Marloudı qorqıtıw ushın jallanǵan ǵalaba adamnıń rolin orınladı, ol Marloudı qorqıtıw ushın óziniń jekpe-jek óneri qábiletlerinen paydalanıp, vandalizm háreketlerin ámelge asıradı.<ref name=":3">{{Cite news|title=Meet Master Of Jeet Kune Do}}</ref><ref name=":4">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074317/https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> Sol jılı ol Din Martin bas roldi oynaǵan Matt Xelm haqqındaǵı komediyalıq shpionlıq filmniń tórtinshi bólimi «Qıyratıwshı topar»da karate boyınsha másláhátshi sıpatında kórsetildi.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/23670-THE-WRECKING-CREW?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074346/https://catalog.afi.com/Film/23670-THE-WRECKING-CREW?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> Jáne de sol jılı Li «Mine kelinler keledi» hám «Blondi» seriallarınıń bir-bir bóliminde rol oynadı.<ref>{{Cite news|title=Prospective Bridal Pair}}</ref><ref>{{Cite news|title=Wednesday}}</ref> 1970-jılı Li jáne de Sillifant jazǵan, Ingrid Bergman hám Antoni Kuinn bas roldi oynaǵan «Báhárgi jawında seruen» filminiń jekpe-jek xoreografiyasın islep shıǵarıwǵa juwapker boldı.<ref name=":5">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190617032205/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/23437|arxivsáne=June 17, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}</ref> === 1971–1973: Gonkong filmleri hám Gollivudtaǵı tabıslar === 1971-jılı Li Sillifant jazǵan «Longstrit» teleserialınıń tórt bóliminde rol oynadı. Li Djeyms Franсiskus oynaǵan bas qaharman Mayk Longstrittiń [[jekpe-jek óneri]] boyınsha ustazı Li Cung rolin orınladı, hám onıń jekpe-jek óneri filosofiyasınıń áhmiyetli tárepleri sсenariyge kirgizilgen edi.<ref name=":1">{{Cite news|last=Riste|first=Tom|date=November 18, 1971|title=Bruce Lee's Acting adds To 'Longstreet'|volume=130|work=Arizona Daily Star}}</ref><ref name=":6">{{Cite news|last=Riste|first=Tom|date=September 18, 1971|title='Longstreet' Shines As New Detective Hit|volume=130|work=Arizona Daily Star}}</ref> Lidiń óziniń aytıwınsha, sonday-aq onıń óliminen keyin Linda Li Keduelldiń aytıwı boyınsha, Li 1971-jılı óziniń teleserialın usınǵan, ol dáslep «Jawınger» dep atalıp, bul haqqındaǵı sóylesiwlerdi Warner Bros kompaniyası tastıyıqlaǵan. 1971-jıl 9-dekabrde «The Pierre Berton Show» telebaǵdarlamasındaǵı intervyude Li Paramount hám Warner Bros kompaniyalarınıń onı «zamanagóy nársede oynawın» qálegenin hám olardıń vestern ideyası eskirgenin oylaǵanın, al óziniń vestern islewdi qálegenin ayttı. Keduelldiń aytıwınsha, Lidiń konсepсiyası qayta islenip, «Kung-fu» dep ataldı, biraq Warner Bros Lige hesh qanday avtorlıq huqıq bermedi. Warner Bros kompaniyasınıń aytıwınsha, olar ádewir waqıttan beri usınday konсepсiya ústinde islep atırǵan edi, onı 1969-jılı eki sсenariyshi hám prodyuser - Ed Spilman hám Govard Fridlander dóretken edi,<ref name="The Truth about the Creation of the Kung Fu TV Series">{{Web deregi|url=https://www.martialjournal.com/the-truth-about-the-creation-of-the-kung-fu-tv-series/|bet=The Truth about the Creation of the Kung Fu TV Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210130134124/https://www.martialjournal.com/the-truth-about-the-creation-of-the-kung-fu-tv-series/|arxivsáne=January 30, 2021|sáne=May 20, 2019|baspaxana=Martial Journal|qaralǵan sáne=February 20, 2021}}</ref> bunı Lidiń biografı Metyu Polli de tastıyıqlaydı.<ref>{{Cite book|title=Bruce Lee: A Life}}</ref> Bul derekler boyınsha, Lidiń bas rolge alınbawınıń sebebi onıń qalıń akсenti bolǵan, biraq Fred Uayntraub bunı onıń etnikalıq kelip shıǵıwı menen baylanıstıradı.<ref>{{Cite book|url=https://www.scribd.com/book/131190162/Bruce-Lee-Woodstock-And-Me-From-The-Man-Behind-A-Half-Century-of-Music-Movies-and-Martial-Arts|title=Bruce Lee, Woodstock And Me}}</ref><ref>{{Cite book|title=Bruce Lee, Woodstock And Me: From The Man Behind A Half-Century of Music, Movies and Martial Arts}}</ref> Batıs shólistanda Shaolin monaxı roli aqır-aqıbetinde sol waqıtta jekpe-jek óneri menen shuǵıllanbaytuǵın Devid Kerradinge berildi. «The Pierre Berton Show» baǵdarlamasında bergen intervyusinde Li serialdaǵı rol tarqatıwǵa baylanıslı Warner Bros kompaniyasınıń kóz-qarasın túsinetuǵının bildirdi: «Olar biznes kóz-qarasınan bunı qáwipli dep esaplaydı. Men olardı ayıplamayman. Eger jaǵday kerisinshe bolıp, Amerika juldızı Gonkongqa kelgende hám men qarjı iyesi bolǵanımda, men de onı tamashagóyler qabıl etiwi boyınsha óz táshiwishlerime iye bolar edim». Prodyuser Fred Uayntraub Lige Gonkongqa qaytıp, Gollivud basshılarına kórsete alatuǵın tolıq metrajlı film islewdi másláhát bergen edi. AQSHtaǵı ekinshi dárejeli rollerden qanaatlanbaǵan Li Gonkongqa qayttı. «Jasıl shegirtke» serialınıń Gonkongta úlken jetiskenlikke eriskeninen hám rásmiy emes túrde «Kato shouı» dep atalatuǵınınan xabarsız bolǵan Li, ózin shoudıń juldızı sıpatında tanıǵan adamlardı kórip tańqaldı. Shaw Brothers Studio hám Golden Harvest kompaniyaları menen sóylesiwlerden keyin, Li Golden Harvest óndirgen eki filmde bas rolde túsiw ushın shártnama dúzdi. Li óziniń birinshi bas rolin «The Big Boss» (1971) filminde oynadı, bul film pútkil Aziya boyınsha úlken kassalıq tabısqa erisip, onı juldızlıqqa alıp keldi. Bunnan keyin ol «Fist of Fury» (1972) filmin túsirdi, bul film «The Big Boss» filminiń qoyǵan kassalıq rekordların buzdı. Dáslepki eki jıllıq kelisimin tamamlaǵannan soń, Li Golden Harvest penen jańa shártnama dúzdi. Keyinirek Li Chou menen birge óziniń Concord Production Inc. kompaniyasın qurdı. Óziniń úshinshi filmi «The Way of the Dragon» (1972) ushın ol filmniń sсenariyin jazıwshısı, rejissyorı, bas aktyorı hám urıs saxnalarınıń xoreografı sıpatında tolıq baqlawǵa iye boldı. 1964-jılı Kaliforniyanıń Long-Bich qalasında ótkerilgen kórsetiwde Li karate chempionı Chak Norris penen tanıstı. «The Way of the Dragon» filminde Li Norristi kóriwshilerge óziniń qarsılası sıpatında tanıstırdı. Olardıń jekpe-jegi "jawıngerlik óner hám kino tariyxındaǵı eń jaqsı urıs saxnalarınıń biri" dep bahalanǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnn.com/2018/07/07/us/bruce-lee-myth-vs-reality/index.html|bet=New Bruce Lee bio debunks 'kung fu Jesus' myth|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191219081112/https://www.cnn.com/2018/07/07/us/bruce-lee-myth-vs-reality/index.html|arxivsáne=December 19, 2019|avtor=John Blake|sáne=July 7, 2018|jumıs=CNN|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}</ref> Bul rol dáslep amerikalı karate chempionı Djo Lyuiske usınılǵan edi. «Fist of Fury» hám «Way of the Dragon» filmleri dúnya júzi boyınsha sáykes túrde shama menen 100 million hám 130 million AQSH dolları tabıs alıp keldi. 1972-jıldıń avgust ayınan oktyabr ayına shekem Li óziniń tórtinshi Golden Harvest filmi «Game of Death» ústinde jumıs basladı. Ol ayırım saxnalardı, sonıń ishinde burınǵı oqıwshısı, 7 fut 2 dyuym (218 sm) boylı amerikalı basketbol juldızı Karim Abdul-Djabbar menen urıs saxnasın túsirdi. 1972-jıldıń noyabr ayında Warner Bros kompaniyası Lige Concord, Golden Harvest hám Warner Bros birgelikte islep shıǵaratuǵın birinshi film «Enter the Dragon»da bas roldi oynawdı usınǵannan keyin óndiris toqtatıldı. Túsiriw jumısları 1973-jıldıń fevral ayında Gonkongta baslanıp, aprel ayında juwmaqlandı.<ref>{{Web deregi|url=http://bruceleefansite.com/bruces-life.html|bet=Bruce Lee's Life|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200218233318/http://bruceleefansite.com/bruces-life.html|arxivsáne=February 18, 2020|qaralǵan sáne=March 14, 2020}}</ref> Túsiriw baslanǵannan bir ay ótkennen soń, basqa óndiriwshi kompaniya Starseas Motion Pictures Lidi «Fist of Unicorn» filminiń bas aktyorı sıpatında járiyaladı, haqıyqatında ol tek kóp jıllıq dostı Yunikorn Chanǵa járdem retinde filmdegi urıs saxnalarınıń xoreografiyasın islep beriwge kelisken edi. Li óndiriwshi kompaniyaǵa qarsı arza bermekshi boldı, biraq Chan menen doslıǵın saqlap qaldı. Degen menen, «Enter the Dragon» filmi tamamlanǵannan bir neshe ay ótip hám onıń 1973-jılı 26-iyuldegi premerasına altı kún qalǵanda Li qaytıs boldı.<ref name="Wilson">{{Cite book|last1=Wilson|first1=Wayne|title=Bruce Lee|date=2001|publisher=Mitchell Lane Publishers|isbn=978-1-58415-066-4|pages=30–1|url=https://archive.org/details/bruceleereallife00wayn/page/30/mode/2up|quote=After its release, ''Enter the Dragon'' became Warner Brothers' highest grossing movie of 1973. It has earned well over $400{{nbsp}}million}}</ref> «Enter the Dragon» sol jıldıń eń kóp tabıs alıp kelgen filmleriniń birine aylandı hám Lidiń jawıngerlik óner ańızına aylanıwın tastıyıqladı. Film 1973-jılı 850,000 AQSH dollarına túsirilgen, bul 2007-jılǵı inflyaсiyanı esapqa alǵanda 4 million dollarǵa teń.<ref name="bls">{{Web deregi|url=http://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl|bet=Inflation Calculator|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080529155647/http://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl|arxivsáne=May 29, 2008|baspaxana=[[Bureau of Labor Statistics]]|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> «Enter the Dragon» filmi dúnya júzi boyınsha 400 million dollardan artıq tabıs alıp kelgeni mólsherlenedi, bul 2022-jılǵı inflyaсiyanı esapqa alǵanda 2 milliard dollardan artıqqa teń. Film jawıngerlik ónerge qısqa múddetli qızıǵıwshılıqtı oyattı, bul "Kung Fu Fighting" sıyaqlı qosıqlarda hám ayırım TV showlarda óz kórinisin taptı. === 1978-jıldan házirge shekem: Qaytıs bolǵannan keyingi jumısları === [[Fayl:Avenue_of_Stars_Bruce_Lee.jpg|oñğa|nobaý|Bryus Lidiń Gonkongtaǵı Dańq gúzarındaǵı juldızı]] "Enter the Dragon" filminiń rejissyorı Robert Klouz, Golden Harvest penen birge Lidiń pitpey qalǵan "Game of Death" filmin qayta tiklegen. Li "Enter the Dragon" filmin túsiriwge ketpesten aldın "Game of Death" ushın 100 minuttan aslam material, sonıń ishinde qaytalanǵan kórinislerdi túsirip úlgergen edi. Abdul-Jabbardan tısqarı, filmde Djordj Lezenbi, Xapkido ustazı Ji Xan-je hám Lidiń jáne bir shákirti Den Inosanto da qatnasqan. Filmniń shıńı - Lidiń qaharmanı Xay Tien sarı sport kiyiminde bes qabatlı pagodanıń hár bir qabatında hár qıylı qarsılaslar menen ayqasqan saxnalar boldı. Talqılawlarǵa sebep bolǵan adım menen, Robert Klouz filmdi Lige uqsaytuǵın aktyor (Kim Tay Chung, kaskadyor sıpatında Yuen Byao) hám Lidiń basqa filmlerinen alınǵan arxiv kórinislerin paydalanıp, jańa syujet hám aktyorlar quramı menen tamamladı. Film 1978-jılı ekranǵa shıqtı. Bul jıynap dúzilgen filmde Lidiń haqıyqıy túsirilgen kórinisleri tek on bes minut boldı. Lidiń paydalanılmaǵan materialları 22 jıldan keyin tabılıp, "Bruce Lee: A Warrior's Journey" hújjetli filmine kirgizildi. [[Fayl:Bruce_Lee_Walk_of_fame.jpg|nobaý|Bryus Lidiń Gollivud Dańq gúzarındaǵı juldızı]] 1972-jılı "The Big Boss" hám "Fist of Fury" filmleriniń tabıslı bolıwınan keyin, Golden Harvest kompaniyasınıń Raymond Chou tárepinen úshinshi film jobalastırıldı. Bul filmdi Lo Vey rejissyorlıq etiwi kerek edi hám onıń atı "Yellow-Faced Tiger" bolıwı kerek edi. Biraq, sol waqıtta Li óziniń "Way of the Dragon" sсenariyin rejissyorlıq etiw hám prodyuserlik etiwdi sheshti. Li Raymond Chou menen birge óndiris kompaniyasın qurǵan bolsa da, 1973-jıldıń sentyabr-noyabr aylarında básekiles Shaw Brothers Studio menen birge tariyxıy film jobalastırılǵan edi. Bul filmdi Chor Yuen yamasa Chen Kang rejissyorlıq etiwi, Yi Kang hám Chang Chex sсenariy jazıwı kerek edi. Filmniń atı "The Seven Sons of the Jade Dragon" bolıwı kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.fortunecity.com/lavender/friday/155/id47.htm|bet=Shaw Brothers Film Project|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111103162421/http://www.fortunecity.com/lavender/friday/155/id47.htm|arxivsáne=November 3, 2011|qaralǵan sáne=January 6, 2011}}</ref> 2015-jılı Perfect Storm Entertainment hám Bryus Lidiń qızı Shennon Li "The Warrior" serialınıń islep shıǵarılatuǵının hám Cinemax kanalında kórsetiletuǵının járiyaladı. Film rejissyorı Djastin Lin serialdı basqarıw ushın tańlandı.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2015/05/bruce-lee-crime-drama-warrior-justin-lin-cinemax-1201430580/|bet=Cinemax Developing Bruce Lee-Inspired Crime Drama 'Warrior' From Justin Lin|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200133/https://deadline.com/2015/05/bruce-lee-crime-drama-warrior-justin-lin-cinemax-1201430580/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=May 21, 2015|qaralǵan sáne=April 16, 2020}}</ref> Óndiris 2017-jıldıń oktyabr ayında Qubla Afrikadaǵı [[Keyptaun|Keyptaunda]] baslandı. Birinshi sezonda 10 bólim bar.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2017/10/warrior-cinemax-cast-director-bruce-lee-inspired-martial-arts-series-1202185298/|bet='Warrior': Cinemax Sets Cast & Director For Bruce Lee-Inspired Martial Arts Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200052/https://deadline.com/2017/10/warrior-cinemax-cast-director-bruce-lee-inspired-martial-arts-series-1202185298/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=October 11, 2017|qaralǵan sáne=April 16, 2020}}</ref> 2019-jıldıń aprel ayında Cinemax serialdıń ekinshi máwsimin tastıyıqladı.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2019/04/warrior-renewed-season-2-cinemax-tong-wars-drama-series-bruce-lee-justin-lin-1202600027/|bet='Warrior' Renewed For Season 2 By Cinemax|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200225/https://deadline.com/2019/04/warrior-renewed-season-2-cinemax-tong-wars-drama-series-bruce-lee-justin-lin-1202600027/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=April 24, 2019|jumıs=Deadline Hollywood|qaralǵan sáne=April 24, 2019}}</ref> 2021-jıldıń mart ayında prodyuser Djeyson Kotxari "The Silent Flute" filminiń huqıqların satıp alǵanı haqqında xabar berildi. Bul film miniseriya bolıp isleniwi kerek, al Djon Fusko sсenarist hám atqarıwshı prodyuser bolıwı kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=https://variety.com/2021/film/asia/jason-kothari-and-john-fusco-to-produce-bruce-lee-scripted-the-silent-flute-1234936256/|bet=Jason Kothari and John Fusco to Produce Bruce Lee-Scripted 'The Silent Flute'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210324152647/https://variety.com/2021/film/asia/jason-kothari-and-john-fusco-to-produce-bruce-lee-scripted-the-silent-flute-1234936256/|arxivsáne=March 24, 2021|avtor=Frater|at=Patrick|sáne=March 23, 2021|til=en-US|jumıs=[[Variety (magazine)|Variety]]|qaralǵan sáne=March 25, 2021}}</ref> === Islenbegen jumıslar === Li bir neshe sсenariyler ústinde ózi de islegen edi. "Southern Fist/Northern Leg" dep shártli túrde atalǵan filmniń tiykarǵı syujetin Lidiń óz dawısı menen aytıp bergen jazbası bar, onda "The Silent Flute" (Circle of Iron) filminiń biykar etilgen sсenariyi menen uqsaslıqlar bar. Basqa bir sсenariydiń atı "Green Bamboo Warrior" bolıp, ol [[San Francisco|San-Franсiskoda]] ótiwi kerek edi, Bolo Yung penen birge oynawı hám Endryu Vayna prodyuserlik etiwi jobalastırılǵan edi. Bul jobalastırılǵan film proektleri ushın kostyum sınawları da shólkemlestirilgen edi. === Soqqı beriw === Lidiń [[jekpe-jek óneri]] menen birinshi tanısıwı ákesi arqalı boldı, onnan ol U stilindegi tay chidiń tiykarların úyrendi. Jasóspirim waqtında Li Gonkongtaǵı banda ayqaslarına aralasıp, jiyi kóshe tóbeleslerine qatnastı.<ref name="LeeLee1989">{{Cite book|title=The Bruce Lee Story|url=https://books.google.com/books?id=2NAuMRjSUSIC&pg=PA26}}</ref> Lidiń jekpe-jek óneriniń rawajlanıwına eń úlken tásir etken nárse onıń Vin Chun úyreniwi boldı. Li 16 jasında, 1956-jıldıń aqırınan 1957-jılǵa shekem, qarsılas banda aǵzalarınan jeńilgennen keyin, Vin Chun ustazı Ip Mannıń qol astında boldı. Iptiń ádettegi sabaqları ulıwma alǵanda forma shınıǵıwları, chi sao (jabısqaq qollar) shınıǵıwları, aǵash maneken texnikaları hám erkin sparring bolıp ótti. Sabaqlar ushın belgilengen qálip joq edi. Li úyrengen basqa qıtay jekpe-jek stilleri arasında Arqa bogomol, Qubla bogomol, Búrkit tırnaǵı, Tan Tuy, Lou Xan, Mizongyi, Va Kung, Maymıl, Qubla aydarha, Fuсzyan aq tırna, Choy Li Fut, Xun Gar, Choy Gar, Fut Gar, Mok Gar, Yau Kung Mun, Li Gar hám Lau Gar bar edi. 1956-jıldan 1958-jılǵa shekem Li Áwliye Franсisk Ksaveriy kolledjiniń [[boks]] komandasınıń treneri Brat Edvardtan boks boyınsha tálim aldı. 1958-jılı Li Gonkong mektepleri arasındaǵı boks turnirin jeńip aldı, finalda aldıńǵı chempion Geri Elmsti nokdaunǵa túsirdi. Amerika Qurama Shtatlarına kóshkennen keyin, Li awır salmaqtaǵı boks chempionı [[Muhammed Ali|Muxammed Áliydiń]] kúshli tásirine tústi, 1960-jılları onıń ayaq jumısın izertlep, óz stiline kirgizdi.<ref>{{Cite book|editor-last1=Vaughn|editor-last2=Lee|title=The Legendary Bruce Lee|date=1986|publisher=[[Black Belt Communications]]|isbn=978-0-89750-106-4|page=127|url=https://books.google.com/books?id=D8d_YjWV9k4C&pg=PA127}}</ref> Li 1964-hám 1968-jılları Long-Bich qalasında ótkerilgen Xalıqaralıq karate chempionatında óziniń Jit Kun Do jekpe-jek ónerin kórsetti, sońǵısınıń joqarı sapalı video jazbası bar. Videoda Lidiń qarsılası qorǵanıwǵa úlgermey turıp tez kóz soqqıların beriwi hám bir neshe ıqtıyarlılarǵa bir dyuymlik mushın kórsetiwi sáwlelengen. Ol kózi baylanǵan halda qarsılası menen chi sao jattıǵıwların orınlaydı, qarsılasınıń hálsiz táreplerin izlep, mushlar hám jıǵıwlar menen utadı. Keyin Li tolıq baylanıslı sparring gúresinde qatnasadı, ekewi de teri bas qorǵawın kiygen. Videoda Lidiń Jit Kun Do konсepсiyasın qollanıp, únemli qozǵalıslardı ámelge asırǵanı kórinedi. Ol Áliyden úyrengen ayaq jumısın paydalanıp, qarsılasınan uzaqta turıp, arqa tárepten mushlar hám tuwrı soqqılar menen qarsı hújim etedi. Ol hújimlerdi toqtatıwshı jan soqqıları menen bólip taslaydı hám tez arada bir neshe sıpırıp túsiriwler hám bas tepkilerin orınlaydı. Qarsılas Lige qayta-qayta hújim etiwge urınadı, biraq hesh qashan taza soqqı bere almaydı. Bir márte ol aylanbalı tebiw menen jaqınlasıwǵa eristi, biraq Li buǵan qarsı hújim etti. Bul video 1995-jılı "Black Belt" jurnalı tárepinen kórip shıǵılıp, "háreketler Lidiń filmlerindegidey tez hám ǵázepli" degen juwmaqqa kelingen. 1964-jılǵı chempionatta Li birinshi ret [[Taekwando|taekvondo]] ustası Jungu Ri menen ushırastı. Ri Lige jan tebiwdi detallı túrde úyretken bolsa, Li Rige "signalsız" mush urıwdı úyretti. Ri Liden "akkupunch" dep ataytuǵın usıldı úyrenip, onı amerikalı taekvondoǵa kirgizdi. "Akkupunch" - bul adamnıń reakсiya waqtına tiykarlanǵan, bloklaw qıyın bolǵan tez mush - "ideya soqqını qarsılas miyden bilekke baylanıs jasap bolǵansha tamamlawdan ibarat".<ref name="Rhee">{{Web deregi|url=http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|bet=Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190506223915/http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|arxivsáne=May 6, 2019|jumıs=jhoonrhee.com|qaralǵan sáne=May 1, 2019}}</ref> Li kóbinese qıya tebiwdi qollanǵan, bul keyinirek aralas jekpe-jek túrlerinde keń qollanıldı.<ref name="Fantaousakis">{{Web deregi|url=https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|bet=UFC 232 – Jones vs. Gustafsson 2: Moves to look for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005356/https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Fantaousakis|at=Kostas|sáne=December 29, 2018|jumıs=[[Bloody Elbow]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}</ref> Jit Kun Doda bul "jit tek", "toqtatıwshı tebiw" yamasa "kesip ótiwshi tebiw" dep ataladı.<ref>{{Cite book|title=Instructors Confidential Manual Supplemental Handbook|publisher=Dorrance Publishing|url=https://books.google.com/books?id=7ObHDhW-AxEC&pg=PA98}}</ref> === Greppling (Gúres) === Li hár qıylı jekpe-jek stilleri arasında kross-trenirovkanı maqul kórgen hám ásirese grepplinge qızıqqan. Li Sietl hám [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyada]] bir neshe [[dzyudo]] sheberleri menen shınıqtı, olardıń arasında Fred Sato, Djessi Glover, Taki Kimura, Xeyuord Nishioka hám Uolli Djey, sonday-aq Djin LeBell bar edi. Onıń birinshi shákirtleriniń kópshiligi dzyudo hám basqa da jekpe-jek túrlerinde tájiriybeli bolǵan, al Li ózi úyretkenindey-aq kóp nárse úyrendi. "Jasıl shıbın" filminiń túsiriliwi waqtında LeBell menen doslasqannan keyin, Li oǵan soqqı beriw ónerin úyretiwdi usındı, bunıń ornına gúres usılların úyreniw ushın. LeBell ataqlı gúresshiler Lu Tesz hám Ed Lyuisten ketch-restling úyrengen edi, hám dzyudo menen ketch-restlingtiń ayrıqsha usılların Lidiń "Jit Kun Donıń jolı" kitabınan kóriwge boladı. Ol jáne de gúres usılların xapkido ustası Ji Xan-jeden úyrendi.{{Sfn|Rafiq|2020}} Gloverdiń aytıwınsha, Li tek qarsılastı uslap alıw háreketinde ǵana dzyudonı nátiyjesiz dep tapqan. Olardıń birinshi birgeliktegi shınıǵıwında, Glover Lige osoto gari usılın kórsetti, Li bunı jaman usıl emes dep esapladı, biraq Gloverdiń onı uslap turıwǵa májbúr bolǵanın unatpadı. Sietlde bolǵan waqtında, Li onı qulatıwǵa yamasa jerge jıqpaqshı bolǵan qarsılaslarǵa qarsı gúreske qarsı usıllardı islep shıqtı. Glover Lidiń "eger sizdi tik turǵan halda uslap alıw múmkinshiligi bolsa, hesh qashan jerge jıǵılmaytuǵının" eske túsirdi. Soǵan qaramastan, Li LeBellge dzyudonı óziniń jekpe-jek stiline qosıw tilegin bildirdi. Ol osoto garini Jit Kun Do sistemasına kirgizdi, sonday-aq dzyudodan basqa da laqtırıwlar, qol qulpılawlar hám buwındırıwlardı qostı.{{Sfn|Cheng|1993}} Li gúresiwdiń háreket xoreografiyasında kózge túserlik emesligi sebepli az paydalı dep esaplasa da,{{Sfn|Thomas|1994|pp=77}} ol óz filmlerinde gúres usılların kórsetti. Mısalı, "Aydarhanıń jolı" filminde onıń qaharmanı qarsılası Chak Norristi LeBellden ilhamlanǵan moyın qısıwı menen jeńedi,{{Sfn|Polly|2018|pp=187}} al "Aydarhanıń kiriwi" filminiń prologında Li qarsılası Sammo Xungtı qol qulpılaw arqalı jeńedi.{{Sfn|Rafiq|2020}} "Ólim oyını" filminde de Li hám Xan-jey gúres usılların almasadı, sonday-aq Li Karim Abdul-Jabbar oynaǵan personajǵa qarsı kúres usılların qollanadı.{{Sfn|Rafiq|2020}} Lige sonday-aq Úlken Gama dep atalǵan, gúres kúshi menen tanılǵan hind/pákistan pexlevani gúres chempionınıń shınıǵıw rejimi tásir etken. Li Gamanıń shınıǵıwların óziniń shınıǵıw rejimine kirgizgen.{{Sfn|Little|1998|pp=58}} === Kóshe tóbelesi === Lige taǵı bir úlken tásir etken nárse Gonkongtıń kóshe tóbelesi mádeniyatı, ásirese úy tóbelerindegi urıslar edi. XX ásirdiń ortasında Gonkongta jınayatshılıqtıń ósiwi hám Gonkong poliсiyasınıń adam kúshiniń sheklengenligi sebepli, kóp jas gonkonglılar ózin qorǵaw ushın jekpe-jek ónerin úyrene basladı. 1960-jıllar dógereginde Gonkongta shama menen 400 jekpe-jek mektebi bolıp, olar ózleriniń ayrıqsha stillerin úyretetuǵın edi. Gonkongtıń kóshe tóbelesi mádeniyatında 1950-1960-jılları úy tóbelerindegi urıs kórinisi payda boldı, bunda qarsılas jekpe-jek mektepleriniń toparları britaniya kolonial hákimiyatlarınıń qatań sharalarınan qashıw ushın Gonkong úyleriniń tóbelerinde qolǵapsız urıslarǵa shaqırısatuǵın edi. Li bul Gonkong úy tóbelerindegi urıslarǵa jiyi qatnasatuǵın edi. Ol hár qıylı jekpe-jek mektepleriniń hár túrli usılların óziniń gibrid jekpe-jek stiline biriktirdi. Li 1970-jıllardıń basında Gonkongqa qaytıp kelgende, onıń "shıǵıstaǵı eń tez mush" ataǵı jergilikli adamlardıń onı kóshe tóbelesine shaqırıwına sebep boldı. Ol geyde bul shaqırıqlardı qabıl etip, kóshe tóbeleslerine qatnastı, bul sol waqıtta baspasózdiń onı zorlıqshıl etip kórsetiwine alıp keldi hám ayırım sınǵa ushıradı.<ref>{{Cite news|last1=Elegant|first1=Robert S.|title=Chinese movies find market as gore, blood fill screen|url=https://newspaperarchive.com/biloxi-daily-herald-jan-21-1973-p-5/|access-date=April 15, 2022|work=[[The Sun Herald]]|date=January 21, 1973|page=5|quote=Today, Bruce Lee is the hottest property in the Chinese film business and "the fastest fist in the east," as Chow calls him. <br /> Small boys — and some very big boys — regularly challenge him to fight when they spy him on the streets. Sometimes he accepts, for he is full of suppressed violence engendered by a singularly unhappy childhood.}}</ref> === Fizikalıq tayarlıq === 172 sm (5 fut 8 dyuym) boyı hám 64 kg (141 funt)<ref>{{Web deregi|url=http://www.theringer.com/movies/2018/5/29/17400010/bruce-lee-death-a-life-matthew-polly|bet=The Last Days of Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230802050414/https://www.theringer.com/movies/2018/5/29/17400010/bruce-lee-death-a-life-matthew-polly|arxivsáne=August 2, 2023|sáne=May 29, 2018|jumıs=theringer.com|baspaxana=The Ringer|qaralǵan sáne=August 1, 2023}}</ref> salmaǵı menen Li óziniń fizikalıq tayarlıǵı hám kúsh-quwatı menen belgili edi. Ol múmkin bolǵanınsha kúshli bolıw ushın arnawlı fizikalıq shınıǵıw rejimin qollandı. 1965-jılı Vong Jek-man menen bolǵan gúresinen keyin, Li jekpe-jek ónerin úyreniwge degen qatnasın ózgertti. Li óz dáwirindegi kóp jekpe-jek sheberleriniń fizikalıq shınıǵıwǵa jetkilikli waqıt ajıratpaytuǵının sezdi. Li tolıq fizikalıq tayarlıqtıń barlıq elementlerin - bulshıq et kúshi, bulshıq et shıdamlılıǵı, júrek-qan tamır shıdamlılıǵı hám iykemlilikti kirgizdi. Ol ayırım bulshıq et massasın qurıw ushın dástúrli bodibilding usılların qollandı, biraq onı asırıp jibermedi, sebebi bul tezlikti yamasa iykemlilikti tómenletiwi múmkin edi. Sonnıń menen birge, teńsalmaqlılıq máselesinde, Li ruwxıy hám psixikalıq tayarlıqtıń jekpe-jek óneri kónlikpelerin fizikalıq jaqtan úyreniwdiń tabıslı bolıwı ushın tiykarǵı áhmiyetke iye ekenin ayttı. Ol óziniń "Jit Kun Do jolı" kitabında bılay dep jazdı: ''Shınıǵıw - sporttıń eń kóp itibarsız qaldırılǵan tárepleriniń biri. Kónlikpelerdi rawajlandırıwǵa kóp waqıt ajıratılıp, qatnasıwshınıń jeke rawajlanıwına az waqıt berilgen. ... Jit Kun Do, aqır-aqıbetinde, mayda texnikalar máselesi emes, al joqarı dárejede rawajlanǵan ruwxıylıq hám dene qurılısı máselesi.'' Linda Li Kedwelldiń aytıwınsha, Qurama Shtatlarǵa kóship kelgennen keyin kóp ótpey, Li awqatlanıwǵa itibar beriwdi basladı hám paydalı awqatlar, joqarı proteinli ishimlikler, vitaminler hám minerallı qosımshalarǵa qızıǵıwshılıq payda etti. Keyinirek ol joqarı ónimli denege erisiwdiń joqarı ónimli avtomobil dvigatelin saqlap turıwǵa uqsas ekenin túsindi. Kóshpeli mánide, tómen oktanlı janılǵı menen mashinanı júrgiziw múmkin bolmaǵanı sıyaqlı, adamnıń denesin de zıyanlı awqatlar menen uzaq waqıt dawamında saqlap turıw múmkin emes, hám "nadurıs janılǵı" menen adamnıń denesi áste yamasa shala isleydi. Li pechenyeler hám aq unnan tayarlanǵan ónimlerden awlaq boldı, olardı denesi ushın hesh qanday paydası joq bos kaloriyalar dep sıpatladı. Ol Aziya aspazlıǵınıń hár qıylılıǵın jaqsı kóretuǵını menen belgili edi hám kóbinese palız ónimleri, gúrish hám balıq aralas awqatlanatuǵın edi. Li sút ónimlerin unatpaytuǵın edi, sonlıqtan óz raсionında qurǵaq sútti paydalanatuǵın edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.newindianexpress.com/lifestyle/health/2018/nov/28/fit-as-a-fiddle-bruce-lees-diet-and-fitness-routine-1904397.html#:~:text=Here%20are%20some%20tips%20from%20Bruce%20Lee%27s%20diet%20plan%3A&text=He%20was%20fond%20of%20steak,tofu%20and%20above%20all%2C%20vegetables.|bet=Inspirational! Bruce Lee's diet and fitness routine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200728171336/https://www.newindianexpress.com/lifestyle/health/2018/nov/28/fit-as-a-fiddle-bruce-lees-diet-and-fitness-routine-1904397.html#:~:text=Here%20are%20some%20tips%20from%20Bruce%20Lee%27s%20diet%20plan%3A&text=He%20was%20fond%20of%20steak,tofu%20and%20above%20all%2C%20vegetables.|arxivsáne=July 28, 2020|sáne=November 28, 2018|jumıs=newindianexpress.com|qaralǵan sáne=July 7, 2020}}</ref> Den Inosanto Lidiń kúndelikli rejesinde birinshi is retinde meditaсiya menen shuǵıllanǵanın eske túsiredi.{{Sfn|Thomas|1994|pp=97}} == Kórkemlik == === Filosofiya === Li tiykarınan [[jekpe-jek óneri]] sheberi sıpatında belgili bolsa da, ol Vashington universitetinde oqıǵan waqtında drama hám Aziya hám Batıs filosofiyasın úyrendi. Ol kóp oqıytuǵın edi hám onıń keń kitapxanasında tiykarınan jekpe-jek óneri hám filosofiyalıq tekstler bar edi.<ref>{{Web deregi|url=http://houseofbrucelee.blogspot.tw/2012/08/books.html|bet=Inside Bruce Lee's Personal Library|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161006050350/http://houseofbrucelee.blogspot.tw/2012/08/books.html|arxivsáne=October 6, 2016|jumıs=houseofbrucelee.blogspot.tw|qaralǵan sáne=October 5, 2016}}</ref> Onıń jekpe-jek óneri hám gúres filosofiyası haqqındaǵı kitapları jekpe-jek óneri sheńberinde de, onnan tısqarı da óziniń filosofiyalıq pikirleri menen belgili. Onıń hár tárepleme filosofiyası kóbinese onıń gúres isenimlerin sáwlelendiretuǵın edi, biraq ol óziniń jekpe-jek óneriniń tek usınday tálimler ushın metafora ekenin tez-tez aytıp turatuǵın edi. Ol hár qanday bilimniń aqır-aqıbette ózin-ózi tanıwǵa alıp keletuǵınına isenetuǵın edi. Ol ózin-ózi kórsetiwdiń ózi tańlaǵan usılı jekpe-jek óneri ekenin aytqan.<ref name="warriorwithin122" /> === Poeziya === Jekpe-jek óneri hám filosofiyadan tısqarı, olar fizikalıq aspekt hám haqıyqat hám prinсipler ushın ózin-ózi ańlawǵa itibar qaratadı, Li jáne de óziniń sezimlerin hám ómiriniń belgili bir dáwirin sáwlelendiretuǵın qosıqlar da jazǵan. Kóp túrli kórkem óner túrleri olardı dóretiwshi suwretshiniń ózi menen úylesimli bolıp qaladı. Lidiń ózin-ózi kórsetiw prinсipi onıń poeziyasına da qollanılǵan. Onıń qızı Shennon Li bılay degen: "Ol haqıyqattan da qosıqlar jazǵan; ol shınında da hár tárepleme suwretshi edi".<ref>{{Web deregi|url=http://www.brucelee.com/index.cfm/page/Bruce-Lee-s-Poetry---Shannon-Lee-reads-one-of-her-father-s-handwritten-poems/pid/10277/cdid/10363|bet=Bruce Lee's Poetry: Shannon Lee reads one of her father's handwritten poems|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121106192413/https://www.brucelee.com/index.cfm/page/Bruce-Lee-s-Poetry---Shannon-Lee-reads-one-of-her-father-s-handwritten-poems/pid/10277/cdid/10363|arxivsáne=November 6, 2012|avtor=Lee|at=Shannon|jumıs=Poetry|qaralǵan sáne=April 17, 2012}}</ref> Onıń poetikalıq shıǵarmaları dáslep qoldan qaǵazǵa jazılǵan, keyin redakсiyalanıp baspadan shıqqan, Bryus Lidiń shıǵarmalarınıń tiykarǵı avtorı (redaktorı) Djon Littl bolǵan. Linda Li Keduell (Bryus Lidiń hayalı) kúyewiniń jazbaları, qosıqları hám tájiriybelerin izin dawam ettiriwshiler menen bólisken. Ol bılay degen: "Lidiń qosıqları, amerikalı standartlar boyınsha, ádewir qarańǵı - adam psixikasınıń tereń, az ashılǵan táreplerin sáwlelendiredi".<ref>{{Cite book|last=Lee|first=Bruce|title=Bruce Lee Artist of Life|year=1999|publisher=Tuttle|location=Martial Arts|isbn=978-0-8048-3263-2|page=92|author2=Linda Lee Cadwell|editor=John Little|chapter=Part 4 Poetry}}</ref> Bryus Lidiń qosıqlarınıń kópshiligi anti-poeziya kategoriyasına kiredi yamasa paradoks túrine jatadı. Onıń qosıqlarındaǵı kewil-xosh onıń Robert Frost sıyaqlı basqa da ataqlı shayırlar menen salıstırıwǵa bolatuǵın tárepin kórsetedi, olardıń kópshiligi ózlerin qarańǵı poetikalıq shıǵarmalar arqalı kórsetken. Jekpe-jek ónerindegi In hám Yan simvolınan alınǵan paradoks onıń poeziyasına da sińdirilgen. Onıń jekpe-jek óneri hám filosofiyası onıń poeziyasına úlken úles qosadı. Lidiń poeziyasınıń erkin qosıq forması onıń "Formasız bolıń... pishimsiz, suw sıyaqlı" degen sózin sáwlelendiredi.<ref>{{Cite book|title=The Warrior Within|year=1996|publisher=McGraw-Hill|location=Martial arts-Philosophy|isbn=0-8092-3194-8|page=[https://archive.org/details/warriorwithinphi00litt/page/43 43]|author=John Little|editor=John Little|chapter=Five: The Running Water}}</ref> == Jeke ómiri == === Atları === Lidiń kanton tilindegi tuwılǵan atı Li Jun-fan edi. Bul at omofon túrinde "qayta keliw" mánisin ańlatadı hám oǵan anası tárepinen berilgen, sebebi anası onıń erjetkende Qurama Shtatlarǵa qaytıp keletuǵının sezgen. Anasınıń ırımshıllıǵı sebepli, dáslep oǵan Say-fon dep at qoyǵan, bul "kishi feniks" mánisin ańlatıwshı hayal-qızlar atı. "Bryus" degen inglisshe attı oǵan emlewxanadaǵı qarawshı shıpaker, doktor Meri Glover bergen dep esaplanadı. Lidiń úsh basqa qıtaysha atı da bolǵan: Li Yuen-cham - shańaraq/urıw atı; Li Yuen-kam - La Sall kolledjinde oqıǵan waqtında qollanǵan studentlik atı, hám onıń qıtaysha ekran atı Li Siu-lun (Siu-lun "kishi aydarha" degendi ańlatadı). Lidiń Jun-fan degen atı dáslep qıtaysha jazılǵan; biraq, Jun qıtay ieroglifi onıń atasınıń atı Li Jun-biudaǵı bir bólegi menen birdey edi. Demek, qıtay dástúrinde tıyım salıwdı biykarlaw ushın, Lidiń atındaǵı Jun ieroglifi omonimne almastırılǵan. === Shańaraq === Lidiń ákesi, Li Xoy-chuen, sol waqıtta aldıńǵı qatarlı kanton operası hám kino aktyorlarınıń biri bolǵan hám Yaponiyanıń Gonkongtı basıp alıwınıń aldında shańaraǵı menen bir jıllıq opera gastroline shıǵıwǵa tayarlanıp atırǵan edi. Li Xoy-chuen kóp jıllar dawamında AQSH-tı aralap, sol jerdegi kóplegen qıtay jámáátlerinde dóretiwshilik etken edi. Kópshilik zamanlasları AQSH-ta qalıwdı sheshken bolsa da, Li Xoy-chuen Bryustiń tuwılıwınan soń Gonkongqa qayttı. Bir neshe aydan soń Gonkong basıp alındı hám Liler úsh jıl segiz ay yapon okkupaсiyası astında jasadı. Urıs tamam bolǵannan keyin, Li Xoy-chuen aktyorlıq kásibin qayta basladı hám Gonkongtıń qayta qurılıw jıllarında burınǵıdan da ataqlı aktyorǵa aylandı. Lidiń anası, Greys Xo, Gonkongtaǵı eń bay hám kúshli klanlardıń biri bolǵan Xo-tunglardan edi. Ol klannıń evraziyalıq patriarxı Ser Robert Xo-tungtıń yarım jiyeni bolǵan.<ref name="People's Republic of China">{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|bet=Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|arxivsáne=June 12, 2011|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/CE/Museum/History/en/pspecial_8.php|bet=Kom Tong Hall and the Dr Sun Yat-sen Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100818100840/http://www.lcsd.gov.hk/CE/Museum/History/en/pspecial_8.php|arxivsáne=August 18, 2010|sáne=January 10, 2005|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}</ref> Sonıń ushın, jas Bryus Li bay hám jeńil ortalıqta ósip-jetildi. Shańaraǵınıń joqarı mártebesine qaramastan, Li ósken aymaq kommunistlik [[Qıtay|Qıtaydan]] [[Gonkong|Gonkongqa]] (sol waqıtta Britaniya táj koloniyası bolǵan) qashqan qashqınlardıń aǵılıp keliwi sebepli adamǵa tolıp ketken, qáwipli hám banda básekilerine tolı bolıp qalǵan edi. Greys Xo, eki belgili Gonkong isbilermeni hám qayırqomı Xo Kom-tongtıń (Xo Gumtong) asırap alınǵan yamasa tuwma qızı hám Ser Robert Xo-tungtıń yarım jiyeni sıpatında xabar etiledi.<ref name="People's Republic of China">{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|bet=Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|arxivsáne=June 12, 2011|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf "Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. </cite></ref> Bryus bes baladan tórtinshisi edi: Fibi Li, Agnes Li, Piter Li hám Robert Li. [[Fayl:Bruce_Lee_-_son.jpg|alt=|oñğa|nobaý|Bryus Li 1966-jılı ulı Brendon menen birge]] Greystiń ata-anası haqqında anıq maǵlıwmat joq. Linda Li óziniń 1989-jılǵı "Bryus Lidiń ómir bayanı" atlı kitabında Greystiń ákesi nemis bolǵanın hám ózi katolik bolǵanın aytadı. Bryus Tomas óziniń 1994-jılǵı "Bryus Li: Gúresiwshi ruwx" atlı ómirbayanlıq kitabında Greystiń anası qıtaylı, al ákesi nemis bolǵanın kórsetedi.<ref name="Thomas1994page3">{{Cite book|last=Bruce Thomas|url=https://archive.org/details/bruceleefighting0000thom_d0z5|title=Bruce Lee: Fighting Spirit : a Biography}}</ref> Lidiń aǵayini Erik Piter Xo óziniń 2010-jılǵı "Balalarımnıń shejiresin izlep" atlı kitabında Greystiń Shanxayda Cheung King-sin atlı evraziyalı hayaldan tuwılǵanın aytadı.<ref name="Russo" /> Erik Piter Xo Greys Lidiń anası aralas násilli shanxaylı hayal, al ákesi Xo Kom Tong ekenin aytqan. Greys Lidiń ózi anasınıń inglis, al ákesiniń qıtaylı ekenin xabarlaǵan.<ref name="Russo">{{Cite news|url=http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|title=Was Bruce Lee of English Descent?|last=Russo|first=Charles|date=May 18, 2016|work=VICE Fightland}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=S0MuDAAAQBAJ&pg=PA50|title=Striking Distance: Bruce Lee and the Dawn of Martial Arts in America|last=Russo|first=Charles}}</ref> Fredda Dadli Balling Greys Lidiń tórtten úsh bólegi qıtaylı, al tórtten bir bólegi britaniyalı ekenin aytqan.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=o7iHCgAAQBAJ&pg=PA36|title=Words of the Dragon: Interviews, 1958–1973|last=Balling|first=Fredda Dudley|date=2017}}</ref> 2018-jılǵı "Bryus Li: Bir ómir" atlı ómirbayanlıq kitapta, Metyu Polli Lidiń ana tárepten atasın Xo Kom-tong dep anıqlaydı, ol kóbinese onıń asırap alǵan atası sıpatında xabarlanǵan edi. Xo Kom-tongtıń ákesi, Charlz Moris Bosman,{{Sfn|Polly|2018|pp=12–15}} [[Rotterdam|Rotterdamnan]] kelgen gollandiyalı evrey isbilermen bolǵan. Ol Gollandiya Shıǵıs Hindistan kompaniyası menen birge Gonkongqa kóship kelgen hám bir waqıtları Gonkongtaǵı Gollandiya konsulı bolıp xızmet etken. Onıń Sze Tay atlı qıtaylı toqalı bolǵan, olardan altı bala, sonıń ishinde Xo Kom Tong tuwılǵan. Keyin Bosman óz shańaraǵın taslap, Kaliforniyaǵa kóship ketken.{{Sfn|Polly|2018|p=12}} Onıń kishkene inisi Robert Li Jun-fay muzıkant hám qosıqshı; ol Gonkongtaǵı The Thunderbirds toparında dóretiwshilik etken. Bir neshe jeke qosıqları kóbinese yamasa tolıǵı menen inglis tilinde aytılǵan. Sonday-aq, Lidiń Ayrin Rayder menen birge aytqan dueti de shıǵarılǵan. Li Jun-fay Li menen birge AQSHtıń Los-Andjeles qalasında jasaǵan hám sol jerde qalǵan. Lidiń qaytıs bolıwınan keyin, Li Jun-fay Lige baǵıshlanǵan "Bryus Li haqqında ballada" dep atalǵan albom hám sol atamadaǵı jeke qosıq shıǵarǵan. [[Vashington]] universitetinde oqıp júrgen waqtında ol bolajaq hayalı Linda Emeri menen tanıstı, ol da sol jerde muǵallim bolıwǵa oqıp atırǵan edi. AQSHtıń kóp shtatlarında hár qıylı rasadaǵı adamlar arasındaǵı qatnasıqlar ele de qadaǵan etilgenlikten, olar 1964-jıldıń avgust ayında jasırın túrde nekelesti. Lidiń Lindadan eki perzenti boldı: Brendon (1965–1993) hám Shennon Li (1969-jılı tuwılǵan). 1973-jılı Li qaytıs bolǵannan keyin, Linda Bryus Lidiń jekpe-jek óneri Jit Kun Donı úgitlewdi dawam etti. Ol 1975-jılı "Bryus Li: Tek men bilgen adam" atlı kitap jazdı, bul kitap tiykarında 1993-jılı "Aydarha: Bryus Li haqqında ertek" atlı tolıq metrajlı film islendi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-10-25-ca-1095-story.html|bet=ON LOCATION : Re-Enter the Dragon : A film biography of kung fu king Bruce Lee, who died almost 20 years ago, weaves martial arts action with an interracial love story|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200806135438/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-10-25-ca-1095-story.html|arxivsáne=August 6, 2020|sáne=October 25, 1992|til=en-US|jumıs=Los Angeles Times|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> 1989-jılı ol "Bryus Li tariyxı" atlı kitaptı jazdı. 2001-jılı ol shańaraq múlkin basqarıwdan ketti. Li qaytıs bolǵanda onıń ulı Brendon segiz jasta edi. Tiri waqtında Li Brendonǵa jekpe-jek ónerin úyretken hám onı túsiriliw maydanshalarına mirát etken. Bul Brendonda aktyorlıq kásibine qızıǵıwshılıq oyattı hám ol usı ónerdi úyreniwge kiristi. Jas jigit bolǵanda, Brendon Li "Ǵázeptiń miyrası" (1986), "Kishkene Tokiodaǵı ayqas" (1991) hám "Tez ot" (1992) sıyaqlı háreketsheń filmlerde oynap, belgili bir jetiskenliklerge eristi. 1993-jılı, 28 jasında, Brendon Li "Ǵarǵa" filminiń túsiriliwi waqtında rekvizit quraldan abaysızda atılıp qaytıs boldı. Lee died when his daughter Shannon was four. In her youth she studied Jeet Kune Do under Richard Bustillo, one of her father's students; however, her serious studies did not begin until the late 1990s. To train for parts in action movies, she studied Jeet Kune Do with Ted Wong.<ref name="BB1999">{{Cite journal|last=Reid|first=Dr. Craig D.|title=Shannon Lee: Emerging From the Shadows of Bruce Lee, the Butterfly Spreads her Wings}}</ref> === Dosları, shákirtleri hám zamanlasları === Lidiń inisi Robert onıń dosları Taki Kimura, Den Inosanto, Stiv Makkuin, Djeyms Kobern hám Piter Chin menen birge onıń tabıtın kóterip júrdi.<ref name="auto1">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160825221754/http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|arxivsáne=August 25, 2016|jumıs=www.historylink.org|qaralǵan sáne=July 22, 2016}}</ref> Kobern jekpe-jek óneriniń shákirti hám Lidiń dostı edi. Kobern Li hám Stirling Sillifant penen birge "Únsiz fleyta" filmin islep shıǵarıw ústinde islegen. Lidiń erte qaytıs bolıwına baylanıslı, onıń jerlewinde Kobern joqlaw sóz sóyledi.<ref name="auto1" /> Makkuinge kelsek, Li Makkuinde bar nárseniń hámmesin qáleytuǵının hám onı alıw ushın hesh nárseden toqtamaytuǵının jasırmaǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.closerweekly.com/posts/steve-mcqueen-bruce-lee-163809/|bet=Steve McQueen and Bruce Lee: Inside Their Hollywood Rivalry|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191103012337/https://www.closerweekly.com/posts/steve-mcqueen-bruce-lee-163809/|arxivsáne=November 3, 2019|sáne=March 5, 2019|til=en-US|jumıs=Closer Weekly|qaralǵan sáne=November 3, 2019}}</ref><ref name="bruce">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/File/3999//|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180709222216/http://www.historylink.org/File/3999|arxivsáne=July 9, 2018|avtor=Burrows|at=Alyssa|sáne=October 21, 2002|baspaxana=History Link.org|qaralǵan sáne=April 15, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://chicago.cbslocal.com/2018/06/11/bruce-lee-matthew-polly-clint-eastwood-steve-mcqueen/|bet=Matthew Polly: 'Bruce Lee Wanted To Be The Next Clint Eastwood'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191103012336/https://chicago.cbslocal.com/2018/06/11/bruce-lee-matthew-polly-clint-eastwood-steve-mcqueen/|arxivsáne=November 3, 2019|sáne=June 11, 2018|til=en-US|qaralǵan sáne=November 3, 2019}}</ref> Inosanto hám Kimura Lidiń dosları hám shákirtleri edi. Inosanto keyin Lidiń ulı Brendondı úyretti.<ref>{{Cite news|date=May 30, 1993|title=Family Matters|work=The Age}}</ref> Kimura Lidiń ónerin Sietlde oqıtıwdı dawam etti.<ref>{{Cite news|date=June 4, 1995|title=Visitors leave objects of devotion on graves of Bruce Lee and son}}</ref> Lidiń hayalınıń aytıwınsha, Chin olardıń ómirlik shańaraq dostı hám Lidiń shákirti bolǵan. Djeyms Yimm Li (tuwısqan emes) Lidiń jeke ózi tastıyıqlaǵan úsh 3-dárejeli oqıtıwshısınıń biri bolıp, Oklenddegi Djun Fan Gung-fu Institutın birge qurdı, onda Lidiń joqlıǵında Djun Fan Gung-fudı oqıttı. Djeyms Lidi Ed Parkerge tanıstırǵan, ol Long-Bich Xalıqaralıq karate chempionatınıń shólkemlestiriwshisi edi, sol jerde Li birinshi ret jekpe-jek óneri jámiyetine tanıstırıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://blackbeltmag.com/arts/chinese-arts/meet-james-yimm-lee-the-man-who-helped-make-bruce-lee-a-success|bet=Meet James Yimm Lee: "The Man Who Helped Make Bruce Lee A Success" {{!}} Black Belt Magazine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190729192243/https://blackbeltmag.com/arts/chinese-arts/meet-james-yimm-lee-the-man-who-helped-make-bruce-lee-a-success|arxivsáne=July 29, 2019|sáne=April 21, 2014|til=en|jumıs=blackbeltmag.com|qaralǵan sáne=November 20, 2019}}</ref> Gollivud jubı Roman Polanski hám Sheron Teyt Li menen jekpe-jek ónerin úyrendi. Polanski Lidi [[Shveycariya|Shveyсariyaǵa]] oqıtıw ushın alıp bardı. Teyt "The Wrecking Crew" filmindegi roli ushın tayarlanıp, Li menen birge shınıqtı. Teyt Menson shańaraǵı tárepinen óltirilgennen keyin, Polanski dáslep Liden gúmanlandı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.esquire.com/entertainment/movies/a28414367/roman-polanski-bruce-lee-killed-sharon-tate-true-story-once-upon-a-time-in-hollywood/|bet=The True Story Behind Bruce Lee's 'Once Upon a Time in Hollywood' Character|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200727044328/https://www.esquire.com/entertainment/movies/a28414367/roman-polanski-bruce-lee-killed-sharon-tate-true-story-once-upon-a-time-in-hollywood/|arxivsáne=July 27, 2020|sáne=July 24, 2019|qaralǵan sáne=July 25, 2019}}</ref> Sсenarist Stirling Sillifant jekpe-jek óneriniń shákirti hám Lidiń dostı edi. Sillifant Li hám Djeyms Kobern menen birge "Únsiz fleyta" filmin islep shıǵarıw ústinde isledi''.'' Li Sillifant jazǵan bir neshe joybarlarda aktyorlıq etti hám óziniń jekpe-jek óneri tájiriybesin berdi, birinshi ret "Marlou" (1969) filminde Li jekpe-jek ónerinde tájiriybeli jınayatshı Uinslou Vong rolin oynadı. Li jáne de "Báhárgi jawında júriw" (1970) filmi ushın urıs xoreografiyasın isledi hám "Longstrit" (1971) telekórsetiwinde bas qaharmanǵa sabaq beretuǵın Djit Kun-do oqıtıwshısı Li Cung rolin oynadı. Onıń jekpe-jek óneri filosofiyasınıń elementleri sońǵısınıń sсenariyine kirgizilgen.<ref name=":4">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074317/https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography "AFI|Catalog"]. </cite></ref><ref name=":5">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190617032205/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/23437|arxivsáne=June 17, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437 "AFI|Catalog"]. </cite></ref> Basketbol oyınshısı Karim Abdul-Djabbar jekpe-jek ónerin úyrendi hám Li menen dos boldı.<ref name=":2">{{Cite news|last=Heffernan|first=Harold|date=June 19, 1969|title=Hollywood|work=The Times-Tribune}}</ref> Aktyor hám karate chempionı Chak Norris Lidiń dostı hám shınıǵıw sherigi bolǵan.<ref>{{Cite news|last=Blank|first=Ed|date=April 3, 1983|title=King Of The Good Guys|work=The Pittsburgh Press|volume=99}}</ref> Lidiń óliminen keyin, Norris onıń shańaraǵı menen baylanıstı saqlap qalǵanın ayttı.<ref>{{Cite news|last=Murray|first=Steve|date=May 3, 1993|title=Actor's new kick: family values|work=The Atlanta Constitution}}</ref> Dzyudoshı hám kásiplik gúresshi Djin LeBell "Jasıl shıbın" filminiń túsiriliw maydanında Li menen dos boldı. Olar birge shınıqtı hám jekpe-jek óneri boyınsha bilimlerin almastı.{{Sfn|Polly|2018|pp=187}}{{Sfn|Thomas|1994|pp=77}} == Ólimi == [[Fayl:Bruce_Lee_1.JPG|nobaý|Bryus Li óziniń ulı Brendon menen birge Sietldegi Leyk-Vyu qábirstanında jerlengen.]] 1973-jılı 10-mayda Li Gonkongtaǵı Orange Sky Golden Harvest Film Studio studiyasında "Aydaharǵa kiriw" filmi ushın avtomatlastırılǵan dialog almastırıw sessiyası waqtında talıp qaldı. Onıń epilepsiya tutqanaqları hám bas awırıwları bolǵanlıqtan, ol tez arada Gonkong Baptist emlewxanasına jetkerildi, sol jerde shıpakerler miydiń shayqılıwı (сerebral edema) diagnozın qoydı. 1973-jılı 20-iyulde Li Gonkongta aktyor Djordj Lazenbi menen keshki awqatlanıw ushın kelgen edi, ol Lazenbi menen film túsiriwdi jobalastırǵan edi. Lidiń hayalı Lindanıń aytıwınsha, Li saaat 14:00 de úyinde prodyuser Reymond Chou menen ushırasıp, "Ólim oyını" filmin islep shıǵarıw haqqında sóylesken. Olar saat 16:00 ǵa shekem islegen, sońınan birge Lidiń kásiplesi, tayvanlı aktrisa Betti Ting Peydiń úyine barǵan. Úshewi Tingtiń úyinde sсenariydi qarap shıqqan, sońınan Chou keshki jıynalısqa ketken. Li uyqıǵa ketken hám keshki awqatqa kelmegende, Chou kvartiraǵa kelgen, biraq Lidi oyata almaǵan. Shıpaker shaqırılıp, on minut dawamında Lidi tiriltiwge háreket etken, sońınan onı tez járdem arqalı Koroleva Elizabet emlewxanasına jibergen. Li 32 jasında emlewxanaǵa kelgende ólgen dep járiyalanǵan.<ref>{{Cite news|url=https://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1068705/bruce-lees-kowloon-tong-residence-go-sale|title=Bruce Lee's residence|work=[[South China Morning Post]]|date=October 24, 2012}}</ref> Li Sietldegi Leyk-Vyu qábirstanında jerlengen.<ref>{{Cite news|url=https://www.chron.com/life/travel/article/Tourists-drawn-to-Seattle-s-dead-1857486.php|title=Tourists drawn to Seattle's dead|work=[[Houston Chronicle]]|date=November 1, 2006}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.tampabay.com/archive/1998/01/11/no-rest-for-the-dead-and-famous/|title=No rest for the dead and famous|work=[[Tampa Bay Times]]|date=January 11, 1998}}</ref> 1973-jılı 25-iyulde Lidiń jerlewinde tabıt kóteriwshiler arasında Taki Kimura, Stiv Makkuin, Djeyms Kobern, Den Inosanto, Piter Chin hám Lidiń inisi Robert bar edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.historylink.org/File/3999|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160825221754/http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|arxivsáne=August 25, 2016|jumıs=www.historylink.org}}</ref> === Ólimniń múmkin bolǵan sebepleri === Lidiń belgili statusı hám waqıtsız ólimi kóp mısh-mıshlar hám teoriyalarǵa sebep boldı. Bular arasında triadalar qatnasqan óltiriw hám onıń ózi hám shańaraǵına qoyılǵan gúman etilgen ǵarǵıs bar edi.<ref>{{Cite news|url=https://www.scmp.com/magazines/style/celebrity/article/3141681/what-killed-bruce-lee-triads-jealous-lover-ancient|title=What killed Bruce Lee – triads, a jealous lover, an ancient Chinese curse or the legendary 'touch of death'? 6 conspiracy theories explored|work=[[South China Morning Post]]|date=July 20, 2021}}</ref> Shotlandiya Yardı tárepinen usınıs etilgen, 1000 nan aslam ólik ashıwdı baqlaǵan sud-mediсina ilimpazı Donald Tir Lidiń ólik ashıwın ótkeriwge tayınlandı. Onıń juwmaǵı Equagesic quramalı dárisindegi birikpelerge reakсiya nátiyjesinde payda bolǵan miy shıyqıldawı sebepli "baxıtsız waqıya arqalı ólim" boldı. Ólik ashıw esabatlarına qaraǵanda, Lidiń miyi 1,400 grammnan 1,575 grammǵa deyin, yaǵnıy 12.5% ke úlkeygen edi. Li ólgen kúni Equagesic qabıllaǵan, onıń quramında aspirin hám tınıshlandırıwshı meprobamat bar edi, biraq ol bunı burın da kóp márte qabıllaǵan edi. Dáslep Lidiń asqazanında tabılǵan kannabis onıń ólimine sebep bolǵan bolıwı múmkin degen boljawlar bolsa da, Tir bul "Bryustıń 10-maydaǵı talıp qalıwı yamasa 20-iyuldaǵı ólimine [kannabis] sebep bolǵan bolıwı múmkin" dep aytıw "juwapkersiz hám aqılsız" bolatuǵının ayttı. Koroleva Elizaveta emlewxanasınıń klinikalıq patologı doktor R. R. Laysett sudmedekspert tıńlawında ólimniń kannabisten bolıwı múmkin emesligin xabarladı. 2018-jılǵı biografiyada avtor Metyu Polli mediсina ekspertleri menen keńesip, Lidi óltirgen miy shıyqıldawınıń shamadan tıs kúsh salıw hám ıssılıq urıwdan bolǵan dep boljadı; ıssılıq urıwı sol waqıtta jaqsı túsinilmegen jaǵday bolǵanlıqtan, ol dıqqatqa alınbaǵan. Bunnan tısqarı, Li 1972-jıldıń aqırında qoltıq ter bezlerin aldırıp taslaǵan, sebebi qoltıq teri filmde jaqsı kórinbeydi dep esaplaǵan. Pollidiń pikirinshe, bul Lidiń denesiniń 1973-jılı 10-may hám 20-iyulde ıssı hawada shınıǵıw waqtında qattı qızıp ketiwine alıp kelgen, nátiyjede ıssılıq urıwı payda bolıp, bul óz gezeginde onıń ólimine alıp kelgen miy shıyqıldawın kúsheytken.{{Sfn|Polly|2018|pp=473–475}} 2022-jıldıń dekabr ayındaǵı "Clinical Kidney Journal" jurnalınıń maqalasında, izertlewshiler toparı Lidiń ólim sebebi haqqındaǵı hár qıylı teoriyalardı izertledi hám onıń ólimine alıp kelgen miydiń shıyqıldawı giponatremiya, yaǵnıy qandaǵı natriy konсentraсiyasınıń jetispewshiligi sebepli júz bergenin anıqladı. Avtorlar Lide giponatremiyaǵa alıp keliwshi bir neshe qáwip faktorları bolǵanın atap ótti, olardıń qatarına shekten tıs suw ishiw, eritpelerdi jeterli dárejede qabıl etpew, alkogol ishiw hám búyreklerdiń artıq suyıqlıqtı shıǵarıw qábiletin tómenletetuǵın bir neshe dárilerdi paydalanıw yamasa olardı shekten tıs qollanıw kiredi. Sonday-aq, Lidiń óliminen aldınǵı belgileri giponatremiyadan ólimge alıp kelgen belgili jaǵdaylarǵa júdá uqsas ekenligi anıqlandı.<ref>{{Cite journal|last=Villalvazo|first=Priscila|date=March 10, 2022|title=Who killed Bruce Lee? The hyponatraemia hypothesis}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://variety.com/2022/film/news/bruce-lee-death-too-much-water-study-finds-1235439405/|title=Bruce Lee's Death Caused by Drinking Too Much Water, Researchers Propose in New Study|first=Jackson Kim|last=Murphy|work=[[Variety (magazine)|Variety]]|date=November 21, 2022|access-date=February 25, 2024}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.latimes.com/entertainment-arts/story/2022-11-21/bruce-lee-cause-of-death-theory-water-hyponatremia|title=Kidney specialists revisit Bruce Lee's cause of death|first=CHRISTIE|last=D'ZURILLA|work=[[Los Angeles Times]]|date=November 21, 2022|access-date=February 25, 2024}}</ref> == Miyras hám mádeniy tásir == [[Fayl:Hong_kong_bruce_lee_statue.jpg|alt=|nobaý|Gonkongtaǵı Bryus Lidiń esteligi]] Geybir sholıwshılar hám jekpe-jek sheberleri tárepinen Li barlıq dáwirlerdegi eń tásirli jekpe-jek sheberi,<ref>{{Web deregi|url=http://www.fuel.tv/bruceleelives/|bet=Bruce Lee Lives Documentary|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120629135830/http://www.fuel.tv/bruceleelives|arxivsáne=June 29, 2012}}</ref> sonday-aq Shıǵıs penen Batıs arasındaǵı kópir bolǵan XX ásirdiń pop-mádeniyat belgisi dep esaplanadı.<ref>{{Cite news|date=December 11, 2009|title=From Icon to Lifestyle, the Marketing of Bruce Lee|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2009/12/12/business/global/12iht-lee.html|access-date=June 3, 2011}}</ref><ref>{{Cite news|date=November 30, 2010|title=Bruce Lee's 70th birth anniversary celebrated|work=The Hindu|url=http://www.thehindu.com/arts/cinema/article923515.ece?homepage=true|access-date=June 3, 2011}}</ref> Time jurnalı Lidi XX ásirdiń eń áhmiyetli 100 adamınıń qatarına kirgizdi.<ref>{{Cite news|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,991260-3,00.html|title=The Gladiator Bruce Lee|date=June 14, 1999|work=Time|access-date=August 29, 2010}}</ref> Li haqqında bir qansha biografiyalıq kitaplar jazılǵan. 1988-jılǵa kelip, bir biografiya 4 millionnan aslam nusqada satılǵan edi. === Ekshn filmler === Li 1970-jıllardaǵı "kung-fu qızǵınlıǵın" baslawǵa tiykarǵı sebepshi boldı. Ol dáslep kung-fudı Batısqa "The Green Hornet" hám "Kung Fu" sıyaqlı Amerika telekórsetiwleri arqalı tanıstırdı,<ref name="Green" /> "kung-fu qızǵınlıǵı" 1973-jılı Gonkong jekpe-jek óneri filmleriniń ústemligi menen baslanbastan burın.<ref name="Desser" /> Lidiń tabısı 1970-1990-jıllar dawamında Batıs jekpe-jek óneri filmleri hám telekórsetiwleriniń tolqının qozǵadı ([[Jan-Klod Van Damm]], Stiven Sigal hám Chak Norris sıyaqlı Batıs jekpe-jek juldızlarınıń karerasın basladı), sonday-aq 1980-1990-jıllarda Aziya jekpe-jek ónerleriniń Batıs ekshn filmleri hám telekórsetiwlerine ulıwma integraсiyasın qozǵadı.<ref name="Green" /> "Aydaharǵa kiriw" filmi hámme waqıtlardaǵı eń tásirli háreket filmleriniń biri sıpatında kórsetilgen. Vice jurnalınıń Sasha Matushak "Aydaharǵa kiriw" filmi "hár qıylı mediada tilge alınadı, syujet sızıǵı hám personajları búgingi kúnde de gúrrińshilerge tásir etpekte, hám filmniń afrika-amerikalılardı, aziyalılardı hám dástúriy jekpe-jek ónerlerin sáwlelendiriw usılında revolyuсiyalıq tásiri ayrıqsha sezildi" dep ayttı.<ref>{{Web deregi|url=http://fightland.vice.com/blog/bruce-lees-last-words-enter-the-dragon-and-the-martial-arts-explosion|bet=Bruce Lee's Last Words: Enter the Dragon and the Martial Arts Explosion|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200102120348/http://fightland.vice.com/blog/bruce-lees-last-words-enter-the-dragon-and-the-martial-arts-explosion|arxivsáne=January 2, 2020|avtor=Matuszak|at=Sascha|sáne=July 1, 2015|jumıs=[[Vice (magazine)|Vice]]|qaralǵan sáne=March 23, 2020}}</ref> Kuan-Sing Chen hám Beng Xuat Chua Lidiń "Aydaharǵa kiriw" sıyaqlı filmlerindegi urıs saxnaların "jaqsılıq penen jamanlıqtıń dáslepki gúresin usınday tamashaǵa tolı usılda" kórsetkeni ushın tásirli dep atap ótti.<ref>{{Cite book|last1=Chen|first1=Kuan-Hsing|url=https://books.google.com/books?id=q4d4CAAAQBAJ&pg=PT489|title=The Inter-Asia Cultural Studies Reader|date=2015}}</ref> Dúnya júzindegi kóplegen ekshn filmleriniń rejissyorları Bryus Lidi óz kareralarına tásir etken adam sıpatında atap ótedi, olardıń qatarında Gonkong háreket filmleriniń rejissyorları [[Jackie Chan|Djeki Chan]]<ref name="Birthday">{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|bet=Happy 80th Birthday Bruce Lee!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201128225852/https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|arxivsáne=November 28, 2020|sáne=November 27, 2020|jumıs=YouTube|baspaxana=BruceLee.com|qaralǵan sáne=December 7, 2020}}</ref> hám Djon Vu,<ref name=":8">{{Web deregi|url=https://press.discovery.com/asia-pacific/dsc/programs/how-bruce-lee-changed-world/|bet=How Bruce Lee Changed the World|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100124015816/http://press.discovery.com/asia-pacific/dsc/programs/how-bruce-lee-changed-world/|arxivsáne=January 24, 2010|sáne=January 24, 2010|jumıs=[[Discovery Channel]]|qaralǵan sáne=May 16, 2022}}</ref><ref name=":9" /> sonday-aq Gollivud rejissyorları Kventin Tarantino<ref>{{Web deregi|url=https://www.vulture.com/2015/08/quentin-tarantino-the-complete-syllabus.html|bet=Quentin Tarantino: The Complete Syllabus of His Influences and References|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220517042305/https://www.vulture.com/2015/08/quentin-tarantino-the-complete-syllabus.html|arxivsáne=May 17, 2022|avtor=Fitzmaurice|at=Larry|sáne=August 28, 2015|til=en-us|jumıs=[[Vulture.com]]|qaralǵan sáne=May 16, 2022}}</ref> hám Brett Ratner bar. === Jekpe-jek óneri hám jekpe-jek sport túrleri === Djit Kun Do - Li tárepinen dúzilgen, hár qıylı jekpe-jek tártiplerinen paydalanǵan gibrid jekpe-jek filosofiyası - geyde aralas jekpe-jek sportı (MMA) ushın jol ashqan dep esaplanadı.<ref name="auto2">{{Cite book|last=Chris Crudelli|title=The Way of the Warrior|url=https://books.google.com/books?id=QlI0fxSm1vgC}}</ref><ref name="Black-Belt">{{Cite journal|last=Beasley|first=Jerry|date=September 2003|title=The Man Who Changed the World: How Bruce Lee Continues to Influence the American Martial Arts|url=https://books.google.com/books?id=FtwDAAAAMBAJ|access-date=April 12, 2021}}</ref> Aralas jekpe-jek konсepсiyası Batısta Bryus Lidiń Djit Kun Do sisteması arqalı keń tarqaldı. Li "eń jaqsı jekpe-jek sheberi - boksser, karate yamasa dzyudo sheberi emes. Eń jaqsı jekpe-jek sheberi - hár qanday stilge beyimlese alatuǵın, formasız bolatuǵın, óziniń jeke stilin qabıllaytuǵın hám stiller sistemasına boysınbaytuǵın adam" dep isengen. 2004-jılı Ultimate Fighting Championship (UFC) qurıwshısı Dana Uayt Lidi "aralas jekpe-jek óneriniń atası" dep atadı hám bılay dedi: "Eger Bryus Lidiń qalay shınıqqanına, qalay gúreskenine hám ol jazǵan kóp nárselerge qarasańız, ol qátesiz stildiń stili joq ekenin aytqan. Siz hár nárseden azǵana alıwıńız kerek. Hár qıylı tártipten jaqsı nárselerdi alıp, isleytuǵının paydalanıp, qalǵanın taslap jiberiwińiz kerek". Li kóp adamlardıń jekpe-jek óneri menen shuǵıllanıwına sebepshi boldı. Bulardıń qatarına Liden ilham alǵan jekpe-jek sportı boyınsha kóplegen gúresshiler kiredi; [[boks]] chempionı Shugar Rey Leonard óziniń djebin Lidi kórip jetilistirgenin ayttı, boks chempionı Menni Pakyao óziniń gúresiw stilin Lidikine salıstırdı, al UFC chempionı Konor Makgregor ózin Li menen salıstırıp, eger Li házirgi waqıtta jarısqa qatnasqanda UFC chempionı bolar edi dep isenetuǵının ayttı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.espn.com/espn/story/_/id/29266542/could-bruce-lee-win-real-fight|bet=Could Bruce Lee win a real fight?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200609164026/https://www.espn.com/espn/story/_/id/29266542/could-bruce-lee-win-real-fight|arxivsáne=June 9, 2020|avtor=Akintoye|at=Dotun|sáne=June 6, 2020|jumıs=[[ESPN.com]]|baspaxana=[[ESPN Inc.]]|qaralǵan sáne=June 10, 2020}}</ref> Li 1970-jıllarda Djo Lyuis hám Benni Urkidezdiń<ref name="Black-Belt" /> Amerikada tolıq baylanıslı kikboksing turnirlerin shólkemlestiriwine ilham berdi. Amerikalı taekvondo pioneri Djun Gu Ri Liden ol "akkupunch" dep ataytuǵın nárseni úyrendi hám onı amerikalı taekvondoǵa kirgizdi. Keyinirek Ri awır salmaq boks chempionı [[Muhammed Ali|Muxammed Álidi]] shınıqtırdı hám oǵan "akkupunch"tı úyretti, Áli bunı 1975-jılı Richard Danndı nokautqa shıǵarıw ushın qollandı.<ref name="Rhee">{{Web deregi|url=http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|bet=Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190506223915/http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|arxivsáne=May 6, 2019|jumıs=jhoonrhee.com|qaralǵan sáne=May 1, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.jhoonrhee.com/bio7.html "Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do"]. </cite></ref> Awır salmaq boks chempionı [[Mike Tyson|Mayk Taysonnıń]] aytıwınsha, 1970-jıllarda "hámme Bryus Li bolıwdı qáledi".<ref>{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=z4GidINB4Zw|bet=Everyone Wanted to be Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210109065059/https://www.youtube.com/watch?v=z4GidINB4Zw|arxivsáne=January 9, 2021|avtor=Tyson|avtorsilteme=Mike Tyson|at=Mike|jumıs=YouTube|baspaxana=Hotboxin' with Mike Tyson|qaralǵan sáne=January 6, 2021}}</ref> Házirgi UFC awır salmaq chempionı Djon Djons Lidi ilham deregi sıpatında atap ótti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.coachmag.co.uk/sport/1461/exclusive-interview-with-ufc-champion-jon-jones|bet=Exclusive interview with UFC champion Jon Jones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005357/https://www.coachmag.co.uk/sport/1461/exclusive-interview-with-ufc-champion-jon-jones|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Razvi|at=Sam|sáne=March 19, 2012|jumıs=Coach Mag|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}</ref> Djons dizege qıya tebiwdi jiyi qollanıwı menen belgili, bul texnika Li tárepinen keń tarqalǵan edi.<ref name="Fantaousakis">{{Web deregi|url=https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|bet=UFC 232 – Jones vs. Gustafsson 2: Moves to look for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005356/https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Fantaousakis|at=Kostas|sáne=December 29, 2018|jumıs=[[Bloody Elbow]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFFantaousakis2018">Fantaousakis, Kostas (December 29, 2018). </cite></ref> Burınǵı UFC orta salmaq chempionı Anderson Silva da Lidi ilham deregi sıpatında atap ótti.<ref name="Birthday">{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|bet=Happy 80th Birthday Bruce Lee!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201128225852/https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|arxivsáne=November 28, 2020|sáne=November 27, 2020|jumıs=YouTube|baspaxana=BruceLee.com|qaralǵan sáne=December 7, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk "Happy 80th Birthday Bruce Lee!"]. </cite></ref> Kóplegen basqa UFC gúresshileri de Lidi ózleriniń ilham deregi sıpatında atap ótti, olardıń bir neshewi onı MMA-dıń "ata-babası" yamasa "úlken atası" dep atadı.<ref>{{Cite news|last1=Stets|first1=Michael|title=The MMA World Pays Tribute to Bruce Lee 40 Years After His Death|url=https://bleacherreport.com/articles/1710603-the-mma-world-pays-tribute-to-bruce-lee-40-years-after-his-death|access-date=June 15, 2020|date=July 20, 2013}}</ref> == Derekler == [[Kategoriya:Kino álemi]] <references /> __BÖLİDİMÖNDEMEW__ [[Kategoriya:27-noyabrde tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:1940-jılı tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:20-iyulda qaytıs bolǵanlar]] [[Kategoriya:1973-jılı qaytıs bolǵanlar]] 5wpl72jr9dlga44eb8xns0ia3sh24d8 120260 120259 2025-06-07T05:56:39Z Srajatdin Usnatdinov 12560 120260 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı|atı=Bryus Li|portret=Bruce-Lee-as-Kato-1967-retouched.jpg|táriypi=Lee in 1967|asl ismi={{nobold|李小龍}}|tuwılǵan waqtındaǵı atı=Lee Jun-fan ({{lang|zh-Hant-HK|李振藩}})|tuwılǵan sánesi=27.11.1940|tuwılǵan jeri=[[Chinatown, San Francisco]], Kaliforniya, AQSH.|qaytıs bolǵan sánesi=20.7.1973|qaytıs bolǵan jeri=[[Kowloon]], [[British Hong Kong]]|kásibi={{hlist|[[Martial artist]]|actor|philosopher|film director|screenwriter|producer}}|iskerlik jılları=1941–1973|ómirlik joldası={{marriage|[[Linda Lee Cadwell|Linda Emery]]|August 17, 1964}}|balaları={{hlist|[[Brandon Lee|Brandon]]|[[Shannon Lee|Shannon]]}}|qolı=Signature of Bruce Lee.svg}} '''Bryus Li''' ({{lang-en|Bruce Lee}}; tuwılǵan waqtındaǵı atı — '''Li Djun-fan'''; [[1940|1940-jıl]] 27-noyabr – 1973-jıl 20-iyul) [[Gonkong]]-[[Amerika Qurama Shtatları|amerikalı]] [[jekpe-jek óneri]] sheberi hám aktyor bolǵan. Ol hár túrli [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] tártiplerinen paydalanǵan gibrid jekpe-jek filosofiyası Djit Kun Do-nıń tiykarın salıwshısı. 1970-jıllarda jekpe-jek filmleriniń keń tarqalıwına járdem bergeni ushın tanılǵan,<ref name="britannica.com">{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Bruce-Lee|bet=Bruce Lee &#124; Biography, Martial Arts, Movies, Death, Son, & Facts &#124; Britannica|sáne=July 16, 2024}}</ref> Li ayırım kommentatorlar hám jekpe-jek sheberleri tárepinen barlıq waqıtlardaǵı eń tásirli jekpe-jek sheberi hám Shıǵıs penen Batıstı baylanıstırǵan XX ásirdiń pop mádeniyat belgisi sıpatında qaraladı. Ol Gonkong ekshn kinomatografiyasın alǵa ilgeriletiwde hám [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika]] filmlerinde [[qıtay]] xalqınıń kórsetiw usılın ózgertiwge járdem beriwde úlken miyneti sińgen.<ref name="Time 100">{{Web deregi|url=http://205.188.238.181/time/time100/heroes/profile/lee01.html|bet=Bruce Lee: With nothing but his hands, feet and a lot of attitude, he turned the little guy into a tough guy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100605174143/http://205.188.238.181/time/time100/heroes/profile/lee01.html|arxivsáne=June 5, 2010|avtor=Stein|at=Joel|sáne=June 14, 1999|jumıs=The Time 100|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> [[San Francisco|San-Franсiskoda]] tuwılıp, Britaniya Gonkongında ósip-jetilisken Li, ákesi arqalı bala aktyor sıpatında [[Gonkong]] kino industriyasına kirisip kelgen.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cbsnews.com/sanfrancisco/news/bruce-lee-statue-san-francisco-chinatown-lunar-new-year/|bet=Proposal calls for Bruce Lee statue in San Francisco's Chinatown – CBS San Francisco|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240225083404/https://www.cbsnews.com/sanfrancisco/news/bruce-lee-statue-san-francisco-chinatown-lunar-new-year/|arxivsáne=February 25, 2024|avtor=Lee|at=Mary|sáne=February 8, 2024|til=en-US|jumıs=www.cbsnews.com|qaralǵan sáne=February 25, 2024}}</ref> Onıń dáslepki [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] tájiriybesine Ving Chun (Ip Mannıń qol astında úyrengen), tay chi, [[boks]] (Gonkong boks turnirin jeńgen) hám kóshe tóbelesleri (awıl-aymaq hám úy tóbelerinde bolǵan urıslar) kiredi. 1959-jılı Li Sietlge kóship barǵan, sol jerde 1961-jılı [[Vashington]] universitetine oqıwǵa kirgen. [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHta]] bolǵan usı dáwirde, aktyorlıq kareraǵa umtılsa da, jekpe-jek ónerin úyretiw arqalı aqsha islep tabıwdı oylay baslaǵan. Ol óziniń birinshi jekpe-jek mektebin Sietldegi úyinde ashqan. Keyinirek [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyanıń]] Oklend qalasında ekinshi mektepti ashqannan soń, 1964-jılı Kaliforniyanıń Long-Bich Xalıqaralıq karate chempionatında kórsetpeler hám sóylewleri menen úlken dıqqattı tartqan. Bunnan soń ol [[Los-Andjeles|Los-Andjeleske]] kóship barıp sabaq bere baslaǵan, onıń oqıwshıları arasında Chak Norris, Sheron Teyt hám Karim Abdul-Jabbar bolǵan. 1970-jıllarda onıń Gonkong hám [[Gollivud]] filmleri Gonkong jekpe-jek filmlerin jańa ataqlılıq hám maqullaw dárejesine kóterip, qıtay jekpe-jek ónerine Batıstıń qızıǵıwshılıǵın oyatqan. Onıń filmleriniń baǵdarı hám ruwxı pútkil dúnyadaǵı jekpe-jek óneri menen jekpe-jek filmlerine kúshli tásir etip, olardı ózgertken.<ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/us|title=Bruce Lee inspired Dev for martial arts|date=July 1, 2010}}</ref> Karerası Gonkong hám AQSHtı qamtıǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm?pid=10606|bet=Jun Fan Jeet Kune Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100723235948/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm?pid=10606|arxivsáne=July 23, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.avclub.com/bruce-lee-takes-on-chuck-norris-but-he-makes-you-wait-1798245604|bet=Bruce Lee takes on Chuck Norris, but he makes you wait for the fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230127163006/https://www.avclub.com/bruce-lee-takes-on-chuck-norris-but-he-makes-you-wait-1798245604|arxivsáne=January 27, 2023|sáne=March 25, 2016|til=en|jumıs=[[The A.V. Club]]|qaralǵan sáne=January 27, 2023}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.nbcnews.com/news/asian-america/director-ang-lee-will-direct-son-playing-bruce-lee-biopic-rcna59459|bet=Director Ang Lee will direct his son, playing Bruce Lee in biopic|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230127163011/https://www.nbcnews.com/news/asian-america/director-ang-lee-will-direct-son-playing-bruce-lee-biopic-rcna59459|arxivsáne=January 27, 2023|sáne=November 30, 2022|til=en|jumıs=NBC News|qaralǵan sáne=January 27, 2023}}</ref> ol 1970-jıllardıń basında túsirilgen bes tolıq metrajlı Gonkong jekpe-jek filmindegi rolleri menen tanımalı: Lo Veydiń «Úlken bas» (1971) hám «Ǵázep judırıǵı» (1972); Golden Xarvesttiń Li tárepinen jazılǵan hám rejissyorlıq etilgen «Aydarhanıń jolı» (1972); hám Golden Xarvest penen Uorner Brazerstiń Robert Klouz rejissyorlıǵındaǵı «Aydarhanıń kiriwi» (1973) hám «Ólim oyını» (1978).<ref>{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-cinemaplus/article2058091.ece|title=How Bruce Lee changed the world-Series|date=May 29, 2011}}</ref> Lidiń óliminen keyin, onıń filmleri úlken tabınıwshılıqqa iye boldı.<ref name="britannica.com">{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Bruce-Lee|bet=Bruce Lee &#124; Biography, Martial Arts, Movies, Death, Son, & Facts &#124; Britannica|sáne=July 16, 2024}}</ref> Ol óz filmlerinde kanton mádeniyatın sáwlelendiriwi arqalı pútkil dúnyaǵa, ásirese qıtaylar arasında, hám AQSHtaǵı aziyalı stereotiplerge qarsı turǵanı ushın Aziya tegine iye amerikalılar arasında belgili tulǵaǵa aylandı.<ref name=":10">{{Cite news|title=How Bruce Lee Exploded a Stereotype With a One-Inch Punch|date=January 25, 2017|url=https://www.nytimes.com/2017/01/25/movies/bruce-lee-movies.html}}</ref> Li 1973-jıldıń iyul ayında, 32 jasında qaytıs boldı. Óliminen keyin de Li házirgi zaman jekpe-jek sportı túrlerine, sonıń ishinde [[dzyudo]], karate, aralas jekpe-jek túrleri hám [[Boks|boksqa]], sonday-aq házirgi zaman populyar mádeniyatına, sonıń ishinde kino, televidenie, komiksler, animaсiya hám video oyınlarına aytarlıqtay tásir etip kelmekte. Time jurnalı Lidi XX ásirdiń eń áhmiyetli 100 adamınıń qatarına kirgizgen. == Erte jaslıq dáwiri == [[Fayl:Bruce_Lee_with_his_parents_1940s.jpg|nobaý|Bryus Li náreste waqtında ata-anası Greys Xo hám Li Xoy-chuen menen birge]] Bryus Lidiń tuwılǵandaǵı atı Li Djun-fan bolǵan. Onıń ákesi, Li Xoy-chuen, [[Gonkong|Gonkongta]] jasaǵan kanton opera qosıqshısı edi. Anası Greys Xo [[Shanxay|Shanxayda]] tuwılǵan hám evraziyalıq shıǵısqa iye bolǵan.<ref name="2018 Ng" /> 1939-jıldıń dekabr ayında, onıń ata-anası [[San Francisco|San-Franсiskonıń]] Chaynataun rayonında xalıqaralıq opera gastroli ushın Kaliforniyaǵa sapar shekken.<ref>{{Cite book|last1=Maeda|first1=Daryl Joji|title=Like Water: A Cultural History of Bruce Lee|date=August 9, 2016|publisher=NYU Press}}</ref> Ol sol jerde 1940-jıldıń 27-noyabrinde tuwılıp, [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHtıń]] jus soli (topıraq huqıqı) puqaralıq nızamları tiykarında AQSH puqaralıǵın alıw huqıqına iye bolǵan.<ref name="2018 Ng" /> Ol tórt aylıq bolǵanda (1941-jıldıń aprel ayında), Li shańaraǵı Gonkongqa qaytıp kelgen.[2] Kóp ótpey, Ekinshi dúnya urısı dáwirinde, 1941-jıldıń dekabr ayında Yaponiya Gonkongqa kútilmegen hújim jasap, qalanı keyingi tórt jıl dawamında basqarǵan waqıtta, Li shańaraǵı kútilmegen qıyınshılıqlarǵa dus kelgen.<ref name="2018 Ng">{{Cite book|title=龍影中華──李小龍的光影片段|last1=吳貴龍|publisher=中華書局(香港)|date=2018}}</ref> Lidiń ana tárepten atası kantonlıq, ana tárepten kempir apası inglis bolǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|bet=Was Bruce Lee of English Descent?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161025083142/http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|arxivsáne=October 25, 2016|til=en|jumıs=Fightland|qaralǵan sáne=June 19, 2020}}</ref> al ana tárepten úlken ájaǵası Robert Xotung golland evrey hám kanton tegine iye Gonkong biznesmeni bolǵan. == Karerası hám bilimi == === 1940–1958: Dáslepki rolleri, mektep bilimi hám jekpe-jek ónerine kirisiwi === Lidiń ákesi Li Xoy-chuen kanton operasınıń juldızı bolǵan. Nátiyjede, kishi Li júdá jas waqtınan kino dúnyasına kirisip, bala waqtında bir neshe filmlerde kóringen. Lidiń birinshi roli «Altın dárwaza qızı» filminde saxnaǵa kóterip shıǵılǵan náreste roli bolǵan. Ol qıtay kalendarı boyınsha hám Aydarha saatı, hám Aydarha jılında tuwılǵanı sebepli, óziniń qıtaysha saxna atın 李小龍 (Li kishi Aydarha) etip alǵan.<ref name="bruceleefoundation biography">{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|bet=Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100822035902/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|arxivsáne=August 22, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> Toǵız jasında, ol 1950-jılı «Bala» filminde ákesi menen birge «Bala Cheung» atlı komiks qaharmanına tiykarlanǵan filmde birinshi bas rolin oynaǵan. On segiz jasqa tolǵanda, ol 20 filmde kórinip úlgergen.<ref name="bruceleefoundation biography">{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|bet=Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100822035902/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|arxivsáne=August 22, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> Tak Sun mektebinde (德信學校; Koulundaǵı 218 Natan jolındaǵı úyinen bir neshe kvartal qashıqlıqta) oqıǵannan soń, Li 12 jasında katolik La Salle kolledjiniń baslawısh mektep bólimine kirgen. [[Fayl:The_age_of_18_Bruce_Lee_and_Ye_Wen.jpg|nobaý|Lee and Ip Man in 1958]] 1956-jılı, oqıw úlgeriwi tómen bolǵanı ushın (hám múmkin minez-qulqı da jaqsı bolmaǵanı sebepli), ol Áuliye Franсisk Ksaveriy kolledjine ótkerilgen, sol jerde ol mekteptiń [[boks]] komandasınıń bavarlıq muǵallimi hám treneri Braz Edvard Masstıń qol astında tárbiyalanǵan.<ref>{{Cite news|title=Bruce Lee, a global hero who epitomised Hong Kong's strengths – it's just a pity the city could not preserve his former home|url=https://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1880598/bruce-lee-global-hero-who-epitomised-hong-kongs-strengths-its-just|access-date=January 26, 2023}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://archives.catholic.org.hk/In%20Memoriam/Clergy-Brother/E-Muss.htm|bet=Bro. Edward Muss FMS R.I.P.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230126213017/https://archives.catholic.org.hk/In%20Memoriam/Clergy-Brother/E-Muss.htm|arxivsáne=January 26, 2023|qaralǵan sáne=January 26, 2023}}</ref> Li bir neshe kóshe tóbelesine aralasqannan keyin, onıń ata-anası oǵan [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerinen]] tálim alıw kerek degen sheshimge kelgen. 1953-jılı Lidiń dostı Uilyam Cheung onı Ip Manǵa tanıstırǵan,<ref>{{Cite news|title=Who taught Bruce Lee kung fu? He was born to be a fighter, but the martial arts superstar also trained with the best|url=https://www.scmp.com/culture/film-tv/article/2156574/who-taught-bruce-lee-kung-fu-he-was-born-be-fighter-martial-arts|access-date=February 14, 2023}}</ref> biraq anası tárepten evropalı teginiń bolıwı sebepli, qıtay jekpe-jek dúnyasındaǵı shet ellilerge úyretpew haqqındaǵı kóp jıllıq úrip-ádet sebepli, dáslep oǵan Ving Chun kung-fusın úyreniwge ruqsat etilmegen.<ref name="Blitz">{{Cite news|url=http://www.ma-mags.com/Mags/Blitz/Blitz%203-3%20Cov.jpg|title=William Cheung Scene one... Take One|access-date=January 12, 2017|publisher=Blitz Publishers}}</ref><ref name="SMH">{{Cite news|title=All the right moves|url=http://www.smh.com.au/national/melbourne-life/all-the-right-moves-20110119-19wp3.html|access-date=December 26, 2016|publisher=Fairfax Media}}</ref>  Cheung onıń jaǵın alıp sóylegennen soń, Li mektepke qabıl etilip, Ip Mannıń qol astında Ving Chun boyınsha shınıǵıwlardı baslaǵan.<ref name="AsAmNews">{{Cite news|title=Bruce Lee Was an Anchor Baby|url=https://asamnews.com/2016/01/05/blog-bruce-lee-was-an-anchor-baby/|access-date=November 1, 2020|publisher=AsAmNews}}</ref> Ip óz oqıwshıların Gonkongtıń kóshe bandalarında tóbelesiwden saqlaw ushın, olardı shólkemlestirilgen jarıslarda qatnasıwǵa úgitlegen. Ip Man menen bir jıl shınıǵıw ótkergennen soń, basqa oqıwshılardıń kópshiligi Li menen birge shınıǵıwdan bas tartqan. Olar onıń aralas tegin bilip qalǵan edi, al qıtaylar ulıwma ózleriniń jekpe-jek óneri usılların aziyalı emeslerge úyretiwge qarsı bolǵan. Lidiń sparring sherigi Xokins Cheungtıń aytıwınsha, "Pútkil Ving Chun klanında Ip Mannan jeke ózi yamasa hátte biraz bolsa da tálim alǵan altı adamnan da az adam bar edi".{{Sfn|Thomas|1994|p=26}} Degen menen, Li Ving Chunǵa úlken qızıǵıwshılıq kórsetip, Ip Man, Uilyam Cheung hám Vong Shun-leung penen jeke shınıǵıwların dawam etken.{{Sfn|Campbell|2006|p=172}}<ref>{{Cite news|author=<!--not stated-->|date=July 25, 2018|title=Who taught Bruce Lee kung fu? He was born to be a fighter, but the martial arts superstar also trained with the best|url=https://www.scmp.com/culture/film-tv/article/2156574/who-taught-bruce-lee-kung-fu-he-was-born-be-fighter-martial-arts|work=South China Morning Post|quote=Although Lee studied wing chun at Ip’s school, he was mainly taught by Wong Shun-leung, as Ip himself only taught advanced students, not beginners. Lee quickly became devoted to wing chun and practiced diligently.|access-date=February 14, 2023}}</ref> 1958-jılı Li Gonkong mektepleri boks turnirin jeńip alıp, finalda aldıńǵı chempion Geri Elmsti nokautqa shıǵarǵan. Sol jılı Li cha-cha ayaq oyınshısı bolǵan hám Gonkongtıń Táj koloniyası Cha-Cha chempionatın jeńip alǵan.<ref>{{Cite book|last1=Lee|first1=Linda|title=The Bruce Lee Story|date=1989|publisher=[[Black Belt Communications]]}}</ref> === 1959–1964: Úziliksiz oqıwlar hám jekpe-jek ónerindegi jetiskenlikler === Jas óspirimlik dáwirinde Lidiń kóshe tóbelesleri jiyilesip, qorqınıshlı triada shańaraǵınıń ulın jeńiwdi de óz ishine aldı. 1958-jılı, qarsılas Choy Li Fut jekpe-jek mektebiniń oqıwshıları Lidiń Ving Chun mektebine qarsı shaqırıq taslaǵannan keyin, ol úydiń tóbesinde tóbeleske qatnastı. Basqa bir balanıń ádil emes mushına juwap retinde, ol balanı sonshelli qattı urdı, onıń bir tisin túsirip jiberdi, bul balanıń ata-anasınıń poliсiyaǵa shaǵım etiwine alıp keldi.<ref name="Burrows 2002">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|bet=Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080508051639/http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|arxivsáne=May 8, 2008|avtor=Burrows|at=Alyssa|jıl=2002|baspaxana=HistoryLink|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> Lidiń anası poliсiya bólimine barıp, eger onı óz qarawına shıǵarsa, ulınıń is-háreketleri ushın tolıq juwapkershilikti óz moynına alatuǵını haqqında hújjetke qol qoyıwǵa májbúr boldı. Ol bul waqıya haqqında kúyewine aytpasa da, ulına 18 jasında AQSH puqaralıǵın talap etiw ushın Qurama Shtatlarǵa qaytıwdı usınıs etti.<ref>{{Cite news|title=What you didn't know about: Bruce Lee Bruce Lee in Seattle — Part 1|url=https://nwasianweekly.com/2022/08/what-you-didnt-know-about-bruce-lee-bruce-lee-in-seattle-part-1/|access-date=July 2, 2023}}</ref> Lidiń ákesi kelisti, sebebi Gonkongta qalǵan jaǵdayda Lidiń kolledjde oqıw imkaniyatları onsha úmitli emes edi.<ref name="Burrows 2002">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|bet=Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080508051639/http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|arxivsáne=May 8, 2008|avtor=Burrows|at=Alyssa|jıl=2002|baspaxana=HistoryLink|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> 1959-jıldıń aprel ayında, Lidiń ata-anası onı Qurama Shtatlarǵa, San-Franсiskoda shańaraq dosları menen birge jasap atırǵan úlken qarındası Agnes Lige jiberiwge qarar etti. Bir neshe aydan soń, ol 1959-jılı orta mektep bilimin dawam ettiriw ushın Sietlge kóship keldi, sol jerde Rubi Chowdıń restoranında jasap turıwshı ofiсiant bolıp isley basladı. Chowdıń kúyewi Lidiń ákesiniń kásiplesi hám dostı edi. Lidiń úlken ájaǵası Piter Li kolledjde oqıw ushın Minnesotaǵa ketpesten aldın qısqa waqıtqa Sietlde onıń menen birge boldı.<ref name="Wing Chung Gung Fu">{{Web deregi|url=http://hardcorejkd.com/wing_chun.php|bet=Wing Chung Gung Fu|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php|arxivsáne=May 14, 2008|baspaxana=Hardcore JKD|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> 1959-jılı Li [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerin]] oqıta basladı. Ol óziniń oqıtqan ónerin Jun Fan Gung Fu (sózbe-sóz awdarǵanda Bryus Lidiń Kung-fusı) dep atadı.<ref name="Wing Chung Gung Fu">{{Web deregi|url=http://hardcorejkd.com/wing_chun.php|bet=Wing Chung Gung Fu|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php|arxivsáne=May 14, 2008|baspaxana=Hardcore JKD|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php "Wing Chung Gung Fu"]. </cite></ref> Bul onıń Ving Chunǵa bolǵan usılı edi. Li Sietlde tanısqan doslarına sabaq berdi, dáslep Dzyudo sheberlik iyelewshisi Djessi Gloverden basladı, ol Lidiń dáslepki texnikalarınıń ayırımların oqıtıwdı dawam etti. Taki Kimura Lidiń birinshi Járdemshi Instruktorı boldı hám Lidiń óliminen keyin de onıń óneri menen filosofiyasın oqıtıwdı dawam etti.<ref>{{Web deregi|url=http://bruceleefoundation.com/index.cfm/page/Biography/pid/10585|bet=Bruce Lee Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121119051316/http://bruceleefoundation.com/index.cfm/page/Biography/pid/10585|arxivsáne=November 19, 2012|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=September 4, 2012}}</ref> Li Sietlde óziniń birinshi jekpe-jek mektebin ashtı, ol Li Jun Fan Gung Fu Institutı dep ataldı. Li Sietldegi Kapitol-Xill rayonındaǵı Edison Texnikalıq Mektebinen orta bilim alıp, diplomın aldı.<ref>{{Web deregi|url=http://nwasianweekly.com/2014/08/bruce-lee-seattle-roots-retrospective-comes-wing/|bet=Bruce Lee and his Seattle roots — A retrospective comes to the Wing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211125022933/http://nwasianweekly.com/2014/08/bruce-lee-seattle-roots-retrospective-comes-wing/|arxivsáne=November 25, 2021|sáne=August 11, 2014|til=en-US|jumıs=Northwest Asian Weekly|qaralǵan sáne=November 25, 2021}}</ref> 1961-jıldıń mart ayında Li Vashington Universitetine oqıwǵa kirip, drama óneri, filosofiya, psixologiya hám basqa da pánlerdi oqıdı. Lidiń ózi hám kóp basqalar aytqanına qaramastan, universitettiń 1999-jılǵı pitkeriwshiler basılımındaǵı maqalaǵa tiykarlanǵanda, Lidiń rásmiy qánigeligi filosofiya emes, al drama bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.washington.edu/alumni/columns/dec99/j_o.html|bet=U. of Washington alumni records|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110221043919/http://www.washington.edu/alumni/columns/dec99/j_o.html|arxivsáne=February 21, 2011|baspaxana=Washington.edu|qaralǵan sáne=January 22, 2010}}</ref> 1964-jıldıń basında Li universitetti taslap, Djeyms Yimm Li menen birge jasaw ushın Oklendke kóship keldi. Djeyms Li Bryus Liden jigirma jas úlken edi hám sol aymaqta belgili qıtay jekpe-jek sheberi edi. Olar birgelikte Oklendte ekinshi Jun Fan jekpe-jek studiyasın ashtı. Djeyms Li Bryus Lidi amerikalı jekpe-jek sheberi Ed Parker menen tanıstırdı. Parkerdiń mirát etiwi menen Li 1964-jılǵı Long-Bich Xalıqaralıq Karate Chempionatında qatnasıp, eki barmaqlı otırıp-turıwlardı - bir qoldıń bas barmaǵı hám kórsetkish barmaǵın paydalanıp, ayaqların shama menen iyin keńliginde qoyıp - kórsetti.<ref name="Two Finger Pushup">{{Web deregi|url=http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|bet=Two Finger Pushup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|arxivsáne=May 21, 2008|baspaxana=Maniac World|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> Sol Long-Bich jarısında, ol jáne "bir dyuymlik mush" kórsetti.<ref name="Two Finger Pushup">{{Web deregi|url=http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|bet=Two Finger Pushup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|arxivsáne=May 21, 2008|baspaxana=Maniac World|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm "Two Finger Pushup"]. </cite></ref> Li tik turıp, oń ayaǵın alǵa shıǵarıp, dizelerin azǵana búgip, qozǵalmay turǵan sherigi aldında turdı. Lidiń oń qolı jartılay sozılǵan hám oń mushın sheriginiń kókireginen shama menen bir dyuym (2.5 sm) qashıqlıqta edi. Oń qolın artqa tartpastan, Li óz turısın saqlaǵan halda erkin qatnasıwshı Bob Beykerge kúshli mush urdı. Bul Beykerdi artqa ılaqtırıp, jaraqat almawı ushın onıń artına qoyılǵan orındıqqa qulattı, biraq Beykerdiń páti onı polǵa qulawına alıp keldi. Beyker bılay eske aladı: "Men Bryuske bunday kórsetpelerdi qaytıp islemewin ayttım. Ol maǵan sońǵı ret mush urǵanda, kókiregimdegi awırıw shıdamsız bolǵanlıqtan, jumısqa bara almadım". Dál usı 1964-jılǵı chempionatta Li birinshi ret [[Taekwando|Taekvondo]] ustazı Djungu Ri menen tanıstı. Olar dos bolıp, bul qarım-qatnas ekewine de jekpe-jek sheberi sıpatında payda ákeldi. Ri Lige shetten tebiwdi tolıǵı menen úyretti, al Li Rige "signalsız" mush urıwdı úyretti. 1964-jılı Oklendtiń Chaynatawnında Li Vong Djek-man menen dawlı jeke jekpe-jek ótkerdi. Vong Ma Kin Fungtıń tikkeley shákirti bolıp, Siniсyuan, Arqa Shaolin hám tay-chi boyınsha sheberligi menen belgili edi. Lidiń aytıwınsha, qıtay jámiyeti oǵan qıtaylı emes adamlarǵa sabaq beriwdi toqtatıw haqqında ultimatum bergen. Ol bas tartqanda, onı Vong penen jekpe-jek ótkeriwge shaqırǵan. Kelisim boyınsha eger Li jeńilse, ol mektebin jabıwı kerek edi, al jeńse, aq adamlarǵa yamasa basqa qálegen adamlarǵa sabaq bere alatuǵın edi. Vong bunı biykarlap, Li Chaynatawn teatrındaǵı kórsetpeleriniń birinde San-Franсiskodaǵı hár qanday adamdı jeńe alatuǵının maqtanıp aytqannan keyin, ol Li menen jekpe-jek ótkeriwdi soraǵan hám onıń ózi aq adamlarǵa yamasa basqa qıtaylı emes adamlarǵa qarsı kemsitpegen dep aytqan. Li bılay dep pikir bildirgen: "Sol qaǵazda Chaynatawnnan barlıq sifulardıń atları bar edi, biraq olar meni qorqıta almaydı". Jekpe-jekti kórgen adamlar qatarına Kedwell, Djeyms Li (Bryus Lidiń sherigi, tuwısqanı emes) hám tay-chi oqıtıwshısı Uilyam Chen kiredi. Vong hám Uilyam Chenniń aytıwınsha, jekpe-jek ádettegiden tıs uzaq - 20-25 minut dawam etken.<ref name="Mental Floss">{{Web deregi|url=http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|bet=Bruce Lee: The Time Bruce Lee Was Challenged to a Real Fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160711225623/http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|arxivsáne=July 11, 2016|avtor=Rossen|at=Jake|sáne=August 10, 2015|jumıs=Mental Floss|qaralǵan sáne=July 10, 2016}}</ref> Vong dáslep ádep-ikramlı, biraq qatań jekpe-jek boladı dep kútkenin, biraq Li onı óltiriw niyetinde agressiv hújim etkenin aytadı. Vong dástúrli qol alısıwdı usınǵanda, Li sálemlesiwdi qabıl etkendey bolıp kóringen, biraq onıń ornına Li qolın nayza sıyaqlı Vongtıń kózlerine qaratıp urǵan eken. Óz ómirin qorǵawǵa májbúr bolǵan Vong, qolaylı máwrit bolǵanda da Lige óltiriw kúshi menen urmaǵanın, sebebi bul oǵan túrme jazasın ákeliwi múmkin edi, biraq jeńiniń astındaǵı nızamsız qurallardan paydalanǵanın aytadı. Maykl Dorgannıń 1980-jılǵı "Bryus Lidiń eń qıyın jekpe-jegi" kitabına qaraǵanda, jekpe-jek eki táreptiń de sheshiwshi soqqısı sebepli emes, al Lidiń "ádetten tıs haldan tayıwı" sebepli tamamlanǵan.<ref name="Dorgan" /> Degen menen, Bryus Li, Linda Li Kedwell hám Djeyms Yimm Lidiń aytıwınsha, jekpe-jek barı-joǵı úsh minut dawam etip, Lidiń sheshiwshi jeńisi menen tamamlanǵan. Kedwelldiń gúwalıǵı boyınsha: "Jekpe-jek baslandı, bul hesh qanday sheklewsiz jekpe-jek edi, ol úsh minut dawam etti. Bryus bul adamdı jerge jıqtı hám 'Berileseń be?' dep soradı, hám ol adam berilgenin ayttı". Jekpe-jekten bir neshe hápte ótkennen keyin, Li intervyu berip, atı atalmaǵan qarsılasın jeńgenin aytqan, Vongtıń aytıwınsha, bul anıq oǵan islegen silteme edi.<ref name="Mental Floss">{{Web deregi|url=http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|bet=Bruce Lee: The Time Bruce Lee Was Challenged to a Real Fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160711225623/http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|arxivsáne=July 11, 2016|avtor=Rossen|at=Jake|sáne=August 10, 2015|jumıs=Mental Floss|qaralǵan sáne=July 10, 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFRossen2015">Rossen, Jake (August 10, 2015). </cite></ref> Juwap retinde, Vong San-Franсiskodaǵı qıtay tilindegi "Pacific Weekly" gazetasında jekpe-jek haqqındaǵı óz bayanlamasın járiyalap, eger Li bul bayanlamaǵa qanaatlanbasa, ashıq qayta jekpe-jek ótkeriwge mirát etti. Li hár bir qozǵawǵa zorlıq penen juwap beriw uqıbına iye bolsa da, bul mirátqa juwap bermedi. Li aq adamlarǵa sabaq beriwdi dawam etkenine qaramastan, ekewi de bunnan keyin járiya bildiriwler jasamadı. Li film karerasın taslap, jekpe-jek ónerin rawajlandırıwdı maqul kórgen edi. Biraq, 1964-jılı Long-Bichtegi jekpe-jek kórsetpesi aqır-aqıbetinde televidenie prodyuseri Uilyam Dozerdiń Charli Channıń ulı Li Chan haqqındaǵı "Number One Son" filminiń pilot seriyasındaǵı rol ushın kastingke mirát etiwine alıp keldi. Serial hesh qashan ámelge aspadı, biraq Dozer Lidiń potenсialın kórdi.<ref name=":0">{{Cite news|title=Color Him Green}}</ref> === 1966–1970: Amerikadaǵı rolleri hám Djit Kun-Do dóretiw === [[Fayl:Van Williams and Bruce Lee in The Green Hornet 1966.jpg|oñğa|nobaý|1966-jılı "The Green Hornet" filmi ushın túsirilgen Uilyams hám Lidiń reklama súwreti]] 1966-jıldan 1967-jılǵa shekem Li Uilyam Dozer tárepinen islep shıǵarılǵan hám bayanlanǵan,<ref>{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in ""The Green Hornet""|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|baspaxana=The American Heritage Center holds the papers of William Dozier, who produced and narrated the TV series The Green Hornet, as well as the Batman TV series.|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}</ref> sol atamadaǵı radio baǵdarlaması tiykarında islengen<ref>{{Cite news|date=September 3, 1966|title=Green Hornet's Creator Visits TV Scene|work=The Times Herald}}</ref><ref name=":0">{{Cite news|date=October 2, 1966|title=Color Him Green|work=Tampa Bay Times}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFAarons1966">Aarons, Leroy F. (October 2, 1966). </cite></ref> "The Green Hornet" teleserialında Van Uilyams oynaǵan bas qaharman menen birge Kato rolin oynadı. Serial bir máwsim (26 bólim) dawamında 1966-jıldıń sentyabrinen 1967-jıldıń martına shekem efirge shıqtı. Li hám Uilyams jáne de Uilyam Dozer islep shıǵarǵan basqa teleserial "Batman"nıń úsh kesilisiw bóliminde óz qaharmanları sıpatında kórindi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-51-season-2/a-piece-of-the-action/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072502/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-51-season-2/a-piece-of-the-action/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-52-season-2/batmans-satisfaction/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072504/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-52-season-2/batmans-satisfaction/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-599958/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072503/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-599958/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> "The Green Hornet" erjetken Bryus Lidi amerikalı tamashagóy auditoriyasına tanıstırdı hám aziyalı stildegi jekpe-jek ónerin usınǵan birinshi keń tarqalǵan amerika showı boldı. Showdıń rejissyorı Lidiń mush hám urıslar paydalanılatuǵın tipik amerika stilinde gúresiwin qáledi. Kásiplik jekpe-jek sheberi sıpatında Li bas tartıp, óz qánigeligi stilinde gúresiwi kerek ekenin talap etti. Dáslep, Li sonshelli tez háreket etkeni sonshelli, onıń háreketlerin plenkaǵa túsiriw múmkin bolmadı, sonlıqtan ol óz háreketlerin ásteletiwge májbúr boldı.<ref name="American Heritage Center">{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}</ref> Showdıń islep shıǵarılıwı waqtında Li showda kaskadyor bolıp isleytuǵın Djin LeBell menen dos boldı. Olar birge shınıqtı hám óz qánigelikleri boyınsha [[jekpe-jek óneri]] bilimleri menen almastı. 1967-jılı show toqtatılǵannan keyin, Li Dozerge "show-biznestegi meniń kareramdı" baslap bergeni ushın minnetdarshılıq xat jolladı.{{Sfn|Polly|2018|pp=187}} After the show was canceled in 1967, Lee wrote to Dozier thanking him for starting "my career in show business".<ref name="American Heritage Center">{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/ "American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'"]. </cite></ref> 1967-jılı Li "Ironside" serialınıń bir bóliminde rol oynadı''.''<ref>{{Citation |last=Dubin |first=Charles S. |title=Tagged for Murder |date=October 26, 1967 |url=https://www.imdb.com/title/tt0612463/ |access-date=January 26, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230126211229/https://www.imdb.com/title/tt0612463/ |url-status=live |series=Ironside |archive-date=January 26, 2023}}</ref> [[Fayl:JeetKuneDo.svg|nobaý|Djit Kun-Do embleması Bryus Li Miyrası tárepinen saqlanatuǵın dizimge alınǵan sawda belgisi bolıp tabıladı. Tayсzitu simvolınıń átirapındaǵı qıtay háripleri bılay oqıladı: "Jolsızlıqtı jol etip paydalanıw" hám "Sheklewsizlikti sheklew etip alıw". Kórsetkishler yan hám in arasındaǵı sheksiz tásirlesiwdi ańlatadı.]] Djit Kun Do 1967-jılı payda bolǵan. «Jasıl shegirtke» serialınıń bir sezonın túsiriwden keyin, Li jumıssız qalıp, Djun Fan Gung-fu Institutın ashtı. Vong Djek-manmen bolǵan tartıslı jekpe-jek Lidiń jekpe-jek óneri haqqındaǵı filosofiyasına tásir etti. Li gúres uzaqqa sozılǵanın hám Ving Chun texnikasın qollanıp óz potenсialın tolıq kórsete almaǵanın túsindi. Ol dástúrli jekpe-jek óneri texnikaları kóshedegi tártipsiz urıs jaǵdaylarında qollanıw ushın júdá qattı hám formal degen pikirge keldi. Li «ámeliylik, iykemlilik, tezlik hám nátiyjelilik» ke pát bergen sistemanı rawajlandırıwdı sheshti. Ol kúsh ushın salmaq kóteriw, shıdamlılıq ushın juwırıw, iykemlilik ushın sozılıw sıyaqlı hár qıylı shınıǵıw usılların qollanıwdı basladı hám qılıshlasıw hám tiykarǵı [[boks]] texnikaları sıyaqlı kóplegen basqa usıllardı úziliksiz beyimlep bardı. Li ózi «stilsiz stil» dep ataǵan nársege pát berdi. Bul dástúrli stillerge tán dep esaplaǵan formal usıldan qutılıwdan ibarat edi. Li hátte ol endi Djun Fan Gung-fu dep ataǵan sistemanıń da júdá sheklewshi ekenin sezdi, hám ol aqır-aqıbetinde Djit Kun Do yamasa Tosqınlıq Berewshi Mushtıń Jolı dep ataytuǵın filosofiya hám jekpe-jek ónerine aylandı. Bul atamaǵa ol keyin ókindi, sebebi Djit Kun Do stillerge tán belgili parametrlerdi ańlattı, al onıń jekpe-jek óneriniń ideyası parametrler hám sheklewlerden tısqarı bolıwı edi. Sol waqıtta Lidiń jekpe-jek óneri boyınsha oqıwshılarınıń ekewi [[Gollivud]] sсenariyshisi Stirling Sillifant hám aktyor Djeyms Koburn edi. 1969-jılı olar úshewi «Únsiz Fleyta» atlı film ushın sсenariy ústinde islesti hám túsirilim ornın izlew ushın birge Hindstanǵa bardı. Joybar sol waqıtta ámelge aspadı, biraq 1978-jılǵı Devid Kerradin bas roldi oynaǵan «Temir sheńber» filmi usı syujet tiykarında islendi. 2010-jılı prodyuser Pol Maslanski «Únsiz Fleyta»nıń dáslepki sсenariyi tiykarında film islewdi jobalastırıp, oǵan qarjılandırıw alǵanı haqqında xabar berildi. 1969-jılı Li Sillifant jazǵan «Marlou» filminde qısqa rol oynadı, onda ol Djeyms Garner oynaǵan jeke detektiv Filip Marloudı qorqıtıw ushın jallanǵan ǵalaba adamnıń rolin orınladı, ol Marloudı qorqıtıw ushın óziniń jekpe-jek óneri qábiletlerinen paydalanıp, vandalizm háreketlerin ámelge asıradı.<ref name=":3">{{Cite news|title=Meet Master Of Jeet Kune Do}}</ref><ref name=":4">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074317/https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> Sol jılı ol Din Martin bas roldi oynaǵan Matt Xelm haqqındaǵı komediyalıq shpionlıq filmniń tórtinshi bólimi «Qıyratıwshı topar»da karate boyınsha másláhátshi sıpatında kórsetildi.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/23670-THE-WRECKING-CREW?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074346/https://catalog.afi.com/Film/23670-THE-WRECKING-CREW?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> Jáne de sol jılı Li «Mine kelinler keledi» hám «Blondi» seriallarınıń bir-bir bóliminde rol oynadı.<ref>{{Cite news|title=Prospective Bridal Pair}}</ref><ref>{{Cite news|title=Wednesday}}</ref> 1970-jılı Li jáne de Sillifant jazǵan, Ingrid Bergman hám Antoni Kuinn bas roldi oynaǵan «Báhárgi jawında seruen» filminiń jekpe-jek xoreografiyasın islep shıǵarıwǵa juwapker boldı.<ref name=":5">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190617032205/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/23437|arxivsáne=June 17, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}</ref> === 1971–1973: Gonkong filmleri hám Gollivudtaǵı tabıslar === 1971-jılı Li Sillifant jazǵan «Longstrit» teleserialınıń tórt bóliminde rol oynadı. Li Djeyms Franсiskus oynaǵan bas qaharman Mayk Longstrittiń [[jekpe-jek óneri]] boyınsha ustazı Li Cung rolin orınladı, hám onıń jekpe-jek óneri filosofiyasınıń áhmiyetli tárepleri sсenariyge kirgizilgen edi.<ref name=":1">{{Cite news|last=Riste|first=Tom|date=November 18, 1971|title=Bruce Lee's Acting adds To 'Longstreet'|volume=130|work=Arizona Daily Star}}</ref><ref name=":6">{{Cite news|last=Riste|first=Tom|date=September 18, 1971|title='Longstreet' Shines As New Detective Hit|volume=130|work=Arizona Daily Star}}</ref> Lidiń óziniń aytıwınsha, sonday-aq onıń óliminen keyin Linda Li Keduelldiń aytıwı boyınsha, Li 1971-jılı óziniń teleserialın usınǵan, ol dáslep «Jawınger» dep atalıp, bul haqqındaǵı sóylesiwlerdi Warner Bros kompaniyası tastıyıqlaǵan. 1971-jıl 9-dekabrde «The Pierre Berton Show» telebaǵdarlamasındaǵı intervyude Li Paramount hám Warner Bros kompaniyalarınıń onı «zamanagóy nársede oynawın» qálegenin hám olardıń vestern ideyası eskirgenin oylaǵanın, al óziniń vestern islewdi qálegenin ayttı. Keduelldiń aytıwınsha, Lidiń konсepсiyası qayta islenip, «Kung-fu» dep ataldı, biraq Warner Bros Lige hesh qanday avtorlıq huqıq bermedi. Warner Bros kompaniyasınıń aytıwınsha, olar ádewir waqıttan beri usınday konсepсiya ústinde islep atırǵan edi, onı 1969-jılı eki sсenariyshi hám prodyuser - Ed Spilman hám Govard Fridlander dóretken edi,<ref name="The Truth about the Creation of the Kung Fu TV Series">{{Web deregi|url=https://www.martialjournal.com/the-truth-about-the-creation-of-the-kung-fu-tv-series/|bet=The Truth about the Creation of the Kung Fu TV Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210130134124/https://www.martialjournal.com/the-truth-about-the-creation-of-the-kung-fu-tv-series/|arxivsáne=January 30, 2021|sáne=May 20, 2019|baspaxana=Martial Journal|qaralǵan sáne=February 20, 2021}}</ref> bunı Lidiń biografı Metyu Polli de tastıyıqlaydı.<ref>{{Cite book|title=Bruce Lee: A Life}}</ref> Bul derekler boyınsha, Lidiń bas rolge alınbawınıń sebebi onıń qalıń akсenti bolǵan, biraq Fred Uayntraub bunı onıń etnikalıq kelip shıǵıwı menen baylanıstıradı.<ref>{{Cite book|url=https://www.scribd.com/book/131190162/Bruce-Lee-Woodstock-And-Me-From-The-Man-Behind-A-Half-Century-of-Music-Movies-and-Martial-Arts|title=Bruce Lee, Woodstock And Me}}</ref><ref>{{Cite book|title=Bruce Lee, Woodstock And Me: From The Man Behind A Half-Century of Music, Movies and Martial Arts}}</ref> Batıs shólistanda Shaolin monaxı roli aqır-aqıbetinde sol waqıtta jekpe-jek óneri menen shuǵıllanbaytuǵın Devid Kerradinge berildi. «The Pierre Berton Show» baǵdarlamasında bergen intervyusinde Li serialdaǵı rol tarqatıwǵa baylanıslı Warner Bros kompaniyasınıń kóz-qarasın túsinetuǵının bildirdi: «Olar biznes kóz-qarasınan bunı qáwipli dep esaplaydı. Men olardı ayıplamayman. Eger jaǵday kerisinshe bolıp, Amerika juldızı Gonkongqa kelgende hám men qarjı iyesi bolǵanımda, men de onı tamashagóyler qabıl etiwi boyınsha óz táshiwishlerime iye bolar edim». Prodyuser Fred Uayntraub Lige Gonkongqa qaytıp, Gollivud basshılarına kórsete alatuǵın tolıq metrajlı film islewdi másláhát bergen edi. AQSHtaǵı ekinshi dárejeli rollerden qanaatlanbaǵan Li Gonkongqa qayttı. «Jasıl shegirtke» serialınıń Gonkongta úlken jetiskenlikke eriskeninen hám rásmiy emes túrde «Kato shouı» dep atalatuǵınınan xabarsız bolǵan Li, ózin shoudıń juldızı sıpatında tanıǵan adamlardı kórip tańqaldı. Shaw Brothers Studio hám Golden Harvest kompaniyaları menen sóylesiwlerden keyin, Li Golden Harvest óndirgen eki filmde bas rolde túsiw ushın shártnama dúzdi. Li óziniń birinshi bas rolin «The Big Boss» (1971) filminde oynadı, bul film pútkil Aziya boyınsha úlken kassalıq tabısqa erisip, onı juldızlıqqa alıp keldi. Bunnan keyin ol «Fist of Fury» (1972) filmin túsirdi, bul film «The Big Boss» filminiń qoyǵan kassalıq rekordların buzdı. Dáslepki eki jıllıq kelisimin tamamlaǵannan soń, Li Golden Harvest penen jańa shártnama dúzdi. Keyinirek Li Chou menen birge óziniń Concord Production Inc. kompaniyasın qurdı. Óziniń úshinshi filmi «The Way of the Dragon» (1972) ushın ol filmniń sсenariyin jazıwshısı, rejissyorı, bas aktyorı hám urıs saxnalarınıń xoreografı sıpatında tolıq baqlawǵa iye boldı. 1964-jılı Kaliforniyanıń Long-Bich qalasında ótkerilgen kórsetiwde Li karate chempionı Chak Norris penen tanıstı. «The Way of the Dragon» filminde Li Norristi kóriwshilerge óziniń qarsılası sıpatında tanıstırdı. Olardıń jekpe-jegi "jawıngerlik óner hám kino tariyxındaǵı eń jaqsı urıs saxnalarınıń biri" dep bahalanǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnn.com/2018/07/07/us/bruce-lee-myth-vs-reality/index.html|bet=New Bruce Lee bio debunks 'kung fu Jesus' myth|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191219081112/https://www.cnn.com/2018/07/07/us/bruce-lee-myth-vs-reality/index.html|arxivsáne=December 19, 2019|avtor=John Blake|sáne=July 7, 2018|jumıs=CNN|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}</ref> Bul rol dáslep amerikalı karate chempionı Djo Lyuiske usınılǵan edi. «Fist of Fury» hám «Way of the Dragon» filmleri dúnya júzi boyınsha sáykes túrde shama menen 100 million hám 130 million AQSH dolları tabıs alıp keldi. 1972-jıldıń avgust ayınan oktyabr ayına shekem Li óziniń tórtinshi Golden Harvest filmi «Game of Death» ústinde jumıs basladı. Ol ayırım saxnalardı, sonıń ishinde burınǵı oqıwshısı, 7 fut 2 dyuym (218 sm) boylı amerikalı basketbol juldızı Karim Abdul-Djabbar menen urıs saxnasın túsirdi. 1972-jıldıń noyabr ayında Warner Bros kompaniyası Lige Concord, Golden Harvest hám Warner Bros birgelikte islep shıǵaratuǵın birinshi film «Enter the Dragon»da bas roldi oynawdı usınǵannan keyin óndiris toqtatıldı. Túsiriw jumısları 1973-jıldıń fevral ayında Gonkongta baslanıp, aprel ayında juwmaqlandı.<ref>{{Web deregi|url=http://bruceleefansite.com/bruces-life.html|bet=Bruce Lee's Life|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200218233318/http://bruceleefansite.com/bruces-life.html|arxivsáne=February 18, 2020|qaralǵan sáne=March 14, 2020}}</ref> Túsiriw baslanǵannan bir ay ótkennen soń, basqa óndiriwshi kompaniya Starseas Motion Pictures Lidi «Fist of Unicorn» filminiń bas aktyorı sıpatında járiyaladı, haqıyqatında ol tek kóp jıllıq dostı Yunikorn Chanǵa járdem retinde filmdegi urıs saxnalarınıń xoreografiyasın islep beriwge kelisken edi. Li óndiriwshi kompaniyaǵa qarsı arza bermekshi boldı, biraq Chan menen doslıǵın saqlap qaldı. Degen menen, «Enter the Dragon» filmi tamamlanǵannan bir neshe ay ótip hám onıń 1973-jılı 26-iyuldegi premerasına altı kún qalǵanda Li qaytıs boldı.<ref name="Wilson">{{Cite book|last1=Wilson|first1=Wayne|title=Bruce Lee|date=2001|publisher=Mitchell Lane Publishers|isbn=978-1-58415-066-4|pages=30–1|url=https://archive.org/details/bruceleereallife00wayn/page/30/mode/2up|quote=After its release, ''Enter the Dragon'' became Warner Brothers' highest grossing movie of 1973. It has earned well over $400{{nbsp}}million}}</ref> «Enter the Dragon» sol jıldıń eń kóp tabıs alıp kelgen filmleriniń birine aylandı hám Lidiń jawıngerlik óner ańızına aylanıwın tastıyıqladı. Film 1973-jılı 850,000 AQSH dollarına túsirilgen, bul 2007-jılǵı inflyaсiyanı esapqa alǵanda 4 million dollarǵa teń.<ref name="bls">{{Web deregi|url=http://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl|bet=Inflation Calculator|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080529155647/http://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl|arxivsáne=May 29, 2008|baspaxana=[[Bureau of Labor Statistics]]|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> «Enter the Dragon» filmi dúnya júzi boyınsha 400 million dollardan artıq tabıs alıp kelgeni mólsherlenedi, bul 2022-jılǵı inflyaсiyanı esapqa alǵanda 2 milliard dollardan artıqqa teń. Film jawıngerlik ónerge qısqa múddetli qızıǵıwshılıqtı oyattı, bul "Kung Fu Fighting" sıyaqlı qosıqlarda hám ayırım TV showlarda óz kórinisin taptı. === 1978-jıldan házirge shekem: Qaytıs bolǵannan keyingi jumısları === [[Fayl:Avenue_of_Stars_Bruce_Lee.jpg|oñğa|nobaý|Bryus Lidiń Gonkongtaǵı Dańq gúzarındaǵı juldızı]] "Enter the Dragon" filminiń rejissyorı Robert Klouz, Golden Harvest penen birge Lidiń pitpey qalǵan "Game of Death" filmin qayta tiklegen. Li "Enter the Dragon" filmin túsiriwge ketpesten aldın "Game of Death" ushın 100 minuttan aslam material, sonıń ishinde qaytalanǵan kórinislerdi túsirip úlgergen edi. Abdul-Jabbardan tısqarı, filmde Djordj Lezenbi, Xapkido ustazı Ji Xan-je hám Lidiń jáne bir shákirti Den Inosanto da qatnasqan. Filmniń shıńı - Lidiń qaharmanı Xay Tien sarı sport kiyiminde bes qabatlı pagodanıń hár bir qabatında hár qıylı qarsılaslar menen ayqasqan saxnalar boldı. Talqılawlarǵa sebep bolǵan adım menen, Robert Klouz filmdi Lige uqsaytuǵın aktyor (Kim Tay Chung, kaskadyor sıpatında Yuen Byao) hám Lidiń basqa filmlerinen alınǵan arxiv kórinislerin paydalanıp, jańa syujet hám aktyorlar quramı menen tamamladı. Film 1978-jılı ekranǵa shıqtı. Bul jıynap dúzilgen filmde Lidiń haqıyqıy túsirilgen kórinisleri tek on bes minut boldı. Lidiń paydalanılmaǵan materialları 22 jıldan keyin tabılıp, "Bruce Lee: A Warrior's Journey" hújjetli filmine kirgizildi. [[Fayl:Bruce_Lee_Walk_of_fame.jpg|nobaý|Bryus Lidiń Gollivud Dańq gúzarındaǵı juldızı]] 1972-jılı "The Big Boss" hám "Fist of Fury" filmleriniń tabıslı bolıwınan keyin, Golden Harvest kompaniyasınıń Raymond Chou tárepinen úshinshi film jobalastırıldı. Bul filmdi Lo Vey rejissyorlıq etiwi kerek edi hám onıń atı "Yellow-Faced Tiger" bolıwı kerek edi. Biraq, sol waqıtta Li óziniń "Way of the Dragon" sсenariyin rejissyorlıq etiw hám prodyuserlik etiwdi sheshti. Li Raymond Chou menen birge óndiris kompaniyasın qurǵan bolsa da, 1973-jıldıń sentyabr-noyabr aylarında básekiles Shaw Brothers Studio menen birge tariyxıy film jobalastırılǵan edi. Bul filmdi Chor Yuen yamasa Chen Kang rejissyorlıq etiwi, Yi Kang hám Chang Chex sсenariy jazıwı kerek edi. Filmniń atı "The Seven Sons of the Jade Dragon" bolıwı kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.fortunecity.com/lavender/friday/155/id47.htm|bet=Shaw Brothers Film Project|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111103162421/http://www.fortunecity.com/lavender/friday/155/id47.htm|arxivsáne=November 3, 2011|qaralǵan sáne=January 6, 2011}}</ref> 2015-jılı Perfect Storm Entertainment hám Bryus Lidiń qızı Shennon Li "The Warrior" serialınıń islep shıǵarılatuǵının hám Cinemax kanalında kórsetiletuǵının járiyaladı. Film rejissyorı Djastin Lin serialdı basqarıw ushın tańlandı.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2015/05/bruce-lee-crime-drama-warrior-justin-lin-cinemax-1201430580/|bet=Cinemax Developing Bruce Lee-Inspired Crime Drama 'Warrior' From Justin Lin|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200133/https://deadline.com/2015/05/bruce-lee-crime-drama-warrior-justin-lin-cinemax-1201430580/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=May 21, 2015|qaralǵan sáne=April 16, 2020}}</ref> Óndiris 2017-jıldıń oktyabr ayında Qubla Afrikadaǵı [[Keyptaun|Keyptaunda]] baslandı. Birinshi sezonda 10 bólim bar.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2017/10/warrior-cinemax-cast-director-bruce-lee-inspired-martial-arts-series-1202185298/|bet='Warrior': Cinemax Sets Cast & Director For Bruce Lee-Inspired Martial Arts Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200052/https://deadline.com/2017/10/warrior-cinemax-cast-director-bruce-lee-inspired-martial-arts-series-1202185298/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=October 11, 2017|qaralǵan sáne=April 16, 2020}}</ref> 2019-jıldıń aprel ayında Cinemax serialdıń ekinshi máwsimin tastıyıqladı.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2019/04/warrior-renewed-season-2-cinemax-tong-wars-drama-series-bruce-lee-justin-lin-1202600027/|bet='Warrior' Renewed For Season 2 By Cinemax|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200225/https://deadline.com/2019/04/warrior-renewed-season-2-cinemax-tong-wars-drama-series-bruce-lee-justin-lin-1202600027/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=April 24, 2019|jumıs=Deadline Hollywood|qaralǵan sáne=April 24, 2019}}</ref> 2021-jıldıń mart ayında prodyuser Djeyson Kotxari "The Silent Flute" filminiń huqıqların satıp alǵanı haqqında xabar berildi. Bul film miniseriya bolıp isleniwi kerek, al Djon Fusko sсenarist hám atqarıwshı prodyuser bolıwı kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=https://variety.com/2021/film/asia/jason-kothari-and-john-fusco-to-produce-bruce-lee-scripted-the-silent-flute-1234936256/|bet=Jason Kothari and John Fusco to Produce Bruce Lee-Scripted 'The Silent Flute'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210324152647/https://variety.com/2021/film/asia/jason-kothari-and-john-fusco-to-produce-bruce-lee-scripted-the-silent-flute-1234936256/|arxivsáne=March 24, 2021|avtor=Frater|at=Patrick|sáne=March 23, 2021|til=en-US|jumıs=[[Variety (magazine)|Variety]]|qaralǵan sáne=March 25, 2021}}</ref> === Islenbegen jumıslar === Li bir neshe sсenariyler ústinde ózi de islegen edi. "Southern Fist/Northern Leg" dep shártli túrde atalǵan filmniń tiykarǵı syujetin Lidiń óz dawısı menen aytıp bergen jazbası bar, onda "The Silent Flute" (Circle of Iron) filminiń biykar etilgen sсenariyi menen uqsaslıqlar bar. Basqa bir sсenariydiń atı "Green Bamboo Warrior" bolıp, ol [[San Francisco|San-Franсiskoda]] ótiwi kerek edi, Bolo Yung penen birge oynawı hám Endryu Vayna prodyuserlik etiwi jobalastırılǵan edi. Bul jobalastırılǵan film proektleri ushın kostyum sınawları da shólkemlestirilgen edi. === Soqqı beriw === Lidiń [[jekpe-jek óneri]] menen birinshi tanısıwı ákesi arqalı boldı, onnan ol U stilindegi tay chidiń tiykarların úyrendi. Jasóspirim waqtında Li Gonkongtaǵı banda ayqaslarına aralasıp, jiyi kóshe tóbeleslerine qatnastı.<ref name="LeeLee1989">{{Cite book|title=The Bruce Lee Story|url=https://books.google.com/books?id=2NAuMRjSUSIC&pg=PA26}}</ref> Lidiń jekpe-jek óneriniń rawajlanıwına eń úlken tásir etken nárse onıń Vin Chun úyreniwi boldı. Li 16 jasında, 1956-jıldıń aqırınan 1957-jılǵa shekem, qarsılas banda aǵzalarınan jeńilgennen keyin, Vin Chun ustazı Ip Mannıń qol astında boldı. Iptiń ádettegi sabaqları ulıwma alǵanda forma shınıǵıwları, chi sao (jabısqaq qollar) shınıǵıwları, aǵash maneken texnikaları hám erkin sparring bolıp ótti. Sabaqlar ushın belgilengen qálip joq edi. Li úyrengen basqa qıtay jekpe-jek stilleri arasında Arqa bogomol, Qubla bogomol, Búrkit tırnaǵı, Tan Tuy, Lou Xan, Mizongyi, Va Kung, Maymıl, Qubla aydarha, Fuсzyan aq tırna, Choy Li Fut, Xun Gar, Choy Gar, Fut Gar, Mok Gar, Yau Kung Mun, Li Gar hám Lau Gar bar edi. 1956-jıldan 1958-jılǵa shekem Li Áwliye Franсisk Ksaveriy kolledjiniń [[boks]] komandasınıń treneri Brat Edvardtan boks boyınsha tálim aldı. 1958-jılı Li Gonkong mektepleri arasındaǵı boks turnirin jeńip aldı, finalda aldıńǵı chempion Geri Elmsti nokdaunǵa túsirdi. Amerika Qurama Shtatlarına kóshkennen keyin, Li awır salmaqtaǵı boks chempionı [[Muhammed Ali|Muxammed Áliydiń]] kúshli tásirine tústi, 1960-jılları onıń ayaq jumısın izertlep, óz stiline kirgizdi.<ref>{{Cite book|editor-last1=Vaughn|editor-last2=Lee|title=The Legendary Bruce Lee|date=1986|publisher=[[Black Belt Communications]]|isbn=978-0-89750-106-4|page=127|url=https://books.google.com/books?id=D8d_YjWV9k4C&pg=PA127}}</ref> Li 1964-hám 1968-jılları Long-Bich qalasında ótkerilgen Xalıqaralıq karate chempionatında óziniń Jit Kun Do jekpe-jek ónerin kórsetti, sońǵısınıń joqarı sapalı video jazbası bar. Videoda Lidiń qarsılası qorǵanıwǵa úlgermey turıp tez kóz soqqıların beriwi hám bir neshe ıqtıyarlılarǵa bir dyuymlik mushın kórsetiwi sáwlelengen. Ol kózi baylanǵan halda qarsılası menen chi sao jattıǵıwların orınlaydı, qarsılasınıń hálsiz táreplerin izlep, mushlar hám jıǵıwlar menen utadı. Keyin Li tolıq baylanıslı sparring gúresinde qatnasadı, ekewi de teri bas qorǵawın kiygen. Videoda Lidiń Jit Kun Do konсepсiyasın qollanıp, únemli qozǵalıslardı ámelge asırǵanı kórinedi. Ol Áliyden úyrengen ayaq jumısın paydalanıp, qarsılasınan uzaqta turıp, arqa tárepten mushlar hám tuwrı soqqılar menen qarsı hújim etedi. Ol hújimlerdi toqtatıwshı jan soqqıları menen bólip taslaydı hám tez arada bir neshe sıpırıp túsiriwler hám bas tepkilerin orınlaydı. Qarsılas Lige qayta-qayta hújim etiwge urınadı, biraq hesh qashan taza soqqı bere almaydı. Bir márte ol aylanbalı tebiw menen jaqınlasıwǵa eristi, biraq Li buǵan qarsı hújim etti. Bul video 1995-jılı "Black Belt" jurnalı tárepinen kórip shıǵılıp, "háreketler Lidiń filmlerindegidey tez hám ǵázepli" degen juwmaqqa kelingen. 1964-jılǵı chempionatta Li birinshi ret [[Taekwando|taekvondo]] ustası Jungu Ri menen ushırastı. Ri Lige jan tebiwdi detallı túrde úyretken bolsa, Li Rige "signalsız" mush urıwdı úyretti. Ri Liden "akkupunch" dep ataytuǵın usıldı úyrenip, onı amerikalı taekvondoǵa kirgizdi. "Akkupunch" - bul adamnıń reakсiya waqtına tiykarlanǵan, bloklaw qıyın bolǵan tez mush - "ideya soqqını qarsılas miyden bilekke baylanıs jasap bolǵansha tamamlawdan ibarat".<ref name="Rhee">{{Web deregi|url=http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|bet=Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190506223915/http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|arxivsáne=May 6, 2019|jumıs=jhoonrhee.com|qaralǵan sáne=May 1, 2019}}</ref> Li kóbinese qıya tebiwdi qollanǵan, bul keyinirek aralas jekpe-jek túrlerinde keń qollanıldı.<ref name="Fantaousakis">{{Web deregi|url=https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|bet=UFC 232 – Jones vs. Gustafsson 2: Moves to look for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005356/https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Fantaousakis|at=Kostas|sáne=December 29, 2018|jumıs=[[Bloody Elbow]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}</ref> Jit Kun Doda bul "jit tek", "toqtatıwshı tebiw" yamasa "kesip ótiwshi tebiw" dep ataladı.<ref>{{Cite book|title=Instructors Confidential Manual Supplemental Handbook|publisher=Dorrance Publishing|url=https://books.google.com/books?id=7ObHDhW-AxEC&pg=PA98}}</ref> === Greppling (Gúres) === Li hár qıylı jekpe-jek stilleri arasında kross-trenirovkanı maqul kórgen hám ásirese grepplinge qızıqqan. Li Sietl hám [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyada]] bir neshe [[dzyudo]] sheberleri menen shınıqtı, olardıń arasında Fred Sato, Djessi Glover, Taki Kimura, Xeyuord Nishioka hám Uolli Djey, sonday-aq Djin LeBell bar edi. Onıń birinshi shákirtleriniń kópshiligi dzyudo hám basqa da jekpe-jek túrlerinde tájiriybeli bolǵan, al Li ózi úyretkenindey-aq kóp nárse úyrendi. "Jasıl shıbın" filminiń túsiriliwi waqtında LeBell menen doslasqannan keyin, Li oǵan soqqı beriw ónerin úyretiwdi usındı, bunıń ornına gúres usılların úyreniw ushın. LeBell ataqlı gúresshiler Lu Tesz hám Ed Lyuisten ketch-restling úyrengen edi, hám dzyudo menen ketch-restlingtiń ayrıqsha usılların Lidiń "Jit Kun Donıń jolı" kitabınan kóriwge boladı. Ol jáne de gúres usılların xapkido ustası Ji Xan-jeden úyrendi.{{Sfn|Rafiq|2020}} Gloverdiń aytıwınsha, Li tek qarsılastı uslap alıw háreketinde ǵana dzyudonı nátiyjesiz dep tapqan. Olardıń birinshi birgeliktegi shınıǵıwında, Glover Lige osoto gari usılın kórsetti, Li bunı jaman usıl emes dep esapladı, biraq Gloverdiń onı uslap turıwǵa májbúr bolǵanın unatpadı. Sietlde bolǵan waqtında, Li onı qulatıwǵa yamasa jerge jıqpaqshı bolǵan qarsılaslarǵa qarsı gúreske qarsı usıllardı islep shıqtı. Glover Lidiń "eger sizdi tik turǵan halda uslap alıw múmkinshiligi bolsa, hesh qashan jerge jıǵılmaytuǵının" eske túsirdi. Soǵan qaramastan, Li LeBellge dzyudonı óziniń jekpe-jek stiline qosıw tilegin bildirdi. Ol osoto garini Jit Kun Do sistemasına kirgizdi, sonday-aq dzyudodan basqa da laqtırıwlar, qol qulpılawlar hám buwındırıwlardı qostı.{{Sfn|Cheng|1993}} Li gúresiwdiń háreket xoreografiyasında kózge túserlik emesligi sebepli az paydalı dep esaplasa da,{{Sfn|Thomas|1994|pp=77}} ol óz filmlerinde gúres usılların kórsetti. Mısalı, "Aydarhanıń jolı" filminde onıń qaharmanı qarsılası Chak Norristi LeBellden ilhamlanǵan moyın qısıwı menen jeńedi,{{Sfn|Polly|2018|pp=187}} al "Aydarhanıń kiriwi" filminiń prologında Li qarsılası Sammo Xungtı qol qulpılaw arqalı jeńedi.{{Sfn|Rafiq|2020}} "Ólim oyını" filminde de Li hám Xan-jey gúres usılların almasadı, sonday-aq Li Karim Abdul-Jabbar oynaǵan personajǵa qarsı kúres usılların qollanadı.{{Sfn|Rafiq|2020}} Lige sonday-aq Úlken Gama dep atalǵan, gúres kúshi menen tanılǵan hind/pákistan pexlevani gúres chempionınıń shınıǵıw rejimi tásir etken. Li Gamanıń shınıǵıwların óziniń shınıǵıw rejimine kirgizgen.{{Sfn|Little|1998|pp=58}} === Kóshe tóbelesi === Lige taǵı bir úlken tásir etken nárse Gonkongtıń kóshe tóbelesi mádeniyatı, ásirese úy tóbelerindegi urıslar edi. XX ásirdiń ortasında Gonkongta jınayatshılıqtıń ósiwi hám Gonkong poliсiyasınıń adam kúshiniń sheklengenligi sebepli, kóp jas gonkonglılar ózin qorǵaw ushın jekpe-jek ónerin úyrene basladı. 1960-jıllar dógereginde Gonkongta shama menen 400 jekpe-jek mektebi bolıp, olar ózleriniń ayrıqsha stillerin úyretetuǵın edi. Gonkongtıń kóshe tóbelesi mádeniyatında 1950-1960-jılları úy tóbelerindegi urıs kórinisi payda boldı, bunda qarsılas jekpe-jek mektepleriniń toparları britaniya kolonial hákimiyatlarınıń qatań sharalarınan qashıw ushın Gonkong úyleriniń tóbelerinde qolǵapsız urıslarǵa shaqırısatuǵın edi. Li bul Gonkong úy tóbelerindegi urıslarǵa jiyi qatnasatuǵın edi. Ol hár qıylı jekpe-jek mektepleriniń hár túrli usılların óziniń gibrid jekpe-jek stiline biriktirdi. Li 1970-jıllardıń basında Gonkongqa qaytıp kelgende, onıń "shıǵıstaǵı eń tez mush" ataǵı jergilikli adamlardıń onı kóshe tóbelesine shaqırıwına sebep boldı. Ol geyde bul shaqırıqlardı qabıl etip, kóshe tóbeleslerine qatnastı, bul sol waqıtta baspasózdiń onı zorlıqshıl etip kórsetiwine alıp keldi hám ayırım sınǵa ushıradı.<ref>{{Cite news|last1=Elegant|first1=Robert S.|title=Chinese movies find market as gore, blood fill screen|url=https://newspaperarchive.com/biloxi-daily-herald-jan-21-1973-p-5/|access-date=April 15, 2022|work=[[The Sun Herald]]|date=January 21, 1973|page=5|quote=Today, Bruce Lee is the hottest property in the Chinese film business and "the fastest fist in the east," as Chow calls him. <br /> Small boys — and some very big boys — regularly challenge him to fight when they spy him on the streets. Sometimes he accepts, for he is full of suppressed violence engendered by a singularly unhappy childhood.}}</ref> === Fizikalıq tayarlıq === 172 sm (5 fut 8 dyuym) boyı hám 64 kg (141 funt)<ref>{{Web deregi|url=http://www.theringer.com/movies/2018/5/29/17400010/bruce-lee-death-a-life-matthew-polly|bet=The Last Days of Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230802050414/https://www.theringer.com/movies/2018/5/29/17400010/bruce-lee-death-a-life-matthew-polly|arxivsáne=August 2, 2023|sáne=May 29, 2018|jumıs=theringer.com|baspaxana=The Ringer|qaralǵan sáne=August 1, 2023}}</ref> salmaǵı menen Li óziniń fizikalıq tayarlıǵı hám kúsh-quwatı menen belgili edi. Ol múmkin bolǵanınsha kúshli bolıw ushın arnawlı fizikalıq shınıǵıw rejimin qollandı. 1965-jılı Vong Jek-man menen bolǵan gúresinen keyin, Li jekpe-jek ónerin úyreniwge degen qatnasın ózgertti. Li óz dáwirindegi kóp jekpe-jek sheberleriniń fizikalıq shınıǵıwǵa jetkilikli waqıt ajıratpaytuǵının sezdi. Li tolıq fizikalıq tayarlıqtıń barlıq elementlerin - bulshıq et kúshi, bulshıq et shıdamlılıǵı, júrek-qan tamır shıdamlılıǵı hám iykemlilikti kirgizdi. Ol ayırım bulshıq et massasın qurıw ushın dástúrli bodibilding usılların qollandı, biraq onı asırıp jibermedi, sebebi bul tezlikti yamasa iykemlilikti tómenletiwi múmkin edi. Sonnıń menen birge, teńsalmaqlılıq máselesinde, Li ruwxıy hám psixikalıq tayarlıqtıń jekpe-jek óneri kónlikpelerin fizikalıq jaqtan úyreniwdiń tabıslı bolıwı ushın tiykarǵı áhmiyetke iye ekenin ayttı. Ol óziniń "Jit Kun Do jolı" kitabında bılay dep jazdı: ''Shınıǵıw - sporttıń eń kóp itibarsız qaldırılǵan tárepleriniń biri. Kónlikpelerdi rawajlandırıwǵa kóp waqıt ajıratılıp, qatnasıwshınıń jeke rawajlanıwına az waqıt berilgen. ... Jit Kun Do, aqır-aqıbetinde, mayda texnikalar máselesi emes, al joqarı dárejede rawajlanǵan ruwxıylıq hám dene qurılısı máselesi.'' Linda Li Kedwelldiń aytıwınsha, Qurama Shtatlarǵa kóship kelgennen keyin kóp ótpey, Li awqatlanıwǵa itibar beriwdi basladı hám paydalı awqatlar, joqarı proteinli ishimlikler, vitaminler hám minerallı qosımshalarǵa qızıǵıwshılıq payda etti. Keyinirek ol joqarı ónimli denege erisiwdiń joqarı ónimli avtomobil dvigatelin saqlap turıwǵa uqsas ekenin túsindi. Kóshpeli mánide, tómen oktanlı janılǵı menen mashinanı júrgiziw múmkin bolmaǵanı sıyaqlı, adamnıń denesin de zıyanlı awqatlar menen uzaq waqıt dawamında saqlap turıw múmkin emes, hám "nadurıs janılǵı" menen adamnıń denesi áste yamasa shala isleydi. Li pechenyeler hám aq unnan tayarlanǵan ónimlerden awlaq boldı, olardı denesi ushın hesh qanday paydası joq bos kaloriyalar dep sıpatladı. Ol Aziya aspazlıǵınıń hár qıylılıǵın jaqsı kóretuǵını menen belgili edi hám kóbinese palız ónimleri, gúrish hám balıq aralas awqatlanatuǵın edi. Li sút ónimlerin unatpaytuǵın edi, sonlıqtan óz raсionında qurǵaq sútti paydalanatuǵın edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.newindianexpress.com/lifestyle/health/2018/nov/28/fit-as-a-fiddle-bruce-lees-diet-and-fitness-routine-1904397.html#:~:text=Here%20are%20some%20tips%20from%20Bruce%20Lee%27s%20diet%20plan%3A&text=He%20was%20fond%20of%20steak,tofu%20and%20above%20all%2C%20vegetables.|bet=Inspirational! Bruce Lee's diet and fitness routine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200728171336/https://www.newindianexpress.com/lifestyle/health/2018/nov/28/fit-as-a-fiddle-bruce-lees-diet-and-fitness-routine-1904397.html#:~:text=Here%20are%20some%20tips%20from%20Bruce%20Lee%27s%20diet%20plan%3A&text=He%20was%20fond%20of%20steak,tofu%20and%20above%20all%2C%20vegetables.|arxivsáne=July 28, 2020|sáne=November 28, 2018|jumıs=newindianexpress.com|qaralǵan sáne=July 7, 2020}}</ref> Den Inosanto Lidiń kúndelikli rejesinde birinshi is retinde meditaсiya menen shuǵıllanǵanın eske túsiredi.{{Sfn|Thomas|1994|pp=97}} == Kórkemlik == === Filosofiya === Li tiykarınan [[jekpe-jek óneri]] sheberi sıpatında belgili bolsa da, ol Vashington universitetinde oqıǵan waqtında drama hám Aziya hám Batıs filosofiyasın úyrendi. Ol kóp oqıytuǵın edi hám onıń keń kitapxanasında tiykarınan jekpe-jek óneri hám filosofiyalıq tekstler bar edi.<ref>{{Web deregi|url=http://houseofbrucelee.blogspot.tw/2012/08/books.html|bet=Inside Bruce Lee's Personal Library|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161006050350/http://houseofbrucelee.blogspot.tw/2012/08/books.html|arxivsáne=October 6, 2016|jumıs=houseofbrucelee.blogspot.tw|qaralǵan sáne=October 5, 2016}}</ref> Onıń jekpe-jek óneri hám gúres filosofiyası haqqındaǵı kitapları jekpe-jek óneri sheńberinde de, onnan tısqarı da óziniń filosofiyalıq pikirleri menen belgili. Onıń hár tárepleme filosofiyası kóbinese onıń gúres isenimlerin sáwlelendiretuǵın edi, biraq ol óziniń jekpe-jek óneriniń tek usınday tálimler ushın metafora ekenin tez-tez aytıp turatuǵın edi. Ol hár qanday bilimniń aqır-aqıbette ózin-ózi tanıwǵa alıp keletuǵınına isenetuǵın edi. Ol ózin-ózi kórsetiwdiń ózi tańlaǵan usılı jekpe-jek óneri ekenin aytqan.<ref name="warriorwithin122" /> === Poeziya === Jekpe-jek óneri hám filosofiyadan tısqarı, olar fizikalıq aspekt hám haqıyqat hám prinсipler ushın ózin-ózi ańlawǵa itibar qaratadı, Li jáne de óziniń sezimlerin hám ómiriniń belgili bir dáwirin sáwlelendiretuǵın qosıqlar da jazǵan. Kóp túrli kórkem óner túrleri olardı dóretiwshi suwretshiniń ózi menen úylesimli bolıp qaladı. Lidiń ózin-ózi kórsetiw prinсipi onıń poeziyasına da qollanılǵan. Onıń qızı Shennon Li bılay degen: "Ol haqıyqattan da qosıqlar jazǵan; ol shınında da hár tárepleme suwretshi edi".<ref>{{Web deregi|url=http://www.brucelee.com/index.cfm/page/Bruce-Lee-s-Poetry---Shannon-Lee-reads-one-of-her-father-s-handwritten-poems/pid/10277/cdid/10363|bet=Bruce Lee's Poetry: Shannon Lee reads one of her father's handwritten poems|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121106192413/https://www.brucelee.com/index.cfm/page/Bruce-Lee-s-Poetry---Shannon-Lee-reads-one-of-her-father-s-handwritten-poems/pid/10277/cdid/10363|arxivsáne=November 6, 2012|avtor=Lee|at=Shannon|jumıs=Poetry|qaralǵan sáne=April 17, 2012}}</ref> Onıń poetikalıq shıǵarmaları dáslep qoldan qaǵazǵa jazılǵan, keyin redakсiyalanıp baspadan shıqqan, Bryus Lidiń shıǵarmalarınıń tiykarǵı avtorı (redaktorı) Djon Littl bolǵan. Linda Li Keduell (Bryus Lidiń hayalı) kúyewiniń jazbaları, qosıqları hám tájiriybelerin izin dawam ettiriwshiler menen bólisken. Ol bılay degen: "Lidiń qosıqları, amerikalı standartlar boyınsha, ádewir qarańǵı - adam psixikasınıń tereń, az ashılǵan táreplerin sáwlelendiredi".<ref>{{Cite book|last=Lee|first=Bruce|title=Bruce Lee Artist of Life|year=1999|publisher=Tuttle|location=Martial Arts|isbn=978-0-8048-3263-2|page=92|author2=Linda Lee Cadwell|editor=John Little|chapter=Part 4 Poetry}}</ref> Bryus Lidiń qosıqlarınıń kópshiligi anti-poeziya kategoriyasına kiredi yamasa paradoks túrine jatadı. Onıń qosıqlarındaǵı kewil-xosh onıń Robert Frost sıyaqlı basqa da ataqlı shayırlar menen salıstırıwǵa bolatuǵın tárepin kórsetedi, olardıń kópshiligi ózlerin qarańǵı poetikalıq shıǵarmalar arqalı kórsetken. Jekpe-jek ónerindegi In hám Yan simvolınan alınǵan paradoks onıń poeziyasına da sińdirilgen. Onıń jekpe-jek óneri hám filosofiyası onıń poeziyasına úlken úles qosadı. Lidiń poeziyasınıń erkin qosıq forması onıń "Formasız bolıń... pishimsiz, suw sıyaqlı" degen sózin sáwlelendiredi.<ref>{{Cite book|title=The Warrior Within|year=1996|publisher=McGraw-Hill|location=Martial arts-Philosophy|isbn=0-8092-3194-8|page=[https://archive.org/details/warriorwithinphi00litt/page/43 43]|author=John Little|editor=John Little|chapter=Five: The Running Water}}</ref> == Jeke ómiri == === Atları === Lidiń kanton tilindegi tuwılǵan atı Li Jun-fan edi. Bul at omofon túrinde "qayta keliw" mánisin ańlatadı hám oǵan anası tárepinen berilgen, sebebi anası onıń erjetkende Qurama Shtatlarǵa qaytıp keletuǵının sezgen. Anasınıń ırımshıllıǵı sebepli, dáslep oǵan Say-fon dep at qoyǵan, bul "kishi feniks" mánisin ańlatıwshı hayal-qızlar atı. "Bryus" degen inglisshe attı oǵan emlewxanadaǵı qarawshı shıpaker, doktor Meri Glover bergen dep esaplanadı. Lidiń úsh basqa qıtaysha atı da bolǵan: Li Yuen-cham - shańaraq/urıw atı; Li Yuen-kam - La Sall kolledjinde oqıǵan waqtında qollanǵan studentlik atı, hám onıń qıtaysha ekran atı Li Siu-lun (Siu-lun "kishi aydarha" degendi ańlatadı). Lidiń Jun-fan degen atı dáslep qıtaysha jazılǵan; biraq, Jun qıtay ieroglifi onıń atasınıń atı Li Jun-biudaǵı bir bólegi menen birdey edi. Demek, qıtay dástúrinde tıyım salıwdı biykarlaw ushın, Lidiń atındaǵı Jun ieroglifi omonimne almastırılǵan. === Shańaraq === Lidiń ákesi, Li Xoy-chuen, sol waqıtta aldıńǵı qatarlı kanton operası hám kino aktyorlarınıń biri bolǵan hám Yaponiyanıń Gonkongtı basıp alıwınıń aldında shańaraǵı menen bir jıllıq opera gastroline shıǵıwǵa tayarlanıp atırǵan edi. Li Xoy-chuen kóp jıllar dawamında AQSH-tı aralap, sol jerdegi kóplegen qıtay jámáátlerinde dóretiwshilik etken edi. Kópshilik zamanlasları AQSH-ta qalıwdı sheshken bolsa da, Li Xoy-chuen Bryustiń tuwılıwınan soń Gonkongqa qayttı. Bir neshe aydan soń Gonkong basıp alındı hám Liler úsh jıl segiz ay yapon okkupaсiyası astında jasadı. Urıs tamam bolǵannan keyin, Li Xoy-chuen aktyorlıq kásibin qayta basladı hám Gonkongtıń qayta qurılıw jıllarında burınǵıdan da ataqlı aktyorǵa aylandı. Lidiń anası, Greys Xo, Gonkongtaǵı eń bay hám kúshli klanlardıń biri bolǵan Xo-tunglardan edi. Ol klannıń evraziyalıq patriarxı Ser Robert Xo-tungtıń yarım jiyeni bolǵan.<ref name="People's Republic of China">{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|bet=Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|arxivsáne=June 12, 2011|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/CE/Museum/History/en/pspecial_8.php|bet=Kom Tong Hall and the Dr Sun Yat-sen Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100818100840/http://www.lcsd.gov.hk/CE/Museum/History/en/pspecial_8.php|arxivsáne=August 18, 2010|sáne=January 10, 2005|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}</ref> Sonıń ushın, jas Bryus Li bay hám jeńil ortalıqta ósip-jetildi. Shańaraǵınıń joqarı mártebesine qaramastan, Li ósken aymaq kommunistlik [[Qıtay|Qıtaydan]] [[Gonkong|Gonkongqa]] (sol waqıtta Britaniya táj koloniyası bolǵan) qashqan qashqınlardıń aǵılıp keliwi sebepli adamǵa tolıp ketken, qáwipli hám banda básekilerine tolı bolıp qalǵan edi. Greys Xo, eki belgili Gonkong isbilermeni hám qayırqomı Xo Kom-tongtıń (Xo Gumtong) asırap alınǵan yamasa tuwma qızı hám Ser Robert Xo-tungtıń yarım jiyeni sıpatında xabar etiledi.<ref name="People's Republic of China">{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|bet=Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|arxivsáne=June 12, 2011|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf "Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. </cite></ref> Bryus bes baladan tórtinshisi edi: Fibi Li, Agnes Li, Piter Li hám Robert Li. [[Fayl:Bruce_Lee_-_son.jpg|alt=|oñğa|nobaý|Bryus Li 1966-jılı ulı Brendon menen birge]] Greystiń ata-anası haqqında anıq maǵlıwmat joq. Linda Li óziniń 1989-jılǵı "Bryus Lidiń ómir bayanı" atlı kitabında Greystiń ákesi nemis bolǵanın hám ózi katolik bolǵanın aytadı. Bryus Tomas óziniń 1994-jılǵı "Bryus Li: Gúresiwshi ruwx" atlı ómirbayanlıq kitabında Greystiń anası qıtaylı, al ákesi nemis bolǵanın kórsetedi.<ref name="Thomas1994page3">{{Cite book|last=Bruce Thomas|url=https://archive.org/details/bruceleefighting0000thom_d0z5|title=Bruce Lee: Fighting Spirit : a Biography}}</ref> Lidiń aǵayini Erik Piter Xo óziniń 2010-jılǵı "Balalarımnıń shejiresin izlep" atlı kitabında Greystiń Shanxayda Cheung King-sin atlı evraziyalı hayaldan tuwılǵanın aytadı.<ref name="Russo" /> Erik Piter Xo Greys Lidiń anası aralas násilli shanxaylı hayal, al ákesi Xo Kom Tong ekenin aytqan. Greys Lidiń ózi anasınıń inglis, al ákesiniń qıtaylı ekenin xabarlaǵan.<ref name="Russo">{{Cite news|url=http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|title=Was Bruce Lee of English Descent?|last=Russo|first=Charles|date=May 18, 2016|work=VICE Fightland}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=S0MuDAAAQBAJ&pg=PA50|title=Striking Distance: Bruce Lee and the Dawn of Martial Arts in America|last=Russo|first=Charles}}</ref> Fredda Dadli Balling Greys Lidiń tórtten úsh bólegi qıtaylı, al tórtten bir bólegi britaniyalı ekenin aytqan.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=o7iHCgAAQBAJ&pg=PA36|title=Words of the Dragon: Interviews, 1958–1973|last=Balling|first=Fredda Dudley|date=2017}}</ref> 2018-jılǵı "Bryus Li: Bir ómir" atlı ómirbayanlıq kitapta, Metyu Polli Lidiń ana tárepten atasın Xo Kom-tong dep anıqlaydı, ol kóbinese onıń asırap alǵan atası sıpatında xabarlanǵan edi. Xo Kom-tongtıń ákesi, Charlz Moris Bosman,{{Sfn|Polly|2018|pp=12–15}} [[Rotterdam|Rotterdamnan]] kelgen gollandiyalı evrey isbilermen bolǵan. Ol Gollandiya Shıǵıs Hindistan kompaniyası menen birge Gonkongqa kóship kelgen hám bir waqıtları Gonkongtaǵı Gollandiya konsulı bolıp xızmet etken. Onıń Sze Tay atlı qıtaylı toqalı bolǵan, olardan altı bala, sonıń ishinde Xo Kom Tong tuwılǵan. Keyin Bosman óz shańaraǵın taslap, Kaliforniyaǵa kóship ketken.{{Sfn|Polly|2018|p=12}} Onıń kishkene inisi Robert Li Jun-fay muzıkant hám qosıqshı; ol Gonkongtaǵı The Thunderbirds toparında dóretiwshilik etken. Bir neshe jeke qosıqları kóbinese yamasa tolıǵı menen inglis tilinde aytılǵan. Sonday-aq, Lidiń Ayrin Rayder menen birge aytqan dueti de shıǵarılǵan. Li Jun-fay Li menen birge AQSHtıń Los-Andjeles qalasında jasaǵan hám sol jerde qalǵan. Lidiń qaytıs bolıwınan keyin, Li Jun-fay Lige baǵıshlanǵan "Bryus Li haqqında ballada" dep atalǵan albom hám sol atamadaǵı jeke qosıq shıǵarǵan. [[Vashington]] universitetinde oqıp júrgen waqtında ol bolajaq hayalı Linda Emeri menen tanıstı, ol da sol jerde muǵallim bolıwǵa oqıp atırǵan edi. AQSHtıń kóp shtatlarında hár qıylı rasadaǵı adamlar arasındaǵı qatnasıqlar ele de qadaǵan etilgenlikten, olar 1964-jıldıń avgust ayında jasırın túrde nekelesti. Lidiń Lindadan eki perzenti boldı: Brendon (1965–1993) hám Shennon Li (1969-jılı tuwılǵan). 1973-jılı Li qaytıs bolǵannan keyin, Linda Bryus Lidiń jekpe-jek óneri Jit Kun Donı úgitlewdi dawam etti. Ol 1975-jılı "Bryus Li: Tek men bilgen adam" atlı kitap jazdı, bul kitap tiykarında 1993-jılı "Aydarha: Bryus Li haqqında ertek" atlı tolıq metrajlı film islendi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-10-25-ca-1095-story.html|bet=ON LOCATION : Re-Enter the Dragon : A film biography of kung fu king Bruce Lee, who died almost 20 years ago, weaves martial arts action with an interracial love story|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200806135438/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-10-25-ca-1095-story.html|arxivsáne=August 6, 2020|sáne=October 25, 1992|til=en-US|jumıs=Los Angeles Times|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> 1989-jılı ol "Bryus Li tariyxı" atlı kitaptı jazdı. 2001-jılı ol shańaraq múlkin basqarıwdan ketti. Li qaytıs bolǵanda onıń ulı Brendon segiz jasta edi. Tiri waqtında Li Brendonǵa jekpe-jek ónerin úyretken hám onı túsiriliw maydanshalarına mirát etken. Bul Brendonda aktyorlıq kásibine qızıǵıwshılıq oyattı hám ol usı ónerdi úyreniwge kiristi. Jas jigit bolǵanda, Brendon Li "Ǵázeptiń miyrası" (1986), "Kishkene Tokiodaǵı ayqas" (1991) hám "Tez ot" (1992) sıyaqlı háreketsheń filmlerde oynap, belgili bir jetiskenliklerge eristi. 1993-jılı, 28 jasında, Brendon Li "Ǵarǵa" filminiń túsiriliwi waqtında rekvizit quraldan abaysızda atılıp qaytıs boldı. Lee died when his daughter Shannon was four. In her youth she studied Jeet Kune Do under Richard Bustillo, one of her father's students; however, her serious studies did not begin until the late 1990s. To train for parts in action movies, she studied Jeet Kune Do with Ted Wong.<ref name="BB1999">{{Cite journal|last=Reid|first=Dr. Craig D.|title=Shannon Lee: Emerging From the Shadows of Bruce Lee, the Butterfly Spreads her Wings}}</ref> === Dosları, shákirtleri hám zamanlasları === Lidiń inisi Robert onıń dosları Taki Kimura, Den Inosanto, Stiv Makkuin, Djeyms Kobern hám Piter Chin menen birge onıń tabıtın kóterip júrdi.<ref name="auto1">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160825221754/http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|arxivsáne=August 25, 2016|jumıs=www.historylink.org|qaralǵan sáne=July 22, 2016}}</ref> Kobern jekpe-jek óneriniń shákirti hám Lidiń dostı edi. Kobern Li hám Stirling Sillifant penen birge "Únsiz fleyta" filmin islep shıǵarıw ústinde islegen. Lidiń erte qaytıs bolıwına baylanıslı, onıń jerlewinde Kobern joqlaw sóz sóyledi.<ref name="auto1" /> Makkuinge kelsek, Li Makkuinde bar nárseniń hámmesin qáleytuǵının hám onı alıw ushın hesh nárseden toqtamaytuǵının jasırmaǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.closerweekly.com/posts/steve-mcqueen-bruce-lee-163809/|bet=Steve McQueen and Bruce Lee: Inside Their Hollywood Rivalry|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191103012337/https://www.closerweekly.com/posts/steve-mcqueen-bruce-lee-163809/|arxivsáne=November 3, 2019|sáne=March 5, 2019|til=en-US|jumıs=Closer Weekly|qaralǵan sáne=November 3, 2019}}</ref><ref name="bruce">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/File/3999//|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180709222216/http://www.historylink.org/File/3999|arxivsáne=July 9, 2018|avtor=Burrows|at=Alyssa|sáne=October 21, 2002|baspaxana=History Link.org|qaralǵan sáne=April 15, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://chicago.cbslocal.com/2018/06/11/bruce-lee-matthew-polly-clint-eastwood-steve-mcqueen/|bet=Matthew Polly: 'Bruce Lee Wanted To Be The Next Clint Eastwood'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191103012336/https://chicago.cbslocal.com/2018/06/11/bruce-lee-matthew-polly-clint-eastwood-steve-mcqueen/|arxivsáne=November 3, 2019|sáne=June 11, 2018|til=en-US|qaralǵan sáne=November 3, 2019}}</ref> Inosanto hám Kimura Lidiń dosları hám shákirtleri edi. Inosanto keyin Lidiń ulı Brendondı úyretti.<ref>{{Cite news|date=May 30, 1993|title=Family Matters|work=The Age}}</ref> Kimura Lidiń ónerin Sietlde oqıtıwdı dawam etti.<ref>{{Cite news|date=June 4, 1995|title=Visitors leave objects of devotion on graves of Bruce Lee and son}}</ref> Lidiń hayalınıń aytıwınsha, Chin olardıń ómirlik shańaraq dostı hám Lidiń shákirti bolǵan. Djeyms Yimm Li (tuwısqan emes) Lidiń jeke ózi tastıyıqlaǵan úsh 3-dárejeli oqıtıwshısınıń biri bolıp, Oklenddegi Djun Fan Gung-fu Institutın birge qurdı, onda Lidiń joqlıǵında Djun Fan Gung-fudı oqıttı. Djeyms Lidi Ed Parkerge tanıstırǵan, ol Long-Bich Xalıqaralıq karate chempionatınıń shólkemlestiriwshisi edi, sol jerde Li birinshi ret jekpe-jek óneri jámiyetine tanıstırıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://blackbeltmag.com/arts/chinese-arts/meet-james-yimm-lee-the-man-who-helped-make-bruce-lee-a-success|bet=Meet James Yimm Lee: "The Man Who Helped Make Bruce Lee A Success" {{!}} Black Belt Magazine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190729192243/https://blackbeltmag.com/arts/chinese-arts/meet-james-yimm-lee-the-man-who-helped-make-bruce-lee-a-success|arxivsáne=July 29, 2019|sáne=April 21, 2014|til=en|jumıs=blackbeltmag.com|qaralǵan sáne=November 20, 2019}}</ref> Gollivud jubı Roman Polanski hám Sheron Teyt Li menen jekpe-jek ónerin úyrendi. Polanski Lidi [[Shveycariya|Shveyсariyaǵa]] oqıtıw ushın alıp bardı. Teyt "The Wrecking Crew" filmindegi roli ushın tayarlanıp, Li menen birge shınıqtı. Teyt Menson shańaraǵı tárepinen óltirilgennen keyin, Polanski dáslep Liden gúmanlandı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.esquire.com/entertainment/movies/a28414367/roman-polanski-bruce-lee-killed-sharon-tate-true-story-once-upon-a-time-in-hollywood/|bet=The True Story Behind Bruce Lee's 'Once Upon a Time in Hollywood' Character|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200727044328/https://www.esquire.com/entertainment/movies/a28414367/roman-polanski-bruce-lee-killed-sharon-tate-true-story-once-upon-a-time-in-hollywood/|arxivsáne=July 27, 2020|sáne=July 24, 2019|qaralǵan sáne=July 25, 2019}}</ref> Sсenarist Stirling Sillifant jekpe-jek óneriniń shákirti hám Lidiń dostı edi. Sillifant Li hám Djeyms Kobern menen birge "Únsiz fleyta" filmin islep shıǵarıw ústinde isledi''.'' Li Sillifant jazǵan bir neshe joybarlarda aktyorlıq etti hám óziniń jekpe-jek óneri tájiriybesin berdi, birinshi ret "Marlou" (1969) filminde Li jekpe-jek ónerinde tájiriybeli jınayatshı Uinslou Vong rolin oynadı. Li jáne de "Báhárgi jawında júriw" (1970) filmi ushın urıs xoreografiyasın isledi hám "Longstrit" (1971) telekórsetiwinde bas qaharmanǵa sabaq beretuǵın Djit Kun-do oqıtıwshısı Li Cung rolin oynadı. Onıń jekpe-jek óneri filosofiyasınıń elementleri sońǵısınıń sсenariyine kirgizilgen.<ref name=":4">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074317/https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography "AFI|Catalog"]. </cite></ref><ref name=":5">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190617032205/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/23437|arxivsáne=June 17, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437 "AFI|Catalog"]. </cite></ref> Basketbol oyınshısı Karim Abdul-Djabbar jekpe-jek ónerin úyrendi hám Li menen dos boldı.<ref name=":2">{{Cite news|last=Heffernan|first=Harold|date=June 19, 1969|title=Hollywood|work=The Times-Tribune}}</ref> Aktyor hám karate chempionı Chak Norris Lidiń dostı hám shınıǵıw sherigi bolǵan.<ref>{{Cite news|last=Blank|first=Ed|date=April 3, 1983|title=King Of The Good Guys|work=The Pittsburgh Press|volume=99}}</ref> Lidiń óliminen keyin, Norris onıń shańaraǵı menen baylanıstı saqlap qalǵanın ayttı.<ref>{{Cite news|last=Murray|first=Steve|date=May 3, 1993|title=Actor's new kick: family values|work=The Atlanta Constitution}}</ref> Dzyudoshı hám kásiplik gúresshi Djin LeBell "Jasıl shıbın" filminiń túsiriliw maydanında Li menen dos boldı. Olar birge shınıqtı hám jekpe-jek óneri boyınsha bilimlerin almastı.{{Sfn|Polly|2018|pp=187}}{{Sfn|Thomas|1994|pp=77}} == Ólimi == [[Fayl:Bruce_Lee_1.JPG|nobaý|Bryus Li óziniń ulı Brendon menen birge Sietldegi Leyk-Vyu qábirstanında jerlengen.]] 1973-jılı 10-mayda Li Gonkongtaǵı Orange Sky Golden Harvest Film Studio studiyasında "Aydaharǵa kiriw" filmi ushın avtomatlastırılǵan dialog almastırıw sessiyası waqtında talıp qaldı. Onıń epilepsiya tutqanaqları hám bas awırıwları bolǵanlıqtan, ol tez arada Gonkong Baptist emlewxanasına jetkerildi, sol jerde shıpakerler miydiń shayqılıwı (сerebral edema) diagnozın qoydı. 1973-jılı 20-iyulde Li Gonkongta aktyor Djordj Lazenbi menen keshki awqatlanıw ushın kelgen edi, ol Lazenbi menen film túsiriwdi jobalastırǵan edi. Lidiń hayalı Lindanıń aytıwınsha, Li saaat 14:00 de úyinde prodyuser Reymond Chou menen ushırasıp, "Ólim oyını" filmin islep shıǵarıw haqqında sóylesken. Olar saat 16:00 ǵa shekem islegen, sońınan birge Lidiń kásiplesi, tayvanlı aktrisa Betti Ting Peydiń úyine barǵan. Úshewi Tingtiń úyinde sсenariydi qarap shıqqan, sońınan Chou keshki jıynalısqa ketken. Li uyqıǵa ketken hám keshki awqatqa kelmegende, Chou kvartiraǵa kelgen, biraq Lidi oyata almaǵan. Shıpaker shaqırılıp, on minut dawamında Lidi tiriltiwge háreket etken, sońınan onı tez járdem arqalı Koroleva Elizabet emlewxanasına jibergen. Li 32 jasında emlewxanaǵa kelgende ólgen dep járiyalanǵan.<ref>{{Cite news|url=https://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1068705/bruce-lees-kowloon-tong-residence-go-sale|title=Bruce Lee's residence|work=[[South China Morning Post]]|date=October 24, 2012}}</ref> Li Sietldegi Leyk-Vyu qábirstanında jerlengen.<ref>{{Cite news|url=https://www.chron.com/life/travel/article/Tourists-drawn-to-Seattle-s-dead-1857486.php|title=Tourists drawn to Seattle's dead|work=[[Houston Chronicle]]|date=November 1, 2006}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.tampabay.com/archive/1998/01/11/no-rest-for-the-dead-and-famous/|title=No rest for the dead and famous|work=[[Tampa Bay Times]]|date=January 11, 1998}}</ref> 1973-jılı 25-iyulde Lidiń jerlewinde tabıt kóteriwshiler arasında Taki Kimura, Stiv Makkuin, Djeyms Kobern, Den Inosanto, Piter Chin hám Lidiń inisi Robert bar edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.historylink.org/File/3999|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160825221754/http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|arxivsáne=August 25, 2016|jumıs=www.historylink.org}}</ref> === Ólimniń múmkin bolǵan sebepleri === Lidiń belgili statusı hám waqıtsız ólimi kóp mısh-mıshlar hám teoriyalarǵa sebep boldı. Bular arasında triadalar qatnasqan óltiriw hám onıń ózi hám shańaraǵına qoyılǵan gúman etilgen ǵarǵıs bar edi.<ref>{{Cite news|url=https://www.scmp.com/magazines/style/celebrity/article/3141681/what-killed-bruce-lee-triads-jealous-lover-ancient|title=What killed Bruce Lee – triads, a jealous lover, an ancient Chinese curse or the legendary 'touch of death'? 6 conspiracy theories explored|work=[[South China Morning Post]]|date=July 20, 2021}}</ref> Shotlandiya Yardı tárepinen usınıs etilgen, 1000 nan aslam ólik ashıwdı baqlaǵan sud-mediсina ilimpazı Donald Tir Lidiń ólik ashıwın ótkeriwge tayınlandı. Onıń juwmaǵı Equagesic quramalı dárisindegi birikpelerge reakсiya nátiyjesinde payda bolǵan miy shıyqıldawı sebepli "baxıtsız waqıya arqalı ólim" boldı. Ólik ashıw esabatlarına qaraǵanda, Lidiń miyi 1,400 grammnan 1,575 grammǵa deyin, yaǵnıy 12.5% ke úlkeygen edi. Li ólgen kúni Equagesic qabıllaǵan, onıń quramında aspirin hám tınıshlandırıwshı meprobamat bar edi, biraq ol bunı burın da kóp márte qabıllaǵan edi. Dáslep Lidiń asqazanında tabılǵan kannabis onıń ólimine sebep bolǵan bolıwı múmkin degen boljawlar bolsa da, Tir bul "Bryustıń 10-maydaǵı talıp qalıwı yamasa 20-iyuldaǵı ólimine [kannabis] sebep bolǵan bolıwı múmkin" dep aytıw "juwapkersiz hám aqılsız" bolatuǵının ayttı. Koroleva Elizaveta emlewxanasınıń klinikalıq patologı doktor R. R. Laysett sudmedekspert tıńlawında ólimniń kannabisten bolıwı múmkin emesligin xabarladı. 2018-jılǵı biografiyada avtor Metyu Polli mediсina ekspertleri menen keńesip, Lidi óltirgen miy shıyqıldawınıń shamadan tıs kúsh salıw hám ıssılıq urıwdan bolǵan dep boljadı; ıssılıq urıwı sol waqıtta jaqsı túsinilmegen jaǵday bolǵanlıqtan, ol dıqqatqa alınbaǵan. Bunnan tısqarı, Li 1972-jıldıń aqırında qoltıq ter bezlerin aldırıp taslaǵan, sebebi qoltıq teri filmde jaqsı kórinbeydi dep esaplaǵan. Pollidiń pikirinshe, bul Lidiń denesiniń 1973-jılı 10-may hám 20-iyulde ıssı hawada shınıǵıw waqtında qattı qızıp ketiwine alıp kelgen, nátiyjede ıssılıq urıwı payda bolıp, bul óz gezeginde onıń ólimine alıp kelgen miy shıyqıldawın kúsheytken.{{Sfn|Polly|2018|pp=473–475}} 2022-jıldıń dekabr ayındaǵı "Clinical Kidney Journal" jurnalınıń maqalasında, izertlewshiler toparı Lidiń ólim sebebi haqqındaǵı hár qıylı teoriyalardı izertledi hám onıń ólimine alıp kelgen miydiń shıyqıldawı giponatremiya, yaǵnıy qandaǵı natriy konсentraсiyasınıń jetispewshiligi sebepli júz bergenin anıqladı. Avtorlar Lide giponatremiyaǵa alıp keliwshi bir neshe qáwip faktorları bolǵanın atap ótti, olardıń qatarına shekten tıs suw ishiw, eritpelerdi jeterli dárejede qabıl etpew, alkogol ishiw hám búyreklerdiń artıq suyıqlıqtı shıǵarıw qábiletin tómenletetuǵın bir neshe dárilerdi paydalanıw yamasa olardı shekten tıs qollanıw kiredi. Sonday-aq, Lidiń óliminen aldınǵı belgileri giponatremiyadan ólimge alıp kelgen belgili jaǵdaylarǵa júdá uqsas ekenligi anıqlandı.<ref>{{Cite journal|last=Villalvazo|first=Priscila|date=March 10, 2022|title=Who killed Bruce Lee? The hyponatraemia hypothesis}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://variety.com/2022/film/news/bruce-lee-death-too-much-water-study-finds-1235439405/|title=Bruce Lee's Death Caused by Drinking Too Much Water, Researchers Propose in New Study|first=Jackson Kim|last=Murphy|work=[[Variety (magazine)|Variety]]|date=November 21, 2022|access-date=February 25, 2024}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.latimes.com/entertainment-arts/story/2022-11-21/bruce-lee-cause-of-death-theory-water-hyponatremia|title=Kidney specialists revisit Bruce Lee's cause of death|first=CHRISTIE|last=D'ZURILLA|work=[[Los Angeles Times]]|date=November 21, 2022|access-date=February 25, 2024}}</ref> == Miyras hám mádeniy tásir == [[Fayl:Hong_kong_bruce_lee_statue.jpg|alt=|nobaý|Gonkongtaǵı Bryus Lidiń esteligi]] Geybir sholıwshılar hám jekpe-jek sheberleri tárepinen Li barlıq dáwirlerdegi eń tásirli jekpe-jek sheberi,<ref>{{Web deregi|url=http://www.fuel.tv/bruceleelives/|bet=Bruce Lee Lives Documentary|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120629135830/http://www.fuel.tv/bruceleelives|arxivsáne=June 29, 2012}}</ref> sonday-aq Shıǵıs penen Batıs arasındaǵı kópir bolǵan XX ásirdiń pop-mádeniyat belgisi dep esaplanadı.<ref>{{Cite news|date=December 11, 2009|title=From Icon to Lifestyle, the Marketing of Bruce Lee|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2009/12/12/business/global/12iht-lee.html|access-date=June 3, 2011}}</ref><ref>{{Cite news|date=November 30, 2010|title=Bruce Lee's 70th birth anniversary celebrated|work=The Hindu|url=http://www.thehindu.com/arts/cinema/article923515.ece?homepage=true|access-date=June 3, 2011}}</ref> Time jurnalı Lidi XX ásirdiń eń áhmiyetli 100 adamınıń qatarına kirgizdi.<ref>{{Cite news|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,991260-3,00.html|title=The Gladiator Bruce Lee|date=June 14, 1999|work=Time|access-date=August 29, 2010}}</ref> Li haqqında bir qansha biografiyalıq kitaplar jazılǵan. 1988-jılǵa kelip, bir biografiya 4 millionnan aslam nusqada satılǵan edi. === Ekshn filmler === Li 1970-jıllardaǵı "kung-fu qızǵınlıǵın" baslawǵa tiykarǵı sebepshi boldı. Ol dáslep kung-fudı Batısqa "The Green Hornet" hám "Kung Fu" sıyaqlı Amerika telekórsetiwleri arqalı tanıstırdı,<ref name="Green" /> "kung-fu qızǵınlıǵı" 1973-jılı Gonkong jekpe-jek óneri filmleriniń ústemligi menen baslanbastan burın.<ref name="Desser" /> Lidiń tabısı 1970-1990-jıllar dawamında Batıs jekpe-jek óneri filmleri hám telekórsetiwleriniń tolqının qozǵadı ([[Jan-Klod Van Damm]], Stiven Sigal hám Chak Norris sıyaqlı Batıs jekpe-jek juldızlarınıń karerasın basladı), sonday-aq 1980-1990-jıllarda Aziya jekpe-jek ónerleriniń Batıs ekshn filmleri hám telekórsetiwlerine ulıwma integraсiyasın qozǵadı.<ref name="Green" /> "Aydaharǵa kiriw" filmi hámme waqıtlardaǵı eń tásirli háreket filmleriniń biri sıpatında kórsetilgen. Vice jurnalınıń Sasha Matushak "Aydaharǵa kiriw" filmi "hár qıylı mediada tilge alınadı, syujet sızıǵı hám personajları búgingi kúnde de gúrrińshilerge tásir etpekte, hám filmniń afrika-amerikalılardı, aziyalılardı hám dástúriy jekpe-jek ónerlerin sáwlelendiriw usılında revolyuсiyalıq tásiri ayrıqsha sezildi" dep ayttı.<ref>{{Web deregi|url=http://fightland.vice.com/blog/bruce-lees-last-words-enter-the-dragon-and-the-martial-arts-explosion|bet=Bruce Lee's Last Words: Enter the Dragon and the Martial Arts Explosion|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200102120348/http://fightland.vice.com/blog/bruce-lees-last-words-enter-the-dragon-and-the-martial-arts-explosion|arxivsáne=January 2, 2020|avtor=Matuszak|at=Sascha|sáne=July 1, 2015|jumıs=[[Vice (magazine)|Vice]]|qaralǵan sáne=March 23, 2020}}</ref> Kuan-Sing Chen hám Beng Xuat Chua Lidiń "Aydaharǵa kiriw" sıyaqlı filmlerindegi urıs saxnaların "jaqsılıq penen jamanlıqtıń dáslepki gúresin usınday tamashaǵa tolı usılda" kórsetkeni ushın tásirli dep atap ótti.<ref>{{Cite book|last1=Chen|first1=Kuan-Hsing|url=https://books.google.com/books?id=q4d4CAAAQBAJ&pg=PT489|title=The Inter-Asia Cultural Studies Reader|date=2015}}</ref> Dúnya júzindegi kóplegen ekshn filmleriniń rejissyorları Bryus Lidi óz kareralarına tásir etken adam sıpatında atap ótedi, olardıń qatarında Gonkong háreket filmleriniń rejissyorları [[Jackie Chan|Djeki Chan]]<ref name="Birthday">{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|bet=Happy 80th Birthday Bruce Lee!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201128225852/https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|arxivsáne=November 28, 2020|sáne=November 27, 2020|jumıs=YouTube|baspaxana=BruceLee.com|qaralǵan sáne=December 7, 2020}}</ref> hám Djon Vu,<ref name=":8">{{Web deregi|url=https://press.discovery.com/asia-pacific/dsc/programs/how-bruce-lee-changed-world/|bet=How Bruce Lee Changed the World|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100124015816/http://press.discovery.com/asia-pacific/dsc/programs/how-bruce-lee-changed-world/|arxivsáne=January 24, 2010|sáne=January 24, 2010|jumıs=[[Discovery Channel]]|qaralǵan sáne=May 16, 2022}}</ref><ref name=":9" /> sonday-aq Gollivud rejissyorları Kventin Tarantino<ref>{{Web deregi|url=https://www.vulture.com/2015/08/quentin-tarantino-the-complete-syllabus.html|bet=Quentin Tarantino: The Complete Syllabus of His Influences and References|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220517042305/https://www.vulture.com/2015/08/quentin-tarantino-the-complete-syllabus.html|arxivsáne=May 17, 2022|avtor=Fitzmaurice|at=Larry|sáne=August 28, 2015|til=en-us|jumıs=[[Vulture.com]]|qaralǵan sáne=May 16, 2022}}</ref> hám Brett Ratner bar. === Jekpe-jek óneri hám jekpe-jek sport túrleri === Djit Kun Do - Li tárepinen dúzilgen, hár qıylı jekpe-jek tártiplerinen paydalanǵan gibrid jekpe-jek filosofiyası - geyde aralas jekpe-jek sportı (MMA) ushın jol ashqan dep esaplanadı.<ref name="auto2">{{Cite book|last=Chris Crudelli|title=The Way of the Warrior|url=https://books.google.com/books?id=QlI0fxSm1vgC}}</ref><ref name="Black-Belt">{{Cite journal|last=Beasley|first=Jerry|date=September 2003|title=The Man Who Changed the World: How Bruce Lee Continues to Influence the American Martial Arts|url=https://books.google.com/books?id=FtwDAAAAMBAJ|access-date=April 12, 2021}}</ref> Aralas jekpe-jek konсepсiyası Batısta Bryus Lidiń Djit Kun Do sisteması arqalı keń tarqaldı. Li "eń jaqsı jekpe-jek sheberi - boksser, karate yamasa dzyudo sheberi emes. Eń jaqsı jekpe-jek sheberi - hár qanday stilge beyimlese alatuǵın, formasız bolatuǵın, óziniń jeke stilin qabıllaytuǵın hám stiller sistemasına boysınbaytuǵın adam" dep isengen. 2004-jılı Ultimate Fighting Championship (UFC) qurıwshısı Dana Uayt Lidi "aralas jekpe-jek óneriniń atası" dep atadı hám bılay dedi: "Eger Bryus Lidiń qalay shınıqqanına, qalay gúreskenine hám ol jazǵan kóp nárselerge qarasańız, ol qátesiz stildiń stili joq ekenin aytqan. Siz hár nárseden azǵana alıwıńız kerek. Hár qıylı tártipten jaqsı nárselerdi alıp, isleytuǵının paydalanıp, qalǵanın taslap jiberiwińiz kerek". Li kóp adamlardıń jekpe-jek óneri menen shuǵıllanıwına sebepshi boldı. Bulardıń qatarına Liden ilham alǵan jekpe-jek sportı boyınsha kóplegen gúresshiler kiredi; [[boks]] chempionı Shugar Rey Leonard óziniń djebin Lidi kórip jetilistirgenin ayttı, boks chempionı Menni Pakyao óziniń gúresiw stilin Lidikine salıstırdı, al UFC chempionı Konor Makgregor ózin Li menen salıstırıp, eger Li házirgi waqıtta jarısqa qatnasqanda UFC chempionı bolar edi dep isenetuǵının ayttı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.espn.com/espn/story/_/id/29266542/could-bruce-lee-win-real-fight|bet=Could Bruce Lee win a real fight?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200609164026/https://www.espn.com/espn/story/_/id/29266542/could-bruce-lee-win-real-fight|arxivsáne=June 9, 2020|avtor=Akintoye|at=Dotun|sáne=June 6, 2020|jumıs=[[ESPN.com]]|baspaxana=[[ESPN Inc.]]|qaralǵan sáne=June 10, 2020}}</ref> Li 1970-jıllarda Djo Lyuis hám Benni Urkidezdiń<ref name="Black-Belt" /> Amerikada tolıq baylanıslı kikboksing turnirlerin shólkemlestiriwine ilham berdi. Amerikalı taekvondo pioneri Djun Gu Ri Liden ol "akkupunch" dep ataytuǵın nárseni úyrendi hám onı amerikalı taekvondoǵa kirgizdi. Keyinirek Ri awır salmaq boks chempionı [[Muhammed Ali|Muxammed Álidi]] shınıqtırdı hám oǵan "akkupunch"tı úyretti, Áli bunı 1975-jılı Richard Danndı nokautqa shıǵarıw ushın qollandı.<ref name="Rhee">{{Web deregi|url=http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|bet=Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190506223915/http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|arxivsáne=May 6, 2019|jumıs=jhoonrhee.com|qaralǵan sáne=May 1, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.jhoonrhee.com/bio7.html "Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do"]. </cite></ref> Awır salmaq boks chempionı [[Mike Tyson|Mayk Taysonnıń]] aytıwınsha, 1970-jıllarda "hámme Bryus Li bolıwdı qáledi".<ref>{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=z4GidINB4Zw|bet=Everyone Wanted to be Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210109065059/https://www.youtube.com/watch?v=z4GidINB4Zw|arxivsáne=January 9, 2021|avtor=Tyson|avtorsilteme=Mike Tyson|at=Mike|jumıs=YouTube|baspaxana=Hotboxin' with Mike Tyson|qaralǵan sáne=January 6, 2021}}</ref> Házirgi UFC awır salmaq chempionı Djon Djons Lidi ilham deregi sıpatında atap ótti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.coachmag.co.uk/sport/1461/exclusive-interview-with-ufc-champion-jon-jones|bet=Exclusive interview with UFC champion Jon Jones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005357/https://www.coachmag.co.uk/sport/1461/exclusive-interview-with-ufc-champion-jon-jones|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Razvi|at=Sam|sáne=March 19, 2012|jumıs=Coach Mag|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}</ref> Djons dizege qıya tebiwdi jiyi qollanıwı menen belgili, bul texnika Li tárepinen keń tarqalǵan edi.<ref name="Fantaousakis">{{Web deregi|url=https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|bet=UFC 232 – Jones vs. Gustafsson 2: Moves to look for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005356/https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Fantaousakis|at=Kostas|sáne=December 29, 2018|jumıs=[[Bloody Elbow]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFFantaousakis2018">Fantaousakis, Kostas (December 29, 2018). </cite></ref> Burınǵı UFC orta salmaq chempionı Anderson Silva da Lidi ilham deregi sıpatında atap ótti.<ref name="Birthday">{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|bet=Happy 80th Birthday Bruce Lee!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201128225852/https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|arxivsáne=November 28, 2020|sáne=November 27, 2020|jumıs=YouTube|baspaxana=BruceLee.com|qaralǵan sáne=December 7, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk "Happy 80th Birthday Bruce Lee!"]. </cite></ref> Kóplegen basqa UFC gúresshileri de Lidi ózleriniń ilham deregi sıpatında atap ótti, olardıń bir neshewi onı MMA-dıń "ata-babası" yamasa "úlken atası" dep atadı.<ref>{{Cite news|last1=Stets|first1=Michael|title=The MMA World Pays Tribute to Bruce Lee 40 Years After His Death|url=https://bleacherreport.com/articles/1710603-the-mma-world-pays-tribute-to-bruce-lee-40-years-after-his-death|access-date=June 15, 2020|date=July 20, 2013}}</ref> == Derekler == [[Kategoriya:Kino álemi]] <references /> __BÖLİDİMÖNDEMEW__ [[Kategoriya:27-noyabrde tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:1940-jılı tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:20-iyulda qaytıs bolǵanlar]] [[Kategoriya:1973-jılı qaytıs bolǵanlar]] 1bh3rg8b75whxw5ej65h2at2hmludtr 120261 120260 2025-06-07T05:56:53Z Srajatdin Usnatdinov 12560 120261 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı|atı=Bryus Li|portret=Bruce-Lee-as-Kato-1967-retouched.jpg|táriypi=Lee in 1967|asl ismi={{nobold|李小龍}}|tuwılǵan waqtındaǵı atı=Lee Jun-fan ({{lang|zh-Hant-HK|李振藩}})|tuwılǵan sánesi=27.11.1940|tuwılǵan jeri=[[Chinatown, San Francisco]], Kaliforniya, AQSH.|qaytıs bolǵan sánesi=20.7.1973|qaytıs bolǵan jeri=[[Kowloon]], [[British Hong Kong]]|kásibi={{hlist|[[Martial artist]]|actor|philosopher|film director|screenwriter|producer}}|iskerlik jılları=1941–1973|ómirlik joldası={{marriage|[[Linda Lee Cadwell|Linda Emery]]|August 17, 1964}}|balaları={{hlist|[[Brandon Lee|Brandon]]|[[Shannon Lee|Shannon]]}}|qolı=Signature of Bruce Lee.svg}} '''Bryus Li''' ({{lang-en|Bruce Lee}}; tuwılǵan waqtındaǵı atı — '''Li Djun-fan'''; [[1940|1940-jıl]] [[27-noyabr]] – 1973-jıl 20-iyul) [[Gonkong]]-[[Amerika Qurama Shtatları|amerikalı]] [[jekpe-jek óneri]] sheberi hám aktyor bolǵan. Ol hár túrli [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] tártiplerinen paydalanǵan gibrid jekpe-jek filosofiyası Djit Kun Do-nıń tiykarın salıwshısı. 1970-jıllarda jekpe-jek filmleriniń keń tarqalıwına járdem bergeni ushın tanılǵan,<ref name="britannica.com">{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Bruce-Lee|bet=Bruce Lee &#124; Biography, Martial Arts, Movies, Death, Son, & Facts &#124; Britannica|sáne=July 16, 2024}}</ref> Li ayırım kommentatorlar hám jekpe-jek sheberleri tárepinen barlıq waqıtlardaǵı eń tásirli jekpe-jek sheberi hám Shıǵıs penen Batıstı baylanıstırǵan XX ásirdiń pop mádeniyat belgisi sıpatında qaraladı. Ol Gonkong ekshn kinomatografiyasın alǵa ilgeriletiwde hám [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika]] filmlerinde [[qıtay]] xalqınıń kórsetiw usılın ózgertiwge járdem beriwde úlken miyneti sińgen.<ref name="Time 100">{{Web deregi|url=http://205.188.238.181/time/time100/heroes/profile/lee01.html|bet=Bruce Lee: With nothing but his hands, feet and a lot of attitude, he turned the little guy into a tough guy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100605174143/http://205.188.238.181/time/time100/heroes/profile/lee01.html|arxivsáne=June 5, 2010|avtor=Stein|at=Joel|sáne=June 14, 1999|jumıs=The Time 100|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> [[San Francisco|San-Franсiskoda]] tuwılıp, Britaniya Gonkongında ósip-jetilisken Li, ákesi arqalı bala aktyor sıpatında [[Gonkong]] kino industriyasına kirisip kelgen.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cbsnews.com/sanfrancisco/news/bruce-lee-statue-san-francisco-chinatown-lunar-new-year/|bet=Proposal calls for Bruce Lee statue in San Francisco's Chinatown – CBS San Francisco|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240225083404/https://www.cbsnews.com/sanfrancisco/news/bruce-lee-statue-san-francisco-chinatown-lunar-new-year/|arxivsáne=February 25, 2024|avtor=Lee|at=Mary|sáne=February 8, 2024|til=en-US|jumıs=www.cbsnews.com|qaralǵan sáne=February 25, 2024}}</ref> Onıń dáslepki [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] tájiriybesine Ving Chun (Ip Mannıń qol astında úyrengen), tay chi, [[boks]] (Gonkong boks turnirin jeńgen) hám kóshe tóbelesleri (awıl-aymaq hám úy tóbelerinde bolǵan urıslar) kiredi. 1959-jılı Li Sietlge kóship barǵan, sol jerde 1961-jılı [[Vashington]] universitetine oqıwǵa kirgen. [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHta]] bolǵan usı dáwirde, aktyorlıq kareraǵa umtılsa da, jekpe-jek ónerin úyretiw arqalı aqsha islep tabıwdı oylay baslaǵan. Ol óziniń birinshi jekpe-jek mektebin Sietldegi úyinde ashqan. Keyinirek [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyanıń]] Oklend qalasında ekinshi mektepti ashqannan soń, 1964-jılı Kaliforniyanıń Long-Bich Xalıqaralıq karate chempionatında kórsetpeler hám sóylewleri menen úlken dıqqattı tartqan. Bunnan soń ol [[Los-Andjeles|Los-Andjeleske]] kóship barıp sabaq bere baslaǵan, onıń oqıwshıları arasında Chak Norris, Sheron Teyt hám Karim Abdul-Jabbar bolǵan. 1970-jıllarda onıń Gonkong hám [[Gollivud]] filmleri Gonkong jekpe-jek filmlerin jańa ataqlılıq hám maqullaw dárejesine kóterip, qıtay jekpe-jek ónerine Batıstıń qızıǵıwshılıǵın oyatqan. Onıń filmleriniń baǵdarı hám ruwxı pútkil dúnyadaǵı jekpe-jek óneri menen jekpe-jek filmlerine kúshli tásir etip, olardı ózgertken.<ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/us|title=Bruce Lee inspired Dev for martial arts|date=July 1, 2010}}</ref> Karerası Gonkong hám AQSHtı qamtıǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm?pid=10606|bet=Jun Fan Jeet Kune Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100723235948/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm?pid=10606|arxivsáne=July 23, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.avclub.com/bruce-lee-takes-on-chuck-norris-but-he-makes-you-wait-1798245604|bet=Bruce Lee takes on Chuck Norris, but he makes you wait for the fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230127163006/https://www.avclub.com/bruce-lee-takes-on-chuck-norris-but-he-makes-you-wait-1798245604|arxivsáne=January 27, 2023|sáne=March 25, 2016|til=en|jumıs=[[The A.V. Club]]|qaralǵan sáne=January 27, 2023}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.nbcnews.com/news/asian-america/director-ang-lee-will-direct-son-playing-bruce-lee-biopic-rcna59459|bet=Director Ang Lee will direct his son, playing Bruce Lee in biopic|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230127163011/https://www.nbcnews.com/news/asian-america/director-ang-lee-will-direct-son-playing-bruce-lee-biopic-rcna59459|arxivsáne=January 27, 2023|sáne=November 30, 2022|til=en|jumıs=NBC News|qaralǵan sáne=January 27, 2023}}</ref> ol 1970-jıllardıń basında túsirilgen bes tolıq metrajlı Gonkong jekpe-jek filmindegi rolleri menen tanımalı: Lo Veydiń «Úlken bas» (1971) hám «Ǵázep judırıǵı» (1972); Golden Xarvesttiń Li tárepinen jazılǵan hám rejissyorlıq etilgen «Aydarhanıń jolı» (1972); hám Golden Xarvest penen Uorner Brazerstiń Robert Klouz rejissyorlıǵındaǵı «Aydarhanıń kiriwi» (1973) hám «Ólim oyını» (1978).<ref>{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-cinemaplus/article2058091.ece|title=How Bruce Lee changed the world-Series|date=May 29, 2011}}</ref> Lidiń óliminen keyin, onıń filmleri úlken tabınıwshılıqqa iye boldı.<ref name="britannica.com">{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Bruce-Lee|bet=Bruce Lee &#124; Biography, Martial Arts, Movies, Death, Son, & Facts &#124; Britannica|sáne=July 16, 2024}}</ref> Ol óz filmlerinde kanton mádeniyatın sáwlelendiriwi arqalı pútkil dúnyaǵa, ásirese qıtaylar arasında, hám AQSHtaǵı aziyalı stereotiplerge qarsı turǵanı ushın Aziya tegine iye amerikalılar arasında belgili tulǵaǵa aylandı.<ref name=":10">{{Cite news|title=How Bruce Lee Exploded a Stereotype With a One-Inch Punch|date=January 25, 2017|url=https://www.nytimes.com/2017/01/25/movies/bruce-lee-movies.html}}</ref> Li 1973-jıldıń iyul ayında, 32 jasında qaytıs boldı. Óliminen keyin de Li házirgi zaman jekpe-jek sportı túrlerine, sonıń ishinde [[dzyudo]], karate, aralas jekpe-jek túrleri hám [[Boks|boksqa]], sonday-aq házirgi zaman populyar mádeniyatına, sonıń ishinde kino, televidenie, komiksler, animaсiya hám video oyınlarına aytarlıqtay tásir etip kelmekte. Time jurnalı Lidi XX ásirdiń eń áhmiyetli 100 adamınıń qatarına kirgizgen. == Erte jaslıq dáwiri == [[Fayl:Bruce_Lee_with_his_parents_1940s.jpg|nobaý|Bryus Li náreste waqtında ata-anası Greys Xo hám Li Xoy-chuen menen birge]] Bryus Lidiń tuwılǵandaǵı atı Li Djun-fan bolǵan. Onıń ákesi, Li Xoy-chuen, [[Gonkong|Gonkongta]] jasaǵan kanton opera qosıqshısı edi. Anası Greys Xo [[Shanxay|Shanxayda]] tuwılǵan hám evraziyalıq shıǵısqa iye bolǵan.<ref name="2018 Ng" /> 1939-jıldıń dekabr ayında, onıń ata-anası [[San Francisco|San-Franсiskonıń]] Chaynataun rayonında xalıqaralıq opera gastroli ushın Kaliforniyaǵa sapar shekken.<ref>{{Cite book|last1=Maeda|first1=Daryl Joji|title=Like Water: A Cultural History of Bruce Lee|date=August 9, 2016|publisher=NYU Press}}</ref> Ol sol jerde 1940-jıldıń 27-noyabrinde tuwılıp, [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHtıń]] jus soli (topıraq huqıqı) puqaralıq nızamları tiykarında AQSH puqaralıǵın alıw huqıqına iye bolǵan.<ref name="2018 Ng" /> Ol tórt aylıq bolǵanda (1941-jıldıń aprel ayında), Li shańaraǵı Gonkongqa qaytıp kelgen.[2] Kóp ótpey, Ekinshi dúnya urısı dáwirinde, 1941-jıldıń dekabr ayında Yaponiya Gonkongqa kútilmegen hújim jasap, qalanı keyingi tórt jıl dawamında basqarǵan waqıtta, Li shańaraǵı kútilmegen qıyınshılıqlarǵa dus kelgen.<ref name="2018 Ng">{{Cite book|title=龍影中華──李小龍的光影片段|last1=吳貴龍|publisher=中華書局(香港)|date=2018}}</ref> Lidiń ana tárepten atası kantonlıq, ana tárepten kempir apası inglis bolǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|bet=Was Bruce Lee of English Descent?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161025083142/http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|arxivsáne=October 25, 2016|til=en|jumıs=Fightland|qaralǵan sáne=June 19, 2020}}</ref> al ana tárepten úlken ájaǵası Robert Xotung golland evrey hám kanton tegine iye Gonkong biznesmeni bolǵan. == Karerası hám bilimi == === 1940–1958: Dáslepki rolleri, mektep bilimi hám jekpe-jek ónerine kirisiwi === Lidiń ákesi Li Xoy-chuen kanton operasınıń juldızı bolǵan. Nátiyjede, kishi Li júdá jas waqtınan kino dúnyasına kirisip, bala waqtında bir neshe filmlerde kóringen. Lidiń birinshi roli «Altın dárwaza qızı» filminde saxnaǵa kóterip shıǵılǵan náreste roli bolǵan. Ol qıtay kalendarı boyınsha hám Aydarha saatı, hám Aydarha jılında tuwılǵanı sebepli, óziniń qıtaysha saxna atın 李小龍 (Li kishi Aydarha) etip alǵan.<ref name="bruceleefoundation biography">{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|bet=Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100822035902/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|arxivsáne=August 22, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> Toǵız jasında, ol 1950-jılı «Bala» filminde ákesi menen birge «Bala Cheung» atlı komiks qaharmanına tiykarlanǵan filmde birinshi bas rolin oynaǵan. On segiz jasqa tolǵanda, ol 20 filmde kórinip úlgergen.<ref name="bruceleefoundation biography">{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|bet=Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100822035902/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|arxivsáne=August 22, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> Tak Sun mektebinde (德信學校; Koulundaǵı 218 Natan jolındaǵı úyinen bir neshe kvartal qashıqlıqta) oqıǵannan soń, Li 12 jasında katolik La Salle kolledjiniń baslawısh mektep bólimine kirgen. [[Fayl:The_age_of_18_Bruce_Lee_and_Ye_Wen.jpg|nobaý|Lee and Ip Man in 1958]] 1956-jılı, oqıw úlgeriwi tómen bolǵanı ushın (hám múmkin minez-qulqı da jaqsı bolmaǵanı sebepli), ol Áuliye Franсisk Ksaveriy kolledjine ótkerilgen, sol jerde ol mekteptiń [[boks]] komandasınıń bavarlıq muǵallimi hám treneri Braz Edvard Masstıń qol astında tárbiyalanǵan.<ref>{{Cite news|title=Bruce Lee, a global hero who epitomised Hong Kong's strengths – it's just a pity the city could not preserve his former home|url=https://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1880598/bruce-lee-global-hero-who-epitomised-hong-kongs-strengths-its-just|access-date=January 26, 2023}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://archives.catholic.org.hk/In%20Memoriam/Clergy-Brother/E-Muss.htm|bet=Bro. Edward Muss FMS R.I.P.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230126213017/https://archives.catholic.org.hk/In%20Memoriam/Clergy-Brother/E-Muss.htm|arxivsáne=January 26, 2023|qaralǵan sáne=January 26, 2023}}</ref> Li bir neshe kóshe tóbelesine aralasqannan keyin, onıń ata-anası oǵan [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerinen]] tálim alıw kerek degen sheshimge kelgen. 1953-jılı Lidiń dostı Uilyam Cheung onı Ip Manǵa tanıstırǵan,<ref>{{Cite news|title=Who taught Bruce Lee kung fu? He was born to be a fighter, but the martial arts superstar also trained with the best|url=https://www.scmp.com/culture/film-tv/article/2156574/who-taught-bruce-lee-kung-fu-he-was-born-be-fighter-martial-arts|access-date=February 14, 2023}}</ref> biraq anası tárepten evropalı teginiń bolıwı sebepli, qıtay jekpe-jek dúnyasındaǵı shet ellilerge úyretpew haqqındaǵı kóp jıllıq úrip-ádet sebepli, dáslep oǵan Ving Chun kung-fusın úyreniwge ruqsat etilmegen.<ref name="Blitz">{{Cite news|url=http://www.ma-mags.com/Mags/Blitz/Blitz%203-3%20Cov.jpg|title=William Cheung Scene one... Take One|access-date=January 12, 2017|publisher=Blitz Publishers}}</ref><ref name="SMH">{{Cite news|title=All the right moves|url=http://www.smh.com.au/national/melbourne-life/all-the-right-moves-20110119-19wp3.html|access-date=December 26, 2016|publisher=Fairfax Media}}</ref>  Cheung onıń jaǵın alıp sóylegennen soń, Li mektepke qabıl etilip, Ip Mannıń qol astında Ving Chun boyınsha shınıǵıwlardı baslaǵan.<ref name="AsAmNews">{{Cite news|title=Bruce Lee Was an Anchor Baby|url=https://asamnews.com/2016/01/05/blog-bruce-lee-was-an-anchor-baby/|access-date=November 1, 2020|publisher=AsAmNews}}</ref> Ip óz oqıwshıların Gonkongtıń kóshe bandalarında tóbelesiwden saqlaw ushın, olardı shólkemlestirilgen jarıslarda qatnasıwǵa úgitlegen. Ip Man menen bir jıl shınıǵıw ótkergennen soń, basqa oqıwshılardıń kópshiligi Li menen birge shınıǵıwdan bas tartqan. Olar onıń aralas tegin bilip qalǵan edi, al qıtaylar ulıwma ózleriniń jekpe-jek óneri usılların aziyalı emeslerge úyretiwge qarsı bolǵan. Lidiń sparring sherigi Xokins Cheungtıń aytıwınsha, "Pútkil Ving Chun klanında Ip Mannan jeke ózi yamasa hátte biraz bolsa da tálim alǵan altı adamnan da az adam bar edi".{{Sfn|Thomas|1994|p=26}} Degen menen, Li Ving Chunǵa úlken qızıǵıwshılıq kórsetip, Ip Man, Uilyam Cheung hám Vong Shun-leung penen jeke shınıǵıwların dawam etken.{{Sfn|Campbell|2006|p=172}}<ref>{{Cite news|author=<!--not stated-->|date=July 25, 2018|title=Who taught Bruce Lee kung fu? He was born to be a fighter, but the martial arts superstar also trained with the best|url=https://www.scmp.com/culture/film-tv/article/2156574/who-taught-bruce-lee-kung-fu-he-was-born-be-fighter-martial-arts|work=South China Morning Post|quote=Although Lee studied wing chun at Ip’s school, he was mainly taught by Wong Shun-leung, as Ip himself only taught advanced students, not beginners. Lee quickly became devoted to wing chun and practiced diligently.|access-date=February 14, 2023}}</ref> 1958-jılı Li Gonkong mektepleri boks turnirin jeńip alıp, finalda aldıńǵı chempion Geri Elmsti nokautqa shıǵarǵan. Sol jılı Li cha-cha ayaq oyınshısı bolǵan hám Gonkongtıń Táj koloniyası Cha-Cha chempionatın jeńip alǵan.<ref>{{Cite book|last1=Lee|first1=Linda|title=The Bruce Lee Story|date=1989|publisher=[[Black Belt Communications]]}}</ref> === 1959–1964: Úziliksiz oqıwlar hám jekpe-jek ónerindegi jetiskenlikler === Jas óspirimlik dáwirinde Lidiń kóshe tóbelesleri jiyilesip, qorqınıshlı triada shańaraǵınıń ulın jeńiwdi de óz ishine aldı. 1958-jılı, qarsılas Choy Li Fut jekpe-jek mektebiniń oqıwshıları Lidiń Ving Chun mektebine qarsı shaqırıq taslaǵannan keyin, ol úydiń tóbesinde tóbeleske qatnastı. Basqa bir balanıń ádil emes mushına juwap retinde, ol balanı sonshelli qattı urdı, onıń bir tisin túsirip jiberdi, bul balanıń ata-anasınıń poliсiyaǵa shaǵım etiwine alıp keldi.<ref name="Burrows 2002">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|bet=Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080508051639/http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|arxivsáne=May 8, 2008|avtor=Burrows|at=Alyssa|jıl=2002|baspaxana=HistoryLink|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> Lidiń anası poliсiya bólimine barıp, eger onı óz qarawına shıǵarsa, ulınıń is-háreketleri ushın tolıq juwapkershilikti óz moynına alatuǵını haqqında hújjetke qol qoyıwǵa májbúr boldı. Ol bul waqıya haqqında kúyewine aytpasa da, ulına 18 jasında AQSH puqaralıǵın talap etiw ushın Qurama Shtatlarǵa qaytıwdı usınıs etti.<ref>{{Cite news|title=What you didn't know about: Bruce Lee Bruce Lee in Seattle — Part 1|url=https://nwasianweekly.com/2022/08/what-you-didnt-know-about-bruce-lee-bruce-lee-in-seattle-part-1/|access-date=July 2, 2023}}</ref> Lidiń ákesi kelisti, sebebi Gonkongta qalǵan jaǵdayda Lidiń kolledjde oqıw imkaniyatları onsha úmitli emes edi.<ref name="Burrows 2002">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|bet=Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080508051639/http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|arxivsáne=May 8, 2008|avtor=Burrows|at=Alyssa|jıl=2002|baspaxana=HistoryLink|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> 1959-jıldıń aprel ayında, Lidiń ata-anası onı Qurama Shtatlarǵa, San-Franсiskoda shańaraq dosları menen birge jasap atırǵan úlken qarındası Agnes Lige jiberiwge qarar etti. Bir neshe aydan soń, ol 1959-jılı orta mektep bilimin dawam ettiriw ushın Sietlge kóship keldi, sol jerde Rubi Chowdıń restoranında jasap turıwshı ofiсiant bolıp isley basladı. Chowdıń kúyewi Lidiń ákesiniń kásiplesi hám dostı edi. Lidiń úlken ájaǵası Piter Li kolledjde oqıw ushın Minnesotaǵa ketpesten aldın qısqa waqıtqa Sietlde onıń menen birge boldı.<ref name="Wing Chung Gung Fu">{{Web deregi|url=http://hardcorejkd.com/wing_chun.php|bet=Wing Chung Gung Fu|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php|arxivsáne=May 14, 2008|baspaxana=Hardcore JKD|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> 1959-jılı Li [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerin]] oqıta basladı. Ol óziniń oqıtqan ónerin Jun Fan Gung Fu (sózbe-sóz awdarǵanda Bryus Lidiń Kung-fusı) dep atadı.<ref name="Wing Chung Gung Fu">{{Web deregi|url=http://hardcorejkd.com/wing_chun.php|bet=Wing Chung Gung Fu|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php|arxivsáne=May 14, 2008|baspaxana=Hardcore JKD|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php "Wing Chung Gung Fu"]. </cite></ref> Bul onıń Ving Chunǵa bolǵan usılı edi. Li Sietlde tanısqan doslarına sabaq berdi, dáslep Dzyudo sheberlik iyelewshisi Djessi Gloverden basladı, ol Lidiń dáslepki texnikalarınıń ayırımların oqıtıwdı dawam etti. Taki Kimura Lidiń birinshi Járdemshi Instruktorı boldı hám Lidiń óliminen keyin de onıń óneri menen filosofiyasın oqıtıwdı dawam etti.<ref>{{Web deregi|url=http://bruceleefoundation.com/index.cfm/page/Biography/pid/10585|bet=Bruce Lee Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121119051316/http://bruceleefoundation.com/index.cfm/page/Biography/pid/10585|arxivsáne=November 19, 2012|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=September 4, 2012}}</ref> Li Sietlde óziniń birinshi jekpe-jek mektebin ashtı, ol Li Jun Fan Gung Fu Institutı dep ataldı. Li Sietldegi Kapitol-Xill rayonındaǵı Edison Texnikalıq Mektebinen orta bilim alıp, diplomın aldı.<ref>{{Web deregi|url=http://nwasianweekly.com/2014/08/bruce-lee-seattle-roots-retrospective-comes-wing/|bet=Bruce Lee and his Seattle roots — A retrospective comes to the Wing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211125022933/http://nwasianweekly.com/2014/08/bruce-lee-seattle-roots-retrospective-comes-wing/|arxivsáne=November 25, 2021|sáne=August 11, 2014|til=en-US|jumıs=Northwest Asian Weekly|qaralǵan sáne=November 25, 2021}}</ref> 1961-jıldıń mart ayında Li Vashington Universitetine oqıwǵa kirip, drama óneri, filosofiya, psixologiya hám basqa da pánlerdi oqıdı. Lidiń ózi hám kóp basqalar aytqanına qaramastan, universitettiń 1999-jılǵı pitkeriwshiler basılımındaǵı maqalaǵa tiykarlanǵanda, Lidiń rásmiy qánigeligi filosofiya emes, al drama bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.washington.edu/alumni/columns/dec99/j_o.html|bet=U. of Washington alumni records|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110221043919/http://www.washington.edu/alumni/columns/dec99/j_o.html|arxivsáne=February 21, 2011|baspaxana=Washington.edu|qaralǵan sáne=January 22, 2010}}</ref> 1964-jıldıń basında Li universitetti taslap, Djeyms Yimm Li menen birge jasaw ushın Oklendke kóship keldi. Djeyms Li Bryus Liden jigirma jas úlken edi hám sol aymaqta belgili qıtay jekpe-jek sheberi edi. Olar birgelikte Oklendte ekinshi Jun Fan jekpe-jek studiyasın ashtı. Djeyms Li Bryus Lidi amerikalı jekpe-jek sheberi Ed Parker menen tanıstırdı. Parkerdiń mirát etiwi menen Li 1964-jılǵı Long-Bich Xalıqaralıq Karate Chempionatında qatnasıp, eki barmaqlı otırıp-turıwlardı - bir qoldıń bas barmaǵı hám kórsetkish barmaǵın paydalanıp, ayaqların shama menen iyin keńliginde qoyıp - kórsetti.<ref name="Two Finger Pushup">{{Web deregi|url=http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|bet=Two Finger Pushup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|arxivsáne=May 21, 2008|baspaxana=Maniac World|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> Sol Long-Bich jarısında, ol jáne "bir dyuymlik mush" kórsetti.<ref name="Two Finger Pushup">{{Web deregi|url=http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|bet=Two Finger Pushup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|arxivsáne=May 21, 2008|baspaxana=Maniac World|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm "Two Finger Pushup"]. </cite></ref> Li tik turıp, oń ayaǵın alǵa shıǵarıp, dizelerin azǵana búgip, qozǵalmay turǵan sherigi aldında turdı. Lidiń oń qolı jartılay sozılǵan hám oń mushın sheriginiń kókireginen shama menen bir dyuym (2.5 sm) qashıqlıqta edi. Oń qolın artqa tartpastan, Li óz turısın saqlaǵan halda erkin qatnasıwshı Bob Beykerge kúshli mush urdı. Bul Beykerdi artqa ılaqtırıp, jaraqat almawı ushın onıń artına qoyılǵan orındıqqa qulattı, biraq Beykerdiń páti onı polǵa qulawına alıp keldi. Beyker bılay eske aladı: "Men Bryuske bunday kórsetpelerdi qaytıp islemewin ayttım. Ol maǵan sońǵı ret mush urǵanda, kókiregimdegi awırıw shıdamsız bolǵanlıqtan, jumısqa bara almadım". Dál usı 1964-jılǵı chempionatta Li birinshi ret [[Taekwando|Taekvondo]] ustazı Djungu Ri menen tanıstı. Olar dos bolıp, bul qarım-qatnas ekewine de jekpe-jek sheberi sıpatında payda ákeldi. Ri Lige shetten tebiwdi tolıǵı menen úyretti, al Li Rige "signalsız" mush urıwdı úyretti. 1964-jılı Oklendtiń Chaynatawnında Li Vong Djek-man menen dawlı jeke jekpe-jek ótkerdi. Vong Ma Kin Fungtıń tikkeley shákirti bolıp, Siniсyuan, Arqa Shaolin hám tay-chi boyınsha sheberligi menen belgili edi. Lidiń aytıwınsha, qıtay jámiyeti oǵan qıtaylı emes adamlarǵa sabaq beriwdi toqtatıw haqqında ultimatum bergen. Ol bas tartqanda, onı Vong penen jekpe-jek ótkeriwge shaqırǵan. Kelisim boyınsha eger Li jeńilse, ol mektebin jabıwı kerek edi, al jeńse, aq adamlarǵa yamasa basqa qálegen adamlarǵa sabaq bere alatuǵın edi. Vong bunı biykarlap, Li Chaynatawn teatrındaǵı kórsetpeleriniń birinde San-Franсiskodaǵı hár qanday adamdı jeńe alatuǵının maqtanıp aytqannan keyin, ol Li menen jekpe-jek ótkeriwdi soraǵan hám onıń ózi aq adamlarǵa yamasa basqa qıtaylı emes adamlarǵa qarsı kemsitpegen dep aytqan. Li bılay dep pikir bildirgen: "Sol qaǵazda Chaynatawnnan barlıq sifulardıń atları bar edi, biraq olar meni qorqıta almaydı". Jekpe-jekti kórgen adamlar qatarına Kedwell, Djeyms Li (Bryus Lidiń sherigi, tuwısqanı emes) hám tay-chi oqıtıwshısı Uilyam Chen kiredi. Vong hám Uilyam Chenniń aytıwınsha, jekpe-jek ádettegiden tıs uzaq - 20-25 minut dawam etken.<ref name="Mental Floss">{{Web deregi|url=http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|bet=Bruce Lee: The Time Bruce Lee Was Challenged to a Real Fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160711225623/http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|arxivsáne=July 11, 2016|avtor=Rossen|at=Jake|sáne=August 10, 2015|jumıs=Mental Floss|qaralǵan sáne=July 10, 2016}}</ref> Vong dáslep ádep-ikramlı, biraq qatań jekpe-jek boladı dep kútkenin, biraq Li onı óltiriw niyetinde agressiv hújim etkenin aytadı. Vong dástúrli qol alısıwdı usınǵanda, Li sálemlesiwdi qabıl etkendey bolıp kóringen, biraq onıń ornına Li qolın nayza sıyaqlı Vongtıń kózlerine qaratıp urǵan eken. Óz ómirin qorǵawǵa májbúr bolǵan Vong, qolaylı máwrit bolǵanda da Lige óltiriw kúshi menen urmaǵanın, sebebi bul oǵan túrme jazasın ákeliwi múmkin edi, biraq jeńiniń astındaǵı nızamsız qurallardan paydalanǵanın aytadı. Maykl Dorgannıń 1980-jılǵı "Bryus Lidiń eń qıyın jekpe-jegi" kitabına qaraǵanda, jekpe-jek eki táreptiń de sheshiwshi soqqısı sebepli emes, al Lidiń "ádetten tıs haldan tayıwı" sebepli tamamlanǵan.<ref name="Dorgan" /> Degen menen, Bryus Li, Linda Li Kedwell hám Djeyms Yimm Lidiń aytıwınsha, jekpe-jek barı-joǵı úsh minut dawam etip, Lidiń sheshiwshi jeńisi menen tamamlanǵan. Kedwelldiń gúwalıǵı boyınsha: "Jekpe-jek baslandı, bul hesh qanday sheklewsiz jekpe-jek edi, ol úsh minut dawam etti. Bryus bul adamdı jerge jıqtı hám 'Berileseń be?' dep soradı, hám ol adam berilgenin ayttı". Jekpe-jekten bir neshe hápte ótkennen keyin, Li intervyu berip, atı atalmaǵan qarsılasın jeńgenin aytqan, Vongtıń aytıwınsha, bul anıq oǵan islegen silteme edi.<ref name="Mental Floss">{{Web deregi|url=http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|bet=Bruce Lee: The Time Bruce Lee Was Challenged to a Real Fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160711225623/http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|arxivsáne=July 11, 2016|avtor=Rossen|at=Jake|sáne=August 10, 2015|jumıs=Mental Floss|qaralǵan sáne=July 10, 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFRossen2015">Rossen, Jake (August 10, 2015). </cite></ref> Juwap retinde, Vong San-Franсiskodaǵı qıtay tilindegi "Pacific Weekly" gazetasında jekpe-jek haqqındaǵı óz bayanlamasın járiyalap, eger Li bul bayanlamaǵa qanaatlanbasa, ashıq qayta jekpe-jek ótkeriwge mirát etti. Li hár bir qozǵawǵa zorlıq penen juwap beriw uqıbına iye bolsa da, bul mirátqa juwap bermedi. Li aq adamlarǵa sabaq beriwdi dawam etkenine qaramastan, ekewi de bunnan keyin járiya bildiriwler jasamadı. Li film karerasın taslap, jekpe-jek ónerin rawajlandırıwdı maqul kórgen edi. Biraq, 1964-jılı Long-Bichtegi jekpe-jek kórsetpesi aqır-aqıbetinde televidenie prodyuseri Uilyam Dozerdiń Charli Channıń ulı Li Chan haqqındaǵı "Number One Son" filminiń pilot seriyasındaǵı rol ushın kastingke mirát etiwine alıp keldi. Serial hesh qashan ámelge aspadı, biraq Dozer Lidiń potenсialın kórdi.<ref name=":0">{{Cite news|title=Color Him Green}}</ref> === 1966–1970: Amerikadaǵı rolleri hám Djit Kun-Do dóretiw === [[Fayl:Van Williams and Bruce Lee in The Green Hornet 1966.jpg|oñğa|nobaý|1966-jılı "The Green Hornet" filmi ushın túsirilgen Uilyams hám Lidiń reklama súwreti]] 1966-jıldan 1967-jılǵa shekem Li Uilyam Dozer tárepinen islep shıǵarılǵan hám bayanlanǵan,<ref>{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in ""The Green Hornet""|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|baspaxana=The American Heritage Center holds the papers of William Dozier, who produced and narrated the TV series The Green Hornet, as well as the Batman TV series.|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}</ref> sol atamadaǵı radio baǵdarlaması tiykarında islengen<ref>{{Cite news|date=September 3, 1966|title=Green Hornet's Creator Visits TV Scene|work=The Times Herald}}</ref><ref name=":0">{{Cite news|date=October 2, 1966|title=Color Him Green|work=Tampa Bay Times}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFAarons1966">Aarons, Leroy F. (October 2, 1966). </cite></ref> "The Green Hornet" teleserialında Van Uilyams oynaǵan bas qaharman menen birge Kato rolin oynadı. Serial bir máwsim (26 bólim) dawamında 1966-jıldıń sentyabrinen 1967-jıldıń martına shekem efirge shıqtı. Li hám Uilyams jáne de Uilyam Dozer islep shıǵarǵan basqa teleserial "Batman"nıń úsh kesilisiw bóliminde óz qaharmanları sıpatında kórindi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-51-season-2/a-piece-of-the-action/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072502/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-51-season-2/a-piece-of-the-action/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-52-season-2/batmans-satisfaction/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072504/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-52-season-2/batmans-satisfaction/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-599958/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072503/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-599958/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> "The Green Hornet" erjetken Bryus Lidi amerikalı tamashagóy auditoriyasına tanıstırdı hám aziyalı stildegi jekpe-jek ónerin usınǵan birinshi keń tarqalǵan amerika showı boldı. Showdıń rejissyorı Lidiń mush hám urıslar paydalanılatuǵın tipik amerika stilinde gúresiwin qáledi. Kásiplik jekpe-jek sheberi sıpatında Li bas tartıp, óz qánigeligi stilinde gúresiwi kerek ekenin talap etti. Dáslep, Li sonshelli tez háreket etkeni sonshelli, onıń háreketlerin plenkaǵa túsiriw múmkin bolmadı, sonlıqtan ol óz háreketlerin ásteletiwge májbúr boldı.<ref name="American Heritage Center">{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}</ref> Showdıń islep shıǵarılıwı waqtında Li showda kaskadyor bolıp isleytuǵın Djin LeBell menen dos boldı. Olar birge shınıqtı hám óz qánigelikleri boyınsha [[jekpe-jek óneri]] bilimleri menen almastı. 1967-jılı show toqtatılǵannan keyin, Li Dozerge "show-biznestegi meniń kareramdı" baslap bergeni ushın minnetdarshılıq xat jolladı.{{Sfn|Polly|2018|pp=187}} After the show was canceled in 1967, Lee wrote to Dozier thanking him for starting "my career in show business".<ref name="American Heritage Center">{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/ "American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'"]. </cite></ref> 1967-jılı Li "Ironside" serialınıń bir bóliminde rol oynadı''.''<ref>{{Citation |last=Dubin |first=Charles S. |title=Tagged for Murder |date=October 26, 1967 |url=https://www.imdb.com/title/tt0612463/ |access-date=January 26, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230126211229/https://www.imdb.com/title/tt0612463/ |url-status=live |series=Ironside |archive-date=January 26, 2023}}</ref> [[Fayl:JeetKuneDo.svg|nobaý|Djit Kun-Do embleması Bryus Li Miyrası tárepinen saqlanatuǵın dizimge alınǵan sawda belgisi bolıp tabıladı. Tayсzitu simvolınıń átirapındaǵı qıtay háripleri bılay oqıladı: "Jolsızlıqtı jol etip paydalanıw" hám "Sheklewsizlikti sheklew etip alıw". Kórsetkishler yan hám in arasındaǵı sheksiz tásirlesiwdi ańlatadı.]] Djit Kun Do 1967-jılı payda bolǵan. «Jasıl shegirtke» serialınıń bir sezonın túsiriwden keyin, Li jumıssız qalıp, Djun Fan Gung-fu Institutın ashtı. Vong Djek-manmen bolǵan tartıslı jekpe-jek Lidiń jekpe-jek óneri haqqındaǵı filosofiyasına tásir etti. Li gúres uzaqqa sozılǵanın hám Ving Chun texnikasın qollanıp óz potenсialın tolıq kórsete almaǵanın túsindi. Ol dástúrli jekpe-jek óneri texnikaları kóshedegi tártipsiz urıs jaǵdaylarında qollanıw ushın júdá qattı hám formal degen pikirge keldi. Li «ámeliylik, iykemlilik, tezlik hám nátiyjelilik» ke pát bergen sistemanı rawajlandırıwdı sheshti. Ol kúsh ushın salmaq kóteriw, shıdamlılıq ushın juwırıw, iykemlilik ushın sozılıw sıyaqlı hár qıylı shınıǵıw usılların qollanıwdı basladı hám qılıshlasıw hám tiykarǵı [[boks]] texnikaları sıyaqlı kóplegen basqa usıllardı úziliksiz beyimlep bardı. Li ózi «stilsiz stil» dep ataǵan nársege pát berdi. Bul dástúrli stillerge tán dep esaplaǵan formal usıldan qutılıwdan ibarat edi. Li hátte ol endi Djun Fan Gung-fu dep ataǵan sistemanıń da júdá sheklewshi ekenin sezdi, hám ol aqır-aqıbetinde Djit Kun Do yamasa Tosqınlıq Berewshi Mushtıń Jolı dep ataytuǵın filosofiya hám jekpe-jek ónerine aylandı. Bul atamaǵa ol keyin ókindi, sebebi Djit Kun Do stillerge tán belgili parametrlerdi ańlattı, al onıń jekpe-jek óneriniń ideyası parametrler hám sheklewlerden tısqarı bolıwı edi. Sol waqıtta Lidiń jekpe-jek óneri boyınsha oqıwshılarınıń ekewi [[Gollivud]] sсenariyshisi Stirling Sillifant hám aktyor Djeyms Koburn edi. 1969-jılı olar úshewi «Únsiz Fleyta» atlı film ushın sсenariy ústinde islesti hám túsirilim ornın izlew ushın birge Hindstanǵa bardı. Joybar sol waqıtta ámelge aspadı, biraq 1978-jılǵı Devid Kerradin bas roldi oynaǵan «Temir sheńber» filmi usı syujet tiykarında islendi. 2010-jılı prodyuser Pol Maslanski «Únsiz Fleyta»nıń dáslepki sсenariyi tiykarında film islewdi jobalastırıp, oǵan qarjılandırıw alǵanı haqqında xabar berildi. 1969-jılı Li Sillifant jazǵan «Marlou» filminde qısqa rol oynadı, onda ol Djeyms Garner oynaǵan jeke detektiv Filip Marloudı qorqıtıw ushın jallanǵan ǵalaba adamnıń rolin orınladı, ol Marloudı qorqıtıw ushın óziniń jekpe-jek óneri qábiletlerinen paydalanıp, vandalizm háreketlerin ámelge asıradı.<ref name=":3">{{Cite news|title=Meet Master Of Jeet Kune Do}}</ref><ref name=":4">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074317/https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> Sol jılı ol Din Martin bas roldi oynaǵan Matt Xelm haqqındaǵı komediyalıq shpionlıq filmniń tórtinshi bólimi «Qıyratıwshı topar»da karate boyınsha másláhátshi sıpatında kórsetildi.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/23670-THE-WRECKING-CREW?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074346/https://catalog.afi.com/Film/23670-THE-WRECKING-CREW?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> Jáne de sol jılı Li «Mine kelinler keledi» hám «Blondi» seriallarınıń bir-bir bóliminde rol oynadı.<ref>{{Cite news|title=Prospective Bridal Pair}}</ref><ref>{{Cite news|title=Wednesday}}</ref> 1970-jılı Li jáne de Sillifant jazǵan, Ingrid Bergman hám Antoni Kuinn bas roldi oynaǵan «Báhárgi jawında seruen» filminiń jekpe-jek xoreografiyasın islep shıǵarıwǵa juwapker boldı.<ref name=":5">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190617032205/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/23437|arxivsáne=June 17, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}</ref> === 1971–1973: Gonkong filmleri hám Gollivudtaǵı tabıslar === 1971-jılı Li Sillifant jazǵan «Longstrit» teleserialınıń tórt bóliminde rol oynadı. Li Djeyms Franсiskus oynaǵan bas qaharman Mayk Longstrittiń [[jekpe-jek óneri]] boyınsha ustazı Li Cung rolin orınladı, hám onıń jekpe-jek óneri filosofiyasınıń áhmiyetli tárepleri sсenariyge kirgizilgen edi.<ref name=":1">{{Cite news|last=Riste|first=Tom|date=November 18, 1971|title=Bruce Lee's Acting adds To 'Longstreet'|volume=130|work=Arizona Daily Star}}</ref><ref name=":6">{{Cite news|last=Riste|first=Tom|date=September 18, 1971|title='Longstreet' Shines As New Detective Hit|volume=130|work=Arizona Daily Star}}</ref> Lidiń óziniń aytıwınsha, sonday-aq onıń óliminen keyin Linda Li Keduelldiń aytıwı boyınsha, Li 1971-jılı óziniń teleserialın usınǵan, ol dáslep «Jawınger» dep atalıp, bul haqqındaǵı sóylesiwlerdi Warner Bros kompaniyası tastıyıqlaǵan. 1971-jıl 9-dekabrde «The Pierre Berton Show» telebaǵdarlamasındaǵı intervyude Li Paramount hám Warner Bros kompaniyalarınıń onı «zamanagóy nársede oynawın» qálegenin hám olardıń vestern ideyası eskirgenin oylaǵanın, al óziniń vestern islewdi qálegenin ayttı. Keduelldiń aytıwınsha, Lidiń konсepсiyası qayta islenip, «Kung-fu» dep ataldı, biraq Warner Bros Lige hesh qanday avtorlıq huqıq bermedi. Warner Bros kompaniyasınıń aytıwınsha, olar ádewir waqıttan beri usınday konсepсiya ústinde islep atırǵan edi, onı 1969-jılı eki sсenariyshi hám prodyuser - Ed Spilman hám Govard Fridlander dóretken edi,<ref name="The Truth about the Creation of the Kung Fu TV Series">{{Web deregi|url=https://www.martialjournal.com/the-truth-about-the-creation-of-the-kung-fu-tv-series/|bet=The Truth about the Creation of the Kung Fu TV Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210130134124/https://www.martialjournal.com/the-truth-about-the-creation-of-the-kung-fu-tv-series/|arxivsáne=January 30, 2021|sáne=May 20, 2019|baspaxana=Martial Journal|qaralǵan sáne=February 20, 2021}}</ref> bunı Lidiń biografı Metyu Polli de tastıyıqlaydı.<ref>{{Cite book|title=Bruce Lee: A Life}}</ref> Bul derekler boyınsha, Lidiń bas rolge alınbawınıń sebebi onıń qalıń akсenti bolǵan, biraq Fred Uayntraub bunı onıń etnikalıq kelip shıǵıwı menen baylanıstıradı.<ref>{{Cite book|url=https://www.scribd.com/book/131190162/Bruce-Lee-Woodstock-And-Me-From-The-Man-Behind-A-Half-Century-of-Music-Movies-and-Martial-Arts|title=Bruce Lee, Woodstock And Me}}</ref><ref>{{Cite book|title=Bruce Lee, Woodstock And Me: From The Man Behind A Half-Century of Music, Movies and Martial Arts}}</ref> Batıs shólistanda Shaolin monaxı roli aqır-aqıbetinde sol waqıtta jekpe-jek óneri menen shuǵıllanbaytuǵın Devid Kerradinge berildi. «The Pierre Berton Show» baǵdarlamasında bergen intervyusinde Li serialdaǵı rol tarqatıwǵa baylanıslı Warner Bros kompaniyasınıń kóz-qarasın túsinetuǵının bildirdi: «Olar biznes kóz-qarasınan bunı qáwipli dep esaplaydı. Men olardı ayıplamayman. Eger jaǵday kerisinshe bolıp, Amerika juldızı Gonkongqa kelgende hám men qarjı iyesi bolǵanımda, men de onı tamashagóyler qabıl etiwi boyınsha óz táshiwishlerime iye bolar edim». Prodyuser Fred Uayntraub Lige Gonkongqa qaytıp, Gollivud basshılarına kórsete alatuǵın tolıq metrajlı film islewdi másláhát bergen edi. AQSHtaǵı ekinshi dárejeli rollerden qanaatlanbaǵan Li Gonkongqa qayttı. «Jasıl shegirtke» serialınıń Gonkongta úlken jetiskenlikke eriskeninen hám rásmiy emes túrde «Kato shouı» dep atalatuǵınınan xabarsız bolǵan Li, ózin shoudıń juldızı sıpatında tanıǵan adamlardı kórip tańqaldı. Shaw Brothers Studio hám Golden Harvest kompaniyaları menen sóylesiwlerden keyin, Li Golden Harvest óndirgen eki filmde bas rolde túsiw ushın shártnama dúzdi. Li óziniń birinshi bas rolin «The Big Boss» (1971) filminde oynadı, bul film pútkil Aziya boyınsha úlken kassalıq tabısqa erisip, onı juldızlıqqa alıp keldi. Bunnan keyin ol «Fist of Fury» (1972) filmin túsirdi, bul film «The Big Boss» filminiń qoyǵan kassalıq rekordların buzdı. Dáslepki eki jıllıq kelisimin tamamlaǵannan soń, Li Golden Harvest penen jańa shártnama dúzdi. Keyinirek Li Chou menen birge óziniń Concord Production Inc. kompaniyasın qurdı. Óziniń úshinshi filmi «The Way of the Dragon» (1972) ushın ol filmniń sсenariyin jazıwshısı, rejissyorı, bas aktyorı hám urıs saxnalarınıń xoreografı sıpatında tolıq baqlawǵa iye boldı. 1964-jılı Kaliforniyanıń Long-Bich qalasında ótkerilgen kórsetiwde Li karate chempionı Chak Norris penen tanıstı. «The Way of the Dragon» filminde Li Norristi kóriwshilerge óziniń qarsılası sıpatında tanıstırdı. Olardıń jekpe-jegi "jawıngerlik óner hám kino tariyxındaǵı eń jaqsı urıs saxnalarınıń biri" dep bahalanǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnn.com/2018/07/07/us/bruce-lee-myth-vs-reality/index.html|bet=New Bruce Lee bio debunks 'kung fu Jesus' myth|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191219081112/https://www.cnn.com/2018/07/07/us/bruce-lee-myth-vs-reality/index.html|arxivsáne=December 19, 2019|avtor=John Blake|sáne=July 7, 2018|jumıs=CNN|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}</ref> Bul rol dáslep amerikalı karate chempionı Djo Lyuiske usınılǵan edi. «Fist of Fury» hám «Way of the Dragon» filmleri dúnya júzi boyınsha sáykes túrde shama menen 100 million hám 130 million AQSH dolları tabıs alıp keldi. 1972-jıldıń avgust ayınan oktyabr ayına shekem Li óziniń tórtinshi Golden Harvest filmi «Game of Death» ústinde jumıs basladı. Ol ayırım saxnalardı, sonıń ishinde burınǵı oqıwshısı, 7 fut 2 dyuym (218 sm) boylı amerikalı basketbol juldızı Karim Abdul-Djabbar menen urıs saxnasın túsirdi. 1972-jıldıń noyabr ayında Warner Bros kompaniyası Lige Concord, Golden Harvest hám Warner Bros birgelikte islep shıǵaratuǵın birinshi film «Enter the Dragon»da bas roldi oynawdı usınǵannan keyin óndiris toqtatıldı. Túsiriw jumısları 1973-jıldıń fevral ayında Gonkongta baslanıp, aprel ayında juwmaqlandı.<ref>{{Web deregi|url=http://bruceleefansite.com/bruces-life.html|bet=Bruce Lee's Life|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200218233318/http://bruceleefansite.com/bruces-life.html|arxivsáne=February 18, 2020|qaralǵan sáne=March 14, 2020}}</ref> Túsiriw baslanǵannan bir ay ótkennen soń, basqa óndiriwshi kompaniya Starseas Motion Pictures Lidi «Fist of Unicorn» filminiń bas aktyorı sıpatında járiyaladı, haqıyqatında ol tek kóp jıllıq dostı Yunikorn Chanǵa járdem retinde filmdegi urıs saxnalarınıń xoreografiyasın islep beriwge kelisken edi. Li óndiriwshi kompaniyaǵa qarsı arza bermekshi boldı, biraq Chan menen doslıǵın saqlap qaldı. Degen menen, «Enter the Dragon» filmi tamamlanǵannan bir neshe ay ótip hám onıń 1973-jılı 26-iyuldegi premerasına altı kún qalǵanda Li qaytıs boldı.<ref name="Wilson">{{Cite book|last1=Wilson|first1=Wayne|title=Bruce Lee|date=2001|publisher=Mitchell Lane Publishers|isbn=978-1-58415-066-4|pages=30–1|url=https://archive.org/details/bruceleereallife00wayn/page/30/mode/2up|quote=After its release, ''Enter the Dragon'' became Warner Brothers' highest grossing movie of 1973. It has earned well over $400{{nbsp}}million}}</ref> «Enter the Dragon» sol jıldıń eń kóp tabıs alıp kelgen filmleriniń birine aylandı hám Lidiń jawıngerlik óner ańızına aylanıwın tastıyıqladı. Film 1973-jılı 850,000 AQSH dollarına túsirilgen, bul 2007-jılǵı inflyaсiyanı esapqa alǵanda 4 million dollarǵa teń.<ref name="bls">{{Web deregi|url=http://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl|bet=Inflation Calculator|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080529155647/http://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl|arxivsáne=May 29, 2008|baspaxana=[[Bureau of Labor Statistics]]|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> «Enter the Dragon» filmi dúnya júzi boyınsha 400 million dollardan artıq tabıs alıp kelgeni mólsherlenedi, bul 2022-jılǵı inflyaсiyanı esapqa alǵanda 2 milliard dollardan artıqqa teń. Film jawıngerlik ónerge qısqa múddetli qızıǵıwshılıqtı oyattı, bul "Kung Fu Fighting" sıyaqlı qosıqlarda hám ayırım TV showlarda óz kórinisin taptı. === 1978-jıldan házirge shekem: Qaytıs bolǵannan keyingi jumısları === [[Fayl:Avenue_of_Stars_Bruce_Lee.jpg|oñğa|nobaý|Bryus Lidiń Gonkongtaǵı Dańq gúzarındaǵı juldızı]] "Enter the Dragon" filminiń rejissyorı Robert Klouz, Golden Harvest penen birge Lidiń pitpey qalǵan "Game of Death" filmin qayta tiklegen. Li "Enter the Dragon" filmin túsiriwge ketpesten aldın "Game of Death" ushın 100 minuttan aslam material, sonıń ishinde qaytalanǵan kórinislerdi túsirip úlgergen edi. Abdul-Jabbardan tısqarı, filmde Djordj Lezenbi, Xapkido ustazı Ji Xan-je hám Lidiń jáne bir shákirti Den Inosanto da qatnasqan. Filmniń shıńı - Lidiń qaharmanı Xay Tien sarı sport kiyiminde bes qabatlı pagodanıń hár bir qabatında hár qıylı qarsılaslar menen ayqasqan saxnalar boldı. Talqılawlarǵa sebep bolǵan adım menen, Robert Klouz filmdi Lige uqsaytuǵın aktyor (Kim Tay Chung, kaskadyor sıpatında Yuen Byao) hám Lidiń basqa filmlerinen alınǵan arxiv kórinislerin paydalanıp, jańa syujet hám aktyorlar quramı menen tamamladı. Film 1978-jılı ekranǵa shıqtı. Bul jıynap dúzilgen filmde Lidiń haqıyqıy túsirilgen kórinisleri tek on bes minut boldı. Lidiń paydalanılmaǵan materialları 22 jıldan keyin tabılıp, "Bruce Lee: A Warrior's Journey" hújjetli filmine kirgizildi. [[Fayl:Bruce_Lee_Walk_of_fame.jpg|nobaý|Bryus Lidiń Gollivud Dańq gúzarındaǵı juldızı]] 1972-jılı "The Big Boss" hám "Fist of Fury" filmleriniń tabıslı bolıwınan keyin, Golden Harvest kompaniyasınıń Raymond Chou tárepinen úshinshi film jobalastırıldı. Bul filmdi Lo Vey rejissyorlıq etiwi kerek edi hám onıń atı "Yellow-Faced Tiger" bolıwı kerek edi. Biraq, sol waqıtta Li óziniń "Way of the Dragon" sсenariyin rejissyorlıq etiw hám prodyuserlik etiwdi sheshti. Li Raymond Chou menen birge óndiris kompaniyasın qurǵan bolsa da, 1973-jıldıń sentyabr-noyabr aylarında básekiles Shaw Brothers Studio menen birge tariyxıy film jobalastırılǵan edi. Bul filmdi Chor Yuen yamasa Chen Kang rejissyorlıq etiwi, Yi Kang hám Chang Chex sсenariy jazıwı kerek edi. Filmniń atı "The Seven Sons of the Jade Dragon" bolıwı kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.fortunecity.com/lavender/friday/155/id47.htm|bet=Shaw Brothers Film Project|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111103162421/http://www.fortunecity.com/lavender/friday/155/id47.htm|arxivsáne=November 3, 2011|qaralǵan sáne=January 6, 2011}}</ref> 2015-jılı Perfect Storm Entertainment hám Bryus Lidiń qızı Shennon Li "The Warrior" serialınıń islep shıǵarılatuǵının hám Cinemax kanalında kórsetiletuǵının járiyaladı. Film rejissyorı Djastin Lin serialdı basqarıw ushın tańlandı.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2015/05/bruce-lee-crime-drama-warrior-justin-lin-cinemax-1201430580/|bet=Cinemax Developing Bruce Lee-Inspired Crime Drama 'Warrior' From Justin Lin|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200133/https://deadline.com/2015/05/bruce-lee-crime-drama-warrior-justin-lin-cinemax-1201430580/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=May 21, 2015|qaralǵan sáne=April 16, 2020}}</ref> Óndiris 2017-jıldıń oktyabr ayında Qubla Afrikadaǵı [[Keyptaun|Keyptaunda]] baslandı. Birinshi sezonda 10 bólim bar.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2017/10/warrior-cinemax-cast-director-bruce-lee-inspired-martial-arts-series-1202185298/|bet='Warrior': Cinemax Sets Cast & Director For Bruce Lee-Inspired Martial Arts Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200052/https://deadline.com/2017/10/warrior-cinemax-cast-director-bruce-lee-inspired-martial-arts-series-1202185298/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=October 11, 2017|qaralǵan sáne=April 16, 2020}}</ref> 2019-jıldıń aprel ayında Cinemax serialdıń ekinshi máwsimin tastıyıqladı.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2019/04/warrior-renewed-season-2-cinemax-tong-wars-drama-series-bruce-lee-justin-lin-1202600027/|bet='Warrior' Renewed For Season 2 By Cinemax|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200225/https://deadline.com/2019/04/warrior-renewed-season-2-cinemax-tong-wars-drama-series-bruce-lee-justin-lin-1202600027/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=April 24, 2019|jumıs=Deadline Hollywood|qaralǵan sáne=April 24, 2019}}</ref> 2021-jıldıń mart ayında prodyuser Djeyson Kotxari "The Silent Flute" filminiń huqıqların satıp alǵanı haqqında xabar berildi. Bul film miniseriya bolıp isleniwi kerek, al Djon Fusko sсenarist hám atqarıwshı prodyuser bolıwı kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=https://variety.com/2021/film/asia/jason-kothari-and-john-fusco-to-produce-bruce-lee-scripted-the-silent-flute-1234936256/|bet=Jason Kothari and John Fusco to Produce Bruce Lee-Scripted 'The Silent Flute'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210324152647/https://variety.com/2021/film/asia/jason-kothari-and-john-fusco-to-produce-bruce-lee-scripted-the-silent-flute-1234936256/|arxivsáne=March 24, 2021|avtor=Frater|at=Patrick|sáne=March 23, 2021|til=en-US|jumıs=[[Variety (magazine)|Variety]]|qaralǵan sáne=March 25, 2021}}</ref> === Islenbegen jumıslar === Li bir neshe sсenariyler ústinde ózi de islegen edi. "Southern Fist/Northern Leg" dep shártli túrde atalǵan filmniń tiykarǵı syujetin Lidiń óz dawısı menen aytıp bergen jazbası bar, onda "The Silent Flute" (Circle of Iron) filminiń biykar etilgen sсenariyi menen uqsaslıqlar bar. Basqa bir sсenariydiń atı "Green Bamboo Warrior" bolıp, ol [[San Francisco|San-Franсiskoda]] ótiwi kerek edi, Bolo Yung penen birge oynawı hám Endryu Vayna prodyuserlik etiwi jobalastırılǵan edi. Bul jobalastırılǵan film proektleri ushın kostyum sınawları da shólkemlestirilgen edi. === Soqqı beriw === Lidiń [[jekpe-jek óneri]] menen birinshi tanısıwı ákesi arqalı boldı, onnan ol U stilindegi tay chidiń tiykarların úyrendi. Jasóspirim waqtında Li Gonkongtaǵı banda ayqaslarına aralasıp, jiyi kóshe tóbeleslerine qatnastı.<ref name="LeeLee1989">{{Cite book|title=The Bruce Lee Story|url=https://books.google.com/books?id=2NAuMRjSUSIC&pg=PA26}}</ref> Lidiń jekpe-jek óneriniń rawajlanıwına eń úlken tásir etken nárse onıń Vin Chun úyreniwi boldı. Li 16 jasında, 1956-jıldıń aqırınan 1957-jılǵa shekem, qarsılas banda aǵzalarınan jeńilgennen keyin, Vin Chun ustazı Ip Mannıń qol astında boldı. Iptiń ádettegi sabaqları ulıwma alǵanda forma shınıǵıwları, chi sao (jabısqaq qollar) shınıǵıwları, aǵash maneken texnikaları hám erkin sparring bolıp ótti. Sabaqlar ushın belgilengen qálip joq edi. Li úyrengen basqa qıtay jekpe-jek stilleri arasında Arqa bogomol, Qubla bogomol, Búrkit tırnaǵı, Tan Tuy, Lou Xan, Mizongyi, Va Kung, Maymıl, Qubla aydarha, Fuсzyan aq tırna, Choy Li Fut, Xun Gar, Choy Gar, Fut Gar, Mok Gar, Yau Kung Mun, Li Gar hám Lau Gar bar edi. 1956-jıldan 1958-jılǵa shekem Li Áwliye Franсisk Ksaveriy kolledjiniń [[boks]] komandasınıń treneri Brat Edvardtan boks boyınsha tálim aldı. 1958-jılı Li Gonkong mektepleri arasındaǵı boks turnirin jeńip aldı, finalda aldıńǵı chempion Geri Elmsti nokdaunǵa túsirdi. Amerika Qurama Shtatlarına kóshkennen keyin, Li awır salmaqtaǵı boks chempionı [[Muhammed Ali|Muxammed Áliydiń]] kúshli tásirine tústi, 1960-jılları onıń ayaq jumısın izertlep, óz stiline kirgizdi.<ref>{{Cite book|editor-last1=Vaughn|editor-last2=Lee|title=The Legendary Bruce Lee|date=1986|publisher=[[Black Belt Communications]]|isbn=978-0-89750-106-4|page=127|url=https://books.google.com/books?id=D8d_YjWV9k4C&pg=PA127}}</ref> Li 1964-hám 1968-jılları Long-Bich qalasında ótkerilgen Xalıqaralıq karate chempionatında óziniń Jit Kun Do jekpe-jek ónerin kórsetti, sońǵısınıń joqarı sapalı video jazbası bar. Videoda Lidiń qarsılası qorǵanıwǵa úlgermey turıp tez kóz soqqıların beriwi hám bir neshe ıqtıyarlılarǵa bir dyuymlik mushın kórsetiwi sáwlelengen. Ol kózi baylanǵan halda qarsılası menen chi sao jattıǵıwların orınlaydı, qarsılasınıń hálsiz táreplerin izlep, mushlar hám jıǵıwlar menen utadı. Keyin Li tolıq baylanıslı sparring gúresinde qatnasadı, ekewi de teri bas qorǵawın kiygen. Videoda Lidiń Jit Kun Do konсepсiyasın qollanıp, únemli qozǵalıslardı ámelge asırǵanı kórinedi. Ol Áliyden úyrengen ayaq jumısın paydalanıp, qarsılasınan uzaqta turıp, arqa tárepten mushlar hám tuwrı soqqılar menen qarsı hújim etedi. Ol hújimlerdi toqtatıwshı jan soqqıları menen bólip taslaydı hám tez arada bir neshe sıpırıp túsiriwler hám bas tepkilerin orınlaydı. Qarsılas Lige qayta-qayta hújim etiwge urınadı, biraq hesh qashan taza soqqı bere almaydı. Bir márte ol aylanbalı tebiw menen jaqınlasıwǵa eristi, biraq Li buǵan qarsı hújim etti. Bul video 1995-jılı "Black Belt" jurnalı tárepinen kórip shıǵılıp, "háreketler Lidiń filmlerindegidey tez hám ǵázepli" degen juwmaqqa kelingen. 1964-jılǵı chempionatta Li birinshi ret [[Taekwando|taekvondo]] ustası Jungu Ri menen ushırastı. Ri Lige jan tebiwdi detallı túrde úyretken bolsa, Li Rige "signalsız" mush urıwdı úyretti. Ri Liden "akkupunch" dep ataytuǵın usıldı úyrenip, onı amerikalı taekvondoǵa kirgizdi. "Akkupunch" - bul adamnıń reakсiya waqtına tiykarlanǵan, bloklaw qıyın bolǵan tez mush - "ideya soqqını qarsılas miyden bilekke baylanıs jasap bolǵansha tamamlawdan ibarat".<ref name="Rhee">{{Web deregi|url=http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|bet=Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190506223915/http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|arxivsáne=May 6, 2019|jumıs=jhoonrhee.com|qaralǵan sáne=May 1, 2019}}</ref> Li kóbinese qıya tebiwdi qollanǵan, bul keyinirek aralas jekpe-jek túrlerinde keń qollanıldı.<ref name="Fantaousakis">{{Web deregi|url=https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|bet=UFC 232 – Jones vs. Gustafsson 2: Moves to look for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005356/https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Fantaousakis|at=Kostas|sáne=December 29, 2018|jumıs=[[Bloody Elbow]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}</ref> Jit Kun Doda bul "jit tek", "toqtatıwshı tebiw" yamasa "kesip ótiwshi tebiw" dep ataladı.<ref>{{Cite book|title=Instructors Confidential Manual Supplemental Handbook|publisher=Dorrance Publishing|url=https://books.google.com/books?id=7ObHDhW-AxEC&pg=PA98}}</ref> === Greppling (Gúres) === Li hár qıylı jekpe-jek stilleri arasında kross-trenirovkanı maqul kórgen hám ásirese grepplinge qızıqqan. Li Sietl hám [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyada]] bir neshe [[dzyudo]] sheberleri menen shınıqtı, olardıń arasında Fred Sato, Djessi Glover, Taki Kimura, Xeyuord Nishioka hám Uolli Djey, sonday-aq Djin LeBell bar edi. Onıń birinshi shákirtleriniń kópshiligi dzyudo hám basqa da jekpe-jek túrlerinde tájiriybeli bolǵan, al Li ózi úyretkenindey-aq kóp nárse úyrendi. "Jasıl shıbın" filminiń túsiriliwi waqtında LeBell menen doslasqannan keyin, Li oǵan soqqı beriw ónerin úyretiwdi usındı, bunıń ornına gúres usılların úyreniw ushın. LeBell ataqlı gúresshiler Lu Tesz hám Ed Lyuisten ketch-restling úyrengen edi, hám dzyudo menen ketch-restlingtiń ayrıqsha usılların Lidiń "Jit Kun Donıń jolı" kitabınan kóriwge boladı. Ol jáne de gúres usılların xapkido ustası Ji Xan-jeden úyrendi.{{Sfn|Rafiq|2020}} Gloverdiń aytıwınsha, Li tek qarsılastı uslap alıw háreketinde ǵana dzyudonı nátiyjesiz dep tapqan. Olardıń birinshi birgeliktegi shınıǵıwında, Glover Lige osoto gari usılın kórsetti, Li bunı jaman usıl emes dep esapladı, biraq Gloverdiń onı uslap turıwǵa májbúr bolǵanın unatpadı. Sietlde bolǵan waqtında, Li onı qulatıwǵa yamasa jerge jıqpaqshı bolǵan qarsılaslarǵa qarsı gúreske qarsı usıllardı islep shıqtı. Glover Lidiń "eger sizdi tik turǵan halda uslap alıw múmkinshiligi bolsa, hesh qashan jerge jıǵılmaytuǵının" eske túsirdi. Soǵan qaramastan, Li LeBellge dzyudonı óziniń jekpe-jek stiline qosıw tilegin bildirdi. Ol osoto garini Jit Kun Do sistemasına kirgizdi, sonday-aq dzyudodan basqa da laqtırıwlar, qol qulpılawlar hám buwındırıwlardı qostı.{{Sfn|Cheng|1993}} Li gúresiwdiń háreket xoreografiyasında kózge túserlik emesligi sebepli az paydalı dep esaplasa da,{{Sfn|Thomas|1994|pp=77}} ol óz filmlerinde gúres usılların kórsetti. Mısalı, "Aydarhanıń jolı" filminde onıń qaharmanı qarsılası Chak Norristi LeBellden ilhamlanǵan moyın qısıwı menen jeńedi,{{Sfn|Polly|2018|pp=187}} al "Aydarhanıń kiriwi" filminiń prologında Li qarsılası Sammo Xungtı qol qulpılaw arqalı jeńedi.{{Sfn|Rafiq|2020}} "Ólim oyını" filminde de Li hám Xan-jey gúres usılların almasadı, sonday-aq Li Karim Abdul-Jabbar oynaǵan personajǵa qarsı kúres usılların qollanadı.{{Sfn|Rafiq|2020}} Lige sonday-aq Úlken Gama dep atalǵan, gúres kúshi menen tanılǵan hind/pákistan pexlevani gúres chempionınıń shınıǵıw rejimi tásir etken. Li Gamanıń shınıǵıwların óziniń shınıǵıw rejimine kirgizgen.{{Sfn|Little|1998|pp=58}} === Kóshe tóbelesi === Lige taǵı bir úlken tásir etken nárse Gonkongtıń kóshe tóbelesi mádeniyatı, ásirese úy tóbelerindegi urıslar edi. XX ásirdiń ortasında Gonkongta jınayatshılıqtıń ósiwi hám Gonkong poliсiyasınıń adam kúshiniń sheklengenligi sebepli, kóp jas gonkonglılar ózin qorǵaw ushın jekpe-jek ónerin úyrene basladı. 1960-jıllar dógereginde Gonkongta shama menen 400 jekpe-jek mektebi bolıp, olar ózleriniń ayrıqsha stillerin úyretetuǵın edi. Gonkongtıń kóshe tóbelesi mádeniyatında 1950-1960-jılları úy tóbelerindegi urıs kórinisi payda boldı, bunda qarsılas jekpe-jek mektepleriniń toparları britaniya kolonial hákimiyatlarınıń qatań sharalarınan qashıw ushın Gonkong úyleriniń tóbelerinde qolǵapsız urıslarǵa shaqırısatuǵın edi. Li bul Gonkong úy tóbelerindegi urıslarǵa jiyi qatnasatuǵın edi. Ol hár qıylı jekpe-jek mektepleriniń hár túrli usılların óziniń gibrid jekpe-jek stiline biriktirdi. Li 1970-jıllardıń basında Gonkongqa qaytıp kelgende, onıń "shıǵıstaǵı eń tez mush" ataǵı jergilikli adamlardıń onı kóshe tóbelesine shaqırıwına sebep boldı. Ol geyde bul shaqırıqlardı qabıl etip, kóshe tóbeleslerine qatnastı, bul sol waqıtta baspasózdiń onı zorlıqshıl etip kórsetiwine alıp keldi hám ayırım sınǵa ushıradı.<ref>{{Cite news|last1=Elegant|first1=Robert S.|title=Chinese movies find market as gore, blood fill screen|url=https://newspaperarchive.com/biloxi-daily-herald-jan-21-1973-p-5/|access-date=April 15, 2022|work=[[The Sun Herald]]|date=January 21, 1973|page=5|quote=Today, Bruce Lee is the hottest property in the Chinese film business and "the fastest fist in the east," as Chow calls him. <br /> Small boys — and some very big boys — regularly challenge him to fight when they spy him on the streets. Sometimes he accepts, for he is full of suppressed violence engendered by a singularly unhappy childhood.}}</ref> === Fizikalıq tayarlıq === 172 sm (5 fut 8 dyuym) boyı hám 64 kg (141 funt)<ref>{{Web deregi|url=http://www.theringer.com/movies/2018/5/29/17400010/bruce-lee-death-a-life-matthew-polly|bet=The Last Days of Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230802050414/https://www.theringer.com/movies/2018/5/29/17400010/bruce-lee-death-a-life-matthew-polly|arxivsáne=August 2, 2023|sáne=May 29, 2018|jumıs=theringer.com|baspaxana=The Ringer|qaralǵan sáne=August 1, 2023}}</ref> salmaǵı menen Li óziniń fizikalıq tayarlıǵı hám kúsh-quwatı menen belgili edi. Ol múmkin bolǵanınsha kúshli bolıw ushın arnawlı fizikalıq shınıǵıw rejimin qollandı. 1965-jılı Vong Jek-man menen bolǵan gúresinen keyin, Li jekpe-jek ónerin úyreniwge degen qatnasın ózgertti. Li óz dáwirindegi kóp jekpe-jek sheberleriniń fizikalıq shınıǵıwǵa jetkilikli waqıt ajıratpaytuǵının sezdi. Li tolıq fizikalıq tayarlıqtıń barlıq elementlerin - bulshıq et kúshi, bulshıq et shıdamlılıǵı, júrek-qan tamır shıdamlılıǵı hám iykemlilikti kirgizdi. Ol ayırım bulshıq et massasın qurıw ushın dástúrli bodibilding usılların qollandı, biraq onı asırıp jibermedi, sebebi bul tezlikti yamasa iykemlilikti tómenletiwi múmkin edi. Sonnıń menen birge, teńsalmaqlılıq máselesinde, Li ruwxıy hám psixikalıq tayarlıqtıń jekpe-jek óneri kónlikpelerin fizikalıq jaqtan úyreniwdiń tabıslı bolıwı ushın tiykarǵı áhmiyetke iye ekenin ayttı. Ol óziniń "Jit Kun Do jolı" kitabında bılay dep jazdı: ''Shınıǵıw - sporttıń eń kóp itibarsız qaldırılǵan tárepleriniń biri. Kónlikpelerdi rawajlandırıwǵa kóp waqıt ajıratılıp, qatnasıwshınıń jeke rawajlanıwına az waqıt berilgen. ... Jit Kun Do, aqır-aqıbetinde, mayda texnikalar máselesi emes, al joqarı dárejede rawajlanǵan ruwxıylıq hám dene qurılısı máselesi.'' Linda Li Kedwelldiń aytıwınsha, Qurama Shtatlarǵa kóship kelgennen keyin kóp ótpey, Li awqatlanıwǵa itibar beriwdi basladı hám paydalı awqatlar, joqarı proteinli ishimlikler, vitaminler hám minerallı qosımshalarǵa qızıǵıwshılıq payda etti. Keyinirek ol joqarı ónimli denege erisiwdiń joqarı ónimli avtomobil dvigatelin saqlap turıwǵa uqsas ekenin túsindi. Kóshpeli mánide, tómen oktanlı janılǵı menen mashinanı júrgiziw múmkin bolmaǵanı sıyaqlı, adamnıń denesin de zıyanlı awqatlar menen uzaq waqıt dawamında saqlap turıw múmkin emes, hám "nadurıs janılǵı" menen adamnıń denesi áste yamasa shala isleydi. Li pechenyeler hám aq unnan tayarlanǵan ónimlerden awlaq boldı, olardı denesi ushın hesh qanday paydası joq bos kaloriyalar dep sıpatladı. Ol Aziya aspazlıǵınıń hár qıylılıǵın jaqsı kóretuǵını menen belgili edi hám kóbinese palız ónimleri, gúrish hám balıq aralas awqatlanatuǵın edi. Li sút ónimlerin unatpaytuǵın edi, sonlıqtan óz raсionında qurǵaq sútti paydalanatuǵın edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.newindianexpress.com/lifestyle/health/2018/nov/28/fit-as-a-fiddle-bruce-lees-diet-and-fitness-routine-1904397.html#:~:text=Here%20are%20some%20tips%20from%20Bruce%20Lee%27s%20diet%20plan%3A&text=He%20was%20fond%20of%20steak,tofu%20and%20above%20all%2C%20vegetables.|bet=Inspirational! Bruce Lee's diet and fitness routine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200728171336/https://www.newindianexpress.com/lifestyle/health/2018/nov/28/fit-as-a-fiddle-bruce-lees-diet-and-fitness-routine-1904397.html#:~:text=Here%20are%20some%20tips%20from%20Bruce%20Lee%27s%20diet%20plan%3A&text=He%20was%20fond%20of%20steak,tofu%20and%20above%20all%2C%20vegetables.|arxivsáne=July 28, 2020|sáne=November 28, 2018|jumıs=newindianexpress.com|qaralǵan sáne=July 7, 2020}}</ref> Den Inosanto Lidiń kúndelikli rejesinde birinshi is retinde meditaсiya menen shuǵıllanǵanın eske túsiredi.{{Sfn|Thomas|1994|pp=97}} == Kórkemlik == === Filosofiya === Li tiykarınan [[jekpe-jek óneri]] sheberi sıpatında belgili bolsa da, ol Vashington universitetinde oqıǵan waqtında drama hám Aziya hám Batıs filosofiyasın úyrendi. Ol kóp oqıytuǵın edi hám onıń keń kitapxanasında tiykarınan jekpe-jek óneri hám filosofiyalıq tekstler bar edi.<ref>{{Web deregi|url=http://houseofbrucelee.blogspot.tw/2012/08/books.html|bet=Inside Bruce Lee's Personal Library|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161006050350/http://houseofbrucelee.blogspot.tw/2012/08/books.html|arxivsáne=October 6, 2016|jumıs=houseofbrucelee.blogspot.tw|qaralǵan sáne=October 5, 2016}}</ref> Onıń jekpe-jek óneri hám gúres filosofiyası haqqındaǵı kitapları jekpe-jek óneri sheńberinde de, onnan tısqarı da óziniń filosofiyalıq pikirleri menen belgili. Onıń hár tárepleme filosofiyası kóbinese onıń gúres isenimlerin sáwlelendiretuǵın edi, biraq ol óziniń jekpe-jek óneriniń tek usınday tálimler ushın metafora ekenin tez-tez aytıp turatuǵın edi. Ol hár qanday bilimniń aqır-aqıbette ózin-ózi tanıwǵa alıp keletuǵınına isenetuǵın edi. Ol ózin-ózi kórsetiwdiń ózi tańlaǵan usılı jekpe-jek óneri ekenin aytqan.<ref name="warriorwithin122" /> === Poeziya === Jekpe-jek óneri hám filosofiyadan tısqarı, olar fizikalıq aspekt hám haqıyqat hám prinсipler ushın ózin-ózi ańlawǵa itibar qaratadı, Li jáne de óziniń sezimlerin hám ómiriniń belgili bir dáwirin sáwlelendiretuǵın qosıqlar da jazǵan. Kóp túrli kórkem óner túrleri olardı dóretiwshi suwretshiniń ózi menen úylesimli bolıp qaladı. Lidiń ózin-ózi kórsetiw prinсipi onıń poeziyasına da qollanılǵan. Onıń qızı Shennon Li bılay degen: "Ol haqıyqattan da qosıqlar jazǵan; ol shınında da hár tárepleme suwretshi edi".<ref>{{Web deregi|url=http://www.brucelee.com/index.cfm/page/Bruce-Lee-s-Poetry---Shannon-Lee-reads-one-of-her-father-s-handwritten-poems/pid/10277/cdid/10363|bet=Bruce Lee's Poetry: Shannon Lee reads one of her father's handwritten poems|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121106192413/https://www.brucelee.com/index.cfm/page/Bruce-Lee-s-Poetry---Shannon-Lee-reads-one-of-her-father-s-handwritten-poems/pid/10277/cdid/10363|arxivsáne=November 6, 2012|avtor=Lee|at=Shannon|jumıs=Poetry|qaralǵan sáne=April 17, 2012}}</ref> Onıń poetikalıq shıǵarmaları dáslep qoldan qaǵazǵa jazılǵan, keyin redakсiyalanıp baspadan shıqqan, Bryus Lidiń shıǵarmalarınıń tiykarǵı avtorı (redaktorı) Djon Littl bolǵan. Linda Li Keduell (Bryus Lidiń hayalı) kúyewiniń jazbaları, qosıqları hám tájiriybelerin izin dawam ettiriwshiler menen bólisken. Ol bılay degen: "Lidiń qosıqları, amerikalı standartlar boyınsha, ádewir qarańǵı - adam psixikasınıń tereń, az ashılǵan táreplerin sáwlelendiredi".<ref>{{Cite book|last=Lee|first=Bruce|title=Bruce Lee Artist of Life|year=1999|publisher=Tuttle|location=Martial Arts|isbn=978-0-8048-3263-2|page=92|author2=Linda Lee Cadwell|editor=John Little|chapter=Part 4 Poetry}}</ref> Bryus Lidiń qosıqlarınıń kópshiligi anti-poeziya kategoriyasına kiredi yamasa paradoks túrine jatadı. Onıń qosıqlarındaǵı kewil-xosh onıń Robert Frost sıyaqlı basqa da ataqlı shayırlar menen salıstırıwǵa bolatuǵın tárepin kórsetedi, olardıń kópshiligi ózlerin qarańǵı poetikalıq shıǵarmalar arqalı kórsetken. Jekpe-jek ónerindegi In hám Yan simvolınan alınǵan paradoks onıń poeziyasına da sińdirilgen. Onıń jekpe-jek óneri hám filosofiyası onıń poeziyasına úlken úles qosadı. Lidiń poeziyasınıń erkin qosıq forması onıń "Formasız bolıń... pishimsiz, suw sıyaqlı" degen sózin sáwlelendiredi.<ref>{{Cite book|title=The Warrior Within|year=1996|publisher=McGraw-Hill|location=Martial arts-Philosophy|isbn=0-8092-3194-8|page=[https://archive.org/details/warriorwithinphi00litt/page/43 43]|author=John Little|editor=John Little|chapter=Five: The Running Water}}</ref> == Jeke ómiri == === Atları === Lidiń kanton tilindegi tuwılǵan atı Li Jun-fan edi. Bul at omofon túrinde "qayta keliw" mánisin ańlatadı hám oǵan anası tárepinen berilgen, sebebi anası onıń erjetkende Qurama Shtatlarǵa qaytıp keletuǵının sezgen. Anasınıń ırımshıllıǵı sebepli, dáslep oǵan Say-fon dep at qoyǵan, bul "kishi feniks" mánisin ańlatıwshı hayal-qızlar atı. "Bryus" degen inglisshe attı oǵan emlewxanadaǵı qarawshı shıpaker, doktor Meri Glover bergen dep esaplanadı. Lidiń úsh basqa qıtaysha atı da bolǵan: Li Yuen-cham - shańaraq/urıw atı; Li Yuen-kam - La Sall kolledjinde oqıǵan waqtında qollanǵan studentlik atı, hám onıń qıtaysha ekran atı Li Siu-lun (Siu-lun "kishi aydarha" degendi ańlatadı). Lidiń Jun-fan degen atı dáslep qıtaysha jazılǵan; biraq, Jun qıtay ieroglifi onıń atasınıń atı Li Jun-biudaǵı bir bólegi menen birdey edi. Demek, qıtay dástúrinde tıyım salıwdı biykarlaw ushın, Lidiń atındaǵı Jun ieroglifi omonimne almastırılǵan. === Shańaraq === Lidiń ákesi, Li Xoy-chuen, sol waqıtta aldıńǵı qatarlı kanton operası hám kino aktyorlarınıń biri bolǵan hám Yaponiyanıń Gonkongtı basıp alıwınıń aldında shańaraǵı menen bir jıllıq opera gastroline shıǵıwǵa tayarlanıp atırǵan edi. Li Xoy-chuen kóp jıllar dawamında AQSH-tı aralap, sol jerdegi kóplegen qıtay jámáátlerinde dóretiwshilik etken edi. Kópshilik zamanlasları AQSH-ta qalıwdı sheshken bolsa da, Li Xoy-chuen Bryustiń tuwılıwınan soń Gonkongqa qayttı. Bir neshe aydan soń Gonkong basıp alındı hám Liler úsh jıl segiz ay yapon okkupaсiyası astında jasadı. Urıs tamam bolǵannan keyin, Li Xoy-chuen aktyorlıq kásibin qayta basladı hám Gonkongtıń qayta qurılıw jıllarında burınǵıdan da ataqlı aktyorǵa aylandı. Lidiń anası, Greys Xo, Gonkongtaǵı eń bay hám kúshli klanlardıń biri bolǵan Xo-tunglardan edi. Ol klannıń evraziyalıq patriarxı Ser Robert Xo-tungtıń yarım jiyeni bolǵan.<ref name="People's Republic of China">{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|bet=Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|arxivsáne=June 12, 2011|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/CE/Museum/History/en/pspecial_8.php|bet=Kom Tong Hall and the Dr Sun Yat-sen Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100818100840/http://www.lcsd.gov.hk/CE/Museum/History/en/pspecial_8.php|arxivsáne=August 18, 2010|sáne=January 10, 2005|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}</ref> Sonıń ushın, jas Bryus Li bay hám jeńil ortalıqta ósip-jetildi. Shańaraǵınıń joqarı mártebesine qaramastan, Li ósken aymaq kommunistlik [[Qıtay|Qıtaydan]] [[Gonkong|Gonkongqa]] (sol waqıtta Britaniya táj koloniyası bolǵan) qashqan qashqınlardıń aǵılıp keliwi sebepli adamǵa tolıp ketken, qáwipli hám banda básekilerine tolı bolıp qalǵan edi. Greys Xo, eki belgili Gonkong isbilermeni hám qayırqomı Xo Kom-tongtıń (Xo Gumtong) asırap alınǵan yamasa tuwma qızı hám Ser Robert Xo-tungtıń yarım jiyeni sıpatında xabar etiledi.<ref name="People's Republic of China">{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|bet=Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|arxivsáne=June 12, 2011|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf "Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. </cite></ref> Bryus bes baladan tórtinshisi edi: Fibi Li, Agnes Li, Piter Li hám Robert Li. [[Fayl:Bruce_Lee_-_son.jpg|alt=|oñğa|nobaý|Bryus Li 1966-jılı ulı Brendon menen birge]] Greystiń ata-anası haqqında anıq maǵlıwmat joq. Linda Li óziniń 1989-jılǵı "Bryus Lidiń ómir bayanı" atlı kitabında Greystiń ákesi nemis bolǵanın hám ózi katolik bolǵanın aytadı. Bryus Tomas óziniń 1994-jılǵı "Bryus Li: Gúresiwshi ruwx" atlı ómirbayanlıq kitabında Greystiń anası qıtaylı, al ákesi nemis bolǵanın kórsetedi.<ref name="Thomas1994page3">{{Cite book|last=Bruce Thomas|url=https://archive.org/details/bruceleefighting0000thom_d0z5|title=Bruce Lee: Fighting Spirit : a Biography}}</ref> Lidiń aǵayini Erik Piter Xo óziniń 2010-jılǵı "Balalarımnıń shejiresin izlep" atlı kitabında Greystiń Shanxayda Cheung King-sin atlı evraziyalı hayaldan tuwılǵanın aytadı.<ref name="Russo" /> Erik Piter Xo Greys Lidiń anası aralas násilli shanxaylı hayal, al ákesi Xo Kom Tong ekenin aytqan. Greys Lidiń ózi anasınıń inglis, al ákesiniń qıtaylı ekenin xabarlaǵan.<ref name="Russo">{{Cite news|url=http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|title=Was Bruce Lee of English Descent?|last=Russo|first=Charles|date=May 18, 2016|work=VICE Fightland}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=S0MuDAAAQBAJ&pg=PA50|title=Striking Distance: Bruce Lee and the Dawn of Martial Arts in America|last=Russo|first=Charles}}</ref> Fredda Dadli Balling Greys Lidiń tórtten úsh bólegi qıtaylı, al tórtten bir bólegi britaniyalı ekenin aytqan.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=o7iHCgAAQBAJ&pg=PA36|title=Words of the Dragon: Interviews, 1958–1973|last=Balling|first=Fredda Dudley|date=2017}}</ref> 2018-jılǵı "Bryus Li: Bir ómir" atlı ómirbayanlıq kitapta, Metyu Polli Lidiń ana tárepten atasın Xo Kom-tong dep anıqlaydı, ol kóbinese onıń asırap alǵan atası sıpatında xabarlanǵan edi. Xo Kom-tongtıń ákesi, Charlz Moris Bosman,{{Sfn|Polly|2018|pp=12–15}} [[Rotterdam|Rotterdamnan]] kelgen gollandiyalı evrey isbilermen bolǵan. Ol Gollandiya Shıǵıs Hindistan kompaniyası menen birge Gonkongqa kóship kelgen hám bir waqıtları Gonkongtaǵı Gollandiya konsulı bolıp xızmet etken. Onıń Sze Tay atlı qıtaylı toqalı bolǵan, olardan altı bala, sonıń ishinde Xo Kom Tong tuwılǵan. Keyin Bosman óz shańaraǵın taslap, Kaliforniyaǵa kóship ketken.{{Sfn|Polly|2018|p=12}} Onıń kishkene inisi Robert Li Jun-fay muzıkant hám qosıqshı; ol Gonkongtaǵı The Thunderbirds toparında dóretiwshilik etken. Bir neshe jeke qosıqları kóbinese yamasa tolıǵı menen inglis tilinde aytılǵan. Sonday-aq, Lidiń Ayrin Rayder menen birge aytqan dueti de shıǵarılǵan. Li Jun-fay Li menen birge AQSHtıń Los-Andjeles qalasında jasaǵan hám sol jerde qalǵan. Lidiń qaytıs bolıwınan keyin, Li Jun-fay Lige baǵıshlanǵan "Bryus Li haqqında ballada" dep atalǵan albom hám sol atamadaǵı jeke qosıq shıǵarǵan. [[Vashington]] universitetinde oqıp júrgen waqtında ol bolajaq hayalı Linda Emeri menen tanıstı, ol da sol jerde muǵallim bolıwǵa oqıp atırǵan edi. AQSHtıń kóp shtatlarında hár qıylı rasadaǵı adamlar arasındaǵı qatnasıqlar ele de qadaǵan etilgenlikten, olar 1964-jıldıń avgust ayında jasırın túrde nekelesti. Lidiń Lindadan eki perzenti boldı: Brendon (1965–1993) hám Shennon Li (1969-jılı tuwılǵan). 1973-jılı Li qaytıs bolǵannan keyin, Linda Bryus Lidiń jekpe-jek óneri Jit Kun Donı úgitlewdi dawam etti. Ol 1975-jılı "Bryus Li: Tek men bilgen adam" atlı kitap jazdı, bul kitap tiykarında 1993-jılı "Aydarha: Bryus Li haqqında ertek" atlı tolıq metrajlı film islendi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-10-25-ca-1095-story.html|bet=ON LOCATION : Re-Enter the Dragon : A film biography of kung fu king Bruce Lee, who died almost 20 years ago, weaves martial arts action with an interracial love story|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200806135438/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-10-25-ca-1095-story.html|arxivsáne=August 6, 2020|sáne=October 25, 1992|til=en-US|jumıs=Los Angeles Times|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> 1989-jılı ol "Bryus Li tariyxı" atlı kitaptı jazdı. 2001-jılı ol shańaraq múlkin basqarıwdan ketti. Li qaytıs bolǵanda onıń ulı Brendon segiz jasta edi. Tiri waqtında Li Brendonǵa jekpe-jek ónerin úyretken hám onı túsiriliw maydanshalarına mirát etken. Bul Brendonda aktyorlıq kásibine qızıǵıwshılıq oyattı hám ol usı ónerdi úyreniwge kiristi. Jas jigit bolǵanda, Brendon Li "Ǵázeptiń miyrası" (1986), "Kishkene Tokiodaǵı ayqas" (1991) hám "Tez ot" (1992) sıyaqlı háreketsheń filmlerde oynap, belgili bir jetiskenliklerge eristi. 1993-jılı, 28 jasında, Brendon Li "Ǵarǵa" filminiń túsiriliwi waqtında rekvizit quraldan abaysızda atılıp qaytıs boldı. Lee died when his daughter Shannon was four. In her youth she studied Jeet Kune Do under Richard Bustillo, one of her father's students; however, her serious studies did not begin until the late 1990s. To train for parts in action movies, she studied Jeet Kune Do with Ted Wong.<ref name="BB1999">{{Cite journal|last=Reid|first=Dr. Craig D.|title=Shannon Lee: Emerging From the Shadows of Bruce Lee, the Butterfly Spreads her Wings}}</ref> === Dosları, shákirtleri hám zamanlasları === Lidiń inisi Robert onıń dosları Taki Kimura, Den Inosanto, Stiv Makkuin, Djeyms Kobern hám Piter Chin menen birge onıń tabıtın kóterip júrdi.<ref name="auto1">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160825221754/http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|arxivsáne=August 25, 2016|jumıs=www.historylink.org|qaralǵan sáne=July 22, 2016}}</ref> Kobern jekpe-jek óneriniń shákirti hám Lidiń dostı edi. Kobern Li hám Stirling Sillifant penen birge "Únsiz fleyta" filmin islep shıǵarıw ústinde islegen. Lidiń erte qaytıs bolıwına baylanıslı, onıń jerlewinde Kobern joqlaw sóz sóyledi.<ref name="auto1" /> Makkuinge kelsek, Li Makkuinde bar nárseniń hámmesin qáleytuǵının hám onı alıw ushın hesh nárseden toqtamaytuǵının jasırmaǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.closerweekly.com/posts/steve-mcqueen-bruce-lee-163809/|bet=Steve McQueen and Bruce Lee: Inside Their Hollywood Rivalry|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191103012337/https://www.closerweekly.com/posts/steve-mcqueen-bruce-lee-163809/|arxivsáne=November 3, 2019|sáne=March 5, 2019|til=en-US|jumıs=Closer Weekly|qaralǵan sáne=November 3, 2019}}</ref><ref name="bruce">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/File/3999//|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180709222216/http://www.historylink.org/File/3999|arxivsáne=July 9, 2018|avtor=Burrows|at=Alyssa|sáne=October 21, 2002|baspaxana=History Link.org|qaralǵan sáne=April 15, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://chicago.cbslocal.com/2018/06/11/bruce-lee-matthew-polly-clint-eastwood-steve-mcqueen/|bet=Matthew Polly: 'Bruce Lee Wanted To Be The Next Clint Eastwood'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191103012336/https://chicago.cbslocal.com/2018/06/11/bruce-lee-matthew-polly-clint-eastwood-steve-mcqueen/|arxivsáne=November 3, 2019|sáne=June 11, 2018|til=en-US|qaralǵan sáne=November 3, 2019}}</ref> Inosanto hám Kimura Lidiń dosları hám shákirtleri edi. Inosanto keyin Lidiń ulı Brendondı úyretti.<ref>{{Cite news|date=May 30, 1993|title=Family Matters|work=The Age}}</ref> Kimura Lidiń ónerin Sietlde oqıtıwdı dawam etti.<ref>{{Cite news|date=June 4, 1995|title=Visitors leave objects of devotion on graves of Bruce Lee and son}}</ref> Lidiń hayalınıń aytıwınsha, Chin olardıń ómirlik shańaraq dostı hám Lidiń shákirti bolǵan. Djeyms Yimm Li (tuwısqan emes) Lidiń jeke ózi tastıyıqlaǵan úsh 3-dárejeli oqıtıwshısınıń biri bolıp, Oklenddegi Djun Fan Gung-fu Institutın birge qurdı, onda Lidiń joqlıǵında Djun Fan Gung-fudı oqıttı. Djeyms Lidi Ed Parkerge tanıstırǵan, ol Long-Bich Xalıqaralıq karate chempionatınıń shólkemlestiriwshisi edi, sol jerde Li birinshi ret jekpe-jek óneri jámiyetine tanıstırıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://blackbeltmag.com/arts/chinese-arts/meet-james-yimm-lee-the-man-who-helped-make-bruce-lee-a-success|bet=Meet James Yimm Lee: "The Man Who Helped Make Bruce Lee A Success" {{!}} Black Belt Magazine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190729192243/https://blackbeltmag.com/arts/chinese-arts/meet-james-yimm-lee-the-man-who-helped-make-bruce-lee-a-success|arxivsáne=July 29, 2019|sáne=April 21, 2014|til=en|jumıs=blackbeltmag.com|qaralǵan sáne=November 20, 2019}}</ref> Gollivud jubı Roman Polanski hám Sheron Teyt Li menen jekpe-jek ónerin úyrendi. Polanski Lidi [[Shveycariya|Shveyсariyaǵa]] oqıtıw ushın alıp bardı. Teyt "The Wrecking Crew" filmindegi roli ushın tayarlanıp, Li menen birge shınıqtı. Teyt Menson shańaraǵı tárepinen óltirilgennen keyin, Polanski dáslep Liden gúmanlandı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.esquire.com/entertainment/movies/a28414367/roman-polanski-bruce-lee-killed-sharon-tate-true-story-once-upon-a-time-in-hollywood/|bet=The True Story Behind Bruce Lee's 'Once Upon a Time in Hollywood' Character|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200727044328/https://www.esquire.com/entertainment/movies/a28414367/roman-polanski-bruce-lee-killed-sharon-tate-true-story-once-upon-a-time-in-hollywood/|arxivsáne=July 27, 2020|sáne=July 24, 2019|qaralǵan sáne=July 25, 2019}}</ref> Sсenarist Stirling Sillifant jekpe-jek óneriniń shákirti hám Lidiń dostı edi. Sillifant Li hám Djeyms Kobern menen birge "Únsiz fleyta" filmin islep shıǵarıw ústinde isledi''.'' Li Sillifant jazǵan bir neshe joybarlarda aktyorlıq etti hám óziniń jekpe-jek óneri tájiriybesin berdi, birinshi ret "Marlou" (1969) filminde Li jekpe-jek ónerinde tájiriybeli jınayatshı Uinslou Vong rolin oynadı. Li jáne de "Báhárgi jawında júriw" (1970) filmi ushın urıs xoreografiyasın isledi hám "Longstrit" (1971) telekórsetiwinde bas qaharmanǵa sabaq beretuǵın Djit Kun-do oqıtıwshısı Li Cung rolin oynadı. Onıń jekpe-jek óneri filosofiyasınıń elementleri sońǵısınıń sсenariyine kirgizilgen.<ref name=":4">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074317/https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography "AFI|Catalog"]. </cite></ref><ref name=":5">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190617032205/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/23437|arxivsáne=June 17, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437 "AFI|Catalog"]. </cite></ref> Basketbol oyınshısı Karim Abdul-Djabbar jekpe-jek ónerin úyrendi hám Li menen dos boldı.<ref name=":2">{{Cite news|last=Heffernan|first=Harold|date=June 19, 1969|title=Hollywood|work=The Times-Tribune}}</ref> Aktyor hám karate chempionı Chak Norris Lidiń dostı hám shınıǵıw sherigi bolǵan.<ref>{{Cite news|last=Blank|first=Ed|date=April 3, 1983|title=King Of The Good Guys|work=The Pittsburgh Press|volume=99}}</ref> Lidiń óliminen keyin, Norris onıń shańaraǵı menen baylanıstı saqlap qalǵanın ayttı.<ref>{{Cite news|last=Murray|first=Steve|date=May 3, 1993|title=Actor's new kick: family values|work=The Atlanta Constitution}}</ref> Dzyudoshı hám kásiplik gúresshi Djin LeBell "Jasıl shıbın" filminiń túsiriliw maydanında Li menen dos boldı. Olar birge shınıqtı hám jekpe-jek óneri boyınsha bilimlerin almastı.{{Sfn|Polly|2018|pp=187}}{{Sfn|Thomas|1994|pp=77}} == Ólimi == [[Fayl:Bruce_Lee_1.JPG|nobaý|Bryus Li óziniń ulı Brendon menen birge Sietldegi Leyk-Vyu qábirstanında jerlengen.]] 1973-jılı 10-mayda Li Gonkongtaǵı Orange Sky Golden Harvest Film Studio studiyasında "Aydaharǵa kiriw" filmi ushın avtomatlastırılǵan dialog almastırıw sessiyası waqtında talıp qaldı. Onıń epilepsiya tutqanaqları hám bas awırıwları bolǵanlıqtan, ol tez arada Gonkong Baptist emlewxanasına jetkerildi, sol jerde shıpakerler miydiń shayqılıwı (сerebral edema) diagnozın qoydı. 1973-jılı 20-iyulde Li Gonkongta aktyor Djordj Lazenbi menen keshki awqatlanıw ushın kelgen edi, ol Lazenbi menen film túsiriwdi jobalastırǵan edi. Lidiń hayalı Lindanıń aytıwınsha, Li saaat 14:00 de úyinde prodyuser Reymond Chou menen ushırasıp, "Ólim oyını" filmin islep shıǵarıw haqqında sóylesken. Olar saat 16:00 ǵa shekem islegen, sońınan birge Lidiń kásiplesi, tayvanlı aktrisa Betti Ting Peydiń úyine barǵan. Úshewi Tingtiń úyinde sсenariydi qarap shıqqan, sońınan Chou keshki jıynalısqa ketken. Li uyqıǵa ketken hám keshki awqatqa kelmegende, Chou kvartiraǵa kelgen, biraq Lidi oyata almaǵan. Shıpaker shaqırılıp, on minut dawamında Lidi tiriltiwge háreket etken, sońınan onı tez járdem arqalı Koroleva Elizabet emlewxanasına jibergen. Li 32 jasında emlewxanaǵa kelgende ólgen dep járiyalanǵan.<ref>{{Cite news|url=https://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1068705/bruce-lees-kowloon-tong-residence-go-sale|title=Bruce Lee's residence|work=[[South China Morning Post]]|date=October 24, 2012}}</ref> Li Sietldegi Leyk-Vyu qábirstanında jerlengen.<ref>{{Cite news|url=https://www.chron.com/life/travel/article/Tourists-drawn-to-Seattle-s-dead-1857486.php|title=Tourists drawn to Seattle's dead|work=[[Houston Chronicle]]|date=November 1, 2006}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.tampabay.com/archive/1998/01/11/no-rest-for-the-dead-and-famous/|title=No rest for the dead and famous|work=[[Tampa Bay Times]]|date=January 11, 1998}}</ref> 1973-jılı 25-iyulde Lidiń jerlewinde tabıt kóteriwshiler arasında Taki Kimura, Stiv Makkuin, Djeyms Kobern, Den Inosanto, Piter Chin hám Lidiń inisi Robert bar edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.historylink.org/File/3999|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160825221754/http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|arxivsáne=August 25, 2016|jumıs=www.historylink.org}}</ref> === Ólimniń múmkin bolǵan sebepleri === Lidiń belgili statusı hám waqıtsız ólimi kóp mısh-mıshlar hám teoriyalarǵa sebep boldı. Bular arasında triadalar qatnasqan óltiriw hám onıń ózi hám shańaraǵına qoyılǵan gúman etilgen ǵarǵıs bar edi.<ref>{{Cite news|url=https://www.scmp.com/magazines/style/celebrity/article/3141681/what-killed-bruce-lee-triads-jealous-lover-ancient|title=What killed Bruce Lee – triads, a jealous lover, an ancient Chinese curse or the legendary 'touch of death'? 6 conspiracy theories explored|work=[[South China Morning Post]]|date=July 20, 2021}}</ref> Shotlandiya Yardı tárepinen usınıs etilgen, 1000 nan aslam ólik ashıwdı baqlaǵan sud-mediсina ilimpazı Donald Tir Lidiń ólik ashıwın ótkeriwge tayınlandı. Onıń juwmaǵı Equagesic quramalı dárisindegi birikpelerge reakсiya nátiyjesinde payda bolǵan miy shıyqıldawı sebepli "baxıtsız waqıya arqalı ólim" boldı. Ólik ashıw esabatlarına qaraǵanda, Lidiń miyi 1,400 grammnan 1,575 grammǵa deyin, yaǵnıy 12.5% ke úlkeygen edi. Li ólgen kúni Equagesic qabıllaǵan, onıń quramında aspirin hám tınıshlandırıwshı meprobamat bar edi, biraq ol bunı burın da kóp márte qabıllaǵan edi. Dáslep Lidiń asqazanında tabılǵan kannabis onıń ólimine sebep bolǵan bolıwı múmkin degen boljawlar bolsa da, Tir bul "Bryustıń 10-maydaǵı talıp qalıwı yamasa 20-iyuldaǵı ólimine [kannabis] sebep bolǵan bolıwı múmkin" dep aytıw "juwapkersiz hám aqılsız" bolatuǵının ayttı. Koroleva Elizaveta emlewxanasınıń klinikalıq patologı doktor R. R. Laysett sudmedekspert tıńlawında ólimniń kannabisten bolıwı múmkin emesligin xabarladı. 2018-jılǵı biografiyada avtor Metyu Polli mediсina ekspertleri menen keńesip, Lidi óltirgen miy shıyqıldawınıń shamadan tıs kúsh salıw hám ıssılıq urıwdan bolǵan dep boljadı; ıssılıq urıwı sol waqıtta jaqsı túsinilmegen jaǵday bolǵanlıqtan, ol dıqqatqa alınbaǵan. Bunnan tısqarı, Li 1972-jıldıń aqırında qoltıq ter bezlerin aldırıp taslaǵan, sebebi qoltıq teri filmde jaqsı kórinbeydi dep esaplaǵan. Pollidiń pikirinshe, bul Lidiń denesiniń 1973-jılı 10-may hám 20-iyulde ıssı hawada shınıǵıw waqtında qattı qızıp ketiwine alıp kelgen, nátiyjede ıssılıq urıwı payda bolıp, bul óz gezeginde onıń ólimine alıp kelgen miy shıyqıldawın kúsheytken.{{Sfn|Polly|2018|pp=473–475}} 2022-jıldıń dekabr ayındaǵı "Clinical Kidney Journal" jurnalınıń maqalasında, izertlewshiler toparı Lidiń ólim sebebi haqqındaǵı hár qıylı teoriyalardı izertledi hám onıń ólimine alıp kelgen miydiń shıyqıldawı giponatremiya, yaǵnıy qandaǵı natriy konсentraсiyasınıń jetispewshiligi sebepli júz bergenin anıqladı. Avtorlar Lide giponatremiyaǵa alıp keliwshi bir neshe qáwip faktorları bolǵanın atap ótti, olardıń qatarına shekten tıs suw ishiw, eritpelerdi jeterli dárejede qabıl etpew, alkogol ishiw hám búyreklerdiń artıq suyıqlıqtı shıǵarıw qábiletin tómenletetuǵın bir neshe dárilerdi paydalanıw yamasa olardı shekten tıs qollanıw kiredi. Sonday-aq, Lidiń óliminen aldınǵı belgileri giponatremiyadan ólimge alıp kelgen belgili jaǵdaylarǵa júdá uqsas ekenligi anıqlandı.<ref>{{Cite journal|last=Villalvazo|first=Priscila|date=March 10, 2022|title=Who killed Bruce Lee? The hyponatraemia hypothesis}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://variety.com/2022/film/news/bruce-lee-death-too-much-water-study-finds-1235439405/|title=Bruce Lee's Death Caused by Drinking Too Much Water, Researchers Propose in New Study|first=Jackson Kim|last=Murphy|work=[[Variety (magazine)|Variety]]|date=November 21, 2022|access-date=February 25, 2024}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.latimes.com/entertainment-arts/story/2022-11-21/bruce-lee-cause-of-death-theory-water-hyponatremia|title=Kidney specialists revisit Bruce Lee's cause of death|first=CHRISTIE|last=D'ZURILLA|work=[[Los Angeles Times]]|date=November 21, 2022|access-date=February 25, 2024}}</ref> == Miyras hám mádeniy tásir == [[Fayl:Hong_kong_bruce_lee_statue.jpg|alt=|nobaý|Gonkongtaǵı Bryus Lidiń esteligi]] Geybir sholıwshılar hám jekpe-jek sheberleri tárepinen Li barlıq dáwirlerdegi eń tásirli jekpe-jek sheberi,<ref>{{Web deregi|url=http://www.fuel.tv/bruceleelives/|bet=Bruce Lee Lives Documentary|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120629135830/http://www.fuel.tv/bruceleelives|arxivsáne=June 29, 2012}}</ref> sonday-aq Shıǵıs penen Batıs arasındaǵı kópir bolǵan XX ásirdiń pop-mádeniyat belgisi dep esaplanadı.<ref>{{Cite news|date=December 11, 2009|title=From Icon to Lifestyle, the Marketing of Bruce Lee|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2009/12/12/business/global/12iht-lee.html|access-date=June 3, 2011}}</ref><ref>{{Cite news|date=November 30, 2010|title=Bruce Lee's 70th birth anniversary celebrated|work=The Hindu|url=http://www.thehindu.com/arts/cinema/article923515.ece?homepage=true|access-date=June 3, 2011}}</ref> Time jurnalı Lidi XX ásirdiń eń áhmiyetli 100 adamınıń qatarına kirgizdi.<ref>{{Cite news|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,991260-3,00.html|title=The Gladiator Bruce Lee|date=June 14, 1999|work=Time|access-date=August 29, 2010}}</ref> Li haqqında bir qansha biografiyalıq kitaplar jazılǵan. 1988-jılǵa kelip, bir biografiya 4 millionnan aslam nusqada satılǵan edi. === Ekshn filmler === Li 1970-jıllardaǵı "kung-fu qızǵınlıǵın" baslawǵa tiykarǵı sebepshi boldı. Ol dáslep kung-fudı Batısqa "The Green Hornet" hám "Kung Fu" sıyaqlı Amerika telekórsetiwleri arqalı tanıstırdı,<ref name="Green" /> "kung-fu qızǵınlıǵı" 1973-jılı Gonkong jekpe-jek óneri filmleriniń ústemligi menen baslanbastan burın.<ref name="Desser" /> Lidiń tabısı 1970-1990-jıllar dawamında Batıs jekpe-jek óneri filmleri hám telekórsetiwleriniń tolqının qozǵadı ([[Jan-Klod Van Damm]], Stiven Sigal hám Chak Norris sıyaqlı Batıs jekpe-jek juldızlarınıń karerasın basladı), sonday-aq 1980-1990-jıllarda Aziya jekpe-jek ónerleriniń Batıs ekshn filmleri hám telekórsetiwlerine ulıwma integraсiyasın qozǵadı.<ref name="Green" /> "Aydaharǵa kiriw" filmi hámme waqıtlardaǵı eń tásirli háreket filmleriniń biri sıpatında kórsetilgen. Vice jurnalınıń Sasha Matushak "Aydaharǵa kiriw" filmi "hár qıylı mediada tilge alınadı, syujet sızıǵı hám personajları búgingi kúnde de gúrrińshilerge tásir etpekte, hám filmniń afrika-amerikalılardı, aziyalılardı hám dástúriy jekpe-jek ónerlerin sáwlelendiriw usılında revolyuсiyalıq tásiri ayrıqsha sezildi" dep ayttı.<ref>{{Web deregi|url=http://fightland.vice.com/blog/bruce-lees-last-words-enter-the-dragon-and-the-martial-arts-explosion|bet=Bruce Lee's Last Words: Enter the Dragon and the Martial Arts Explosion|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200102120348/http://fightland.vice.com/blog/bruce-lees-last-words-enter-the-dragon-and-the-martial-arts-explosion|arxivsáne=January 2, 2020|avtor=Matuszak|at=Sascha|sáne=July 1, 2015|jumıs=[[Vice (magazine)|Vice]]|qaralǵan sáne=March 23, 2020}}</ref> Kuan-Sing Chen hám Beng Xuat Chua Lidiń "Aydaharǵa kiriw" sıyaqlı filmlerindegi urıs saxnaların "jaqsılıq penen jamanlıqtıń dáslepki gúresin usınday tamashaǵa tolı usılda" kórsetkeni ushın tásirli dep atap ótti.<ref>{{Cite book|last1=Chen|first1=Kuan-Hsing|url=https://books.google.com/books?id=q4d4CAAAQBAJ&pg=PT489|title=The Inter-Asia Cultural Studies Reader|date=2015}}</ref> Dúnya júzindegi kóplegen ekshn filmleriniń rejissyorları Bryus Lidi óz kareralarına tásir etken adam sıpatında atap ótedi, olardıń qatarında Gonkong háreket filmleriniń rejissyorları [[Jackie Chan|Djeki Chan]]<ref name="Birthday">{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|bet=Happy 80th Birthday Bruce Lee!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201128225852/https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|arxivsáne=November 28, 2020|sáne=November 27, 2020|jumıs=YouTube|baspaxana=BruceLee.com|qaralǵan sáne=December 7, 2020}}</ref> hám Djon Vu,<ref name=":8">{{Web deregi|url=https://press.discovery.com/asia-pacific/dsc/programs/how-bruce-lee-changed-world/|bet=How Bruce Lee Changed the World|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100124015816/http://press.discovery.com/asia-pacific/dsc/programs/how-bruce-lee-changed-world/|arxivsáne=January 24, 2010|sáne=January 24, 2010|jumıs=[[Discovery Channel]]|qaralǵan sáne=May 16, 2022}}</ref><ref name=":9" /> sonday-aq Gollivud rejissyorları Kventin Tarantino<ref>{{Web deregi|url=https://www.vulture.com/2015/08/quentin-tarantino-the-complete-syllabus.html|bet=Quentin Tarantino: The Complete Syllabus of His Influences and References|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220517042305/https://www.vulture.com/2015/08/quentin-tarantino-the-complete-syllabus.html|arxivsáne=May 17, 2022|avtor=Fitzmaurice|at=Larry|sáne=August 28, 2015|til=en-us|jumıs=[[Vulture.com]]|qaralǵan sáne=May 16, 2022}}</ref> hám Brett Ratner bar. === Jekpe-jek óneri hám jekpe-jek sport túrleri === Djit Kun Do - Li tárepinen dúzilgen, hár qıylı jekpe-jek tártiplerinen paydalanǵan gibrid jekpe-jek filosofiyası - geyde aralas jekpe-jek sportı (MMA) ushın jol ashqan dep esaplanadı.<ref name="auto2">{{Cite book|last=Chris Crudelli|title=The Way of the Warrior|url=https://books.google.com/books?id=QlI0fxSm1vgC}}</ref><ref name="Black-Belt">{{Cite journal|last=Beasley|first=Jerry|date=September 2003|title=The Man Who Changed the World: How Bruce Lee Continues to Influence the American Martial Arts|url=https://books.google.com/books?id=FtwDAAAAMBAJ|access-date=April 12, 2021}}</ref> Aralas jekpe-jek konсepсiyası Batısta Bryus Lidiń Djit Kun Do sisteması arqalı keń tarqaldı. Li "eń jaqsı jekpe-jek sheberi - boksser, karate yamasa dzyudo sheberi emes. Eń jaqsı jekpe-jek sheberi - hár qanday stilge beyimlese alatuǵın, formasız bolatuǵın, óziniń jeke stilin qabıllaytuǵın hám stiller sistemasına boysınbaytuǵın adam" dep isengen. 2004-jılı Ultimate Fighting Championship (UFC) qurıwshısı Dana Uayt Lidi "aralas jekpe-jek óneriniń atası" dep atadı hám bılay dedi: "Eger Bryus Lidiń qalay shınıqqanına, qalay gúreskenine hám ol jazǵan kóp nárselerge qarasańız, ol qátesiz stildiń stili joq ekenin aytqan. Siz hár nárseden azǵana alıwıńız kerek. Hár qıylı tártipten jaqsı nárselerdi alıp, isleytuǵının paydalanıp, qalǵanın taslap jiberiwińiz kerek". Li kóp adamlardıń jekpe-jek óneri menen shuǵıllanıwına sebepshi boldı. Bulardıń qatarına Liden ilham alǵan jekpe-jek sportı boyınsha kóplegen gúresshiler kiredi; [[boks]] chempionı Shugar Rey Leonard óziniń djebin Lidi kórip jetilistirgenin ayttı, boks chempionı Menni Pakyao óziniń gúresiw stilin Lidikine salıstırdı, al UFC chempionı Konor Makgregor ózin Li menen salıstırıp, eger Li házirgi waqıtta jarısqa qatnasqanda UFC chempionı bolar edi dep isenetuǵının ayttı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.espn.com/espn/story/_/id/29266542/could-bruce-lee-win-real-fight|bet=Could Bruce Lee win a real fight?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200609164026/https://www.espn.com/espn/story/_/id/29266542/could-bruce-lee-win-real-fight|arxivsáne=June 9, 2020|avtor=Akintoye|at=Dotun|sáne=June 6, 2020|jumıs=[[ESPN.com]]|baspaxana=[[ESPN Inc.]]|qaralǵan sáne=June 10, 2020}}</ref> Li 1970-jıllarda Djo Lyuis hám Benni Urkidezdiń<ref name="Black-Belt" /> Amerikada tolıq baylanıslı kikboksing turnirlerin shólkemlestiriwine ilham berdi. Amerikalı taekvondo pioneri Djun Gu Ri Liden ol "akkupunch" dep ataytuǵın nárseni úyrendi hám onı amerikalı taekvondoǵa kirgizdi. Keyinirek Ri awır salmaq boks chempionı [[Muhammed Ali|Muxammed Álidi]] shınıqtırdı hám oǵan "akkupunch"tı úyretti, Áli bunı 1975-jılı Richard Danndı nokautqa shıǵarıw ushın qollandı.<ref name="Rhee">{{Web deregi|url=http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|bet=Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190506223915/http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|arxivsáne=May 6, 2019|jumıs=jhoonrhee.com|qaralǵan sáne=May 1, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.jhoonrhee.com/bio7.html "Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do"]. </cite></ref> Awır salmaq boks chempionı [[Mike Tyson|Mayk Taysonnıń]] aytıwınsha, 1970-jıllarda "hámme Bryus Li bolıwdı qáledi".<ref>{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=z4GidINB4Zw|bet=Everyone Wanted to be Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210109065059/https://www.youtube.com/watch?v=z4GidINB4Zw|arxivsáne=January 9, 2021|avtor=Tyson|avtorsilteme=Mike Tyson|at=Mike|jumıs=YouTube|baspaxana=Hotboxin' with Mike Tyson|qaralǵan sáne=January 6, 2021}}</ref> Házirgi UFC awır salmaq chempionı Djon Djons Lidi ilham deregi sıpatında atap ótti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.coachmag.co.uk/sport/1461/exclusive-interview-with-ufc-champion-jon-jones|bet=Exclusive interview with UFC champion Jon Jones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005357/https://www.coachmag.co.uk/sport/1461/exclusive-interview-with-ufc-champion-jon-jones|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Razvi|at=Sam|sáne=March 19, 2012|jumıs=Coach Mag|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}</ref> Djons dizege qıya tebiwdi jiyi qollanıwı menen belgili, bul texnika Li tárepinen keń tarqalǵan edi.<ref name="Fantaousakis">{{Web deregi|url=https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|bet=UFC 232 – Jones vs. Gustafsson 2: Moves to look for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005356/https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Fantaousakis|at=Kostas|sáne=December 29, 2018|jumıs=[[Bloody Elbow]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFFantaousakis2018">Fantaousakis, Kostas (December 29, 2018). </cite></ref> Burınǵı UFC orta salmaq chempionı Anderson Silva da Lidi ilham deregi sıpatında atap ótti.<ref name="Birthday">{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|bet=Happy 80th Birthday Bruce Lee!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201128225852/https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|arxivsáne=November 28, 2020|sáne=November 27, 2020|jumıs=YouTube|baspaxana=BruceLee.com|qaralǵan sáne=December 7, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk "Happy 80th Birthday Bruce Lee!"]. </cite></ref> Kóplegen basqa UFC gúresshileri de Lidi ózleriniń ilham deregi sıpatında atap ótti, olardıń bir neshewi onı MMA-dıń "ata-babası" yamasa "úlken atası" dep atadı.<ref>{{Cite news|last1=Stets|first1=Michael|title=The MMA World Pays Tribute to Bruce Lee 40 Years After His Death|url=https://bleacherreport.com/articles/1710603-the-mma-world-pays-tribute-to-bruce-lee-40-years-after-his-death|access-date=June 15, 2020|date=July 20, 2013}}</ref> == Derekler == [[Kategoriya:Kino álemi]] <references /> __BÖLİDİMÖNDEMEW__ [[Kategoriya:27-noyabrde tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:1940-jılı tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:20-iyulda qaytıs bolǵanlar]] [[Kategoriya:1973-jılı qaytıs bolǵanlar]] 7e69ln3bglyauir2bybdvxu1v0fpv3s 120262 120261 2025-06-07T05:57:08Z Srajatdin Usnatdinov 12560 120262 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı|atı=Bryus Li|portret=Bruce-Lee-as-Kato-1967-retouched.jpg|táriypi=Lee in 1967|asl ismi={{nobold|李小龍}}|tuwılǵan waqtındaǵı atı=Lee Jun-fan ({{lang|zh-Hant-HK|李振藩}})|tuwılǵan sánesi=27.11.1940|tuwılǵan jeri=[[Chinatown, San Francisco]], Kaliforniya, AQSH.|qaytıs bolǵan sánesi=20.7.1973|qaytıs bolǵan jeri=[[Kowloon]], [[British Hong Kong]]|kásibi={{hlist|[[Martial artist]]|actor|philosopher|film director|screenwriter|producer}}|iskerlik jılları=1941–1973|ómirlik joldası={{marriage|[[Linda Lee Cadwell|Linda Emery]]|August 17, 1964}}|balaları={{hlist|[[Brandon Lee|Brandon]]|[[Shannon Lee|Shannon]]}}|qolı=Signature of Bruce Lee.svg}} '''Bryus Li''' ({{lang-en|Bruce Lee}}; tuwılǵan waqtındaǵı atı — '''Li Djun-fan'''; [[1940|1940-jıl]] [[27-noyabr]] – [[1973|1973-jıl]] 20-iyul) [[Gonkong]]-[[Amerika Qurama Shtatları|amerikalı]] [[jekpe-jek óneri]] sheberi hám aktyor bolǵan. Ol hár túrli [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] tártiplerinen paydalanǵan gibrid jekpe-jek filosofiyası Djit Kun Do-nıń tiykarın salıwshısı. 1970-jıllarda jekpe-jek filmleriniń keń tarqalıwına járdem bergeni ushın tanılǵan,<ref name="britannica.com">{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Bruce-Lee|bet=Bruce Lee &#124; Biography, Martial Arts, Movies, Death, Son, & Facts &#124; Britannica|sáne=July 16, 2024}}</ref> Li ayırım kommentatorlar hám jekpe-jek sheberleri tárepinen barlıq waqıtlardaǵı eń tásirli jekpe-jek sheberi hám Shıǵıs penen Batıstı baylanıstırǵan XX ásirdiń pop mádeniyat belgisi sıpatında qaraladı. Ol Gonkong ekshn kinomatografiyasın alǵa ilgeriletiwde hám [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika]] filmlerinde [[qıtay]] xalqınıń kórsetiw usılın ózgertiwge járdem beriwde úlken miyneti sińgen.<ref name="Time 100">{{Web deregi|url=http://205.188.238.181/time/time100/heroes/profile/lee01.html|bet=Bruce Lee: With nothing but his hands, feet and a lot of attitude, he turned the little guy into a tough guy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100605174143/http://205.188.238.181/time/time100/heroes/profile/lee01.html|arxivsáne=June 5, 2010|avtor=Stein|at=Joel|sáne=June 14, 1999|jumıs=The Time 100|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> [[San Francisco|San-Franсiskoda]] tuwılıp, Britaniya Gonkongında ósip-jetilisken Li, ákesi arqalı bala aktyor sıpatında [[Gonkong]] kino industriyasına kirisip kelgen.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cbsnews.com/sanfrancisco/news/bruce-lee-statue-san-francisco-chinatown-lunar-new-year/|bet=Proposal calls for Bruce Lee statue in San Francisco's Chinatown – CBS San Francisco|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240225083404/https://www.cbsnews.com/sanfrancisco/news/bruce-lee-statue-san-francisco-chinatown-lunar-new-year/|arxivsáne=February 25, 2024|avtor=Lee|at=Mary|sáne=February 8, 2024|til=en-US|jumıs=www.cbsnews.com|qaralǵan sáne=February 25, 2024}}</ref> Onıń dáslepki [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] tájiriybesine Ving Chun (Ip Mannıń qol astında úyrengen), tay chi, [[boks]] (Gonkong boks turnirin jeńgen) hám kóshe tóbelesleri (awıl-aymaq hám úy tóbelerinde bolǵan urıslar) kiredi. 1959-jılı Li Sietlge kóship barǵan, sol jerde 1961-jılı [[Vashington]] universitetine oqıwǵa kirgen. [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHta]] bolǵan usı dáwirde, aktyorlıq kareraǵa umtılsa da, jekpe-jek ónerin úyretiw arqalı aqsha islep tabıwdı oylay baslaǵan. Ol óziniń birinshi jekpe-jek mektebin Sietldegi úyinde ashqan. Keyinirek [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyanıń]] Oklend qalasında ekinshi mektepti ashqannan soń, 1964-jılı Kaliforniyanıń Long-Bich Xalıqaralıq karate chempionatında kórsetpeler hám sóylewleri menen úlken dıqqattı tartqan. Bunnan soń ol [[Los-Andjeles|Los-Andjeleske]] kóship barıp sabaq bere baslaǵan, onıń oqıwshıları arasında Chak Norris, Sheron Teyt hám Karim Abdul-Jabbar bolǵan. 1970-jıllarda onıń Gonkong hám [[Gollivud]] filmleri Gonkong jekpe-jek filmlerin jańa ataqlılıq hám maqullaw dárejesine kóterip, qıtay jekpe-jek ónerine Batıstıń qızıǵıwshılıǵın oyatqan. Onıń filmleriniń baǵdarı hám ruwxı pútkil dúnyadaǵı jekpe-jek óneri menen jekpe-jek filmlerine kúshli tásir etip, olardı ózgertken.<ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/us|title=Bruce Lee inspired Dev for martial arts|date=July 1, 2010}}</ref> Karerası Gonkong hám AQSHtı qamtıǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm?pid=10606|bet=Jun Fan Jeet Kune Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100723235948/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm?pid=10606|arxivsáne=July 23, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.avclub.com/bruce-lee-takes-on-chuck-norris-but-he-makes-you-wait-1798245604|bet=Bruce Lee takes on Chuck Norris, but he makes you wait for the fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230127163006/https://www.avclub.com/bruce-lee-takes-on-chuck-norris-but-he-makes-you-wait-1798245604|arxivsáne=January 27, 2023|sáne=March 25, 2016|til=en|jumıs=[[The A.V. Club]]|qaralǵan sáne=January 27, 2023}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.nbcnews.com/news/asian-america/director-ang-lee-will-direct-son-playing-bruce-lee-biopic-rcna59459|bet=Director Ang Lee will direct his son, playing Bruce Lee in biopic|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230127163011/https://www.nbcnews.com/news/asian-america/director-ang-lee-will-direct-son-playing-bruce-lee-biopic-rcna59459|arxivsáne=January 27, 2023|sáne=November 30, 2022|til=en|jumıs=NBC News|qaralǵan sáne=January 27, 2023}}</ref> ol 1970-jıllardıń basında túsirilgen bes tolıq metrajlı Gonkong jekpe-jek filmindegi rolleri menen tanımalı: Lo Veydiń «Úlken bas» (1971) hám «Ǵázep judırıǵı» (1972); Golden Xarvesttiń Li tárepinen jazılǵan hám rejissyorlıq etilgen «Aydarhanıń jolı» (1972); hám Golden Xarvest penen Uorner Brazerstiń Robert Klouz rejissyorlıǵındaǵı «Aydarhanıń kiriwi» (1973) hám «Ólim oyını» (1978).<ref>{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-cinemaplus/article2058091.ece|title=How Bruce Lee changed the world-Series|date=May 29, 2011}}</ref> Lidiń óliminen keyin, onıń filmleri úlken tabınıwshılıqqa iye boldı.<ref name="britannica.com">{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Bruce-Lee|bet=Bruce Lee &#124; Biography, Martial Arts, Movies, Death, Son, & Facts &#124; Britannica|sáne=July 16, 2024}}</ref> Ol óz filmlerinde kanton mádeniyatın sáwlelendiriwi arqalı pútkil dúnyaǵa, ásirese qıtaylar arasında, hám AQSHtaǵı aziyalı stereotiplerge qarsı turǵanı ushın Aziya tegine iye amerikalılar arasında belgili tulǵaǵa aylandı.<ref name=":10">{{Cite news|title=How Bruce Lee Exploded a Stereotype With a One-Inch Punch|date=January 25, 2017|url=https://www.nytimes.com/2017/01/25/movies/bruce-lee-movies.html}}</ref> Li 1973-jıldıń iyul ayında, 32 jasında qaytıs boldı. Óliminen keyin de Li házirgi zaman jekpe-jek sportı túrlerine, sonıń ishinde [[dzyudo]], karate, aralas jekpe-jek túrleri hám [[Boks|boksqa]], sonday-aq házirgi zaman populyar mádeniyatına, sonıń ishinde kino, televidenie, komiksler, animaсiya hám video oyınlarına aytarlıqtay tásir etip kelmekte. Time jurnalı Lidi XX ásirdiń eń áhmiyetli 100 adamınıń qatarına kirgizgen. == Erte jaslıq dáwiri == [[Fayl:Bruce_Lee_with_his_parents_1940s.jpg|nobaý|Bryus Li náreste waqtında ata-anası Greys Xo hám Li Xoy-chuen menen birge]] Bryus Lidiń tuwılǵandaǵı atı Li Djun-fan bolǵan. Onıń ákesi, Li Xoy-chuen, [[Gonkong|Gonkongta]] jasaǵan kanton opera qosıqshısı edi. Anası Greys Xo [[Shanxay|Shanxayda]] tuwılǵan hám evraziyalıq shıǵısqa iye bolǵan.<ref name="2018 Ng" /> 1939-jıldıń dekabr ayında, onıń ata-anası [[San Francisco|San-Franсiskonıń]] Chaynataun rayonında xalıqaralıq opera gastroli ushın Kaliforniyaǵa sapar shekken.<ref>{{Cite book|last1=Maeda|first1=Daryl Joji|title=Like Water: A Cultural History of Bruce Lee|date=August 9, 2016|publisher=NYU Press}}</ref> Ol sol jerde 1940-jıldıń 27-noyabrinde tuwılıp, [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHtıń]] jus soli (topıraq huqıqı) puqaralıq nızamları tiykarında AQSH puqaralıǵın alıw huqıqına iye bolǵan.<ref name="2018 Ng" /> Ol tórt aylıq bolǵanda (1941-jıldıń aprel ayında), Li shańaraǵı Gonkongqa qaytıp kelgen.[2] Kóp ótpey, Ekinshi dúnya urısı dáwirinde, 1941-jıldıń dekabr ayında Yaponiya Gonkongqa kútilmegen hújim jasap, qalanı keyingi tórt jıl dawamında basqarǵan waqıtta, Li shańaraǵı kútilmegen qıyınshılıqlarǵa dus kelgen.<ref name="2018 Ng">{{Cite book|title=龍影中華──李小龍的光影片段|last1=吳貴龍|publisher=中華書局(香港)|date=2018}}</ref> Lidiń ana tárepten atası kantonlıq, ana tárepten kempir apası inglis bolǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|bet=Was Bruce Lee of English Descent?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161025083142/http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|arxivsáne=October 25, 2016|til=en|jumıs=Fightland|qaralǵan sáne=June 19, 2020}}</ref> al ana tárepten úlken ájaǵası Robert Xotung golland evrey hám kanton tegine iye Gonkong biznesmeni bolǵan. == Karerası hám bilimi == === 1940–1958: Dáslepki rolleri, mektep bilimi hám jekpe-jek ónerine kirisiwi === Lidiń ákesi Li Xoy-chuen kanton operasınıń juldızı bolǵan. Nátiyjede, kishi Li júdá jas waqtınan kino dúnyasına kirisip, bala waqtında bir neshe filmlerde kóringen. Lidiń birinshi roli «Altın dárwaza qızı» filminde saxnaǵa kóterip shıǵılǵan náreste roli bolǵan. Ol qıtay kalendarı boyınsha hám Aydarha saatı, hám Aydarha jılında tuwılǵanı sebepli, óziniń qıtaysha saxna atın 李小龍 (Li kishi Aydarha) etip alǵan.<ref name="bruceleefoundation biography">{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|bet=Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100822035902/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|arxivsáne=August 22, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> Toǵız jasında, ol 1950-jılı «Bala» filminde ákesi menen birge «Bala Cheung» atlı komiks qaharmanına tiykarlanǵan filmde birinshi bas rolin oynaǵan. On segiz jasqa tolǵanda, ol 20 filmde kórinip úlgergen.<ref name="bruceleefoundation biography">{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|bet=Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100822035902/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|arxivsáne=August 22, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> Tak Sun mektebinde (德信學校; Koulundaǵı 218 Natan jolındaǵı úyinen bir neshe kvartal qashıqlıqta) oqıǵannan soń, Li 12 jasında katolik La Salle kolledjiniń baslawısh mektep bólimine kirgen. [[Fayl:The_age_of_18_Bruce_Lee_and_Ye_Wen.jpg|nobaý|Lee and Ip Man in 1958]] 1956-jılı, oqıw úlgeriwi tómen bolǵanı ushın (hám múmkin minez-qulqı da jaqsı bolmaǵanı sebepli), ol Áuliye Franсisk Ksaveriy kolledjine ótkerilgen, sol jerde ol mekteptiń [[boks]] komandasınıń bavarlıq muǵallimi hám treneri Braz Edvard Masstıń qol astında tárbiyalanǵan.<ref>{{Cite news|title=Bruce Lee, a global hero who epitomised Hong Kong's strengths – it's just a pity the city could not preserve his former home|url=https://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1880598/bruce-lee-global-hero-who-epitomised-hong-kongs-strengths-its-just|access-date=January 26, 2023}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://archives.catholic.org.hk/In%20Memoriam/Clergy-Brother/E-Muss.htm|bet=Bro. Edward Muss FMS R.I.P.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230126213017/https://archives.catholic.org.hk/In%20Memoriam/Clergy-Brother/E-Muss.htm|arxivsáne=January 26, 2023|qaralǵan sáne=January 26, 2023}}</ref> Li bir neshe kóshe tóbelesine aralasqannan keyin, onıń ata-anası oǵan [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerinen]] tálim alıw kerek degen sheshimge kelgen. 1953-jılı Lidiń dostı Uilyam Cheung onı Ip Manǵa tanıstırǵan,<ref>{{Cite news|title=Who taught Bruce Lee kung fu? He was born to be a fighter, but the martial arts superstar also trained with the best|url=https://www.scmp.com/culture/film-tv/article/2156574/who-taught-bruce-lee-kung-fu-he-was-born-be-fighter-martial-arts|access-date=February 14, 2023}}</ref> biraq anası tárepten evropalı teginiń bolıwı sebepli, qıtay jekpe-jek dúnyasındaǵı shet ellilerge úyretpew haqqındaǵı kóp jıllıq úrip-ádet sebepli, dáslep oǵan Ving Chun kung-fusın úyreniwge ruqsat etilmegen.<ref name="Blitz">{{Cite news|url=http://www.ma-mags.com/Mags/Blitz/Blitz%203-3%20Cov.jpg|title=William Cheung Scene one... Take One|access-date=January 12, 2017|publisher=Blitz Publishers}}</ref><ref name="SMH">{{Cite news|title=All the right moves|url=http://www.smh.com.au/national/melbourne-life/all-the-right-moves-20110119-19wp3.html|access-date=December 26, 2016|publisher=Fairfax Media}}</ref>  Cheung onıń jaǵın alıp sóylegennen soń, Li mektepke qabıl etilip, Ip Mannıń qol astında Ving Chun boyınsha shınıǵıwlardı baslaǵan.<ref name="AsAmNews">{{Cite news|title=Bruce Lee Was an Anchor Baby|url=https://asamnews.com/2016/01/05/blog-bruce-lee-was-an-anchor-baby/|access-date=November 1, 2020|publisher=AsAmNews}}</ref> Ip óz oqıwshıların Gonkongtıń kóshe bandalarında tóbelesiwden saqlaw ushın, olardı shólkemlestirilgen jarıslarda qatnasıwǵa úgitlegen. Ip Man menen bir jıl shınıǵıw ótkergennen soń, basqa oqıwshılardıń kópshiligi Li menen birge shınıǵıwdan bas tartqan. Olar onıń aralas tegin bilip qalǵan edi, al qıtaylar ulıwma ózleriniń jekpe-jek óneri usılların aziyalı emeslerge úyretiwge qarsı bolǵan. Lidiń sparring sherigi Xokins Cheungtıń aytıwınsha, "Pútkil Ving Chun klanında Ip Mannan jeke ózi yamasa hátte biraz bolsa da tálim alǵan altı adamnan da az adam bar edi".{{Sfn|Thomas|1994|p=26}} Degen menen, Li Ving Chunǵa úlken qızıǵıwshılıq kórsetip, Ip Man, Uilyam Cheung hám Vong Shun-leung penen jeke shınıǵıwların dawam etken.{{Sfn|Campbell|2006|p=172}}<ref>{{Cite news|author=<!--not stated-->|date=July 25, 2018|title=Who taught Bruce Lee kung fu? He was born to be a fighter, but the martial arts superstar also trained with the best|url=https://www.scmp.com/culture/film-tv/article/2156574/who-taught-bruce-lee-kung-fu-he-was-born-be-fighter-martial-arts|work=South China Morning Post|quote=Although Lee studied wing chun at Ip’s school, he was mainly taught by Wong Shun-leung, as Ip himself only taught advanced students, not beginners. Lee quickly became devoted to wing chun and practiced diligently.|access-date=February 14, 2023}}</ref> 1958-jılı Li Gonkong mektepleri boks turnirin jeńip alıp, finalda aldıńǵı chempion Geri Elmsti nokautqa shıǵarǵan. Sol jılı Li cha-cha ayaq oyınshısı bolǵan hám Gonkongtıń Táj koloniyası Cha-Cha chempionatın jeńip alǵan.<ref>{{Cite book|last1=Lee|first1=Linda|title=The Bruce Lee Story|date=1989|publisher=[[Black Belt Communications]]}}</ref> === 1959–1964: Úziliksiz oqıwlar hám jekpe-jek ónerindegi jetiskenlikler === Jas óspirimlik dáwirinde Lidiń kóshe tóbelesleri jiyilesip, qorqınıshlı triada shańaraǵınıń ulın jeńiwdi de óz ishine aldı. 1958-jılı, qarsılas Choy Li Fut jekpe-jek mektebiniń oqıwshıları Lidiń Ving Chun mektebine qarsı shaqırıq taslaǵannan keyin, ol úydiń tóbesinde tóbeleske qatnastı. Basqa bir balanıń ádil emes mushına juwap retinde, ol balanı sonshelli qattı urdı, onıń bir tisin túsirip jiberdi, bul balanıń ata-anasınıń poliсiyaǵa shaǵım etiwine alıp keldi.<ref name="Burrows 2002">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|bet=Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080508051639/http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|arxivsáne=May 8, 2008|avtor=Burrows|at=Alyssa|jıl=2002|baspaxana=HistoryLink|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> Lidiń anası poliсiya bólimine barıp, eger onı óz qarawına shıǵarsa, ulınıń is-háreketleri ushın tolıq juwapkershilikti óz moynına alatuǵını haqqında hújjetke qol qoyıwǵa májbúr boldı. Ol bul waqıya haqqında kúyewine aytpasa da, ulına 18 jasında AQSH puqaralıǵın talap etiw ushın Qurama Shtatlarǵa qaytıwdı usınıs etti.<ref>{{Cite news|title=What you didn't know about: Bruce Lee Bruce Lee in Seattle — Part 1|url=https://nwasianweekly.com/2022/08/what-you-didnt-know-about-bruce-lee-bruce-lee-in-seattle-part-1/|access-date=July 2, 2023}}</ref> Lidiń ákesi kelisti, sebebi Gonkongta qalǵan jaǵdayda Lidiń kolledjde oqıw imkaniyatları onsha úmitli emes edi.<ref name="Burrows 2002">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|bet=Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080508051639/http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|arxivsáne=May 8, 2008|avtor=Burrows|at=Alyssa|jıl=2002|baspaxana=HistoryLink|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> 1959-jıldıń aprel ayında, Lidiń ata-anası onı Qurama Shtatlarǵa, San-Franсiskoda shańaraq dosları menen birge jasap atırǵan úlken qarındası Agnes Lige jiberiwge qarar etti. Bir neshe aydan soń, ol 1959-jılı orta mektep bilimin dawam ettiriw ushın Sietlge kóship keldi, sol jerde Rubi Chowdıń restoranında jasap turıwshı ofiсiant bolıp isley basladı. Chowdıń kúyewi Lidiń ákesiniń kásiplesi hám dostı edi. Lidiń úlken ájaǵası Piter Li kolledjde oqıw ushın Minnesotaǵa ketpesten aldın qısqa waqıtqa Sietlde onıń menen birge boldı.<ref name="Wing Chung Gung Fu">{{Web deregi|url=http://hardcorejkd.com/wing_chun.php|bet=Wing Chung Gung Fu|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php|arxivsáne=May 14, 2008|baspaxana=Hardcore JKD|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> 1959-jılı Li [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerin]] oqıta basladı. Ol óziniń oqıtqan ónerin Jun Fan Gung Fu (sózbe-sóz awdarǵanda Bryus Lidiń Kung-fusı) dep atadı.<ref name="Wing Chung Gung Fu">{{Web deregi|url=http://hardcorejkd.com/wing_chun.php|bet=Wing Chung Gung Fu|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php|arxivsáne=May 14, 2008|baspaxana=Hardcore JKD|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php "Wing Chung Gung Fu"]. </cite></ref> Bul onıń Ving Chunǵa bolǵan usılı edi. Li Sietlde tanısqan doslarına sabaq berdi, dáslep Dzyudo sheberlik iyelewshisi Djessi Gloverden basladı, ol Lidiń dáslepki texnikalarınıń ayırımların oqıtıwdı dawam etti. Taki Kimura Lidiń birinshi Járdemshi Instruktorı boldı hám Lidiń óliminen keyin de onıń óneri menen filosofiyasın oqıtıwdı dawam etti.<ref>{{Web deregi|url=http://bruceleefoundation.com/index.cfm/page/Biography/pid/10585|bet=Bruce Lee Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121119051316/http://bruceleefoundation.com/index.cfm/page/Biography/pid/10585|arxivsáne=November 19, 2012|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=September 4, 2012}}</ref> Li Sietlde óziniń birinshi jekpe-jek mektebin ashtı, ol Li Jun Fan Gung Fu Institutı dep ataldı. Li Sietldegi Kapitol-Xill rayonındaǵı Edison Texnikalıq Mektebinen orta bilim alıp, diplomın aldı.<ref>{{Web deregi|url=http://nwasianweekly.com/2014/08/bruce-lee-seattle-roots-retrospective-comes-wing/|bet=Bruce Lee and his Seattle roots — A retrospective comes to the Wing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211125022933/http://nwasianweekly.com/2014/08/bruce-lee-seattle-roots-retrospective-comes-wing/|arxivsáne=November 25, 2021|sáne=August 11, 2014|til=en-US|jumıs=Northwest Asian Weekly|qaralǵan sáne=November 25, 2021}}</ref> 1961-jıldıń mart ayında Li Vashington Universitetine oqıwǵa kirip, drama óneri, filosofiya, psixologiya hám basqa da pánlerdi oqıdı. Lidiń ózi hám kóp basqalar aytqanına qaramastan, universitettiń 1999-jılǵı pitkeriwshiler basılımındaǵı maqalaǵa tiykarlanǵanda, Lidiń rásmiy qánigeligi filosofiya emes, al drama bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.washington.edu/alumni/columns/dec99/j_o.html|bet=U. of Washington alumni records|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110221043919/http://www.washington.edu/alumni/columns/dec99/j_o.html|arxivsáne=February 21, 2011|baspaxana=Washington.edu|qaralǵan sáne=January 22, 2010}}</ref> 1964-jıldıń basında Li universitetti taslap, Djeyms Yimm Li menen birge jasaw ushın Oklendke kóship keldi. Djeyms Li Bryus Liden jigirma jas úlken edi hám sol aymaqta belgili qıtay jekpe-jek sheberi edi. Olar birgelikte Oklendte ekinshi Jun Fan jekpe-jek studiyasın ashtı. Djeyms Li Bryus Lidi amerikalı jekpe-jek sheberi Ed Parker menen tanıstırdı. Parkerdiń mirát etiwi menen Li 1964-jılǵı Long-Bich Xalıqaralıq Karate Chempionatında qatnasıp, eki barmaqlı otırıp-turıwlardı - bir qoldıń bas barmaǵı hám kórsetkish barmaǵın paydalanıp, ayaqların shama menen iyin keńliginde qoyıp - kórsetti.<ref name="Two Finger Pushup">{{Web deregi|url=http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|bet=Two Finger Pushup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|arxivsáne=May 21, 2008|baspaxana=Maniac World|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> Sol Long-Bich jarısında, ol jáne "bir dyuymlik mush" kórsetti.<ref name="Two Finger Pushup">{{Web deregi|url=http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|bet=Two Finger Pushup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|arxivsáne=May 21, 2008|baspaxana=Maniac World|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm "Two Finger Pushup"]. </cite></ref> Li tik turıp, oń ayaǵın alǵa shıǵarıp, dizelerin azǵana búgip, qozǵalmay turǵan sherigi aldında turdı. Lidiń oń qolı jartılay sozılǵan hám oń mushın sheriginiń kókireginen shama menen bir dyuym (2.5 sm) qashıqlıqta edi. Oń qolın artqa tartpastan, Li óz turısın saqlaǵan halda erkin qatnasıwshı Bob Beykerge kúshli mush urdı. Bul Beykerdi artqa ılaqtırıp, jaraqat almawı ushın onıń artına qoyılǵan orındıqqa qulattı, biraq Beykerdiń páti onı polǵa qulawına alıp keldi. Beyker bılay eske aladı: "Men Bryuske bunday kórsetpelerdi qaytıp islemewin ayttım. Ol maǵan sońǵı ret mush urǵanda, kókiregimdegi awırıw shıdamsız bolǵanlıqtan, jumısqa bara almadım". Dál usı 1964-jılǵı chempionatta Li birinshi ret [[Taekwando|Taekvondo]] ustazı Djungu Ri menen tanıstı. Olar dos bolıp, bul qarım-qatnas ekewine de jekpe-jek sheberi sıpatında payda ákeldi. Ri Lige shetten tebiwdi tolıǵı menen úyretti, al Li Rige "signalsız" mush urıwdı úyretti. 1964-jılı Oklendtiń Chaynatawnında Li Vong Djek-man menen dawlı jeke jekpe-jek ótkerdi. Vong Ma Kin Fungtıń tikkeley shákirti bolıp, Siniсyuan, Arqa Shaolin hám tay-chi boyınsha sheberligi menen belgili edi. Lidiń aytıwınsha, qıtay jámiyeti oǵan qıtaylı emes adamlarǵa sabaq beriwdi toqtatıw haqqında ultimatum bergen. Ol bas tartqanda, onı Vong penen jekpe-jek ótkeriwge shaqırǵan. Kelisim boyınsha eger Li jeńilse, ol mektebin jabıwı kerek edi, al jeńse, aq adamlarǵa yamasa basqa qálegen adamlarǵa sabaq bere alatuǵın edi. Vong bunı biykarlap, Li Chaynatawn teatrındaǵı kórsetpeleriniń birinde San-Franсiskodaǵı hár qanday adamdı jeńe alatuǵının maqtanıp aytqannan keyin, ol Li menen jekpe-jek ótkeriwdi soraǵan hám onıń ózi aq adamlarǵa yamasa basqa qıtaylı emes adamlarǵa qarsı kemsitpegen dep aytqan. Li bılay dep pikir bildirgen: "Sol qaǵazda Chaynatawnnan barlıq sifulardıń atları bar edi, biraq olar meni qorqıta almaydı". Jekpe-jekti kórgen adamlar qatarına Kedwell, Djeyms Li (Bryus Lidiń sherigi, tuwısqanı emes) hám tay-chi oqıtıwshısı Uilyam Chen kiredi. Vong hám Uilyam Chenniń aytıwınsha, jekpe-jek ádettegiden tıs uzaq - 20-25 minut dawam etken.<ref name="Mental Floss">{{Web deregi|url=http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|bet=Bruce Lee: The Time Bruce Lee Was Challenged to a Real Fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160711225623/http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|arxivsáne=July 11, 2016|avtor=Rossen|at=Jake|sáne=August 10, 2015|jumıs=Mental Floss|qaralǵan sáne=July 10, 2016}}</ref> Vong dáslep ádep-ikramlı, biraq qatań jekpe-jek boladı dep kútkenin, biraq Li onı óltiriw niyetinde agressiv hújim etkenin aytadı. Vong dástúrli qol alısıwdı usınǵanda, Li sálemlesiwdi qabıl etkendey bolıp kóringen, biraq onıń ornına Li qolın nayza sıyaqlı Vongtıń kózlerine qaratıp urǵan eken. Óz ómirin qorǵawǵa májbúr bolǵan Vong, qolaylı máwrit bolǵanda da Lige óltiriw kúshi menen urmaǵanın, sebebi bul oǵan túrme jazasın ákeliwi múmkin edi, biraq jeńiniń astındaǵı nızamsız qurallardan paydalanǵanın aytadı. Maykl Dorgannıń 1980-jılǵı "Bryus Lidiń eń qıyın jekpe-jegi" kitabına qaraǵanda, jekpe-jek eki táreptiń de sheshiwshi soqqısı sebepli emes, al Lidiń "ádetten tıs haldan tayıwı" sebepli tamamlanǵan.<ref name="Dorgan" /> Degen menen, Bryus Li, Linda Li Kedwell hám Djeyms Yimm Lidiń aytıwınsha, jekpe-jek barı-joǵı úsh minut dawam etip, Lidiń sheshiwshi jeńisi menen tamamlanǵan. Kedwelldiń gúwalıǵı boyınsha: "Jekpe-jek baslandı, bul hesh qanday sheklewsiz jekpe-jek edi, ol úsh minut dawam etti. Bryus bul adamdı jerge jıqtı hám 'Berileseń be?' dep soradı, hám ol adam berilgenin ayttı". Jekpe-jekten bir neshe hápte ótkennen keyin, Li intervyu berip, atı atalmaǵan qarsılasın jeńgenin aytqan, Vongtıń aytıwınsha, bul anıq oǵan islegen silteme edi.<ref name="Mental Floss">{{Web deregi|url=http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|bet=Bruce Lee: The Time Bruce Lee Was Challenged to a Real Fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160711225623/http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|arxivsáne=July 11, 2016|avtor=Rossen|at=Jake|sáne=August 10, 2015|jumıs=Mental Floss|qaralǵan sáne=July 10, 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFRossen2015">Rossen, Jake (August 10, 2015). </cite></ref> Juwap retinde, Vong San-Franсiskodaǵı qıtay tilindegi "Pacific Weekly" gazetasında jekpe-jek haqqındaǵı óz bayanlamasın járiyalap, eger Li bul bayanlamaǵa qanaatlanbasa, ashıq qayta jekpe-jek ótkeriwge mirát etti. Li hár bir qozǵawǵa zorlıq penen juwap beriw uqıbına iye bolsa da, bul mirátqa juwap bermedi. Li aq adamlarǵa sabaq beriwdi dawam etkenine qaramastan, ekewi de bunnan keyin járiya bildiriwler jasamadı. Li film karerasın taslap, jekpe-jek ónerin rawajlandırıwdı maqul kórgen edi. Biraq, 1964-jılı Long-Bichtegi jekpe-jek kórsetpesi aqır-aqıbetinde televidenie prodyuseri Uilyam Dozerdiń Charli Channıń ulı Li Chan haqqındaǵı "Number One Son" filminiń pilot seriyasındaǵı rol ushın kastingke mirát etiwine alıp keldi. Serial hesh qashan ámelge aspadı, biraq Dozer Lidiń potenсialın kórdi.<ref name=":0">{{Cite news|title=Color Him Green}}</ref> === 1966–1970: Amerikadaǵı rolleri hám Djit Kun-Do dóretiw === [[Fayl:Van Williams and Bruce Lee in The Green Hornet 1966.jpg|oñğa|nobaý|1966-jılı "The Green Hornet" filmi ushın túsirilgen Uilyams hám Lidiń reklama súwreti]] 1966-jıldan 1967-jılǵa shekem Li Uilyam Dozer tárepinen islep shıǵarılǵan hám bayanlanǵan,<ref>{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in ""The Green Hornet""|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|baspaxana=The American Heritage Center holds the papers of William Dozier, who produced and narrated the TV series The Green Hornet, as well as the Batman TV series.|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}</ref> sol atamadaǵı radio baǵdarlaması tiykarında islengen<ref>{{Cite news|date=September 3, 1966|title=Green Hornet's Creator Visits TV Scene|work=The Times Herald}}</ref><ref name=":0">{{Cite news|date=October 2, 1966|title=Color Him Green|work=Tampa Bay Times}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFAarons1966">Aarons, Leroy F. (October 2, 1966). </cite></ref> "The Green Hornet" teleserialında Van Uilyams oynaǵan bas qaharman menen birge Kato rolin oynadı. Serial bir máwsim (26 bólim) dawamında 1966-jıldıń sentyabrinen 1967-jıldıń martına shekem efirge shıqtı. Li hám Uilyams jáne de Uilyam Dozer islep shıǵarǵan basqa teleserial "Batman"nıń úsh kesilisiw bóliminde óz qaharmanları sıpatında kórindi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-51-season-2/a-piece-of-the-action/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072502/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-51-season-2/a-piece-of-the-action/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-52-season-2/batmans-satisfaction/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072504/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-52-season-2/batmans-satisfaction/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-599958/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072503/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-599958/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> "The Green Hornet" erjetken Bryus Lidi amerikalı tamashagóy auditoriyasına tanıstırdı hám aziyalı stildegi jekpe-jek ónerin usınǵan birinshi keń tarqalǵan amerika showı boldı. Showdıń rejissyorı Lidiń mush hám urıslar paydalanılatuǵın tipik amerika stilinde gúresiwin qáledi. Kásiplik jekpe-jek sheberi sıpatında Li bas tartıp, óz qánigeligi stilinde gúresiwi kerek ekenin talap etti. Dáslep, Li sonshelli tez háreket etkeni sonshelli, onıń háreketlerin plenkaǵa túsiriw múmkin bolmadı, sonlıqtan ol óz háreketlerin ásteletiwge májbúr boldı.<ref name="American Heritage Center">{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}</ref> Showdıń islep shıǵarılıwı waqtında Li showda kaskadyor bolıp isleytuǵın Djin LeBell menen dos boldı. Olar birge shınıqtı hám óz qánigelikleri boyınsha [[jekpe-jek óneri]] bilimleri menen almastı. 1967-jılı show toqtatılǵannan keyin, Li Dozerge "show-biznestegi meniń kareramdı" baslap bergeni ushın minnetdarshılıq xat jolladı.{{Sfn|Polly|2018|pp=187}} After the show was canceled in 1967, Lee wrote to Dozier thanking him for starting "my career in show business".<ref name="American Heritage Center">{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/ "American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'"]. </cite></ref> 1967-jılı Li "Ironside" serialınıń bir bóliminde rol oynadı''.''<ref>{{Citation |last=Dubin |first=Charles S. |title=Tagged for Murder |date=October 26, 1967 |url=https://www.imdb.com/title/tt0612463/ |access-date=January 26, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230126211229/https://www.imdb.com/title/tt0612463/ |url-status=live |series=Ironside |archive-date=January 26, 2023}}</ref> [[Fayl:JeetKuneDo.svg|nobaý|Djit Kun-Do embleması Bryus Li Miyrası tárepinen saqlanatuǵın dizimge alınǵan sawda belgisi bolıp tabıladı. Tayсzitu simvolınıń átirapındaǵı qıtay háripleri bılay oqıladı: "Jolsızlıqtı jol etip paydalanıw" hám "Sheklewsizlikti sheklew etip alıw". Kórsetkishler yan hám in arasındaǵı sheksiz tásirlesiwdi ańlatadı.]] Djit Kun Do 1967-jılı payda bolǵan. «Jasıl shegirtke» serialınıń bir sezonın túsiriwden keyin, Li jumıssız qalıp, Djun Fan Gung-fu Institutın ashtı. Vong Djek-manmen bolǵan tartıslı jekpe-jek Lidiń jekpe-jek óneri haqqındaǵı filosofiyasına tásir etti. Li gúres uzaqqa sozılǵanın hám Ving Chun texnikasın qollanıp óz potenсialın tolıq kórsete almaǵanın túsindi. Ol dástúrli jekpe-jek óneri texnikaları kóshedegi tártipsiz urıs jaǵdaylarında qollanıw ushın júdá qattı hám formal degen pikirge keldi. Li «ámeliylik, iykemlilik, tezlik hám nátiyjelilik» ke pát bergen sistemanı rawajlandırıwdı sheshti. Ol kúsh ushın salmaq kóteriw, shıdamlılıq ushın juwırıw, iykemlilik ushın sozılıw sıyaqlı hár qıylı shınıǵıw usılların qollanıwdı basladı hám qılıshlasıw hám tiykarǵı [[boks]] texnikaları sıyaqlı kóplegen basqa usıllardı úziliksiz beyimlep bardı. Li ózi «stilsiz stil» dep ataǵan nársege pát berdi. Bul dástúrli stillerge tán dep esaplaǵan formal usıldan qutılıwdan ibarat edi. Li hátte ol endi Djun Fan Gung-fu dep ataǵan sistemanıń da júdá sheklewshi ekenin sezdi, hám ol aqır-aqıbetinde Djit Kun Do yamasa Tosqınlıq Berewshi Mushtıń Jolı dep ataytuǵın filosofiya hám jekpe-jek ónerine aylandı. Bul atamaǵa ol keyin ókindi, sebebi Djit Kun Do stillerge tán belgili parametrlerdi ańlattı, al onıń jekpe-jek óneriniń ideyası parametrler hám sheklewlerden tısqarı bolıwı edi. Sol waqıtta Lidiń jekpe-jek óneri boyınsha oqıwshılarınıń ekewi [[Gollivud]] sсenariyshisi Stirling Sillifant hám aktyor Djeyms Koburn edi. 1969-jılı olar úshewi «Únsiz Fleyta» atlı film ushın sсenariy ústinde islesti hám túsirilim ornın izlew ushın birge Hindstanǵa bardı. Joybar sol waqıtta ámelge aspadı, biraq 1978-jılǵı Devid Kerradin bas roldi oynaǵan «Temir sheńber» filmi usı syujet tiykarında islendi. 2010-jılı prodyuser Pol Maslanski «Únsiz Fleyta»nıń dáslepki sсenariyi tiykarında film islewdi jobalastırıp, oǵan qarjılandırıw alǵanı haqqında xabar berildi. 1969-jılı Li Sillifant jazǵan «Marlou» filminde qısqa rol oynadı, onda ol Djeyms Garner oynaǵan jeke detektiv Filip Marloudı qorqıtıw ushın jallanǵan ǵalaba adamnıń rolin orınladı, ol Marloudı qorqıtıw ushın óziniń jekpe-jek óneri qábiletlerinen paydalanıp, vandalizm háreketlerin ámelge asıradı.<ref name=":3">{{Cite news|title=Meet Master Of Jeet Kune Do}}</ref><ref name=":4">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074317/https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> Sol jılı ol Din Martin bas roldi oynaǵan Matt Xelm haqqındaǵı komediyalıq shpionlıq filmniń tórtinshi bólimi «Qıyratıwshı topar»da karate boyınsha másláhátshi sıpatında kórsetildi.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/23670-THE-WRECKING-CREW?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074346/https://catalog.afi.com/Film/23670-THE-WRECKING-CREW?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> Jáne de sol jılı Li «Mine kelinler keledi» hám «Blondi» seriallarınıń bir-bir bóliminde rol oynadı.<ref>{{Cite news|title=Prospective Bridal Pair}}</ref><ref>{{Cite news|title=Wednesday}}</ref> 1970-jılı Li jáne de Sillifant jazǵan, Ingrid Bergman hám Antoni Kuinn bas roldi oynaǵan «Báhárgi jawında seruen» filminiń jekpe-jek xoreografiyasın islep shıǵarıwǵa juwapker boldı.<ref name=":5">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190617032205/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/23437|arxivsáne=June 17, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}</ref> === 1971–1973: Gonkong filmleri hám Gollivudtaǵı tabıslar === 1971-jılı Li Sillifant jazǵan «Longstrit» teleserialınıń tórt bóliminde rol oynadı. Li Djeyms Franсiskus oynaǵan bas qaharman Mayk Longstrittiń [[jekpe-jek óneri]] boyınsha ustazı Li Cung rolin orınladı, hám onıń jekpe-jek óneri filosofiyasınıń áhmiyetli tárepleri sсenariyge kirgizilgen edi.<ref name=":1">{{Cite news|last=Riste|first=Tom|date=November 18, 1971|title=Bruce Lee's Acting adds To 'Longstreet'|volume=130|work=Arizona Daily Star}}</ref><ref name=":6">{{Cite news|last=Riste|first=Tom|date=September 18, 1971|title='Longstreet' Shines As New Detective Hit|volume=130|work=Arizona Daily Star}}</ref> Lidiń óziniń aytıwınsha, sonday-aq onıń óliminen keyin Linda Li Keduelldiń aytıwı boyınsha, Li 1971-jılı óziniń teleserialın usınǵan, ol dáslep «Jawınger» dep atalıp, bul haqqındaǵı sóylesiwlerdi Warner Bros kompaniyası tastıyıqlaǵan. 1971-jıl 9-dekabrde «The Pierre Berton Show» telebaǵdarlamasındaǵı intervyude Li Paramount hám Warner Bros kompaniyalarınıń onı «zamanagóy nársede oynawın» qálegenin hám olardıń vestern ideyası eskirgenin oylaǵanın, al óziniń vestern islewdi qálegenin ayttı. Keduelldiń aytıwınsha, Lidiń konсepсiyası qayta islenip, «Kung-fu» dep ataldı, biraq Warner Bros Lige hesh qanday avtorlıq huqıq bermedi. Warner Bros kompaniyasınıń aytıwınsha, olar ádewir waqıttan beri usınday konсepсiya ústinde islep atırǵan edi, onı 1969-jılı eki sсenariyshi hám prodyuser - Ed Spilman hám Govard Fridlander dóretken edi,<ref name="The Truth about the Creation of the Kung Fu TV Series">{{Web deregi|url=https://www.martialjournal.com/the-truth-about-the-creation-of-the-kung-fu-tv-series/|bet=The Truth about the Creation of the Kung Fu TV Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210130134124/https://www.martialjournal.com/the-truth-about-the-creation-of-the-kung-fu-tv-series/|arxivsáne=January 30, 2021|sáne=May 20, 2019|baspaxana=Martial Journal|qaralǵan sáne=February 20, 2021}}</ref> bunı Lidiń biografı Metyu Polli de tastıyıqlaydı.<ref>{{Cite book|title=Bruce Lee: A Life}}</ref> Bul derekler boyınsha, Lidiń bas rolge alınbawınıń sebebi onıń qalıń akсenti bolǵan, biraq Fred Uayntraub bunı onıń etnikalıq kelip shıǵıwı menen baylanıstıradı.<ref>{{Cite book|url=https://www.scribd.com/book/131190162/Bruce-Lee-Woodstock-And-Me-From-The-Man-Behind-A-Half-Century-of-Music-Movies-and-Martial-Arts|title=Bruce Lee, Woodstock And Me}}</ref><ref>{{Cite book|title=Bruce Lee, Woodstock And Me: From The Man Behind A Half-Century of Music, Movies and Martial Arts}}</ref> Batıs shólistanda Shaolin monaxı roli aqır-aqıbetinde sol waqıtta jekpe-jek óneri menen shuǵıllanbaytuǵın Devid Kerradinge berildi. «The Pierre Berton Show» baǵdarlamasında bergen intervyusinde Li serialdaǵı rol tarqatıwǵa baylanıslı Warner Bros kompaniyasınıń kóz-qarasın túsinetuǵının bildirdi: «Olar biznes kóz-qarasınan bunı qáwipli dep esaplaydı. Men olardı ayıplamayman. Eger jaǵday kerisinshe bolıp, Amerika juldızı Gonkongqa kelgende hám men qarjı iyesi bolǵanımda, men de onı tamashagóyler qabıl etiwi boyınsha óz táshiwishlerime iye bolar edim». Prodyuser Fred Uayntraub Lige Gonkongqa qaytıp, Gollivud basshılarına kórsete alatuǵın tolıq metrajlı film islewdi másláhát bergen edi. AQSHtaǵı ekinshi dárejeli rollerden qanaatlanbaǵan Li Gonkongqa qayttı. «Jasıl shegirtke» serialınıń Gonkongta úlken jetiskenlikke eriskeninen hám rásmiy emes túrde «Kato shouı» dep atalatuǵınınan xabarsız bolǵan Li, ózin shoudıń juldızı sıpatında tanıǵan adamlardı kórip tańqaldı. Shaw Brothers Studio hám Golden Harvest kompaniyaları menen sóylesiwlerden keyin, Li Golden Harvest óndirgen eki filmde bas rolde túsiw ushın shártnama dúzdi. Li óziniń birinshi bas rolin «The Big Boss» (1971) filminde oynadı, bul film pútkil Aziya boyınsha úlken kassalıq tabısqa erisip, onı juldızlıqqa alıp keldi. Bunnan keyin ol «Fist of Fury» (1972) filmin túsirdi, bul film «The Big Boss» filminiń qoyǵan kassalıq rekordların buzdı. Dáslepki eki jıllıq kelisimin tamamlaǵannan soń, Li Golden Harvest penen jańa shártnama dúzdi. Keyinirek Li Chou menen birge óziniń Concord Production Inc. kompaniyasın qurdı. Óziniń úshinshi filmi «The Way of the Dragon» (1972) ushın ol filmniń sсenariyin jazıwshısı, rejissyorı, bas aktyorı hám urıs saxnalarınıń xoreografı sıpatında tolıq baqlawǵa iye boldı. 1964-jılı Kaliforniyanıń Long-Bich qalasında ótkerilgen kórsetiwde Li karate chempionı Chak Norris penen tanıstı. «The Way of the Dragon» filminde Li Norristi kóriwshilerge óziniń qarsılası sıpatında tanıstırdı. Olardıń jekpe-jegi "jawıngerlik óner hám kino tariyxındaǵı eń jaqsı urıs saxnalarınıń biri" dep bahalanǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnn.com/2018/07/07/us/bruce-lee-myth-vs-reality/index.html|bet=New Bruce Lee bio debunks 'kung fu Jesus' myth|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191219081112/https://www.cnn.com/2018/07/07/us/bruce-lee-myth-vs-reality/index.html|arxivsáne=December 19, 2019|avtor=John Blake|sáne=July 7, 2018|jumıs=CNN|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}</ref> Bul rol dáslep amerikalı karate chempionı Djo Lyuiske usınılǵan edi. «Fist of Fury» hám «Way of the Dragon» filmleri dúnya júzi boyınsha sáykes túrde shama menen 100 million hám 130 million AQSH dolları tabıs alıp keldi. 1972-jıldıń avgust ayınan oktyabr ayına shekem Li óziniń tórtinshi Golden Harvest filmi «Game of Death» ústinde jumıs basladı. Ol ayırım saxnalardı, sonıń ishinde burınǵı oqıwshısı, 7 fut 2 dyuym (218 sm) boylı amerikalı basketbol juldızı Karim Abdul-Djabbar menen urıs saxnasın túsirdi. 1972-jıldıń noyabr ayında Warner Bros kompaniyası Lige Concord, Golden Harvest hám Warner Bros birgelikte islep shıǵaratuǵın birinshi film «Enter the Dragon»da bas roldi oynawdı usınǵannan keyin óndiris toqtatıldı. Túsiriw jumısları 1973-jıldıń fevral ayında Gonkongta baslanıp, aprel ayında juwmaqlandı.<ref>{{Web deregi|url=http://bruceleefansite.com/bruces-life.html|bet=Bruce Lee's Life|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200218233318/http://bruceleefansite.com/bruces-life.html|arxivsáne=February 18, 2020|qaralǵan sáne=March 14, 2020}}</ref> Túsiriw baslanǵannan bir ay ótkennen soń, basqa óndiriwshi kompaniya Starseas Motion Pictures Lidi «Fist of Unicorn» filminiń bas aktyorı sıpatında járiyaladı, haqıyqatında ol tek kóp jıllıq dostı Yunikorn Chanǵa járdem retinde filmdegi urıs saxnalarınıń xoreografiyasın islep beriwge kelisken edi. Li óndiriwshi kompaniyaǵa qarsı arza bermekshi boldı, biraq Chan menen doslıǵın saqlap qaldı. Degen menen, «Enter the Dragon» filmi tamamlanǵannan bir neshe ay ótip hám onıń 1973-jılı 26-iyuldegi premerasına altı kún qalǵanda Li qaytıs boldı.<ref name="Wilson">{{Cite book|last1=Wilson|first1=Wayne|title=Bruce Lee|date=2001|publisher=Mitchell Lane Publishers|isbn=978-1-58415-066-4|pages=30–1|url=https://archive.org/details/bruceleereallife00wayn/page/30/mode/2up|quote=After its release, ''Enter the Dragon'' became Warner Brothers' highest grossing movie of 1973. It has earned well over $400{{nbsp}}million}}</ref> «Enter the Dragon» sol jıldıń eń kóp tabıs alıp kelgen filmleriniń birine aylandı hám Lidiń jawıngerlik óner ańızına aylanıwın tastıyıqladı. Film 1973-jılı 850,000 AQSH dollarına túsirilgen, bul 2007-jılǵı inflyaсiyanı esapqa alǵanda 4 million dollarǵa teń.<ref name="bls">{{Web deregi|url=http://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl|bet=Inflation Calculator|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080529155647/http://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl|arxivsáne=May 29, 2008|baspaxana=[[Bureau of Labor Statistics]]|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> «Enter the Dragon» filmi dúnya júzi boyınsha 400 million dollardan artıq tabıs alıp kelgeni mólsherlenedi, bul 2022-jılǵı inflyaсiyanı esapqa alǵanda 2 milliard dollardan artıqqa teń. Film jawıngerlik ónerge qısqa múddetli qızıǵıwshılıqtı oyattı, bul "Kung Fu Fighting" sıyaqlı qosıqlarda hám ayırım TV showlarda óz kórinisin taptı. === 1978-jıldan házirge shekem: Qaytıs bolǵannan keyingi jumısları === [[Fayl:Avenue_of_Stars_Bruce_Lee.jpg|oñğa|nobaý|Bryus Lidiń Gonkongtaǵı Dańq gúzarındaǵı juldızı]] "Enter the Dragon" filminiń rejissyorı Robert Klouz, Golden Harvest penen birge Lidiń pitpey qalǵan "Game of Death" filmin qayta tiklegen. Li "Enter the Dragon" filmin túsiriwge ketpesten aldın "Game of Death" ushın 100 minuttan aslam material, sonıń ishinde qaytalanǵan kórinislerdi túsirip úlgergen edi. Abdul-Jabbardan tısqarı, filmde Djordj Lezenbi, Xapkido ustazı Ji Xan-je hám Lidiń jáne bir shákirti Den Inosanto da qatnasqan. Filmniń shıńı - Lidiń qaharmanı Xay Tien sarı sport kiyiminde bes qabatlı pagodanıń hár bir qabatında hár qıylı qarsılaslar menen ayqasqan saxnalar boldı. Talqılawlarǵa sebep bolǵan adım menen, Robert Klouz filmdi Lige uqsaytuǵın aktyor (Kim Tay Chung, kaskadyor sıpatında Yuen Byao) hám Lidiń basqa filmlerinen alınǵan arxiv kórinislerin paydalanıp, jańa syujet hám aktyorlar quramı menen tamamladı. Film 1978-jılı ekranǵa shıqtı. Bul jıynap dúzilgen filmde Lidiń haqıyqıy túsirilgen kórinisleri tek on bes minut boldı. Lidiń paydalanılmaǵan materialları 22 jıldan keyin tabılıp, "Bruce Lee: A Warrior's Journey" hújjetli filmine kirgizildi. [[Fayl:Bruce_Lee_Walk_of_fame.jpg|nobaý|Bryus Lidiń Gollivud Dańq gúzarındaǵı juldızı]] 1972-jılı "The Big Boss" hám "Fist of Fury" filmleriniń tabıslı bolıwınan keyin, Golden Harvest kompaniyasınıń Raymond Chou tárepinen úshinshi film jobalastırıldı. Bul filmdi Lo Vey rejissyorlıq etiwi kerek edi hám onıń atı "Yellow-Faced Tiger" bolıwı kerek edi. Biraq, sol waqıtta Li óziniń "Way of the Dragon" sсenariyin rejissyorlıq etiw hám prodyuserlik etiwdi sheshti. Li Raymond Chou menen birge óndiris kompaniyasın qurǵan bolsa da, 1973-jıldıń sentyabr-noyabr aylarında básekiles Shaw Brothers Studio menen birge tariyxıy film jobalastırılǵan edi. Bul filmdi Chor Yuen yamasa Chen Kang rejissyorlıq etiwi, Yi Kang hám Chang Chex sсenariy jazıwı kerek edi. Filmniń atı "The Seven Sons of the Jade Dragon" bolıwı kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.fortunecity.com/lavender/friday/155/id47.htm|bet=Shaw Brothers Film Project|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111103162421/http://www.fortunecity.com/lavender/friday/155/id47.htm|arxivsáne=November 3, 2011|qaralǵan sáne=January 6, 2011}}</ref> 2015-jılı Perfect Storm Entertainment hám Bryus Lidiń qızı Shennon Li "The Warrior" serialınıń islep shıǵarılatuǵının hám Cinemax kanalında kórsetiletuǵının járiyaladı. Film rejissyorı Djastin Lin serialdı basqarıw ushın tańlandı.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2015/05/bruce-lee-crime-drama-warrior-justin-lin-cinemax-1201430580/|bet=Cinemax Developing Bruce Lee-Inspired Crime Drama 'Warrior' From Justin Lin|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200133/https://deadline.com/2015/05/bruce-lee-crime-drama-warrior-justin-lin-cinemax-1201430580/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=May 21, 2015|qaralǵan sáne=April 16, 2020}}</ref> Óndiris 2017-jıldıń oktyabr ayında Qubla Afrikadaǵı [[Keyptaun|Keyptaunda]] baslandı. Birinshi sezonda 10 bólim bar.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2017/10/warrior-cinemax-cast-director-bruce-lee-inspired-martial-arts-series-1202185298/|bet='Warrior': Cinemax Sets Cast & Director For Bruce Lee-Inspired Martial Arts Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200052/https://deadline.com/2017/10/warrior-cinemax-cast-director-bruce-lee-inspired-martial-arts-series-1202185298/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=October 11, 2017|qaralǵan sáne=April 16, 2020}}</ref> 2019-jıldıń aprel ayında Cinemax serialdıń ekinshi máwsimin tastıyıqladı.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2019/04/warrior-renewed-season-2-cinemax-tong-wars-drama-series-bruce-lee-justin-lin-1202600027/|bet='Warrior' Renewed For Season 2 By Cinemax|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200225/https://deadline.com/2019/04/warrior-renewed-season-2-cinemax-tong-wars-drama-series-bruce-lee-justin-lin-1202600027/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=April 24, 2019|jumıs=Deadline Hollywood|qaralǵan sáne=April 24, 2019}}</ref> 2021-jıldıń mart ayında prodyuser Djeyson Kotxari "The Silent Flute" filminiń huqıqların satıp alǵanı haqqında xabar berildi. Bul film miniseriya bolıp isleniwi kerek, al Djon Fusko sсenarist hám atqarıwshı prodyuser bolıwı kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=https://variety.com/2021/film/asia/jason-kothari-and-john-fusco-to-produce-bruce-lee-scripted-the-silent-flute-1234936256/|bet=Jason Kothari and John Fusco to Produce Bruce Lee-Scripted 'The Silent Flute'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210324152647/https://variety.com/2021/film/asia/jason-kothari-and-john-fusco-to-produce-bruce-lee-scripted-the-silent-flute-1234936256/|arxivsáne=March 24, 2021|avtor=Frater|at=Patrick|sáne=March 23, 2021|til=en-US|jumıs=[[Variety (magazine)|Variety]]|qaralǵan sáne=March 25, 2021}}</ref> === Islenbegen jumıslar === Li bir neshe sсenariyler ústinde ózi de islegen edi. "Southern Fist/Northern Leg" dep shártli túrde atalǵan filmniń tiykarǵı syujetin Lidiń óz dawısı menen aytıp bergen jazbası bar, onda "The Silent Flute" (Circle of Iron) filminiń biykar etilgen sсenariyi menen uqsaslıqlar bar. Basqa bir sсenariydiń atı "Green Bamboo Warrior" bolıp, ol [[San Francisco|San-Franсiskoda]] ótiwi kerek edi, Bolo Yung penen birge oynawı hám Endryu Vayna prodyuserlik etiwi jobalastırılǵan edi. Bul jobalastırılǵan film proektleri ushın kostyum sınawları da shólkemlestirilgen edi. === Soqqı beriw === Lidiń [[jekpe-jek óneri]] menen birinshi tanısıwı ákesi arqalı boldı, onnan ol U stilindegi tay chidiń tiykarların úyrendi. Jasóspirim waqtında Li Gonkongtaǵı banda ayqaslarına aralasıp, jiyi kóshe tóbeleslerine qatnastı.<ref name="LeeLee1989">{{Cite book|title=The Bruce Lee Story|url=https://books.google.com/books?id=2NAuMRjSUSIC&pg=PA26}}</ref> Lidiń jekpe-jek óneriniń rawajlanıwına eń úlken tásir etken nárse onıń Vin Chun úyreniwi boldı. Li 16 jasında, 1956-jıldıń aqırınan 1957-jılǵa shekem, qarsılas banda aǵzalarınan jeńilgennen keyin, Vin Chun ustazı Ip Mannıń qol astında boldı. Iptiń ádettegi sabaqları ulıwma alǵanda forma shınıǵıwları, chi sao (jabısqaq qollar) shınıǵıwları, aǵash maneken texnikaları hám erkin sparring bolıp ótti. Sabaqlar ushın belgilengen qálip joq edi. Li úyrengen basqa qıtay jekpe-jek stilleri arasında Arqa bogomol, Qubla bogomol, Búrkit tırnaǵı, Tan Tuy, Lou Xan, Mizongyi, Va Kung, Maymıl, Qubla aydarha, Fuсzyan aq tırna, Choy Li Fut, Xun Gar, Choy Gar, Fut Gar, Mok Gar, Yau Kung Mun, Li Gar hám Lau Gar bar edi. 1956-jıldan 1958-jılǵa shekem Li Áwliye Franсisk Ksaveriy kolledjiniń [[boks]] komandasınıń treneri Brat Edvardtan boks boyınsha tálim aldı. 1958-jılı Li Gonkong mektepleri arasındaǵı boks turnirin jeńip aldı, finalda aldıńǵı chempion Geri Elmsti nokdaunǵa túsirdi. Amerika Qurama Shtatlarına kóshkennen keyin, Li awır salmaqtaǵı boks chempionı [[Muhammed Ali|Muxammed Áliydiń]] kúshli tásirine tústi, 1960-jılları onıń ayaq jumısın izertlep, óz stiline kirgizdi.<ref>{{Cite book|editor-last1=Vaughn|editor-last2=Lee|title=The Legendary Bruce Lee|date=1986|publisher=[[Black Belt Communications]]|isbn=978-0-89750-106-4|page=127|url=https://books.google.com/books?id=D8d_YjWV9k4C&pg=PA127}}</ref> Li 1964-hám 1968-jılları Long-Bich qalasında ótkerilgen Xalıqaralıq karate chempionatında óziniń Jit Kun Do jekpe-jek ónerin kórsetti, sońǵısınıń joqarı sapalı video jazbası bar. Videoda Lidiń qarsılası qorǵanıwǵa úlgermey turıp tez kóz soqqıların beriwi hám bir neshe ıqtıyarlılarǵa bir dyuymlik mushın kórsetiwi sáwlelengen. Ol kózi baylanǵan halda qarsılası menen chi sao jattıǵıwların orınlaydı, qarsılasınıń hálsiz táreplerin izlep, mushlar hám jıǵıwlar menen utadı. Keyin Li tolıq baylanıslı sparring gúresinde qatnasadı, ekewi de teri bas qorǵawın kiygen. Videoda Lidiń Jit Kun Do konсepсiyasın qollanıp, únemli qozǵalıslardı ámelge asırǵanı kórinedi. Ol Áliyden úyrengen ayaq jumısın paydalanıp, qarsılasınan uzaqta turıp, arqa tárepten mushlar hám tuwrı soqqılar menen qarsı hújim etedi. Ol hújimlerdi toqtatıwshı jan soqqıları menen bólip taslaydı hám tez arada bir neshe sıpırıp túsiriwler hám bas tepkilerin orınlaydı. Qarsılas Lige qayta-qayta hújim etiwge urınadı, biraq hesh qashan taza soqqı bere almaydı. Bir márte ol aylanbalı tebiw menen jaqınlasıwǵa eristi, biraq Li buǵan qarsı hújim etti. Bul video 1995-jılı "Black Belt" jurnalı tárepinen kórip shıǵılıp, "háreketler Lidiń filmlerindegidey tez hám ǵázepli" degen juwmaqqa kelingen. 1964-jılǵı chempionatta Li birinshi ret [[Taekwando|taekvondo]] ustası Jungu Ri menen ushırastı. Ri Lige jan tebiwdi detallı túrde úyretken bolsa, Li Rige "signalsız" mush urıwdı úyretti. Ri Liden "akkupunch" dep ataytuǵın usıldı úyrenip, onı amerikalı taekvondoǵa kirgizdi. "Akkupunch" - bul adamnıń reakсiya waqtına tiykarlanǵan, bloklaw qıyın bolǵan tez mush - "ideya soqqını qarsılas miyden bilekke baylanıs jasap bolǵansha tamamlawdan ibarat".<ref name="Rhee">{{Web deregi|url=http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|bet=Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190506223915/http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|arxivsáne=May 6, 2019|jumıs=jhoonrhee.com|qaralǵan sáne=May 1, 2019}}</ref> Li kóbinese qıya tebiwdi qollanǵan, bul keyinirek aralas jekpe-jek túrlerinde keń qollanıldı.<ref name="Fantaousakis">{{Web deregi|url=https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|bet=UFC 232 – Jones vs. Gustafsson 2: Moves to look for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005356/https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Fantaousakis|at=Kostas|sáne=December 29, 2018|jumıs=[[Bloody Elbow]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}</ref> Jit Kun Doda bul "jit tek", "toqtatıwshı tebiw" yamasa "kesip ótiwshi tebiw" dep ataladı.<ref>{{Cite book|title=Instructors Confidential Manual Supplemental Handbook|publisher=Dorrance Publishing|url=https://books.google.com/books?id=7ObHDhW-AxEC&pg=PA98}}</ref> === Greppling (Gúres) === Li hár qıylı jekpe-jek stilleri arasında kross-trenirovkanı maqul kórgen hám ásirese grepplinge qızıqqan. Li Sietl hám [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyada]] bir neshe [[dzyudo]] sheberleri menen shınıqtı, olardıń arasında Fred Sato, Djessi Glover, Taki Kimura, Xeyuord Nishioka hám Uolli Djey, sonday-aq Djin LeBell bar edi. Onıń birinshi shákirtleriniń kópshiligi dzyudo hám basqa da jekpe-jek túrlerinde tájiriybeli bolǵan, al Li ózi úyretkenindey-aq kóp nárse úyrendi. "Jasıl shıbın" filminiń túsiriliwi waqtında LeBell menen doslasqannan keyin, Li oǵan soqqı beriw ónerin úyretiwdi usındı, bunıń ornına gúres usılların úyreniw ushın. LeBell ataqlı gúresshiler Lu Tesz hám Ed Lyuisten ketch-restling úyrengen edi, hám dzyudo menen ketch-restlingtiń ayrıqsha usılların Lidiń "Jit Kun Donıń jolı" kitabınan kóriwge boladı. Ol jáne de gúres usılların xapkido ustası Ji Xan-jeden úyrendi.{{Sfn|Rafiq|2020}} Gloverdiń aytıwınsha, Li tek qarsılastı uslap alıw háreketinde ǵana dzyudonı nátiyjesiz dep tapqan. Olardıń birinshi birgeliktegi shınıǵıwında, Glover Lige osoto gari usılın kórsetti, Li bunı jaman usıl emes dep esapladı, biraq Gloverdiń onı uslap turıwǵa májbúr bolǵanın unatpadı. Sietlde bolǵan waqtında, Li onı qulatıwǵa yamasa jerge jıqpaqshı bolǵan qarsılaslarǵa qarsı gúreske qarsı usıllardı islep shıqtı. Glover Lidiń "eger sizdi tik turǵan halda uslap alıw múmkinshiligi bolsa, hesh qashan jerge jıǵılmaytuǵının" eske túsirdi. Soǵan qaramastan, Li LeBellge dzyudonı óziniń jekpe-jek stiline qosıw tilegin bildirdi. Ol osoto garini Jit Kun Do sistemasına kirgizdi, sonday-aq dzyudodan basqa da laqtırıwlar, qol qulpılawlar hám buwındırıwlardı qostı.{{Sfn|Cheng|1993}} Li gúresiwdiń háreket xoreografiyasında kózge túserlik emesligi sebepli az paydalı dep esaplasa da,{{Sfn|Thomas|1994|pp=77}} ol óz filmlerinde gúres usılların kórsetti. Mısalı, "Aydarhanıń jolı" filminde onıń qaharmanı qarsılası Chak Norristi LeBellden ilhamlanǵan moyın qısıwı menen jeńedi,{{Sfn|Polly|2018|pp=187}} al "Aydarhanıń kiriwi" filminiń prologında Li qarsılası Sammo Xungtı qol qulpılaw arqalı jeńedi.{{Sfn|Rafiq|2020}} "Ólim oyını" filminde de Li hám Xan-jey gúres usılların almasadı, sonday-aq Li Karim Abdul-Jabbar oynaǵan personajǵa qarsı kúres usılların qollanadı.{{Sfn|Rafiq|2020}} Lige sonday-aq Úlken Gama dep atalǵan, gúres kúshi menen tanılǵan hind/pákistan pexlevani gúres chempionınıń shınıǵıw rejimi tásir etken. Li Gamanıń shınıǵıwların óziniń shınıǵıw rejimine kirgizgen.{{Sfn|Little|1998|pp=58}} === Kóshe tóbelesi === Lige taǵı bir úlken tásir etken nárse Gonkongtıń kóshe tóbelesi mádeniyatı, ásirese úy tóbelerindegi urıslar edi. XX ásirdiń ortasında Gonkongta jınayatshılıqtıń ósiwi hám Gonkong poliсiyasınıń adam kúshiniń sheklengenligi sebepli, kóp jas gonkonglılar ózin qorǵaw ushın jekpe-jek ónerin úyrene basladı. 1960-jıllar dógereginde Gonkongta shama menen 400 jekpe-jek mektebi bolıp, olar ózleriniń ayrıqsha stillerin úyretetuǵın edi. Gonkongtıń kóshe tóbelesi mádeniyatında 1950-1960-jılları úy tóbelerindegi urıs kórinisi payda boldı, bunda qarsılas jekpe-jek mektepleriniń toparları britaniya kolonial hákimiyatlarınıń qatań sharalarınan qashıw ushın Gonkong úyleriniń tóbelerinde qolǵapsız urıslarǵa shaqırısatuǵın edi. Li bul Gonkong úy tóbelerindegi urıslarǵa jiyi qatnasatuǵın edi. Ol hár qıylı jekpe-jek mektepleriniń hár túrli usılların óziniń gibrid jekpe-jek stiline biriktirdi. Li 1970-jıllardıń basında Gonkongqa qaytıp kelgende, onıń "shıǵıstaǵı eń tez mush" ataǵı jergilikli adamlardıń onı kóshe tóbelesine shaqırıwına sebep boldı. Ol geyde bul shaqırıqlardı qabıl etip, kóshe tóbeleslerine qatnastı, bul sol waqıtta baspasózdiń onı zorlıqshıl etip kórsetiwine alıp keldi hám ayırım sınǵa ushıradı.<ref>{{Cite news|last1=Elegant|first1=Robert S.|title=Chinese movies find market as gore, blood fill screen|url=https://newspaperarchive.com/biloxi-daily-herald-jan-21-1973-p-5/|access-date=April 15, 2022|work=[[The Sun Herald]]|date=January 21, 1973|page=5|quote=Today, Bruce Lee is the hottest property in the Chinese film business and "the fastest fist in the east," as Chow calls him. <br /> Small boys — and some very big boys — regularly challenge him to fight when they spy him on the streets. Sometimes he accepts, for he is full of suppressed violence engendered by a singularly unhappy childhood.}}</ref> === Fizikalıq tayarlıq === 172 sm (5 fut 8 dyuym) boyı hám 64 kg (141 funt)<ref>{{Web deregi|url=http://www.theringer.com/movies/2018/5/29/17400010/bruce-lee-death-a-life-matthew-polly|bet=The Last Days of Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230802050414/https://www.theringer.com/movies/2018/5/29/17400010/bruce-lee-death-a-life-matthew-polly|arxivsáne=August 2, 2023|sáne=May 29, 2018|jumıs=theringer.com|baspaxana=The Ringer|qaralǵan sáne=August 1, 2023}}</ref> salmaǵı menen Li óziniń fizikalıq tayarlıǵı hám kúsh-quwatı menen belgili edi. Ol múmkin bolǵanınsha kúshli bolıw ushın arnawlı fizikalıq shınıǵıw rejimin qollandı. 1965-jılı Vong Jek-man menen bolǵan gúresinen keyin, Li jekpe-jek ónerin úyreniwge degen qatnasın ózgertti. Li óz dáwirindegi kóp jekpe-jek sheberleriniń fizikalıq shınıǵıwǵa jetkilikli waqıt ajıratpaytuǵının sezdi. Li tolıq fizikalıq tayarlıqtıń barlıq elementlerin - bulshıq et kúshi, bulshıq et shıdamlılıǵı, júrek-qan tamır shıdamlılıǵı hám iykemlilikti kirgizdi. Ol ayırım bulshıq et massasın qurıw ushın dástúrli bodibilding usılların qollandı, biraq onı asırıp jibermedi, sebebi bul tezlikti yamasa iykemlilikti tómenletiwi múmkin edi. Sonnıń menen birge, teńsalmaqlılıq máselesinde, Li ruwxıy hám psixikalıq tayarlıqtıń jekpe-jek óneri kónlikpelerin fizikalıq jaqtan úyreniwdiń tabıslı bolıwı ushın tiykarǵı áhmiyetke iye ekenin ayttı. Ol óziniń "Jit Kun Do jolı" kitabında bılay dep jazdı: ''Shınıǵıw - sporttıń eń kóp itibarsız qaldırılǵan tárepleriniń biri. Kónlikpelerdi rawajlandırıwǵa kóp waqıt ajıratılıp, qatnasıwshınıń jeke rawajlanıwına az waqıt berilgen. ... Jit Kun Do, aqır-aqıbetinde, mayda texnikalar máselesi emes, al joqarı dárejede rawajlanǵan ruwxıylıq hám dene qurılısı máselesi.'' Linda Li Kedwelldiń aytıwınsha, Qurama Shtatlarǵa kóship kelgennen keyin kóp ótpey, Li awqatlanıwǵa itibar beriwdi basladı hám paydalı awqatlar, joqarı proteinli ishimlikler, vitaminler hám minerallı qosımshalarǵa qızıǵıwshılıq payda etti. Keyinirek ol joqarı ónimli denege erisiwdiń joqarı ónimli avtomobil dvigatelin saqlap turıwǵa uqsas ekenin túsindi. Kóshpeli mánide, tómen oktanlı janılǵı menen mashinanı júrgiziw múmkin bolmaǵanı sıyaqlı, adamnıń denesin de zıyanlı awqatlar menen uzaq waqıt dawamında saqlap turıw múmkin emes, hám "nadurıs janılǵı" menen adamnıń denesi áste yamasa shala isleydi. Li pechenyeler hám aq unnan tayarlanǵan ónimlerden awlaq boldı, olardı denesi ushın hesh qanday paydası joq bos kaloriyalar dep sıpatladı. Ol Aziya aspazlıǵınıń hár qıylılıǵın jaqsı kóretuǵını menen belgili edi hám kóbinese palız ónimleri, gúrish hám balıq aralas awqatlanatuǵın edi. Li sút ónimlerin unatpaytuǵın edi, sonlıqtan óz raсionında qurǵaq sútti paydalanatuǵın edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.newindianexpress.com/lifestyle/health/2018/nov/28/fit-as-a-fiddle-bruce-lees-diet-and-fitness-routine-1904397.html#:~:text=Here%20are%20some%20tips%20from%20Bruce%20Lee%27s%20diet%20plan%3A&text=He%20was%20fond%20of%20steak,tofu%20and%20above%20all%2C%20vegetables.|bet=Inspirational! Bruce Lee's diet and fitness routine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200728171336/https://www.newindianexpress.com/lifestyle/health/2018/nov/28/fit-as-a-fiddle-bruce-lees-diet-and-fitness-routine-1904397.html#:~:text=Here%20are%20some%20tips%20from%20Bruce%20Lee%27s%20diet%20plan%3A&text=He%20was%20fond%20of%20steak,tofu%20and%20above%20all%2C%20vegetables.|arxivsáne=July 28, 2020|sáne=November 28, 2018|jumıs=newindianexpress.com|qaralǵan sáne=July 7, 2020}}</ref> Den Inosanto Lidiń kúndelikli rejesinde birinshi is retinde meditaсiya menen shuǵıllanǵanın eske túsiredi.{{Sfn|Thomas|1994|pp=97}} == Kórkemlik == === Filosofiya === Li tiykarınan [[jekpe-jek óneri]] sheberi sıpatında belgili bolsa da, ol Vashington universitetinde oqıǵan waqtında drama hám Aziya hám Batıs filosofiyasın úyrendi. Ol kóp oqıytuǵın edi hám onıń keń kitapxanasında tiykarınan jekpe-jek óneri hám filosofiyalıq tekstler bar edi.<ref>{{Web deregi|url=http://houseofbrucelee.blogspot.tw/2012/08/books.html|bet=Inside Bruce Lee's Personal Library|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161006050350/http://houseofbrucelee.blogspot.tw/2012/08/books.html|arxivsáne=October 6, 2016|jumıs=houseofbrucelee.blogspot.tw|qaralǵan sáne=October 5, 2016}}</ref> Onıń jekpe-jek óneri hám gúres filosofiyası haqqındaǵı kitapları jekpe-jek óneri sheńberinde de, onnan tısqarı da óziniń filosofiyalıq pikirleri menen belgili. Onıń hár tárepleme filosofiyası kóbinese onıń gúres isenimlerin sáwlelendiretuǵın edi, biraq ol óziniń jekpe-jek óneriniń tek usınday tálimler ushın metafora ekenin tez-tez aytıp turatuǵın edi. Ol hár qanday bilimniń aqır-aqıbette ózin-ózi tanıwǵa alıp keletuǵınına isenetuǵın edi. Ol ózin-ózi kórsetiwdiń ózi tańlaǵan usılı jekpe-jek óneri ekenin aytqan.<ref name="warriorwithin122" /> === Poeziya === Jekpe-jek óneri hám filosofiyadan tısqarı, olar fizikalıq aspekt hám haqıyqat hám prinсipler ushın ózin-ózi ańlawǵa itibar qaratadı, Li jáne de óziniń sezimlerin hám ómiriniń belgili bir dáwirin sáwlelendiretuǵın qosıqlar da jazǵan. Kóp túrli kórkem óner túrleri olardı dóretiwshi suwretshiniń ózi menen úylesimli bolıp qaladı. Lidiń ózin-ózi kórsetiw prinсipi onıń poeziyasına da qollanılǵan. Onıń qızı Shennon Li bılay degen: "Ol haqıyqattan da qosıqlar jazǵan; ol shınında da hár tárepleme suwretshi edi".<ref>{{Web deregi|url=http://www.brucelee.com/index.cfm/page/Bruce-Lee-s-Poetry---Shannon-Lee-reads-one-of-her-father-s-handwritten-poems/pid/10277/cdid/10363|bet=Bruce Lee's Poetry: Shannon Lee reads one of her father's handwritten poems|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121106192413/https://www.brucelee.com/index.cfm/page/Bruce-Lee-s-Poetry---Shannon-Lee-reads-one-of-her-father-s-handwritten-poems/pid/10277/cdid/10363|arxivsáne=November 6, 2012|avtor=Lee|at=Shannon|jumıs=Poetry|qaralǵan sáne=April 17, 2012}}</ref> Onıń poetikalıq shıǵarmaları dáslep qoldan qaǵazǵa jazılǵan, keyin redakсiyalanıp baspadan shıqqan, Bryus Lidiń shıǵarmalarınıń tiykarǵı avtorı (redaktorı) Djon Littl bolǵan. Linda Li Keduell (Bryus Lidiń hayalı) kúyewiniń jazbaları, qosıqları hám tájiriybelerin izin dawam ettiriwshiler menen bólisken. Ol bılay degen: "Lidiń qosıqları, amerikalı standartlar boyınsha, ádewir qarańǵı - adam psixikasınıń tereń, az ashılǵan táreplerin sáwlelendiredi".<ref>{{Cite book|last=Lee|first=Bruce|title=Bruce Lee Artist of Life|year=1999|publisher=Tuttle|location=Martial Arts|isbn=978-0-8048-3263-2|page=92|author2=Linda Lee Cadwell|editor=John Little|chapter=Part 4 Poetry}}</ref> Bryus Lidiń qosıqlarınıń kópshiligi anti-poeziya kategoriyasına kiredi yamasa paradoks túrine jatadı. Onıń qosıqlarındaǵı kewil-xosh onıń Robert Frost sıyaqlı basqa da ataqlı shayırlar menen salıstırıwǵa bolatuǵın tárepin kórsetedi, olardıń kópshiligi ózlerin qarańǵı poetikalıq shıǵarmalar arqalı kórsetken. Jekpe-jek ónerindegi In hám Yan simvolınan alınǵan paradoks onıń poeziyasına da sińdirilgen. Onıń jekpe-jek óneri hám filosofiyası onıń poeziyasına úlken úles qosadı. Lidiń poeziyasınıń erkin qosıq forması onıń "Formasız bolıń... pishimsiz, suw sıyaqlı" degen sózin sáwlelendiredi.<ref>{{Cite book|title=The Warrior Within|year=1996|publisher=McGraw-Hill|location=Martial arts-Philosophy|isbn=0-8092-3194-8|page=[https://archive.org/details/warriorwithinphi00litt/page/43 43]|author=John Little|editor=John Little|chapter=Five: The Running Water}}</ref> == Jeke ómiri == === Atları === Lidiń kanton tilindegi tuwılǵan atı Li Jun-fan edi. Bul at omofon túrinde "qayta keliw" mánisin ańlatadı hám oǵan anası tárepinen berilgen, sebebi anası onıń erjetkende Qurama Shtatlarǵa qaytıp keletuǵının sezgen. Anasınıń ırımshıllıǵı sebepli, dáslep oǵan Say-fon dep at qoyǵan, bul "kishi feniks" mánisin ańlatıwshı hayal-qızlar atı. "Bryus" degen inglisshe attı oǵan emlewxanadaǵı qarawshı shıpaker, doktor Meri Glover bergen dep esaplanadı. Lidiń úsh basqa qıtaysha atı da bolǵan: Li Yuen-cham - shańaraq/urıw atı; Li Yuen-kam - La Sall kolledjinde oqıǵan waqtında qollanǵan studentlik atı, hám onıń qıtaysha ekran atı Li Siu-lun (Siu-lun "kishi aydarha" degendi ańlatadı). Lidiń Jun-fan degen atı dáslep qıtaysha jazılǵan; biraq, Jun qıtay ieroglifi onıń atasınıń atı Li Jun-biudaǵı bir bólegi menen birdey edi. Demek, qıtay dástúrinde tıyım salıwdı biykarlaw ushın, Lidiń atındaǵı Jun ieroglifi omonimne almastırılǵan. === Shańaraq === Lidiń ákesi, Li Xoy-chuen, sol waqıtta aldıńǵı qatarlı kanton operası hám kino aktyorlarınıń biri bolǵan hám Yaponiyanıń Gonkongtı basıp alıwınıń aldında shańaraǵı menen bir jıllıq opera gastroline shıǵıwǵa tayarlanıp atırǵan edi. Li Xoy-chuen kóp jıllar dawamında AQSH-tı aralap, sol jerdegi kóplegen qıtay jámáátlerinde dóretiwshilik etken edi. Kópshilik zamanlasları AQSH-ta qalıwdı sheshken bolsa da, Li Xoy-chuen Bryustiń tuwılıwınan soń Gonkongqa qayttı. Bir neshe aydan soń Gonkong basıp alındı hám Liler úsh jıl segiz ay yapon okkupaсiyası astında jasadı. Urıs tamam bolǵannan keyin, Li Xoy-chuen aktyorlıq kásibin qayta basladı hám Gonkongtıń qayta qurılıw jıllarında burınǵıdan da ataqlı aktyorǵa aylandı. Lidiń anası, Greys Xo, Gonkongtaǵı eń bay hám kúshli klanlardıń biri bolǵan Xo-tunglardan edi. Ol klannıń evraziyalıq patriarxı Ser Robert Xo-tungtıń yarım jiyeni bolǵan.<ref name="People's Republic of China">{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|bet=Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|arxivsáne=June 12, 2011|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/CE/Museum/History/en/pspecial_8.php|bet=Kom Tong Hall and the Dr Sun Yat-sen Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100818100840/http://www.lcsd.gov.hk/CE/Museum/History/en/pspecial_8.php|arxivsáne=August 18, 2010|sáne=January 10, 2005|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}</ref> Sonıń ushın, jas Bryus Li bay hám jeńil ortalıqta ósip-jetildi. Shańaraǵınıń joqarı mártebesine qaramastan, Li ósken aymaq kommunistlik [[Qıtay|Qıtaydan]] [[Gonkong|Gonkongqa]] (sol waqıtta Britaniya táj koloniyası bolǵan) qashqan qashqınlardıń aǵılıp keliwi sebepli adamǵa tolıp ketken, qáwipli hám banda básekilerine tolı bolıp qalǵan edi. Greys Xo, eki belgili Gonkong isbilermeni hám qayırqomı Xo Kom-tongtıń (Xo Gumtong) asırap alınǵan yamasa tuwma qızı hám Ser Robert Xo-tungtıń yarım jiyeni sıpatında xabar etiledi.<ref name="People's Republic of China">{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|bet=Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|arxivsáne=June 12, 2011|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf "Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. </cite></ref> Bryus bes baladan tórtinshisi edi: Fibi Li, Agnes Li, Piter Li hám Robert Li. [[Fayl:Bruce_Lee_-_son.jpg|alt=|oñğa|nobaý|Bryus Li 1966-jılı ulı Brendon menen birge]] Greystiń ata-anası haqqında anıq maǵlıwmat joq. Linda Li óziniń 1989-jılǵı "Bryus Lidiń ómir bayanı" atlı kitabında Greystiń ákesi nemis bolǵanın hám ózi katolik bolǵanın aytadı. Bryus Tomas óziniń 1994-jılǵı "Bryus Li: Gúresiwshi ruwx" atlı ómirbayanlıq kitabında Greystiń anası qıtaylı, al ákesi nemis bolǵanın kórsetedi.<ref name="Thomas1994page3">{{Cite book|last=Bruce Thomas|url=https://archive.org/details/bruceleefighting0000thom_d0z5|title=Bruce Lee: Fighting Spirit : a Biography}}</ref> Lidiń aǵayini Erik Piter Xo óziniń 2010-jılǵı "Balalarımnıń shejiresin izlep" atlı kitabında Greystiń Shanxayda Cheung King-sin atlı evraziyalı hayaldan tuwılǵanın aytadı.<ref name="Russo" /> Erik Piter Xo Greys Lidiń anası aralas násilli shanxaylı hayal, al ákesi Xo Kom Tong ekenin aytqan. Greys Lidiń ózi anasınıń inglis, al ákesiniń qıtaylı ekenin xabarlaǵan.<ref name="Russo">{{Cite news|url=http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|title=Was Bruce Lee of English Descent?|last=Russo|first=Charles|date=May 18, 2016|work=VICE Fightland}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=S0MuDAAAQBAJ&pg=PA50|title=Striking Distance: Bruce Lee and the Dawn of Martial Arts in America|last=Russo|first=Charles}}</ref> Fredda Dadli Balling Greys Lidiń tórtten úsh bólegi qıtaylı, al tórtten bir bólegi britaniyalı ekenin aytqan.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=o7iHCgAAQBAJ&pg=PA36|title=Words of the Dragon: Interviews, 1958–1973|last=Balling|first=Fredda Dudley|date=2017}}</ref> 2018-jılǵı "Bryus Li: Bir ómir" atlı ómirbayanlıq kitapta, Metyu Polli Lidiń ana tárepten atasın Xo Kom-tong dep anıqlaydı, ol kóbinese onıń asırap alǵan atası sıpatında xabarlanǵan edi. Xo Kom-tongtıń ákesi, Charlz Moris Bosman,{{Sfn|Polly|2018|pp=12–15}} [[Rotterdam|Rotterdamnan]] kelgen gollandiyalı evrey isbilermen bolǵan. Ol Gollandiya Shıǵıs Hindistan kompaniyası menen birge Gonkongqa kóship kelgen hám bir waqıtları Gonkongtaǵı Gollandiya konsulı bolıp xızmet etken. Onıń Sze Tay atlı qıtaylı toqalı bolǵan, olardan altı bala, sonıń ishinde Xo Kom Tong tuwılǵan. Keyin Bosman óz shańaraǵın taslap, Kaliforniyaǵa kóship ketken.{{Sfn|Polly|2018|p=12}} Onıń kishkene inisi Robert Li Jun-fay muzıkant hám qosıqshı; ol Gonkongtaǵı The Thunderbirds toparında dóretiwshilik etken. Bir neshe jeke qosıqları kóbinese yamasa tolıǵı menen inglis tilinde aytılǵan. Sonday-aq, Lidiń Ayrin Rayder menen birge aytqan dueti de shıǵarılǵan. Li Jun-fay Li menen birge AQSHtıń Los-Andjeles qalasında jasaǵan hám sol jerde qalǵan. Lidiń qaytıs bolıwınan keyin, Li Jun-fay Lige baǵıshlanǵan "Bryus Li haqqında ballada" dep atalǵan albom hám sol atamadaǵı jeke qosıq shıǵarǵan. [[Vashington]] universitetinde oqıp júrgen waqtında ol bolajaq hayalı Linda Emeri menen tanıstı, ol da sol jerde muǵallim bolıwǵa oqıp atırǵan edi. AQSHtıń kóp shtatlarında hár qıylı rasadaǵı adamlar arasındaǵı qatnasıqlar ele de qadaǵan etilgenlikten, olar 1964-jıldıń avgust ayında jasırın túrde nekelesti. Lidiń Lindadan eki perzenti boldı: Brendon (1965–1993) hám Shennon Li (1969-jılı tuwılǵan). 1973-jılı Li qaytıs bolǵannan keyin, Linda Bryus Lidiń jekpe-jek óneri Jit Kun Donı úgitlewdi dawam etti. Ol 1975-jılı "Bryus Li: Tek men bilgen adam" atlı kitap jazdı, bul kitap tiykarında 1993-jılı "Aydarha: Bryus Li haqqında ertek" atlı tolıq metrajlı film islendi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-10-25-ca-1095-story.html|bet=ON LOCATION : Re-Enter the Dragon : A film biography of kung fu king Bruce Lee, who died almost 20 years ago, weaves martial arts action with an interracial love story|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200806135438/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-10-25-ca-1095-story.html|arxivsáne=August 6, 2020|sáne=October 25, 1992|til=en-US|jumıs=Los Angeles Times|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> 1989-jılı ol "Bryus Li tariyxı" atlı kitaptı jazdı. 2001-jılı ol shańaraq múlkin basqarıwdan ketti. Li qaytıs bolǵanda onıń ulı Brendon segiz jasta edi. Tiri waqtında Li Brendonǵa jekpe-jek ónerin úyretken hám onı túsiriliw maydanshalarına mirát etken. Bul Brendonda aktyorlıq kásibine qızıǵıwshılıq oyattı hám ol usı ónerdi úyreniwge kiristi. Jas jigit bolǵanda, Brendon Li "Ǵázeptiń miyrası" (1986), "Kishkene Tokiodaǵı ayqas" (1991) hám "Tez ot" (1992) sıyaqlı háreketsheń filmlerde oynap, belgili bir jetiskenliklerge eristi. 1993-jılı, 28 jasında, Brendon Li "Ǵarǵa" filminiń túsiriliwi waqtında rekvizit quraldan abaysızda atılıp qaytıs boldı. Lee died when his daughter Shannon was four. In her youth she studied Jeet Kune Do under Richard Bustillo, one of her father's students; however, her serious studies did not begin until the late 1990s. To train for parts in action movies, she studied Jeet Kune Do with Ted Wong.<ref name="BB1999">{{Cite journal|last=Reid|first=Dr. Craig D.|title=Shannon Lee: Emerging From the Shadows of Bruce Lee, the Butterfly Spreads her Wings}}</ref> === Dosları, shákirtleri hám zamanlasları === Lidiń inisi Robert onıń dosları Taki Kimura, Den Inosanto, Stiv Makkuin, Djeyms Kobern hám Piter Chin menen birge onıń tabıtın kóterip júrdi.<ref name="auto1">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160825221754/http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|arxivsáne=August 25, 2016|jumıs=www.historylink.org|qaralǵan sáne=July 22, 2016}}</ref> Kobern jekpe-jek óneriniń shákirti hám Lidiń dostı edi. Kobern Li hám Stirling Sillifant penen birge "Únsiz fleyta" filmin islep shıǵarıw ústinde islegen. Lidiń erte qaytıs bolıwına baylanıslı, onıń jerlewinde Kobern joqlaw sóz sóyledi.<ref name="auto1" /> Makkuinge kelsek, Li Makkuinde bar nárseniń hámmesin qáleytuǵının hám onı alıw ushın hesh nárseden toqtamaytuǵının jasırmaǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.closerweekly.com/posts/steve-mcqueen-bruce-lee-163809/|bet=Steve McQueen and Bruce Lee: Inside Their Hollywood Rivalry|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191103012337/https://www.closerweekly.com/posts/steve-mcqueen-bruce-lee-163809/|arxivsáne=November 3, 2019|sáne=March 5, 2019|til=en-US|jumıs=Closer Weekly|qaralǵan sáne=November 3, 2019}}</ref><ref name="bruce">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/File/3999//|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180709222216/http://www.historylink.org/File/3999|arxivsáne=July 9, 2018|avtor=Burrows|at=Alyssa|sáne=October 21, 2002|baspaxana=History Link.org|qaralǵan sáne=April 15, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://chicago.cbslocal.com/2018/06/11/bruce-lee-matthew-polly-clint-eastwood-steve-mcqueen/|bet=Matthew Polly: 'Bruce Lee Wanted To Be The Next Clint Eastwood'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191103012336/https://chicago.cbslocal.com/2018/06/11/bruce-lee-matthew-polly-clint-eastwood-steve-mcqueen/|arxivsáne=November 3, 2019|sáne=June 11, 2018|til=en-US|qaralǵan sáne=November 3, 2019}}</ref> Inosanto hám Kimura Lidiń dosları hám shákirtleri edi. Inosanto keyin Lidiń ulı Brendondı úyretti.<ref>{{Cite news|date=May 30, 1993|title=Family Matters|work=The Age}}</ref> Kimura Lidiń ónerin Sietlde oqıtıwdı dawam etti.<ref>{{Cite news|date=June 4, 1995|title=Visitors leave objects of devotion on graves of Bruce Lee and son}}</ref> Lidiń hayalınıń aytıwınsha, Chin olardıń ómirlik shańaraq dostı hám Lidiń shákirti bolǵan. Djeyms Yimm Li (tuwısqan emes) Lidiń jeke ózi tastıyıqlaǵan úsh 3-dárejeli oqıtıwshısınıń biri bolıp, Oklenddegi Djun Fan Gung-fu Institutın birge qurdı, onda Lidiń joqlıǵında Djun Fan Gung-fudı oqıttı. Djeyms Lidi Ed Parkerge tanıstırǵan, ol Long-Bich Xalıqaralıq karate chempionatınıń shólkemlestiriwshisi edi, sol jerde Li birinshi ret jekpe-jek óneri jámiyetine tanıstırıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://blackbeltmag.com/arts/chinese-arts/meet-james-yimm-lee-the-man-who-helped-make-bruce-lee-a-success|bet=Meet James Yimm Lee: "The Man Who Helped Make Bruce Lee A Success" {{!}} Black Belt Magazine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190729192243/https://blackbeltmag.com/arts/chinese-arts/meet-james-yimm-lee-the-man-who-helped-make-bruce-lee-a-success|arxivsáne=July 29, 2019|sáne=April 21, 2014|til=en|jumıs=blackbeltmag.com|qaralǵan sáne=November 20, 2019}}</ref> Gollivud jubı Roman Polanski hám Sheron Teyt Li menen jekpe-jek ónerin úyrendi. Polanski Lidi [[Shveycariya|Shveyсariyaǵa]] oqıtıw ushın alıp bardı. Teyt "The Wrecking Crew" filmindegi roli ushın tayarlanıp, Li menen birge shınıqtı. Teyt Menson shańaraǵı tárepinen óltirilgennen keyin, Polanski dáslep Liden gúmanlandı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.esquire.com/entertainment/movies/a28414367/roman-polanski-bruce-lee-killed-sharon-tate-true-story-once-upon-a-time-in-hollywood/|bet=The True Story Behind Bruce Lee's 'Once Upon a Time in Hollywood' Character|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200727044328/https://www.esquire.com/entertainment/movies/a28414367/roman-polanski-bruce-lee-killed-sharon-tate-true-story-once-upon-a-time-in-hollywood/|arxivsáne=July 27, 2020|sáne=July 24, 2019|qaralǵan sáne=July 25, 2019}}</ref> Sсenarist Stirling Sillifant jekpe-jek óneriniń shákirti hám Lidiń dostı edi. Sillifant Li hám Djeyms Kobern menen birge "Únsiz fleyta" filmin islep shıǵarıw ústinde isledi''.'' Li Sillifant jazǵan bir neshe joybarlarda aktyorlıq etti hám óziniń jekpe-jek óneri tájiriybesin berdi, birinshi ret "Marlou" (1969) filminde Li jekpe-jek ónerinde tájiriybeli jınayatshı Uinslou Vong rolin oynadı. Li jáne de "Báhárgi jawında júriw" (1970) filmi ushın urıs xoreografiyasın isledi hám "Longstrit" (1971) telekórsetiwinde bas qaharmanǵa sabaq beretuǵın Djit Kun-do oqıtıwshısı Li Cung rolin oynadı. Onıń jekpe-jek óneri filosofiyasınıń elementleri sońǵısınıń sсenariyine kirgizilgen.<ref name=":4">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074317/https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography "AFI|Catalog"]. </cite></ref><ref name=":5">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190617032205/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/23437|arxivsáne=June 17, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437 "AFI|Catalog"]. </cite></ref> Basketbol oyınshısı Karim Abdul-Djabbar jekpe-jek ónerin úyrendi hám Li menen dos boldı.<ref name=":2">{{Cite news|last=Heffernan|first=Harold|date=June 19, 1969|title=Hollywood|work=The Times-Tribune}}</ref> Aktyor hám karate chempionı Chak Norris Lidiń dostı hám shınıǵıw sherigi bolǵan.<ref>{{Cite news|last=Blank|first=Ed|date=April 3, 1983|title=King Of The Good Guys|work=The Pittsburgh Press|volume=99}}</ref> Lidiń óliminen keyin, Norris onıń shańaraǵı menen baylanıstı saqlap qalǵanın ayttı.<ref>{{Cite news|last=Murray|first=Steve|date=May 3, 1993|title=Actor's new kick: family values|work=The Atlanta Constitution}}</ref> Dzyudoshı hám kásiplik gúresshi Djin LeBell "Jasıl shıbın" filminiń túsiriliw maydanında Li menen dos boldı. Olar birge shınıqtı hám jekpe-jek óneri boyınsha bilimlerin almastı.{{Sfn|Polly|2018|pp=187}}{{Sfn|Thomas|1994|pp=77}} == Ólimi == [[Fayl:Bruce_Lee_1.JPG|nobaý|Bryus Li óziniń ulı Brendon menen birge Sietldegi Leyk-Vyu qábirstanında jerlengen.]] 1973-jılı 10-mayda Li Gonkongtaǵı Orange Sky Golden Harvest Film Studio studiyasında "Aydaharǵa kiriw" filmi ushın avtomatlastırılǵan dialog almastırıw sessiyası waqtında talıp qaldı. Onıń epilepsiya tutqanaqları hám bas awırıwları bolǵanlıqtan, ol tez arada Gonkong Baptist emlewxanasına jetkerildi, sol jerde shıpakerler miydiń shayqılıwı (сerebral edema) diagnozın qoydı. 1973-jılı 20-iyulde Li Gonkongta aktyor Djordj Lazenbi menen keshki awqatlanıw ushın kelgen edi, ol Lazenbi menen film túsiriwdi jobalastırǵan edi. Lidiń hayalı Lindanıń aytıwınsha, Li saaat 14:00 de úyinde prodyuser Reymond Chou menen ushırasıp, "Ólim oyını" filmin islep shıǵarıw haqqında sóylesken. Olar saat 16:00 ǵa shekem islegen, sońınan birge Lidiń kásiplesi, tayvanlı aktrisa Betti Ting Peydiń úyine barǵan. Úshewi Tingtiń úyinde sсenariydi qarap shıqqan, sońınan Chou keshki jıynalısqa ketken. Li uyqıǵa ketken hám keshki awqatqa kelmegende, Chou kvartiraǵa kelgen, biraq Lidi oyata almaǵan. Shıpaker shaqırılıp, on minut dawamında Lidi tiriltiwge háreket etken, sońınan onı tez járdem arqalı Koroleva Elizabet emlewxanasına jibergen. Li 32 jasında emlewxanaǵa kelgende ólgen dep járiyalanǵan.<ref>{{Cite news|url=https://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1068705/bruce-lees-kowloon-tong-residence-go-sale|title=Bruce Lee's residence|work=[[South China Morning Post]]|date=October 24, 2012}}</ref> Li Sietldegi Leyk-Vyu qábirstanında jerlengen.<ref>{{Cite news|url=https://www.chron.com/life/travel/article/Tourists-drawn-to-Seattle-s-dead-1857486.php|title=Tourists drawn to Seattle's dead|work=[[Houston Chronicle]]|date=November 1, 2006}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.tampabay.com/archive/1998/01/11/no-rest-for-the-dead-and-famous/|title=No rest for the dead and famous|work=[[Tampa Bay Times]]|date=January 11, 1998}}</ref> 1973-jılı 25-iyulde Lidiń jerlewinde tabıt kóteriwshiler arasında Taki Kimura, Stiv Makkuin, Djeyms Kobern, Den Inosanto, Piter Chin hám Lidiń inisi Robert bar edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.historylink.org/File/3999|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160825221754/http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|arxivsáne=August 25, 2016|jumıs=www.historylink.org}}</ref> === Ólimniń múmkin bolǵan sebepleri === Lidiń belgili statusı hám waqıtsız ólimi kóp mısh-mıshlar hám teoriyalarǵa sebep boldı. Bular arasında triadalar qatnasqan óltiriw hám onıń ózi hám shańaraǵına qoyılǵan gúman etilgen ǵarǵıs bar edi.<ref>{{Cite news|url=https://www.scmp.com/magazines/style/celebrity/article/3141681/what-killed-bruce-lee-triads-jealous-lover-ancient|title=What killed Bruce Lee – triads, a jealous lover, an ancient Chinese curse or the legendary 'touch of death'? 6 conspiracy theories explored|work=[[South China Morning Post]]|date=July 20, 2021}}</ref> Shotlandiya Yardı tárepinen usınıs etilgen, 1000 nan aslam ólik ashıwdı baqlaǵan sud-mediсina ilimpazı Donald Tir Lidiń ólik ashıwın ótkeriwge tayınlandı. Onıń juwmaǵı Equagesic quramalı dárisindegi birikpelerge reakсiya nátiyjesinde payda bolǵan miy shıyqıldawı sebepli "baxıtsız waqıya arqalı ólim" boldı. Ólik ashıw esabatlarına qaraǵanda, Lidiń miyi 1,400 grammnan 1,575 grammǵa deyin, yaǵnıy 12.5% ke úlkeygen edi. Li ólgen kúni Equagesic qabıllaǵan, onıń quramında aspirin hám tınıshlandırıwshı meprobamat bar edi, biraq ol bunı burın da kóp márte qabıllaǵan edi. Dáslep Lidiń asqazanında tabılǵan kannabis onıń ólimine sebep bolǵan bolıwı múmkin degen boljawlar bolsa da, Tir bul "Bryustıń 10-maydaǵı talıp qalıwı yamasa 20-iyuldaǵı ólimine [kannabis] sebep bolǵan bolıwı múmkin" dep aytıw "juwapkersiz hám aqılsız" bolatuǵının ayttı. Koroleva Elizaveta emlewxanasınıń klinikalıq patologı doktor R. R. Laysett sudmedekspert tıńlawında ólimniń kannabisten bolıwı múmkin emesligin xabarladı. 2018-jılǵı biografiyada avtor Metyu Polli mediсina ekspertleri menen keńesip, Lidi óltirgen miy shıyqıldawınıń shamadan tıs kúsh salıw hám ıssılıq urıwdan bolǵan dep boljadı; ıssılıq urıwı sol waqıtta jaqsı túsinilmegen jaǵday bolǵanlıqtan, ol dıqqatqa alınbaǵan. Bunnan tısqarı, Li 1972-jıldıń aqırında qoltıq ter bezlerin aldırıp taslaǵan, sebebi qoltıq teri filmde jaqsı kórinbeydi dep esaplaǵan. Pollidiń pikirinshe, bul Lidiń denesiniń 1973-jılı 10-may hám 20-iyulde ıssı hawada shınıǵıw waqtında qattı qızıp ketiwine alıp kelgen, nátiyjede ıssılıq urıwı payda bolıp, bul óz gezeginde onıń ólimine alıp kelgen miy shıyqıldawın kúsheytken.{{Sfn|Polly|2018|pp=473–475}} 2022-jıldıń dekabr ayındaǵı "Clinical Kidney Journal" jurnalınıń maqalasında, izertlewshiler toparı Lidiń ólim sebebi haqqındaǵı hár qıylı teoriyalardı izertledi hám onıń ólimine alıp kelgen miydiń shıyqıldawı giponatremiya, yaǵnıy qandaǵı natriy konсentraсiyasınıń jetispewshiligi sebepli júz bergenin anıqladı. Avtorlar Lide giponatremiyaǵa alıp keliwshi bir neshe qáwip faktorları bolǵanın atap ótti, olardıń qatarına shekten tıs suw ishiw, eritpelerdi jeterli dárejede qabıl etpew, alkogol ishiw hám búyreklerdiń artıq suyıqlıqtı shıǵarıw qábiletin tómenletetuǵın bir neshe dárilerdi paydalanıw yamasa olardı shekten tıs qollanıw kiredi. Sonday-aq, Lidiń óliminen aldınǵı belgileri giponatremiyadan ólimge alıp kelgen belgili jaǵdaylarǵa júdá uqsas ekenligi anıqlandı.<ref>{{Cite journal|last=Villalvazo|first=Priscila|date=March 10, 2022|title=Who killed Bruce Lee? The hyponatraemia hypothesis}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://variety.com/2022/film/news/bruce-lee-death-too-much-water-study-finds-1235439405/|title=Bruce Lee's Death Caused by Drinking Too Much Water, Researchers Propose in New Study|first=Jackson Kim|last=Murphy|work=[[Variety (magazine)|Variety]]|date=November 21, 2022|access-date=February 25, 2024}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.latimes.com/entertainment-arts/story/2022-11-21/bruce-lee-cause-of-death-theory-water-hyponatremia|title=Kidney specialists revisit Bruce Lee's cause of death|first=CHRISTIE|last=D'ZURILLA|work=[[Los Angeles Times]]|date=November 21, 2022|access-date=February 25, 2024}}</ref> == Miyras hám mádeniy tásir == [[Fayl:Hong_kong_bruce_lee_statue.jpg|alt=|nobaý|Gonkongtaǵı Bryus Lidiń esteligi]] Geybir sholıwshılar hám jekpe-jek sheberleri tárepinen Li barlıq dáwirlerdegi eń tásirli jekpe-jek sheberi,<ref>{{Web deregi|url=http://www.fuel.tv/bruceleelives/|bet=Bruce Lee Lives Documentary|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120629135830/http://www.fuel.tv/bruceleelives|arxivsáne=June 29, 2012}}</ref> sonday-aq Shıǵıs penen Batıs arasındaǵı kópir bolǵan XX ásirdiń pop-mádeniyat belgisi dep esaplanadı.<ref>{{Cite news|date=December 11, 2009|title=From Icon to Lifestyle, the Marketing of Bruce Lee|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2009/12/12/business/global/12iht-lee.html|access-date=June 3, 2011}}</ref><ref>{{Cite news|date=November 30, 2010|title=Bruce Lee's 70th birth anniversary celebrated|work=The Hindu|url=http://www.thehindu.com/arts/cinema/article923515.ece?homepage=true|access-date=June 3, 2011}}</ref> Time jurnalı Lidi XX ásirdiń eń áhmiyetli 100 adamınıń qatarına kirgizdi.<ref>{{Cite news|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,991260-3,00.html|title=The Gladiator Bruce Lee|date=June 14, 1999|work=Time|access-date=August 29, 2010}}</ref> Li haqqında bir qansha biografiyalıq kitaplar jazılǵan. 1988-jılǵa kelip, bir biografiya 4 millionnan aslam nusqada satılǵan edi. === Ekshn filmler === Li 1970-jıllardaǵı "kung-fu qızǵınlıǵın" baslawǵa tiykarǵı sebepshi boldı. Ol dáslep kung-fudı Batısqa "The Green Hornet" hám "Kung Fu" sıyaqlı Amerika telekórsetiwleri arqalı tanıstırdı,<ref name="Green" /> "kung-fu qızǵınlıǵı" 1973-jılı Gonkong jekpe-jek óneri filmleriniń ústemligi menen baslanbastan burın.<ref name="Desser" /> Lidiń tabısı 1970-1990-jıllar dawamında Batıs jekpe-jek óneri filmleri hám telekórsetiwleriniń tolqının qozǵadı ([[Jan-Klod Van Damm]], Stiven Sigal hám Chak Norris sıyaqlı Batıs jekpe-jek juldızlarınıń karerasın basladı), sonday-aq 1980-1990-jıllarda Aziya jekpe-jek ónerleriniń Batıs ekshn filmleri hám telekórsetiwlerine ulıwma integraсiyasın qozǵadı.<ref name="Green" /> "Aydaharǵa kiriw" filmi hámme waqıtlardaǵı eń tásirli háreket filmleriniń biri sıpatında kórsetilgen. Vice jurnalınıń Sasha Matushak "Aydaharǵa kiriw" filmi "hár qıylı mediada tilge alınadı, syujet sızıǵı hám personajları búgingi kúnde de gúrrińshilerge tásir etpekte, hám filmniń afrika-amerikalılardı, aziyalılardı hám dástúriy jekpe-jek ónerlerin sáwlelendiriw usılında revolyuсiyalıq tásiri ayrıqsha sezildi" dep ayttı.<ref>{{Web deregi|url=http://fightland.vice.com/blog/bruce-lees-last-words-enter-the-dragon-and-the-martial-arts-explosion|bet=Bruce Lee's Last Words: Enter the Dragon and the Martial Arts Explosion|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200102120348/http://fightland.vice.com/blog/bruce-lees-last-words-enter-the-dragon-and-the-martial-arts-explosion|arxivsáne=January 2, 2020|avtor=Matuszak|at=Sascha|sáne=July 1, 2015|jumıs=[[Vice (magazine)|Vice]]|qaralǵan sáne=March 23, 2020}}</ref> Kuan-Sing Chen hám Beng Xuat Chua Lidiń "Aydaharǵa kiriw" sıyaqlı filmlerindegi urıs saxnaların "jaqsılıq penen jamanlıqtıń dáslepki gúresin usınday tamashaǵa tolı usılda" kórsetkeni ushın tásirli dep atap ótti.<ref>{{Cite book|last1=Chen|first1=Kuan-Hsing|url=https://books.google.com/books?id=q4d4CAAAQBAJ&pg=PT489|title=The Inter-Asia Cultural Studies Reader|date=2015}}</ref> Dúnya júzindegi kóplegen ekshn filmleriniń rejissyorları Bryus Lidi óz kareralarına tásir etken adam sıpatında atap ótedi, olardıń qatarında Gonkong háreket filmleriniń rejissyorları [[Jackie Chan|Djeki Chan]]<ref name="Birthday">{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|bet=Happy 80th Birthday Bruce Lee!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201128225852/https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|arxivsáne=November 28, 2020|sáne=November 27, 2020|jumıs=YouTube|baspaxana=BruceLee.com|qaralǵan sáne=December 7, 2020}}</ref> hám Djon Vu,<ref name=":8">{{Web deregi|url=https://press.discovery.com/asia-pacific/dsc/programs/how-bruce-lee-changed-world/|bet=How Bruce Lee Changed the World|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100124015816/http://press.discovery.com/asia-pacific/dsc/programs/how-bruce-lee-changed-world/|arxivsáne=January 24, 2010|sáne=January 24, 2010|jumıs=[[Discovery Channel]]|qaralǵan sáne=May 16, 2022}}</ref><ref name=":9" /> sonday-aq Gollivud rejissyorları Kventin Tarantino<ref>{{Web deregi|url=https://www.vulture.com/2015/08/quentin-tarantino-the-complete-syllabus.html|bet=Quentin Tarantino: The Complete Syllabus of His Influences and References|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220517042305/https://www.vulture.com/2015/08/quentin-tarantino-the-complete-syllabus.html|arxivsáne=May 17, 2022|avtor=Fitzmaurice|at=Larry|sáne=August 28, 2015|til=en-us|jumıs=[[Vulture.com]]|qaralǵan sáne=May 16, 2022}}</ref> hám Brett Ratner bar. === Jekpe-jek óneri hám jekpe-jek sport túrleri === Djit Kun Do - Li tárepinen dúzilgen, hár qıylı jekpe-jek tártiplerinen paydalanǵan gibrid jekpe-jek filosofiyası - geyde aralas jekpe-jek sportı (MMA) ushın jol ashqan dep esaplanadı.<ref name="auto2">{{Cite book|last=Chris Crudelli|title=The Way of the Warrior|url=https://books.google.com/books?id=QlI0fxSm1vgC}}</ref><ref name="Black-Belt">{{Cite journal|last=Beasley|first=Jerry|date=September 2003|title=The Man Who Changed the World: How Bruce Lee Continues to Influence the American Martial Arts|url=https://books.google.com/books?id=FtwDAAAAMBAJ|access-date=April 12, 2021}}</ref> Aralas jekpe-jek konсepсiyası Batısta Bryus Lidiń Djit Kun Do sisteması arqalı keń tarqaldı. Li "eń jaqsı jekpe-jek sheberi - boksser, karate yamasa dzyudo sheberi emes. Eń jaqsı jekpe-jek sheberi - hár qanday stilge beyimlese alatuǵın, formasız bolatuǵın, óziniń jeke stilin qabıllaytuǵın hám stiller sistemasına boysınbaytuǵın adam" dep isengen. 2004-jılı Ultimate Fighting Championship (UFC) qurıwshısı Dana Uayt Lidi "aralas jekpe-jek óneriniń atası" dep atadı hám bılay dedi: "Eger Bryus Lidiń qalay shınıqqanına, qalay gúreskenine hám ol jazǵan kóp nárselerge qarasańız, ol qátesiz stildiń stili joq ekenin aytqan. Siz hár nárseden azǵana alıwıńız kerek. Hár qıylı tártipten jaqsı nárselerdi alıp, isleytuǵının paydalanıp, qalǵanın taslap jiberiwińiz kerek". Li kóp adamlardıń jekpe-jek óneri menen shuǵıllanıwına sebepshi boldı. Bulardıń qatarına Liden ilham alǵan jekpe-jek sportı boyınsha kóplegen gúresshiler kiredi; [[boks]] chempionı Shugar Rey Leonard óziniń djebin Lidi kórip jetilistirgenin ayttı, boks chempionı Menni Pakyao óziniń gúresiw stilin Lidikine salıstırdı, al UFC chempionı Konor Makgregor ózin Li menen salıstırıp, eger Li házirgi waqıtta jarısqa qatnasqanda UFC chempionı bolar edi dep isenetuǵının ayttı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.espn.com/espn/story/_/id/29266542/could-bruce-lee-win-real-fight|bet=Could Bruce Lee win a real fight?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200609164026/https://www.espn.com/espn/story/_/id/29266542/could-bruce-lee-win-real-fight|arxivsáne=June 9, 2020|avtor=Akintoye|at=Dotun|sáne=June 6, 2020|jumıs=[[ESPN.com]]|baspaxana=[[ESPN Inc.]]|qaralǵan sáne=June 10, 2020}}</ref> Li 1970-jıllarda Djo Lyuis hám Benni Urkidezdiń<ref name="Black-Belt" /> Amerikada tolıq baylanıslı kikboksing turnirlerin shólkemlestiriwine ilham berdi. Amerikalı taekvondo pioneri Djun Gu Ri Liden ol "akkupunch" dep ataytuǵın nárseni úyrendi hám onı amerikalı taekvondoǵa kirgizdi. Keyinirek Ri awır salmaq boks chempionı [[Muhammed Ali|Muxammed Álidi]] shınıqtırdı hám oǵan "akkupunch"tı úyretti, Áli bunı 1975-jılı Richard Danndı nokautqa shıǵarıw ushın qollandı.<ref name="Rhee">{{Web deregi|url=http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|bet=Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190506223915/http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|arxivsáne=May 6, 2019|jumıs=jhoonrhee.com|qaralǵan sáne=May 1, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.jhoonrhee.com/bio7.html "Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do"]. </cite></ref> Awır salmaq boks chempionı [[Mike Tyson|Mayk Taysonnıń]] aytıwınsha, 1970-jıllarda "hámme Bryus Li bolıwdı qáledi".<ref>{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=z4GidINB4Zw|bet=Everyone Wanted to be Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210109065059/https://www.youtube.com/watch?v=z4GidINB4Zw|arxivsáne=January 9, 2021|avtor=Tyson|avtorsilteme=Mike Tyson|at=Mike|jumıs=YouTube|baspaxana=Hotboxin' with Mike Tyson|qaralǵan sáne=January 6, 2021}}</ref> Házirgi UFC awır salmaq chempionı Djon Djons Lidi ilham deregi sıpatında atap ótti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.coachmag.co.uk/sport/1461/exclusive-interview-with-ufc-champion-jon-jones|bet=Exclusive interview with UFC champion Jon Jones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005357/https://www.coachmag.co.uk/sport/1461/exclusive-interview-with-ufc-champion-jon-jones|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Razvi|at=Sam|sáne=March 19, 2012|jumıs=Coach Mag|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}</ref> Djons dizege qıya tebiwdi jiyi qollanıwı menen belgili, bul texnika Li tárepinen keń tarqalǵan edi.<ref name="Fantaousakis">{{Web deregi|url=https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|bet=UFC 232 – Jones vs. Gustafsson 2: Moves to look for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005356/https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Fantaousakis|at=Kostas|sáne=December 29, 2018|jumıs=[[Bloody Elbow]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFFantaousakis2018">Fantaousakis, Kostas (December 29, 2018). </cite></ref> Burınǵı UFC orta salmaq chempionı Anderson Silva da Lidi ilham deregi sıpatında atap ótti.<ref name="Birthday">{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|bet=Happy 80th Birthday Bruce Lee!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201128225852/https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|arxivsáne=November 28, 2020|sáne=November 27, 2020|jumıs=YouTube|baspaxana=BruceLee.com|qaralǵan sáne=December 7, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk "Happy 80th Birthday Bruce Lee!"]. </cite></ref> Kóplegen basqa UFC gúresshileri de Lidi ózleriniń ilham deregi sıpatında atap ótti, olardıń bir neshewi onı MMA-dıń "ata-babası" yamasa "úlken atası" dep atadı.<ref>{{Cite news|last1=Stets|first1=Michael|title=The MMA World Pays Tribute to Bruce Lee 40 Years After His Death|url=https://bleacherreport.com/articles/1710603-the-mma-world-pays-tribute-to-bruce-lee-40-years-after-his-death|access-date=June 15, 2020|date=July 20, 2013}}</ref> == Derekler == [[Kategoriya:Kino álemi]] <references /> __BÖLİDİMÖNDEMEW__ [[Kategoriya:27-noyabrde tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:1940-jılı tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:20-iyulda qaytıs bolǵanlar]] [[Kategoriya:1973-jılı qaytıs bolǵanlar]] iwvhh0kjcl1jhv4hxfugo1d6d2zfm9n 120263 120262 2025-06-07T05:57:21Z Srajatdin Usnatdinov 12560 120263 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı|atı=Bryus Li|portret=Bruce-Lee-as-Kato-1967-retouched.jpg|táriypi=Lee in 1967|asl ismi={{nobold|李小龍}}|tuwılǵan waqtındaǵı atı=Lee Jun-fan ({{lang|zh-Hant-HK|李振藩}})|tuwılǵan sánesi=27.11.1940|tuwılǵan jeri=[[Chinatown, San Francisco]], Kaliforniya, AQSH.|qaytıs bolǵan sánesi=20.7.1973|qaytıs bolǵan jeri=[[Kowloon]], [[British Hong Kong]]|kásibi={{hlist|[[Martial artist]]|actor|philosopher|film director|screenwriter|producer}}|iskerlik jılları=1941–1973|ómirlik joldası={{marriage|[[Linda Lee Cadwell|Linda Emery]]|August 17, 1964}}|balaları={{hlist|[[Brandon Lee|Brandon]]|[[Shannon Lee|Shannon]]}}|qolı=Signature of Bruce Lee.svg}} '''Bryus Li''' ({{lang-en|Bruce Lee}}; tuwılǵan waqtındaǵı atı — '''Li Djun-fan'''; [[1940|1940-jıl]] [[27-noyabr]] – [[1973|1973-jıl]] [[20-iyul]]) [[Gonkong]]-[[Amerika Qurama Shtatları|amerikalı]] [[jekpe-jek óneri]] sheberi hám aktyor bolǵan. Ol hár túrli [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] tártiplerinen paydalanǵan gibrid jekpe-jek filosofiyası Djit Kun Do-nıń tiykarın salıwshısı. 1970-jıllarda jekpe-jek filmleriniń keń tarqalıwına járdem bergeni ushın tanılǵan,<ref name="britannica.com">{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Bruce-Lee|bet=Bruce Lee &#124; Biography, Martial Arts, Movies, Death, Son, & Facts &#124; Britannica|sáne=July 16, 2024}}</ref> Li ayırım kommentatorlar hám jekpe-jek sheberleri tárepinen barlıq waqıtlardaǵı eń tásirli jekpe-jek sheberi hám Shıǵıs penen Batıstı baylanıstırǵan XX ásirdiń pop mádeniyat belgisi sıpatında qaraladı. Ol Gonkong ekshn kinomatografiyasın alǵa ilgeriletiwde hám [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika]] filmlerinde [[qıtay]] xalqınıń kórsetiw usılın ózgertiwge járdem beriwde úlken miyneti sińgen.<ref name="Time 100">{{Web deregi|url=http://205.188.238.181/time/time100/heroes/profile/lee01.html|bet=Bruce Lee: With nothing but his hands, feet and a lot of attitude, he turned the little guy into a tough guy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100605174143/http://205.188.238.181/time/time100/heroes/profile/lee01.html|arxivsáne=June 5, 2010|avtor=Stein|at=Joel|sáne=June 14, 1999|jumıs=The Time 100|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> [[San Francisco|San-Franсiskoda]] tuwılıp, Britaniya Gonkongında ósip-jetilisken Li, ákesi arqalı bala aktyor sıpatında [[Gonkong]] kino industriyasına kirisip kelgen.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cbsnews.com/sanfrancisco/news/bruce-lee-statue-san-francisco-chinatown-lunar-new-year/|bet=Proposal calls for Bruce Lee statue in San Francisco's Chinatown – CBS San Francisco|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240225083404/https://www.cbsnews.com/sanfrancisco/news/bruce-lee-statue-san-francisco-chinatown-lunar-new-year/|arxivsáne=February 25, 2024|avtor=Lee|at=Mary|sáne=February 8, 2024|til=en-US|jumıs=www.cbsnews.com|qaralǵan sáne=February 25, 2024}}</ref> Onıń dáslepki [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] tájiriybesine Ving Chun (Ip Mannıń qol astında úyrengen), tay chi, [[boks]] (Gonkong boks turnirin jeńgen) hám kóshe tóbelesleri (awıl-aymaq hám úy tóbelerinde bolǵan urıslar) kiredi. 1959-jılı Li Sietlge kóship barǵan, sol jerde 1961-jılı [[Vashington]] universitetine oqıwǵa kirgen. [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHta]] bolǵan usı dáwirde, aktyorlıq kareraǵa umtılsa da, jekpe-jek ónerin úyretiw arqalı aqsha islep tabıwdı oylay baslaǵan. Ol óziniń birinshi jekpe-jek mektebin Sietldegi úyinde ashqan. Keyinirek [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyanıń]] Oklend qalasında ekinshi mektepti ashqannan soń, 1964-jılı Kaliforniyanıń Long-Bich Xalıqaralıq karate chempionatında kórsetpeler hám sóylewleri menen úlken dıqqattı tartqan. Bunnan soń ol [[Los-Andjeles|Los-Andjeleske]] kóship barıp sabaq bere baslaǵan, onıń oqıwshıları arasında Chak Norris, Sheron Teyt hám Karim Abdul-Jabbar bolǵan. 1970-jıllarda onıń Gonkong hám [[Gollivud]] filmleri Gonkong jekpe-jek filmlerin jańa ataqlılıq hám maqullaw dárejesine kóterip, qıtay jekpe-jek ónerine Batıstıń qızıǵıwshılıǵın oyatqan. Onıń filmleriniń baǵdarı hám ruwxı pútkil dúnyadaǵı jekpe-jek óneri menen jekpe-jek filmlerine kúshli tásir etip, olardı ózgertken.<ref>{{Cite news|url=https://timesofindia.indiatimes.com/us|title=Bruce Lee inspired Dev for martial arts|date=July 1, 2010}}</ref> Karerası Gonkong hám AQSHtı qamtıǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm?pid=10606|bet=Jun Fan Jeet Kune Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100723235948/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm?pid=10606|arxivsáne=July 23, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.avclub.com/bruce-lee-takes-on-chuck-norris-but-he-makes-you-wait-1798245604|bet=Bruce Lee takes on Chuck Norris, but he makes you wait for the fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230127163006/https://www.avclub.com/bruce-lee-takes-on-chuck-norris-but-he-makes-you-wait-1798245604|arxivsáne=January 27, 2023|sáne=March 25, 2016|til=en|jumıs=[[The A.V. Club]]|qaralǵan sáne=January 27, 2023}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.nbcnews.com/news/asian-america/director-ang-lee-will-direct-son-playing-bruce-lee-biopic-rcna59459|bet=Director Ang Lee will direct his son, playing Bruce Lee in biopic|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230127163011/https://www.nbcnews.com/news/asian-america/director-ang-lee-will-direct-son-playing-bruce-lee-biopic-rcna59459|arxivsáne=January 27, 2023|sáne=November 30, 2022|til=en|jumıs=NBC News|qaralǵan sáne=January 27, 2023}}</ref> ol 1970-jıllardıń basında túsirilgen bes tolıq metrajlı Gonkong jekpe-jek filmindegi rolleri menen tanımalı: Lo Veydiń «Úlken bas» (1971) hám «Ǵázep judırıǵı» (1972); Golden Xarvesttiń Li tárepinen jazılǵan hám rejissyorlıq etilgen «Aydarhanıń jolı» (1972); hám Golden Xarvest penen Uorner Brazerstiń Robert Klouz rejissyorlıǵındaǵı «Aydarhanıń kiriwi» (1973) hám «Ólim oyını» (1978).<ref>{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-features/tp-cinemaplus/article2058091.ece|title=How Bruce Lee changed the world-Series|date=May 29, 2011}}</ref> Lidiń óliminen keyin, onıń filmleri úlken tabınıwshılıqqa iye boldı.<ref name="britannica.com">{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Bruce-Lee|bet=Bruce Lee &#124; Biography, Martial Arts, Movies, Death, Son, & Facts &#124; Britannica|sáne=July 16, 2024}}</ref> Ol óz filmlerinde kanton mádeniyatın sáwlelendiriwi arqalı pútkil dúnyaǵa, ásirese qıtaylar arasında, hám AQSHtaǵı aziyalı stereotiplerge qarsı turǵanı ushın Aziya tegine iye amerikalılar arasında belgili tulǵaǵa aylandı.<ref name=":10">{{Cite news|title=How Bruce Lee Exploded a Stereotype With a One-Inch Punch|date=January 25, 2017|url=https://www.nytimes.com/2017/01/25/movies/bruce-lee-movies.html}}</ref> Li 1973-jıldıń iyul ayında, 32 jasında qaytıs boldı. Óliminen keyin de Li házirgi zaman jekpe-jek sportı túrlerine, sonıń ishinde [[dzyudo]], karate, aralas jekpe-jek túrleri hám [[Boks|boksqa]], sonday-aq házirgi zaman populyar mádeniyatına, sonıń ishinde kino, televidenie, komiksler, animaсiya hám video oyınlarına aytarlıqtay tásir etip kelmekte. Time jurnalı Lidi XX ásirdiń eń áhmiyetli 100 adamınıń qatarına kirgizgen. == Erte jaslıq dáwiri == [[Fayl:Bruce_Lee_with_his_parents_1940s.jpg|nobaý|Bryus Li náreste waqtında ata-anası Greys Xo hám Li Xoy-chuen menen birge]] Bryus Lidiń tuwılǵandaǵı atı Li Djun-fan bolǵan. Onıń ákesi, Li Xoy-chuen, [[Gonkong|Gonkongta]] jasaǵan kanton opera qosıqshısı edi. Anası Greys Xo [[Shanxay|Shanxayda]] tuwılǵan hám evraziyalıq shıǵısqa iye bolǵan.<ref name="2018 Ng" /> 1939-jıldıń dekabr ayında, onıń ata-anası [[San Francisco|San-Franсiskonıń]] Chaynataun rayonında xalıqaralıq opera gastroli ushın Kaliforniyaǵa sapar shekken.<ref>{{Cite book|last1=Maeda|first1=Daryl Joji|title=Like Water: A Cultural History of Bruce Lee|date=August 9, 2016|publisher=NYU Press}}</ref> Ol sol jerde 1940-jıldıń 27-noyabrinde tuwılıp, [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHtıń]] jus soli (topıraq huqıqı) puqaralıq nızamları tiykarında AQSH puqaralıǵın alıw huqıqına iye bolǵan.<ref name="2018 Ng" /> Ol tórt aylıq bolǵanda (1941-jıldıń aprel ayında), Li shańaraǵı Gonkongqa qaytıp kelgen.[2] Kóp ótpey, Ekinshi dúnya urısı dáwirinde, 1941-jıldıń dekabr ayında Yaponiya Gonkongqa kútilmegen hújim jasap, qalanı keyingi tórt jıl dawamında basqarǵan waqıtta, Li shańaraǵı kútilmegen qıyınshılıqlarǵa dus kelgen.<ref name="2018 Ng">{{Cite book|title=龍影中華──李小龍的光影片段|last1=吳貴龍|publisher=中華書局(香港)|date=2018}}</ref> Lidiń ana tárepten atası kantonlıq, ana tárepten kempir apası inglis bolǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|bet=Was Bruce Lee of English Descent?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161025083142/http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|arxivsáne=October 25, 2016|til=en|jumıs=Fightland|qaralǵan sáne=June 19, 2020}}</ref> al ana tárepten úlken ájaǵası Robert Xotung golland evrey hám kanton tegine iye Gonkong biznesmeni bolǵan. == Karerası hám bilimi == === 1940–1958: Dáslepki rolleri, mektep bilimi hám jekpe-jek ónerine kirisiwi === Lidiń ákesi Li Xoy-chuen kanton operasınıń juldızı bolǵan. Nátiyjede, kishi Li júdá jas waqtınan kino dúnyasına kirisip, bala waqtında bir neshe filmlerde kóringen. Lidiń birinshi roli «Altın dárwaza qızı» filminde saxnaǵa kóterip shıǵılǵan náreste roli bolǵan. Ol qıtay kalendarı boyınsha hám Aydarha saatı, hám Aydarha jılında tuwılǵanı sebepli, óziniń qıtaysha saxna atın 李小龍 (Li kishi Aydarha) etip alǵan.<ref name="bruceleefoundation biography">{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|bet=Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100822035902/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|arxivsáne=August 22, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> Toǵız jasında, ol 1950-jılı «Bala» filminde ákesi menen birge «Bala Cheung» atlı komiks qaharmanına tiykarlanǵan filmde birinshi bas rolin oynaǵan. On segiz jasqa tolǵanda, ol 20 filmde kórinip úlgergen.<ref name="bruceleefoundation biography">{{Web deregi|url=http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|bet=Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100822035902/http://www.bruceleefoundation.com/index.cfm/page/About-Bruce-Lee/pid/10378|arxivsáne=August 22, 2010|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=June 7, 2010}}</ref> Tak Sun mektebinde (德信學校; Koulundaǵı 218 Natan jolındaǵı úyinen bir neshe kvartal qashıqlıqta) oqıǵannan soń, Li 12 jasında katolik La Salle kolledjiniń baslawısh mektep bólimine kirgen. [[Fayl:The_age_of_18_Bruce_Lee_and_Ye_Wen.jpg|nobaý|Lee and Ip Man in 1958]] 1956-jılı, oqıw úlgeriwi tómen bolǵanı ushın (hám múmkin minez-qulqı da jaqsı bolmaǵanı sebepli), ol Áuliye Franсisk Ksaveriy kolledjine ótkerilgen, sol jerde ol mekteptiń [[boks]] komandasınıń bavarlıq muǵallimi hám treneri Braz Edvard Masstıń qol astında tárbiyalanǵan.<ref>{{Cite news|title=Bruce Lee, a global hero who epitomised Hong Kong's strengths – it's just a pity the city could not preserve his former home|url=https://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1880598/bruce-lee-global-hero-who-epitomised-hong-kongs-strengths-its-just|access-date=January 26, 2023}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://archives.catholic.org.hk/In%20Memoriam/Clergy-Brother/E-Muss.htm|bet=Bro. Edward Muss FMS R.I.P.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230126213017/https://archives.catholic.org.hk/In%20Memoriam/Clergy-Brother/E-Muss.htm|arxivsáne=January 26, 2023|qaralǵan sáne=January 26, 2023}}</ref> Li bir neshe kóshe tóbelesine aralasqannan keyin, onıń ata-anası oǵan [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerinen]] tálim alıw kerek degen sheshimge kelgen. 1953-jılı Lidiń dostı Uilyam Cheung onı Ip Manǵa tanıstırǵan,<ref>{{Cite news|title=Who taught Bruce Lee kung fu? He was born to be a fighter, but the martial arts superstar also trained with the best|url=https://www.scmp.com/culture/film-tv/article/2156574/who-taught-bruce-lee-kung-fu-he-was-born-be-fighter-martial-arts|access-date=February 14, 2023}}</ref> biraq anası tárepten evropalı teginiń bolıwı sebepli, qıtay jekpe-jek dúnyasındaǵı shet ellilerge úyretpew haqqındaǵı kóp jıllıq úrip-ádet sebepli, dáslep oǵan Ving Chun kung-fusın úyreniwge ruqsat etilmegen.<ref name="Blitz">{{Cite news|url=http://www.ma-mags.com/Mags/Blitz/Blitz%203-3%20Cov.jpg|title=William Cheung Scene one... Take One|access-date=January 12, 2017|publisher=Blitz Publishers}}</ref><ref name="SMH">{{Cite news|title=All the right moves|url=http://www.smh.com.au/national/melbourne-life/all-the-right-moves-20110119-19wp3.html|access-date=December 26, 2016|publisher=Fairfax Media}}</ref>  Cheung onıń jaǵın alıp sóylegennen soń, Li mektepke qabıl etilip, Ip Mannıń qol astında Ving Chun boyınsha shınıǵıwlardı baslaǵan.<ref name="AsAmNews">{{Cite news|title=Bruce Lee Was an Anchor Baby|url=https://asamnews.com/2016/01/05/blog-bruce-lee-was-an-anchor-baby/|access-date=November 1, 2020|publisher=AsAmNews}}</ref> Ip óz oqıwshıların Gonkongtıń kóshe bandalarında tóbelesiwden saqlaw ushın, olardı shólkemlestirilgen jarıslarda qatnasıwǵa úgitlegen. Ip Man menen bir jıl shınıǵıw ótkergennen soń, basqa oqıwshılardıń kópshiligi Li menen birge shınıǵıwdan bas tartqan. Olar onıń aralas tegin bilip qalǵan edi, al qıtaylar ulıwma ózleriniń jekpe-jek óneri usılların aziyalı emeslerge úyretiwge qarsı bolǵan. Lidiń sparring sherigi Xokins Cheungtıń aytıwınsha, "Pútkil Ving Chun klanında Ip Mannan jeke ózi yamasa hátte biraz bolsa da tálim alǵan altı adamnan da az adam bar edi".{{Sfn|Thomas|1994|p=26}} Degen menen, Li Ving Chunǵa úlken qızıǵıwshılıq kórsetip, Ip Man, Uilyam Cheung hám Vong Shun-leung penen jeke shınıǵıwların dawam etken.{{Sfn|Campbell|2006|p=172}}<ref>{{Cite news|author=<!--not stated-->|date=July 25, 2018|title=Who taught Bruce Lee kung fu? He was born to be a fighter, but the martial arts superstar also trained with the best|url=https://www.scmp.com/culture/film-tv/article/2156574/who-taught-bruce-lee-kung-fu-he-was-born-be-fighter-martial-arts|work=South China Morning Post|quote=Although Lee studied wing chun at Ip’s school, he was mainly taught by Wong Shun-leung, as Ip himself only taught advanced students, not beginners. Lee quickly became devoted to wing chun and practiced diligently.|access-date=February 14, 2023}}</ref> 1958-jılı Li Gonkong mektepleri boks turnirin jeńip alıp, finalda aldıńǵı chempion Geri Elmsti nokautqa shıǵarǵan. Sol jılı Li cha-cha ayaq oyınshısı bolǵan hám Gonkongtıń Táj koloniyası Cha-Cha chempionatın jeńip alǵan.<ref>{{Cite book|last1=Lee|first1=Linda|title=The Bruce Lee Story|date=1989|publisher=[[Black Belt Communications]]}}</ref> === 1959–1964: Úziliksiz oqıwlar hám jekpe-jek ónerindegi jetiskenlikler === Jas óspirimlik dáwirinde Lidiń kóshe tóbelesleri jiyilesip, qorqınıshlı triada shańaraǵınıń ulın jeńiwdi de óz ishine aldı. 1958-jılı, qarsılas Choy Li Fut jekpe-jek mektebiniń oqıwshıları Lidiń Ving Chun mektebine qarsı shaqırıq taslaǵannan keyin, ol úydiń tóbesinde tóbeleske qatnastı. Basqa bir balanıń ádil emes mushına juwap retinde, ol balanı sonshelli qattı urdı, onıń bir tisin túsirip jiberdi, bul balanıń ata-anasınıń poliсiyaǵa shaǵım etiwine alıp keldi.<ref name="Burrows 2002">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|bet=Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080508051639/http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|arxivsáne=May 8, 2008|avtor=Burrows|at=Alyssa|jıl=2002|baspaxana=HistoryLink|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> Lidiń anası poliсiya bólimine barıp, eger onı óz qarawına shıǵarsa, ulınıń is-háreketleri ushın tolıq juwapkershilikti óz moynına alatuǵını haqqında hújjetke qol qoyıwǵa májbúr boldı. Ol bul waqıya haqqında kúyewine aytpasa da, ulına 18 jasında AQSH puqaralıǵın talap etiw ushın Qurama Shtatlarǵa qaytıwdı usınıs etti.<ref>{{Cite news|title=What you didn't know about: Bruce Lee Bruce Lee in Seattle — Part 1|url=https://nwasianweekly.com/2022/08/what-you-didnt-know-about-bruce-lee-bruce-lee-in-seattle-part-1/|access-date=July 2, 2023}}</ref> Lidiń ákesi kelisti, sebebi Gonkongta qalǵan jaǵdayda Lidiń kolledjde oqıw imkaniyatları onsha úmitli emes edi.<ref name="Burrows 2002">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|bet=Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080508051639/http://www.historylink.org/essays/output.cfm?file_id=3999|arxivsáne=May 8, 2008|avtor=Burrows|at=Alyssa|jıl=2002|baspaxana=HistoryLink|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> 1959-jıldıń aprel ayında, Lidiń ata-anası onı Qurama Shtatlarǵa, San-Franсiskoda shańaraq dosları menen birge jasap atırǵan úlken qarındası Agnes Lige jiberiwge qarar etti. Bir neshe aydan soń, ol 1959-jılı orta mektep bilimin dawam ettiriw ushın Sietlge kóship keldi, sol jerde Rubi Chowdıń restoranında jasap turıwshı ofiсiant bolıp isley basladı. Chowdıń kúyewi Lidiń ákesiniń kásiplesi hám dostı edi. Lidiń úlken ájaǵası Piter Li kolledjde oqıw ushın Minnesotaǵa ketpesten aldın qısqa waqıtqa Sietlde onıń menen birge boldı.<ref name="Wing Chung Gung Fu">{{Web deregi|url=http://hardcorejkd.com/wing_chun.php|bet=Wing Chung Gung Fu|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php|arxivsáne=May 14, 2008|baspaxana=Hardcore JKD|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> 1959-jılı Li [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerin]] oqıta basladı. Ol óziniń oqıtqan ónerin Jun Fan Gung Fu (sózbe-sóz awdarǵanda Bryus Lidiń Kung-fusı) dep atadı.<ref name="Wing Chung Gung Fu">{{Web deregi|url=http://hardcorejkd.com/wing_chun.php|bet=Wing Chung Gung Fu|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php|arxivsáne=May 14, 2008|baspaxana=Hardcore JKD|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20080514160028/http://www.hardcorejkd.com/wing_chun.php "Wing Chung Gung Fu"]. </cite></ref> Bul onıń Ving Chunǵa bolǵan usılı edi. Li Sietlde tanısqan doslarına sabaq berdi, dáslep Dzyudo sheberlik iyelewshisi Djessi Gloverden basladı, ol Lidiń dáslepki texnikalarınıń ayırımların oqıtıwdı dawam etti. Taki Kimura Lidiń birinshi Járdemshi Instruktorı boldı hám Lidiń óliminen keyin de onıń óneri menen filosofiyasın oqıtıwdı dawam etti.<ref>{{Web deregi|url=http://bruceleefoundation.com/index.cfm/page/Biography/pid/10585|bet=Bruce Lee Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121119051316/http://bruceleefoundation.com/index.cfm/page/Biography/pid/10585|arxivsáne=November 19, 2012|baspaxana=Bruce Lee Foundation|qaralǵan sáne=September 4, 2012}}</ref> Li Sietlde óziniń birinshi jekpe-jek mektebin ashtı, ol Li Jun Fan Gung Fu Institutı dep ataldı. Li Sietldegi Kapitol-Xill rayonındaǵı Edison Texnikalıq Mektebinen orta bilim alıp, diplomın aldı.<ref>{{Web deregi|url=http://nwasianweekly.com/2014/08/bruce-lee-seattle-roots-retrospective-comes-wing/|bet=Bruce Lee and his Seattle roots — A retrospective comes to the Wing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211125022933/http://nwasianweekly.com/2014/08/bruce-lee-seattle-roots-retrospective-comes-wing/|arxivsáne=November 25, 2021|sáne=August 11, 2014|til=en-US|jumıs=Northwest Asian Weekly|qaralǵan sáne=November 25, 2021}}</ref> 1961-jıldıń mart ayında Li Vashington Universitetine oqıwǵa kirip, drama óneri, filosofiya, psixologiya hám basqa da pánlerdi oqıdı. Lidiń ózi hám kóp basqalar aytqanına qaramastan, universitettiń 1999-jılǵı pitkeriwshiler basılımındaǵı maqalaǵa tiykarlanǵanda, Lidiń rásmiy qánigeligi filosofiya emes, al drama bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.washington.edu/alumni/columns/dec99/j_o.html|bet=U. of Washington alumni records|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110221043919/http://www.washington.edu/alumni/columns/dec99/j_o.html|arxivsáne=February 21, 2011|baspaxana=Washington.edu|qaralǵan sáne=January 22, 2010}}</ref> 1964-jıldıń basında Li universitetti taslap, Djeyms Yimm Li menen birge jasaw ushın Oklendke kóship keldi. Djeyms Li Bryus Liden jigirma jas úlken edi hám sol aymaqta belgili qıtay jekpe-jek sheberi edi. Olar birgelikte Oklendte ekinshi Jun Fan jekpe-jek studiyasın ashtı. Djeyms Li Bryus Lidi amerikalı jekpe-jek sheberi Ed Parker menen tanıstırdı. Parkerdiń mirát etiwi menen Li 1964-jılǵı Long-Bich Xalıqaralıq Karate Chempionatında qatnasıp, eki barmaqlı otırıp-turıwlardı - bir qoldıń bas barmaǵı hám kórsetkish barmaǵın paydalanıp, ayaqların shama menen iyin keńliginde qoyıp - kórsetti.<ref name="Two Finger Pushup">{{Web deregi|url=http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|bet=Two Finger Pushup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|arxivsáne=May 21, 2008|baspaxana=Maniac World|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> Sol Long-Bich jarısında, ol jáne "bir dyuymlik mush" kórsetti.<ref name="Two Finger Pushup">{{Web deregi|url=http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|bet=Two Finger Pushup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm|arxivsáne=May 21, 2008|baspaxana=Maniac World|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20080521195049/http://www.maniacworld.com/bruce_lee_3.htm "Two Finger Pushup"]. </cite></ref> Li tik turıp, oń ayaǵın alǵa shıǵarıp, dizelerin azǵana búgip, qozǵalmay turǵan sherigi aldında turdı. Lidiń oń qolı jartılay sozılǵan hám oń mushın sheriginiń kókireginen shama menen bir dyuym (2.5 sm) qashıqlıqta edi. Oń qolın artqa tartpastan, Li óz turısın saqlaǵan halda erkin qatnasıwshı Bob Beykerge kúshli mush urdı. Bul Beykerdi artqa ılaqtırıp, jaraqat almawı ushın onıń artına qoyılǵan orındıqqa qulattı, biraq Beykerdiń páti onı polǵa qulawına alıp keldi. Beyker bılay eske aladı: "Men Bryuske bunday kórsetpelerdi qaytıp islemewin ayttım. Ol maǵan sońǵı ret mush urǵanda, kókiregimdegi awırıw shıdamsız bolǵanlıqtan, jumısqa bara almadım". Dál usı 1964-jılǵı chempionatta Li birinshi ret [[Taekwando|Taekvondo]] ustazı Djungu Ri menen tanıstı. Olar dos bolıp, bul qarım-qatnas ekewine de jekpe-jek sheberi sıpatında payda ákeldi. Ri Lige shetten tebiwdi tolıǵı menen úyretti, al Li Rige "signalsız" mush urıwdı úyretti. 1964-jılı Oklendtiń Chaynatawnında Li Vong Djek-man menen dawlı jeke jekpe-jek ótkerdi. Vong Ma Kin Fungtıń tikkeley shákirti bolıp, Siniсyuan, Arqa Shaolin hám tay-chi boyınsha sheberligi menen belgili edi. Lidiń aytıwınsha, qıtay jámiyeti oǵan qıtaylı emes adamlarǵa sabaq beriwdi toqtatıw haqqında ultimatum bergen. Ol bas tartqanda, onı Vong penen jekpe-jek ótkeriwge shaqırǵan. Kelisim boyınsha eger Li jeńilse, ol mektebin jabıwı kerek edi, al jeńse, aq adamlarǵa yamasa basqa qálegen adamlarǵa sabaq bere alatuǵın edi. Vong bunı biykarlap, Li Chaynatawn teatrındaǵı kórsetpeleriniń birinde San-Franсiskodaǵı hár qanday adamdı jeńe alatuǵının maqtanıp aytqannan keyin, ol Li menen jekpe-jek ótkeriwdi soraǵan hám onıń ózi aq adamlarǵa yamasa basqa qıtaylı emes adamlarǵa qarsı kemsitpegen dep aytqan. Li bılay dep pikir bildirgen: "Sol qaǵazda Chaynatawnnan barlıq sifulardıń atları bar edi, biraq olar meni qorqıta almaydı". Jekpe-jekti kórgen adamlar qatarına Kedwell, Djeyms Li (Bryus Lidiń sherigi, tuwısqanı emes) hám tay-chi oqıtıwshısı Uilyam Chen kiredi. Vong hám Uilyam Chenniń aytıwınsha, jekpe-jek ádettegiden tıs uzaq - 20-25 minut dawam etken.<ref name="Mental Floss">{{Web deregi|url=http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|bet=Bruce Lee: The Time Bruce Lee Was Challenged to a Real Fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160711225623/http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|arxivsáne=July 11, 2016|avtor=Rossen|at=Jake|sáne=August 10, 2015|jumıs=Mental Floss|qaralǵan sáne=July 10, 2016}}</ref> Vong dáslep ádep-ikramlı, biraq qatań jekpe-jek boladı dep kútkenin, biraq Li onı óltiriw niyetinde agressiv hújim etkenin aytadı. Vong dástúrli qol alısıwdı usınǵanda, Li sálemlesiwdi qabıl etkendey bolıp kóringen, biraq onıń ornına Li qolın nayza sıyaqlı Vongtıń kózlerine qaratıp urǵan eken. Óz ómirin qorǵawǵa májbúr bolǵan Vong, qolaylı máwrit bolǵanda da Lige óltiriw kúshi menen urmaǵanın, sebebi bul oǵan túrme jazasın ákeliwi múmkin edi, biraq jeńiniń astındaǵı nızamsız qurallardan paydalanǵanın aytadı. Maykl Dorgannıń 1980-jılǵı "Bryus Lidiń eń qıyın jekpe-jegi" kitabına qaraǵanda, jekpe-jek eki táreptiń de sheshiwshi soqqısı sebepli emes, al Lidiń "ádetten tıs haldan tayıwı" sebepli tamamlanǵan.<ref name="Dorgan" /> Degen menen, Bryus Li, Linda Li Kedwell hám Djeyms Yimm Lidiń aytıwınsha, jekpe-jek barı-joǵı úsh minut dawam etip, Lidiń sheshiwshi jeńisi menen tamamlanǵan. Kedwelldiń gúwalıǵı boyınsha: "Jekpe-jek baslandı, bul hesh qanday sheklewsiz jekpe-jek edi, ol úsh minut dawam etti. Bryus bul adamdı jerge jıqtı hám 'Berileseń be?' dep soradı, hám ol adam berilgenin ayttı". Jekpe-jekten bir neshe hápte ótkennen keyin, Li intervyu berip, atı atalmaǵan qarsılasın jeńgenin aytqan, Vongtıń aytıwınsha, bul anıq oǵan islegen silteme edi.<ref name="Mental Floss">{{Web deregi|url=http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|bet=Bruce Lee: The Time Bruce Lee Was Challenged to a Real Fight|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160711225623/http://mentalfloss.com/article/67108/time-bruce-lee-was-challenged-real-fight|arxivsáne=July 11, 2016|avtor=Rossen|at=Jake|sáne=August 10, 2015|jumıs=Mental Floss|qaralǵan sáne=July 10, 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFRossen2015">Rossen, Jake (August 10, 2015). </cite></ref> Juwap retinde, Vong San-Franсiskodaǵı qıtay tilindegi "Pacific Weekly" gazetasında jekpe-jek haqqındaǵı óz bayanlamasın járiyalap, eger Li bul bayanlamaǵa qanaatlanbasa, ashıq qayta jekpe-jek ótkeriwge mirát etti. Li hár bir qozǵawǵa zorlıq penen juwap beriw uqıbına iye bolsa da, bul mirátqa juwap bermedi. Li aq adamlarǵa sabaq beriwdi dawam etkenine qaramastan, ekewi de bunnan keyin járiya bildiriwler jasamadı. Li film karerasın taslap, jekpe-jek ónerin rawajlandırıwdı maqul kórgen edi. Biraq, 1964-jılı Long-Bichtegi jekpe-jek kórsetpesi aqır-aqıbetinde televidenie prodyuseri Uilyam Dozerdiń Charli Channıń ulı Li Chan haqqındaǵı "Number One Son" filminiń pilot seriyasındaǵı rol ushın kastingke mirát etiwine alıp keldi. Serial hesh qashan ámelge aspadı, biraq Dozer Lidiń potenсialın kórdi.<ref name=":0">{{Cite news|title=Color Him Green}}</ref> === 1966–1970: Amerikadaǵı rolleri hám Djit Kun-Do dóretiw === [[Fayl:Van Williams and Bruce Lee in The Green Hornet 1966.jpg|oñğa|nobaý|1966-jılı "The Green Hornet" filmi ushın túsirilgen Uilyams hám Lidiń reklama súwreti]] 1966-jıldan 1967-jılǵa shekem Li Uilyam Dozer tárepinen islep shıǵarılǵan hám bayanlanǵan,<ref>{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in ""The Green Hornet""|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|baspaxana=The American Heritage Center holds the papers of William Dozier, who produced and narrated the TV series The Green Hornet, as well as the Batman TV series.|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}</ref> sol atamadaǵı radio baǵdarlaması tiykarında islengen<ref>{{Cite news|date=September 3, 1966|title=Green Hornet's Creator Visits TV Scene|work=The Times Herald}}</ref><ref name=":0">{{Cite news|date=October 2, 1966|title=Color Him Green|work=Tampa Bay Times}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFAarons1966">Aarons, Leroy F. (October 2, 1966). </cite></ref> "The Green Hornet" teleserialında Van Uilyams oynaǵan bas qaharman menen birge Kato rolin oynadı. Serial bir máwsim (26 bólim) dawamında 1966-jıldıń sentyabrinen 1967-jıldıń martına shekem efirge shıqtı. Li hám Uilyams jáne de Uilyam Dozer islep shıǵarǵan basqa teleserial "Batman"nıń úsh kesilisiw bóliminde óz qaharmanları sıpatında kórindi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-51-season-2/a-piece-of-the-action/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072502/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-51-season-2/a-piece-of-the-action/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-52-season-2/batmans-satisfaction/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072504/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-52-season-2/batmans-satisfaction/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-599958/100051|bet=Batman {{!}} TV Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191115072503/https://www.tvguide.com/tvshows/batman/episode-599958/100051|arxivsáne=November 15, 2019|til=en|jumıs=TVGuide.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> "The Green Hornet" erjetken Bryus Lidi amerikalı tamashagóy auditoriyasına tanıstırdı hám aziyalı stildegi jekpe-jek ónerin usınǵan birinshi keń tarqalǵan amerika showı boldı. Showdıń rejissyorı Lidiń mush hám urıslar paydalanılatuǵın tipik amerika stilinde gúresiwin qáledi. Kásiplik jekpe-jek sheberi sıpatında Li bas tartıp, óz qánigeligi stilinde gúresiwi kerek ekenin talap etti. Dáslep, Li sonshelli tez háreket etkeni sonshelli, onıń háreketlerin plenkaǵa túsiriw múmkin bolmadı, sonlıqtan ol óz háreketlerin ásteletiwge májbúr boldı.<ref name="American Heritage Center">{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}</ref> Showdıń islep shıǵarılıwı waqtında Li showda kaskadyor bolıp isleytuǵın Djin LeBell menen dos boldı. Olar birge shınıqtı hám óz qánigelikleri boyınsha [[jekpe-jek óneri]] bilimleri menen almastı. 1967-jılı show toqtatılǵannan keyin, Li Dozerge "show-biznestegi meniń kareramdı" baslap bergeni ushın minnetdarshılıq xat jolladı.{{Sfn|Polly|2018|pp=187}} After the show was canceled in 1967, Lee wrote to Dozier thanking him for starting "my career in show business".<ref name="American Heritage Center">{{Web deregi|url=https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|bet=American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200410205242/https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/|arxivsáne=April 10, 2020|sáne=March 16, 2020|jumıs=American Heritage Center|qaralǵan sáne=April 5, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://ahcwyo.org/2020/03/16/bruce-lee-steals-the-show-in-the-green-hornet/ "American Heritage Center Blog: Bruce Lee Steals the Show in 'The Green Hornet'"]. </cite></ref> 1967-jılı Li "Ironside" serialınıń bir bóliminde rol oynadı''.''<ref>{{Citation |last=Dubin |first=Charles S. |title=Tagged for Murder |date=October 26, 1967 |url=https://www.imdb.com/title/tt0612463/ |access-date=January 26, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230126211229/https://www.imdb.com/title/tt0612463/ |url-status=live |series=Ironside |archive-date=January 26, 2023}}</ref> [[Fayl:JeetKuneDo.svg|nobaý|Djit Kun-Do embleması Bryus Li Miyrası tárepinen saqlanatuǵın dizimge alınǵan sawda belgisi bolıp tabıladı. Tayсzitu simvolınıń átirapındaǵı qıtay háripleri bılay oqıladı: "Jolsızlıqtı jol etip paydalanıw" hám "Sheklewsizlikti sheklew etip alıw". Kórsetkishler yan hám in arasındaǵı sheksiz tásirlesiwdi ańlatadı.]] Djit Kun Do 1967-jılı payda bolǵan. «Jasıl shegirtke» serialınıń bir sezonın túsiriwden keyin, Li jumıssız qalıp, Djun Fan Gung-fu Institutın ashtı. Vong Djek-manmen bolǵan tartıslı jekpe-jek Lidiń jekpe-jek óneri haqqındaǵı filosofiyasına tásir etti. Li gúres uzaqqa sozılǵanın hám Ving Chun texnikasın qollanıp óz potenсialın tolıq kórsete almaǵanın túsindi. Ol dástúrli jekpe-jek óneri texnikaları kóshedegi tártipsiz urıs jaǵdaylarında qollanıw ushın júdá qattı hám formal degen pikirge keldi. Li «ámeliylik, iykemlilik, tezlik hám nátiyjelilik» ke pát bergen sistemanı rawajlandırıwdı sheshti. Ol kúsh ushın salmaq kóteriw, shıdamlılıq ushın juwırıw, iykemlilik ushın sozılıw sıyaqlı hár qıylı shınıǵıw usılların qollanıwdı basladı hám qılıshlasıw hám tiykarǵı [[boks]] texnikaları sıyaqlı kóplegen basqa usıllardı úziliksiz beyimlep bardı. Li ózi «stilsiz stil» dep ataǵan nársege pát berdi. Bul dástúrli stillerge tán dep esaplaǵan formal usıldan qutılıwdan ibarat edi. Li hátte ol endi Djun Fan Gung-fu dep ataǵan sistemanıń da júdá sheklewshi ekenin sezdi, hám ol aqır-aqıbetinde Djit Kun Do yamasa Tosqınlıq Berewshi Mushtıń Jolı dep ataytuǵın filosofiya hám jekpe-jek ónerine aylandı. Bul atamaǵa ol keyin ókindi, sebebi Djit Kun Do stillerge tán belgili parametrlerdi ańlattı, al onıń jekpe-jek óneriniń ideyası parametrler hám sheklewlerden tısqarı bolıwı edi. Sol waqıtta Lidiń jekpe-jek óneri boyınsha oqıwshılarınıń ekewi [[Gollivud]] sсenariyshisi Stirling Sillifant hám aktyor Djeyms Koburn edi. 1969-jılı olar úshewi «Únsiz Fleyta» atlı film ushın sсenariy ústinde islesti hám túsirilim ornın izlew ushın birge Hindstanǵa bardı. Joybar sol waqıtta ámelge aspadı, biraq 1978-jılǵı Devid Kerradin bas roldi oynaǵan «Temir sheńber» filmi usı syujet tiykarında islendi. 2010-jılı prodyuser Pol Maslanski «Únsiz Fleyta»nıń dáslepki sсenariyi tiykarında film islewdi jobalastırıp, oǵan qarjılandırıw alǵanı haqqında xabar berildi. 1969-jılı Li Sillifant jazǵan «Marlou» filminde qısqa rol oynadı, onda ol Djeyms Garner oynaǵan jeke detektiv Filip Marloudı qorqıtıw ushın jallanǵan ǵalaba adamnıń rolin orınladı, ol Marloudı qorqıtıw ushın óziniń jekpe-jek óneri qábiletlerinen paydalanıp, vandalizm háreketlerin ámelge asıradı.<ref name=":3">{{Cite news|title=Meet Master Of Jeet Kune Do}}</ref><ref name=":4">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074317/https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> Sol jılı ol Din Martin bas roldi oynaǵan Matt Xelm haqqındaǵı komediyalıq shpionlıq filmniń tórtinshi bólimi «Qıyratıwshı topar»da karate boyınsha másláhátshi sıpatında kórsetildi.<ref>{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/23670-THE-WRECKING-CREW?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074346/https://catalog.afi.com/Film/23670-THE-WRECKING-CREW?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> Jáne de sol jılı Li «Mine kelinler keledi» hám «Blondi» seriallarınıń bir-bir bóliminde rol oynadı.<ref>{{Cite news|title=Prospective Bridal Pair}}</ref><ref>{{Cite news|title=Wednesday}}</ref> 1970-jılı Li jáne de Sillifant jazǵan, Ingrid Bergman hám Antoni Kuinn bas roldi oynaǵan «Báhárgi jawında seruen» filminiń jekpe-jek xoreografiyasın islep shıǵarıwǵa juwapker boldı.<ref name=":5">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190617032205/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/23437|arxivsáne=June 17, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}</ref> === 1971–1973: Gonkong filmleri hám Gollivudtaǵı tabıslar === 1971-jılı Li Sillifant jazǵan «Longstrit» teleserialınıń tórt bóliminde rol oynadı. Li Djeyms Franсiskus oynaǵan bas qaharman Mayk Longstrittiń [[jekpe-jek óneri]] boyınsha ustazı Li Cung rolin orınladı, hám onıń jekpe-jek óneri filosofiyasınıń áhmiyetli tárepleri sсenariyge kirgizilgen edi.<ref name=":1">{{Cite news|last=Riste|first=Tom|date=November 18, 1971|title=Bruce Lee's Acting adds To 'Longstreet'|volume=130|work=Arizona Daily Star}}</ref><ref name=":6">{{Cite news|last=Riste|first=Tom|date=September 18, 1971|title='Longstreet' Shines As New Detective Hit|volume=130|work=Arizona Daily Star}}</ref> Lidiń óziniń aytıwınsha, sonday-aq onıń óliminen keyin Linda Li Keduelldiń aytıwı boyınsha, Li 1971-jılı óziniń teleserialın usınǵan, ol dáslep «Jawınger» dep atalıp, bul haqqındaǵı sóylesiwlerdi Warner Bros kompaniyası tastıyıqlaǵan. 1971-jıl 9-dekabrde «The Pierre Berton Show» telebaǵdarlamasındaǵı intervyude Li Paramount hám Warner Bros kompaniyalarınıń onı «zamanagóy nársede oynawın» qálegenin hám olardıń vestern ideyası eskirgenin oylaǵanın, al óziniń vestern islewdi qálegenin ayttı. Keduelldiń aytıwınsha, Lidiń konсepсiyası qayta islenip, «Kung-fu» dep ataldı, biraq Warner Bros Lige hesh qanday avtorlıq huqıq bermedi. Warner Bros kompaniyasınıń aytıwınsha, olar ádewir waqıttan beri usınday konсepсiya ústinde islep atırǵan edi, onı 1969-jılı eki sсenariyshi hám prodyuser - Ed Spilman hám Govard Fridlander dóretken edi,<ref name="The Truth about the Creation of the Kung Fu TV Series">{{Web deregi|url=https://www.martialjournal.com/the-truth-about-the-creation-of-the-kung-fu-tv-series/|bet=The Truth about the Creation of the Kung Fu TV Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210130134124/https://www.martialjournal.com/the-truth-about-the-creation-of-the-kung-fu-tv-series/|arxivsáne=January 30, 2021|sáne=May 20, 2019|baspaxana=Martial Journal|qaralǵan sáne=February 20, 2021}}</ref> bunı Lidiń biografı Metyu Polli de tastıyıqlaydı.<ref>{{Cite book|title=Bruce Lee: A Life}}</ref> Bul derekler boyınsha, Lidiń bas rolge alınbawınıń sebebi onıń qalıń akсenti bolǵan, biraq Fred Uayntraub bunı onıń etnikalıq kelip shıǵıwı menen baylanıstıradı.<ref>{{Cite book|url=https://www.scribd.com/book/131190162/Bruce-Lee-Woodstock-And-Me-From-The-Man-Behind-A-Half-Century-of-Music-Movies-and-Martial-Arts|title=Bruce Lee, Woodstock And Me}}</ref><ref>{{Cite book|title=Bruce Lee, Woodstock And Me: From The Man Behind A Half-Century of Music, Movies and Martial Arts}}</ref> Batıs shólistanda Shaolin monaxı roli aqır-aqıbetinde sol waqıtta jekpe-jek óneri menen shuǵıllanbaytuǵın Devid Kerradinge berildi. «The Pierre Berton Show» baǵdarlamasında bergen intervyusinde Li serialdaǵı rol tarqatıwǵa baylanıslı Warner Bros kompaniyasınıń kóz-qarasın túsinetuǵının bildirdi: «Olar biznes kóz-qarasınan bunı qáwipli dep esaplaydı. Men olardı ayıplamayman. Eger jaǵday kerisinshe bolıp, Amerika juldızı Gonkongqa kelgende hám men qarjı iyesi bolǵanımda, men de onı tamashagóyler qabıl etiwi boyınsha óz táshiwishlerime iye bolar edim». Prodyuser Fred Uayntraub Lige Gonkongqa qaytıp, Gollivud basshılarına kórsete alatuǵın tolıq metrajlı film islewdi másláhát bergen edi. AQSHtaǵı ekinshi dárejeli rollerden qanaatlanbaǵan Li Gonkongqa qayttı. «Jasıl shegirtke» serialınıń Gonkongta úlken jetiskenlikke eriskeninen hám rásmiy emes túrde «Kato shouı» dep atalatuǵınınan xabarsız bolǵan Li, ózin shoudıń juldızı sıpatında tanıǵan adamlardı kórip tańqaldı. Shaw Brothers Studio hám Golden Harvest kompaniyaları menen sóylesiwlerden keyin, Li Golden Harvest óndirgen eki filmde bas rolde túsiw ushın shártnama dúzdi. Li óziniń birinshi bas rolin «The Big Boss» (1971) filminde oynadı, bul film pútkil Aziya boyınsha úlken kassalıq tabısqa erisip, onı juldızlıqqa alıp keldi. Bunnan keyin ol «Fist of Fury» (1972) filmin túsirdi, bul film «The Big Boss» filminiń qoyǵan kassalıq rekordların buzdı. Dáslepki eki jıllıq kelisimin tamamlaǵannan soń, Li Golden Harvest penen jańa shártnama dúzdi. Keyinirek Li Chou menen birge óziniń Concord Production Inc. kompaniyasın qurdı. Óziniń úshinshi filmi «The Way of the Dragon» (1972) ushın ol filmniń sсenariyin jazıwshısı, rejissyorı, bas aktyorı hám urıs saxnalarınıń xoreografı sıpatında tolıq baqlawǵa iye boldı. 1964-jılı Kaliforniyanıń Long-Bich qalasında ótkerilgen kórsetiwde Li karate chempionı Chak Norris penen tanıstı. «The Way of the Dragon» filminde Li Norristi kóriwshilerge óziniń qarsılası sıpatında tanıstırdı. Olardıń jekpe-jegi "jawıngerlik óner hám kino tariyxındaǵı eń jaqsı urıs saxnalarınıń biri" dep bahalanǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnn.com/2018/07/07/us/bruce-lee-myth-vs-reality/index.html|bet=New Bruce Lee bio debunks 'kung fu Jesus' myth|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191219081112/https://www.cnn.com/2018/07/07/us/bruce-lee-myth-vs-reality/index.html|arxivsáne=December 19, 2019|avtor=John Blake|sáne=July 7, 2018|jumıs=CNN|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}</ref> Bul rol dáslep amerikalı karate chempionı Djo Lyuiske usınılǵan edi. «Fist of Fury» hám «Way of the Dragon» filmleri dúnya júzi boyınsha sáykes túrde shama menen 100 million hám 130 million AQSH dolları tabıs alıp keldi. 1972-jıldıń avgust ayınan oktyabr ayına shekem Li óziniń tórtinshi Golden Harvest filmi «Game of Death» ústinde jumıs basladı. Ol ayırım saxnalardı, sonıń ishinde burınǵı oqıwshısı, 7 fut 2 dyuym (218 sm) boylı amerikalı basketbol juldızı Karim Abdul-Djabbar menen urıs saxnasın túsirdi. 1972-jıldıń noyabr ayında Warner Bros kompaniyası Lige Concord, Golden Harvest hám Warner Bros birgelikte islep shıǵaratuǵın birinshi film «Enter the Dragon»da bas roldi oynawdı usınǵannan keyin óndiris toqtatıldı. Túsiriw jumısları 1973-jıldıń fevral ayında Gonkongta baslanıp, aprel ayında juwmaqlandı.<ref>{{Web deregi|url=http://bruceleefansite.com/bruces-life.html|bet=Bruce Lee's Life|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200218233318/http://bruceleefansite.com/bruces-life.html|arxivsáne=February 18, 2020|qaralǵan sáne=March 14, 2020}}</ref> Túsiriw baslanǵannan bir ay ótkennen soń, basqa óndiriwshi kompaniya Starseas Motion Pictures Lidi «Fist of Unicorn» filminiń bas aktyorı sıpatında járiyaladı, haqıyqatında ol tek kóp jıllıq dostı Yunikorn Chanǵa járdem retinde filmdegi urıs saxnalarınıń xoreografiyasın islep beriwge kelisken edi. Li óndiriwshi kompaniyaǵa qarsı arza bermekshi boldı, biraq Chan menen doslıǵın saqlap qaldı. Degen menen, «Enter the Dragon» filmi tamamlanǵannan bir neshe ay ótip hám onıń 1973-jılı 26-iyuldegi premerasına altı kún qalǵanda Li qaytıs boldı.<ref name="Wilson">{{Cite book|last1=Wilson|first1=Wayne|title=Bruce Lee|date=2001|publisher=Mitchell Lane Publishers|isbn=978-1-58415-066-4|pages=30–1|url=https://archive.org/details/bruceleereallife00wayn/page/30/mode/2up|quote=After its release, ''Enter the Dragon'' became Warner Brothers' highest grossing movie of 1973. It has earned well over $400{{nbsp}}million}}</ref> «Enter the Dragon» sol jıldıń eń kóp tabıs alıp kelgen filmleriniń birine aylandı hám Lidiń jawıngerlik óner ańızına aylanıwın tastıyıqladı. Film 1973-jılı 850,000 AQSH dollarına túsirilgen, bul 2007-jılǵı inflyaсiyanı esapqa alǵanda 4 million dollarǵa teń.<ref name="bls">{{Web deregi|url=http://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl|bet=Inflation Calculator|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080529155647/http://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl|arxivsáne=May 29, 2008|baspaxana=[[Bureau of Labor Statistics]]|qaralǵan sáne=May 30, 2008}}</ref> «Enter the Dragon» filmi dúnya júzi boyınsha 400 million dollardan artıq tabıs alıp kelgeni mólsherlenedi, bul 2022-jılǵı inflyaсiyanı esapqa alǵanda 2 milliard dollardan artıqqa teń. Film jawıngerlik ónerge qısqa múddetli qızıǵıwshılıqtı oyattı, bul "Kung Fu Fighting" sıyaqlı qosıqlarda hám ayırım TV showlarda óz kórinisin taptı. === 1978-jıldan házirge shekem: Qaytıs bolǵannan keyingi jumısları === [[Fayl:Avenue_of_Stars_Bruce_Lee.jpg|oñğa|nobaý|Bryus Lidiń Gonkongtaǵı Dańq gúzarındaǵı juldızı]] "Enter the Dragon" filminiń rejissyorı Robert Klouz, Golden Harvest penen birge Lidiń pitpey qalǵan "Game of Death" filmin qayta tiklegen. Li "Enter the Dragon" filmin túsiriwge ketpesten aldın "Game of Death" ushın 100 minuttan aslam material, sonıń ishinde qaytalanǵan kórinislerdi túsirip úlgergen edi. Abdul-Jabbardan tısqarı, filmde Djordj Lezenbi, Xapkido ustazı Ji Xan-je hám Lidiń jáne bir shákirti Den Inosanto da qatnasqan. Filmniń shıńı - Lidiń qaharmanı Xay Tien sarı sport kiyiminde bes qabatlı pagodanıń hár bir qabatında hár qıylı qarsılaslar menen ayqasqan saxnalar boldı. Talqılawlarǵa sebep bolǵan adım menen, Robert Klouz filmdi Lige uqsaytuǵın aktyor (Kim Tay Chung, kaskadyor sıpatında Yuen Byao) hám Lidiń basqa filmlerinen alınǵan arxiv kórinislerin paydalanıp, jańa syujet hám aktyorlar quramı menen tamamladı. Film 1978-jılı ekranǵa shıqtı. Bul jıynap dúzilgen filmde Lidiń haqıyqıy túsirilgen kórinisleri tek on bes minut boldı. Lidiń paydalanılmaǵan materialları 22 jıldan keyin tabılıp, "Bruce Lee: A Warrior's Journey" hújjetli filmine kirgizildi. [[Fayl:Bruce_Lee_Walk_of_fame.jpg|nobaý|Bryus Lidiń Gollivud Dańq gúzarındaǵı juldızı]] 1972-jılı "The Big Boss" hám "Fist of Fury" filmleriniń tabıslı bolıwınan keyin, Golden Harvest kompaniyasınıń Raymond Chou tárepinen úshinshi film jobalastırıldı. Bul filmdi Lo Vey rejissyorlıq etiwi kerek edi hám onıń atı "Yellow-Faced Tiger" bolıwı kerek edi. Biraq, sol waqıtta Li óziniń "Way of the Dragon" sсenariyin rejissyorlıq etiw hám prodyuserlik etiwdi sheshti. Li Raymond Chou menen birge óndiris kompaniyasın qurǵan bolsa da, 1973-jıldıń sentyabr-noyabr aylarında básekiles Shaw Brothers Studio menen birge tariyxıy film jobalastırılǵan edi. Bul filmdi Chor Yuen yamasa Chen Kang rejissyorlıq etiwi, Yi Kang hám Chang Chex sсenariy jazıwı kerek edi. Filmniń atı "The Seven Sons of the Jade Dragon" bolıwı kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.fortunecity.com/lavender/friday/155/id47.htm|bet=Shaw Brothers Film Project|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111103162421/http://www.fortunecity.com/lavender/friday/155/id47.htm|arxivsáne=November 3, 2011|qaralǵan sáne=January 6, 2011}}</ref> 2015-jılı Perfect Storm Entertainment hám Bryus Lidiń qızı Shennon Li "The Warrior" serialınıń islep shıǵarılatuǵının hám Cinemax kanalında kórsetiletuǵının járiyaladı. Film rejissyorı Djastin Lin serialdı basqarıw ushın tańlandı.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2015/05/bruce-lee-crime-drama-warrior-justin-lin-cinemax-1201430580/|bet=Cinemax Developing Bruce Lee-Inspired Crime Drama 'Warrior' From Justin Lin|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200133/https://deadline.com/2015/05/bruce-lee-crime-drama-warrior-justin-lin-cinemax-1201430580/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=May 21, 2015|qaralǵan sáne=April 16, 2020}}</ref> Óndiris 2017-jıldıń oktyabr ayında Qubla Afrikadaǵı [[Keyptaun|Keyptaunda]] baslandı. Birinshi sezonda 10 bólim bar.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2017/10/warrior-cinemax-cast-director-bruce-lee-inspired-martial-arts-series-1202185298/|bet='Warrior': Cinemax Sets Cast & Director For Bruce Lee-Inspired Martial Arts Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200052/https://deadline.com/2017/10/warrior-cinemax-cast-director-bruce-lee-inspired-martial-arts-series-1202185298/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=October 11, 2017|qaralǵan sáne=April 16, 2020}}</ref> 2019-jıldıń aprel ayında Cinemax serialdıń ekinshi máwsimin tastıyıqladı.<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2019/04/warrior-renewed-season-2-cinemax-tong-wars-drama-series-bruce-lee-justin-lin-1202600027/|bet='Warrior' Renewed For Season 2 By Cinemax|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201115200225/https://deadline.com/2019/04/warrior-renewed-season-2-cinemax-tong-wars-drama-series-bruce-lee-justin-lin-1202600027/|arxivsáne=November 15, 2020|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=April 24, 2019|jumıs=Deadline Hollywood|qaralǵan sáne=April 24, 2019}}</ref> 2021-jıldıń mart ayında prodyuser Djeyson Kotxari "The Silent Flute" filminiń huqıqların satıp alǵanı haqqında xabar berildi. Bul film miniseriya bolıp isleniwi kerek, al Djon Fusko sсenarist hám atqarıwshı prodyuser bolıwı kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=https://variety.com/2021/film/asia/jason-kothari-and-john-fusco-to-produce-bruce-lee-scripted-the-silent-flute-1234936256/|bet=Jason Kothari and John Fusco to Produce Bruce Lee-Scripted 'The Silent Flute'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210324152647/https://variety.com/2021/film/asia/jason-kothari-and-john-fusco-to-produce-bruce-lee-scripted-the-silent-flute-1234936256/|arxivsáne=March 24, 2021|avtor=Frater|at=Patrick|sáne=March 23, 2021|til=en-US|jumıs=[[Variety (magazine)|Variety]]|qaralǵan sáne=March 25, 2021}}</ref> === Islenbegen jumıslar === Li bir neshe sсenariyler ústinde ózi de islegen edi. "Southern Fist/Northern Leg" dep shártli túrde atalǵan filmniń tiykarǵı syujetin Lidiń óz dawısı menen aytıp bergen jazbası bar, onda "The Silent Flute" (Circle of Iron) filminiń biykar etilgen sсenariyi menen uqsaslıqlar bar. Basqa bir sсenariydiń atı "Green Bamboo Warrior" bolıp, ol [[San Francisco|San-Franсiskoda]] ótiwi kerek edi, Bolo Yung penen birge oynawı hám Endryu Vayna prodyuserlik etiwi jobalastırılǵan edi. Bul jobalastırılǵan film proektleri ushın kostyum sınawları da shólkemlestirilgen edi. === Soqqı beriw === Lidiń [[jekpe-jek óneri]] menen birinshi tanısıwı ákesi arqalı boldı, onnan ol U stilindegi tay chidiń tiykarların úyrendi. Jasóspirim waqtında Li Gonkongtaǵı banda ayqaslarına aralasıp, jiyi kóshe tóbeleslerine qatnastı.<ref name="LeeLee1989">{{Cite book|title=The Bruce Lee Story|url=https://books.google.com/books?id=2NAuMRjSUSIC&pg=PA26}}</ref> Lidiń jekpe-jek óneriniń rawajlanıwına eń úlken tásir etken nárse onıń Vin Chun úyreniwi boldı. Li 16 jasında, 1956-jıldıń aqırınan 1957-jılǵa shekem, qarsılas banda aǵzalarınan jeńilgennen keyin, Vin Chun ustazı Ip Mannıń qol astında boldı. Iptiń ádettegi sabaqları ulıwma alǵanda forma shınıǵıwları, chi sao (jabısqaq qollar) shınıǵıwları, aǵash maneken texnikaları hám erkin sparring bolıp ótti. Sabaqlar ushın belgilengen qálip joq edi. Li úyrengen basqa qıtay jekpe-jek stilleri arasında Arqa bogomol, Qubla bogomol, Búrkit tırnaǵı, Tan Tuy, Lou Xan, Mizongyi, Va Kung, Maymıl, Qubla aydarha, Fuсzyan aq tırna, Choy Li Fut, Xun Gar, Choy Gar, Fut Gar, Mok Gar, Yau Kung Mun, Li Gar hám Lau Gar bar edi. 1956-jıldan 1958-jılǵa shekem Li Áwliye Franсisk Ksaveriy kolledjiniń [[boks]] komandasınıń treneri Brat Edvardtan boks boyınsha tálim aldı. 1958-jılı Li Gonkong mektepleri arasındaǵı boks turnirin jeńip aldı, finalda aldıńǵı chempion Geri Elmsti nokdaunǵa túsirdi. Amerika Qurama Shtatlarına kóshkennen keyin, Li awır salmaqtaǵı boks chempionı [[Muhammed Ali|Muxammed Áliydiń]] kúshli tásirine tústi, 1960-jılları onıń ayaq jumısın izertlep, óz stiline kirgizdi.<ref>{{Cite book|editor-last1=Vaughn|editor-last2=Lee|title=The Legendary Bruce Lee|date=1986|publisher=[[Black Belt Communications]]|isbn=978-0-89750-106-4|page=127|url=https://books.google.com/books?id=D8d_YjWV9k4C&pg=PA127}}</ref> Li 1964-hám 1968-jılları Long-Bich qalasında ótkerilgen Xalıqaralıq karate chempionatında óziniń Jit Kun Do jekpe-jek ónerin kórsetti, sońǵısınıń joqarı sapalı video jazbası bar. Videoda Lidiń qarsılası qorǵanıwǵa úlgermey turıp tez kóz soqqıların beriwi hám bir neshe ıqtıyarlılarǵa bir dyuymlik mushın kórsetiwi sáwlelengen. Ol kózi baylanǵan halda qarsılası menen chi sao jattıǵıwların orınlaydı, qarsılasınıń hálsiz táreplerin izlep, mushlar hám jıǵıwlar menen utadı. Keyin Li tolıq baylanıslı sparring gúresinde qatnasadı, ekewi de teri bas qorǵawın kiygen. Videoda Lidiń Jit Kun Do konсepсiyasın qollanıp, únemli qozǵalıslardı ámelge asırǵanı kórinedi. Ol Áliyden úyrengen ayaq jumısın paydalanıp, qarsılasınan uzaqta turıp, arqa tárepten mushlar hám tuwrı soqqılar menen qarsı hújim etedi. Ol hújimlerdi toqtatıwshı jan soqqıları menen bólip taslaydı hám tez arada bir neshe sıpırıp túsiriwler hám bas tepkilerin orınlaydı. Qarsılas Lige qayta-qayta hújim etiwge urınadı, biraq hesh qashan taza soqqı bere almaydı. Bir márte ol aylanbalı tebiw menen jaqınlasıwǵa eristi, biraq Li buǵan qarsı hújim etti. Bul video 1995-jılı "Black Belt" jurnalı tárepinen kórip shıǵılıp, "háreketler Lidiń filmlerindegidey tez hám ǵázepli" degen juwmaqqa kelingen. 1964-jılǵı chempionatta Li birinshi ret [[Taekwando|taekvondo]] ustası Jungu Ri menen ushırastı. Ri Lige jan tebiwdi detallı túrde úyretken bolsa, Li Rige "signalsız" mush urıwdı úyretti. Ri Liden "akkupunch" dep ataytuǵın usıldı úyrenip, onı amerikalı taekvondoǵa kirgizdi. "Akkupunch" - bul adamnıń reakсiya waqtına tiykarlanǵan, bloklaw qıyın bolǵan tez mush - "ideya soqqını qarsılas miyden bilekke baylanıs jasap bolǵansha tamamlawdan ibarat".<ref name="Rhee">{{Web deregi|url=http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|bet=Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190506223915/http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|arxivsáne=May 6, 2019|jumıs=jhoonrhee.com|qaralǵan sáne=May 1, 2019}}</ref> Li kóbinese qıya tebiwdi qollanǵan, bul keyinirek aralas jekpe-jek túrlerinde keń qollanıldı.<ref name="Fantaousakis">{{Web deregi|url=https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|bet=UFC 232 – Jones vs. Gustafsson 2: Moves to look for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005356/https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Fantaousakis|at=Kostas|sáne=December 29, 2018|jumıs=[[Bloody Elbow]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}</ref> Jit Kun Doda bul "jit tek", "toqtatıwshı tebiw" yamasa "kesip ótiwshi tebiw" dep ataladı.<ref>{{Cite book|title=Instructors Confidential Manual Supplemental Handbook|publisher=Dorrance Publishing|url=https://books.google.com/books?id=7ObHDhW-AxEC&pg=PA98}}</ref> === Greppling (Gúres) === Li hár qıylı jekpe-jek stilleri arasında kross-trenirovkanı maqul kórgen hám ásirese grepplinge qızıqqan. Li Sietl hám [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyada]] bir neshe [[dzyudo]] sheberleri menen shınıqtı, olardıń arasında Fred Sato, Djessi Glover, Taki Kimura, Xeyuord Nishioka hám Uolli Djey, sonday-aq Djin LeBell bar edi. Onıń birinshi shákirtleriniń kópshiligi dzyudo hám basqa da jekpe-jek túrlerinde tájiriybeli bolǵan, al Li ózi úyretkenindey-aq kóp nárse úyrendi. "Jasıl shıbın" filminiń túsiriliwi waqtında LeBell menen doslasqannan keyin, Li oǵan soqqı beriw ónerin úyretiwdi usındı, bunıń ornına gúres usılların úyreniw ushın. LeBell ataqlı gúresshiler Lu Tesz hám Ed Lyuisten ketch-restling úyrengen edi, hám dzyudo menen ketch-restlingtiń ayrıqsha usılların Lidiń "Jit Kun Donıń jolı" kitabınan kóriwge boladı. Ol jáne de gúres usılların xapkido ustası Ji Xan-jeden úyrendi.{{Sfn|Rafiq|2020}} Gloverdiń aytıwınsha, Li tek qarsılastı uslap alıw háreketinde ǵana dzyudonı nátiyjesiz dep tapqan. Olardıń birinshi birgeliktegi shınıǵıwında, Glover Lige osoto gari usılın kórsetti, Li bunı jaman usıl emes dep esapladı, biraq Gloverdiń onı uslap turıwǵa májbúr bolǵanın unatpadı. Sietlde bolǵan waqtında, Li onı qulatıwǵa yamasa jerge jıqpaqshı bolǵan qarsılaslarǵa qarsı gúreske qarsı usıllardı islep shıqtı. Glover Lidiń "eger sizdi tik turǵan halda uslap alıw múmkinshiligi bolsa, hesh qashan jerge jıǵılmaytuǵının" eske túsirdi. Soǵan qaramastan, Li LeBellge dzyudonı óziniń jekpe-jek stiline qosıw tilegin bildirdi. Ol osoto garini Jit Kun Do sistemasına kirgizdi, sonday-aq dzyudodan basqa da laqtırıwlar, qol qulpılawlar hám buwındırıwlardı qostı.{{Sfn|Cheng|1993}} Li gúresiwdiń háreket xoreografiyasında kózge túserlik emesligi sebepli az paydalı dep esaplasa da,{{Sfn|Thomas|1994|pp=77}} ol óz filmlerinde gúres usılların kórsetti. Mısalı, "Aydarhanıń jolı" filminde onıń qaharmanı qarsılası Chak Norristi LeBellden ilhamlanǵan moyın qısıwı menen jeńedi,{{Sfn|Polly|2018|pp=187}} al "Aydarhanıń kiriwi" filminiń prologında Li qarsılası Sammo Xungtı qol qulpılaw arqalı jeńedi.{{Sfn|Rafiq|2020}} "Ólim oyını" filminde de Li hám Xan-jey gúres usılların almasadı, sonday-aq Li Karim Abdul-Jabbar oynaǵan personajǵa qarsı kúres usılların qollanadı.{{Sfn|Rafiq|2020}} Lige sonday-aq Úlken Gama dep atalǵan, gúres kúshi menen tanılǵan hind/pákistan pexlevani gúres chempionınıń shınıǵıw rejimi tásir etken. Li Gamanıń shınıǵıwların óziniń shınıǵıw rejimine kirgizgen.{{Sfn|Little|1998|pp=58}} === Kóshe tóbelesi === Lige taǵı bir úlken tásir etken nárse Gonkongtıń kóshe tóbelesi mádeniyatı, ásirese úy tóbelerindegi urıslar edi. XX ásirdiń ortasında Gonkongta jınayatshılıqtıń ósiwi hám Gonkong poliсiyasınıń adam kúshiniń sheklengenligi sebepli, kóp jas gonkonglılar ózin qorǵaw ushın jekpe-jek ónerin úyrene basladı. 1960-jıllar dógereginde Gonkongta shama menen 400 jekpe-jek mektebi bolıp, olar ózleriniń ayrıqsha stillerin úyretetuǵın edi. Gonkongtıń kóshe tóbelesi mádeniyatında 1950-1960-jılları úy tóbelerindegi urıs kórinisi payda boldı, bunda qarsılas jekpe-jek mektepleriniń toparları britaniya kolonial hákimiyatlarınıń qatań sharalarınan qashıw ushın Gonkong úyleriniń tóbelerinde qolǵapsız urıslarǵa shaqırısatuǵın edi. Li bul Gonkong úy tóbelerindegi urıslarǵa jiyi qatnasatuǵın edi. Ol hár qıylı jekpe-jek mektepleriniń hár túrli usılların óziniń gibrid jekpe-jek stiline biriktirdi. Li 1970-jıllardıń basında Gonkongqa qaytıp kelgende, onıń "shıǵıstaǵı eń tez mush" ataǵı jergilikli adamlardıń onı kóshe tóbelesine shaqırıwına sebep boldı. Ol geyde bul shaqırıqlardı qabıl etip, kóshe tóbeleslerine qatnastı, bul sol waqıtta baspasózdiń onı zorlıqshıl etip kórsetiwine alıp keldi hám ayırım sınǵa ushıradı.<ref>{{Cite news|last1=Elegant|first1=Robert S.|title=Chinese movies find market as gore, blood fill screen|url=https://newspaperarchive.com/biloxi-daily-herald-jan-21-1973-p-5/|access-date=April 15, 2022|work=[[The Sun Herald]]|date=January 21, 1973|page=5|quote=Today, Bruce Lee is the hottest property in the Chinese film business and "the fastest fist in the east," as Chow calls him. <br /> Small boys — and some very big boys — regularly challenge him to fight when they spy him on the streets. Sometimes he accepts, for he is full of suppressed violence engendered by a singularly unhappy childhood.}}</ref> === Fizikalıq tayarlıq === 172 sm (5 fut 8 dyuym) boyı hám 64 kg (141 funt)<ref>{{Web deregi|url=http://www.theringer.com/movies/2018/5/29/17400010/bruce-lee-death-a-life-matthew-polly|bet=The Last Days of Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230802050414/https://www.theringer.com/movies/2018/5/29/17400010/bruce-lee-death-a-life-matthew-polly|arxivsáne=August 2, 2023|sáne=May 29, 2018|jumıs=theringer.com|baspaxana=The Ringer|qaralǵan sáne=August 1, 2023}}</ref> salmaǵı menen Li óziniń fizikalıq tayarlıǵı hám kúsh-quwatı menen belgili edi. Ol múmkin bolǵanınsha kúshli bolıw ushın arnawlı fizikalıq shınıǵıw rejimin qollandı. 1965-jılı Vong Jek-man menen bolǵan gúresinen keyin, Li jekpe-jek ónerin úyreniwge degen qatnasın ózgertti. Li óz dáwirindegi kóp jekpe-jek sheberleriniń fizikalıq shınıǵıwǵa jetkilikli waqıt ajıratpaytuǵının sezdi. Li tolıq fizikalıq tayarlıqtıń barlıq elementlerin - bulshıq et kúshi, bulshıq et shıdamlılıǵı, júrek-qan tamır shıdamlılıǵı hám iykemlilikti kirgizdi. Ol ayırım bulshıq et massasın qurıw ushın dástúrli bodibilding usılların qollandı, biraq onı asırıp jibermedi, sebebi bul tezlikti yamasa iykemlilikti tómenletiwi múmkin edi. Sonnıń menen birge, teńsalmaqlılıq máselesinde, Li ruwxıy hám psixikalıq tayarlıqtıń jekpe-jek óneri kónlikpelerin fizikalıq jaqtan úyreniwdiń tabıslı bolıwı ushın tiykarǵı áhmiyetke iye ekenin ayttı. Ol óziniń "Jit Kun Do jolı" kitabında bılay dep jazdı: ''Shınıǵıw - sporttıń eń kóp itibarsız qaldırılǵan tárepleriniń biri. Kónlikpelerdi rawajlandırıwǵa kóp waqıt ajıratılıp, qatnasıwshınıń jeke rawajlanıwına az waqıt berilgen. ... Jit Kun Do, aqır-aqıbetinde, mayda texnikalar máselesi emes, al joqarı dárejede rawajlanǵan ruwxıylıq hám dene qurılısı máselesi.'' Linda Li Kedwelldiń aytıwınsha, Qurama Shtatlarǵa kóship kelgennen keyin kóp ótpey, Li awqatlanıwǵa itibar beriwdi basladı hám paydalı awqatlar, joqarı proteinli ishimlikler, vitaminler hám minerallı qosımshalarǵa qızıǵıwshılıq payda etti. Keyinirek ol joqarı ónimli denege erisiwdiń joqarı ónimli avtomobil dvigatelin saqlap turıwǵa uqsas ekenin túsindi. Kóshpeli mánide, tómen oktanlı janılǵı menen mashinanı júrgiziw múmkin bolmaǵanı sıyaqlı, adamnıń denesin de zıyanlı awqatlar menen uzaq waqıt dawamında saqlap turıw múmkin emes, hám "nadurıs janılǵı" menen adamnıń denesi áste yamasa shala isleydi. Li pechenyeler hám aq unnan tayarlanǵan ónimlerden awlaq boldı, olardı denesi ushın hesh qanday paydası joq bos kaloriyalar dep sıpatladı. Ol Aziya aspazlıǵınıń hár qıylılıǵın jaqsı kóretuǵını menen belgili edi hám kóbinese palız ónimleri, gúrish hám balıq aralas awqatlanatuǵın edi. Li sút ónimlerin unatpaytuǵın edi, sonlıqtan óz raсionında qurǵaq sútti paydalanatuǵın edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.newindianexpress.com/lifestyle/health/2018/nov/28/fit-as-a-fiddle-bruce-lees-diet-and-fitness-routine-1904397.html#:~:text=Here%20are%20some%20tips%20from%20Bruce%20Lee%27s%20diet%20plan%3A&text=He%20was%20fond%20of%20steak,tofu%20and%20above%20all%2C%20vegetables.|bet=Inspirational! Bruce Lee's diet and fitness routine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200728171336/https://www.newindianexpress.com/lifestyle/health/2018/nov/28/fit-as-a-fiddle-bruce-lees-diet-and-fitness-routine-1904397.html#:~:text=Here%20are%20some%20tips%20from%20Bruce%20Lee%27s%20diet%20plan%3A&text=He%20was%20fond%20of%20steak,tofu%20and%20above%20all%2C%20vegetables.|arxivsáne=July 28, 2020|sáne=November 28, 2018|jumıs=newindianexpress.com|qaralǵan sáne=July 7, 2020}}</ref> Den Inosanto Lidiń kúndelikli rejesinde birinshi is retinde meditaсiya menen shuǵıllanǵanın eske túsiredi.{{Sfn|Thomas|1994|pp=97}} == Kórkemlik == === Filosofiya === Li tiykarınan [[jekpe-jek óneri]] sheberi sıpatında belgili bolsa da, ol Vashington universitetinde oqıǵan waqtında drama hám Aziya hám Batıs filosofiyasın úyrendi. Ol kóp oqıytuǵın edi hám onıń keń kitapxanasında tiykarınan jekpe-jek óneri hám filosofiyalıq tekstler bar edi.<ref>{{Web deregi|url=http://houseofbrucelee.blogspot.tw/2012/08/books.html|bet=Inside Bruce Lee's Personal Library|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161006050350/http://houseofbrucelee.blogspot.tw/2012/08/books.html|arxivsáne=October 6, 2016|jumıs=houseofbrucelee.blogspot.tw|qaralǵan sáne=October 5, 2016}}</ref> Onıń jekpe-jek óneri hám gúres filosofiyası haqqındaǵı kitapları jekpe-jek óneri sheńberinde de, onnan tısqarı da óziniń filosofiyalıq pikirleri menen belgili. Onıń hár tárepleme filosofiyası kóbinese onıń gúres isenimlerin sáwlelendiretuǵın edi, biraq ol óziniń jekpe-jek óneriniń tek usınday tálimler ushın metafora ekenin tez-tez aytıp turatuǵın edi. Ol hár qanday bilimniń aqır-aqıbette ózin-ózi tanıwǵa alıp keletuǵınına isenetuǵın edi. Ol ózin-ózi kórsetiwdiń ózi tańlaǵan usılı jekpe-jek óneri ekenin aytqan.<ref name="warriorwithin122" /> === Poeziya === Jekpe-jek óneri hám filosofiyadan tısqarı, olar fizikalıq aspekt hám haqıyqat hám prinсipler ushın ózin-ózi ańlawǵa itibar qaratadı, Li jáne de óziniń sezimlerin hám ómiriniń belgili bir dáwirin sáwlelendiretuǵın qosıqlar da jazǵan. Kóp túrli kórkem óner túrleri olardı dóretiwshi suwretshiniń ózi menen úylesimli bolıp qaladı. Lidiń ózin-ózi kórsetiw prinсipi onıń poeziyasına da qollanılǵan. Onıń qızı Shennon Li bılay degen: "Ol haqıyqattan da qosıqlar jazǵan; ol shınında da hár tárepleme suwretshi edi".<ref>{{Web deregi|url=http://www.brucelee.com/index.cfm/page/Bruce-Lee-s-Poetry---Shannon-Lee-reads-one-of-her-father-s-handwritten-poems/pid/10277/cdid/10363|bet=Bruce Lee's Poetry: Shannon Lee reads one of her father's handwritten poems|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121106192413/https://www.brucelee.com/index.cfm/page/Bruce-Lee-s-Poetry---Shannon-Lee-reads-one-of-her-father-s-handwritten-poems/pid/10277/cdid/10363|arxivsáne=November 6, 2012|avtor=Lee|at=Shannon|jumıs=Poetry|qaralǵan sáne=April 17, 2012}}</ref> Onıń poetikalıq shıǵarmaları dáslep qoldan qaǵazǵa jazılǵan, keyin redakсiyalanıp baspadan shıqqan, Bryus Lidiń shıǵarmalarınıń tiykarǵı avtorı (redaktorı) Djon Littl bolǵan. Linda Li Keduell (Bryus Lidiń hayalı) kúyewiniń jazbaları, qosıqları hám tájiriybelerin izin dawam ettiriwshiler menen bólisken. Ol bılay degen: "Lidiń qosıqları, amerikalı standartlar boyınsha, ádewir qarańǵı - adam psixikasınıń tereń, az ashılǵan táreplerin sáwlelendiredi".<ref>{{Cite book|last=Lee|first=Bruce|title=Bruce Lee Artist of Life|year=1999|publisher=Tuttle|location=Martial Arts|isbn=978-0-8048-3263-2|page=92|author2=Linda Lee Cadwell|editor=John Little|chapter=Part 4 Poetry}}</ref> Bryus Lidiń qosıqlarınıń kópshiligi anti-poeziya kategoriyasına kiredi yamasa paradoks túrine jatadı. Onıń qosıqlarındaǵı kewil-xosh onıń Robert Frost sıyaqlı basqa da ataqlı shayırlar menen salıstırıwǵa bolatuǵın tárepin kórsetedi, olardıń kópshiligi ózlerin qarańǵı poetikalıq shıǵarmalar arqalı kórsetken. Jekpe-jek ónerindegi In hám Yan simvolınan alınǵan paradoks onıń poeziyasına da sińdirilgen. Onıń jekpe-jek óneri hám filosofiyası onıń poeziyasına úlken úles qosadı. Lidiń poeziyasınıń erkin qosıq forması onıń "Formasız bolıń... pishimsiz, suw sıyaqlı" degen sózin sáwlelendiredi.<ref>{{Cite book|title=The Warrior Within|year=1996|publisher=McGraw-Hill|location=Martial arts-Philosophy|isbn=0-8092-3194-8|page=[https://archive.org/details/warriorwithinphi00litt/page/43 43]|author=John Little|editor=John Little|chapter=Five: The Running Water}}</ref> == Jeke ómiri == === Atları === Lidiń kanton tilindegi tuwılǵan atı Li Jun-fan edi. Bul at omofon túrinde "qayta keliw" mánisin ańlatadı hám oǵan anası tárepinen berilgen, sebebi anası onıń erjetkende Qurama Shtatlarǵa qaytıp keletuǵının sezgen. Anasınıń ırımshıllıǵı sebepli, dáslep oǵan Say-fon dep at qoyǵan, bul "kishi feniks" mánisin ańlatıwshı hayal-qızlar atı. "Bryus" degen inglisshe attı oǵan emlewxanadaǵı qarawshı shıpaker, doktor Meri Glover bergen dep esaplanadı. Lidiń úsh basqa qıtaysha atı da bolǵan: Li Yuen-cham - shańaraq/urıw atı; Li Yuen-kam - La Sall kolledjinde oqıǵan waqtında qollanǵan studentlik atı, hám onıń qıtaysha ekran atı Li Siu-lun (Siu-lun "kishi aydarha" degendi ańlatadı). Lidiń Jun-fan degen atı dáslep qıtaysha jazılǵan; biraq, Jun qıtay ieroglifi onıń atasınıń atı Li Jun-biudaǵı bir bólegi menen birdey edi. Demek, qıtay dástúrinde tıyım salıwdı biykarlaw ushın, Lidiń atındaǵı Jun ieroglifi omonimne almastırılǵan. === Shańaraq === Lidiń ákesi, Li Xoy-chuen, sol waqıtta aldıńǵı qatarlı kanton operası hám kino aktyorlarınıń biri bolǵan hám Yaponiyanıń Gonkongtı basıp alıwınıń aldında shańaraǵı menen bir jıllıq opera gastroline shıǵıwǵa tayarlanıp atırǵan edi. Li Xoy-chuen kóp jıllar dawamında AQSH-tı aralap, sol jerdegi kóplegen qıtay jámáátlerinde dóretiwshilik etken edi. Kópshilik zamanlasları AQSH-ta qalıwdı sheshken bolsa da, Li Xoy-chuen Bryustiń tuwılıwınan soń Gonkongqa qayttı. Bir neshe aydan soń Gonkong basıp alındı hám Liler úsh jıl segiz ay yapon okkupaсiyası astında jasadı. Urıs tamam bolǵannan keyin, Li Xoy-chuen aktyorlıq kásibin qayta basladı hám Gonkongtıń qayta qurılıw jıllarında burınǵıdan da ataqlı aktyorǵa aylandı. Lidiń anası, Greys Xo, Gonkongtaǵı eń bay hám kúshli klanlardıń biri bolǵan Xo-tunglardan edi. Ol klannıń evraziyalıq patriarxı Ser Robert Xo-tungtıń yarım jiyeni bolǵan.<ref name="People's Republic of China">{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|bet=Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|arxivsáne=June 12, 2011|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/CE/Museum/History/en/pspecial_8.php|bet=Kom Tong Hall and the Dr Sun Yat-sen Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100818100840/http://www.lcsd.gov.hk/CE/Museum/History/en/pspecial_8.php|arxivsáne=August 18, 2010|sáne=January 10, 2005|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}</ref> Sonıń ushın, jas Bryus Li bay hám jeńil ortalıqta ósip-jetildi. Shańaraǵınıń joqarı mártebesine qaramastan, Li ósken aymaq kommunistlik [[Qıtay|Qıtaydan]] [[Gonkong|Gonkongqa]] (sol waqıtta Britaniya táj koloniyası bolǵan) qashqan qashqınlardıń aǵılıp keliwi sebepli adamǵa tolıp ketken, qáwipli hám banda básekilerine tolı bolıp qalǵan edi. Greys Xo, eki belgili Gonkong isbilermeni hám qayırqomı Xo Kom-tongtıń (Xo Gumtong) asırap alınǵan yamasa tuwma qızı hám Ser Robert Xo-tungtıń yarım jiyeni sıpatında xabar etiledi.<ref name="People's Republic of China">{{Web deregi|url=http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|bet=Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf|arxivsáne=June 12, 2011|baspaxana=People's Republic of China|qaralǵan sáne=September 12, 2010}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20110612034159/http://www.lcsd.gov.hk/ce/Museum/Monument/form/147meeting/AAB-46%20Annex%20B.pdf "Kom Tong Hall at 7 Castle Road, Mid-levels, Hong Kong"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. </cite></ref> Bryus bes baladan tórtinshisi edi: Fibi Li, Agnes Li, Piter Li hám Robert Li. [[Fayl:Bruce_Lee_-_son.jpg|alt=|oñğa|nobaý|Bryus Li 1966-jılı ulı Brendon menen birge]] Greystiń ata-anası haqqında anıq maǵlıwmat joq. Linda Li óziniń 1989-jılǵı "Bryus Lidiń ómir bayanı" atlı kitabında Greystiń ákesi nemis bolǵanın hám ózi katolik bolǵanın aytadı. Bryus Tomas óziniń 1994-jılǵı "Bryus Li: Gúresiwshi ruwx" atlı ómirbayanlıq kitabında Greystiń anası qıtaylı, al ákesi nemis bolǵanın kórsetedi.<ref name="Thomas1994page3">{{Cite book|last=Bruce Thomas|url=https://archive.org/details/bruceleefighting0000thom_d0z5|title=Bruce Lee: Fighting Spirit : a Biography}}</ref> Lidiń aǵayini Erik Piter Xo óziniń 2010-jılǵı "Balalarımnıń shejiresin izlep" atlı kitabında Greystiń Shanxayda Cheung King-sin atlı evraziyalı hayaldan tuwılǵanın aytadı.<ref name="Russo" /> Erik Piter Xo Greys Lidiń anası aralas násilli shanxaylı hayal, al ákesi Xo Kom Tong ekenin aytqan. Greys Lidiń ózi anasınıń inglis, al ákesiniń qıtaylı ekenin xabarlaǵan.<ref name="Russo">{{Cite news|url=http://fightland.vice.com/blog/was-bruce-lee-of-english-descent|title=Was Bruce Lee of English Descent?|last=Russo|first=Charles|date=May 18, 2016|work=VICE Fightland}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=S0MuDAAAQBAJ&pg=PA50|title=Striking Distance: Bruce Lee and the Dawn of Martial Arts in America|last=Russo|first=Charles}}</ref> Fredda Dadli Balling Greys Lidiń tórtten úsh bólegi qıtaylı, al tórtten bir bólegi britaniyalı ekenin aytqan.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=o7iHCgAAQBAJ&pg=PA36|title=Words of the Dragon: Interviews, 1958–1973|last=Balling|first=Fredda Dudley|date=2017}}</ref> 2018-jılǵı "Bryus Li: Bir ómir" atlı ómirbayanlıq kitapta, Metyu Polli Lidiń ana tárepten atasın Xo Kom-tong dep anıqlaydı, ol kóbinese onıń asırap alǵan atası sıpatında xabarlanǵan edi. Xo Kom-tongtıń ákesi, Charlz Moris Bosman,{{Sfn|Polly|2018|pp=12–15}} [[Rotterdam|Rotterdamnan]] kelgen gollandiyalı evrey isbilermen bolǵan. Ol Gollandiya Shıǵıs Hindistan kompaniyası menen birge Gonkongqa kóship kelgen hám bir waqıtları Gonkongtaǵı Gollandiya konsulı bolıp xızmet etken. Onıń Sze Tay atlı qıtaylı toqalı bolǵan, olardan altı bala, sonıń ishinde Xo Kom Tong tuwılǵan. Keyin Bosman óz shańaraǵın taslap, Kaliforniyaǵa kóship ketken.{{Sfn|Polly|2018|p=12}} Onıń kishkene inisi Robert Li Jun-fay muzıkant hám qosıqshı; ol Gonkongtaǵı The Thunderbirds toparında dóretiwshilik etken. Bir neshe jeke qosıqları kóbinese yamasa tolıǵı menen inglis tilinde aytılǵan. Sonday-aq, Lidiń Ayrin Rayder menen birge aytqan dueti de shıǵarılǵan. Li Jun-fay Li menen birge AQSHtıń Los-Andjeles qalasında jasaǵan hám sol jerde qalǵan. Lidiń qaytıs bolıwınan keyin, Li Jun-fay Lige baǵıshlanǵan "Bryus Li haqqında ballada" dep atalǵan albom hám sol atamadaǵı jeke qosıq shıǵarǵan. [[Vashington]] universitetinde oqıp júrgen waqtında ol bolajaq hayalı Linda Emeri menen tanıstı, ol da sol jerde muǵallim bolıwǵa oqıp atırǵan edi. AQSHtıń kóp shtatlarında hár qıylı rasadaǵı adamlar arasındaǵı qatnasıqlar ele de qadaǵan etilgenlikten, olar 1964-jıldıń avgust ayında jasırın túrde nekelesti. Lidiń Lindadan eki perzenti boldı: Brendon (1965–1993) hám Shennon Li (1969-jılı tuwılǵan). 1973-jılı Li qaytıs bolǵannan keyin, Linda Bryus Lidiń jekpe-jek óneri Jit Kun Donı úgitlewdi dawam etti. Ol 1975-jılı "Bryus Li: Tek men bilgen adam" atlı kitap jazdı, bul kitap tiykarında 1993-jılı "Aydarha: Bryus Li haqqında ertek" atlı tolıq metrajlı film islendi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-10-25-ca-1095-story.html|bet=ON LOCATION : Re-Enter the Dragon : A film biography of kung fu king Bruce Lee, who died almost 20 years ago, weaves martial arts action with an interracial love story|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200806135438/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1992-10-25-ca-1095-story.html|arxivsáne=August 6, 2020|sáne=October 25, 1992|til=en-US|jumıs=Los Angeles Times|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}</ref> 1989-jılı ol "Bryus Li tariyxı" atlı kitaptı jazdı. 2001-jılı ol shańaraq múlkin basqarıwdan ketti. Li qaytıs bolǵanda onıń ulı Brendon segiz jasta edi. Tiri waqtında Li Brendonǵa jekpe-jek ónerin úyretken hám onı túsiriliw maydanshalarına mirát etken. Bul Brendonda aktyorlıq kásibine qızıǵıwshılıq oyattı hám ol usı ónerdi úyreniwge kiristi. Jas jigit bolǵanda, Brendon Li "Ǵázeptiń miyrası" (1986), "Kishkene Tokiodaǵı ayqas" (1991) hám "Tez ot" (1992) sıyaqlı háreketsheń filmlerde oynap, belgili bir jetiskenliklerge eristi. 1993-jılı, 28 jasında, Brendon Li "Ǵarǵa" filminiń túsiriliwi waqtında rekvizit quraldan abaysızda atılıp qaytıs boldı. Lee died when his daughter Shannon was four. In her youth she studied Jeet Kune Do under Richard Bustillo, one of her father's students; however, her serious studies did not begin until the late 1990s. To train for parts in action movies, she studied Jeet Kune Do with Ted Wong.<ref name="BB1999">{{Cite journal|last=Reid|first=Dr. Craig D.|title=Shannon Lee: Emerging From the Shadows of Bruce Lee, the Butterfly Spreads her Wings}}</ref> === Dosları, shákirtleri hám zamanlasları === Lidiń inisi Robert onıń dosları Taki Kimura, Den Inosanto, Stiv Makkuin, Djeyms Kobern hám Piter Chin menen birge onıń tabıtın kóterip júrdi.<ref name="auto1">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160825221754/http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|arxivsáne=August 25, 2016|jumıs=www.historylink.org|qaralǵan sáne=July 22, 2016}}</ref> Kobern jekpe-jek óneriniń shákirti hám Lidiń dostı edi. Kobern Li hám Stirling Sillifant penen birge "Únsiz fleyta" filmin islep shıǵarıw ústinde islegen. Lidiń erte qaytıs bolıwına baylanıslı, onıń jerlewinde Kobern joqlaw sóz sóyledi.<ref name="auto1" /> Makkuinge kelsek, Li Makkuinde bar nárseniń hámmesin qáleytuǵının hám onı alıw ushın hesh nárseden toqtamaytuǵının jasırmaǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.closerweekly.com/posts/steve-mcqueen-bruce-lee-163809/|bet=Steve McQueen and Bruce Lee: Inside Their Hollywood Rivalry|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191103012337/https://www.closerweekly.com/posts/steve-mcqueen-bruce-lee-163809/|arxivsáne=November 3, 2019|sáne=March 5, 2019|til=en-US|jumıs=Closer Weekly|qaralǵan sáne=November 3, 2019}}</ref><ref name="bruce">{{Web deregi|url=http://www.historylink.org/File/3999//|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180709222216/http://www.historylink.org/File/3999|arxivsáne=July 9, 2018|avtor=Burrows|at=Alyssa|sáne=October 21, 2002|baspaxana=History Link.org|qaralǵan sáne=April 15, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://chicago.cbslocal.com/2018/06/11/bruce-lee-matthew-polly-clint-eastwood-steve-mcqueen/|bet=Matthew Polly: 'Bruce Lee Wanted To Be The Next Clint Eastwood'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191103012336/https://chicago.cbslocal.com/2018/06/11/bruce-lee-matthew-polly-clint-eastwood-steve-mcqueen/|arxivsáne=November 3, 2019|sáne=June 11, 2018|til=en-US|qaralǵan sáne=November 3, 2019}}</ref> Inosanto hám Kimura Lidiń dosları hám shákirtleri edi. Inosanto keyin Lidiń ulı Brendondı úyretti.<ref>{{Cite news|date=May 30, 1993|title=Family Matters|work=The Age}}</ref> Kimura Lidiń ónerin Sietlde oqıtıwdı dawam etti.<ref>{{Cite news|date=June 4, 1995|title=Visitors leave objects of devotion on graves of Bruce Lee and son}}</ref> Lidiń hayalınıń aytıwınsha, Chin olardıń ómirlik shańaraq dostı hám Lidiń shákirti bolǵan. Djeyms Yimm Li (tuwısqan emes) Lidiń jeke ózi tastıyıqlaǵan úsh 3-dárejeli oqıtıwshısınıń biri bolıp, Oklenddegi Djun Fan Gung-fu Institutın birge qurdı, onda Lidiń joqlıǵında Djun Fan Gung-fudı oqıttı. Djeyms Lidi Ed Parkerge tanıstırǵan, ol Long-Bich Xalıqaralıq karate chempionatınıń shólkemlestiriwshisi edi, sol jerde Li birinshi ret jekpe-jek óneri jámiyetine tanıstırıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://blackbeltmag.com/arts/chinese-arts/meet-james-yimm-lee-the-man-who-helped-make-bruce-lee-a-success|bet=Meet James Yimm Lee: "The Man Who Helped Make Bruce Lee A Success" {{!}} Black Belt Magazine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190729192243/https://blackbeltmag.com/arts/chinese-arts/meet-james-yimm-lee-the-man-who-helped-make-bruce-lee-a-success|arxivsáne=July 29, 2019|sáne=April 21, 2014|til=en|jumıs=blackbeltmag.com|qaralǵan sáne=November 20, 2019}}</ref> Gollivud jubı Roman Polanski hám Sheron Teyt Li menen jekpe-jek ónerin úyrendi. Polanski Lidi [[Shveycariya|Shveyсariyaǵa]] oqıtıw ushın alıp bardı. Teyt "The Wrecking Crew" filmindegi roli ushın tayarlanıp, Li menen birge shınıqtı. Teyt Menson shańaraǵı tárepinen óltirilgennen keyin, Polanski dáslep Liden gúmanlandı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.esquire.com/entertainment/movies/a28414367/roman-polanski-bruce-lee-killed-sharon-tate-true-story-once-upon-a-time-in-hollywood/|bet=The True Story Behind Bruce Lee's 'Once Upon a Time in Hollywood' Character|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200727044328/https://www.esquire.com/entertainment/movies/a28414367/roman-polanski-bruce-lee-killed-sharon-tate-true-story-once-upon-a-time-in-hollywood/|arxivsáne=July 27, 2020|sáne=July 24, 2019|qaralǵan sáne=July 25, 2019}}</ref> Sсenarist Stirling Sillifant jekpe-jek óneriniń shákirti hám Lidiń dostı edi. Sillifant Li hám Djeyms Kobern menen birge "Únsiz fleyta" filmin islep shıǵarıw ústinde isledi''.'' Li Sillifant jazǵan bir neshe joybarlarda aktyorlıq etti hám óziniń jekpe-jek óneri tájiriybesin berdi, birinshi ret "Marlou" (1969) filminde Li jekpe-jek ónerinde tájiriybeli jınayatshı Uinslou Vong rolin oynadı. Li jáne de "Báhárgi jawında júriw" (1970) filmi ushın urıs xoreografiyasın isledi hám "Longstrit" (1971) telekórsetiwinde bas qaharmanǵa sabaq beretuǵın Djit Kun-do oqıtıwshısı Li Cung rolin oynadı. Onıń jekpe-jek óneri filosofiyasınıń elementleri sońǵısınıń sсenariyine kirgizilgen.<ref name=":4">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190608074317/https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography|arxivsáne=June 8, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 15, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://catalog.afi.com/Film/22951-MARLOWE?cxt=filmography "AFI|Catalog"]. </cite></ref><ref name=":5">{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190617032205/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/23437|arxivsáne=June 17, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=November 19, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://catalog.afi.com/Catalog/MovieDetails/23437 "AFI|Catalog"]. </cite></ref> Basketbol oyınshısı Karim Abdul-Djabbar jekpe-jek ónerin úyrendi hám Li menen dos boldı.<ref name=":2">{{Cite news|last=Heffernan|first=Harold|date=June 19, 1969|title=Hollywood|work=The Times-Tribune}}</ref> Aktyor hám karate chempionı Chak Norris Lidiń dostı hám shınıǵıw sherigi bolǵan.<ref>{{Cite news|last=Blank|first=Ed|date=April 3, 1983|title=King Of The Good Guys|work=The Pittsburgh Press|volume=99}}</ref> Lidiń óliminen keyin, Norris onıń shańaraǵı menen baylanıstı saqlap qalǵanın ayttı.<ref>{{Cite news|last=Murray|first=Steve|date=May 3, 1993|title=Actor's new kick: family values|work=The Atlanta Constitution}}</ref> Dzyudoshı hám kásiplik gúresshi Djin LeBell "Jasıl shıbın" filminiń túsiriliw maydanında Li menen dos boldı. Olar birge shınıqtı hám jekpe-jek óneri boyınsha bilimlerin almastı.{{Sfn|Polly|2018|pp=187}}{{Sfn|Thomas|1994|pp=77}} == Ólimi == [[Fayl:Bruce_Lee_1.JPG|nobaý|Bryus Li óziniń ulı Brendon menen birge Sietldegi Leyk-Vyu qábirstanında jerlengen.]] 1973-jılı 10-mayda Li Gonkongtaǵı Orange Sky Golden Harvest Film Studio studiyasında "Aydaharǵa kiriw" filmi ushın avtomatlastırılǵan dialog almastırıw sessiyası waqtında talıp qaldı. Onıń epilepsiya tutqanaqları hám bas awırıwları bolǵanlıqtan, ol tez arada Gonkong Baptist emlewxanasına jetkerildi, sol jerde shıpakerler miydiń shayqılıwı (сerebral edema) diagnozın qoydı. 1973-jılı 20-iyulde Li Gonkongta aktyor Djordj Lazenbi menen keshki awqatlanıw ushın kelgen edi, ol Lazenbi menen film túsiriwdi jobalastırǵan edi. Lidiń hayalı Lindanıń aytıwınsha, Li saaat 14:00 de úyinde prodyuser Reymond Chou menen ushırasıp, "Ólim oyını" filmin islep shıǵarıw haqqında sóylesken. Olar saat 16:00 ǵa shekem islegen, sońınan birge Lidiń kásiplesi, tayvanlı aktrisa Betti Ting Peydiń úyine barǵan. Úshewi Tingtiń úyinde sсenariydi qarap shıqqan, sońınan Chou keshki jıynalısqa ketken. Li uyqıǵa ketken hám keshki awqatqa kelmegende, Chou kvartiraǵa kelgen, biraq Lidi oyata almaǵan. Shıpaker shaqırılıp, on minut dawamında Lidi tiriltiwge háreket etken, sońınan onı tez járdem arqalı Koroleva Elizabet emlewxanasına jibergen. Li 32 jasında emlewxanaǵa kelgende ólgen dep járiyalanǵan.<ref>{{Cite news|url=https://www.scmp.com/news/hong-kong/article/1068705/bruce-lees-kowloon-tong-residence-go-sale|title=Bruce Lee's residence|work=[[South China Morning Post]]|date=October 24, 2012}}</ref> Li Sietldegi Leyk-Vyu qábirstanında jerlengen.<ref>{{Cite news|url=https://www.chron.com/life/travel/article/Tourists-drawn-to-Seattle-s-dead-1857486.php|title=Tourists drawn to Seattle's dead|work=[[Houston Chronicle]]|date=November 1, 2006}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.tampabay.com/archive/1998/01/11/no-rest-for-the-dead-and-famous/|title=No rest for the dead and famous|work=[[Tampa Bay Times]]|date=January 11, 1998}}</ref> 1973-jılı 25-iyulde Lidiń jerlewinde tabıt kóteriwshiler arasında Taki Kimura, Stiv Makkuin, Djeyms Kobern, Den Inosanto, Piter Chin hám Lidiń inisi Robert bar edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.historylink.org/File/3999|bet=Lee, Bruce (1940–1973), Martial Arts Master and Film Maker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160825221754/http://www.historylink.org/index.cfm?DisplayPage=output.cfm&file_id=3999|arxivsáne=August 25, 2016|jumıs=www.historylink.org}}</ref> === Ólimniń múmkin bolǵan sebepleri === Lidiń belgili statusı hám waqıtsız ólimi kóp mısh-mıshlar hám teoriyalarǵa sebep boldı. Bular arasında triadalar qatnasqan óltiriw hám onıń ózi hám shańaraǵına qoyılǵan gúman etilgen ǵarǵıs bar edi.<ref>{{Cite news|url=https://www.scmp.com/magazines/style/celebrity/article/3141681/what-killed-bruce-lee-triads-jealous-lover-ancient|title=What killed Bruce Lee – triads, a jealous lover, an ancient Chinese curse or the legendary 'touch of death'? 6 conspiracy theories explored|work=[[South China Morning Post]]|date=July 20, 2021}}</ref> Shotlandiya Yardı tárepinen usınıs etilgen, 1000 nan aslam ólik ashıwdı baqlaǵan sud-mediсina ilimpazı Donald Tir Lidiń ólik ashıwın ótkeriwge tayınlandı. Onıń juwmaǵı Equagesic quramalı dárisindegi birikpelerge reakсiya nátiyjesinde payda bolǵan miy shıyqıldawı sebepli "baxıtsız waqıya arqalı ólim" boldı. Ólik ashıw esabatlarına qaraǵanda, Lidiń miyi 1,400 grammnan 1,575 grammǵa deyin, yaǵnıy 12.5% ke úlkeygen edi. Li ólgen kúni Equagesic qabıllaǵan, onıń quramında aspirin hám tınıshlandırıwshı meprobamat bar edi, biraq ol bunı burın da kóp márte qabıllaǵan edi. Dáslep Lidiń asqazanında tabılǵan kannabis onıń ólimine sebep bolǵan bolıwı múmkin degen boljawlar bolsa da, Tir bul "Bryustıń 10-maydaǵı talıp qalıwı yamasa 20-iyuldaǵı ólimine [kannabis] sebep bolǵan bolıwı múmkin" dep aytıw "juwapkersiz hám aqılsız" bolatuǵının ayttı. Koroleva Elizaveta emlewxanasınıń klinikalıq patologı doktor R. R. Laysett sudmedekspert tıńlawında ólimniń kannabisten bolıwı múmkin emesligin xabarladı. 2018-jılǵı biografiyada avtor Metyu Polli mediсina ekspertleri menen keńesip, Lidi óltirgen miy shıyqıldawınıń shamadan tıs kúsh salıw hám ıssılıq urıwdan bolǵan dep boljadı; ıssılıq urıwı sol waqıtta jaqsı túsinilmegen jaǵday bolǵanlıqtan, ol dıqqatqa alınbaǵan. Bunnan tısqarı, Li 1972-jıldıń aqırında qoltıq ter bezlerin aldırıp taslaǵan, sebebi qoltıq teri filmde jaqsı kórinbeydi dep esaplaǵan. Pollidiń pikirinshe, bul Lidiń denesiniń 1973-jılı 10-may hám 20-iyulde ıssı hawada shınıǵıw waqtında qattı qızıp ketiwine alıp kelgen, nátiyjede ıssılıq urıwı payda bolıp, bul óz gezeginde onıń ólimine alıp kelgen miy shıyqıldawın kúsheytken.{{Sfn|Polly|2018|pp=473–475}} 2022-jıldıń dekabr ayındaǵı "Clinical Kidney Journal" jurnalınıń maqalasında, izertlewshiler toparı Lidiń ólim sebebi haqqındaǵı hár qıylı teoriyalardı izertledi hám onıń ólimine alıp kelgen miydiń shıyqıldawı giponatremiya, yaǵnıy qandaǵı natriy konсentraсiyasınıń jetispewshiligi sebepli júz bergenin anıqladı. Avtorlar Lide giponatremiyaǵa alıp keliwshi bir neshe qáwip faktorları bolǵanın atap ótti, olardıń qatarına shekten tıs suw ishiw, eritpelerdi jeterli dárejede qabıl etpew, alkogol ishiw hám búyreklerdiń artıq suyıqlıqtı shıǵarıw qábiletin tómenletetuǵın bir neshe dárilerdi paydalanıw yamasa olardı shekten tıs qollanıw kiredi. Sonday-aq, Lidiń óliminen aldınǵı belgileri giponatremiyadan ólimge alıp kelgen belgili jaǵdaylarǵa júdá uqsas ekenligi anıqlandı.<ref>{{Cite journal|last=Villalvazo|first=Priscila|date=March 10, 2022|title=Who killed Bruce Lee? The hyponatraemia hypothesis}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://variety.com/2022/film/news/bruce-lee-death-too-much-water-study-finds-1235439405/|title=Bruce Lee's Death Caused by Drinking Too Much Water, Researchers Propose in New Study|first=Jackson Kim|last=Murphy|work=[[Variety (magazine)|Variety]]|date=November 21, 2022|access-date=February 25, 2024}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.latimes.com/entertainment-arts/story/2022-11-21/bruce-lee-cause-of-death-theory-water-hyponatremia|title=Kidney specialists revisit Bruce Lee's cause of death|first=CHRISTIE|last=D'ZURILLA|work=[[Los Angeles Times]]|date=November 21, 2022|access-date=February 25, 2024}}</ref> == Miyras hám mádeniy tásir == [[Fayl:Hong_kong_bruce_lee_statue.jpg|alt=|nobaý|Gonkongtaǵı Bryus Lidiń esteligi]] Geybir sholıwshılar hám jekpe-jek sheberleri tárepinen Li barlıq dáwirlerdegi eń tásirli jekpe-jek sheberi,<ref>{{Web deregi|url=http://www.fuel.tv/bruceleelives/|bet=Bruce Lee Lives Documentary|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120629135830/http://www.fuel.tv/bruceleelives|arxivsáne=June 29, 2012}}</ref> sonday-aq Shıǵıs penen Batıs arasındaǵı kópir bolǵan XX ásirdiń pop-mádeniyat belgisi dep esaplanadı.<ref>{{Cite news|date=December 11, 2009|title=From Icon to Lifestyle, the Marketing of Bruce Lee|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2009/12/12/business/global/12iht-lee.html|access-date=June 3, 2011}}</ref><ref>{{Cite news|date=November 30, 2010|title=Bruce Lee's 70th birth anniversary celebrated|work=The Hindu|url=http://www.thehindu.com/arts/cinema/article923515.ece?homepage=true|access-date=June 3, 2011}}</ref> Time jurnalı Lidi XX ásirdiń eń áhmiyetli 100 adamınıń qatarına kirgizdi.<ref>{{Cite news|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,991260-3,00.html|title=The Gladiator Bruce Lee|date=June 14, 1999|work=Time|access-date=August 29, 2010}}</ref> Li haqqında bir qansha biografiyalıq kitaplar jazılǵan. 1988-jılǵa kelip, bir biografiya 4 millionnan aslam nusqada satılǵan edi. === Ekshn filmler === Li 1970-jıllardaǵı "kung-fu qızǵınlıǵın" baslawǵa tiykarǵı sebepshi boldı. Ol dáslep kung-fudı Batısqa "The Green Hornet" hám "Kung Fu" sıyaqlı Amerika telekórsetiwleri arqalı tanıstırdı,<ref name="Green" /> "kung-fu qızǵınlıǵı" 1973-jılı Gonkong jekpe-jek óneri filmleriniń ústemligi menen baslanbastan burın.<ref name="Desser" /> Lidiń tabısı 1970-1990-jıllar dawamında Batıs jekpe-jek óneri filmleri hám telekórsetiwleriniń tolqının qozǵadı ([[Jan-Klod Van Damm]], Stiven Sigal hám Chak Norris sıyaqlı Batıs jekpe-jek juldızlarınıń karerasın basladı), sonday-aq 1980-1990-jıllarda Aziya jekpe-jek ónerleriniń Batıs ekshn filmleri hám telekórsetiwlerine ulıwma integraсiyasın qozǵadı.<ref name="Green" /> "Aydaharǵa kiriw" filmi hámme waqıtlardaǵı eń tásirli háreket filmleriniń biri sıpatında kórsetilgen. Vice jurnalınıń Sasha Matushak "Aydaharǵa kiriw" filmi "hár qıylı mediada tilge alınadı, syujet sızıǵı hám personajları búgingi kúnde de gúrrińshilerge tásir etpekte, hám filmniń afrika-amerikalılardı, aziyalılardı hám dástúriy jekpe-jek ónerlerin sáwlelendiriw usılında revolyuсiyalıq tásiri ayrıqsha sezildi" dep ayttı.<ref>{{Web deregi|url=http://fightland.vice.com/blog/bruce-lees-last-words-enter-the-dragon-and-the-martial-arts-explosion|bet=Bruce Lee's Last Words: Enter the Dragon and the Martial Arts Explosion|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200102120348/http://fightland.vice.com/blog/bruce-lees-last-words-enter-the-dragon-and-the-martial-arts-explosion|arxivsáne=January 2, 2020|avtor=Matuszak|at=Sascha|sáne=July 1, 2015|jumıs=[[Vice (magazine)|Vice]]|qaralǵan sáne=March 23, 2020}}</ref> Kuan-Sing Chen hám Beng Xuat Chua Lidiń "Aydaharǵa kiriw" sıyaqlı filmlerindegi urıs saxnaların "jaqsılıq penen jamanlıqtıń dáslepki gúresin usınday tamashaǵa tolı usılda" kórsetkeni ushın tásirli dep atap ótti.<ref>{{Cite book|last1=Chen|first1=Kuan-Hsing|url=https://books.google.com/books?id=q4d4CAAAQBAJ&pg=PT489|title=The Inter-Asia Cultural Studies Reader|date=2015}}</ref> Dúnya júzindegi kóplegen ekshn filmleriniń rejissyorları Bryus Lidi óz kareralarına tásir etken adam sıpatında atap ótedi, olardıń qatarında Gonkong háreket filmleriniń rejissyorları [[Jackie Chan|Djeki Chan]]<ref name="Birthday">{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|bet=Happy 80th Birthday Bruce Lee!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201128225852/https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|arxivsáne=November 28, 2020|sáne=November 27, 2020|jumıs=YouTube|baspaxana=BruceLee.com|qaralǵan sáne=December 7, 2020}}</ref> hám Djon Vu,<ref name=":8">{{Web deregi|url=https://press.discovery.com/asia-pacific/dsc/programs/how-bruce-lee-changed-world/|bet=How Bruce Lee Changed the World|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100124015816/http://press.discovery.com/asia-pacific/dsc/programs/how-bruce-lee-changed-world/|arxivsáne=January 24, 2010|sáne=January 24, 2010|jumıs=[[Discovery Channel]]|qaralǵan sáne=May 16, 2022}}</ref><ref name=":9" /> sonday-aq Gollivud rejissyorları Kventin Tarantino<ref>{{Web deregi|url=https://www.vulture.com/2015/08/quentin-tarantino-the-complete-syllabus.html|bet=Quentin Tarantino: The Complete Syllabus of His Influences and References|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220517042305/https://www.vulture.com/2015/08/quentin-tarantino-the-complete-syllabus.html|arxivsáne=May 17, 2022|avtor=Fitzmaurice|at=Larry|sáne=August 28, 2015|til=en-us|jumıs=[[Vulture.com]]|qaralǵan sáne=May 16, 2022}}</ref> hám Brett Ratner bar. === Jekpe-jek óneri hám jekpe-jek sport túrleri === Djit Kun Do - Li tárepinen dúzilgen, hár qıylı jekpe-jek tártiplerinen paydalanǵan gibrid jekpe-jek filosofiyası - geyde aralas jekpe-jek sportı (MMA) ushın jol ashqan dep esaplanadı.<ref name="auto2">{{Cite book|last=Chris Crudelli|title=The Way of the Warrior|url=https://books.google.com/books?id=QlI0fxSm1vgC}}</ref><ref name="Black-Belt">{{Cite journal|last=Beasley|first=Jerry|date=September 2003|title=The Man Who Changed the World: How Bruce Lee Continues to Influence the American Martial Arts|url=https://books.google.com/books?id=FtwDAAAAMBAJ|access-date=April 12, 2021}}</ref> Aralas jekpe-jek konсepсiyası Batısta Bryus Lidiń Djit Kun Do sisteması arqalı keń tarqaldı. Li "eń jaqsı jekpe-jek sheberi - boksser, karate yamasa dzyudo sheberi emes. Eń jaqsı jekpe-jek sheberi - hár qanday stilge beyimlese alatuǵın, formasız bolatuǵın, óziniń jeke stilin qabıllaytuǵın hám stiller sistemasına boysınbaytuǵın adam" dep isengen. 2004-jılı Ultimate Fighting Championship (UFC) qurıwshısı Dana Uayt Lidi "aralas jekpe-jek óneriniń atası" dep atadı hám bılay dedi: "Eger Bryus Lidiń qalay shınıqqanına, qalay gúreskenine hám ol jazǵan kóp nárselerge qarasańız, ol qátesiz stildiń stili joq ekenin aytqan. Siz hár nárseden azǵana alıwıńız kerek. Hár qıylı tártipten jaqsı nárselerdi alıp, isleytuǵının paydalanıp, qalǵanın taslap jiberiwińiz kerek". Li kóp adamlardıń jekpe-jek óneri menen shuǵıllanıwına sebepshi boldı. Bulardıń qatarına Liden ilham alǵan jekpe-jek sportı boyınsha kóplegen gúresshiler kiredi; [[boks]] chempionı Shugar Rey Leonard óziniń djebin Lidi kórip jetilistirgenin ayttı, boks chempionı Menni Pakyao óziniń gúresiw stilin Lidikine salıstırdı, al UFC chempionı Konor Makgregor ózin Li menen salıstırıp, eger Li házirgi waqıtta jarısqa qatnasqanda UFC chempionı bolar edi dep isenetuǵının ayttı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.espn.com/espn/story/_/id/29266542/could-bruce-lee-win-real-fight|bet=Could Bruce Lee win a real fight?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200609164026/https://www.espn.com/espn/story/_/id/29266542/could-bruce-lee-win-real-fight|arxivsáne=June 9, 2020|avtor=Akintoye|at=Dotun|sáne=June 6, 2020|jumıs=[[ESPN.com]]|baspaxana=[[ESPN Inc.]]|qaralǵan sáne=June 10, 2020}}</ref> Li 1970-jıllarda Djo Lyuis hám Benni Urkidezdiń<ref name="Black-Belt" /> Amerikada tolıq baylanıslı kikboksing turnirlerin shólkemlestiriwine ilham berdi. Amerikalı taekvondo pioneri Djun Gu Ri Liden ol "akkupunch" dep ataytuǵın nárseni úyrendi hám onı amerikalı taekvondoǵa kirgizdi. Keyinirek Ri awır salmaq boks chempionı [[Muhammed Ali|Muxammed Álidi]] shınıqtırdı hám oǵan "akkupunch"tı úyretti, Áli bunı 1975-jılı Richard Danndı nokautqa shıǵarıw ushın qollandı.<ref name="Rhee">{{Web deregi|url=http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|bet=Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190506223915/http://www.jhoonrhee.com/bio7.html|arxivsáne=May 6, 2019|jumıs=jhoonrhee.com|qaralǵan sáne=May 1, 2019}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.jhoonrhee.com/bio7.html "Jhoon Rhee, Father of American Tae Kwon Do"]. </cite></ref> Awır salmaq boks chempionı [[Mike Tyson|Mayk Taysonnıń]] aytıwınsha, 1970-jıllarda "hámme Bryus Li bolıwdı qáledi".<ref>{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=z4GidINB4Zw|bet=Everyone Wanted to be Bruce Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210109065059/https://www.youtube.com/watch?v=z4GidINB4Zw|arxivsáne=January 9, 2021|avtor=Tyson|avtorsilteme=Mike Tyson|at=Mike|jumıs=YouTube|baspaxana=Hotboxin' with Mike Tyson|qaralǵan sáne=January 6, 2021}}</ref> Házirgi UFC awır salmaq chempionı Djon Djons Lidi ilham deregi sıpatında atap ótti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.coachmag.co.uk/sport/1461/exclusive-interview-with-ufc-champion-jon-jones|bet=Exclusive interview with UFC champion Jon Jones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005357/https://www.coachmag.co.uk/sport/1461/exclusive-interview-with-ufc-champion-jon-jones|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Razvi|at=Sam|sáne=March 19, 2012|jumıs=Coach Mag|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}</ref> Djons dizege qıya tebiwdi jiyi qollanıwı menen belgili, bul texnika Li tárepinen keń tarqalǵan edi.<ref name="Fantaousakis">{{Web deregi|url=https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|bet=UFC 232 – Jones vs. Gustafsson 2: Moves to look for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200616005356/https://www.bloodyelbow.com/2018/12/29/18158029/ufc-232-jones-vs-gustafsson-2-moves-to-look-for-breakdown-technique-oblique-kicks-jon-bones-gus|arxivsáne=June 16, 2020|avtor=Fantaousakis|at=Kostas|sáne=December 29, 2018|jumıs=[[Bloody Elbow]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=June 16, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFFantaousakis2018">Fantaousakis, Kostas (December 29, 2018). </cite></ref> Burınǵı UFC orta salmaq chempionı Anderson Silva da Lidi ilham deregi sıpatında atap ótti.<ref name="Birthday">{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|bet=Happy 80th Birthday Bruce Lee!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201128225852/https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk|arxivsáne=November 28, 2020|sáne=November 27, 2020|jumıs=YouTube|baspaxana=BruceLee.com|qaralǵan sáne=December 7, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.youtube.com/watch?v=OneqSB_oeJk "Happy 80th Birthday Bruce Lee!"]. </cite></ref> Kóplegen basqa UFC gúresshileri de Lidi ózleriniń ilham deregi sıpatında atap ótti, olardıń bir neshewi onı MMA-dıń "ata-babası" yamasa "úlken atası" dep atadı.<ref>{{Cite news|last1=Stets|first1=Michael|title=The MMA World Pays Tribute to Bruce Lee 40 Years After His Death|url=https://bleacherreport.com/articles/1710603-the-mma-world-pays-tribute-to-bruce-lee-40-years-after-his-death|access-date=June 15, 2020|date=July 20, 2013}}</ref> == Derekler == [[Kategoriya:Kino álemi]] <references /> __BÖLİDİMÖNDEMEW__ [[Kategoriya:27-noyabrde tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:1940-jılı tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:20-iyulda qaytıs bolǵanlar]] [[Kategoriya:1973-jılı qaytıs bolǵanlar]] qculhqhfd725zwwb3n6j6010nst525t 4 23879 120236 120178 2025-06-06T12:00:35Z Jembot 4424 Bot: Maǵlıwmatlar jańalandı 120236 wikitext text/x-wiki {{/begin|50}} |- | 1 || [[User:Qaraqalpaqpan|<span style="color:gray">Qaraqalpaqpan</span>]] || [[Special:Contributions/Qaraqalpaqpan|{{formatnum:17813}}]] || {{Permissions|Qaraqalpaqpan}} |- | 2 || [[User:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] || [[Special:Contributions/Janabaevazizbek|{{formatnum:14967}}]] || {{Permissions|Janabaevazizbek}} |- | 3 || [[User:Inosham|Inosham]] || [[Special:Contributions/Inosham|{{formatnum:3907}}]] || {{Permissions|Inosham}} |- | 4 || [[User:Frhdkazan|Frhdkazan]] || [[Special:Contributions/Frhdkazan|{{formatnum:3419}}]] || {{Permissions|Frhdkazan}} |- | 5 || [[User:Abdullaeva Shaxnoza-Banu|<span style="color:gray">Abdullaeva Shaxnoza-Banu</span>]] || [[Special:Contributions/Abdullaeva Shaxnoza-Banu|{{formatnum:3374}}]] || {{Permissions|Abdullaeva Shaxnoza-Banu}} |- | 6 || [[User:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] || [[Special:Contributions/Srajatdin Usnatdinov|{{formatnum:2682}}]] || {{Permissions|Srajatdin Usnatdinov}} |- | 7 || [[User:Рахман3|<span style="color:gray">Рахман3</span>]] || [[Special:Contributions/Рахман3|{{formatnum:2150}}]] || {{Permissions|Рахман3}} |- | 8 || [[User:Doniyor Yóldoshev|Doniyor Yóldoshev]] || [[Special:Contributions/Doniyor Yóldoshev|{{formatnum:1922}}]] || {{Permissions|Doniyor Yóldoshev}} |- | 9 || [[User:Bekan88|Bekan88]] || [[Special:Contributions/Bekan88|{{formatnum:1842}}]] || {{Permissions|Bekan88}} |- | 10 || [[User:PirjanovNurlan|<span style="color:gray">PirjanovNurlan</span>]] || [[Special:Contributions/PirjanovNurlan|{{formatnum:1553}}]] || {{Permissions|PirjanovNurlan}} |- | 11 || [[User:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] || [[Special:Contributions/Rabiga Shabatova|{{formatnum:1363}}]] || {{Permissions|Rabiga Shabatova}} |- | 12 || [[User:Anas1712|<span style="color:gray">Anas1712</span>]] || [[Special:Contributions/Anas1712|{{formatnum:1155}}]] || {{Permissions|Anas1712}} |- | 13 || [[User:Qarahat|<span style="color:gray">Qarahat</span>]] || [[Special:Contributions/Qarahat|{{formatnum:1104}}]] || {{Permissions|Qarahat}} |- | 14 || [[User:Gozzalina|Gozzalina]] || [[Special:Contributions/Gozzalina|{{formatnum:1043}}]] || {{Permissions|Gozzalina}} |- | 15 || [[User:Makenzis|Makenzis]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:785}}]] || {{Permissions|Makenzis}} |- | 16 || [[User:Kuwanishbek|<span style="color:gray">Kuwanishbek</span>]] || [[Special:Contributions/Kuwanishbek|{{formatnum:778}}]] || {{Permissions|Kuwanishbek}} |- | 17 || [[User:AlefZet|<span style="color:gray">AlefZet</span>]] || [[Special:Contributions/AlefZet|{{formatnum:678}}]] || {{Permissions|AlefZet}} |- | 18 || [[User:Aysabirlijol|Aysabirlijol]] || [[Special:Contributions/Aysabirlijol|{{formatnum:624}}]] || {{Permissions|Aysabirlijol}} |- | 19 || [[User:Umarxon III|Umarxon III]] || [[Special:Contributions/Umarxon III|{{formatnum:615}}]] || {{Permissions|Umarxon III}} |- | 20 || [[User:Baurzhanuly|<span style="color:gray">Baurzhanuly</span>]] || [[Special:Contributions/Baurzhanuly|{{formatnum:538}}]] || {{Permissions|Baurzhanuly}} |- | 21 || [[User:Biypona|<span style="color:gray">Biypona</span>]] || [[Special:Contributions/Biypona|{{formatnum:517}}]] || {{Permissions|Biypona}} |- | 22 || [[User:Bazarbaeva Eleonora|<span style="color:gray">Bazarbaeva Eleonora</span>]] || [[Special:Contributions/Bazarbaeva Eleonora|{{formatnum:433}}]] || {{Permissions|Bazarbaeva Eleonora}} |- | 23 || [[User:QRNKS|<span style="color:gray">QRNKS</span>]] || [[Special:Contributions/QRNKS|{{formatnum:413}}]] || {{Permissions|QRNKS}} |- | 24 || [[User:Mrshaxas|<span style="color:gray">Mrshaxas</span>]] || [[Special:Contributions/Mrshaxas|{{formatnum:404}}]] || {{Permissions|Mrshaxas}} |- | 25 || [[User:Pathoschild|<span style="color:gray">Pathoschild</span>]] || [[Special:Contributions/Pathoschild|{{formatnum:399}}]] || {{Permissions|Pathoschild}} |- | 26 || [[User:Muxammedqudaynazarov|<span style="color:gray">Muxammedqudaynazarov</span>]] || [[Special:Contributions/Muxammedqudaynazarov|{{formatnum:352}}]] || {{Permissions|Muxammedqudaynazarov}} |- | 27 || [[User:Minorax|<span style="color:gray">Minorax</span>]] || [[Special:Contributions/Minorax|{{formatnum:352}}]] || {{Permissions|Minorax}} |- | 28 || [[User:Begdullaman|<span style="color:gray">Begdullaman</span>]] || [[Special:Contributions/Begdullaman|{{formatnum:310}}]] || {{Permissions|Begdullaman}} |- | 29 || [[User:Nurlibek Urgenichbaev|<span style="color:gray">Nurlibek Urgenichbaev</span>]] || [[Special:Contributions/Nurlibek Urgenichbaev|{{formatnum:297}}]] || {{Permissions|Nurlibek Urgenichbaev}} |- | 30 || [[User:Qareken Balasi|<span style="color:gray">Qareken Balasi</span>]] || [[Special:Contributions/Qareken Balasi|{{formatnum:285}}]] || {{Permissions|Qareken Balasi}} |- | 31 || [[User:BEGJIGIT|<span style="color:gray">BEGJIGIT</span>]] || [[Special:Contributions/BEGJIGIT|{{formatnum:252}}]] || {{Permissions|BEGJIGIT}} |- | 32 || [[User:Saxibjamal Esemuratova|<span style="color:gray">Saxibjamal Esemuratova</span>]] || [[Special:Contributions/Saxibjamal Esemuratova|{{formatnum:239}}]] || {{Permissions|Saxibjamal Esemuratova}} |- | 33 || [[User:Pirnazarova|<span style="color:gray">Pirnazarova</span>]] || [[Special:Contributions/Pirnazarova|{{formatnum:221}}]] || {{Permissions|Pirnazarova}} |- | 34 || [[User:Holder|<span style="color:gray">Holder</span>]] || [[Special:Contributions/Holder|{{formatnum:218}}]] || {{Permissions|Holder}} |- | 35 || [[User:Miracle0302|<span style="color:gray">Miracle0302</span>]] || [[Special:Contributions/Miracle0302|{{formatnum:213}}]] || {{Permissions|Miracle0302}} |- | 36 || [[User:Begjigit|<span style="color:gray">Begjigit</span>]] || [[Special:Contributions/Begjigit|{{formatnum:208}}]] || {{Permissions|Begjigit}} |- | 37 || [[User:Kmoksy|<span style="color:gray">Kmoksy</span>]] || [[Special:Contributions/Kmoksy|{{formatnum:207}}]] || {{Permissions|Kmoksy}} |- | 38 || [[User:ДолбоЯщер|<span style="color:gray">ДолбоЯщер</span>]] || [[Special:Contributions/ДолбоЯщер|{{formatnum:192}}]] || {{Permissions|ДолбоЯщер}} |- | 39 || [[User:NurkaArzay|<span style="color:gray">NurkaArzay</span>]] || [[Special:Contributions/NurkaArzay|{{formatnum:173}}]] || {{Permissions|NurkaArzay}} |- | 40 || [[User:Gúlxan Medetbekovna|<span style="color:gray">Gúlxan Medetbekovna</span>]] || [[Special:Contributions/Gúlxan Medetbekovna|{{formatnum:168}}]] || {{Permissions|Gúlxan Medetbekovna}} |- | 41 || [[User:Bakhit|<span style="color:gray">Bakhit</span>]] || [[Special:Contributions/Bakhit|{{formatnum:164}}]] || {{Permissions|Bakhit}} |- | 42 || [[User:Melek jurnalist|<span style="color:gray">Melek jurnalist</span>]] || [[Special:Contributions/Melek jurnalist|{{formatnum:155}}]] || {{Permissions|Melek jurnalist}} |- | 43 || [[User:DARIO SEVERI|<span style="color:gray">DARIO SEVERI</span>]] || [[Special:Contributions/DARIO SEVERI|{{formatnum:148}}]] || {{Permissions|DARIO SEVERI}} |- | 44 || [[User:Jannazarova Sh|<span style="color:gray">Jannazarova Sh</span>]] || [[Special:Contributions/Jannazarova Sh|{{formatnum:136}}]] || {{Permissions|Jannazarova Sh}} |- | 45 || [[User:Jámiy|<span style="color:gray">Jámiy</span>]] || [[Special:Contributions/Jámiy|{{formatnum:133}}]] || {{Permissions|Jámiy}} |- | 46 || [[User:Romaine|<span style="color:gray">Romaine</span>]] || [[Special:Contributions/Romaine|{{formatnum:128}}]] || {{Permissions|Romaine}} |- | 47 || [[User:Kagansky|<span style="color:gray">Kagansky</span>]] || [[Special:Contributions/Kagansky|{{formatnum:124}}]] || {{Permissions|Kagansky}} |- | 48 || [[User:Munavvaroy|<span style="color:gray">Munavvaroy</span>]] || [[Special:Contributions/Munavvaroy|{{formatnum:123}}]] || {{Permissions|Munavvaroy}} |- | 49 || [[User:Purodha|<span style="color:gray">Purodha</span>]] || [[Special:Contributions/Purodha|{{formatnum:121}}]] || {{Permissions|Purodha}} |- | 50 || [[User:Maqmud Abdujaparov|<span style="color:gray">Maqmud Abdujaparov</span>]] || [[Special:Contributions/Maqmud Abdujaparov|{{formatnum:112}}]] || {{Permissions|Maqmud Abdujaparov}} {{/end}} ayu1xof3pcs8zl9b3gl5dxw2ucewltx 0 24861 120267 118466 2025-06-07T09:38:34Z Rabiga Shabatova 11101 120267 wikitext text/x-wiki  '''Kilimandjaro tawı''' ({{IPAc-en|ˌ|k|ɪ|l|ɪ|m|ə|n|ˈ|dʒ|ɑː|r|oʊ}}<ref>{{Cite dictionary |url=http://www.lexico.com/definition/Kilimanjaro,+Mount |archive-url=https://web.archive.org/web/20150716000000/http://www.lexico.com/definition/Kilimanjaro,+Mount |url-status=dead |archive-date=2015-07-16 |title=Kilimanjaro, Mount |dictionary=[[Lexico|Oxford Dictionaries]] UK English Dictionary |publisher=[[Oxford University Press]]}} {{Cite web |url=http://www.oxforddictionaries.com/us/definition/english/Kilimanjaro-Mount |title=Kilimanjaro, Mount |publisher=Lexico |access-date=25 August 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150709041225/http://www.oxforddictionaries.com/us/definition/english/Kilimanjaro-Mount |archive-date=9 July 2015 }}</ref>) [[Tanzaniya|Tanzanyadaǵı]] háreketsiz vulkan. [[Afrika]]daǵı hám dúnyadaǵı teńiz qáddinen joqarı turǵan eń biyik taw bolıp, teńiz qáddinen 5895 m (19,341 ft) hám plato ultanınan 4900 m (16,100 ft) biyiklikte jaylasqan. Sonday-aq, Shıģıs yarım shardaǵı eń biyik vulkan hám topografiyalıq kórinisi boyinsha Jer sharında tórtinshi orında turatuǵın eń biyik shoqqı. Kilimandjaronıń qubla hám shıģıs janbawırları 1963-jılı Yulius Nyerere tárepinen biykar etilgenge shekem Chagga korollikleriniń jeri bolıp xızmet etken. Kilimandjaro atınıń kelip shıǵıwı hám mánisi belgisiz, biraq "ullılıq tawı" yamasa "basıp bolmaytuǵın" degen mánisti ańlatıwı múmkin. Klassikalıq dereklerde táriyiplengen bolsa da, nemis missioneri Yoxannes Rebmannı 1848-jılı tawdıń bar ekenligi haqqında xabar bergen birinshi evropalı sıpatında tán alınadı. Evropalılardıń birneshe háreketlerinen keyin Gans Meyer 1889-jılı Kilimandjaronıń eń joqarı shoqqısına jetip bardı. Taw 1973-jılı Kilimandjaro milliy parki quramına kirgizilgen. "Jeti shıń"nıń biri sıpatında, Kilimandjaro piyada hám órmelep shıǵıw ushın úlken mánzil esaplanadı. Tawdıń eń biyik noqatı bolǵan Uhuru shıńına barıw ushın jeti jol bar. Texnikalıq jaqtan usı sıyaqlı tawlar sıyaqlı qıyın bolmasa da, Kilimandjaronıń bálentligi bálentlik keselligi ushın qáwip tuwdıradı. [[Shıǵıs Afrika]] jarıǵınan payda bolǵan birneshe tawlardıń biri Kilimandjaro 2 million jıldan aslam waqıt aldın vulkan háreketinen payda bolgan. Onıń janbawırlarında taw toǵayları hám bultlı toǵaylar bar. Birneshe túrler Kilimanjaro tawı endemi bolıp esaplanıp, olar arasında gigant jer bawırlawshı Dendrosenecio kilimanjarı da bar. Taw úlken muz qalpaģına hám [[Afrika]]daǵı eń úlken muzlıqlarǵa, sonday-aq, Credner, Furtvengler hám Rebmann muzlıqlarına iye. Bul muz qalpaqshası tez qısqarıp barmaqta, onıń 80% ten aslamı XX ásirde joytılǵan. Qalpaq XXI ásir ortalarına barıp pútkilley joq boladı. == Toponomikası == Kilimandjaro atamasınıń kelip shıǵıwı hám mánisi tartıslı. Kilimandjaro aymaǵındaǵı chagga xalqı bul tawdıń atına iye bolmasa da, onıń eki shıńın Kipoo hám Kimawenze dep ataydı. Shıńlardıń atları - ádette Kibo hám Mavensi dep beriledi. Kibodaǵı qarǵa baylanıslı "daqlı" hám Mavensi shıńı sebepli "sınǵan tóbe" mánisin ańlatadı. "Kilimandjaro" Chaggadan kelip shıqqan bolıwı múmkin, ol tawdı shıǵıw múmkin emes - kilemanjaare yamasa kilemajyaro dep ataydı hám izertlewshiler bunı nadurıs dodalaydı. Bul kichagga tiliniń etimologiyası kileme, "jeńetuǵın nárse" yamasa kilelema, "qıyınlasqan yamasa múmkin bolmaǵan nárse"ge tiykarlanadı. Jaro qus mánisin ańlatıwshı njaare yáki kárwan mánisin ańlatıwshı jyaro sózlerinen jasalǵan bolıwı múmkin. 1860-jılda Iogann Lyudvig Krapf suaxılılar Kilimandjaro atın isletgenin hám bul "ullılıq tawı" yáki "kárwanlar tawı" degen mánini ańlatıwın jazǵan, njaro ullılıq yáki jaro "kárwanlar" dep awdarmalanǵan. 1885-jılda shotlandiyalı izertlewshi Jozef Tomson alternativ sıpatında "aq taw" dı, njaro bolsa aq reńdi bildiriwin xabar etken. Swahili tiliniń bul etimologiyalıq jandasıwı sın pikirge alınadı, sebebi kilima mlima (taw)nıń kishireytilgen kórinisi bolıp, tiykarınan "tóbelik" degen mánisti ańlatadı. Biraq, mlima eki shoqqınıń atı Kipoo hám Kimawenze menen shatastırıw arqalı kilima retinde nadurıs kórsetilgen bolıwı múmkin. Krapf 1849-jılı Wakamba baslıǵı menen saparı haqqında aytıp ótedi, ol tawdı Kima jajeu, yaǵnıy "aq taw" dep ataǵan. Jáne bir túsinik, jyaro tawdı buzǵınshılardan qorǵawshı quday yamasa qudayǵa tiyisli bolıwı múmkin. XIX ásirdiń 80-jıllarında taw Germaniyanıń Shigis Afrikasınıń bir bólimine aylandı hám ol nemis tilinde Kilima-Ndscharo dep atalǵan. 1889-jılı Xans Meyer Kibodaģı eń joqarı shıńģa eristi hám ol Kaiser Vilgelm ushın Kaiser-Vilgelm-Spitze dep atadı. Zanzibar revolyuciyası hám 1964-jılı Tanzaniya dúzilgennen keyin, shoqqı Uhuru shoqqısı dep ózgertildi: suaxili tilindegi "Azatlıq shıńı"<ref>{{Cite journal|url=http://www.alpinejournal.org.uk/Contents/Contents_1965_files/AJ%201965%20320-330%20Dangar%20Alpine%20Notes.pdf|title=Dangar Alpine Notes|author=Dangar, D. F. O.|journal=The Alpine Journal|year=1965|volume=70|issue=310–311|page=328|access-date=2012-11-26}}</ref><ref>{{Cite journal|title=Further Notes on the Kibo Inner Crater and Glaciers of Kilimanjaro and Mount Kenya|journal=The Geographical Journal|volume=106|issue=5/6|author=Spink|year=1945}}</ref>. [[Fayl:Kilimanjaro_from_Amboseli.jpg|solğa|nobaý|Kilimandjaro, 2012-jıl mart]] === Muzlıqlar === [[Fayl:Kilimanjaro_dymamics2.jpg|alt=|nobaý|1912-2018-jıllarda Kilimanjaro muzlıqlarınıń sheginiwi.]] Kibonıń muz qalpaǵı Kilimandjaro az bóleklengen, qar sızıǵınan joqarı kóterilgen úlken taw bolǵanı ushın bar. Qalpaǵı tarqalǵan bolip, shetlerinde ayırım muzlıqlarǵa bólinedi. Muz qalpaǵınıń oraylıq bólimi Kibo krateriniń bar bolǵanı ushın úzilgen. Shıń muzlıqları hám muz maydanları sezilerli gorizontal qozǵalıslardı kórsetpeydi, sebebi olardıń qalıńlıǵı úlken deformaciyanıń aldın aladı. [[Fayl:Kibo-großer_Gletscher(big_glacier).jpg|solğa|nobaý|2005-jılı Rebmann muzlıǵınıń vertikal diywalı, fonında 70 km (43 mi) uzaqlıqtaǵı Meru tawı]] [[Fayl:Kilimanjaro_sunrise_at_GillmanPoint(1).jpg|nobaý|Vertikal muzlıq shegarasınıń diywalı 1998-jılı quyashtıń shıǵıwında Gilman noqatınan krater sheńberinde kóringen.]] == Hawa-rayı == Kilimandjaro hawa-rayına ekvatorial passatlar hám joqarı biyikliktegi antitredalardıń bir waqıtta tásir etiwine imkaniyat beretuģın tawdıń biyikligi hám tawdıń jekkelengen jaylasıwı tásir etedi. Kilimandjaroda hár kúni tikke hám túnde páske qaray esiwshi samallar boladı, bul rejim tawdıń arqa tárepine qaraǵanda qubla tárepinde kúshlirek boladı. Tegislew qubla qaptallar kóbirek sozılǵan bolıp, atmosferaǵa kúshlirek tásir kórsetedi<ref name="AnAscentOfKilimanjaro">{{Cite journal|title=An Ascent of Kilimanjaro|last=Gillman|first=C.}}</ref>: 3–4  Kilimandjaroda eki túrli jawın-shashın máwsimi bar, biri mart-may aylarında, ekinshisi noyabr aylarında boladı. Arqa janbawırlardıń jawın-shashın muǵdarı qubla janbawırlardıń jawın-shashın muǵdarına salıstırǵanda bir qansha az boladı. Tómengi qubla janbawırı jılına 800 den 900 ge shekem (31 den 35 ge shekem), 1500 m biyiklikte 1500 den 2000 mm ge shekem (59 den 79 ge shekem) kóteriledi hám toǵay poyasında 2000 den 2300 m ge shekem (6600 den 7500 ge shekem) 3000 mm den "bir bólegi" asadı. Alp zonasında jıllıq jawın-shashın muģdarı 200 mm ge shekem kemeyedi. Shıń aymaǵında ortasha temperatura shama menen −7 °C (19 °F). Arqa muz maydanında (NIF) túndegi bet temperaturası ortasha −9 °C (16 °F) qa shekem tómenleydi, kúndiz ortasha eń joqarı temperatura −4 °C (25 °F) boladı. Keskin radiaciyalıq suwıw túnlerinde NIF -15 °C den -27 °C ga shekem suwıwı múmkin. Qar jawıwı jıldıń qálegen máwsiminde júz beriwi múmkin, biraq tiykarınan Tanzaniyanıń arqa tárepindegi eki jawınlı máwsim menen baylanıslı. Shıń aymaǵında jawın-shashın, tiykarınan, jılına 250 den 500 mm ge shekem (9,8 den 19,7 dyuymǵa shekem) qar hám graupel túrinde boladı hám kúnler yamasa jıllar dawamında ózgerip turadı. {{Weather box|location=Machame 10, Kilimanjaro, Tanzania (5,803 m) (2012-2015)|single line=yes|metric first=yes|Jan record high C=5.6|Feb record high C=6.2|Mar record high C=4.0|Apr record high C=3.7|May record high C=5.3|Jun record high C=6.5|Jul record high C=4.5|Aug record high C=2.9|Sep record high C=4.7|Oct record high C=4.8|Nov record high C=4.6|Dec record high C=5.8|Jan high C=-0.6|Feb high C=-1.2|Mar high C=-1.2|Apr high C=-0.4|May high C=-0.2|Jun high C=-1.8|Jul high C=-2.3|Aug high C=-2.2|Sep high C=-2.2|Oct high C=-1.5|Nov high C=-0.9|Dec high C=-0.5|year high C=|Jan mean C=-5.7|Feb mean C=-6.0|Mar mean C=-5.7|Apr mean C=-5.4|May mean C=-5.4|Jun mean C=-6.4|Jul mean C=-6.4|Aug mean C=-6.4|Sep mean C=-6.5|Oct mean C=-6.1|Nov mean C=-5.6|Dec mean C=-5.5|year mean C=|Jan low C=-9.4|Feb low C=-9.4|Mar low C=-8.9|Apr low C=-8.5|May low C=-8.8|Jun low C=-9.8|Jul low C=-9.8|Aug low C=-9.7|Sep low C=-9.8|Oct low C=-9.4|Nov low C=-8.9|Dec low C=-8.9|year low C=|Jan record low C=-12.4|Feb record low C=-11.9|Mar record low C=-12.3|Apr record low C=-11.2|May record low C=-11.2|Jun record low C=-13.4|Jul record low C=-13.1|Aug record low C=-12.3|Sep record low C=-12.5|Oct record low C=-11.8|Nov record low C=-11.2|Dec record low C=-11.0|source 1=CEDA Archive<ref>{{cite web |url = https://catalogue.ceda.ac.uk/uuid/bf8d6babeb904fbbaff7e279f9c0db02/ |title = Temperature data from 23 stations on Kilimanjaro (East Africa) over three years |publisher = Centre for Environmental Data Analysis |access-date = May 8, 2025}} </ref>}} === Hawa-rayı zonası === * Toǵaylıq / Tómengi janbawır:, {{Convert|800|to|1800|m|abbr=on|ft}} * Jawınlı toǵay: {{Convert|1800|to|2800|m|abbr=on|ft}} * Heather / Moorland: {{Convert|2800|to|4000|m|abbr=on|ft}} * Alp shóli: {{Convert|4000|to|5000|m|abbr=on|ft}} * Arktika: {{Convert|5000|to|5895|m|abbr=on}}.<ref name="Information about Mt Kilimanjaro">{{Web deregi|url=https://ascendtanzania.com/mount-kilimanjaro-climbing|bet=Information about Mt Kilimanjaro|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190103210837/https://ascendtanzania.com/mount-kilimanjaro-climbing|arxivsáne=2019-01-03|til=en-US|jumıs=Kiliwarrior Expeditions – Climb Kilimanjaro and become a Kiliwarrior!|qaralǵan sáne=2019-01-03}}</ref> [[Fayl:Портеры_на_Килиманджаро_-_тяжёлый_подъём.jpg|nobaý|Kilimandjaroda taw júk tasıwshıları]] "Kilimandjaro" milliy parki 2013-jılı 51 million AQSh dolları muģdarında dáramat keltirdi: 285 tanzaniyalı milliy parkler arasında ekinshi orındı iyeledi. Tanzaniya milliy parkler basqarmasınıń xabar beriwinshe, parkte 2011-2012-byudjet jılı dawamında 57 456 turist dizimge alınǵan, olardan 16 425 adam tawǵa shıqqan; parktiń basqarıw rejesi boyınsha jıllıq quwatlılıǵı 28 470 adamdı quraydı. Tawǵa shıǵıwshılar 2007-jılı 11 000 ǵa shamalas gid, júk tasıwshı hám aspaz ushın turaqlı emes hám máwsimlik jumıs orınların jaratqan. Tanzaniya húkimeti Kilimandjaro milliy parkiniń baratuģın orın sıpatında tanılıwı sebepli barıw múmkinshiligin jaqsılaw maqsetinde jol infrastrukturasına investiciya kirgizdi. Tanzaniyada da "Kilimandjaro" xalıqaralıq aeroportı áhmiyetli transport uzeli esaplanadı<ref name="Reno">{{Web deregi|url=https://www.theeastafrican.co.ke/business/Kilimanjaro-airport-upgrade-to-double-its-capacity-/-/2560/2975796/-/tq738cz/-/index.html|bet=Kilimanjaro airport upgrade to double its capacity|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220417200220/https://www.theeastafrican.co.ke/business/Kilimanjaro-airport-upgrade-to-double-its-capacity-/-/2560/2975796/-/tq738cz/-/index.html|arxivsáne=17 April 2022|avtor=Ihucha|at=Adam|sáne=28 November 2015|qaralǵan sáne=5 April 2020}}</ref>. == Derekler == {{Derekler}} ==== Kitaplar ====   [[Kategoriya:Tawlar]] [[Kategoriya:Tanzaniyanıń tawları]] a6qnbkdnsepdws4z43jeh6y4eoea5v5 120316 120267 2025-06-07T10:23:45Z Rabiga Shabatova 11101 120316 wikitext text/x-wiki {{Taw | atı = Kilimandjaro | súwret = Kilimanjaro from Amboseli.jpg | Súwrettiń túsindirmesi = Amboseli milliy baģınan Kilimanjaro, Keniya. | Basqa atı =Kilimandjaro tawı | Jaylasıwı = Kilimandjaro rayonı, [[Tanzaniya]] | Koordinatası = {{Coord|03|04|33|S|37|21|12|E|type:mountain_region:TZ-09_scale:100000|format=dms|display=inline}} | Taw dizbegi = | Biyikligi = 5,895 m (19,341 ft)<ref name="XPATS International"/> | Eni = 5,510 km (3,420 mi) | Shıńı = Ultra | Geologiyalıq jası = | Dáslepki kóteriliwi = | Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı = | Eń qolaylı jol = }} '''Kilimandjaro tawı''' ({{IPAc-en|ˌ|k|ɪ|l|ɪ|m|ə|n|ˈ|dʒ|ɑː|r|oʊ}}<ref>{{Cite dictionary |url=http://www.lexico.com/definition/Kilimanjaro,+Mount |archive-url=https://web.archive.org/web/20150716000000/http://www.lexico.com/definition/Kilimanjaro,+Mount |url-status=dead |archive-date=2015-07-16 |title=Kilimanjaro, Mount |dictionary=[[Lexico|Oxford Dictionaries]] UK English Dictionary |publisher=[[Oxford University Press]]}} {{Cite web |url=http://www.oxforddictionaries.com/us/definition/english/Kilimanjaro-Mount |title=Kilimanjaro, Mount |publisher=Lexico |access-date=25 August 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150709041225/http://www.oxforddictionaries.com/us/definition/english/Kilimanjaro-Mount |archive-date=9 July 2015 }}</ref>) — [[Tanzaniya|Tanzanyadaǵı]] háreketsiz vulkan. [[Afrika]]daǵı hám dúnyadaǵı teńiz qáddinen joqarı turǵan eń biyik taw bolıp, teńiz qáddinen 5895 m (19,341 ft) hám plato ultanınan 4900 m (16,100 ft) biyiklikte jaylasqan. Sonday-aq, Shıģıs yarım shardaǵı eń biyik vulkan hám topografiyalıq kórinisi boyinsha Jer sharında tórtinshi orında turatuǵın eń biyik shoqqı. Kilimandjaronıń qubla hám shıģıs janbawırları 1963-jılı Yulius Nyerere tárepinen biykar etilgenge shekem Chagga korollikleriniń jeri bolıp xızmet etken. Kilimandjaro atınıń kelip shıǵıwı hám mánisi belgisiz, biraq "ullılıq tawı" yamasa "basıp bolmaytuǵın" degen mánisti ańlatıwı múmkin. Klassikalıq dereklerde táriyiplengen bolsa da, nemis missioneri Yoxannes Rebmannı 1848-jılı tawdıń bar ekenligi haqqında xabar bergen birinshi evropalı sıpatında tán alınadı. Evropalılardıń birneshe háreketlerinen keyin Gans Meyer 1889-jılı Kilimandjaronıń eń joqarı shoqqısına jetip bardı. Taw 1973-jılı Kilimandjaro milliy parki quramına kirgizilgen. "Jeti shıń"nıń biri sıpatında, Kilimandjaro piyada hám órmelep shıǵıw ushın úlken mánzil esaplanadı. Tawdıń eń biyik noqatı bolǵan Uhuru shıńına barıw ushın jeti jol bar. Texnikalıq jaqtan usı sıyaqlı tawlar sıyaqlı qıyın bolmasa da, Kilimandjaronıń bálentligi bálentlik keselligi ushın qáwip tuwdıradı. [[Shıǵıs Afrika]] jarıǵınan payda bolǵan birneshe tawlardıń biri Kilimandjaro 2 million jıldan aslam waqıt aldın vulkan háreketinen payda bolgan. Onıń janbawırlarında taw toǵayları hám bultlı toǵaylar bar. Birneshe túrler Kilimanjaro tawı endemi bolıp esaplanıp, olar arasında gigant jer bawırlawshı Dendrosenecio kilimanjarı da bar. Taw úlken muz qalpaģına hám [[Afrika]]daǵı eń úlken muzlıqlarǵa, sonday-aq, Credner, Furtvengler hám Rebmann muzlıqlarına iye. Bul muz qalpaqshası tez qısqarıp barmaqta, onıń 80% ten aslamı XX ásirde joytılǵan. Qalpaq XXI ásir ortalarına barıp pútkilley joq boladı. == Toponomikası == Kilimandjaro atamasınıń kelip shıǵıwı hám mánisi tartıslı. Kilimandjaro aymaǵındaǵı chagga xalqı bul tawdıń atına iye bolmasa da, onıń eki shıńın Kipoo hám Kimawenze dep ataydı. Shıńlardıń atları - ádette Kibo hám Mavensi dep beriledi. Kibodaǵı qarǵa baylanıslı "daqlı" hám Mavensi shıńı sebepli "sınǵan tóbe" mánisin ańlatadı. "Kilimandjaro" Chaggadan kelip shıqqan bolıwı múmkin, ol tawdı shıǵıw múmkin emes - kilemanjaare yamasa kilemajyaro dep ataydı hám izertlewshiler bunı nadurıs dodalaydı. Bul kichagga tiliniń etimologiyası kileme, "jeńetuǵın nárse" yamasa kilelema, "qıyınlasqan yamasa múmkin bolmaǵan nárse"ge tiykarlanadı. Jaro qus mánisin ańlatıwshı njaare yáki kárwan mánisin ańlatıwshı jyaro sózlerinen jasalǵan bolıwı múmkin. 1860-jılda Iogann Lyudvig Krapf suaxılılar Kilimandjaro atın isletgenin hám bul "ullılıq tawı" yáki "kárwanlar tawı" degen mánini ańlatıwın jazǵan, njaro ullılıq yáki jaro "kárwanlar" dep awdarmalanǵan. 1885-jılda shotlandiyalı izertlewshi Jozef Tomson alternativ sıpatında "aq taw" dı, njaro bolsa aq reńdi bildiriwin xabar etken. Swahili tiliniń bul etimologiyalıq jandasıwı sın pikirge alınadı, sebebi kilima mlima (taw)nıń kishireytilgen kórinisi bolıp, tiykarınan "tóbelik" degen mánisti ańlatadı. Biraq, mlima eki shoqqınıń atı Kipoo hám Kimawenze menen shatastırıw arqalı kilima retinde nadurıs kórsetilgen bolıwı múmkin. Krapf 1849-jılı Wakamba baslıǵı menen saparı haqqında aytıp ótedi, ol tawdı Kima jajeu, yaǵnıy "aq taw" dep ataǵan. Jáne bir túsinik, jyaro tawdı buzǵınshılardan qorǵawshı quday yamasa qudayǵa tiyisli bolıwı múmkin. XIX ásirdiń 80-jıllarında taw Germaniyanıń Shigis Afrikasınıń bir bólimine aylandı hám ol nemis tilinde Kilima-Ndscharo dep atalǵan. 1889-jılı Xans Meyer Kibodaģı eń joqarı shıńģa eristi hám ol Kaiser Vilgelm ushın Kaiser-Vilgelm-Spitze dep atadı. Zanzibar revolyuciyası hám 1964-jılı Tanzaniya dúzilgennen keyin, shoqqı Uhuru shoqqısı dep ózgertildi: suaxili tilindegi "Azatlıq shıńı"<ref>{{Cite journal|url=http://www.alpinejournal.org.uk/Contents/Contents_1965_files/AJ%201965%20320-330%20Dangar%20Alpine%20Notes.pdf|title=Dangar Alpine Notes|author=Dangar, D. F. O.|journal=The Alpine Journal|year=1965|volume=70|issue=310–311|page=328|access-date=2012-11-26}}</ref><ref>{{Cite journal|title=Further Notes on the Kibo Inner Crater and Glaciers of Kilimanjaro and Mount Kenya|journal=The Geographical Journal|volume=106|issue=5/6|author=Spink|year=1945}}</ref>. [[Fayl:Kilimanjaro_from_Amboseli.jpg|solğa|nobaý|Kilimandjaro, 2012-jıl mart]] === Muzlıqlar === [[Fayl:Kilimanjaro_dymamics2.jpg|alt=|nobaý|1912-2018-jıllarda Kilimanjaro muzlıqlarınıń sheginiwi.]] Kibonıń muz qalpaǵı Kilimandjaro az bóleklengen, qar sızıǵınan joqarı kóterilgen úlken taw bolǵanı ushın bar. Qalpaǵı tarqalǵan bolip, shetlerinde ayırım muzlıqlarǵa bólinedi. Muz qalpaǵınıń oraylıq bólimi Kibo krateriniń bar bolǵanı ushın úzilgen. Shıń muzlıqları hám muz maydanları sezilerli gorizontal qozǵalıslardı kórsetpeydi, sebebi olardıń qalıńlıǵı úlken deformaciyanıń aldın aladı. [[Fayl:Kibo-großer_Gletscher(big_glacier).jpg|solğa|nobaý|2005-jılı Rebmann muzlıǵınıń vertikal diywalı, fonında 70 km (43 mi) uzaqlıqtaǵı Meru tawı]] [[Fayl:Kilimanjaro_sunrise_at_GillmanPoint(1).jpg|nobaý|Vertikal muzlıq shegarasınıń diywalı 1998-jılı quyashtıń shıǵıwında Gilman noqatınan krater sheńberinde kóringen.]] == Hawa-rayı == Kilimandjaro hawa-rayına ekvatorial passatlar hám joqarı biyikliktegi antitredalardıń bir waqıtta tásir etiwine imkaniyat beretuģın tawdıń biyikligi hám tawdıń jekkelengen jaylasıwı tásir etedi. Kilimandjaroda hár kúni tikke hám túnde páske qaray esiwshi samallar boladı, bul rejim tawdıń arqa tárepine qaraǵanda qubla tárepinde kúshlirek boladı. Tegislew qubla qaptallar kóbirek sozılǵan bolıp, atmosferaǵa kúshlirek tásir kórsetedi<ref name="AnAscentOfKilimanjaro">{{Cite journal|title=An Ascent of Kilimanjaro|last=Gillman|first=C.}}</ref>: 3–4  Kilimandjaroda eki túrli jawın-shashın máwsimi bar, biri mart-may aylarında, ekinshisi noyabr aylarında boladı. Arqa janbawırlardıń jawın-shashın muǵdarı qubla janbawırlardıń jawın-shashın muǵdarına salıstırǵanda bir qansha az boladı. Tómengi qubla janbawırı jılına 800 den 900 ge shekem (31 den 35 ge shekem), 1500 m biyiklikte 1500 den 2000 mm ge shekem (59 den 79 ge shekem) kóteriledi hám toǵay poyasında 2000 den 2300 m ge shekem (6600 den 7500 ge shekem) 3000 mm den "bir bólegi" asadı. Alp zonasında jıllıq jawın-shashın muģdarı 200 mm ge shekem kemeyedi. Shıń aymaǵında ortasha temperatura shama menen −7 °C (19 °F). Arqa muz maydanında (NIF) túndegi bet temperaturası ortasha −9 °C (16 °F) qa shekem tómenleydi, kúndiz ortasha eń joqarı temperatura −4 °C (25 °F) boladı. Keskin radiaciyalıq suwıw túnlerinde NIF -15 °C den -27 °C ga shekem suwıwı múmkin. Qar jawıwı jıldıń qálegen máwsiminde júz beriwi múmkin, biraq tiykarınan Tanzaniyanıń arqa tárepindegi eki jawınlı máwsim menen baylanıslı. Shıń aymaǵında jawın-shashın, tiykarınan, jılına 250 den 500 mm ge shekem (9,8 den 19,7 dyuymǵa shekem) qar hám graupel túrinde boladı hám kúnler yamasa jıllar dawamında ózgerip turadı. {{Weather box|location=Machame 10, Kilimanjaro, Tanzania (5,803 m) (2012-2015)|single line=yes|metric first=yes|Jan record high C=5.6|Feb record high C=6.2|Mar record high C=4.0|Apr record high C=3.7|May record high C=5.3|Jun record high C=6.5|Jul record high C=4.5|Aug record high C=2.9|Sep record high C=4.7|Oct record high C=4.8|Nov record high C=4.6|Dec record high C=5.8|Jan high C=-0.6|Feb high C=-1.2|Mar high C=-1.2|Apr high C=-0.4|May high C=-0.2|Jun high C=-1.8|Jul high C=-2.3|Aug high C=-2.2|Sep high C=-2.2|Oct high C=-1.5|Nov high C=-0.9|Dec high C=-0.5|year high C=|Jan mean C=-5.7|Feb mean C=-6.0|Mar mean C=-5.7|Apr mean C=-5.4|May mean C=-5.4|Jun mean C=-6.4|Jul mean C=-6.4|Aug mean C=-6.4|Sep mean C=-6.5|Oct mean C=-6.1|Nov mean C=-5.6|Dec mean C=-5.5|year mean C=|Jan low C=-9.4|Feb low C=-9.4|Mar low C=-8.9|Apr low C=-8.5|May low C=-8.8|Jun low C=-9.8|Jul low C=-9.8|Aug low C=-9.7|Sep low C=-9.8|Oct low C=-9.4|Nov low C=-8.9|Dec low C=-8.9|year low C=|Jan record low C=-12.4|Feb record low C=-11.9|Mar record low C=-12.3|Apr record low C=-11.2|May record low C=-11.2|Jun record low C=-13.4|Jul record low C=-13.1|Aug record low C=-12.3|Sep record low C=-12.5|Oct record low C=-11.8|Nov record low C=-11.2|Dec record low C=-11.0|source 1=CEDA Archive<ref>{{cite web |url = https://catalogue.ceda.ac.uk/uuid/bf8d6babeb904fbbaff7e279f9c0db02/ |title = Temperature data from 23 stations on Kilimanjaro (East Africa) over three years |publisher = Centre for Environmental Data Analysis |access-date = May 8, 2025}} </ref>}} === Hawa-rayı zonası === * Toǵaylıq / Tómengi janbawır:, {{Convert|800|to|1800|m|abbr=on|ft}} * Jawınlı toǵay: {{Convert|1800|to|2800|m|abbr=on|ft}} * Heather / Moorland: {{Convert|2800|to|4000|m|abbr=on|ft}} * Alp shóli: {{Convert|4000|to|5000|m|abbr=on|ft}} * Arktika: {{Convert|5000|to|5895|m|abbr=on}}.<ref name="Information about Mt Kilimanjaro">{{Web deregi|url=https://ascendtanzania.com/mount-kilimanjaro-climbing|bet=Information about Mt Kilimanjaro|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190103210837/https://ascendtanzania.com/mount-kilimanjaro-climbing|arxivsáne=2019-01-03|til=en-US|jumıs=Kiliwarrior Expeditions – Climb Kilimanjaro and become a Kiliwarrior!|qaralǵan sáne=2019-01-03}}</ref> [[Fayl:Портеры_на_Килиманджаро_-_тяжёлый_подъём.jpg|nobaý|Kilimandjaroda taw júk tasıwshıları]] "Kilimandjaro" milliy parki 2013-jılı 51 million AQSh dolları muģdarında dáramat keltirdi: 285 tanzaniyalı milliy parkler arasında ekinshi orındı iyeledi. Tanzaniya milliy parkler basqarmasınıń xabar beriwinshe, parkte 2011-2012-byudjet jılı dawamında 57 456 turist dizimge alınǵan, olardan 16 425 adam tawǵa shıqqan; parktiń basqarıw rejesi boyınsha jıllıq quwatlılıǵı 28 470 adamdı quraydı. Tawǵa shıǵıwshılar 2007-jılı 11 000 ǵa shamalas gid, júk tasıwshı hám aspaz ushın turaqlı emes hám máwsimlik jumıs orınların jaratqan. Tanzaniya húkimeti Kilimandjaro milliy parkiniń baratuģın orın sıpatında tanılıwı sebepli barıw múmkinshiligin jaqsılaw maqsetinde jol infrastrukturasına investiciya kirgizdi. Tanzaniyada da "Kilimandjaro" xalıqaralıq aeroportı áhmiyetli transport uzeli esaplanadı<ref name="Reno">{{Web deregi|url=https://www.theeastafrican.co.ke/business/Kilimanjaro-airport-upgrade-to-double-its-capacity-/-/2560/2975796/-/tq738cz/-/index.html|bet=Kilimanjaro airport upgrade to double its capacity|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220417200220/https://www.theeastafrican.co.ke/business/Kilimanjaro-airport-upgrade-to-double-its-capacity-/-/2560/2975796/-/tq738cz/-/index.html|arxivsáne=17 April 2022|avtor=Ihucha|at=Adam|sáne=28 November 2015|qaralǵan sáne=5 April 2020}}</ref>. == Derekler == {{Derekler}} ==== Kitaplar ====   [[Kategoriya:Tawlar]] [[Kategoriya:Tanzaniyanıń tawları]] tufwizo0y9gsqyo6utlj1ujq86owoya 120318 120316 2025-06-07T11:17:46Z Rabiga Shabatova 11101 120318 wikitext text/x-wiki {{Taw | atı = Kilimandjaro | súwret = Kilimanjaro from Amboseli.jpg | Súwrettiń túsindirmesi = Amboseli milliy baģınan Kilimanjaro, Keniya. | Basqa atı =Kilimandjaro tawı | Jaylasıwı = Kilimandjaro rayonı, [[Tanzaniya]] | Koordinatası = {{Coord|03|04|33|S|37|21|12|E|type:mountain_region:TZ-09_scale:100000|format=dms|display=inline}} | Taw dizbegi = | Biyikligi = 5,895 m (19,341 ft)<ref>/"XPATS International"/</ref> | Eni = 5,510 km (3,420 mi) | Shıńı = Ultra | Geologiyalıq jası = | Dáslepki kóteriliwi = | Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı = | Eń qolaylı jol = }} '''Kilimandjaro tawı''' ({{IPAc-en|ˌ|k|ɪ|l|ɪ|m|ə|n|ˈ|dʒ|ɑː|r|oʊ}}<ref>{{Cite dictionary |url=http://www.lexico.com/definition/Kilimanjaro,+Mount |arxiv-url=https://web.archive.org/web/20150716000000/http://www.lexico.com/definition/Kilimanjaro,+Mount |url-status=dead |archive-date=2015-07-16 |beti=Kilimanjaro, Mount |sózlik=[[Lexico|Oxford Dictionaries]] UK English Dictionary |publisher=[[Oxford University Press]]}} {{Cite web |url=http://www.oxforddictionaries.com/us/definition/english/Kilimanjaro-Mount |title=Kilimanjaro, Mount |publisher=Lexico |access-date=25 August 2014 |arxiv-url=https://web.archive.org/web/20150709041225/http://www.oxforddictionaries.com/us/definition/english/Kilimanjaro-Mount |arxiv-sáne=9 July 2015 }}</ref>) — [[Tanzaniya|Tanzanyadaǵı]] háreketsiz vulkan. [[Afrika]]daǵı hám dúnyadaǵı teńiz qáddinen joqarı turǵan eń biyik taw bolıp, teńiz qáddinen 5895 m (19,341 ft) hám plato ultanınan 4900 m (16,100 ft) biyiklikte jaylasqan. Sonday-aq, Shıģıs yarım shardaǵı eń biyik vulkan hám topografiyalıq kórinisi boyinsha Jer sharında tórtinshi orında turatuǵın eń biyik shoqqı. Kilimandjaronıń qubla hám shıģıs janbawırları 1963-jılı Yulius Nyerere tárepinen biykar etilgenge shekem Chagga korollikleriniń jeri bolıp xızmet etken. Kilimandjaro atınıń kelip shıǵıwı hám mánisi belgisiz, biraq «ullılıq tawı» yamasa «basıp bolmaytuǵın» degen mánisti ańlatıwı múmkin. Klassikalıq dereklerde táriyiplengen bolsa da, nemis missioneri [[Yoxannes Rebmanni]] 1848-jılı tawdıń bar ekenligi haqqında xabar bergen birinshi evropalı sıpatında tán alınadı. Evropalılardıń birneshe háreketlerinen keyin Gans Meyer 1889-jılı Kilimandjaronıń eń joqarı shoqqısına jetip bardı. Taw 1973-jılı Kilimandjaro milliy parki quramına kirgizilgen. «Jeti shıń»nıń biri sıpatında, Kilimandjaro piyada hám órmelep shıǵıw ushın úlken mánzil esaplanadı. Tawdıń eń biyik shıńı bolǵan [[Uhuru]] shıńına barıw ushın jeti jol bar. Texnikalıq jaqtan usı sıyaqlı tawlar sıyaqlı qıyın bolmasa da, Kilimandjaronıń biyikligi biyiklik keselligi ushın qáwip tuwdıradı. [[Shıǵıs Afrika]] jarıǵınan payda bolǵan birneshe tawlardıń biri Kilimandjaro 2 million jıldan aslam waqıt aldın vulkan háreketinen payda bolǵan. Onıń janbawırlarında taw toǵayları hám bultlı toǵaylar bar. Birneshe túrler Kilimandjaro tawı endemi bolıp esaplanıp, olar arasında gigant jer bawırlawshı Dendrosenecio kilimandjarı da bar. Taw úlken muz qalpaģına hám [[Afrika]]daǵı eń úlken muzlıqlarǵa, sonday-aq, [[Credner]], [[Furtveng|Furtvengler]] hám [[Rebmann]] muzlıqlarına iye. Bul muz qalpaqshası tez qısqarıp barmaqta, onıń 80% ten aslamı XX ásirde joytılǵan. Qalpaq XXI ásir ortalarına barıp pútkilley joq boladı. == Toponomikası == Kilimandjaro atamasınıń kelip shıǵıwı hám mánisi tartıslı. Kilimandjaro aymaǵındaǵı chagga xalqı bul tawdıń atına iye bolmasa da, onıń eki shıńın [[Kipoo]] hám [[Kimawenze]] dep ataydı. Shıńlardıń atları - ádette [[Kibo]] hám [[Mavensi]] dep beriledi. Kibodaǵı qarǵa baylanıslı «daqlı» hám [[Mavensi]] shıńı sebepli «sınǵan tóbe» mánisin ańlatadı. [[Chagga]]nıń «Kilimandjaro» tawına órmelep shıǵıwǵa bolmaydı. Bul bolsa ''kilemanjaare'' yamasa ''kilemajyaro'' dep atawınan kelip shıqqan bolıwı múmkin hám sayaxatshılar bunı onıń atı sıpatında nadurıs túsinedi. Atama kichagga tiliniń etimologiyasındaǵı kileme, «jeńetuǵın nárse» yamasa kilelema, «qıyınlasqan yamasa múmkin bolmaǵan nárse»ge tiykarlanadı. Jaro qus yamasa kárwan ''jyaro'' sózlerinen kelip shıqqan{{Sfn|Hutchinson|1965|p=65}}. 1860-jılda Iogann Lyudvig Krapf suaxılılar Kilimandjaro atın qollanǵanın hám bul «ullılıq tawı» yáki «kárwanlar tawı» degen mánisti ańlatıwın jazǵan, ''njaro'' «ullılıq» yáki ''jaro'' «kárwanlar» dep awdarmalanǵan{{Sfn|Hutchinson|1965|p=65}}. 1885-jılda [[shotlandiyalı]] izertlewshi [[Jozef Tomson]] alternativ sıpatında «aq taw»dı, ''njaro'' bolsa aq reńdi bildiriwin xabarlaǵan{{Sfn|Hutchinson|1965|p=65}}{{Sfn|Krapf|Ravenstein|1860|p=255}}. [[Suaxili tili|Suaxili tili]]niń bul etimologiyalıq jandasıwı sın pikirge alınadı, sebebi kilima mlima (taw)nıń kishireytilgen kórinisi bolıp{{Sfn|Hutchinson|1965|p=65}}{{Sfn|Thomson|1887}} , tiykarınan «tóbelik» degen mánisti ańlatadı. Biraq, mlima eki shoqqınıń atı [[Kipoo]] hám [[Kimawenze]] menen shatastırıw arqalı kilima retinde nadurıs kórsetilgen bolıwı múmkin{{Sfn|Hutchinson|1965|p=65}}. Krapf 1849-jılı Wakamba baslıǵı menen saparı haqqında aytıp ótedi, ol tawdı Kima jajeu, yaǵnıy «aq taw» dep ataǵan. Jáne bir túsinik, jyaro tawdı buzǵınshılardan qorǵawshı quday yamasa qudayǵa tiyisli bolıwı múmkin. XIX ásirdiń 80-jıllarında taw [[Germaniya]]nıń [[Shıǵıs Afrika]]sınıń bir bólimine aylandı hám nemis tilinde Kilima-Ndscharo dep atalǵan. 1889-jılı Xans Meyer Kibodaģı eń joqarı shıńģa erisip, Kaiser Vilgelm ushın Kaiser-[[Vilgelm-Spitze]] dep atadı. [[Zanzibar revolyuciyası]] hám 1964-jılı [[Tanzaniya]] dúzilgennen keyin, shoqqı [[Uhuru shoqqısı]] dep ózgertildi: [[suaxili tili]]ndegi «Azatlıq shıńı»<ref>{{Cite journal|url=http://www.alpinejournal.org.uk/Contents/Contents_1965_files/AJ%201965%20320-330%20Dangar%20Alpine%20Notes.pdf|title=Dangar Alpine Notes|author=Dangar, D. F. O.|journal=The Alpine Journal|year=1965|volume=70|issue=310–311|page=328|access-date=2012-11-26}}</ref><ref>{{Cite journal|title=Further Notes on the Kibo Inner Crater and Glaciers of Kilimanjaro and Mount Kenya|journal=The Geographical Journal|volume=106|issue=5/6|author=Spink|year=1945}}</ref>. [[Fayl:Kilimanjaro_from_Amboseli.jpg|solğa|nobaý|Kilimandjaro, 2012-jıl mart]] === Muzlıqlar === [[Fayl:Kilimanjaro_dymamics2.jpg|alt=|nobaý|1912-2018-jıllarda Kilimanjaro muzlıqlarınıń sheginiwi.]] Kibo muz qalpaǵı Kilimandjaronıń az bólsheklengen, úlken massiv taw bolıp, qar sızıǵınan joqarı kóterilgeni sebepli payda bolǵan<ref name="AnAscentOfKilimanjaro"/>. Qalpaq tarqalıp, shetlerinde ayırım muzlıqlarǵa bólinedi. Muz qalpaǵınıń oraylıq bólimi Kibo krateriniń bar bolıwı sebepli úziliske ushıraǵan. Joqarı muzlıqlar hám muz maydanları úlken gorizontal qozģalıslardı kórsetpeydi, sebebi olardıń qalınlıǵı úlken deformaciyanıń aldın aladı. [[Fayl:Kibo-großer_Gletscher(big_glacier).jpg|solğa|nobaý|2005-jılı Rebmann muzlıǵınıń vertikal diywalı, fonında 70 km (43 mi) uzaqlıqtaǵı Meru tawı]] [[Fayl:Kilimanjaro_sunrise_at_GillmanPoint(1).jpg|nobaý|Vertikal muzlıq shegarasınıń diywalı 1998-jılı quyashtıń shıǵıwında Gilman noqatınan krater sheńberinde kóringen.]] == Hawa-rayı == Kilimanjaro klimatına tawdıń biyikligi, ekvatorial sawda samalları menen joqarı biyikliktegi qarsı samallarınıń bir waqıtta tásir etiwine múmkinshilik beretuģın hám tawdıń jekkelengen jaylasıwı tásir etedi. Kilimanjaroda kúndiz joqarıģa, al túnde tómenge qaray esiwshi samallar bar, bul rejim tawdıń arqa tárepine qaraǵanda qubla tárepinde kúshlirek boladı. Tegislik bolǵan qubla qaptallar uzınıraq bolıp, atmosferaģa kúshlirek tásir kórsetedi<ref name="AnAscentOfKilimanjaro">{{Cite journal|title=An Ascent of Kilimanjaro|last=Gillman|first=C.}}</ref>.  Kilimandjaroda eki túrli jawın-shashın máwsimi bar, birinshisi mart-may aylarında, ekinshisi noyabr aylarında boladı. Arqa janbawırlardıń jawın-shashın muǵdarı qubla janbawırlardıń jawın-shashın muǵdarına salıstırǵanda bir qansha az boladı. Tómengi qubla janbawırı jılına 800 den 900 ge shekem (31 den 35 ge shekem), 1500 m biyiklikte 1500 den 2000 mm ge shekem (59 den 79 ge shekem) kóteriledi hám toǵay poyasında 2000 den 2300 m ge shekem (6600 den 7500 ge shekem) 3000 mm den bir bólegi asadı. Alp zonasında jıllıq jawın-shashın muģdarı 200 mm ge shekem kemeyedi. Shıń aymaǵında ortasha temperatura shama menen −7 °C (19 °F). Arqa muz maydanında (NIF) túndegi bet temperaturası ortasha −9 °C (16 °F) qa shekem tómenleydi, kúndiz ortasha eń joqarı temperatura −4 °C (25 °F) boladı. Keskin radiaciyalıq suwıw túnde NIF -15 °C den -27 °C ga shekem suwıwı múmkin. Qar jawıwı jıldıń qálegen máwsiminde júz beriwi múmkin, biraq tiykarınan [[Tanzaniya]]nıń arqa tárepindegi eki jawınlı máwsim menen baylanıslı. Shıń aymaǵında jawın-shashın, tiykarınan, jılına 250 den 500 mm ge shekem (9,8 den 19,7 dyuymǵa shekem) qar hám graupel túrinde boladı hám kúnler yamasa jıllar dawamında ózgerip turadı. === Hawa-rayı zonası === * Toǵaylıq / Tómengi janbawır:, {{Convert|800|to|1800|m|abbr=on|ft}} * Jawınlı toǵay: {{Convert|1800|to|2800|m|abbr=on|ft}} * Heather / Moorland: {{Convert|2800|to|4000|m|abbr=on|ft}} * Alp shóli: {{Convert|4000|to|5000|m|abbr=on|ft}} * Arktika: {{Convert|5000|to|5895|m|abbr=on}}.<ref name="Information about Mt Kilimanjaro">{{Web deregi|url=https://ascendtanzania.com/mount-kilimanjaro-climbing|bet=Information about Mt Kilimanjaro|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190103210837/https://ascendtanzania.com/mount-kilimanjaro-climbing|arxivsáne=2019-01-03|til=en-US|jumıs=Kiliwarrior Expeditions – Climb Kilimanjaro and become a Kiliwarrior!|qaralǵan sáne=2019-01-03}}</ref> [[Fayl:Портеры_на_Килиманджаро_-_тяжёлый_подъём.jpg|nobaý|Kilimandjaroda taw júk tasıwshıları]] «Kilimandjaro» milliy parki 2013-jılı 51 million AQSh dolları muģdarında dáramat keltirdi: 285 Tanzaniyalı milliy parkler arasında ekinshi orındı iyeledi. [[Tanzaniya]] milliy parkler basqarmasınıń xabar beriwinshe, parkte 2011—2012-byudjet jılı dawamında 57 456 turist dizimge alınǵan, olardan 16 425 adam tawǵa shıqqan; parktiń basqarıw rejesi boyınsha jıllıq quwatlılıǵı 28 470 adamdı quraydı. Tawǵa shıǵıwshılar 2007-jılı 11 000 ǵa shamalas gid, júk tasıwshı hám aspaz ushın turaqlı emes hám máwsimlik jumıs orınların jaratqan. [[Tanzaniya]] húkimeti Kilimandjaro milliy parkin turistlik orın sıpatında tanılıwı sebepli barıw múmkinshiligin jaqsılaw maqsetinde jol infrastrukturasına investiciya kirgizdi. [[Tanzaniya]]da ''Kilimandjaro xalıqaralıq aeroportı'' áhmiyetli transport uzeli esaplanadı<ref name="Reno">{{Web deregi|url=https://www.theeastafrican.co.ke/business/Kilimanjaro-airport-upgrade-to-double-its-capacity-/-/2560/2975796/-/tq738cz/-/index.html|bet=Kilimanjaro airport upgrade to double its capacity|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220417200220/https://www.theeastafrican.co.ke/business/Kilimanjaro-airport-upgrade-to-double-its-capacity-/-/2560/2975796/-/tq738cz/-/index.html|arxivsáne=17 April 2022|avtor=Ihucha|at=Adam|sáne=28 November 2015|qaralǵan sáne=5 April 2020}}</ref>. == Derekler == {{Derekler}} ==== Kitaplar ==== {{Refbegin}} *{{cite book|last1=Krapf|first1=Johann Ludwig|last2=Ravenstein|first2=Ernest George|title=Travels, Researches, and Missionary Labours, During an Eighteen Years' Residence in Eastern Africa: Together with Journeys to Jagga, Usambara, Ukambani, Shoa, Abessinia and Khartum, and a Coasting Voyage from Nombaz to Cape Delgado |url=https://books.google.com/books?id=z78NAAAAQAAJ&pg=PA255 |year=1860 |publisher=Trübner hám Company, Paternoster Row|archive-url=https://web.archive.org/web/20170216033256/https://books.google.com/books?id=z78NAAAAQAAJ&pg=PA255 |archive-date=16 February 2017|url-status=live }} *{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=9PETAAAAIAAJ&pg=PA116 |title=''Through Masai land: a journey of exploration among the snowclad volcanic mountains and strange tribes of eastern equatorial Africa'', authored by Johann Ludwig Krapf and Ernest George Ravenstein, Low, Marston, Searle, & Rivington, London, 1887 |access-date=2016-10-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170223170259/https://books.google.com/books?id=9PETAAAAIAAJ&pg=PA116 |archive-date=2017-02-23 |url-status=live |last1=Thomson |first1=Joseph |year=1887 }} {{refend}} [[Kategoriya:Tawlar]] [[Kategoriya:Tanzaniyanıń tawları]] [[Kategoriya:Jeti shıń]] 1hf6ug2cmwb0q2u4mi6ws89mzmqfcts 120321 120318 2025-06-07T11:22:17Z Rabiga Shabatova 11101 120321 wikitext text/x-wiki {{Taw | atı = Kilimandjaro | súwret = Kilimanjaro from Amboseli.jpg | Súwrettiń túsindirmesi = Amboseli milliy baģınan Kilimanjaro, Keniya. | Basqa atı =Kilimandjaro tawı | Jaylasıwı = Kilimandjaro rayonı, [[Tanzaniya]] | Koordinatası = {{Coord|03|04|33|S|37|21|12|E|type:mountain_region:TZ-09_scale:100000|format=dms|display=inline}} | Taw dizbegi = | Biyikligi = 5,895 m (19,341 ft)<ref>/"XPATS International"/</ref> | Eni = 5,510 km (3,420 mi) | Shıńı = Ultra | Geologiyalıq jası = | Dáslepki kóteriliwi = | Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı = | Eń qolaylı jol = }} '''Kilimandjaro tawı''' ({{IPAc-en|ˌ|k|ɪ|l|ɪ|m|ə|n|ˈ|dʒ|ɑː|r|oʊ}}<ref>{{Cite dictionary |url=http://www.lexico.com/definition/Kilimanjaro,+Mount |arxiv-url=https://web.archive.org/web/20150716000000/http://www.lexico.com/definition/Kilimanjaro,+Mount |url-status=dead |archive-date=2015-07-16 |beti=Kilimanjaro, Mount |sózlik=[[Lexico|Oxford Dictionaries]] UK English Dictionary |publisher=[[Oxford University Press]]}} {{Cite web |url=http://www.oxforddictionaries.com/us/definition/english/Kilimanjaro-Mount |title=Kilimanjaro, Mount |publisher=Lexico |access-date=25 August 2014 |arxiv-url=https://web.archive.org/web/20150709041225/http://www.oxforddictionaries.com/us/definition/english/Kilimanjaro-Mount |arxiv-sáne=9 July 2015 }}</ref>) — [[Tanzaniya|Tanzanyadaǵı]] háreketsiz vulkan. [[Afrika]]daǵı hám dúnyadaǵı teńiz qáddinen joqarı turǵan eń biyik taw bolıp, teńiz qáddinen 5895 m (19,341 ft) hám plato ultanınan 4900 m (16,100 ft) biyiklikte jaylasqan. Sonday-aq, Shıģıs yarım shardaǵı eń biyik vulkan hám topografiyalıq kórinisi boyinsha Jer sharında tórtinshi orında turatuǵın eń biyik shoqqı. Kilimandjaronıń qubla hám shıģıs janbawırları 1963-jılı Yulius Nyerere tárepinen biykar etilgenge shekem Chagga korollikleriniń jeri bolıp xızmet etken. Kilimandjaro atınıń kelip shıǵıwı hám mánisi belgisiz, biraq «ullılıq tawı» yamasa «basıp bolmaytuǵın» degen mánisti ańlatıwı múmkin. Klassikalıq dereklerde táriyiplengen bolsa da, nemis missioneri [[Yoxannes Rebmanni]] 1848-jılı tawdıń bar ekenligi haqqında xabar bergen birinshi evropalı sıpatında tán alınadı. Evropalılardıń birneshe háreketlerinen keyin Gans Meyer 1889-jılı Kilimandjaronıń eń joqarı shoqqısına jetip bardı. Taw 1973-jılı Kilimandjaro milliy parki quramına kirgizilgen. «Jeti shıń»nıń biri sıpatında, Kilimandjaro piyada hám órmelep shıǵıw ushın úlken mánzil esaplanadı. Tawdıń eń biyik shıńı bolǵan [[Uhuru]] shıńına barıw ushın jeti jol bar. Texnikalıq jaqtan usı sıyaqlı tawlar sıyaqlı qıyın bolmasa da, Kilimandjaronıń biyikligi biyiklik keselligi ushın qáwip tuwdıradı. [[Shıǵıs Afrika]] jarıǵınan payda bolǵan birneshe tawlardıń biri Kilimandjaro 2 million jıldan aslam waqıt aldın vulkan háreketinen payda bolǵan. Onıń janbawırlarında taw toǵayları hám bultlı toǵaylar bar. Birneshe túrler Kilimandjaro tawı endemi bolıp esaplanıp, olar arasında gigant jer bawırlawshı Dendrosenecio kilimandjarı da bar. Taw úlken muz qalpaģına hám [[Afrika]]daǵı eń úlken muzlıqlarǵa, sonday-aq, [[Credner]], [[Furtveng|Furtvengler]] hám [[Rebmann]] muzlıqlarına iye. Bul muz qalpaqshası tez qısqarıp barmaqta, onıń 80% ten aslamı XX ásirde joytılǵan. Qalpaq XXI ásir ortalarına barıp pútkilley joq boladı. == Toponomikası == Kilimandjaro atamasınıń kelip shıǵıwı hám mánisi tartıslı. Kilimandjaro aymaǵındaǵı chagga xalqı bul tawdıń atına iye bolmasa da, onıń eki shıńın [[Kipoo]] hám [[Kimawenze]] dep ataydı. Shıńlardıń atları - ádette [[Kibo]] hám [[Mavensi]] dep beriledi. Kibodaǵı qarǵa baylanıslı «daqlı» hám [[Mavensi]] shıńı sebepli «sınǵan tóbe» mánisin ańlatadı. [[Chagga]]nıń «Kilimandjaro» tawına órmelep shıǵıwǵa bolmaydı. Bul bolsa ''kilemanjaare'' yamasa ''kilemajyaro'' dep atawınan kelip shıqqan bolıwı múmkin hám sayaxatshılar bunı onıń atı sıpatında nadurıs túsinedi. Atama kichagga tiliniń etimologiyasındaǵı kileme, «jeńetuǵın nárse» yamasa kilelema, «qıyınlasqan yamasa múmkin bolmaǵan nárse»ge tiykarlanadı. Jaro qus yamasa kárwan ''jyaro'' sózlerinen kelip shıqqan{{Sfn|Hutchinson|1965|p=65}}. 1860-jılda Iogann Lyudvig Krapf suaxılılar Kilimandjaro atın qollanǵanın hám bul «ullılıq tawı» yáki «kárwanlar tawı» degen mánisti ańlatıwın jazǵan, ''njaro'' «ullılıq» yáki ''jaro'' «kárwanlar» dep awdarmalanǵan{{Sfn|Hutchinson|1965|p=65}}. 1885-jılda [[shotlandiyalı]] izertlewshi [[Jozef Tomson]] alternativ sıpatında «aq taw»dı, ''njaro'' bolsa aq reńdi bildiriwin xabarlaǵan{{Sfn|Hutchinson|1965|p=65}}{{Sfn|Krapf|Ravenstein|1860|p=255}}. [[Suaxili tili|Suaxili tili]]niń bul etimologiyalıq jandasıwı sın pikirge alınadı, sebebi kilima mlima (taw)nıń kishireytilgen kórinisi bolıp{{Sfn|Hutchinson|1965|p=65}}{{Sfn|Thomson|1887}} , tiykarınan «tóbelik» degen mánisti ańlatadı. Biraq, mlima eki shoqqınıń atı [[Kipoo]] hám [[Kimawenze]] menen shatastırıw arqalı kilima retinde nadurıs kórsetilgen bolıwı múmkin{{Sfn|Hutchinson|1965|p=65}}. Krapf 1849-jılı Wakamba baslıǵı menen saparı haqqında aytıp ótedi, ol tawdı Kima jajeu, yaǵnıy «aq taw» dep ataǵan. Jáne bir túsinik, jyaro tawdı buzǵınshılardan qorǵawshı quday yamasa qudayǵa tiyisli bolıwı múmkin. XIX ásirdiń 80-jıllarında taw [[Germaniya]]nıń [[Shıǵıs Afrika]]sınıń bir bólimine aylandı hám nemis tilinde Kilima-Ndscharo dep atalǵan. 1889-jılı Xans Meyer Kibodaģı eń joqarı shıńģa erisip, Kaiser Vilgelm ushın Kaiser-[[Vilgelm-Spitze]] dep atadı. [[Zanzibar revolyuciyası]] hám 1964-jılı [[Tanzaniya]] dúzilgennen keyin, shoqqı [[Uhuru shoqqısı]] dep ózgertildi: [[suaxili tili]]ndegi «Azatlıq shıńı»<ref>{{Cite journal|url=http://www.alpinejournal.org.uk/Contents/Contents_1965_files/AJ%201965%20320-330%20Dangar%20Alpine%20Notes.pdf|title=Dangar Alpine Notes|author=Dangar, D. F. O.|journal=The Alpine Journal|year=1965|volume=70|issue=310–311|page=328|access-date=2012-11-26}}</ref><ref>{{Cite journal|title=Further Notes on the Kibo Inner Crater and Glaciers of Kilimanjaro and Mount Kenya|journal=The Geographical Journal|volume=106|issue=5/6|author=Spink|year=1945}}</ref>. [[Fayl:Kilimanjaro_from_Amboseli.jpg|solğa|nobaý|Kilimandjaro, 2012-jıl mart]] === Muzlıqlar === [[Fayl:Kilimanjaro_dymamics2.jpg|alt=|nobaý|1912-2018-jıllarda Kilimanjaro muzlıqlarınıń sheginiwi.]] Kibo muz qalpaǵı Kilimandjaronıń az bólsheklengen, úlken massiv taw bolıp, qar sızıǵınan joqarı kóterilgeni sebepli payda bolǵan<ref name="AnAscentOfKilimanjaro"/>. Qalpaq tarqalıp, shetlerinde ayırım muzlıqlarǵa bólinedi. Muz qalpaǵınıń oraylıq bólimi Kibo krateriniń bar bolıwı sebepli úziliske ushıraǵan. Joqarı muzlıqlar hám muz maydanları úlken gorizontal qozģalıslardı kórsetpeydi, sebebi olardıń qalınlıǵı úlken deformaciyanıń aldın aladı. [[Fayl:Kibo-großer_Gletscher(big_glacier).jpg|solğa|nobaý|2005-jılı Rebmann muzlıǵınıń vertikal diywalı, fonında 70 km (43 mi) uzaqlıqtaǵı Meru tawı]] [[Fayl:Kilimanjaro_sunrise_at_GillmanPoint(1).jpg|nobaý|Vertikal muzlıq shegarasınıń diywalı 1998-jılı quyashtıń shıǵıwında Gilman noqatınan krater sheńberinde kóringen.]] == Hawa-rayı == Kilimanjaro klimatına tawdıń biyikligi, ekvatorial sawda samalları menen joqarı biyikliktegi qarsı samallarınıń bir waqıtta tásir etiwine múmkinshilik beretuģın hám tawdıń jekkelengen jaylasıwı tásir etedi. Kilimanjaroda kúndiz joqarıģa, al túnde tómenge qaray esiwshi samallar bar, bul rejim tawdıń arqa tárepine qaraǵanda qubla tárepinde kúshlirek boladı. Tegislik bolǵan qubla qaptallar uzınıraq bolıp, atmosferaģa kúshlirek tásir kórsetedi<ref name="AnAscentOfKilimanjaro">{{Cite journal|title=An Ascent of Kilimanjaro|last=Gillman|first=C.}}</ref>.  Kilimandjaroda eki túrli jawın-shashın máwsimi bar, birinshisi mart-may aylarında, ekinshisi noyabr aylarında boladı. Arqa janbawırlardıń jawın-shashın muǵdarı qubla janbawırlardıń jawın-shashın muǵdarına salıstırǵanda bir qansha az boladı. Tómengi qubla janbawırı jılına 800 den 900 ge shekem (31 den 35 ge shekem), 1500 m biyiklikte 1500 den 2000 mm ge shekem (59 den 79 ge shekem) kóteriledi hám toǵay poyasında 2000 den 2300 m ge shekem (6600 den 7500 ge shekem) 3000 mm den bir bólegi asadı. Alp zonasında jıllıq jawın-shashın muģdarı 200 mm ge shekem kemeyedi. Shıń aymaǵında ortasha temperatura shama menen −7 °C (19 °F). Arqa muz maydanında (NIF) túndegi bet temperaturası ortasha −9 °C (16 °F) qa shekem tómenleydi, kúndiz ortasha eń joqarı temperatura −4 °C (25 °F) boladı. Keskin radiaciyalıq suwıw túnde NIF -15 °C den -27 °C ga shekem suwıwı múmkin. Qar jawıwı jıldıń qálegen máwsiminde júz beriwi múmkin, biraq tiykarınan [[Tanzaniya]]nıń arqa tárepindegi eki jawınlı máwsim menen baylanıslı. Shıń aymaǵında jawın-shashın, tiykarınan, jılına 250 den 500 mm ge shekem (9,8 den 19,7 dyuymǵa shekem) qar hám graupel túrinde boladı hám kúnler yamasa jıllar dawamında ózgerip turadı. === Hawa-rayı zonası === * Toǵaylıq / Tómengi janbawır:, {{Convert|800|to|1800|m|abbr=on|ft}} * Jawınlı toǵay: {{Convert|1800|to|2800|m|abbr=on|ft}} * Heather / Moorland: {{Convert|2800|to|4000|m|abbr=on|ft}} * Alp shóli: {{Convert|4000|to|5000|m|abbr=on|ft}} * Arktika: {{Convert|5000|to|5895|m|abbr=on}}.<ref name="Information about Mt Kilimanjaro">{{Web deregi|url=https://ascendtanzania.com/mount-kilimanjaro-climbing|bet=Information about Mt Kilimanjaro|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190103210837/https://ascendtanzania.com/mount-kilimanjaro-climbing|arxivsáne=2019-01-03|til=en-US|jumıs=Kiliwarrior Expeditions – Climb Kilimanjaro and become a Kiliwarrior!|qaralǵan sáne=2019-01-03}}</ref> [[Fayl:Портеры_на_Килиманджаро_-_тяжёлый_подъём.jpg|nobaý|Kilimandjaroda taw júk tasıwshıları]] «Kilimandjaro» milliy parki 2013-jılı 51 million AQSh dolları muģdarında dáramat keltirdi: 285 Tanzaniyalı milliy parkler arasında ekinshi orındı iyeledi. [[Tanzaniya]] milliy parkler basqarmasınıń xabar beriwinshe, parkte 2011—2012-byudjet jılı dawamında 57 456 turist dizimge alınǵan, olardan 16 425 adam tawǵa shıqqan; parktiń basqarıw rejesi boyınsha jıllıq quwatlılıǵı 28 470 adamdı quraydı. Tawǵa shıǵıwshılar 2007-jılı 11 000 ǵa shamalas gid, júk tasıwshı hám aspaz ushın turaqlı emes hám máwsimlik jumıs orınların jaratqan. [[Tanzaniya]] húkimeti Kilimandjaro milliy parkin turistlik orın sıpatında tanılıwı sebepli barıw múmkinshiligin jaqsılaw maqsetinde jol infrastrukturasına investiciya kirgizdi. [[Tanzaniya]]da ''Kilimandjaro xalıqaralıq aeroportı'' áhmiyetli transport uzeli esaplanadı<ref name="Reno">{{Web deregi|url=https://www.theeastafrican.co.ke/business/Kilimanjaro-airport-upgrade-to-double-its-capacity-/-/2560/2975796/-/tq738cz/-/index.html|bet=Kilimanjaro airport upgrade to double its capacity|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220417200220/https://www.theeastafrican.co.ke/business/Kilimanjaro-airport-upgrade-to-double-its-capacity-/-/2560/2975796/-/tq738cz/-/index.html|arxivsáne=17 April 2022|avtor=Ihucha|at=Adam|sáne=28 November 2015|qaralǵan sáne=5 April 2020}}</ref>. == Derekler == {{Derekler}} ==== Kitaplar ==== {{Refbegin}} *{{cite book|last1=Krapf|first1=Johann Ludwig|last2=Ravenstein|first2=Ernest George|title=Travels, Researches, and Missionary Labours, During an Eighteen Years' Residence in Eastern Africa: Together with Journeys to Jagga, Usambara, Ukambani, Shoa, Abessinia and Khartum, and a Coasting Voyage from Nombaz to Cape Delgado |url=https://books.google.com/books?id=z78NAAAAQAAJ&pg=PA255 |year=1860 |publisher=Trübner hám Company, Paternoster Row|archive-url=https://web.archive.org/web/20170216033256/https://books.google.com/books?id=z78NAAAAQAAJ&pg=PA255 |archive-date=16 February 2017|url-status=live }} *{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=9PETAAAAIAAJ&pg=PA116 |title=''Through Masai land: a journey of exploration among the snowclad volcanic mountains and strange tribes of eastern equatorial Africa'', authored by Johann Ludwig Krapf and Ernest George Ravenstein, Low, Marston, Searle, & Rivington, London, 1887 |access-date=2016-10-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170223170259/https://books.google.com/books?id=9PETAAAAIAAJ&pg=PA116 |archive-date=2017-02-23 |url-status=live |last1=Thomson |first1=Joseph |year=1887 }} {{refend}} [[Kategoriya:Tawlar]] [[Kategoriya:Tanzaniyadaǵı tawlar]] [[Kategoriya:Jeti shıń]] 2xyh1414e6j19e3bzx288rs7suipayb 10 25070 120237 120235 2025-06-06T18:45:11Z Janabaevazizbek 10433 120237 wikitext text/x-wiki {{Helpbox |clear:right;width:21.5em; |templatename=Kórsetpeler |name=[[:Kategoriya:Wikipedia yönergeleri|Wikipedia yönergeleri]] |bodyclass= hlist | list1 = * [[Wikipedia:Politikalar listesi|Politikalar listesi]] * [[Wikipedia:Yönergeler listesi|Yönergeler listesi]] |group2=[[:Kategoriya:Wikipedia:Minez-qulıq kórsetpeleri|Minez-qulıq]] |list2= * [[Wikipedia:Çıkar çatışması|Çıkar çatışması]] * [[Wikipedia:Görgü kuralları|Görgü kuralları]] * [[Wikipedia:İşleyişi aksatıcı değişiklik|İşleyişi aksatıcı değişiklik]] * [[Wikipedia:Iygilikli maqsetti gózleń|Iygilikli maqsetti gózleń]] * [[Wikipedia:Görüşlerinizi açıklamak için Vikipedi'yi aksatmayın|Konuyla ilgisiz görüş açıklamayın]] * [[Wikipedia:Kullanıcı sayfası|Kullanıcı sayfaları]] * [[Wikipedia:Sistemle oynamak|Sistemle oynamak]] * [[Wikipedia:Lütfen yeni kullanıcıları ısırmayınız|Yeni kullanıcıları ısırmayınız]] |group3=[[:Kategoriya:Wikipedia:Talqılaw|Talqılaw]] |list3= * [[Wikipedia:Qol|Qol qoyıw]] * [[Wikipedia:Talqılaw beti|Talqılaw beti kórsetpeleri]] |group4=[[:Kategoriya:Wikipedia:Kontent boyınsha kórsetpeler|Kontent]] |list4= * [[Wikipedia:Adil kullanım|Adil kullanım]] * [[Wikipedia:Mánissiz kontent|Mánissiz kontent]] * [[Wikipedia:Mistifikaciya menen shuǵıllanbań|Mistifikaciya menen shuǵıllanbań]] * [[Wikipedia:Dış bağlantılar|Dış bağlantılar]] * [[Wikipedia:Güvenilir kaynaklar|Güvenilir kaynaklar]] * [[Wikipedia:Enciklopediyalıq áhmiyet|Enciklopediyalıq áhmiyet]] * [[Wikipedia:Kaynak gösterme|Kaynak gösterme]] * [[Wikipedia:Rahatsız edici malzeme|Rahatsız edici malzeme]] * [[Wikipedia:Reklama|Reklama]] * [[Wikipedia:Spoyler|Spoyler]] * [[Wikipedia:Uzun birincil kaynakların tam metnini dahil etmeyin|Uzun birincil kaynaklar]] |group5=[[:Kategoriya:Wikipedia:Redaktorlaw kórsetpeleri|Redaktorlaw]] |list5= * [[Wikipedia:Batıl bol|Batıl bol]] * [[Wikipedia:Maqala kólemi|Maqala kólemi]] |group6=[[:Kategoriya:Vikipedi kategorilendirme|Organizasyon]] |list6= * [[Wikipedia:Anlam ayrımı|Anlam ayrımı]] * [[Wikipedia:Kategorilendirme|Kategorilendirme]] |group7=[[:Kategoriya:Wikipedia:Qollanbalar|Qollanba]] |list7= * [[Wikipedia:Stillik qollanba|Stillik qollanba]] ** [[Wikipedia:Stillik qollanba/İçindekiler|İçindekiler]] ** [[Wikipedia:Stillik qollanba/Listeler|Listeler]] |group8=Joybar mazmunı |list8= * [[Wikipedia:Qısqartpa|Qısqartpa]] * [[Wikipedia:Kullanıcı sayfası|Kullanıcı sayfaları]] ** [[Wikipedia:Kullanıcı kutuları|Kullanıcı kutuları]] <inputbox> id = style-searchbox type=fulltext width=20 break=yes searchfilter=deepcat:"Wikipedia qaǵıydaları" namespaces=Wikipedia** searchbuttonlabel = Jol-joba izlew </inputbox> }}<noinclude> {{hújjet}} <!-- Add categories to the /doc subpage, interwikis to Wikidata, not here --> </noinclude> hw25ov7oanyduh9ck3ztsmgx22i8lua 120241 120237 2025-06-06T19:06:20Z Janabaevazizbek 10433 120241 wikitext text/x-wiki {{Helpbox |clear:right;width:21.5em; |templatename=Kórsetpeler |name=[[:Kategoriya:Wikipedia yönergeleri|Wikipedia yönergeleri]] |bodyclass= hlist | list1 = * [[Wikipedia:Politikalar listesi|Politikalar listesi]] * [[Wikipedia:Yönergeler listesi|Yönergeler listesi]] |group2=[[:Kategoriya:Wikipedia:Minez-qulıq kórsetpeleri|Minez-qulıq]] |list2= * [[Wikipedia:Çıkar çatışması|Çıkar çatışması]] * [[Wikipedia:Görgü kuralları|Görgü kuralları]] * [[Wikipedia:İşleyişi aksatıcı değişiklik|İşleyişi aksatıcı değişiklik]] * [[Wikipedia:Iygilikli maqsetti gózleń|Iygilikli maqsetti gózleń]] * [[Wikipedia:Görüşlerinizi açıklamak için Vikipedi'yi aksatmayın|Konuyla ilgisiz görüş açıklamayın]] * [[Wikipedia:Kullanıcı sayfası|Kullanıcı sayfaları]] * [[Wikipedia:Qaǵıydalar menen oynamań|Qaǵıydalar menen oynamań]] * [[Wikipedia:Lütfen yeni kullanıcıları ısırmayınız|Yeni kullanıcıları ısırmayınız]] |group3=[[:Kategoriya:Wikipedia:Talqılaw|Talqılaw]] |list3= * [[Wikipedia:Qol|Qol qoyıw]] * [[Wikipedia:Talqılaw beti|Talqılaw beti kórsetpeleri]] |group4=[[:Kategoriya:Wikipedia:Kontent boyınsha kórsetpeler|Kontent]] |list4= * [[Wikipedia:Adil kullanım|Adil kullanım]] * [[Wikipedia:Mánissiz kontent|Mánissiz kontent]] * [[Wikipedia:Mistifikaciya menen shuǵıllanbań|Mistifikaciya menen shuǵıllanbań]] * [[Wikipedia:Dış bağlantılar|Dış bağlantılar]] * [[Wikipedia:Güvenilir kaynaklar|Güvenilir kaynaklar]] * [[Wikipedia:Enciklopediyalıq áhmiyet|Enciklopediyalıq áhmiyet]] * [[Wikipedia:Kaynak gösterme|Kaynak gösterme]] * [[Wikipedia:Rahatsız edici malzeme|Rahatsız edici malzeme]] * [[Wikipedia:Reklama|Reklama]] * [[Wikipedia:Spoyler|Spoyler]] * [[Wikipedia:Uzun birincil kaynakların tam metnini dahil etmeyin|Uzun birincil kaynaklar]] |group5=[[:Kategoriya:Wikipedia:Redaktorlaw kórsetpeleri|Redaktorlaw]] |list5= * [[Wikipedia:Batıl bol|Batıl bol]] * [[Wikipedia:Maqala kólemi|Maqala kólemi]] |group6=[[:Kategoriya:Vikipedi kategorilendirme|Organizasyon]] |list6= * [[Wikipedia:Anlam ayrımı|Anlam ayrımı]] * [[Wikipedia:Kategorilendirme|Kategorilendirme]] |group7=[[:Kategoriya:Wikipedia:Qollanbalar|Qollanba]] |list7= * [[Wikipedia:Stillik qollanba|Stillik qollanba]] ** [[Wikipedia:Stillik qollanba/İçindekiler|İçindekiler]] ** [[Wikipedia:Stillik qollanba/Listeler|Listeler]] |group8=Joybar mazmunı |list8= * [[Wikipedia:Qısqartpa|Qısqartpa]] * [[Wikipedia:Kullanıcı sayfası|Kullanıcı sayfaları]] ** [[Wikipedia:Kullanıcı kutuları|Kullanıcı kutuları]] <inputbox> id = style-searchbox type=fulltext width=20 break=yes searchfilter=deepcat:"Wikipedia qaǵıydaları" namespaces=Wikipedia** searchbuttonlabel = Jol-joba izlew </inputbox> }}<noinclude> {{hújjet}} <!-- Add categories to the /doc subpage, interwikis to Wikidata, not here --> </noinclude> exxhlz3hqhf5exvkft5uznbvxwy74ed 120243 120241 2025-06-06T19:36:46Z Janabaevazizbek 10433 120243 wikitext text/x-wiki {{Helpbox |clear:right;width:21.5em; |templatename=Kórsetpeler |name=[[:Kategoriya:Wikipedia yönergeleri|Wikipedia yönergeleri]] |bodyclass= hlist | list1 = * [[Wikipedia:Politikalar listesi|Politikalar listesi]] * [[Wikipedia:Yönergeler listesi|Yönergeler listesi]] |group2=[[:Kategoriya:Wikipedia:Minez-qulıq kórsetpeleri|Minez-qulıq]] |list2= * [[Wikipedia:Çıkar çatışması|Çıkar çatışması]] * [[Wikipedia:Etiket|Etiket]] * [[Wikipedia:İşleyişi aksatıcı değişiklik|İşleyişi aksatıcı değişiklik]] * [[Wikipedia:Iygilikli maqsetti gózleń|Iygilikli maqsetti gózleń]] * [[Wikipedia:Görüşlerinizi açıklamak için Vikipedi'yi aksatmayın|Konuyla ilgisiz görüş açıklamayın]] * [[Wikipedia:Kullanıcı sayfası|Kullanıcı sayfaları]] * [[Wikipedia:Qaǵıydalar menen oynamań|Qaǵıydalar menen oynamań]] * [[Wikipedia:Lütfen yeni kullanıcıları ısırmayınız|Yeni kullanıcıları ısırmayınız]] |group3=[[:Kategoriya:Wikipedia:Talqılaw|Talqılaw]] |list3= * [[Wikipedia:Qol|Qol qoyıw]] * [[Wikipedia:Talqılaw beti|Talqılaw beti kórsetpeleri]] |group4=[[:Kategoriya:Wikipedia:Kontent boyınsha kórsetpeler|Kontent]] |list4= * [[Wikipedia:Adil kullanım|Adil kullanım]] * [[Wikipedia:Mánissiz kontent|Mánissiz kontent]] * [[Wikipedia:Mistifikaciya menen shuǵıllanbań|Mistifikaciya menen shuǵıllanbań]] * [[Wikipedia:Dış bağlantılar|Dış bağlantılar]] * [[Wikipedia:Güvenilir kaynaklar|Güvenilir kaynaklar]] * [[Wikipedia:Enciklopediyalıq áhmiyet|Enciklopediyalıq áhmiyet]] * [[Wikipedia:Kaynak gösterme|Kaynak gösterme]] * [[Wikipedia:Rahatsız edici malzeme|Rahatsız edici malzeme]] * [[Wikipedia:Reklama|Reklama]] * [[Wikipedia:Spoyler|Spoyler]] * [[Wikipedia:Uzun birincil kaynakların tam metnini dahil etmeyin|Uzun birincil kaynaklar]] |group5=[[:Kategoriya:Wikipedia:Redaktorlaw kórsetpeleri|Redaktorlaw]] |list5= * [[Wikipedia:Batıl bol|Batıl bol]] * [[Wikipedia:Maqala kólemi|Maqala kólemi]] |group6=[[:Kategoriya:Vikipedi kategorilendirme|Organizasyon]] |list6= * [[Wikipedia:Anlam ayrımı|Anlam ayrımı]] * [[Wikipedia:Kategorilendirme|Kategorilendirme]] |group7=[[:Kategoriya:Wikipedia:Qollanbalar|Qollanba]] |list7= * [[Wikipedia:Stillik qollanba|Stillik qollanba]] ** [[Wikipedia:Stillik qollanba/İçindekiler|İçindekiler]] ** [[Wikipedia:Stillik qollanba/Listeler|Listeler]] |group8=Joybar mazmunı |list8= * [[Wikipedia:Qısqartpa|Qısqartpa]] * [[Wikipedia:Kullanıcı sayfası|Kullanıcı sayfaları]] ** [[Wikipedia:Kullanıcı kutuları|Kullanıcı kutuları]] <inputbox> id = style-searchbox type=fulltext width=20 break=yes searchfilter=deepcat:"Wikipedia qaǵıydaları" namespaces=Wikipedia** searchbuttonlabel = Jol-joba izlew </inputbox> }}<noinclude> {{hújjet}} <!-- Add categories to the /doc subpage, interwikis to Wikidata, not here --> </noinclude> lq2duwbr6rbgisuczu2aieqxygtc9g9 0 25100 120248 120171 2025-06-07T01:26:33Z Srajatdin Usnatdinov 12560 120248 wikitext text/x-wiki '''Muqaddes báhár''' ({{lang-fr|Le Sacre du printemps}}) — rus kompozitorı [[Igor Stravinskiy|Igor Stravinskiydıń]] [[Balet|baletı]] bolip, onıń premyerası 1913-jıl 29-mayda [[Parij|Parijdegi]] [[Elisey maydanları teatrı|Elisey maydanları teatrında]] [[Rus máwsimleri]] sheńberinde bolip ótti. [[Dekoraciya|Dekoraciyalar]], kostyumlar, [[libretto]] avtorı — [[Nikolay Rerix]], [[Xareografiya|xareograf]] — [[Vaclav Fomich Nijinskiy|Vaclav Nijinskiy]], impresario — Sergey Dyagilev. [[Fayl:Roerich Rite of Spring.jpg|350px|orta|nobaý|''Jerge sıyınıw'', Nikola Rerixtıń ''Muqaddes báhárge sızılǵan peyzaj kórinisi (1912) (Rus muzeyi, Sankt-Peterburg).]] == Ataması == «Muqaddes báhár» ({{lang-la|Ver Sacrum}}) ataması antik dáwirge tiyisli. Áyyemgi italiklerde, keyin rimlilerde diniy dástúr bolǵan: mámleket basına túsken ayrıqsha apatshılıqlar jaǵdayında jaqın báhárde (mart ayınıń basınan aprel ayınıń aqırına shekem) tuwılatuǵın barlıq nárseni qudaylarǵa (Mars yamasa Yupiterge) [[qurbanlıq]] etiwge ant beriw: mallardı, al erte áyemgi dáwirlerde, antik avtorlardıń aytıwına qaraǵanda, ataqlı shańaraqlardıń úlken perzentlerın. Keyingi dáwirlerde insanlardı qurban etiw ornına 20 yamasa 21 jasqa tolǵan jaslar simvolikalıq túrde quwıp jiberiletuǵın edi: betlerin jasırıp, [[Áyyemgi Rim|Rim]] qalasınan shetke alıp shıǵılatuǵın edi. Bul úrp-ádet turmıstıń jańalanıwı, qáwip-qáterden qutılıw, jaqsı keleshekke úmittiń belgisi edi. == Jaratılıw tariyxı == «Muqaddes báhár» tiykarında Stravinskiydıń túsi jatıp, onda ol áyyemgi dástúrdi kórgen: jas qız ǵarrılar qorshawında báhárdi oyatıw ushın sharshaǵanına shekem ayaq oyın oynaydı hám nabıt boladı. Muzika ústinde kompozitor Rerix penen bir waqitta isledi, ol dekoraciya hám kostyumlar eskizlerin jarattı. Rerixtıń eske túsiriwinshe, librettonıń avtorı onıń ózı bolǵan: <blockquote>Konlan óz kitabında ótirik sóylegen Nijinskayaǵa ashıwlı. Onda «Báhár» ideyası Nijinskiyge tiyisli ekenligi kelip shıǵadı. Konlannıń jáne bir xatı boyınsha, Stravinskiy túsinde «Báhár» ideyasın alǵan. Maǵan orın da qalmadı. Sonıń menen birge men tek bezewshi sıpatında ǵana emes, al libretto ustası sıpatında da gonorar alıp turdım.</blockquote> [[Fayl:Theatre-des-champs-elysees-.jpg|thumb|250px|Balet premyerası ótkerilgen [[Elisey maydanları teatrı]].]] Xoreograftıń miyneti Nijinskiy ushın ańsat emes edi. Talantlı ayaq oyınshı sıpatında ol balet saxnalastırıw menen shuǵıllanıp, óziniń pikirlerin anıq bayanlay almawına hám artist kásipleslerine saxnada júz beriwi kerek bolǵan nárseler haqqında óziniń (hám Dyagilevskiynıń) kózqarasın bayanlay almawına dus keldi. «Muqaddes báhár» shıǵarmasın saxnalastırıw Stravinskiy menen Dyagilev sıyaqlı oǵan da ádewir miynet talap etti, biraq jámáát oǵan pútkilley baha bere almadı. [[29-may]] kúni Elisey maydanları teatrında bolıp ótken balet premyerası waqtında tamashagóyler Stravinskiy muzıkasınan sonshelli ashıwlanǵan, baletti ısqırıp, xoreografiyanıń originallıǵı hám quramalılıǵına jeterli itibar bermedi. [[Fayl:Le Sacre du printemps by Roerich 03.jpg|250px|thumb|Rerix kartinası]] Solay bolsa da «Muqaddes báhár» Dyagilevtıń súyikli baletlerınıń biri bolıp qaldı. [[Nikolay Rerix|Nikolay Rerixtıń]] kórsetiwinshe, ol xalıq bul spektakldi ele bahalaydı dep esaplaǵan hám bılay degen: <blockquote>Mine, bul haqıyqıy jeńis! Ózlerine-ózleri ısqırıp, qáhárlene bersin! Ish-ishlerınen olar óz salawatın sezim etpekteler hám tek ǵana shártli nıqap astında shawqım qılıp atırlar. Tásirin kóresiz<ref>{{статья |автор = Николай Рерих |заглавие = Венок Дягилеву |издание = Журнал Лиги Композиторов |место = Нью-Йорк |год = 1930 |ссылка = http://magister.msk.ru/library/roerich/roer051.htm |archivedate = 2020-07-16 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20200716040919/http://www.magister.msk.ru/library/roerich/roer051.htm }}</ref>.</blockquote> [[1920|1920-jıl]] qıs máwsiminde Dyagilev Leonid Myasinnıń jańa xoreografiyasida «Muqaddes báhárnı» kórsetiwge qarar etdi. Premyerasi 14-dekabr kúni Parijde bolıp ótti [[Igor Stravinskiy|Stravinskiy]] jańa xoreografiyani Nijinskiynıń saxlanastirıwıdan kóre tabıslı dep tapqanın baspasózde járiyaladı. Usınıń menen birge, 1909-1929 jıllarda Dyagilev orıs balet truppasınıń rejissyori Sergey Grigoryev hám teatr kritigı, balet tariyxshıs Andrey Levinsonnıʼn pikrine qaraǵanda, Myasin versiyası kóbirek abstraktlı, háreketleri bolsa kóbirek mexanikalı edi. == Quramı == Baletda syujettıń ózi joq. Kompozitor «Muqaddes báhár» mazmunın tómendegishe bayanlaydı : «Jańa turmısqa qaytatuǵın tábiyaattıń jaqtı tiriliwi, tolıq tiriliwı, dúnya tuwılıwınıń tábiyiy tiriliwi». Tań atıw. Qáwim muqaddes báhár bayramına jıynalmaqta. Oyın-zawıq baslanadı. Oyınlar hámmeni tolqıtadı. Hayallardıń aljasıw háreketi xorovodlar menen almastırıladı. Bunnan soń kúsh hám mártlikti kórsetetuǵın jigitler oyınları baslanadı. Úlken Danıshpan basshılıǵında aqsaqallar payda boladı. Kempir-Danıshpan tárepinen jerden súyiw dástúriy túrdegi topıraqqa sıyınıw dástúrı ashıwlı túrdegi «jerdıń oynawı» menen juwmaqlanadı. Gúńgirt túnde qızlar ullı qurbanlıq tańlaydı. Olardıń biri, tańlap alınǵan, qudaydıń aldında turıp, qáwimniń shapatına aylanadı. Ǵarrılar muqaddes máresimdi baslaydı. == Balet dúzilisi == '''I bólim. Jerdıń súyiwi''' * Kirisiw * Báhár palları. Shıraylılardıń oyını (Les augures printaniers. Danses des adolescentes) * Ushıp ketiw oyını (Jeu du rapt) * Báhár xorovodları (Rondes printanières) * Eki qala oyını (Jeu des cités rivales) * Eń úlken danıshpan marshı (Cortège du sage) * Jerdıń súyiwi (Le sage) * Jerdıń oynawı (Danse de la terre) '''II bólim. Ullı qurbanlıq * Kirisiw * Qızlardıń jasırın oyınları. sheńber aylanıp júriw (Cercles mystérieux des adolescentes) * Tańlap alınǵannıń ullılıǵı (Glorification de l'Élue) * Ata-babalarǵa shaqırıw (Évocation des ancêtres) * Insannıń ata-babası bolǵan ǵarrılardıń isi (Action rituelle des ancêtres) * Ullı muqaddes ayaq oyını (Tańlap alınǵan) (Danse sacrale (l'Élue)) == Faktlar == * Kompozitor [[Igor Stravinskiy]] uzaq waqit [[Shveycariya|Shveycariyada]], [[Montryo]] qalası átirapında jasap<ref>{{Cite web |url=http://www.montreux.ch/people/ |title=Игорь Стравинский на официальном сайте города Монтрё (фр.) |accessdate=2010-06-12 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110112081216/http://www.montreux.ch/people/ |archivedate=2011-01-12 |deadlink=yes }}</ref>, «Muqaddes báhár» shıǵarmasın jazǵan. Keyin ala usı shıǵarma húrmetine [[Klaran|Klarandaǵı]] kóshelerden biri ''Rue du Sacre du Printemps'' (Muqaddes Báhár kóshesi) dep atalǵan. * Vena Secessionınıń jurnalı «Ver Sacrum» - latınsha «muqaddes báhár» dep atalǵan<ref>{{Cite web|url = http://oteatre.info/kto-pridumal-vesnu/|title = Кто придумал «Весну»|author = [[Сироткина, Ирина Евгеньевна|Ирина Сироткина]]|date=2013-04-22|publisher = журнал «Театр.» 2010–2014|quote = В издании «Век Весны священной – век модернизма», которое подготовил Большой театр к фестивалю (составители Павел Гершензон и Ольга Манулкина. М., 2013), Аркадий Ипполитов приводит интересный факт. Оказывается, журнал венского Сецессиона назывался «Ver Sacrum» – по латыни, весна священная. Журнал выходил на рубеже старого и нового века, в 1897-1903 годах; в нём участвовали Рильке, Гуго фон Гофмансталь, Метерлинк и Кнут Гамсун, оформляли его известные художники югендстиля. «Ver Sacrum» был лишь первой ласточкой той веры в обновление жизни, в которую обратились многие интеллектуалы и художники авангарда. Речь шла, ни больше, ни меньше, о ревитализации христианства, неуклонно терявшего свою традиционную роль – служить центром духовной жизни Запада.|access-date = 2014-09-13|archive-date = 2014-09-13|archive-url = https://web.archive.org/web/20140913214206/http://oteatre.info/kto-pridumal-vesnu/|deadlink = no}}</ref><ref>{{Cite web|url = http://www.snob.ru/magazine/entry/58106#comment_585434|title = Весна священная. Речь для банкета|author = Аркадий Ипполитов|date = #03 (56) март 2013 / 11:09 / 10.03.13|publisher = Сноб|access-date = 2014-09-13|archive-date = 2014-09-13|archive-url = https://web.archive.org/web/20140913235827/http://www.snob.ru/magazine/entry/58106#comment_585434|deadlink = no}}</ref>.. * «Muqaddes báhár» shıǵarması Jerden tısqarı civilizaciyalar ushın [[Quyash sisteması|Quyash sistemasınan]] sırtqa jiberilgen birinshi fonogramma - «Voyajer» altın plastinkasına jazılǵan 27 muzıkalıq shıǵarmanıń biri boldı. == Derekler == a24a7boahmacmaq4zjehanqinw5pcnx 120249 120248 2025-06-07T01:27:19Z Srajatdin Usnatdinov 12560 120249 wikitext text/x-wiki '''Muqaddes báhár''' ({{lang-fr|Le Sacre du printemps}}) — rus kompozitorı [[Igor Stravinskiy|Igor Stravinskiydıń]] [[Balet|baletı]] bolip, onıń premyerası 1913-jıl 29-mayda [[Parij|Parijdegi]] [[Elisey maydanları teatrı|Elisey maydanları teatrında]] [[Rus máwsimleri]] sheńberinde bolip ótti. [[Dekoraciya|Dekoraciyalar]], kostyumlar, [[libretto]] avtorı — [[Nikolay Rerix]], [[Xoreografiya|xoreograf]] — [[Vaclav Fomich Nijinskiy|Vaclav Nijinskiy]], impresario — Sergey Dyagilev. [[Fayl:Roerich Rite of Spring.jpg|350px|orta|nobaý|''Jerge sıyınıw'', Nikola Rerixtıń ''Muqaddes báhárge sızılǵan peyzaj kórinisi (1912) (Rus muzeyi, Sankt-Peterburg).]] == Ataması == «Muqaddes báhár» ({{lang-la|Ver Sacrum}}) ataması antik dáwirge tiyisli. Áyyemgi italiklerde, keyin rimlilerde diniy dástúr bolǵan: mámleket basına túsken ayrıqsha apatshılıqlar jaǵdayında jaqın báhárde (mart ayınıń basınan aprel ayınıń aqırına shekem) tuwılatuǵın barlıq nárseni qudaylarǵa (Mars yamasa Yupiterge) [[qurbanlıq]] etiwge ant beriw: mallardı, al erte áyemgi dáwirlerde, antik avtorlardıń aytıwına qaraǵanda, ataqlı shańaraqlardıń úlken perzentlerın. Keyingi dáwirlerde insanlardı qurban etiw ornına 20 yamasa 21 jasqa tolǵan jaslar simvolikalıq túrde quwıp jiberiletuǵın edi: betlerin jasırıp, [[Áyyemgi Rim|Rim]] qalasınan shetke alıp shıǵılatuǵın edi. Bul úrp-ádet turmıstıń jańalanıwı, qáwip-qáterden qutılıw, jaqsı keleshekke úmittiń belgisi edi. == Jaratılıw tariyxı == «Muqaddes báhár» tiykarında Stravinskiydıń túsi jatıp, onda ol áyyemgi dástúrdi kórgen: jas qız ǵarrılar qorshawında báhárdi oyatıw ushın sharshaǵanına shekem ayaq oyın oynaydı hám nabıt boladı. Muzika ústinde kompozitor Rerix penen bir waqitta isledi, ol dekoraciya hám kostyumlar eskizlerin jarattı. Rerixtıń eske túsiriwinshe, librettonıń avtorı onıń ózı bolǵan: <blockquote>Konlan óz kitabında ótirik sóylegen Nijinskayaǵa ashıwlı. Onda «Báhár» ideyası Nijinskiyge tiyisli ekenligi kelip shıǵadı. Konlannıń jáne bir xatı boyınsha, Stravinskiy túsinde «Báhár» ideyasın alǵan. Maǵan orın da qalmadı. Sonıń menen birge men tek bezewshi sıpatında ǵana emes, al libretto ustası sıpatında da gonorar alıp turdım.</blockquote> [[Fayl:Theatre-des-champs-elysees-.jpg|thumb|250px|Balet premyerası ótkerilgen [[Elisey maydanları teatrı]].]] Xoreograftıń miyneti Nijinskiy ushın ańsat emes edi. Talantlı ayaq oyınshı sıpatında ol balet saxnalastırıw menen shuǵıllanıp, óziniń pikirlerin anıq bayanlay almawına hám artist kásipleslerine saxnada júz beriwi kerek bolǵan nárseler haqqında óziniń (hám Dyagilevskiynıń) kózqarasın bayanlay almawına dus keldi. «Muqaddes báhár» shıǵarmasın saxnalastırıw Stravinskiy menen Dyagilev sıyaqlı oǵan da ádewir miynet talap etti, biraq jámáát oǵan pútkilley baha bere almadı. [[29-may]] kúni Elisey maydanları teatrında bolıp ótken balet premyerası waqtında tamashagóyler Stravinskiy muzıkasınan sonshelli ashıwlanǵan, baletti ısqırıp, xoreografiyanıń originallıǵı hám quramalılıǵına jeterli itibar bermedi. [[Fayl:Le Sacre du printemps by Roerich 03.jpg|250px|thumb|Rerix kartinası]] Solay bolsa da «Muqaddes báhár» Dyagilevtıń súyikli baletlerınıń biri bolıp qaldı. [[Nikolay Rerix|Nikolay Rerixtıń]] kórsetiwinshe, ol xalıq bul spektakldi ele bahalaydı dep esaplaǵan hám bılay degen: <blockquote>Mine, bul haqıyqıy jeńis! Ózlerine-ózleri ısqırıp, qáhárlene bersin! Ish-ishlerınen olar óz salawatın sezim etpekteler hám tek ǵana shártli nıqap astında shawqım qılıp atırlar. Tásirin kóresiz<ref>{{статья |автор = Николай Рерих |заглавие = Венок Дягилеву |издание = Журнал Лиги Композиторов |место = Нью-Йорк |год = 1930 |ссылка = http://magister.msk.ru/library/roerich/roer051.htm |archivedate = 2020-07-16 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20200716040919/http://www.magister.msk.ru/library/roerich/roer051.htm }}</ref>.</blockquote> [[1920|1920-jıl]] qıs máwsiminde Dyagilev Leonid Myasinnıń jańa xoreografiyasida «Muqaddes báhárnı» kórsetiwge qarar etdi. Premyerasi 14-dekabr kúni Parijde bolıp ótti [[Igor Stravinskiy|Stravinskiy]] jańa xoreografiyani Nijinskiynıń saxlanastirıwıdan kóre tabıslı dep tapqanın baspasózde járiyaladı. Usınıń menen birge, 1909-1929 jıllarda Dyagilev orıs balet truppasınıń rejissyori Sergey Grigoryev hám teatr kritigı, balet tariyxshıs Andrey Levinsonnıʼn pikrine qaraǵanda, Myasin versiyası kóbirek abstraktlı, háreketleri bolsa kóbirek mexanikalı edi. == Quramı == Baletda syujettıń ózi joq. Kompozitor «Muqaddes báhár» mazmunın tómendegishe bayanlaydı : «Jańa turmısqa qaytatuǵın tábiyaattıń jaqtı tiriliwi, tolıq tiriliwı, dúnya tuwılıwınıń tábiyiy tiriliwi». Tań atıw. Qáwim muqaddes báhár bayramına jıynalmaqta. Oyın-zawıq baslanadı. Oyınlar hámmeni tolqıtadı. Hayallardıń aljasıw háreketi xorovodlar menen almastırıladı. Bunnan soń kúsh hám mártlikti kórsetetuǵın jigitler oyınları baslanadı. Úlken Danıshpan basshılıǵında aqsaqallar payda boladı. Kempir-Danıshpan tárepinen jerden súyiw dástúriy túrdegi topıraqqa sıyınıw dástúrı ashıwlı túrdegi «jerdıń oynawı» menen juwmaqlanadı. Gúńgirt túnde qızlar ullı qurbanlıq tańlaydı. Olardıń biri, tańlap alınǵan, qudaydıń aldında turıp, qáwimniń shapatına aylanadı. Ǵarrılar muqaddes máresimdi baslaydı. == Balet dúzilisi == '''I bólim. Jerdıń súyiwi''' * Kirisiw * Báhár palları. Shıraylılardıń oyını (Les augures printaniers. Danses des adolescentes) * Ushıp ketiw oyını (Jeu du rapt) * Báhár xorovodları (Rondes printanières) * Eki qala oyını (Jeu des cités rivales) * Eń úlken danıshpan marshı (Cortège du sage) * Jerdıń súyiwi (Le sage) * Jerdıń oynawı (Danse de la terre) '''II bólim. Ullı qurbanlıq * Kirisiw * Qızlardıń jasırın oyınları. sheńber aylanıp júriw (Cercles mystérieux des adolescentes) * Tańlap alınǵannıń ullılıǵı (Glorification de l'Élue) * Ata-babalarǵa shaqırıw (Évocation des ancêtres) * Insannıń ata-babası bolǵan ǵarrılardıń isi (Action rituelle des ancêtres) * Ullı muqaddes ayaq oyını (Tańlap alınǵan) (Danse sacrale (l'Élue)) == Faktlar == * Kompozitor [[Igor Stravinskiy]] uzaq waqit [[Shveycariya|Shveycariyada]], [[Montryo]] qalası átirapında jasap<ref>{{Cite web |url=http://www.montreux.ch/people/ |title=Игорь Стравинский на официальном сайте города Монтрё (фр.) |accessdate=2010-06-12 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110112081216/http://www.montreux.ch/people/ |archivedate=2011-01-12 |deadlink=yes }}</ref>, «Muqaddes báhár» shıǵarmasın jazǵan. Keyin ala usı shıǵarma húrmetine [[Klaran|Klarandaǵı]] kóshelerden biri ''Rue du Sacre du Printemps'' (Muqaddes Báhár kóshesi) dep atalǵan. * Vena Secessionınıń jurnalı «Ver Sacrum» - latınsha «muqaddes báhár» dep atalǵan<ref>{{Cite web|url = http://oteatre.info/kto-pridumal-vesnu/|title = Кто придумал «Весну»|author = [[Сироткина, Ирина Евгеньевна|Ирина Сироткина]]|date=2013-04-22|publisher = журнал «Театр.» 2010–2014|quote = В издании «Век Весны священной – век модернизма», которое подготовил Большой театр к фестивалю (составители Павел Гершензон и Ольга Манулкина. М., 2013), Аркадий Ипполитов приводит интересный факт. Оказывается, журнал венского Сецессиона назывался «Ver Sacrum» – по латыни, весна священная. Журнал выходил на рубеже старого и нового века, в 1897-1903 годах; в нём участвовали Рильке, Гуго фон Гофмансталь, Метерлинк и Кнут Гамсун, оформляли его известные художники югендстиля. «Ver Sacrum» был лишь первой ласточкой той веры в обновление жизни, в которую обратились многие интеллектуалы и художники авангарда. Речь шла, ни больше, ни меньше, о ревитализации христианства, неуклонно терявшего свою традиционную роль – служить центром духовной жизни Запада.|access-date = 2014-09-13|archive-date = 2014-09-13|archive-url = https://web.archive.org/web/20140913214206/http://oteatre.info/kto-pridumal-vesnu/|deadlink = no}}</ref><ref>{{Cite web|url = http://www.snob.ru/magazine/entry/58106#comment_585434|title = Весна священная. Речь для банкета|author = Аркадий Ипполитов|date = #03 (56) март 2013 / 11:09 / 10.03.13|publisher = Сноб|access-date = 2014-09-13|archive-date = 2014-09-13|archive-url = https://web.archive.org/web/20140913235827/http://www.snob.ru/magazine/entry/58106#comment_585434|deadlink = no}}</ref>.. * «Muqaddes báhár» shıǵarması Jerden tısqarı civilizaciyalar ushın [[Quyash sisteması|Quyash sistemasınan]] sırtqa jiberilgen birinshi fonogramma - «Voyajer» altın plastinkasına jazılǵan 27 muzıkalıq shıǵarmanıń biri boldı. == Derekler == 3ccy3b6xsms3evisk98p24ox6dnbrz6 14 25132 120239 2025-06-06T18:47:18Z Janabaevazizbek 10433 Taza bet jaratıldı: «[[Kategoriya:Wikipedia:Kórsetpeler|Enciklopediyalıq áhmiyet]] [[Kategoriya:Wikipedia:Enciklopediyalıq áhmiyetk|Kórsetpe]]» 120239 wikitext text/x-wiki [[Kategoriya:Wikipedia:Kórsetpeler|Enciklopediyalıq áhmiyet]] [[Kategoriya:Wikipedia:Enciklopediyalıq áhmiyetk|Kórsetpe]] 636ujdvbis9psmu12p67fijhned5nzm 4 25133 120240 2025-06-06T19:03:07Z Janabaevazizbek 10433 Taza bet jaratıldı: «{{Kórsetpe}} '''[[Sistema menen oynaw]]''' — [[Wikipedia:Ulıwma qaǵıydalar|qaǵıyda hám kórsetpeler]] menen bilqastan buzıp, Wikipedianıń idealların buzıw bolıp esaplanadı. Sistema menen oynaw, tártipten paydalanıw, jumıstıń sapasın tómenletiwshi jumıs túrinde bolıwı múmkin. Bulardan tısqarı jámiyettiń [[Wikipedia:Konsensus|awızbirshiligine]] qarsı turıw túrinde de bolıwı múmkin. Wikipedia:Kózqaraslarıńızdı túsindiriw...» 120240 wikitext text/x-wiki {{Kórsetpe}} '''[[Sistema menen oynaw]]''' — [[Wikipedia:Ulıwma qaǵıydalar|qaǵıyda hám kórsetpeler]] menen bilqastan buzıp, Wikipedianıń idealların buzıw bolıp esaplanadı. Sistema menen oynaw, tártipten paydalanıw, jumıstıń sapasın tómenletiwshi jumıs túrinde bolıwı múmkin. Bulardan tısqarı jámiyettiń [[Wikipedia:Konsensus|awızbirshiligine]] qarsı turıw túrinde de bolıwı múmkin. [[Wikipedia:Kózqaraslarıńızdı túsindiriw ushın Wikipedianı buzbań|Kózqaraslardı túsindiriw]], [[Wikipedia:Redaktorlar soqlıǵısıwı|ózgerislerge qarsı gúres]] yamasa [[Wikipedia:Biytárep kózqaras|bir tárepleme kózqaras]]tı májbúrlew paydalanıwshılardıń ulıwma sistema menen oynaw usılları esaplanadı. Eger bir paydalanıwshı jámiyet standartlarınan shette qalıw ushın siyasat boyınsha boslıq yamasa hiylekerlikti tapsa, onı [[Wikipedia:Iygilikli maqsetti gózleń|jaqsı niyet]] penen qáte sıpatında qabıl etpewi kerek. Sonıń menen birge, [[Wikipedia:Shetlestiriw qaǵıydaları|Wikipedia sankciyaları jazalawshı emes, al profilaktikalıq mániste qollanıladı]]. Ádette qollanılatuǵın usıl, administratorlardan keletuǵın eskertiw sistema menen oynawdıń aldın alıwdıń eń jaqsı jolı. Sebebi, anıq eskertiw minez-qulıqlardıń ''jaqsı niyetli'' qátelikler yamasa ''jaman niyetli'' oyınlar ekenligin anıqlaydı. Eger paydalanıwshı eskertiwdi esapqa almasa hám óziniń minez-qulqın tákirarlasa yamasa bir túrdegi qarama-qarsılıqtı payda etiwdiń dóretiwshilik usılların tapsa, bul paydalanıwshı kúsh penen aldastırıw niyeti menen sistemanı nadurıs paydalanıp atırǵanın kórsetedi. [[Kategoriya:Wikipedia:Minez-qulıq kórsetpeleri]] r1mipprsw4rm0l1jo2f12kq5t1is6xo 4 25134 120242 2025-06-06T19:35:04Z Janabaevazizbek 10433 Taza bet jaratıldı: «{{Kórsetpe|[[WP:ET]]}} ''Jazıwlardıń jazıwshıları da bar.'' Shıǵarmalardıń mazmunın qattı sınǵa alsańız, olar ókpelep qalıwı múmkin. Bunday qattı sın menen siz tartıstı biytárep dárejeden jeke dárejege alıp shıqqan bolasız. Paydalı hám dóretiwshi diskussiya bolatuǵın jerde jeke gúreske aylanadı. Optimizm menen ádewir tájiriybeli birge islesiwge erisiw múmkin. '''Bul bette Wikipedianıń Wikipedia:Bes tirek|bes tiykarǵı...» 120242 wikitext text/x-wiki {{Kórsetpe|[[WP:ET]]}} ''Jazıwlardıń jazıwshıları da bar.'' Shıǵarmalardıń mazmunın qattı sınǵa alsańız, olar ókpelep qalıwı múmkin. Bunday qattı sın menen siz tartıstı biytárep dárejeden jeke dárejege alıp shıqqan bolasız. Paydalı hám dóretiwshi diskussiya bolatuǵın jerde jeke gúreske aylanadı. Optimizm menen ádewir tájiriybeli birge islesiwge erisiw múmkin. '''Bul bette Wikipedianıń [[Wikipedia:Bes tirek|bes tiykarǵı tiregi]] menen bir qatarda basqa da áhmiyetli ádep-ikramlılıq qaǵıydaları keltirilgen.''' [[Fayl:Aliu Amadu Jallo working on the first article for ff wp-1.jpg|right|280px|thumb|Hár bir jazıwdıń artında júregi, maqtanıshı hám sezimleri ókpelewi múmkin, etten súyekten adam bar. '''Bunı hesh qashan umıtpań!''' Hár bir jazıwdıń artında (bul jazıw jaqsı da, jaman da bolsa) bir adam bar. Álbette, bul faktke «awa, solay» dep aytıw bul logikanı óz háreketlerinde sáwlelendiriwden ańsatıraq. Biraq sociallıq joybar ushın bunı turaqlı túrde eske alıw úlken áhmiyetke iye. Sonı umıtpań!]] * '''Shaxsqa hújim''': Talqılawlarda hám sın pikir bildirgen waqıtta ádepli bol, qarsıńdaǵı adamdı renjitpewge itibarlı bol. Kritikanıń kóp jolları bar, eń az azap beretuǵın joldı tańlań. * '''Jaqsılıqqa iseniń''': Qarsıńdaǵı turǵan adam bilimli adam ekenligine hám onıń bilimlerin Wikipediaǵa ótkeriwdi qáleytuǵınına bárqulla iseniń. Az sanlı azshılıqtı esapqa almaǵanda, bul jerdegi adamlardıń maqseti de sizler sıyaqlı Wikipedianı keńeytiw hám jaqsılaw. Sizge bir qaraǵanda biymáni bolıp kóringen nársege, bálkim, basqa birewdiń aqılǵa muwapıq sebepleri bar shıǵar. Sebebin túsindirmesten ózgerislerdi qaytadan óshiriw de húrmetsizlik boladı. Islengen ózgeriske ne ushın mánis bere almaǵanıńızdı sol paydalanıwshınıń talqılaw betinde túsindiriń. * '''Janǵa jaqın bol''': Janǵa jaqın bolıw hám optimizm — tájiriybeliliktiń dáliyli. Bilim almasıw hám dóretiwshilikke imkaniyat jaratatuǵın nárse — optimizm. Eger oqıp atırǵanlarıńız ózińizge unaytuǵın bolsa, bunı anıq aytıp beriń. Gózzal bir nárseni aytıw onsha qıyın emes, biraq onıń motivaciyaǵa tásiri júdá úlken. Sizge qaratılǵan sorawlardı juwapsız qaldırmaw da keńpeyillikke kiredi. * '''Járdemshi bol''': Jańa paydalanıwshılardı jaqsı qarsılań. Olarǵa járdem qolın soz hám jol kórset, Wikipedia «toǵay»ında adasıp qalmasın. Sizge jiberilgen xatlarǵa juwap jazıń hám járdem berilgen bolsa, minnetdarshılıq bildiriń. Múnásibet ornatıwǵa bolǵan biykar háreketler oǵada ashınarlı. * '''Tınısh bolıń''': Hár bir insannıń waqtı-waqtı menen jaman kúni boladı hám sol kúni keypiyatı ádettegiden tómen bolıwı múmkin — tereń dem alıń hám tınıshlanıń. Sonda stressińiz azayadı, onsha ázzi bolmaysız hám durıs háreket etesiz. * '''Hámmemiz bul jerge ıqtıyarlı túrde keldik''': Hesh kim bul jerde óz miyneti ushın pul almaydı. Eger birewden bir nárseden sorasań, onnan ótinish et, biraq onıń tilegen nársesi dárhal orınlanıwın kútiwge haqıń joq! Bálkim, ol usı waqıtta [[Wikipedia:Wikitánepis|Wikitánepis]] shıǵar?! Biz hámmemiz '''Wikipedianıń bir bólegimiz''' — Sen óziń jazasań hám bir nárse islewiń múmkin. [[Wikipedia:Batıl bol|Márt bol]]! Eger basqalar seniń islegen islerińdi unatpasa, talqılaw betlerinde ya túsinip jol tabasań, ya islegen isin qaytarıp alasań. * '''Birme-bir kóriw''': Qarsıńdaǵı adam menen birme-bir baylanıstı ornatıwǵa háreket etiń hám máselen, [[Wikipedia:Sáwbet]]ten paydalanıń. Eger onıń ne islep atırǵanına isenimsiz bolsań, onda onıń kózqarasların bilip alıwıń múmkin bolǵan tájiriybeli doslar tabıladı. Solay etip, [[Wikipedia:Redaktorlawlar soqlıǵısıwı|redaktorlawlar soqlıǵısıwı]]na aylanıwı múmkin bolǵan kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiw múmkin. * Hámmeniń kózinshe jánjel shıǵarma: Eki adam bir-biri menen urısıp qalsa, hámmeniń ayıbına ushırawıń múmkin. Bul máseleni sheshiw ushın da qolaylı emes, sebebi hesh birimiz hámmeniń kózinshe nahaq bolıp, betimizdi qaralatıwdı qálemeymiz! Sonıń ushın bunday jaǵdaylarda elektron pochta, Wikipediya:Sáwbet, ICQ yamasa jeke málimlemeni qorǵaytuǵın hár qanday basqa baylanıs usılınan paydalanıń. * '''Keshir hám umıt''': Uzaq waqıttan berli Wikipediada islep kiyatırǵan hár bir adam aqır sońında keminde bir mártebe birew menen qarsı kelgen. Bunday waqıtlarda ókpelew hám qısınıw tábiyiy, biraq kek saqlawshı <u>bolmań</u>: ókpelewlerdi umıtıwdı biliń, óziń de bárqulla keshirim sorawǵa ashıq bol hám kelispewshiliklerdi tiyisli waqıttan keyin juwmaqlań. Múmkin, waqıya sen túsingendey emes shıǵar, múmkin, hámme nárse aljasıwdıń aqıbeti shıǵar. == Taǵı qarań == * [[Wikipedia:Batıl bol|Batıl bol!]] [[Kategoriya:Wikipedia:Minez-qulıq kórsetpeleri]] rr9n64vw891dzkvanwyrkq2kb8u4bkf 10 25135 120244 2025-06-06T20:01:44Z Frhdkazan 4819 Taza bet jaratıldı: «Mauritius kestrel (Falco punctatus).jpg» 120244 wikitext text/x-wiki Mauritius kestrel (Falco punctatus).jpg qjhsxcpt5j1bncdukjnj2spc5gz0c2w 10 25136 120245 2025-06-06T20:04:28Z Frhdkazan 4819 Taza bet jaratıldı: «April 22, 2025 — Kīlauea Episode 18 Lava Fountaining Video.webm» 120245 wikitext text/x-wiki April 22, 2025 — Kīlauea Episode 18 Lava Fountaining Video.webm d802u6g3a1znuw8lyykjlam63c0az8x 10 25137 120312 2025-06-07T10:04:24Z Rabiga Shabatova 11101 Taza bet jaratıldı: «<includeonly>{{Bilgiquti | tanauslubi = {{{bodystyle|}}} | yuqorigiuslubi = background:#f2f2f2; | nomuslubi = background:#f2f2f2; | yuqorigi = {{{nomi|}}} | yuqorigisinfi = | tasvir = {{#if:{{{tasvir|}}}{{{Togʻ tasviri|}}}|[[Fayl:{{{tasvir}}}|{{px|{{{image_width|}}}|240px}}|alt={{{alt|}}}|{{{caption|}}}]]}} | tagyozuv = {{{tagyozuv|}}}{{{tagyozuvi|}}}{{{tasvir_tagyozuvi|}}}{{{Tasvir izohi|}}} | belgi1 = Basqa atı | matn1 = {{{Basqa...» 120312 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Bilgiquti | tanauslubi = {{{bodystyle|}}} | yuqorigiuslubi = background:#f2f2f2; | nomuslubi = background:#f2f2f2; | yuqorigi = {{{nomi|}}} | yuqorigisinfi = | tasvir = {{#if:{{{tasvir|}}}{{{Togʻ tasviri|}}}|[[Fayl:{{{tasvir}}}|{{px|{{{image_width|}}}|240px}}|alt={{{alt|}}}|{{{caption|}}}]]}} | tagyozuv = {{{tagyozuv|}}}{{{tagyozuvi|}}}{{{tasvir_tagyozuvi|}}}{{{Tasvir izohi|}}} | belgi1 = Basqa atı | matn1 = {{{Basqa atı|}}} | belgi2 = Jaylasıwı | matn2 = {{{Jaylasıwı|}}} | belgi3 = [[Koordinatalar]] | matn3 = {{{Koordinatası|}}} | belgi4 = Taw dizbegi | matn4 = {{{Taw dizbegi|}}} | belgi5 = Uzınlıǵı | matn5 = {{{Uzınlıǵı|}}} | belgi6 = Eni | matn6 = {{{Eni|}}} | belgi7 = Shıńı | matn7 = {{{Shıńı|}}} | belgi8 = Biyikligi | matn8 = {{{Biyikligi|}}} | belgi9 = Geologiyalıq jası | matn19 = {{{Geologiyalıq jası|}}} | belgi10 = Dáslepki kóteriliwi | matn10 = {{{Dáslepki kóteriliwi|}}} | belgi11 = Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı | matn11 = {{{Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı|}}} | belgi12 = Eń qolaylı jol | matn12 = {{{Eń qolaylı jol|}}} }}</includeonly> <noinclude> == Úlgi == <pre> {{Taw | atı = | súwret = | Súwrettiń túsindirmesi = | Basqa atı = | Jaylasıwı = | Koordinatası = | Taw dizbegi = | Biyikligi = | Eni = | Shıńı = | Biyikligi = | Geologiyalıq jası = | Dáslepki kóteriliwi = | Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı = | Eń qolaylı jol = }} </pre> {{Hújjet}}[[Kategoriya:Maǵqutı úlgileri]]</noinclude> ajlez9vo07ji3hbmsp5yoiiofo94534 120313 120312 2025-06-07T10:06:36Z Rabiga Shabatova 11101 120313 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Maǵqutı | tanauslubi = {{{bodystyle|}}} | yuqorigiuslubi = background:#f2f2f2; | nomuslubi = background:#f2f2f2; | yuqorigi = {{{nomi|}}} | yuqorigisinfi = | tasvir = {{#if:{{{tasvir|}}}{{{Togʻ tasviri|}}}|[[Fayl:{{{tasvir}}}|{{px|{{{image_width|}}}|240px}}|alt={{{alt|}}}|{{{caption|}}}]]}} | tagyozuv = {{{tagyozuv|}}}{{{tagyozuvi|}}}{{{tasvir_tagyozuvi|}}}{{{Tasvir izohi|}}} | belgi1 = Basqa atı | matn1 = {{{Basqa atı|}}} | belgi2 = Jaylasıwı | matn2 = {{{Jaylasıwı|}}} | belgi3 = [[Koordinatalar]] | matn3 = {{{Koordinatası|}}} | belgi4 = Taw dizbegi | matn4 = {{{Taw dizbegi|}}} | belgi5 = Uzınlıǵı | matn5 = {{{Uzınlıǵı|}}} | belgi6 = Eni | matn6 = {{{Eni|}}} | belgi7 = Shıńı | matn7 = {{{Shıńı|}}} | belgi8 = Biyikligi | matn8 = {{{Biyikligi|}}} | belgi9 = Geologiyalıq jası | matn19 = {{{Geologiyalıq jası|}}} | belgi10 = Dáslepki kóteriliwi | matn10 = {{{Dáslepki kóteriliwi|}}} | belgi11 = Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı | matn11 = {{{Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı|}}} | belgi12 = Eń qolaylı jol | matn12 = {{{Eń qolaylı jol|}}} }}</includeonly> <noinclude> == Úlgi == <pre> {{Taw | atı = | súwret = | Súwrettiń túsindirmesi = | Basqa atı = | Jaylasıwı = | Koordinatası = | Taw dizbegi = | Biyikligi = | Eni = | Shıńı = | Biyikligi = | Geologiyalıq jası = | Dáslepki kóteriliwi = | Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı = | Eń qolaylı jol = }} </pre> {{Hújjet}}[[Kategoriya:Maǵqutı úlgileri]]</noinclude> 5zetwajyrrwyxs3mgdapiqqcmcaiw1h 120314 120313 2025-06-07T10:10:23Z Rabiga Shabatova 11101 120314 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Maǵqutı | deneusılı = {{{bodystyle|}}} | joqarıusılı = background:#f2f2f2; | atusılı = background:#f2f2f2; | joqarı = {{{atı|}}} | joqarıklası = | súwret = {{#if:{{{súwret|}}}{{{Taw súwreti|}}}|[[Fayl:{{{súwret}}}|{{px|{{{image_width|}}}|240px}}|alt={{{alt|}}}|{{{caption|}}}]]}} | tegjazıw = {{{tegjazıw|}}}{{{tegjazıwı|}}}{{{teg_jazıwı|}}}{{{Súwret túsindirmesi|}}} | belgi1 = Basqa atı | tekst1 = {{{Basqa atı|}}} | belgi2 = Jaylasıwı | tekst2 = {{{Jaylasıwı|}}} | belgi3 = [[Koordinatalar]] | tekst3 = {{{Koordinatası|}}} | belgi4 = Taw dizbegi | tekst4 = {{{Taw dizbegi|}}} | belgi5 = Uzınlıǵı | tekst5 = {{{Uzınlıǵı|}}} | belgi6 = Eni | tekst6 = {{{Eni|}}} | belgi7 = Shıńı | tekst7 = {{{Shıńı|}}} | belgi8 = Biyikligi | tekst8 = {{{Biyikligi|}}} | belgi9 = Geologiyalıq jası | tekst19 = {{{Geologiyalıq jası|}}} | belgi10 = Dáslepki kóteriliwi | tekst10 = {{{Dáslepki kóteriliwi|}}} | belgi11 = Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı | tekst11 = {{{Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı|}}} | belgi12 = Eń qolaylı jol | tekst12 = {{{Eń qolaylı jol|}}} }}</includeonly> <noinclude> == Úlgi == <pre> {{Taw | atı = | súwret = | Súwrettiń túsindirmesi = | Basqa atı = | Jaylasıwı = | Koordinatası = | Taw dizbegi = | Biyikligi = | Eni = | Shıńı = | Biyikligi = | Geologiyalıq jası = | Dáslepki kóteriliwi = | Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı = | Eń qolaylı jol = }} </pre> {{Hújjet}}[[Kategoriya:Maǵqutı úlgileri]]</noinclude> dcpj059hlitw9cbxa0mkqjqg5yq9ezk 120315 120314 2025-06-07T10:20:16Z Rabiga Shabatova 11101 120315 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Maǵqutı | deneusılı = {{{bodystyle|}}} | joqarıusılı = background:#f2f2f2; | atusılı = background:#f2f2f2; | joqarı = {{{atı|}}} | joqarıklası = | súwret = {{#if:{{{súwret|}}}{{{Taw súwreti|}}}|[[Fayl:{{{súwret}}}|{{px|{{{image_width|}}}|240px}}|alt={{{alt|}}}|{{{caption|}}}]]}} | tegjazıw = {{{tegjazıw|}}}{{{tegjazıwı|}}}{{{teg_jazıwı|}}}{{{Súwret túsindirmesi|}}} | belgi1 = Basqa atı | tekst1 = {{{Basqa atı|}}} | belgi2 = Jaylasıwı | tekst2 = {{{Jaylasıwı|}}} | belgi3 = [[Koordinatalar]] | tekst3 = {{{Koordinatası|}}} | belgi4 = Taw dizbegi | tekst4 = {{{Taw dizbegi|}}} | belgi5 = Uzınlıǵı | tekst5 = {{{Uzınlıǵı|}}} | belgi6 = Eni | tekst6 = {{{Eni|}}} | belgi7 = Shıńı | tekst7 = {{{Shıńı|}}} | belgi8 = Biyikligi | tekst8 = {{{Biyikligi|}}} | belgi9 = Geologiyalıq jası | tekst19 = {{{Geologiyalıq jası|}}} | belgi10 = Dáslepki kóteriliwi | tekst10 = {{{Dáslepki kóteriliwi|}}} | belgi11 = Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı | tekst11 = {{{Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı|}}} | belgi12 = Eń qolaylı jol | tekst12 = {{{Eń qolaylı jol|}}} }}</includeonly> <noinclude> == Úlgi == <pre> {{Taw | atı = | súwret = | Súwrettiń túsindirmesi = | Basqa atı = | Jaylasıwı = | Koordinatası = | Taw dizbegi = | Biyikligi = | Eni = | Shıńı = | Geologiyalıq jası = | Dáslepki kóteriliwi = | Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı = | Eń qolaylı jol = }} </pre> {{Hújjet}}[[Kategoriya:Maǵqutı úlgileri]]</noinclude> 35b5csoouq68f6cnlyq89u6q8kxqr1v 120319 120315 2025-06-07T11:19:22Z Rabiga Shabatova 11101 120319 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Maǵqutı | deneusılı = {{{bodystyle|}}} | joqarıusılı = background:#f2f2f2; | atusılı = background:#f2f2f2; | joqarı = {{{atı|}}} | joqarıklası = | súwret = {{#if:{{{súwret|}}}{{{Taw súwreti|}}}|[[Fayl:{{{súwret}}}|{{px|{{{image_width|}}}|240px}}|alt={{{alt|}}}|{{{caption|}}}]]}} | tegjazıw = {{{tegjazıw|}}}{{{tegjazıwı|}}}{{{teg_jazıwı|}}}{{{Súwret túsindirmesi|}}} | belgi1 = Basqa atı | tekst1 = {{{Basqa atı|}}} | belgi2 = Jaylasıwı | tekst2 = {{{Jaylasıwı|}}} | belgi3 = [[Koordinatalar]] | tekst3 = {{{Koordinatası|}}} | belgi4 = Taw dizbegi | tekst4 = {{{Taw dizbegi|}}} | belgi5 = Uzınlıǵı | tekst5 = {{{Uzınlıǵı|}}} | belgi6 = Eni | tekst6 = {{{Eni|}}} | belgi7 = Shıńı | tekst7 = {{{Shıńı|}}} | belgi9 = Geologiyalıq jası | tekst19 = {{{Geologiyalıq jası|}}} | belgi10 = Dáslepki kóteriliwi | tekst10 = {{{Dáslepki kóteriliwi|}}} | belgi11 = Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı | tekst11 = {{{Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı|}}} | belgi12 = Eń qolaylı jol | tekst12 = {{{Eń qolaylı jol|}}} }}</includeonly> <noinclude> == Úlgi == <pre> {{Taw | atı = | súwret = | Súwrettiń túsindirmesi = | Basqa atı = | Jaylasıwı = | Koordinatası = | Taw dizbegi = | Biyikligi = | Eni = | Shıńı = | Geologiyalıq jası = | Dáslepki kóteriliwi = | Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı = | Eń qolaylı jol = }} </pre> {{Hújjet}}[[Kategoriya:Maǵqutı úlgileri]]</noinclude> clcczahqbnx1enlo2svw8e432831o7b 120320 120319 2025-06-07T11:21:24Z Rabiga Shabatova 11101 120320 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Maǵqutı | deneusılı = {{{bodystyle|}}} | joqarıusılı = background:#f2f2f2; | atusılı = background:#f2f2f2; | joqarı = {{{atı|}}} | joqarıklası = | súwret = {{#if:{{{súwret|}}}{{{Taw súwreti|}}}|[[Fayl:{{{súwret}}}|{{px|{{{image_width|}}}|240px}}|alt={{{alt|}}}|{{{caption|}}}]]}} | tegjazıw = {{{tegjazıw|}}}{{{tegjazıwı|}}}{{{teg_jazıwı|}}}{{{Súwret túsindirmesi|}}} | belgi1 = Basqa atı | tekst1 = {{{Basqa atı|}}} | belgi2 = Jaylasıwı | tekst2 = {{{Jaylasıwı|}}} | belgi3 = [[Koordinatalar]] | tekst3 = {{{Koordinatası|}}} | belgi4 = Taw dizbegi | tekst4 = {{{Taw dizbegi|}}} | belgi5 = Uzınlıǵı | tekst5 = {{{Uzınlıǵı|}}} | belgi6 = Biyikligi | tekst6 = {{{Biyikligi|}}} | belgi7 = Eni | tekst7 = {{{Eni|}}} | belgi8 = Shıńı | tekst8 = {{{Shıńı|}}} | belgi9 = Geologiyalıq jası | tekst19 = {{{Geologiyalıq jası|}}} | belgi10 = Dáslepki kóteriliwi | tekst10 = {{{Dáslepki kóteriliwi|}}} | belgi11 = Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı | tekst11 = {{{Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı|}}} | belgi12 = Eń qolaylı jol | tekst12 = {{{Eń qolaylı jol|}}} }}</includeonly> <noinclude> == Úlgi == <pre> {{Taw | atı = | súwret = | Súwrettiń túsindirmesi = | Basqa atı = | Jaylasıwı = | Koordinatası = | Taw dizbegi = | Biyikligi = | Eni = | Shıńı = | Geologiyalıq jası = | Dáslepki kóteriliwi = | Kislorodtıń dáslepki shıǵıwı = | Eń qolaylı jol = }} </pre> {{Hújjet}}[[Kategoriya:Maǵqutı úlgileri]]</noinclude> 0kz37qri73ijts8i2un9hijmf6uuadj 14 25138 120322 2025-06-07T11:22:35Z Rabiga Shabatova 11101 Taza bet jaratıldı: «[[Tanzaniyadaǵı tawlar]]» 120322 wikitext text/x-wiki [[Tanzaniyadaǵı tawlar]] ij0jcqx9cxrl604dr8u8wz238vfl1wm 120323 120322 2025-06-07T11:23:27Z Rabiga Shabatova 11101 120323 wikitext text/x-wiki [[Kategoriya:Tanzaniyadaǵı tawlar]] 99eqtbqf7eerishzfb3j6hw1pai0xon 14 25139 120324 2025-06-07T11:23:55Z Rabiga Shabatova 11101 Taza bet jaratıldı: «[[Kategoriya:Jeti shıń]]» 120324 wikitext text/x-wiki [[Kategoriya:Jeti shıń]] ldilnzbh5tvrb5tayip0imsr74y3gci